View
244
Download
0
Category
Preview:
DESCRIPTION
dil anlatım ders notu
Citation preview
I. NTE: METNLERN SINIFLANDIRILMASI
Metinlerin Snflandrlmas
Metinler temelde insann kendini ifade etme ihtiyacndan domutur.
nsanlar her dnemde duygu ve dncelerini anlatma ihtiyac
hissetmitir ve bu anlatma iini daha ok yazyla ya da szle
yapmlardr. Bu adan anlatm, genel olarak yazl ve szl anlatm
olarak iki gruba ayrlabilir.
Deneme, makale, sohbet, mektup, yk, roman gibi metin trlerinde
yazl anlatm; mnazara, ak oturum, konferans gibi etkinliklerde
szl anlatm kullanlr.
Bir yazy ekil, anlatm ve noktalama zellikleriyle oluturan
kelimelerin btnne metin denir. nsanlarda zevk uyandrmak ve
onlar etkilemek iin ortaya konan yazlara ise edeb metin denir.
Zamanla bilimin, edebiyatn gelimesi ve buna bal olarak farkl
alanlarda metinlerin yazlmas, metinlerin snflandrlmas sonucunu
dourmutur. Bu snflandrma metin trlerinin birbirinden ayrlmasn
ve anlalmasn kolaylatrmtr. Metinler anlatm trlerine,
kullanlan dilin ilevine, yazl amalarna, gereklikle ilikilerine gre
gruplandrlabilir. Buna gre metinler genel olarak retici metinler ve
sanatsal (kurmaca) metinler olarak ikiye ayrlr.
RETC METNLER
Aklamak, bilgi vermek, retmek amacyla yazlr.
Gnlk yaantlar, tarih olaylar ve bilimsel gerekler ele
alnr.
Konuyla ilgili duygu ve dnceler ksa ve kesin ifadelerle
dile getirilir.
Dil, daha ok, gndergesel ilevde kullanlr.
Sz sanatlarna, kelimelerin mecaz ve soyut anlamlarna pek
yer verilmez.
Verilen bilgiler, yaplan aklamalar rneklerle, tanmlarla
pekitirilir.
Daha ok ansiklopedilerde, bilimsel kitaplarda ve ders
kitaplarnda kullanlr.
Gereksiz sz tekrarna, ses akn bozan, sylenmesi g
sesler ve kelimelere yer verilmez.
SANATSAL METNLER
nsanlarn i dnyasnda zevk uyandrmak ve onlar
etkilemek iin oluturulur.
iir, roman, tiyatro, masal, destan vb. metinleri sanatsal
metinlere rnek gsterilebilir.
slup ve anlatm kaygs n plandadr.
Dil daha ok sanatsal (iirsel) anlamda kullanlr.
arm ve duygu deeri yksek olduundan okuyanlarn
yeni ve farkl anlamlar karmasna elverilidir.
Kurmaca bir yaps olan sanatsal metinlerde bireysel yn
ne kan ilenmi, iirsel ve imgesel bir dil kullanlr.
Yan anlam deeri tayan, mecaz anlama gelen ve
okuyucunun yorumuna gre yeni anlamlar kazanan ifadelere
yer verilir.
Sanatsal metinleri anlatmaya ve gstermeye bal metinler olmak
zere ikiye ayrabiliriz.
Anlatmaya Bal Metinler
Yaanm ya da tasarlanm gereklikten alnan bir olayn,
bir anlatc tarafndan yorumlanp dntrlmesiyle
oluturulur.
Olay rgs bu metinlerde asl unsurdur.
Anlatmaya bal metinler kurmaca olduu iin olay rgs
yaanmaz, dzenlenir.
Anlatmaya bal metinlerde yap; olay rgs, kiiler, yer,
zaman gibi birimlerin bir dzen ierisinde verilmesiyle oluur.
Bu metinlerde ilah bak as, kahraman anlatcnn bak
as ve gzlemci anlatc olmak zere tip bak as ve
anlatc vardr.
Gstermeye Bal Metinler
Gstermeye bal anlatmlarda olay sergilenerek gsterilir,
yani anlatlmak istenen husus meydanda ya da sahnede
canlandrlr.
Gsterimlerin yazld metinler gstermeye bal metinler
olarak nitelendirilir.
Genel olarak dramatik metinler ve tiyatro olarak
adlandrabileceimiz bu tarz metinlerde, kurmaca olay ve
olay rgsn, bir sahne dzeninde topluluk nnde
canlandrmak esastr.
II. NTE: RETC METNLER
Mektup
Birbirinden ayr yerlerde bulunan kii veya kurumlar arasnda zel
veya resm haberlemeyi salayan yaz trne mektup denir.
Mektup Trleri
Mektuplar edeb mektuplar, zel mektuplar, resm mektuplar, i
mektuplar ve ak mektuplar olmak zere temelde bee ayrlr.
Bunlarn dnda manzum ekilde, yani iir olarak yazlan mektuplar
da vardr.
a. zel mektuplar: Birbirinden uzakta bulunan yakn akraba veya
arkadalarn haberlemek, bir olay aktarmak, bilgi vermek, ortak
dnceleri paylamak gibi eitli amalarla yazdklar ve sadece
yazanla okuyan ilgilendiren mektuplardr. zel mektuplar, konularna
gre deiik isimlerle anlr: Aile mektuplar, tebrik mektuplar,
teekkr mektuplar, davet mektuplar (davetiyeler), taziye
mektuplar, zr mektuplar gibi. zel mektuplarn gizlilii sz
konusudur ve bu gizlilik kanunla korunmutur.
b. Edeb mektuplar: Edeb mektuplar ak olarak bir dergide veya
gazetede yaymlanr. Yazar, birine hitaben herhangi bir konudaki
grlerini, dncelerini, duygularn anlatr. Ancak asl ama bu
duygu, dnce ve grleri herkese anlatmaktr. Edeb
mektuplardan yazldklar dneme ait sanat, edebiyat ve fikir olaylar
hakknda bilgi edinmek de mmkndr. Edebiyat dnyasnda
tannm sanatlar birbirlerine yazdklar mektuplarla genelde fikir ve
sanat olaylarn, eserleri tartrlar. Olaya bal sanatsal trlerde de
edeb mektuplardan yararlanlr. zellikle hikye ve roman trlerinde
kahramanlarn hayatlarn, ruh hllerini, duygularn, dncelerini,
anlaylarn daha etkili anlatmak iin zaman zaman mektuplar ara
olarak kullanlmtr. Hatta kahramanlarn birbirlerine yazdklar
mektuplardan oluan romanlar da vardr.
Dnya Edebiyatnda Mektup
Mektubun edeb tr olarak geliimi Latin edebiyatna dayanmaktadr.
Mektubun bugnk anlaya uygun nitelie ulamas ise 16.
yzyldan sonradr. Bu dnemden itibaren Fransa, talya, ngiltere ve
Almanyada bu trn yaygnlat grlmektedir.
Mektup trnn ustalar da ancak 18.-19. yzylda yetimitir.
zellikle Fransada Mme de Sevigne, Voltaire, Rousseau bu tr ok
kullanan sanatlarn banda gelmektedir. Mektup tr hikye ve
romanlarn yazmnda da kullanlmtr. Baz sanatlar eserlerini
romanlarn daha iten ve etkili olur diye mektup tarznda kaleme
almlardr. Bat edebiyatnda Balzac Vadideki Zambak, Goethe
Gen Werther in Istraplarn, J. J. Rousseau Nouvelle Heloise bu
ekilde yazmtr. Baz Avrupallann eski Trk hayat ile ilgili
mektuplar, bugn tarihi belge olarak kabul edilmektedir. Lady
Montegunn ark Mektuplar (Trkiye mektuplar) bu eserlerden
biridir.
Trk Edebiyatnda Mektup
Trk edebiyatnda mektup trnn gemii ok eskilere
dayanmaktadr. Mneat larda zel ve resm mektuplara oka yer
verilmitir. Yalnz bunlarn dili ok ssl ve ardr. Mneatlar
yazarnn adyla anlmaktadr: Mneat- Feridun Bey, Mneat-
Kni gibi.
