View
328
Download
7
Category
Preview:
Citation preview
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
1
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
2
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
3
NDEKLER
1. BULGARSTANDA TRKOLOJNN GELMESNE HZMET GEEN TRK DNYASI AYDINLARI
Prof. Dr. Hayriye SLEYMANOLU YENSOY ....................................... 5
2. ESK TRK DOMBRASINDAK SAZ YAZI Prof. Dr. Karjaubay SARTKOJAOLU ..................................................... 11
3. TRK HALKLARININ EKONOMK-KLTREL LKLERNDE TARH PEK YOLUNUN ROL
Prof. Dr. Memmed RZAYEV
Do. Dr. Elbrus SAYEV .............................................................................. 21
4. GRCSTAN'DAK BORALI AZER TRKLERNDE IKLIK GELENE
Prof. Dr. ureddin MEMMEDL
Do. Dr. Glnara GOCAEVA MEMMEDOVA ....................................... 28
5. TURKI TILDERINDEGI DAUISSIZ DIBISTAR SAIKESTIKTERININ GILIMI-TEORYALIK SIPATTAMASI
Do. Dr. A. H. YERMBETOVA .................................................................. 37
6. TRK DLLERNDEK SES DEMELERNN LM TEORK YN
Do. Dr. ym YERMBETOVA .................................................................. 41
7. KAFKASYA VE TRKSTANDA ULUS-MODEL KURGULAMALARI Do. Dr. Ergin AYAN .................................................................................... 44
8. KUTADGU BLG ESAS ALAN KAYNAKLAR Do. Dr. Bakytgl KULZHANOVA ........................................................... 52
9. TRK DNYASI VE MLLETLERARASI RGTLER Do. Dr. Mehmet KARAGL ....................................................................... 59
10. OCUK EDEBYATININ GELM VE KALIPLAMA DEVR Do. Dr. Rsgl ABLHAMTKIZI 78
11. TRKLER VE KAFKASYA Yrd. Do. Dr. Elvira LATFOVA ................................................................. 82
12. TRK DEVLET VE TOPLULUKLARININ ORTAK ALFABEYE ZAMAN KAYBETMEDEN GEMELERNDE YARAR VARDIR
Yrd. Do. Dr. Rasim ZYREK .................................................................. 92
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
4
13. ABD VE TRKYE RNEKLER LE SYASAL ALANDA TEKLK Taylan MARAL .............................................................................................. 96
14. N HALK CUMHURYET Mehtap ALTUNSABAK, Aye APKIN ................................................... 104
15. ABD SVL MDAHALE YNTEM; DEMOKRAS GELTRME Do. Dr. Sait YILMAZ ................................................................................. 109
16. DRENTEN HKMETE; HAMASIN HKMET TECRBES Yrd. Do. Dr. M. Serkan TAFLIOLU ..................................................... 121
17. LKEL TOPLUMLARDA YASA VE DZEN; LKEL TOPLUM - Bronislaw Malinowski (KTAP ZET)
Dr. Mehmet Emin KILI ............................................................................ 145
18. TALI HANLIINDAN GEEN TRANST TCARET YOLLARI ve PARA DEVRYES
Mayis CFROV Vlimmmd olu .......................................................... ... 154
19. MM GAZZL LE KOHLBERGN AHLK TEORLERNN KARILATIRILMASI
Dr. Mehmet Emin KILI ............................................................................ 159
20. -
. . ........................................................................................ 170
21. KURN-I KERMDE SEMTK KKENL ZEL SMLER Yrd. Do. Dr. brahim USTA ...................................................................... 177
22. AZERBAYCAN DI LER BAKANLII/BAKANLARI
Dr. Elnur AAYEV ..................................................................................... 190
23. GVENLK KAVRAMININ REALZM, NEOREALZM ve KOPENHAG OKULU EREVESNDE TARTIILMASI
Dr. vg KALKAN KKSOLAK ........................................................ 199
KTAP TANITIMLARI ve REKLAMLAR .............................................. 206
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
5
(1)
BULGARSTANDA TRKOLOJNN GELMESNE HZMET GEEN
TRK DNYASI AYDINLARI
Prof. Dr. Hayriye SLEYMANOLU YENSOY
ZET
Bulgaristanda bilimsel anlamda Trkoloji almalarna geen yzyln ilk
yllarnda balanmtr. 1906 tarihinde Sofya niversitesinin Tarih-Filoloji Fakltesinde
Trk dilinin ayr bir ders olarak okutulmaya balanmasyla bilimsel aratrmalarda da
baz admlar atlmtr. niversitenin nl Bulgar bilginleri bu almalara nclk
etmilerdir. Zamanla Rusya, Polonya, Macaristan gibi lkelerin Trkologlar da
yaymladklar eserleriyle katkda bulunmulardr.
