Cudoki cacka trzeszczydła

�

Cudoki, cacka, trzeszczydła

Świętokrzyskie zabawki, po ludowemu cacane i cudacznE, niektóre nieco zapomniane, dotknięte zębem

czasu, trzeszczące ze starości, są świadectwem najlepszych, dziś zanikających tradycji rzemieślniczych tego

regionu.Zakażdąztychzabawek–itąnajprostsząitąnajbardziejwymyślną-stoiczłowiek:rzemieślnik,artysta

ludowyze swoimiumiejętnościami, pasjami, inspiracjami.Toonczarował światrzezającczy lepiąc,wycinając

imalującswojezabawki.Teniepoważneprzedmioty-czasaminiezgrabne,siermiężne,czasamimisterne,staranne

– są małymi dziełkami sztuki, świadectwem lokalnych tradycji i dziedzictwa kulturowego. Nie zapominamy

otymjakomuzealnicy.Wybierającobiektydowystawyniekierowaliśmysięgustem,aleprzedewszystkimchęcią

pokazaniawszystkichzjawisk,dotyczącychświętokrzyskichzabawekludowych.

TenajstarszewypożyczyliśmyodtwórcóworazzezbiorówMuzeumNarodowegowKielcach.Tenowsze

pochodzą z kolekcji Muzeum Zabawek i Zabawy. Wiemy, że warto pokazać je na wystawie, bo zabawki

ludowe były obiektem westchnień, marzeń i pragnień wszystkich wiejskich dzieci. Dzięki cackom, cudokom

itrzeszczydłomrozwijaływyobraźnięiumiejętności,radośniespędzałyczas,budującswójwłasnyniezwykłyświat

dalekioddomowychigospodarskichobowiązków.Zabawkiludowepodobająsięnadal.Wykonaneznaturalnych

materiałówptaszki,motylki,koniki ibryczkibudzązachwyt maluchów,przyzwyczajonychdoklocków,lalek

zplastiku,minisamochodówczyminiodkurzaczy,grającychzabaweknabaterię.

Freaky dolls, hunky dories, creakers

The local toys and playthings, called by the folk people “cacane” and “cudaczne” (these terms can be

translated,moreorless,as“hanky dory”and“creakers”howeverthisisratherlessthanmore),someofthem

almostforgotten,outoffashion,creakingandcrackingduetotheirage,arethetestimonyofthebest,now

disappearing,handicrafttraditionoftheŚwiętokrzyski(TheHolyCrossMountains)region.Eachofthesetoys,

themostsimpleorthemostsophisticatedone,has itscreator:acraftsman,afolkartisthavinghis (orher)

passions,skillsandinspirations.Curving,moulding,cuttingandpaintingthetoyshewasenchantingtheworld.

Thesesmallobjects–sometimesclumsyandrough,sometimesfineanddelicate–aresmallartworks,thetestimony

oflocaltraditionsandculturalheritage.Asmuseologists,wedon’tforgetaboutit.Thiswasnotourtastethat

prompteduswhichitemsshouldbechosenfortheexhibition,butourwill,firstofall,toshowallphenomena

encompassedbythevasttopic:folktoysfromtheHolyCrossMountains.

Theoldesttoyshavebeenborrowedfromtheartistsandcraftsmen,aswellasfromtheNationalMuseum

inKielce.ThosenotsooldarepartofthecollectionofTheMuseumofToysandPlay.Weknowitisworthto

showthemattheexhibition,forfolktoysweredesiredandadmiredbyallcountrykids.Withthehelpfrom

thesefreaky-mickey-creakythingsthekidscoulddeveloptheirimaginationandskills,couldspendnicelytheir

time,hadfunconstructingtheirown,particularworldsodistantfromhomeandfarmduties.Folktoysare

stillenjoyedandadmired.Kidswhogotusedtoplasticblocks,dolls,minicars,minivacuumcleanersorbattery

drivensingingtoysaredelightedwhentheycanseelittlebirds,butterflies,horsesandcoachesmadeofnatural

materials.

Wystawa:

Koncepcjaiorganizacjawystawy-zespół:

Projektaranżacjiplastycznej:

Współpraca:

Katalog:Teksticzęśćedukacyjna:

Tłumaczenie:Fotografieiskład:Rysunkibabajadzi:

Wydawca:

Wydanie:KielceISBN:

Druk:

Cudoki,cacka,trzeszczydłaMuzeumZabawekiZabawywKielcach

PatrycjaDereniewicz,MarcinGawliński,JacekGonciarz,MagdalenaGórecka,LesławKielin,PaulinaKosmala,AgnieszkaKozłowska-Piasta,JerzyKuzka,AnnaMyśliwiec,PiotrReliszka.

JacekGonciarz

MuzeumNarodowewKielcach

MuzeumWsiKieleckiej

PaństwoweMuzeumEtnograficznewWarszawie

AgnieszkaKozłowska-Piasta,MagdalenaGóreckaRadosławNowakowskiMonikaCybulskaJacekGonciarz

KatalogzrealizowanoprzywsparciufinansowymSamorząduWojewództwaŚwiętokrzyskiego

MuzeumZabawekiZabawywKielcachpl.Wolności2,25-�67Kielcewww.muzeumzabawek.eu

Sponsor

1Kielce2010978-8�-928895-8-8Apla,ul.Sandomierska89,25-�24Kielce

4 55

Kram z zabawkami ludowymi, Kielce pl. Wolności, 1930, Fot. Jan Kłodawski, zbiory Muzeum Narodowego w Kielcach

Kielecczyzna

Jestobszaremzróżnicowanymgeograficznie,gospodarczo ikulturowo.TenterenwcentralnejPolsce,

położonypomiędzyMazowszemiMałopolską,oddzielonyodzachoduipółnocyrzekąPilicą,aWisłąodwschodu,

obejmujeGóryŚwiętokrzyskie,aleiobszarynizinne, jakDolinaNidy.Kielecczyznępokrywająliczne bujne lasy i puszcze, obok pozbawionych lasów lessów sandomierskich czy piasków w okolicach Rakowa i Staszowa.

Zróżnicowane geograficznie warunki wpłynęły na rozwój i różnorodność gospodarczą Kielecczyzny. Część

południowajestrolnicza,wpółnocnej,zwłaszczawobszarachpokrytychlasami(Ostojów,Łączna,Suchedniów),

dominujerzemieślnictwo związane z obróbką drewna.Naterenachbogatychwglinę(Iłża,Denków,Chałupki)

rozwinęłosięgarncarstwo,atam,gdziewydobywanorudyżelaza,ołowiu,wczasachprehistorycznychwytapiano

metale w dymarkach, a w XIX wieku dzięki Stanisławowi Staszicowi powstał Staropolski Okręg Przemysłowy.