Tanzimattan sonra ise gazetelerde yaymlanan birok ak mektup
gze arpar. Mneat ad verilen rnek mektup metinleri, bu
dnemde kalplam bir biimi olan mektup trnn yaamasn
salamtr. Tanzimattan sonra ilk ilgi ekici mektup rnekleri Akif
Paaya aittir ve bu mektuplar 1885 te yaymlanmtr. Sonraki
dnemlerde de nl kiilerin mektuplar kitap hlinde baslmtr.
Namk Kemalin Husus Mektuplar, Abdlhak Hamid Tarhann
Mektuplar, Muallim Nacinin Muhabert ve Muhvert adl eserleri
bunlara rnek gsterilebilir.
Sonraki dnemlerde baz sanatlar ise mektuplardan oluan
romanlar hikyeler, anlar, gezi yazlar kaleme almtr. Halide
Edipin Handan; Hseyin Rahmi Grpnarn Mutallaka, Sevda
Peinde; Reat Nuri Gntekinin Bir Kadn Dman adl romanlar
bunlar arasnda saylabilir. mer Seyfettin baz hikyelerini, Yakup
Kadri Karaosmanolu Bir Serencam mektup tarznda kaleme
almtr.
Mektup tarznda yazlan gezi yazlar da vardr. Cenap ahabettinin
Hac Yolunda, Avrupa Mektuplar; Ahmet Rasimin Romanya
Mektuplar byle yazlmtr.
Mektup tarznda yazlm iirler de vardr. Kemalettin Kamunun
zmir Yolunda Son Mektup, Orhan Velinin Oktaya Mektuplar adl
eserleri bu ekilde yazlmtr. Baz sanatlar da deiik eserlerini
mektuplar eklinde kaleme almlardr. Nurullah Atan Okura
Mektuplar adl deneme kitab mektuplardan olumaktadr.
Cumhuriyet Dneminde de baz sanatlarn mektuplar toplanarak
kitap hlinde yaymlanmtr. Bunlardan bazlar yle sralanabilir:
Cevat akir Kabaaal Mektuplarla Halikarnas Balks, Nazm
Hikmet Kemal Tahire Hapishaneden Mektuplar, Ahmet Hamdi
Tanpnar Mektuplar, Cahit Stk Tarana Ziya ya Mektuplar.
Gnlk (Gnce)
Bir kimsenin dzenli olarak, gnlk olaylarla ilgili yorumlarn,
bunlardan kaynaklanan o gnk anlaylarn, dncelerini, stne
tarih atarak kaleme ald ksa yazlara gnlk veya gnce denir.
Gnln zellikleri unlardr:
Gnlkler ne gn yazldn belirtmek iin tarih atlan, ou
zaman her gnn sonunda o gn olup bitenin sca scana
anlatld, olaylarla ilgili yorumlar, deerlendirmeler yapld
yazlardr.
Gnlkler her gn yazld iin ksadr.
Bu yazlar yazarnn yaamndan izler tar. Bu bakmdan
gnlkler iten ve sevecendir.
Okuyucular dikkate alnmadan yazlan gnlkler, zeldir.
Duygularn, dncelerin youn olduu anlarda sca
scana yazlan gnlklerin anlatm gelitirmede nemli bir
yarar vardr.
Gnlkler bir deftere yazlabilecei gibi daha kullanl olmas
bakmndan bir ajandaya da yazlabilir.
Trk Edebiyatnda Gnlk
Trk edebiyatnda Suut Kemal Yetkin, Seyit Kemal Karaaliolu ve
Oktay Akbal gnlklerini kitap olarak yaymlayan sanatlarn
banda yer almaktadr. Ayrca Ouz Atayn Gnlk Btn Eserleri;
Nihat Erim in Gnlkler; Fevzi akmakn Mareal ve Gnlkleri,
Salah Birselin Papaanname Gnlk adl eserleri bu trdedir.
Gnlk-An Fark
An ile gnlk ou zaman kartrlmaktadr. Gnlk, adndan
anlalaca zere yaanrken, gn gnne yazlr. An ise aradan
zaman getikten sonra yazlr. rnein kii gnlklerinden
yararlanarak ileride bir an kitab kaleme alabilir. Gnlk yazar
sadece kendisini ya da kendisini merkeze alarak evresindekileri
anlatt hlde; an yazarlar bakalarn anlatabilir.
An (Hatra)
Toplum hayatnda nemli grevler stlenmi, toplumu ilgilendiren
nemli olaylar bizzat yaam veya bu olaylara ahit olmu kiilerin
bu olaylar duyurmak iin sanat deeri tayan bir slupla yazdklar
yazlara an (hatra, hatrat) denir. Anlarn yazld defterlere
hatra defteri denir.
An yazlar yaanmakta olan deil, yaanm konu alr. Anlar ya
gn gnne tutulan notlardan yararlanlarak ya da yaanan olaylar
anmsanarak sonradan yazlr. Her iki durumda da anlar yaandktan
ok sonra kaleme alnr. Anlarda gzlem esastr. Anlar kiinin kendi
zel tarihidir. Mesleki yaamnda baarya ulam veya hreti
yakalam baz kiiler anlarn yazarlar.
Annn zellikleri unlardr:
Anlar tarihi gereklerin renilmesine katk salar.
Gelecek kuaklara ders vermek ve kamuoyu ile hesaplamak
amac da vardr.
Anlar kiinin yaad dnemle ilgili bilgiler de verir. Bu
bakmdan anlar tarihe k tutan kaynaklar arasnda yer alr.
Yaanm olaylarn gizli kalm baz ynlerini aa karr.
Ancak bunlar, olaylara kiisel bak asyla kaleme alnm
olduklarndan kesin ve bilimsel bir doru gibi kabul edilemez
ve nesnel bir belge nitelii tamaz.
Anlar sonradan kaleme alnd iin olaylar zerinden ok
zaman gemi olur. Kii bu zaman iinde deiim geirebilir,
olaylara bak as deiebilir. Dolaysyla anlar yazldklar
andan baklarak kaleme alnr.
Anlarn mutlaka gerei anlatt sylenemez, onlara salam
tarih belgeler olarak baklamaz.
An Trnn Tarihsel Geliimi
An, edebyatmzda olduka eski bir gemie sahiptir. Bu trn ilk
rnekleri ilk yazl metinlere kadar uzanr. Bu balamda, Gktrk
Yaztlarn edebiyatmzn ilk an rnekleri saymak mmkndr.
Ebulgazi Bahadr Hann 17. yzylda yazd ecere-i Trk adl
eseri an trndedir.
Osmanl mparatorluunda devletin resm tarihileri olan
vakanvislerin eserlerinde (vakaname) an nitelii tayan metinlere
rastlanr. Ayrca sefaretnameler, zellikle Fransa ve Avusturya
sefaretnameleri bata olmak zere, an zellii tar. An tr,
edebiyatmzda Tanzimatla birlikte canllk kazanr. lk an Akif
Paann Tabsra adl eseridir. Ziya Paann Defter-i Amal, Namk
Kemalin Magosa Hatralar, Ahmet Mithat Efendinin Menfa,
Muallim Nacinin merin ocukluu adl eserleri Tanzimat
Dneminde yazlan an trnde eserlerdir.
Ahmet Rasim, Ekl-i Zaman, Falaka ve Gecelerim; Halit Ziya
Uaklgil, Krk Yl, Saray ve tesi; Hseyin Cahit Yaln, Edeb
Hatralar; Ruen Eref naydn, Atatrk zleyi; Falih Rfk Atay,
ankaya; Yakup Kadri Karaosmanolu, Genlik ve Edebiyat
Hatralar; Yahya Kemal Beyatl, ocukluum, Genliim, Siyas ve
Edeb Hatralarm; Yusuf Ziya Orta, Portreler; Falih Rfk Atay;
ankaya, Zeytinda; Yakup Kadri Karaosmanolu. Zoraki
Diplomat; Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, Mor
Salkml Ev an trnn edebiyatmzdaki nemli eserleridir.
Biyografi
Edebiyat, sanat, siyaset, ticaret gibi alanlarda hakl bir ne
kavumu, tannm insanlarn hayatlarn, eserlerini, baarlarn
okuyucuya duyurmak amacyla yaln bir dille, tarafsz bir grle
yazlan inceleme yazlarna biyografi (yaam yks, hayat
hikyesi) denir. Eskiden bu tr yazlara tercme-i hl denirdi.
Biyografinin zellikleri unlardr:
Biyografide ama, sz konusu kiiyi tm ynleriyle
tantmaktr.