kinci Dnya Savandan sonra Bulgaristanda Sovyet modeli yepyeni bir sistem
kurulmu ve her alanda kkl deiikliklere gidilmitir. Y. V. Stalinin Mill Mesele
retisi dorultusunda mill aznlklara birtakm haklar verilmitir. Bulgarlardan sonra
en byk nfusa sahip olan Trk aznla da eitim, bilim ve kltrel alanda gelime
olanaklar salanmaya balamtr. 1952 tarihinde Sofya niversitesinin Filoloji
Fakltesinde Trk Filolojisinin (daha sonralar Trkoloji) mstakil bir blm olarak
almasyla Trkoloji almalar bilimsel temellere dayandrlmtr. Trkoloji alannda
Trklerden de uzmanlarn yetitirilmesinde Azerbaycan Trkologlar bata olmakla
Trkoloji alannda n yapm Trk Dnyas aydnlar nemli katkda bulunmulardr.
Trkoloji Blmnde ders okutmular, Bakde okuyan genler olmu, Alma-Ata
niversitesi Kazak Dili ve Edebiyat rencileriyle Sofya niversitesi Trkoloji
rencileri arasnda karlkl ziyaretler gereklemi,retim elemanlar Bak ve Alma-
Atada ihtisas yapmlardr. Ancak karde Trk Cumhuriyetleriyle her trl ilikilere
son verilerek Bulgaristan Trklerine soykrm uygulamaya kalklmtr.
Sovyetler Birliinin dalmasyla, Souk Savan sona ermesiyle, Bulgaristan
Trklerine yeni ufuklar alm, Trkiye ile ilikilerde de engeller ortadan kalkmtr.
Gnmzde Trkiye bata olmakla, Trk Cumhuriyetleri niversitelerinde Bulgaristan
Trk genleri renim grmekte, Bulgaristan Trklerinin eitim, bilim ve kltr
konularnda almalar yapan Trk Dnyas aratrmaclarnn da says giderek
artmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Bulgaristanda Trkoloji, Sofya niversitesi, Trk
Dnyas aydnlar
ABSTRACT
Turkology studies in Bulgaria in scientific context have started in the first years
of the last century. In 1906 beginning with the establishment of a course of Turkish
language at History-Philology Faculty of The Sofia University certain steps have been
made towards scientific research. With time, the published works of turkologists from
countries like Russia, Poland and Hungary have contributed to the field.
After The World War II a Soviet model was buildt in Bulgaria leading to
substantial changes in all fields. In the context of Y. V. Stalins National Question
Theory certain rights were given to national minorities. Having the largest population
after Bulgarians, Turkish minority was provided with opportunities for development in
educational, science and cultural fields. In 1952 with the establishment of Turkish
Philology at Philology Faculty of The Sofia University (afterwards renamed to
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
6
Turkology) as an independent department, Turkology studies were placed on a scientific
basis. Leaded by Azerbajdzanian turkologists, reputed intellectuals from Turkic World
have contributed essentially to the raising of specialist among the Turks in the field of
Turkology. Courses were given in The Turkology Department, young students were
educated in Baku, exchange visits were made between students of Department of
Kazakh Language and Literature of Alma-Ata University and Sofia University
Turkology Department, research personnel were trained in Baku and Alma-Ata.
However, all relationships with the Turkic Republics of the former Soviet Union ended
after the assimilatory ethnic oppression on Bulgarian Turks.
Following the collapse of The Soviet Union and the end of the Cold War, new
opportunities have been opened for Bulgarian Turks and hurdles for relationships with
Turkey have ended. Nowadays, leaded by Turkey, young Bulgarian Turks undertake
education in universities in Turkic Republics and the number of Turkic World
researchers working on educational, scientific and cultural issues of the Bulgarian Turks
is increasing.
Keywords: Turkology in Bulgaria, The Sofia University, Turkic World
intellectuals
GR
1877/78 Osmanl-Rus Savandan sonra Berlin Bar Antlamas (Temmuz
1878) sonucu Rumelinin Tuna Vilyetinde bir Bulgar Prenslii kurulur. Sofya ehri de
yeni kurulan devletin bakenti olur.