Sąsiedztwo dwóch ważnych historycznie i kulturowo krain geograficznych – Mazowsza i Małopolski także

miało wpływ na historię i niejednolitość etnograficzną Kielecczyzny. W lokalnym zabawkarstwie decydujące

okazałysięwpływymałopolskie,zwłaszczawprzypadkuzabawekdrewnianych.

Kielce region

Asforitsgeography,economyandculturethisareaisquitedifferentiated.It’ssitedincentralPoland,between

Mazowsze(Mazovia)intheNorthandMałopolska(LesserPoland)intheSouth,havingthePilicariverasaborder

intheWestandtheVistulariverintheEast;itencompassesbothmountainranges(TheHolyCrossMountains)

andflatlands(TheNidaRiverValley).Kielceregioniscoveredwithabundantforestsandwildernesses,however

therearenowoodsnearSandomierz(duetotheloesssoils)androundRakówandStaszów(duetothesandy

soils).Variousgeographicalconditionsdeterminedthedevelopmentofindustryanditsvariety.Thesouthernpart

ismoreagricultural,whilethenorthernpart,especiallytheforestareasofOstojów,ŁącznaandSuchedniów,

is thedomainofwood industryandcraftsmanship.Theterrainswithabundantclaydeposits (Iłża,Denków,

Chałupki)haverichpotterytradition;whereironandleadoreshavebeenexploited,metalshadbeensmelted

inprimitivefurnacesintheprehistorictimesandStaropolskiOkręgPrzemysłowy(OldPolandIndustrialArea)

hadbeenfoundedbyStanisławStaszicinthe19thcentury.Twoneighbouringgeographicalregions–Mazowsze

andMałopolska–soimportanthistoricallyandculturallyhavehadstrongimpactonethnographicvariety

ofKielceregion.However,inthecaseoftoys,especiallythewoodenones,thecrucialinfluencewastheoneof

Małopolska.

4 5

6 7

Jarmark na św. Michała, Studzianna, 1987, fot. Krzysztof Chojnacki, arch. Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.

Jarmark na św. Michała, Studzianna , 1958, fot. Stefan Deptuszewski, arch. Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.

6 7

8 98

Jarmark na św. Michała, Studzianna, 1972, fot. Piotr Szacki.Arch. Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.

Tadeusz Żak Bąk, drewno, Kielce - łazy 1976. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.

Zabawki drewniane

Kieleckiezabawkarstworozwinęłosięzpowodubiedy.Uprawaniezbyturodzajnychziemniepozwalała

na utrzymanie rodzin. Nic dziwnego, że mieszkańcy kieleckich wiosek szukali dodatkowych źródeł dochodu,

które zapewniało m.in. zatrudnienie w sąsiednich fabrykach, zakładach czy tartakach. Trudnili się także

rzemieślnictwem,zwłaszczawzimie,gdypracegospodarskieniezajmowałyzbytwieleczasu.WokolicachŁącznej,

Wooden toys

ToymakinginKielceregiondevelopedduetopoverty.Cultivatingthepoorlandwasnotenoughtosupport

families.It’snotstrangethecountrypeoplewerelookingforadditionalincomeworking,forexample,inlocal

factoriesorlumbermills.Theyalsoearnedfortheirlivingascraftsmen,especiallyinwintertime,whenfarming

workswerenotsotimeconsuming.IntheforestareaofŁączna,OstojówandSuchedniówtheymadefurniture

8

10 11

Ostojowa,Suchedniowa,otoczonychlasami,najczęściejwykonywanodrewnianemeble,przedmiotycodziennego

użytku: drewniane łyżki, nosidła do wody, niecki i wrzeciona, znane w całej centralnej Polsce. Sprzedawano

je na targach i jarmarkach. Najpopularniejszym z nich był odpust Św. Michała Archanioła w Studziannie,

(miejscowościwwoj.łódzkimpow.opoczyńskimzSanktuariumŚw.Rodziny),któryodbywałsię29września.Co

rokunatenodpustjeździłozKielecczyznykilkadziesiątfurmanek,wypełnionychpobrzegisolidniewykonanymi

stołami,ławamiidrewnianymisztućcami.SprzedawanojetakżenakieleckimtargunaplacuWolności.

Adam Zegadło Kowale, drewno, Krzyżka 1964. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Józef materek Tracz i kobieta robiąca masło, Zabawka ruchoma, drewno, Skarzysko-Kamienna l. 80.

Napoczątkulat�0.XXw.popytnawyrabianeprzezświętokrzyskichrzemieślnikówprzedmiotyznacznie

sięzmniejszył.WtymczasiewŁącznejosiedliłysiędwierodzinyzLachowicwŻywieckiem:Sitarze(wniektórych

źródłachnazywaniSitarskimi)1iKrawczykowie.Pierwsizaczęliwyrabiaćskładanekrzesełka,drudzy–zabawki.

RodowicimieszkańcyKielecczyznynazywaliichGalicjokami.MieszkańcyŁącznej,napoczątkunieufni przybyszom

z zewnątrz, z czasem przekonali się do nowych sąsiadów i zaczęli wykonywać zabawki, wzorując się na tych

wykonanychprzezrodzinęKrawczyków.Wsąsiadującej z ŁącznąwsiCzerwonaGórkanapoczątkuXXwieku

andobjectsforeverydayuse:woodenspoonsandladles,bowls,basinsandtrenchers,yokesforcarryingwater

buckets,spindles,wellknowninthewholecentralPoland.Thesethingsusedtobesoldatmarketsandfairs.

ThemostpopularwasSaint Michel Archangel churchfairinStudzianna(asmalltowninŁódźvoivodeship,in

Opocznocounty,whereSaintFamilyShrineislocated)takingplaceonSeptember29th.Eachyearseveraltensof

wagonsfullofsolidlymadetables,benchesandwoodencutleryusedtogothere.Theproductswerebeingsold

alsoatthefairinKielceinPlacWolności(TheFreedomSquare).

Inthebeginningofthe19�0sthedemandfortheproductsmadebytheHolyCrossMountaincraftsmen

decreasedsignificantly.TwofamiliescomingfromLachowiceinŻywiecregion(SouthofPoland)settledinthat

timeinŁączna:Sitarze(theSitarzs)(sometimescalledSitarscy–theSitarskis)*andKrawczykowie(theKrawczyks).