Biyografilerde anlatlan kiinin zellikle hayat, eserleri,
kiilii, grleri konu edilir.
Biyografide kiinin nerede doduu, ocukluunun nasl bir
ortamda getii, renim hayat, yapt iler, alt yerler,
kiilii, huy ve karakteri, davran zellikleri, baarl olduu
alanlar, eserleri, rnleri anlatlr.
Belgelere ve rneklere dayandrlarak hazrlanan biyografiler
sanat ve meslek alanndaki tarihiler iin nemli kaynaklardr.
Biyografiler belgesel nitelikte olup gelecek kuaklara nemli
bilgilerin, tecrbelerin, rneklerin, grlerin aktarld
kaynaklardr.
Dnya Edebiyatnda Biyografi
Tarihte len kiinin yaamn ve yaptlarn ven mezar yaztlar ve
cenaze trenlerindeki konumalar yaam yklerinin ilk rnekleri
saylabilir. Daha sonra eldeki verilerin keyfi ya da eletirellikten uzak
bir yorumuna dayanan, sz konusu kiiyi vmek ve okura rnek
oluturmak iin yazlan yaam ykleri balamtr. Bunun hemen
ardndan kiilerin gerek yzn ortaya karmay amalayan
eletirel yaam ykleri de kaleme alnmtr.
Biyografi trnn ilk byk yazar, eski Yunan edebiyatndan
Plutarkostur. Bu trn Bat edebiyatndaki kkleri Plutarkosun
Romallar anlatt Hayatlar adl eserine dayanmaktadr. Ancak
Bat da bu trn yaygnlamas 16. yzyldan sonradr. 20. yzylda
ise Bat da bir aileyi veya evreyi ele alan geni kapsaml biyografik
eserler yazlmaya balanmtr.
Trk Edebiyatnda Biyografi
Divan edebiyatnda airleri anlatan eserlere tezkire denirdi. aatay
yazarlarndan Ali ir Nevai 16. yzylda Meclisn-Nefis adl
eseriyle Trk edebiyatnda ilk biyografi rneini vermitir.
nl kiilerin hayatlarn konu alan, bunlar roman tarznda ileyen
edeb yazlara biyografik roman denir. Biyografik romanlar da Trk
edebiyatnda nemli bir yer tutmaktadr. Baz sanatlar romanlarn
biyografi tarznda yazmlardr. Mehmet Emin Eriilgilin Bir Fikir
Adamnn Roman: Ziya Gkalp, Bir slm airinin Roman: Mehmet
Akif; Tahir Alangunun lkc Bir Yazarn Roman: mer Seyfettin;
Ouz Atayn Bir Bilim Adamnn Roman: Mustafa nan adl eserleri
biyografik romana rnek gsterilebilir.
Otobiyografi
Bir kii hayatyla ilgili dnemleri btn ilgin ynleriyle geni ekilde
kendisi yazarsa buna otobiyografi (z yaam yks) denir. Yani
kii kendi biyografisini yazarsa bu otobiyografi olur.
Otobiyografinin zellikleri unlardr:
Otobiyografide doumdan itibaren otobiyografinin yazld
ana kadar yaananlardan anlatmaya deer olanlar yazlr.
Otobiyografilerde ou zaman sanat kendisiyle beraber aile
byklerinden ve sosyal evresinden, aile ii durumlarndan
da sz eder.
Edebiyat, sanat, siyaset, spor gibi deiik alanlarda nl bir
kii; dier insanlarca bilinmeyen ynlerini, baarsn nelere
borlu olduunu ve nasl kazandn anlatmak amacyla
otobiyografisini yazar.
Otobiyografi her ne kadar znel bir anlayla kaleme alnsa
da gerekler gz ard edilmemelidir.
Btn bu iyi niyete ramen otobiyografiler znel eserler
olarak kabul edilir. nk kii kendisini anlatmaktadr ve
bunu yaparken tarafsz davranamaz.
Kiinin kendi hayatn roman eklinde yazmas sonucunda ortaya
kan esere otobiyografik roman denir. Bu trn rneklerini an
trnde verilmi eserlerde de grmek mmkndr.
An-Otobiyografi Fark
Anlar slup ynyle otobiyografilere de benzer; ancak an
otobiyografi iinde sadece bir blm saylabilir. Yani otobiyografiler
anya gre daha geni ve daha uzun bir dnemi iine alr.
Gezi Yazs (Seyahatname)
Herhangi bir kimsenin, daha ok bir edebiyat sanatsnn gerek yurt
iinde gerekse yurt dnda gezip grd yerlerdeki toplumlar,
kentleri, yerleri, yaaylar, det ve treleri, gelenek ve grenekleri,
doal ve tarih gzellikleri, ilgi eken deiik ynleri edeb bir slup
iinde kaleme alarak anlatmasna gezi yazs (seyahatname) denir.
Yazar, gezip grd yerlerle ilgili gzlemlerini, incelemelerini,
bilgileri bir araya getirerek gezi yazsn yazar. Okur, anlatlan yerleri
bu sayede sanki yazarla birlikte geziyormu hissine kaplr. Gezi
yazlarnda aydnlatc, retici bilgiler de yer alr. Ama, gezilen yeri
okuyucuya her ynyle tantmaktr. Bu yaplrken gemile gelecek
arasnda ba kurulur, toplumlarn birbirleriyle iliki kurmas ve
birbirlerini tanmas, toplumlar aras kltr alverii ortamnn
olumas salanr.
Gezi yazsnn zellikleri unlardr:
Gezi yazlarnda, gezilip grlen yerin btn zellikleri ele
alnr.
Gezilen yerin zellikle tarih, coraf, tabi ve sosyal nitelikleri
belirgin ekilde anlatlr.
Gezi yazlarnda gezginin dikkatini eken ve farkl bir zellik
gsteren insanlar, tarih ve tabi gzellikler, farkl kltrler gibi
konular gncel olaylarla da btnletirilerek edeb bir slupla
yazya geirilir.
Gezi yazlarnda ayrca yrenin dil, din, inan, det, gelenek,
grenekleri incelenir. Blgedeki insanlarn dnce yaps
ortaya konur.
Blge, okuyucunun daha iyi anlamas asndan baka
blgelerle kyaslanr.
Yazar, gezisi esnasnda birok yer grr, birok insanla
tanr; bunlar hafzasnda tutmak zor olduu iin gezi
esnasnda ksa notlar alr ve bunlar hikye eder.
Gezi yazs gezilen blge iin belgesel bilgiler ierir. Bu bakmdan
gezi yazsnda yazar gzlemlerine yer vermeli, yanl bilgiler
aktarmamaldr. Gezi yazsnda gerek bilgiler verilmelidir. Ancak
gezi yazlar her eye ramen kiisel bir deerlendirme ierdii iin
nesnel verilerden oluan bilimsel bir belge nitelii tamaz. Sadece
fikir verici bir ierie sahiptir. D dnyay yazarn gzyle anlamaya
yarar.
Dnya Edebiyatnda Gezi Yazs
Dnya edebiyatnda gezi yazsnn ilk rnekleri saylabilecek eserleri
verenlerin banda Heredotos, Marco Polo, bni Batuda gelir.
Trk Edebiyatnda Gezi Yazs
Eski alarda zellikle keif, ticaret, sava amacyla deiik geziler
yaplmtr. Eski Trk edebiyatnda gezi yazsna seyahatname
denirdi. Trk edebiyatnda en eski seyahatnameler. Timurun olu
ahruhun yannda bulunan Gyasddin Nakka n yazd Acibl-
Letif ve Ali Ekber Hat adl bir tccarn kaleme ald
Htnmedir.
16. yzylda yazlan Baburnme ve Ktib mahlasyla tannan Seyit
Ali Reis in Mirat-l Memalik (Memleket Aynas); Evliya elebinin
17. yzylda yazd Seyahatname ise dnya edebiyatndaki en iyi
rneklerle boy lebilecek niteliktedir. Bu eserin birinci blm her
yn ile stanbulu anlatmaktadr. Kanun Sultan Sleymann
hizmetinde bulunmu olan Pir Reisin yazd Bahriye adl eseri
verdii corafya ve oinografya bilgileri dnda mkemmel bir
Akdeniz seyahatnamesi saylabilir. Ancak Trk edebiyatnda Batl
anlamda gezi yazs rnekleri Tanzimat dneminde yazarlarn
Avrupaya gitmesiyle verilmeye balanmtr. Avrupaya giden
sanatlar grdkleri ehirlerle ilgili yazlar yazmlardr. zellikle
Namk Kemal ve Ziya Paa bunlarn banda gelir.