Sava zamannda Rus Kzl Ha ve Slav Hayr Dernekleri temsilcisi olarak
gnderilen Rus toplumcusu Petr Vladimirovi Alabin, sava sona erdikten sonra,
1878de Geici Rus daresinde yeni bakent Valiliine (gubernator olarak) getirilmitir.
Ayn yl Sofya Toplum Ktphanesinin, yani bugnk Kiril ve Metodiy Mill
Ktphanesinin almas P. V. Alabinin sayesinde gereklemitir. Yeni alm bu
Ktphanede bir de Trk ubesi (daha sonralar arkiyat ubesi) kurulmu ve
Bulgaristann her blgesinden Trk Mslman miras olan cami, okul, tekke
ktphanelerinden her trl eserin, arivin toplanp Sofyaya getirilmesi emredilmitir.
Bu Trk slm eserlerinden olduka byk bir miktar seilerek Rusyaya gnderilmesi
emredilmi, kalan da Sofya Toplum Ktphanesine braklmtr.
Btn bu Trk kitap ve belgeleri imdi Mill Ktphanede muazzam bir
koleksiyon oluturmakta ve bunlarda bizim son yzyllardaki gemiimiz hakknda
deerli malzeme bulunmaktadr.
Bulgar Prensliinin kuruluunun onuncu ylnda, 1888 tarihinde Sofyada bir
Yksek Okul retime kaplarn aar ve bylelikle Bulgaristanda yksek retimin
temelleri atlm olur.
1904te zel bir yasayla Yksek Okula zerklik verilerek niversite iln edilir.
1906 ylnda Sofya niversitesinin Tarih-Filoloji Fakltesinde Trk dilinin
semeli bir ders olarak okutulmasna balanmtr. Bu dersler Trkeyi ok iyi bilen
Bulgar aratrmaclar tarafndan okutulmutur. Dimitr Gacanov 26 yl sreyle
niversitede Trke dersleri okutmutur. Gacanov, Bulgaristann Deliorman Trk
azlar zerinde ilk aratrmalar yapan bir Bulgar bilginidir. Mill Ktphanede
bulunan nemli Osmanl kaynaklarndan bazlarn Bulgarcaya evirmitir. Evliya
elebinin Seyahatnamesinden Balkanlarla ilgili blmlerinin de Bulgarcaya
evirisini yapmtr.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
7
Daha sonralar D. Gacanovun yerine Glb Glbov gemi ve 1965te Trk
Filolojisinden emekliye ayrlncaya kadar burada Trke ve Osmanlca dersleri
okutmutur. G. Glbov ilk kez Bulgarca olarak Trkenin gramerini yazm, Bulgar
Bilimler Akademisi tarafndan yaymlanm Trke-Bulgarca Szlk hazrlayanlardan
da biridir. Ayrca Osmanlca ile slm Hukuku ve Osmanl kaynaklarna ilikin
aratrmalar vardr. G. Glbov, Sofya niversitesi Trkoloji rencilerinin ihtiyalar
iin Osmanl Tekstolojisi adl bir de ders kitab hazrlamtr.
XX. yzyln ilk yllarnda bilimsel aratrmalar alannda da almalara
balanmtr. nl Bulgar bilginleri bu almalara nclk etmilerdir. van imanov
Protobulgarlarn kkeni, Bulgar etnoniminin etimolojisi; Stefan Mladenov ada
Bulgarcada Asparuh Bulgarlarndan kalma Trke kelimeler; Ben Tsonev Bulgar
dilinin gramer ve leksik sisteminde Trk etkileri gibi konularda deerli eserler
brakmlardr. Bulgaristan Trkleri ve bunlarn dil ve kltr konusunda baka
lkelerin Trkologlar da aratrmalar yapm, eserler yaymlamlardr. B. A. Mokov,
Knos, T. Kowalski, U. K. Dmitriev gibi aratrmaclarn adlar bata gelenlerdir. *
kinci Dnya Savandan sonra Bulgaristanda Sovyet modeli yepyeni bir sistem
kurulmu ve her alanda kkl deiikliklere gidilmitir. Y. V. Stalinin Mill Mesele
retisi dorultusunda mill aznlklara birtakm haklar verilmitir. Bulgarlardan sonra
en byk nfusa sahip Trk aznla da eitim, bilim ve kltrel alanda ykselme
olanaklar salanmaya balamtr. 1952-53 eitim-retim ylnda Sofya
niversitesinin Filoloji Fakltesinde Trk Filolojisi, Felsefe-Tarih Fakltesinde Trk
Tarihi, Fizik-Matematik Fakltesinde de Trke retim yaplan blmler almtr.