Sitarzewereproducingfoldingchairs,whilethelatterones–toys.Thenativepeopleusedtocallthenewcomers

Galicyoki(thepartofPolandtheycamefromwascalledGalicya).AtthebeginningtheinhabitantsofŁączna

didn’t trustthenewcomers,howeverlateracceptedthemandbegantoproducetoysimitatingtheonesmadeby

theKrawczykfamily.Inthebeginningofthe20thcenturyKarolSowulacomingfromPieskowaSkałanearOjców

(notfarfromCracow)settledinCzerwonaGóra,avillageadjacenttoŁączna.Hislittlecarts (britzkas)and

cradleswerecopiedverysoonbyhisneighbours.

12 1�

Mieczysław Kołomański Koń klockowy na kółkach, drewno, Ostojów 1967. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Roman Piwowarczyk Bryczka z konikami, drewno, ŁĄczna 1964. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.

osiedliłsięKarolSowulazPieskowejSkałyobokOjcowa.Wykonywaneprzezniegobryczkiikołyskitakżeszybko

podpatrzylisąsiedzi.Wszystkiekieleckiezabawkiwtymczasiezdobionotymisamymitechnikamijakteżywieckie.

Dobryczek,koników ikołysek szybkodołączyłyzabawkiruchome:klepaki (czylimotyle lubptakinakółkach,

którepchanenakijkuprzezdzieckoruszająskrzydełkami),karuzelki(obracającasięplatformazfigurkamina

kółkach),konienabiegunachczytaczki.Wdużejilościprodukowanotakżenieznanewspółcześniebociany na biegunach,najczęściejdarowanedzieciomzokazjiMikołaja2.

Abysprawnieiszybkowykonywaćdrewnianezabawki,rzemieślnicywymyślaliikonstruowaliurządzenia

inarzędzia.Dowycinaniatrzonkówdoklepakówikaruzelekdodziśużywasięośników,dorzezania-kozika,do

wykrawaniarowkówspecjalnegonożykaonazwiefuk. Najlepszymtworzywemdowyrobuzabawekjest drewno

lipowe,sosnowe,brzozowe,wmniejszymstopniuosikowe.Wszyscyzajmującysięprodukowaniemzabawektwórcy

odtwarzaliwzory,jakichnauczylisięodswoichmistrzów,czyswoichrodzicówidziadków.Fachprzekazywali

sobiezpokolenianapokolenie.

All Kielce toys produced in that time were ornamented with the same techniques as the Żywiec ones.

“Klepaki” (clappers – wooden butterflies or birds on wheels; while pushed with a long stick they roll

clapping their wings), merry-go-rounds and carousels (a round, turning platform with figures on it),

rocking horses or wheel-barrows soon joined britzkas and cradles. The rocking-storks, not known

now, were also produced in large numbers; they used to be given to kids as gifts on Saint Nicolas day

(December6th).**

Toproducewoodentoysskilfullyandquicklythecraftsmeninventedandconstructednewtoolsand

machines.Asimple“ośnik”(aspokeshave–ametalbladewithtwohandles)hasbeenusedtillnowtomakehandles

forclappersandlittlemarry-go-rounds,a“kozik”(simplewoodenhandledpocketknife,similartoFrenchopinel)

forcutting,a“fuk”(aspeciallittleknifetocarvegrooves).Lime,pineandbirchwoodisthebestforproducing

toys;aspenwoodisused,too.Alltoy-makersrepeatedthepatternstheylearnedfromtheirmasters,ortheir

parentsandgrandparents.Theskillswerehandeddownfromgenerationtogeneration.

14 1515

WłodzimierzCiszekzOstojowaodnajmłodszychlatprzyglądałsiępracyojcaStanisławawwarsztacie

zabawkarskim,teraz„kontynuujerodzinnątradycjęwykonującdrewnianekonienabiegunach,bryczki”-jaksam

piszenaswojejstronieinternetowej�.NieżyjącyjużJózefMaterekzeSkarżyska-Kamiennejuczyłsięfachuodswego

ojcaJakuba.Wyposażonewnarzędzia,urządzeniaiszablonydowycinaniazabawekwarsztaty,dziedziczylinie

tylkosynowie,aletakżedalsiczłonkowierodzin.Gdybrakowałonastępcy,dozawoduniekiedyprzyuczalisię

sąsiedzi.CzęśćwarsztatuporodzinieMaterkówwykorzystujedziśzięćJakuba–JerzyŁakomieczPodłazia.

Stanisław Ciszek Wiatrak z piórami, drewno, Ostojów l.80.

Włodzimierz Ciszek przy pracy, Ostojów 2010.

WłodzimierzCiszekfromOstojówobservedasakidhisfatherworking,andnowhehimself“continues

the family tradition making wooden rocking horses and britzkas” as it is written on his website***. The late

JózefMaterekfromSkarżysko-Kamiennawastaughtbyhisfather,Jakub,too.Thestudioswithtools,machines

andstencilsforcuttingtoyswereinheritedbysons,andbycousinsaswell.Whentherewasnoheir,thenthe

neighbourscouldlearnedtheskills.ThepartoftheMaterekfamilystudioisnowusedbyJerzyŁakomiecfrom

Podłazie,theJakub’sson-in-law.

15

16 17

Antoni Zemsta z Krzyżki precyzyjnie odwzorowuje tradycyjne formy zabawek: karuzelki, „klepoki” czy kołyski.Wpracypomagająmużonaicórka,któremalujązabawki.Fachunauczyłsięodokolicznychzabawkarzy

starszegopokolenia–AdamaZegadłyiWacławaDupaka.Nowepokoleniawprowadzałynowekształtyzabawek

izdobienia. Ichpomysłyczęstoprzejmowalinastępni,podpatrująckramy „konkurencji” najarmarkach.Teresa

LewińskaprzytaczarozmowęzeStanisławemCiszkiemzOstojowa,któryprzyznał,że jegosąsiad „ściągnął”od

niegokoniki,alewykonujejetandetnie,niestaranniei„jakdzieciakusiądzietokonikowinogiodpadną”4.

Antoni Zemsta, Klepak, Drewno, Krzyżka 2010.

Marian Brzeziński Klepak, drewno, Ostojów l.80 . Franciszek Skóra, Klepak, drewno, Krzyżka l.80.

AntoniZemstafromKrzyżkipreciselycopiesthetraditionalformsofthetoys:little carousels,clappers or cradles.Hiswifeanddaughterhelphimpaintingthetoys.Helearntheprofessionfromthelocaltoy-makers

ofoldergeneration:AdamZegadłoandWacławDupak.