An-Gezi Yazs Fark
Gezi yazlarnda gezilen yerlerle ilgili gzlemler yanstlrken zne d
dnyadr. Anlarda ise kii yaadklarn veya tank olduklarn anlatr.
Sohbet (Sylei)
Bir yazarn gnlk olaylar arasndan setii bir konuyla ilgili kendine
zg gr ve dncelerini fazla derinletirmeden karsndakilerle
konuuyormu gibi anlatt yaz trne sohbet (sylei) denir. Bir
dier deyile gncel bir konuda yazarn okuyucuyla konuuyormu
gibi samimi ve anlalr bir dille yazd, her trl zentiden uzak
yazlara sohbet denir. Bu yaz trnde yazar, ele ald konuyu
derinlemesine incelemez, bilimsel bir ispat da amalamaz. Yazarn
amac okuyucuyla samimi diyaloglar kurarak sadece dncelerini
aklamaktr. Bu yazlar genellikle gazete ve dergilerde yaynlanr.
Hatta gazetelerde sohbet (sylei) ad altnda bu tr yazlarn kaleme
alnd kelerde bulunabilir. Sohbet yazlarna eskiden muhasebe
denirdi.
Sohbetin zellikleri unlardr:
ounlukla, gnlk konularn ilendii sohbet yazlarnda
konuma senli benli bir anlatm yolu seilir.
Yazar deyimlerden, ataszlerinden, hatralardan, halk
fkralarndan, nktelerden, zl szlerden oka yararlanr.
Sohbet tr yazlarda herkesi ilgilendiren konular seilir.
Cmleler, konuma slubundadr ve genellikle devriktir.
Yazar karsnda biri varm gibi sorular sorar, cevaplar verir,
dncelerini gnlk konuma dili itenlii ierisinde aklar.
Sohbetlerde konu uzatlmaz, fazla ayrntya girilmez, sadece
konuya dikkat ekilir, anlatlanlar kantlanmaya allmaz,
anlatlanlara inanlmas iin bir gayret ortaya konmaz.
Ama, okuyucuyu konu zerinde dnmeye davet etmektir.
Bu yazlar gazete ve dergilerde yaymlanabildii gibi yazar bu
yazlar ayrca bir kitap olarak da basabilir.
Sohbet trnde makalede olduu gibi giri gelime ve sonu
blmleri bulunur; ancak karlkl konuma havas iinde
yazlmas ve aklanan dncelerin ispatlanma gerei
duyulmadan anlatlmas ynnden makaleden ayrlr.
Yazar sohbet trnde genellikle kiisel dncelerini anlatr,
bu yzden de sohbet tr znel bir anlatma sahiptir.
Sohbetle lgili Kavramlar
Sohbet: Dosta, arkadaa konuarak ho bir vakit geirme, sylei,
yrenlik, hasbihl.
Sylei: Arkadaa, dosta karlkl konuma, hasbihl, sohbet
anlamna gelirken bu kavramn edebiyattaki anlam: Bir bilim veya
sanat konusunu, konumay andran biimde inceleyerek anlatan
edebiyat trdr.
Musahabe: Konuma, grme, sylei.
Hosohbet: Gzel ve tatl konuan kimse.
Nkte: nce anlaml, dndrc ve akal sz, espri.
Nktedan: Nkteli ve ince anlaml konuarak karsndakini
dndren kimse.
Trk Edebiyatnda Sohbet
Sohbet trnn samimi havas ve bu trn okuyucuyla kurduu scak
iletiimden dolay pek ok yazarmz bu yaz trnde rnekler
vermitir. Bu yazarlarmzdan bir ksm ise bu yazlarn bir kitapta
toplayarak yaynlamtr. Trk edebiyatnn nemli gazetecilerinden
biri olan Ahmet Rasim bu yazarlarmzdan biridir. Sanatnn
Ramazan Sohbetleri adl eseri sohbet trndeki yazlarn toplad
bir eseridir. Bu tre ait eserler dier dzyaz trleriyle birlikte
Cumhuriyet dneminde gelimitir. Suut Kemal Yetkinin Edebiyat
Syleileri, evket Radonun Eref Saati, Melih Cevdet Andayn
Dilimiz zerine Syleiler, Nurullah Atan Karalama Defteri bu
trde yazlm yazlar ieren eserlerdir. Ayrca Cenap ahabettin,
Refik Halit Karay, Hasan Ali Ycel, Attila lhan gibi yazarlarmz da bu
trde eserler vermilerdir.
Sohbet Deneme Fark
Sohbette yazarn okuyucuyla konuuyormu gibi bir anlatm
vardr. Denemede ise yazarn kendi kendisiyle
konuuyormu gibi bir anlatm vardr.
Sohbette nktelerden, halk syleyilerinden, fkralardan
yararlanlr. Sohbetin dili ve anlatm yalndr. Denemede ise
daha cidd bir dil kullanlr.
Sohbette ksa ve yzeysel bir anlatm vardr. Ama, yazarn
okuyucuyu kendi dncesine ekmesi veya kendi dncesi
dorultusunda dnmesini salamasdr. Denemede ise
derinlemesine bir anlatm vardr ve okuyucuyu etkilemek,
ynlendirmek gibi bir ama gdlmez.
Haber Yazlar
Toplumda veya tabiatta meydana gelen eitli olay, durum ve
grnmle ilgili bilgi ve duyurulara haber; bu haberlerin halka
duyurulmas amacyla hazrlanan yazlara da haber yazs denir.
Haber yazlar, belli bir zamanda ve yerde olmu olaylar merak
giderecek dzeyde ayrntl ve anlalr bir dille aktarr. Haber
yazlarnda inandrclk, belgelere dayanma, olay tm boyutlaryla
aktarma, yansz davranma, okuyucunun farkl yorumlamasna imkn
vermeyecek ekilde, ak ve anlalr bir dil ve slupla aktarlmas
gibi unsurlara dikkat edilir.
Duyulduunda halk arasnda heyecan yaratan haberlere
sansasyonel haber denir. Doru olmayan haberlere ise asparagas
(uydurma) haber denir. Haber toplayan, haber yazan kiilere muhabir
denir.
Haber yazlarnn zellikleri unlardr:
Haber yazlarnn gnlk ve nemli olmas gerekir.
Kolay anlalr; akc, ak ve duru olmaldr.
Haber yazlar toplumun byk bir ksmn ilgilendirmelidir.
Yazan kii anlattklar karsnda tarafsz kalmal, yorumdan
kanmaldr.
Yanl anlalmalara yer verecek cmlelerden uzak
durmaldr.
Anlatlanlar ilgi ekici olmaldr.
Haber plan, tersine dnm piramit diye bilinir. Tersine dnm
piramitte, haberin giri blmnde olay birka cmle ile zetlenir.
Gelime blmnde sz uzatmadan gerekli ayrntlar verilir. Sonu
blmnde ise olayn etkisi, olaya el koyma anlatlr. Haber ilgin
olmaldr. Haberin bal da ilgin olmal, bala gz taklan
okuyucu, gerisini okumak iin can atmaldr. Haber duyulmam
olmaldr. Okuyucu duyduu bir olay ikinci kez okumaz. Haber
nemli olmaldr. Haberin ilgilendirdii okuyucu kitlesi ok olmaldr.
Haber doru olmaldr. Muhabir haberi tarafsz yazmal, habere
yorum katmamaldr. Yorum ke yazarlarnn iidir. Haber
yazlarnda, muhabir okuyucuyu haberle babaa brakmal,
okuyucusuna kendi varln hissettirmemelidir.
5N 1K zellikleri
Bir haber yazsnda Ne?/Kim?; Neyi?/Kimi?; Nasl?; Niin?;
Nerede?; Ne zaman? sorulannn cevaplar yer alr.
Haber yazlarnda bulunan bu zellikler 5N 1K formlyle karlanr.
Haber yazlar, 5N 1Kda yer alan sorulara verilen cevaplarla
geniler. Bu sorularn cevabnn yer almad haber yazlan eksiktir.