Filoloji fakltesinde Trk Filolojisinin (daha sonralar Trkoloji) mstakil bir
blm olarak almasyla Trkoloji almalar bilimsel temellere dayandrlmtr.
Trkoloji alannda Trk aznl arasndan uzmanlarn yetitirilmesinde Azerbaycan
bata olmakla Trkoloji alannda n yapm Trk Cumhuriyetleri aydnlar Sofya
niversitesinin yardmna komulardr.
Sofya niversitesinde Trk dilinde retim yapan blmlerin almas Trkiye
ile Bulgaristan arasndaki ilikilerin en kt durumunda olduu bir dneme rastlad.
Trkiyeden retim yeleri davet etmek yle dursun, retim ihtiyalar iin esas ders
kitaplar veya yardmc kitaplarn, literatrn salanmas dahi olanakszd1. Bu sorunun
zm byk lde Trk Cumhuriyetleri sayesinde oldu.
Ertesi yl, 1953/54 eitim-retim yl banda Azerbaycan Cumhuriyetinden
bir grup retim yesi Bulgaristana gelerek Sofya niversitesi Trk genlerine ait yeni
alm blmlerde ders okutmaya baladlar. Trk Filolojisinde Prof. Dr. M. iraliyev
ve Do. Dr. (daha sonralar Prof. Dr.) M. Mirzazade ders okutmu, Bulgaristanda
Trkolojinin gelimesine byk katkda bulunmulardr. Prof. M. iraliev Trk
diyalektolojisi disiplininin temellerini atm, ders vermenin dnda Bulgaristan Trk
azlar zerinde de aratrmalar yapmtr. Do. Dr. M. Mirzazade de ada Trk dili
dersleri okutmutur. Bu satrlarn yazar Trk Filolojisinin ilk rencilerinden biriydi ve
bu muhterem hocalarn rencisi olmann mutluluunu yaamtr.
1950lerde 30 dolaynda Bulgaristan Trk genci Bakde renime
gnderilmiler, Azerbaycan Devlet niversitesi ve Azerbaycan Pedagoji Enstitsnde
1 1960l yllardan sonra Trkiyede dzenlenen Trkoloji kongrelerinde Bulgaristan Trklerinin dili ve
kltr aratrmalarnda bir gelime balamtr. Kongrelere katlanlar Bulgarlar olmutur. Trk kkenli
Bulgaristan bilim insanlarnn da katlmalarna ilk kez 1979 ylnda Bulgar makamlar tarafndan izin
verilmitir.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
8
okumulardr. Bu genler ve daha sonraki yllarda doktora yapmaya veya ihtisasa
gnderilmi olanlar niversite retim yeleri yannda hazrlk grmlerdir.
Trkologlardan: E. Demircizade, M. Hseyinzade, Z. Tagzade, S. Caferov, A.
Ahundov,; tarihi bragimov; edebiyat . Sadkov; felsefeci M. Sattarov; Arapadan
Y. irvan gibi Azer bilim adamlarnn rencisi olma ansn bulmulardr.
Trkoloji Blmnde tannm Macar Trkologlardan J. Nmeth ve G. Hazai de
Blmde bulunmulardr. Prof. Nmeth 1954-1956 yllar arasnda Trk dili tarihi ve
diyalektolojiden, zellikle Vidin ve Ada Kale Trk azlar zerine konferanslar
vermitir. G. Hazai de 1957-1959 yllar arasnda Trkolojiye Giri ve Trk leheleri
(dilleri) tarihi dersleri okutmu, Trk azlarn, zellikle Dou Rodop Trk azlarn
aratrma konusu semitir. Macar aratrmac S. Kakuk da ayn yllarda Bulgaristann
Kstendil, Mihaylovgrat (gnmzde Montana) ve Kzanlk Ttk azlarn
aratrmtr. J. Eckmannn bundan nce Varna ve Razgrat Trk azlarn incelemi
olduunu da belirtelim. Macar Trkologlar Bulgaristan Trk azlar zerinde ok
deerli eserler yaymlamlardr.