New generations of producers introduced new shapes, forms and ornaments. Their ideas were often

adoptedbytheotherswhosimplywatchedthestands of their rivals atthefairs.TeresaLewińskaquotesan

excerptfromtheconversationwithStanisławCiszekfromOstojów,whoadmittedhisneighbourhadjust“cribbed”

hisponies,butmadethemshoddily,„soifakidsat,thenthehorsewouldgetitslegsbroken”.****

17

18 19

Włodzimierz Ciszek Konik z bryczką, drewno, Ostojów l.90.

Wierzono,że jako jednazwieluzlatywałanasabatynanajwyższy szczytGórŚwiętokrzyskich– Łysicę.WXX

wieku ubrano ją w regionalny strój: czarno-czerwoną zapaskę. Świętokrzyskie Baby Jagi jako figurki, czy

zabawkiwykonujedodziśtwórcazeSkarżyska-Kamiennej,AndrzejKozłowski,znanytakżezesmukłych,dużych

fantastycznychptaków-cudaków.

Stanisław Ciszek Tańczący - Karuzelka, drewno, Ostojów l.80.

Twórcy czerpali pomysły z różnych źródeł. Często eksploatowanymi motywami i tematami zabawek

świętokrzyskich była praca i życie codzienne na wsi. Stąd wiele zachowanych zabawek mechanicznych

przedstawiających wiejskich tancerzy, traczy czy zwierzęta gospodarskie, Bohaterką wielu zabawek, rzeźb

iscenekjestznanazeświętokrzyskichlegendipodańludowychczarownicaBaba Jaga.

Theinspirationusedtocomefromvarioussourcesandsides.Themotifsofthecountrysideeverydaylife

andfarmworkwereusedquiteoften.Thatiswhywehavenowmanymechanictoysoftenrepresentingvillage

dancers,timber cuttersorlivestock.BabaJaga(Baba Yaga),awitchknownverywellfromnumerouslocalfairy

talesandlegends,canbemetquiteoftenamongtoys,sculpturesandpuppets.

ShewasbelievedtoparticipateinwitchjamboreestakingplaceonthehighestpeakoftheHolyCrossMountains

–Łysica(BaldMountain).Inthe20thcenturyshewasdressedinlocal folk attire:akindofcapewithblackand

redverticalstripes,madeofwool.AndrzejKozłowskifromSkarżysko-KamiennahasbeenproducingtheBaba

Jagatoysandfigurines;he’salsoknowntomakebigandslim,fancyfreak-birds.

20 21

Stanisław Ciszek Koń na kółkach, drewno, Ostojów 1995.

Zupływemlatizmianąpokoleń,przyjętenaKielecczyźnieżywieckiewzoryzabawekstopniowoodchodziły

wniepamięć,awśródtwórcówukształtowałsiętypowykieleckitypzdobień.Świętokrzyskiekonikimająowalne

brzuszkiwyrzeźbionezjednegokawałkadrzewa,grzywyiogonkizpakuł,końskiegowłosialubkróliczejskórki.

Najczęściejsąbiałezozdobamiwkształciekwadratów, trójkątów i kółekwintensywnychkolorachniebieskim

iczerwonym.Tezdobieniaprzypominająniecorozkładświętokrzyskichpól i zagonów zmiedzami,któredzielą

terennaprostefigurygeometrycznewróżnychkolorachioróżnychfakturach.

ThetimehaspassedandthepatternsofŻywiectoysadaptedinKielceregionhavebeengraduallyforgotten,

while typical local shapes and ornaments have been worked out. Little horses and ponies have oval bellies

sculptedoutofonepieceofwood,manesandtailsmadeofoakum,horsehairorrabbitfur.Mostoftenthey

arewhitewithsharpblueandredsquares,triangles and circleornaments.Theornamentsvaguelyreminds

thecompositionof fieldssocharacteristicforthisregion:simplegeometricalfiguresofvariouscoloursand

textures.

21

22 2�

Współczesnekrajobrazyświętokrzyskiesąjużinne.Polałącząsięwwiększepołacieterenu,zmieniłsięnieco

profilitechnikaupraw.ZabawkidrewnianenaKielecczyźnienadalwykonywanewewsiachokolicSuchedniowa,

Ostojowa,Łącznejtakżesięzmieniają.Dziękidostępowidomediów:telewizji,radia,gazet,czyInternetu,współcześni

twórcyludowimająwięcej źródeł inspiracji,aprzyswajanienowychwzorównietrwajużprzezkilkapokoleń.

Jan rafalski Tracz, drewno, Jagodne 1970. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.Bronisław Dziopa Tracz, drewno, Kielce 1984. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.

Zdobienianazabawkachwykonujesięwspółcześniedroższymifarbamiakrylowymi,emulsyjnymiiekologicznymi,

wcześniejszkodliwymianiliną,fuksynąidużotańszymiodfarbmazakami.Oboktradycyjnychzabawekpojawiają

sięwspółczesnedrewnianesamochody,helikoptery,pociągisamoloty,choćnaKielecczyźnietetendencjeniesą

takwidoczne.Wieleświętokrzyskichzabawekludowychwyróżnianietylkoprecyzyjnewykonanie,aleobokcech

typoworzemieślniczych,równieżindywidualne, artystyczne podejście.

Thecontemporarylandscapeisofcoursedifferent.Thesmallfieldshavemergedintobiggerunits,both

profileandmethodsofcultivationhavebeenchanged.ThewoodentoysstillproducedintheareaofSuchedniów,

OstojówandŁącznahavechanged,too.ThankstoTV,radio,newspapers,Internet,thefolkartistshavemore sources of inspiration,andadaptingnewpatternsdoesn’tlastforgenerations.

Ornamentsarenowmadewithmoreexpensiveacrylic,emulsionandecopaints,whileearliertheharmfulaniline

andfuchsinewerewidelyused,aswellassimplemarkersandfeltpens.Besidestraditionaltoys,woodencars,

helicopters,trainsandplanesareproduced,althoughthistendencyisnotstronghere.ManytoysfromThe

HolyCrossMountainsarequiteuniquenotonlyduetofineworkmanship,butbecauseofindividual, artistic attitudeofthetoy-maker.