Okuyucunun merakn gidermez, olay tam olarak yanstmaz. Olay
hakknda yeterli bilgiyi iermez.
Bir haber yazsnda akla karlmam bir yn olmamaldr. lgi
ekici ve duyulmam olmaldr. Habercilikte Kpek insan srrsa
haber olmaz, ama insan kpei srrsa bu haber olur. eklinde bir
kural vardr. Ayn zamanda haberin bal da ilgin olmaldr. Haber
doru olmal, belgelere dayandrlmal ve yorum yaplmadan ak,
anlalr bir slupla aktarlmaldr.
Haber Kaynaklar
1. Resm haberler: En etkili kiilerden renilir.
2. zel haberler: Halk arasndaki olaylarn halk tarafndan
muhabirlere bildirilmesiyle elde edilir.
3. Ajans haberleri: Dnya olaylarn toplayp her yana bildiren
kurumlarn verdikleri haberlerdir.
Haber Yazsnn Konular
Haber yazlar konularna gre: siyasal haber yazlar, sanatla ilgili
haberler yazlar, ekonomiyle ilgili haber yazlar, bilimsel ve teknik
haber yazlar, sosyal haber yazlar, spor haber yazlar olmak zere
gruplandrlabilir.
Rportaj-Haber Yazs Fark
Haber yazlarnda olaylar olduu gibi aktarlrken rportajda yazarn
duygu ve dnceleri katlr. Dolaysyla rportaj, haberin
geniletilmi hlidir. Rportajda birinci kiili anlatm, haber yazsnda
ise nc kiili anlatm kullanlr.
Fkra
Sponsorlu Balantlar
Bir yazarn herhangi bir konu hakkndaki kiisel gr, anlay ve
dncelerini kantlama gerei duymadan ho bir slupla yazd,
ksa fikir yazlarna fkra denir.
Fkrann zellikleri unlardr:
Ke yazs olan fkralarda yazar, gndelik olaylar zel bir
grle, gzel bir slupla, hi kantlama gerei duymadan
her gn kaleme alr.
Dnceleri hibir kalba bal kalmadan serbeste ortaya
koyar.
Ele ald konu zerinde bir kamuoyu oluturmay amalar.
Gazetelerin baz sayfalarnda, belli kelerde, genel bir
balkla, ounlukla da her gn yazlan fkralarda konu
ksaca incelenir, ancak mutlaka bir sonuca varlr.
Daha ok ineleyici, alayc bir dille, bazen eletiri bazen de
sohbet tarznda yazlr.
Fkralarda okuyucuyla sohbet ediliyormu havas hkimdir.
Anlatm senli benlidir.
Cmleler ksa ve anlalr niteliktedir.
Konular gnceldir ve anlatlanlarn kalclk nitelii yoktur.
Olaylar kiisel bir bak asyla ilenir.
Ksa, etkili ve dokunakl bir sonuca varlr. Ama, okuyucuyu
etkilemektir.
Dnceler tekrarlanmaz. Bu yzden fkralar z ve youn bir
anlatma sahiptir.
Ama, okuyucuya baz gnlk sorunlar tantmak, bu sorunlar
hakknda dnceleri, derinlie inmeden kantlamaya
kalkmadan sylemektir.
Trk Edebiyatnda Fkra
Fkra tr yazlar Trk edebiyatna Tanzimat dneminde Bat dan
gemitir. 1908den sonra bu yaz tr Trk edebiyatnda grlmeye
balanmtr. zellikle Ahmet Rasim fkralaryla tannmtr. Daha
sonra Ahmet Haim, Hseyin Cahit Yaln, Falih Rfk Atay, Refik
Halit Karay, Bedii Faik, Orhan Seyfi Orhon, Refii Cevat Ulunay, Metin
Toker, Peyami Safa, Burhan Felek, Ahmet Kabakl, Aziz Nesin, etin
Altan, Ahmet Kabakl, lhan Seluk, Sabri Esat Siyavugil de
fkralaryla ne kmtr.
Fkra Sohbet Fark
Sohbette, fkradan farkl olarak, karlkl konuma slbu vardr.
Yazar karsnda biri varm gibi sorular sorar, cevaplar verir.
Fkralarda yazar serbest bir anlatmla dncelerini okuyucuya
benimsetmeye alr. Sohbetlerin da dnk bir yapsnn olmas da
onun fkradan ayrlan ynlerinden bir dieridir.
Makale-Fkra Fark
Makalelerde ispat esastr. Mutlaka bir sonuca varlr. Cidd, bilimsel
bir dil kullanlr. Oysa fkralar daha serbest ve mizah eler de ieren
yazlardr. Yazar ilgi ekici konulardaki dncelerini tarafsz olma
kaygs gtmeden aklar. Makaledeki gibi bir ispat (kantlama)
zorunluluu fkrada yoktur.
Deneme
Bir yazarn kendi isteine gre setii herhangi bir konuda kesin
yarglara varmadan, kiisel dncelerini kendi kendisiyle
konuuyormu havas tayan bir slupla kaleme ald yazlara
deneme denir. Deneme, yazarn gzlemledii ya da yaad olay,
olgu, durum ve izledii varlklarla ya da herhangi bir kavramla ilgili
izlenimlerinin belli bir plana bal kalmayarak, tamamen kendi kiisel
gryle serbeste yazya dkt ksa metinlerdir. Deneme yazar
ne srd dnceyi dorulama, ispatlama, kantlama kaygs
tamaz. Denemenin inandrcl, ele alnan konunun itenlikle
anlatlmasndan kaynaklanr.
Denemenin zellikleri unlardr:
Denemelerde yazar herhangi bir konudaki grlerini kesin
kurallara varmadan, kantlamaya kalkmadan, okuyucuyu
inanmaya zorlamadan anlatr.
Deneme, kiinin kendi dndaki varlklarla herhangi bir
konuda gerek ya da hayal olarak girdii diyalogun
rndr.
Denemeler tek bir konuyu rahat ve akc bir biimde ele alan,
ou kez yazarnn kiisel bak as ve deneyimini aktaran
orta uzunluktaki edeb metinlerdir.
Konularn kiisel bir anlayla ilenmesi; eitli sanatlarn
ayn konudaki deiik fikir, zevk ve inanlarn yanstmas
bakmndan bu tr nemlidir.
Denemeye zg belirli bir konu yoktur. Konu zgrce seilir.
Her ey denemenin konusu olabilir. Yeter ki yazarn o
konuda bir birikimi olsun. Ancak denemeler daha ok her
devrin, her ulusun insann ilgilendiren konularda yazlr.
Denemelerde dier fikir yazlarndan farkl olarak ak,
dostluk, iyilik, gzellik, ahlak, sevin, kltr, yiitlik gibi daha
ok soyut ama kalc ve evrensel konular ilenir.
Denemeci iin konu ama deil, aratr; kendi fikirlerini
syleyebilmesi iin birer sebep durumundadr. Denemeci,
irdelemelerinde tamamen kendini, kendi bilgi ve kltr birikimini,
beeni dzeyini esas alr. Deneme yazar eserini kaleme alrken
okuyucuyu hesaba katmaz. Okuyucunun verecei tepki konusunda
herhangi bir kayg tamadan konusunu diledii ekilde seer, istedii
tarzda iler. Denemeler konularn genellikle derinlemesine ilendii
yaz trleridir. Denemenin en belirgin zellii, yazarn konuyu kendi
kendine konuuyormu gibi kaleme almasdr. Denemenin bu zellii
Nurullah Atan u szleriyle zetlenebilir: Deneme benin lkesidir.
Ben demekten ekinen, her grgsne, her grevine ister istemez
benliinden bir para kattn kabul etmeyen kii denemecilie
zenmesin.
Bu trn ilk ustalarndan Montaigne, denemenin ilkelerini yle
anlatmaktadr: Herkes nne bakar, ben iime bakarm; benim iim
yalnz kendimledir. Hep kendimi gzden geiririm, kendimi yoklarm,
kendimi tadarm Bir ey retmem, sadece anlatrm. Bu
balamda denemenin her cmlesinde yazarn kendisi vardr.
Okuyucu ile yazar arasnda bir duygu, dnce ve ruh alverii
oluur. Esere hkim olan unsur, insann ta kendisidir.