1960larn ortalarnda Kazakistan Cumhuriyeti Alma-Ata niversitesi Kazak
Dili ve Edebiyat Blm ile Sofya niversitesi Oryantalistik (bu yllarda Trk
Filolojisi deil, Blm artk Oryantilistik /arkiyat/ olarak adlandrlmtr) Blm
arasnda ibirlii kurulmu, retim elemanlaryla birlikte 1970lerin bana kadar,
birka yl renciler yaz tatilinde birer ay karlkl ziyarette bulunmular ve bunlara
Trk dili ve Kazak dilinden kurslar dzenlenmitir. Her iki Blm arasndaki ibirlii,
bundan sonraki yllarda da Prof. Dr. Azize Nurmahanova, prof. Dr. Dovletova gibi
retim yeleriyle bilimsel konularda karlkl yardmlama srdrlmtr.
Trkoloji Blm retim elemanlar Kazakistan ve Azerbaycan Devlet
niversitelerinde ihtisas yapmlardr. zbekistan bilim adamlar ve Ahska (Meshet)
Trkleriyle de ilikiler srdrlmtr.
Sofya niversitesi Trkoloji Blmnden mezun olan gen uzmanlardan
bazlar Trklerin dili ve folkloru, birka da Tatar Trklerinin dili ve folklorunun
aratrlmasnda ilk admlar atmaya balamlard. Gagavuz aratrmalar konusu da
ayn dnemde gncellik kazand. 1959-1961 yllarnda Bulgar Bilimler Akademisi
Balkan Aratrmalar Enstitsnce bilimsel ekspedisyonlar dzenlenerek Kuzeydou
Bulgaristan Gagavuz kylerine gidildi, yl boyunca yaz aylarnda alan aratrmalar
yapld. Gagavuz topluluun dili ve kltryle ilgili pek ok malzeme topland. Bundan
birka yl sonra da Sofya niversitesi Trkoloji Blmmz Gneydou Bulgaristann
Yambol (Yan-Bolu) yaknlarnda bulunan az sayda Gagavuz kylerini ziyaret etti,
buradaki Gagavuzlardan dil ve kltr malzemesi toplad. Bylelikle tm Bulgaristan
Gagavuz yerleim yerleri aratrma kapsamna alnm oldu. Romanya Trkologlarndan
Wladimir Drimba, Sovyetler Birliiinden L. Pokrovskaya gibi Gagavuz dili
uzmanlaryla ilikiler balad ve bilimsel almalar normal bir ynde gidiyordu.
1950lerin ikinci yarsnda Polonyal Trkologlardan Wl. Zajaczkowski gibi
aratrmaclar da Gagavuz kylerinde aratrmalar yaparak Gagavuz folkoru zerinde
yazlar yaymlamaya balamlard. Wl. Zajaczkowski Dobruca Tatarlarnn dili
zerinde de aratrmalar yapyordu.
Yukarda sralanan olumlu gelimeler Bulgaristanda Trkolojinin parlak bir
gelecei olaca umudunu veriyordu. Ancak ok gemedi, trl olumsuz olaylar
birbirini izlemeye balad. Trkoloji almalarna ve karde Trk Cumhuriyetleriyle
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
9
ilikilere son verildi. Baz konularda konjnktre uyularak bilimsellikle hibir alkas
olmayan teoriler retildi, her trl Trkoloji almalar yasakland2.*
1990 ylndan sonra Sovyetler Birliinin dalmas, Souk Savan sona
ermesiyle Bulgaristan Trklerine yeni ufuklar alm, Trkiye Cumhuriyeti ile
ilikilerde de engeller ortadan kalkmtr. Trkiye-Bulgaristan arasnda yrtlen ortak
bilimsel almalar meyvesini vermeye balamtr. Gnmzde Trkiye ve teki Trk
Cumhuriyetleri niversitelerinde Bulgaristan Trk genleri renim grmekte, doktora
savunmaktadrlar. Bulgaristan Trk aznln eitim, bilim ve kltr konularnda
almalar yapan Trk Dnyas aratrmaclarnn da says giderek artmakta,
yaymladklar eserleriyle Bulgaristanda Trkolojinin gelimesine de katkda
bulunmaktadrlar.
KAYNAKA
Drimbe, Wl., Remarques sur les parlers gagauzes de la Bulgarie du Nort-Est, RO
XXVI/2, 1963, 63-89.