24 25

Zabawki gliniane

Świętokrzyskie pokłady glin garncarskich znane były mieszkańcom od tysiącleci. Pierwsze odnalezione

gliniane naczynia pochodzą sprzed 6 tysięcy lat z okolic Krzemionek Opatowskich, prehistorycznych kopalń

krzemienia pasiastego, te z okresu wpływów rzymskich i średniowiecza znajdowano w okolicach Opatowa

iSandomierza.TradycjegarncarskienaKielecczyźniesąznacznie starszeodstolarskich.

Od XIV wieku istniał cech gliniany w Iłży, z 1564 roku pochodzą pierwsze informacje o ceramicznych

wyrobachzDenkowa(obecniedzielnicaOstrowcaŚwiętokrzyskiego),dokumentyzpołowyXVIwiekuwskazujątakże

natradycjeglinianewChałupkach,wsikołoMorawicy.PodkoniecXIXiwXXwiekudołączyłyKątyDenkowskie,

Głowaczów,RędociniOdrowąż.WtychokolicachnajbardziejznanajestrodzinaRokitówzRędocina,wktórej

kolejnepokoleniaucząsięgarncarskiegofachu.Początkowoprodukowanoceramikęużytkową,kafle,wyroby

fajansoweikamionkoweorazcegły.

Julianna kowalska Ptak gwizdek, ceramika, Chałupki 1964. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Elżbieta Klimczak Twardowski na kogucie, ceramika, Chałupki l. 90.

The clay toys

TheHolyCrossMountainsdepositsofpotteryclayhavebeenknowntothelocalpeopleformillennia.The

oldestclayvesselsarealmost6thousandsyearsold;theywerefoundinKrzemionkiOpatowskiearea,wherethe

pre-historicflintminesarelocated.TheclayvesselsfromtheperiodofRomaninfluencesandMiddleAgeswere

foundintheareaofOpatówandSandomierz.Thetraditionofclaypotteryisheresignificantly olderthanthe

traditionofmakingwoodenobjects.

Since14thcentury Iłżahadapotterguild;thefirstpiecesof informationabouttheceramicproducts

fromDenków(nowadaysthedistrictofOstrowiecŚwiętokrzyski)comefrom1564;thedocumentsfromthemid

16thcenturyprovesthetraditionofusingclayinChałupki,avillagenearMorawica.Intheendofthe19thand

thebeginningofthe20thcenturiesKątyDenkowskie,Głowaczów,RędocinandOdrowążjoinedthisgroup.The

Rokitafamily,wheregenerationshavebeenlearningthepotteryskills,isthebestknowninthisarea.Atfirst

stove tiles,faienceandstonewarethings,aswellasbrickswereproduced.

26 27

GdynaprzełomieXIX iXXwiekuzaczętoprodukowaćżeliwne imetalowenaczynia,popytnaceramikę

użytkowąznaczniesięzmniejszył,zmniejszyłysiętakżezarobkigarncarzy.Zamiastnaczyńrzemieślnicyzaczęli

produkować ceramikę ozdobną: figurki świątków, postaci z baśni, legend i zabawki: gwizdki, ptaszki, fujarki

okaryny, zwierzątka naczyńka i kropielniczki. Sprzedawane na jarmarkach i odpustach pozwalały ratować domowy budżet. Garncarze pracowali głównie jesienią i zimą, gdy uprawa pól nie zajmowała już tak wiele

czasu.

Wzoryimotywyprzekazywanozpokolenianapokolenie.Drobnezabawkoweprzedmiotyzglinybardzoczęsto

wyrabiały dzieci, przyuczające się w ten sposób do rzemiosła. Toczyły je na kołach garncarskich lub lepiły

ręcznie.

Technika wyrobu glinianych przedmiotów jest skomplikowana. Garncarz obijał porcję gliny, zwaną

pniokiemnadrewnianejkonstrukcjizwanejkobylicą.Potemzpniokawycinałmetalowymnożempłaskiekrążki

gliny,którewyrabiał,abystałysięklusą –porcjąglinyprzeznaczonądotoczenia.Klusękładłnakołogarncarskie,

Krystyna mołdawa Dziecko w kolebce, ceramika, Rędocin l.90.

Thedemandforappliedceramicsdecreasedintheendofthe19thandthebeginningofthe20thcenturies

whenmetalandcast-ironvesselswerebeguntobeproduced;theincomesofpottersalsodecreased.Insteadof

variousvessels,thecraftsmenbegantoproducethedecorativeceramics:figurinesofsaints,ofcharactersfrom

well known legends, as well as toys: whistles, singing birds, simple flutes, ocarinas, animal-vessels and little

stoups.Soldatthefairs,marketsandchurchfairstheyhelpedto support family budgets.Thepotterscould

workmainlyinautumnandwintertime,whenfarmworkswerenotsointense.Patternsandmotifswerehanded

downfromgenerationtogeneration.Quiteoftenthesewerekidswhomadesmallclaytoys,thuslearningthe

futureprofession.Theyeitherusedpotter’swheelormadethemmanually.

Thetechniqueofproducingobjectsfromclayisverycomplex.Withahelpofawoodenconstruction,kind

ofvice,called“kobylica”apotterusedtobeataclumpofclaycalled“pniok”(trunk).Then,usingametalknife,he

cutoutof“pniok”flatcircles,kneadedthemandturnedinto“klusa”–aportionofclayreadytobethrown.He

putthe“klusa”onthepotter’stable,spunit,slowlyshapingthevessel.Nottolettheclaygluetohisfingers,he

usedtodiphishandsinwatercontainercalled“moćka”.Tomakeornamentspottersusedwooden stamps;they

pressedvariousshapesonvesselsandtoys.Themoulded,shapedandornamentedvesselwasputontheperch–a

shelfwhereithadtogetdry,andaweeklateritwasfiredinthekiln,heatedwithwood,whichwaslocatedin

thepotter’sstudioorintheyard.Thetemperatureandthetimewereindicatedveryprecisely.Thepottershadto

Elżbieta Klimczak Dinozaur, ceramika, Chałupki 2006.

28 29

kręciłkołem,powolinadająckształtnaczyniu.Abyglinaniekleiłasiędorąk,rzemieślnikmoczyłręcewpojemniku

zwodązwanymmoćką.Dozdobieniagarncarzeużywalidrewnianych stempelków,którymiodciskalikształty

w naczyniach i zabawkach. Ulepione, wyprofilowane i ozdobione naczynie czy zabawka trafiało najpierw

nagrzędę–półkę,naktórejbyłosuszone,apotygodniu -dogarncarskiegopiecaopalanegodrewnem,który

stał w warsztacie lub na podwórku garncarza. Temperatura i czas wypału były ściśle określone. Rzemieślnicy

musieliuważać,abytemperaturawpiecuzaszybkoniepodniosłasięlubnieopadła,botouszkadzałonaczyniai

zabawki.Powypaleniuiostudzeniu,glinianeprzedmiotywyjmowanozpieca.Świętokrzyscyrzemieślnicyzwykle

ichniemalowali,a jedynie jeszkliwili.Polewa składałasięzwody,doktórejdodawanoskładnikichemiczne:

mączkęołowianądlauzyskaniażółtejbarwy,tlenekżelazadlaczerwieniitlenekmiedzidlazielonegoodcienia

szkliwa.