Dnya Edebiyatnda Deneme
Deneme trnn ilk rnekleri, daha deneme teriminin bile ortaya
kmad eski Yunan ve Latin edebiyatlarnda grlmektedir. Bunlar
Epiktetosun Sohbetler, Eflatun un Diyaloglar, Ciceronun Kimi
Eserleredir. Senecann baz eserlerinde de denemelere
rastlanmaktadr.
Bugnk anlamdaki denemenin kurucusu 16. yzyl Fransz yazar
Michel de Montaignedir (1533-1592). Denemenin ilk rneklerini
veren Montaigne yazd metinlerin kiisel dnce ve deneyimlerinin
iletilmesine ynelik edeb paralar olduunu vurgulamak iin
deneme (essai) adn semitir. Daha sonra yine ok tannan ngiliz
yazar Francis Bacon (1561-1626) ve Charles Lamb da bu trde
eserler kaleme alm ve bu tr gelitirmitir. Fransz edebiyatnda
Andre Gide (1869-1951) ve Alain spanyol edebiyatnda ise Miguel
Dunamuno, Alman edebiyatnda R. Maria Rilke gibi sanatlar da bu
trdeki eserleriyle tannmtr.
Trk Edebiyatnda Deneme
Deneme tr, Trk edebiyatna Tanzimattan sonra Batnn etkisiyle
girmitir. Deneme nceleri Musahabe, Tecrbe-i Kalemiyye (kalem
tecrbesi) gibi isimler ile anlmtr. lk zel gazete Tercmn- Ahvl
(1860)in yayn hayatna balamasndan itibaren gazetelerde kan
deiik yazlar, zamanla ayr bir tr olan deneme iin dil, anlatm ve
yaklam bakmndan zemin oluturmutur.
Makale
Herhangi bir konuda bilgi vermek, bir gerei ortaya koymak, bir tezi
kantlamak veya bir dnceyi savunmak amacyla kaleme alnan ve
temel esi fikir olan yazlara makale denir.
Makalenin zellikleri unlardr:
Makalede temel unsur dnce fikirdir.
Yazar, herhangi bir konudaki grlerini, belli kantlar,
belgeler, inandrc veriler kullanarak anlatmaya alr,
bylece okuyucuyu bilgilendirmeyi amalar.
Makalenin amac; aklama, eletiri, tantm, bilgilendirme de
olabilir. Ama genellikle eletirel tutum n plandadr.
Makaleler, yazldktan sonra bir araya getirilerek makale
kitaplar eklinde yaymlanabilir.
Makalede ak, anlalr, ciddi bir dil kullanlr.
Makaleler retici yazlardr. Bu nedenle yazar tutarl,
tarafsz, bilimsel bir slp kullanr.
Makale Trleri
Makaleler seilen konuya gre uzun ya da ksa olabilir. Makale her
konuda yazlabilir. Makalenin yazlaca konu gncel olabilecei gibi,
felsefi, bilimsel, sanatsal da olabilir. Ancak edeb makale sanatla ilgili
konular iler. Makaleler niteliklerine gre temelde edeb makale ve
mesleki makale olmak zere iki grupta toplanabilir.
a. Edeb makale: Dil, edebiyat ve sanatla ilgili konular ileyen
makale trdr.
b. Meslek makale: Tp, ekonomi, sosyoloji gibi bilimin ve bilime
dayal mesleklerin deiik dallar ile ilgili konulan ileyen makale
trdr.
Trk Edebiyatnda Makale
Trk edebiyatnda makale trnn ilk rnekleri Tanzimat dneminde
grlr. lk makale, inasi tarafndan karlan ve ilk zel gazete
kabul edilen Tercman- Ahval de (1860) yaymlanmtr. Trk
edebiyatndaki bu ilk makale Tercman- Ahval Mukaddimesidir.
Namk Kemal, Ziya Paa, emsettin Sami, Muallim Naci, Beir Fuad
gibi sanatlar bu trn gelimesini salamtr. Servet-i Fnun
dneminde ise bu tr yaylm, gelimi, olgunlamtr. Trk
edebiyatnda makale trnde Hseyin Cahit, Cenap ahabettin, Fuat
Kprl, Nurettin Topu gibi sanatlar eser vermitir.
Eletiri (Tenkit)
iir, tiyatro, hikye, roman, resim, heykel, film gibi bir sanat veya
dnce eserinin, zayf ve gl ynleri gz nnde bulundurularak
gerek deerini belirleme amacyla yaplan inceleme sonucunun
anlatld yaz trne eletiri (tenkit) denir. Bir kimsenin kendi
eletirisini yazarken ortaya koyduu esere otokritik veya zeletiri
denir.Eletirinin amac, iyi ve gzel olan sanat yaptnn deerini
ortaya karmak, sanat iyi ve gzel olmayandan kurtarmak, kalc bir
nitelie kavuturmaktr. Sanaty daha gzel, daha gl, daha
olgun, daha baarl eserler yaratmaya tevik etmektir. Okura,
izleyiciye ve sanatya klavuzluk yapmaktr.
Eletirmen, hangi sanat eserini eletirecekse o sanat dalnn
gerektirdii birikime sahip olmaldr. Bu yzden, eletiri yazmak kolay
bir i deildir. Eletirmen; bir eseri veya kiiyi ekil, ruh, konu ve
anlatm bakmndan inceler. Eletirmen, eser hakknda okuyucuyu
her ynden bilgilendirir. Hem okura hem de eserin yazarna kendini
gelitirmesi iin yol gsterir.
Eletirinin zellikleri unlardr:
Eletirilen sanat eserinin kimin tarafndan, hangi zaman ve
evrede, hangi artlar altnda yazld dikkate alnr; yerli ve
yabanc benzerleriyle karlatrmas yaplr.
Eletirilen bir sanat eseri konusu, dili, slubu, teknii,
kahramanlar, gzlem ve betimlemeleri bakmndan
deerlendirilir.
Eletirilen eserin sanatsnn orijinal gr ve duyular
saptanr. Eserin sanat dnyasna ne gibi bir katk yapt
ortaya konur.
Bir sanat eletiriliyorsa onun hatalar, orijinal yanlar
belirtilir, sanatn gelitirmesi iin yapmas gerekenler
aklanr.
Eletiriye konu olan eser, yaln bir dille tantlr.
Eletirmen, eserin gerek deerini, gl ve zayf ynlerini,
zn ve nemini belirtir; yeni eserler iin sanatlara
klavuzluk eder.
Eletiri Trleri
a. zlenimsel (empresyonist) eletiri: Edeb eserlerin okuyucu
zerinde brakt etkilerden, izlenimlerden yola klarak yaplan
eletirilere izlenimci eletiri denir. lkelerini nl Fransz edebiyat
Anatole France (Anatol Frans)n belirledii ve eletirmenin bir eseri
kendi zevk, alglama, deer llerine gre inceledii eletiri trdr.
Bu tr eletirilerde znel, kiisel yarglar arlktadr. Bu nedenle
gnmzde izlenimsel eletiri edebiyat dnyasndan pek rabet
grmez.
b. Nesnel (bilimsel) eletiri: Edeb eserlerin ierik, yap ve slplar
zerinde tarafsz olarak yaplan eletirilere de bilimsel eletiri denir.
Bu eletiri trnde, her eserin deerlendirilmesinde kullanlabilecek
ltler vardr. Eletirmen, kiisel yarglara varmaktan kanmaya
alr. Bilimsel aratrmalardan yararlanarak, eseri tarafsz bir gzle
deerlendirir. Eseri, ister beensin ister beenmesin, kendi
duygularn iin iine katmadan, eserin sanat deerini ortaya
koymaya alr.
Dnya Edebiyatnda Eletiri
Eletiri uzun zaman, kusur bulmak gibi alglanmtr. Eletiriyi
kiiden kiiye deien bir zevkin sonucu olmaktan kurtarmak, onu
belli prensiplere gre deerlendirmek gerektii fikri 19. yzyldan
itibaren yaygnlamaya balamtr. zellikle edebiyat akmlar
dneminde eletiri, bir tr olarak karekteristik niteliklerini kazanmtr.
Eletiri tr Avrupada Boielau, Sainte Beuve, Hippolyte Taine,
Brunetiere, Jules Lamaitre, Anatole France, Remy de Gourmont,
Gustave Lanson, Lessing, Hazlitt, Cariyle, Ruskun ve Belinski gibi
sanatlarla temsil edilmitir.