Chirli, N., Gemiten Bugne Gagavuz Trkesi, Gagavuz Trkesi
Aratrmalar Bilgi leni. 27-29 Aralk 2007. Trk Dil Kurumu Yayn. Ankara, 2010,
71-78.
Gadzanov, D. G., Vorlaufiger Bericht ber im Auftrag der Balkan Komission
der kais. Akademie der Wissenschaften in Wien durch Nord-ost Bulgarien
unternommene Reise zum Zwecke von trkischen Dialektstudien. Anzeiger der phil-
hist. Klasse d. K. Akademie d. Wiss. in Wien, Jahrang, 1911, No V, 1-15. Gadzanov, D.
G., Zweiter vorlaufiger Beriht Anzeiger der phil-hist. Klasse d. K. Akademie d. Wiss.
in Wien, Jahrang, 1912, 1-8.
Kowalski, T., Kuzeydou Bulgaristan Trkleri ve Trk Dili, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 3, 1949.
Kowalski, T., Les turcs et la langue turque de la Bulgarie du Nord-Est, Krakow,
1933.
Knos, ., Rumelicsh-trkische Sprich Wrter, KSZ. VII, 1906, 66-83.
Mahmut, E., Romanyada Trke Eitim Hayat (kinci Dnya Savandan
Gnmze Kadarki Dnem). Balkan lkelerinde Trke Eitim ve Yayn Hayat Bilgi
leni. Bildiriler. Trk Dil Kurumu, Ankara, 1999, 349-356.
2 Azerbaycan uzmanlar sreleri dolmadan lkelerine gnderildiler. Macaristan ve Polonyal
Trkologlarn bundan byle Bulgaristana aratrmalar yapmaya gelmelerine izin verilmedi. Sofya
niversitesi Trkoloji Blmnden Trk kkenli drt retim yesinin evleri ezamanl basld ve
kitaplklarndan Trkoloji bilimiyle ilgili kitaplar ve aratrmalar Bulgar Devlet Organlar tarafndan alp
gtrld. Yaymlanmas iin karar km Trke-Bulgarca Szlk yaymlanmadan niversite
Yaynevinden alnd. Trk okullar kapatld, okul ktphanelerinden Trke kitaplar toplatlarak byk
bir blm yakld, kalan da kayboldu. u gerek dikkati ekmektedir: Bulgaristanda Trk okullar
1959/60 retim ylnda kapatld. Prof. Dr. Enver Mahmutun bildirdiine gre, Romanyada da Trk
okullar 1960 ylnda kapatlmtr. O dnemde SSCB snrlar ierisinde bulunan Moldova Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetinde de 1960ta Gagavuz Trkesinin okullarda okutulmasna son verildiini
yazyor Nadejda Chirli. sosyalist lkede de Trk okullarna, Trkeye, tatar Trkesine ve Gagavuz
Trkesine ayn ylda, ayn dnemde olumsuz kararlarn uygulanmasnn bir rastlant olduu
dnlemez Bulgaristan Trk Mslman aznln adlar Hristiyan Bulgar adlaryla deitirildi,
Trke konumak yasakland. Direnenler hapisanelere, Belene lm adasna gnderildi. 1989un yaz
aylarnda yzbinlerce Trk ve Mslman evlerinden barklarndan kovulup ge zorland. Trk ve
Mslmanlara soykrm uygulamaya kalkld. Aileler paraland, yrekler szlad
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
10
Tryjarski, E., Prasa Turkw Bugarskich I Jej Jezyk, Przegld Orientalistyczny,
1962, 4 (44), 362-371.
Yenisoy, H. S., Bulgaristan Gagavuzlar (Dil ve Kltr Aratrmalarnn
Durumu), Gagavuz Trkesi Aratrmalar, 27-29 Aralk 2007 Bilgi leni, Trk Dil
Kurumu Yayn, Ankara, 2010, 207-219.
Yenisoy, H. S., Bulgaristan Trkesinin Eitim ve Kltrel Kalknmasnda
Hizmetleri Geen Azerbaycan Aydnlar, Balkanlarda Trk Kltr, Say 74, 75 ve 76,
2009.
Yenisoy, H. S., Sofya niversitesi ve Alnn 50. Ylnda Trk Filolojisi, Trk
Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Trk Dil Kurumu, Say: 16, Yaz 2003, 145-162.
Yenisoy, H. S., Tarih Boyunca Slav-Trk Dil likileri, Trkede ve teki Trk
Lehelerinde Slav Leksik Unsurlar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. Trk
Dil Kurumu Yayn. Ankara, 1998.