Tradycje garncarskie regionu świętokrzyskiego podtrzymują twórcy, ale także całe społeczności.

W niewielkiej miejscowości Chałupki niedaleko Kielc w gminie Morawica w latach świetności funkcjonowało

kilkadziesiąt warsztatów garncarskich m.in. rodziny Głuszków, 4 pokoleń rodziny Armańskich. Współcześnie

funkcjonuje tam Ośrodek Tradycji Garncarstwa, organizujący warsztaty garncarskie, prezentujący

zrekonstruowanetechnikiwypalaniawglinie.Dzisiejsigarncarzeprodukujągłównieformyużytkowe:dzbanki,

dwojaki czy donice. Zabawkarstwem nadal para się m.in. Elżbieta Klimczak z Obic, która wykonuje nie tylko

tradycyjneglinianeptaszki,alerównież-dbającoklientaturystę-gwizdkiwkształcieBabaJagi,czygrzechotki

-dinozaury.

becarefulnottomakethetemperatureupordowntooquickly,otherwisethevesselsortoyswouldbedamaged.

Whenalreadyfiredandcooleddown,theclayobjectsweretakenoutofthekiln.TheHolyCrossMountains

craftsmenusuallydidn’tpaintthem,onlyglazedthem.The glazewascomposedofwaterandsomechemical

ingredients: lead flour (to get yellow colour), iron oxide (to get red colour) and copper oxide (to get green

colour).

ThepotterytraditionsoftheHolyCrossMountainsregionaresupportednotonlybythefolkartists,

butthewholelocalsocietyaswell.Inthe“goldenage”afewdozensofpotterystudiosworkedinthesmallplace

calledChałupkinearKielce inMorawicacommunity;theybelongtoGłuszkafamily,andfourgenerationsof

Armańskifamily,andtheothers.Nowadaysthere’sThePotteryTraditionCentrethere,anditorganizespottery

workshops, and presents the reconstructed techniques of firing clay objects. Contemporary potters produce

mainlythingsforeverydayusage:jars,doublejars,flowerpots,etc.ClaytoysareproducedbyElżbietaKlimczak

fromObice,whomakesnotonlythetraditionalclaybirds,butBabaYagawhistlesand dinosaurs-rattlesas

well,justtosatisfythedemandsoftourists.

Andrzej Kozłowski Baba Jaga na huśtawce, drewno, Skarżysko-Kamienna, 1997.

�0 �1

Nie tylko drewno i glina

W wiejskich rodzinach, gdzie zajmowano się rzemiosłem zabawkarskim często nie brakowało i innych

talentów.Kobietyidziecipozamalowaniemzabawek,wykonywałytakżepraceplastyczne:wycinankizpapieru,

pająkizesłomyizbibuły–dziśtakbardzokojarzonezpolskimfolklorem.Zabawkirobiłosięnasprzedaż,wycinanki

i pająki -głównienadomowy „dekoracyjny”użytek.Delikatne imisternepająkipodwieszanoupowałyprzede

wszystkim z okazji Świąt Bożego Narodzenia i uroczystości rodzinnych. Różniły się kształtem i kolorystyką:

biało-różowepastelowenaślub,kolorowenaświęta.Niektóreprzypominałykościelneżyrandole,inneparasole,

gwiazdy czy olbrzymie romby zbudowane z malutkich kryształków. Były bardzo nietrwałe: szybko się kurzyły,

blakłyiniszczyły,apracanadnimizajmowaławielegodzin.Nietrwalebyłytakżewycinanki,dlategostosunkowo

szybkoprzestanonimiozdabiaćdomymieszkalne.JeszczedoIwojnyświatowejmożnabyłojespotkaćwkażdej

chałupieSukowa,Bielin,powiatusandomierskiegoczybuskiego.Przybierałyróżneformyikształty:typowedla

całejPolskigwiazdy,kołaikwadraty,zwanecyrkami.Gospodyniewycinałytakżekrótkiewstęgipołączonychze

sobądrzewek,czybardzocharakterystycznedlaKielecczyznyszeregi połączonych rączkami lalek.Tradycja

wycinanekzpapieruwróciłapodczasIIwojnyświatowejwewsiSkadlapodChmielnikiem.Gospodyniewykonywały

wycinankiwkształciedużychkwadratówwycinanychwsiatkę.Towłaśnietenwzóruznajesięwspółcześnieza

typowoświętokrzyski.Wycinankiipająkiwykonująobecniegłównietwórczynieludowe.Jednąznichjestpani

LucynaKozłowskazeSkarżyska-Kamiennej.

Not only wood and clay

Themembersoftoymakingfamiliesoftenhadothertalents.Womenandkids,besidespaintingthetoys,

madeotherthings:papercut-outs,strawandcrepepaperspiders–todaysomuchassociatedwithPolishfolklore.

Thetoysweremadeforsalewhilepapercut-outsandspidersmainlyforhome,asa“decoration”.Delicateand

fine spiders were usually hung under the main ceiling beam, mainly at the Christmas time or in the case of

familycelebrations.Theyhadvariousshapesandcolours:white-and-pinkpastelinthecaseofwedding,motley

inthecaseofChristmas.Someofthemweresimilartochurchchandeliers,otherstoumbrellas,starsorhuge

rhombusesconstructedofsmallcrystals.Theywereveryimpermanent:dustscoveredthemquickly,coloursgot

paleandvanished,whilemakingthemneededhoursofhardwork.Alsothepapercut-outswerenotsodurable,

andthisiswhytheystoppedtobeusedasadwellinghouseornaments.BeforetheWorldWarItheycouldbe

found ineverycottage inSukóworBieliny, inSandomierzorBuskocounties.Theyhaddifferentshapesand

forms:stars,circlesandsquarestypicalforwholePoland,calledcircuses.Housewivesusedtocutoutribbons

oftreesor,sotypicalforKielceregion,ofdolls keeping their hands.Thetraditionofpapercut-outsrevived

duringWorldWarIIinSkadlavillage,nearChmielnik.Housewivesmadecut-outshavingmainlytheformofbig

netsquares.Thispatternisconsideredastypicalforourregion.Papercut-outsandspidersarenowmadebyfolk

Lucyna kozłowska, Pająk, Skarżysko-Kamienna 2009.