Trk Edebiyatnda Eletiri
Eletiri tr Trk edebiyatna makale, fkra, deneme ve sohbet gibi
Batdan Tanzimat Dneminde gemitir. lk balarda dil ile ilgili
eletiriler yazlmtr. Sonra zellikle Namk Kemal ve Recaizde
Mahmut Ekrem, eletiri trnn snrlarn geniletmitir. Trk
edebiyatnda ilk eletiri yazs Namk Kemalin Lisan- Osmannin
Edebiyat Hakknda Baz Mlahazt mildir adl yazsdr. lk
eletiri eseri ise yine Namk Kemale ait olan ve Ziya Paann
Harabat iir antolojisini eletirdii eseri Tahrib-i Harabattr. Servet-
i Fnun edebiyat dneminde ise Bat tarznda eletiriler kaleme
alnmtr. Trk edebiyatnda ise eletiri trnde eserleriyle Hseyin
Cahit, Cenap ahabettin, Ali Canip, Yakup Kadri, Nurullah Ata,
Ahmet Hamdi Tanpnar, Mehmet Kaplan, Cemil Meri, Mehmet
Murat, Vedat Gnyol, Tahir Alangu. Asm Bezirci, Rauf Mutluay,
Metin And, zdemir Nutku ne kan isimlerdir.
Eletirinin Dier Trlerden Fark
Eletiri, yaratc sanatlarn arasnda deildir. Eletiri, edeb esere
veya baka sanatlara bal bir trdr. Eletirinin varl, kendisi
dnda bir sanat gerektirir. Edeb eserin konusu btn maddi ve
manevi varl ile yazar, evresi ve kinattr. Eletirinin konusu ise
sanat eseridir, bir bakasnn yazdklardr. Yani eletiri, bir dil yapt
zerine ikinci bir dil varldr. Eletiri, dorudan kaleme alnmaz.
Eletirinin yazlabilmesi iin ortada eletirilecek kii veya eser
olmaldr.
III. NTE: SZL ANLATIM
Rportaj
Gazetecilerin bir yeri, bir kurumu ziyaret ederek o yerin zelliklerini,
orada grdklerini kiisel dnceleriyle birletirip fotoraflarla
belgeleyerek kaleme aldklar yaz trne rportaj denir. Bu terimin
kkeni, Latincede toplamak, getirmek anlamlarnda kullanlan
reportare kelimesine dayanr. Gnmzde Franszca reportage
kelimesinin Trke telaffuzu olan rportaj terimi kullanlmaktadr.
Rportaj tr, gazeteciliin gelimesiyle ortaya kmtr. Rportaj
yazar; sorunu yerinde inceleyerek, gezip grerek, halkla, madurla
ve yetkili kiilerle konuarak fotoraf, belge, istatistik bilgiler gibi
verilerle destekleyerek konuyu okuyucunun bilgisine sunar.
Rportajda gzlem, aratrma, yorum ve deerlendirme nemlidir.
Rportajcnn amac, konuyu arptmadan belgesel olarak okuyucuya
sunmak, okuyucuyu konun iinde yaatmak, kamuoyunu
aydnlatmaktr. Rportaj, tek bir yaz olabilecei gibi, ayn konuda dizi
yaz da olabilir. Ortam, duygular, grnmleri betimlemek;
sreleri, eylemleri anlatmak; konuyla ilgili olarak sz konusu
ortamda yaayan kiilerin szlerini alntlamak; yazarn kiisel
dncelerini yanstmak ve anlatlanlardan sonu karmak bir
rportajda bulunmas gereken temel elerdir.
Rportajn zellikleri unlardr:
Rportaj, makale gibi, dnsel planla yazlr.
Rportajda ele alnan konu ya toplumal ya da sanatla ilgilidir.
lenen konu bilgi, belge, grsellerle desteklenir.
Rportajda verilen bilgiler ve ortaya konan belgeler gerei
yanstr. Anlatlanlar kendi iinde tutarldr.
Yazarn bilgi, izlenim, gr ve dncelerini yanstr. Yazar,
gerekleri znel yaamla harmanlar.
Rportajn anlatmnda diyaloglardan yararlanlr.
Yaanm olaylar, durumlar anlatlr. Ksa cmlelerle metin
hareketli hle getirilir.
Rportaj, birinci kii azndan yazlr.
Rportajda dil, arlkl olarak gndergesel ilevde kullanlr.
Rportajlar, medya organlarnda yaymlanr.
Rportajda ok ynl anlatm olanaklar vardr.
Rportaj yazar aklayc anlatm, ykleyici anlatm,
betimleyici anlatm ve tartmac anlatm gibi btn anlatm
yollarndan yararlanr. Rportajda yklemeye arlk verilir.
zelden genele gidilir.
Heyecann ls genelde imdiki zaman kullanmyla
artrlr.
Rportajlar genellikle soru cevap tarznda olur. Ancak baz
yazarlar rportaj hikye kurgusu ve slubu iinde vermeyi
tercih ederler.
Konularna Gre Rportajlar
1. Bir yeri konu alan rportaj: Rportaj yaplan yerde srdrlen
yaam her ynyle bilinir. Bu yerin farkl ynleri film, ses ve
fotoraflarla ortaya konur.
2. Eyay konu alan rportaj: Konu olan eya her ynyle bilinir.
Eyann dikkat ekici ve dndrc ynleri ele alnr.
3. nsan konu alan rportaj: Belli bir alanda ne kavumu
kiilerin dikkat eken ve dndren ynleri belirtilir.
Sunu Biimine Gre Rportajlar
1. Amerikan rportaj: Yazya en kuvvetli ynyle girilir. En son
sylenmesi gereken kelimeler, en nce sylenir.
Okuyucunun hi beklenilmeyen bir girile karlamas, ilk
paragrafn srpriz uyandrmas, giri blmnn deta ok
blm olmas bu tip rportajn en nemli zelliidir.
2. Alman rportaj: Bu rportajda, yazar konuyu ilerken yazya
kendini katar; konu hep ben ekseni etrafnda dner.
Rportaj Trnn Tarihsel Geliimi
Rportaj 20. yzylda, gazetenin ortaya kmasndan sonra
gelimitir. Dnyada Jack London. Hemingway, Sartre gibi pek ok
nl edebiyat, ayn zamanda rportaj trnde yazlar da kaleme
almtr. Trk basnnda rportaj tr, balangta mlakat niteliinde
gelimi, zellikle 1960tan sonra, Trk toplumunun eitli sorunlar
kamuoyuna duyurulurken, edebiyatlarmzn rportaj trnden
olduka baarl bir biimde yararlanmalar, ayn zamanda da rportaj
tekniinin gelimesini, rportajn gazetelerin vazgeilmez bir birimi
hline gelmesini salamtr. Basnmzda Ruen Eref naydn,
Falih Rfk Atay, Yaar Kemal rportaj trnde yapt veren sanatlar
arasnda saylabilir.
Mlkat
Bir gazetecinin, toplumdaki nemli kiileri ziyaret etmesi, bu ziyaret
srasnda o kiilere genellikle gndemde olan nemli bir konuyla ilgili
sorular sormas ve bu sorulara ald cevaplar gazetesinde yazmas
sonucu oluan yazlara mlakat ad verilir. Mlakat, grmeyle veya
grme sonucu ortaya kan yazlardr.
Mlakat; tannm veya alannda sz sahibi bir kimsenin belirli
konulardaki grlerini renmek amacyla o kiiyle buluma,
ahbaplk etme; bir i zerinde karlkl fikir yrtme, grme
anlamlarna da gelir.
Mlakatlarda ak bir anlatm kullanlmaldr. Ak bir anlatmda
akclk, duruluk ve yalnlk bulunur. Mlakat, diyaloglara dayal bir
anlatm trdr. Dolaysyla mlakatta sylemeye bal anlatm tr
arlkl olarak kullanlr. Bunun yannda aklayc anlatm ve
ykleyici anlatm tr de mlakatta bavurulan anlatm trleri
arasndadr.
Mlakat; belli bir ie veya bilgi edinmeye ynelik olabilir. Bu
bakmdan mlakatn iki ana blme ayrld sylenebilir.
Mlakatn Aamalar
Kendini tantma
steini en ksa yoldan aklama
Grme iin randevu talebinde bulunma
Hem grme ncesinde hem grme srasnda nezaketli
olma
Grlecek kiinin konuya ilgisini ekme
Grlecek kii ve konuyla ilgili iyi bir hazrlk sreci
geirme
Grmeyi bitirme ve izin isteme
Mlakatta ilk etki, ilk izlenim her zaman ok nemli olmutur. Bu
yzden mlakat yapacak kiinin konumasna, hareketlerine,
giyimine kuamna vb. dikkat etmesi gerekir. Tm bunlarn mlakat
verecek olan kiilerin zerinde byk etkisi vardr.
Sonu olarak mlakat yapacak kiinin dikkat etmesi gereken kimi
konular vardr. Mlakatlarda, dnce ve grler ak, anlalr bir
dille anlatlmaldr. Dnceler, istekler vb. gereksiz ayrntlara
girilmeden, ksaca aktarlmaldr. Konumacnn szleri iyi bir ekilde
dinlenilmeli; muhatabn sz asla kesilmemelidir.
Mlakat Yapacak Kiinin Dikkat Etmesi Gereken Hususlar
lk nce konuyu ve grlecek kiiyi belirlemek gerekir.
Mlakat yaplacak kiiyle grmek ve ondan randevu talep
etmek gerekir.
Grlecek kii ve konu hakknda iyi bir aratrma ve
hazrlk yapmaldr.
Randevu saatine mutlaka uymaldr.
Grt kiinin ilgisini ve dikkatini ekmelidir.
Bilgi, birikim ve kltryle muhatabn konumaya ikna
edebilecek yetenee sahip olmaldr.
Grme srasnda konumasna dikkat etmeli; ll, nazik
ve saygl bir slup kullanmaldr.
Grme esnasnda konumacnn szn gereksiz yere
kesmemelidir.
Sorular nceden yansz bir tutumla hazrlamaldr.
Mlakat yapt kiinin grlerini hibir deiiklik yapmadan,
olduu gibi yazya aktarmaldr.
Diyaloglardan oluan mlakat bir konuma ve konuturma sanatdr.
Mlakatn temelinde, bir kiinin baka bir kiiyi konumaya ikna
edebilmesi vardr Mlakat yapan kii, yumuak bir ses tonuyla
konuya giri yapar. Mlakat, konumacya sabrl, dikkatli, kibar
davranr; konuma istenmeyen bir yne kayarsa honutsuzluunu
belli etmez. Konuma, konu dna kayarsa nazik biimde gerekli
sorulan sorarak tekrar konuya dnmeye abalar. Ayrca mlakat
yapan kii, kendisi konumaktan ziyade, muhatabn konuturmaya,
ondan arpc bilgiler elde etmeye odaklanmaldr.
Mlakat yapmann eitli faydalar vardr. Mlakat yapmak, bireylerin
kiisel geliimine byk katklar salar. Her eyden nce mlakat
yapan kii. nemli insanlarla karlkl konumay, soru sormay,
konuma glklerini yenmeyi, ekingenlikten ve heyecandan
kurtulmay renir. Toplum tarafndan tannm nemli insanlarla
grt iin kltr dzeyi ykselir, bilgi birikimi artar, insani
ilikilerini gelitirir.
Mlakata Hazrlk
Mlakatn etkisi verimlilii yaplan hazrlkla doru orantldr.
Mlakatlara n hazrlk yapmak gerekir. Bu hazrlk srecini yle
aklayabiliriz:
Mlakat konusuna ynelik bilgi edinmek
Mlakat yaplacak kii hakknda bilgi sahibi olmak
Konu hakknda nceden sorular hazrlamak
Belirlenen grme zamanna uymak
Grme srasnda nazik ve ll olmak
Mlakat verecek kiinin ilgisini ve dikkatini ekmek
Karsndakini konumaya ikna edebilecek kltrel birikime
ve yetenee sahip olmak
Mlakat Yaplacak Kiiler
Alannda uzman veya tannm kiilerle, devlet adamlaryla vs.
mlakat yaplabilir. Toplumda nemli bir yer edinmi, n kazanm
insanlarla mlakat yaplr. Toplumda bir arl olmayan, tannmam
kiilerle mlakat yapmann bir anlam yoktur. Bunun yannda mlakat
yaplan kiinin sylediklerinin haber deeri tamas gerektiini de
unutmamak gerekir.
Mlakat Yaplan Kiinin Tantlmas
Mlakat yaplan kiinin doru ve eksiksiz ekilde
tantlmasna zen gsterilmelidir.
Kiinin hayat hikyesi, nemli noktalaryla belirtilmeli,
uzmanlk alan aklanmal, ne gibi almalar yaptna,
eserlerine ksa da olsa deinilmelidir.
Mlakat yaplan kiinin hayat felsefesi, bilgisi, donanm,
zevkleri, korkular, yaamn etkileyen olaylar vb.
yanstlmaldr.
Mlakat Yntemleri ve Trleri
Yz yze yaplan mlakatlar
Telefon, televizyon gibi annda ses ve resim ileticileri ile
yaplan mlakatlar
Sar ve dilsizlerle gerekletirilen hareketle (simgesel)
iletiim mlakatlar
Bunlarn dnda mlakat, grme amacna gre, grmeye
katlanlarn saysna, grlmek istenen kiiye, grme biimine,
grmenin yapsna, sorulara ve llmek istenen zelliklere,
grmedeki kurallarn niteliine gre de snflandrlabilir.
Mlakat Yazsnn zellikleri
Mlakat yazsnda;
Grlen kiinin ad
Meslei veya ne ile urat
Hangi amala konuulduu
Buluma mekn
Sorular ve cevaplar
Mlakat yaplan kimsenin o konu zerindeki temel gr yer
alr.
Sonu olarak mlakat; bamsz haber alma yollarndan biridir.
Mlakat; mlakat veren insanlarn kiilikleri gibi eitlidir. Mlakat
genellikle sorular ve cevaplardan oluur. Soru soran kii konuyu
geniletir, anlatm dzenler. Mlakatn baars, mlakat yapan
kimsenin yeteneine baldr.
Mlakat yaplan kiilerin sorulara verdii cevaplarn deitirilmeden
aynen yaymlanmas mlakat trnn en bata gelen zelliidir.
Mlakat yapan kii kendi yorum ve grlerini mlakata eklemez.
Mlakatta dil genel olarak gndergesel ilevde kullanlr. nk
mlakatta bilgi vermek, bir konuda okuru aydnlatmak sz konusudur.
Mlakatta cmleler ak, yaln olmal; diyalog izgisinden, trnak
iaretinden yararlanlmal; konumann ayrntlarna girmeyip ana
fikirler zerinde durulmaldr.
Sylev (Hitabet, Nutuk)
Bir dinleyici topluluuna bir dnceyi alamak, topluluu coturmak
ve bir ama dorultusunda ynlendirmek iin yaplan konumalardr.
Bir toplulua dnceler, duygular alamak amacyla sylenen,
uzunca, cokulu ve gzel szlere nutuk (sylev) denir. Nutuklarn
askeri, siyasal ve din olmak zere eidi vardr. Bunun yannda
kulp, dernek ve sendika yneticilerinin yapt konumalar da nutuk
tr iinde deerlendirilebilir.
Nutuklarda toplulua seslenen kii (hatip), dilin gzel ve etkileyici
olmasna nem verir. nk ama, dinleyicileri coturmak, onlar belli
bir hedefe ynlendirmek, ortak duygularda bir araya getirerek
heyecanlandrmak ve harekete geirmektir. Nutukta konumac belli
bir plana gre konumal, dinleyicileri skmaktan kanmal, ak ve
inandrc olmaldr.
Alcy harekete geirme nitelii tayan nutuklarda zellikle sonu
blm ok nemlidir. Bu blm, etkileyici bir szle bitirilmelidir.
Konumac, bu blmde ustaln gstermelidir.
Sylevin zellikleri unlardr:
Sylev veren kiiye hatip denir.
yi bir hatip nerede, ne syleyeceini bilmeli, dinleyiciyi
istedii dorultuda ynlendirebilecek iletiim becerisine sahip
olmaldr.
Sylevin baarl olmas; hatibin jest, mimik, vurgu ve
tonlama gibi eleri doru kullanmasyla orantldr.
Trk edebiyatnda nemli sylevciler Mehmet Akif Ersoy,
Halide Edip Advar ve Hamdullah Suphi Tanrverdir.
Recommended