�0

�2 ��

Wykonanietychpapierowychisłomkowo-bibułkowychozdóbbyłodoskonałymzajęciemnadługiejesienne

izimowewieczory.Dziecispędzałytenczaszeswoimibliskimi,nietylkouczącsięrzemiosła,aletakżesłuchając

rodzinnych i lokalnychopowieści.Obecniewiejskiedzieci, podobnie jakrówieśnicyzmiastamają jużzupełnie

innepomysłynaspędzaniewolnegoczasu.Wzorypająkówiwycinanek,utrwalonetradycją,stanowiąkopalnię

inspiracjidlawspółczesnychprojektantówformużytkowych.Ludowewzorypojawiająsięnp.namodernistycznych

kubkachceramicznych,breloczkach,meblachanawettorbach na laptopa!

Ludowe zabawkarstwo jako rzemiosło w ciągu kilkudziesięciu lat przeskoczyło kilka szczebli w hierarchii postrzegania go przez społeczeństwo – na początku traktowane mało poważnie, jako sposób

zarobku dla biedniejszych mieszkańców wsi, dziś jest zajęciem unikatowym, kilkanaście lat temu uznanym za

zawódginącywjednymzprogramówoperacyjnychministerstwakultury.Stopniowoznikająteżetnograficzne

podziały terytorialne, a ludowość traci powiązanie z terenem, na jakim powstaje. Twórcy ludowi z naszego

regionuoboktypowychświętokrzyskichzabawek,wykonująinne,charakterystycznenp.dlaŻywiecczyzny,czy

okolic Leżajska. Zdarza się także, że zabawki niektórych współczesnych rzemieślników trafiają nawet tysiąc

kilometrów od miejsca wytworzenia. To, co ludowe, staje się po prostu ludowe, a nie regionalne. Staje się

alternatywą dla industrialności,nowoczesnościlubdesignerskim,przetworzonymmotywem.Ważne,żeciągle

jesticiąglezachwyca.

Lucyna kozłowska, Wycinanka, Skarżysko-Kamienna 2009.

artists,mainly.OneofthemisMsLucynaKozłowskafromSkarżysko-Kamienna.

Making paper and straw-crepe-paper decorations was an excellent way of spending long autumn and

winterevenings.Childrencouldstaywiththeirrelativesnotonlylearningskillsandcrafts,butlisteningto

familyandlocaltales.Nowadaysthevillagekidshavetotallyother ideashowtospendtheirfreetime.The

patternsofspidersandpapercut-outs,preservedbytradition,areanabundantsourceofinspirationsforthe

moderndesigners.Folkpatternscanappearonmodernisticcups,furniture,evenon laptop bags!

Asacraftfolktoymakinghasclimbedsignificantlyhigh the leader of social hierarchy–atfirstitwas

perceivednotseriously,justasawayforpoorvillagerstoearnsomemoney,todayitisauniquejob,butadozen

ofyearsagoitwasconsideredavanishingprofessioninoneoftheoperationprogrammesoftheMinistryof

Culture.Graduallytheethnographicdivisionsofterritoryarelessclear,lessvisible,andfolknessislessandless

connectedandrelatedtotheterritorywhereitgrowsanddevelops.BesidestypicalHolyCrossMountaintoys

folkartistsformourregionproduceŻywiectoysorLeżajsktoysaswell.Itcanhappen,thatthetoysmadeby

somecontemporarycraftsmencanbefoundthousandsofkilometresfromtheplacetheyhavebeenmade.What

isfolkis only folk,itstopstoberegional.Folkhasbeenbecomingan alternative to industry,tosomething

industrial,tosomethingmodern,orithasbeenbecomingaredesignedmotif.Butitis,itstillexistsanddelight

us–thisisthemostimportant.

��

�4 �5

Przypisy: 1 O Sitarzach wspomina Teresa Lewińska („Kolorowy świat zabawek. zabawki ludowe w Polsce”, Kielce 1995, s. 47), o Sitarskich – Małgorzata Oleszkiewicz w tekście

owystawiewMuzeumEtnograficznymwKrakowie„ZabawkizJarmarku.Kieleckiośrodekzabawkarstwaludowego”,http://www.etnomuzeum.eu).2Cytza:.R.Zięzio,„KieleckiOśrodekZabawkarski-Tradycjaiwspółczesność”,w:„Samiosobie.Kontynuacjaizmianawkulturzewspółczesnejwsipolskiej”,Kielce1997,

s.100.�http://ciszek-zabawki.webpark.pl/index2.html4T.Lewińska,„Kolorowyświatzabawek.ZabawkiludowewPolsce”,Kielce1995,s.51.

*SitarzearementionedbyTeresaLewińska(„Kolorowyświatzabawek.ZabawkiludowewPolsce”,Kielce1995,p.47),SitarscyarementionedbyMałgorzataOleszkiewicz

whowroteaboutanexhibitionatTheEthnographicMuseuminCracow(Zabawkizjarmarku.Kieleckiośrodekzabawkarstwaludowego,http://www.etnomuzeum.eu).

**R.Zięzio,„KieleckiOśrodekZabawkarski–tradycjaiwspółczesność”,in:„Samisobie.Kontynuacjaizmianawkulturzewspółczesnejwsipolskiej”,Kielce1997,p.100.

***http://ciszek-zabawki.webpark.pl/index2.html

****T.Lewińska,„Kolorowyświatzabawek.ZabawkiludowewPolsce”,Kielce1995,p.51

Bibliografia:GrabowskiJózef„Sztukaludowa.FormyiregionywPolsce”,Warszawa1967.

JackowskiAleksander„Polskasztukaludowa”,Warszawa2007.

„Katalogpokonkursowejwystawygarncarstwa,tkactwaświętokrzyskiego,zabawekludowychorazkowalstwaartystycznego.”,Kielce1967.

LewińskaTeresa„Kolorowyświatzabawek”,Kielce1995.

OleszkiewiczMałgorzata,PylaGrażyna„Zabawkizjarmarku.Kieleckiośrodekzabawkarstwaludowego”,http://www.etnomuzeum.eu

PaneckaAleksandra„StanisławCiszek–rzeźbiarzludowy”,pracanapisanapodkierunkiemdr.KazimierzaGłowackiegonapodyplomowychstudiach„Edukacja

artystycznawzakresiesztukplastycznych”wAkademiiŚwiętokrzyskiej,Kielce2002.

SewerynTadeusz,„Podłaźniki.Studiazdziedzinysztukiludowejz64rycinamiwtekście”,Kraków19�2.

SewerynTadeusz,„Polskiezabawkiludowe”,Warszawa1960.

SkuzaZbigniewAdam„GinącezawodywPolsce”,Warszawa2006ss.270-281.

Tyszewicz Anna „Twórcy ludowi województwa świętokrzyskiego. Wyniki badań terenowych z roku 2007 zleconych przez Muzeum Zabawek i Zabawy”, opracowanie

wewnętrzne.

Zięzio Ryszard „Kielecki Ośrodek Zabawkarski – tradycja i współczesność”, w: „Sami sobie. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi polskiej”, Kielce 1997,

ss.9�-110.

ZięzioRyszard„OśrodkizabawkarskiewPolscenatleporównawczym”w:„Kontynuacjaizmianawkulturzewspółczesnejwsipolskiej”,Kielce1996,ss.109-124.

Dość tego wymądrzania!

pora na zabawę! wasza Babajadzia

�6 �7

lalkikieleckiePopularny do I Wojny Światowej wzór wycinanki świętokrzyskiej

(Podgaj,Pow.Pińczowski,Woj.Kieleckie)wzór-JózefGrabowski,„SztukaludowawPolsce”,Warszawa1967.

1.PrzetnijkartkĘpapieruA4napółwzdłużdłuższegoboku2.Tendługiprostokątzłóżnapółwzdłużkrótszegoboku�.Złóżjeszczerazwzdłużkrótszegoboku4.Złóżgotrzecirazwtymsamymkierunku5.Wytnijszablon6.Przyłóższablondoodpowiedniejkrawędzizłożonegopapieruiodrysujlalkę7.PamiĘtajozaznaczonychliniach,nieprzecinajichbowycinankarozpadniesięnaczęści.

SZABLON Nieprzecinajdokońcakartkiwmiejscuczerwonejlinii

A K L E P A K N B K

K I A N I L G A R A

T E K O Ł O P I Y K

O E D L E I C C C L

H C Z Z L Y Ś O Z E

C K A T I Z Ę B K Z

E I R O N W G A A U

Z N U K T U G O K R

R O K O K A R Y N A

G K O P I A R K I K

Znajdź16słówwymienionychponiżejiwykreśljezdiagramu.Słowazapisanesąpionowo,poziomolubukośnie.Litery,którepozostanąnieprzekreślone,czytanerzędamipoziomymi,utworząrozwiązanie.

KLEPAK GRZECHOTKA KOPIARKI GWIZDEK KARUZELKA BOCIANOKARYNA LIPA KONIK KOGUT BRYCZKA KURA KOT GĘŚ GLINA KOŁO

Tutajzapiszrozwiązanie ........................................................................................................................

�7

�8 �9

krzyżówka1.stolicawojewództwaświętokrzyskiego2.rodzajludowejtkaniny�.otrzymywaneześciętychdrzew4.śpiewaokonikunabiegunach5.dziecilubiąjenajbardziej6.kolorcharakterystycznydlakielecczyzny7.zniejrobisięgwizdkiigarnki8.narzędziedowycinaniazabawek9.ciągnąjąkonie

�8

40 41

Lecę sprawdzic twoją

wiedzę!

Rozwiąż test i przekonaj siĘ, jak dużo wiesz o świĘtokrzyskich zabawkach ludowych. W każdym pytaniu tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.1. Jak nazywa się ozdoba wieszana w wiejskich chałupach z okazji świąt i rodzinnych uroczystości? a) motyl b)mucha c)pająk2. Miejscowości, w których wyrabia się zabawki gliniane w kieleckim ośrodku zabawkarskim to a) Iłża,ChałupkiiDenków b)Starachowice,ChęcinyiŁączna c) Oblęgorek,Strawczyn,Tokarnia3. Świętokrzyskiego konika poznamy po: a) kwiatkunasiodle,drewnianymogonieiszpiczastychuszach b) kółkachlubbiegunachprzymocowanychdokopyt c)brzuszkuwyrzeźbionymzjednegoklockadrewnaiozdobachwkształcieprostych,geometrycznych figur4. Zabawka na kółkach z ruchomymi skrzydłami nazywa się: a) klepak b)klakier c)bijak5. Świętokrzyska czarownica to: a) LadyWitch b) HermionaGranger c)BabaJaga6. Frucka to: a)lokalnanazwakrowy b)zabawka c)nożykdoobieraniaowoców7. Ludowa zabawka dźwiękowa wykonywana najczęściej z gliny to: a)pozytywka b)cymbałki c)okaryna8. miejscowość, w której pod koniec XIX w. na Kielecczyźnie zaczęto wykonywać zabawki drewniane a) WzdółRządowy b)Bodzentyn c)Łączna9. Klusa to: a) Wielkimakaron b) Porcjaglinydotoczenia c)Rodzajtańcaludowego10. Jakie geometryczne figury można znaleźć na świętokrzyskich konikach? a)trójkąt,kwadratikoło b)ośmiokąt,rombistożek c)kwadrat,sześciokątitrapez

Którykonikuciekłzzielonegotła?

42

Prawidłowe odpowiedzi:1.c),2.a),�.c),4.a),5.c),6.b),7.c),8)c),9.b),10.a)

Za każdą prawidłową odpowiedź przyznaję Ci 1 punkt. Dodaj punkty i sprawdź, jaki wynik osiągnąłeś/-aś.

Wyniki:

9-10 punktówJesteśmistrzem.Zpewnościąuważnieprzeczytałeś/-aśkatalogisłuchałeś/-aśprzewodnikanawystawie.8-7 punktów.Jestnieźle,alemogłobyćlepiej.Możewartojeszczerazprzeczytaćkatalog?5-6 punktówMusiszjeszczepopracować.Obejrzyjkatalogiwystawęjeszczeraz.3-4 punktyDopracy!Chybaniezbytprzyłożyłeś/-aśsiędotestualbonieuważałeś/-aśnawystawie.1-2 punktyCzytywogólebyłaś/-eśnawystawie?

MAmnaimięanielka.Właśnieoglądamżółtegomotyla.

Mamamówi,żeonmanaimięklepak.Dziwneimiędlamotyla...

Alekółkamaniezłe.