Yenisoy, H. S., Trk-Bulgar Dil likilerine Toplu Bir Bak, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Trkiyede Sosyal Bilimlerin Gelimesi
ve Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Sempozyumu. Bildiriler, 24-26 Nisan 1996.
Ayrbasm, Ankara, 1998.
Yenisoy, H. S., Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 8. Bulgaristan
Trk Edebiyat. Kltr Bakanl, Ankara, 1997.
Zajaczkowski, Wl., Jezik i Folklor Gagauzow z Bulgari, Krakowie, 1966;
Zajaczkowski, Wl., Gagauz Folkloru, I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi
Bildirileri, Ankara, 1976, 233-242.
, . ., - , -X, 1927,
210-216.
, . ., (
1903 .,
, . XI., , 1904, 426-436.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
11
(2)
ESK TRK DOMBRASINDAK SAZ YAZI
AN ANCIENT DOMBRA-MUSICAL INSTRUMENT
Prof. Dr. Karjaubay SARTKOJAOLU3
ZET
Makalede aratrmac Moolistan Alataylarnda bulunan eski trk saz hakknda
bahsediyor. Bu sazdaki eski run yazsnn transkripsionunu, evirisini ve aklamasn
yapyor. Yazlan yaz ve sazn yapld maddeye analiz yaparak onun 5-7 yy. ait olduu
kanatna varyor.
Nefis ezgi bizi mest eder denilen yaz trk halklarnn tm varln, oluumu
ve tanmn vermektedir.
ABSTRACT
Author gives the information about musical instrument, which was found in the
Cave of Altai Mountain. He have been investigating this instrument and came to that
this instrument is Dombra (musical instrument of Kazakh people).
On the neck of this instrument was runic inscription, author entered the sentence,
which was read by him, in the scientific turn. The sentence gives the following
meaning:
The fragrant melody gives the pleasure us.
Analyzing the peculiarities of this runic inscription author made conclusion that
this instrument is concerned to 5th
-7th
century.
The appearance of term kui proves that this instrument is the heritage of Saks
(Scyth) period.
Thus, author concludes: there is a possibility of that this instrument, which was
found in Altai mountain, is one of the primary examples of the string instruments.
Eski dombrann bulunduu yer: Altay daglarnn Moolistan srtnda uzanan
ve Cargalant-Kayrhan olarak adlandrlan ksmnda mnhn Aman, yani n Vadi
isimli yerde bulunan Nuhen Had, yani Maara Ta denilen bir maarada
bulunmutur.
2008 senesinde ilk defa bu maaray N. Dandar isimli bir oban kefetmi ve
iindeki boynu eri dombray (saz) bulmu ve durumdan ky okulunun
retmenlerinden C. Enhtori haberdar etmitir. Enhtor Ulan Baturdaki Moolistan
Ilimler Akademisi Arkeoloji Enstitsne bu haberi ulatrmtr.
Bunun zerine Ts. Trbatin bakanlnda bir grup arkeolog 25 Haziran 2008
tarihinde Nuhen Had (Maara Ta) maarasna geldiler. Maara (GPS) 4737'433''
enlem ve 9227'273'' boylamda, deniz seviyesinden 1866 m. ykseklikte
bulunmaktadir.
Aratrlmas: Maarada bulunan bu buluntu hakknda ilk bilimsel yaz Ts.
Trbat baskanlndaki Mool arkeologlarn tarafndan Studia Arhaeological
dergisininde (11. 274-292 ss.) yaynlanmtr. Makalede kaz almalarnn sonular
ortaya konmu ve sazn resmiyle birlikte maaradan bulunan insan kafata, eyer,
3 Uluslararas Cengizhan Akademisi yesi,
L. N. Gumilev adndaki Avrasya Ulusal niversitesi, Turkology and altaistica aratrma merkezi
mdr, Astana/KAZAKSTAN.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
12
uzengi, yay ve oklarin resimleri yaynland. Ancak saz hakknda ok fazla bilgi
verilmemitir.
Ikinci yayin Alman arkeologlarla 2007 Austos aynda Ulan Baturda yaplan
uluslar aras sempozyumun 2009 ylnn ikinci yarsnda yaynlanan bildiriler kitabnda
yer ald. Tsagaan Trbat, Dunburee Batsukh, Jan Bemmann, Thomas O. Hollmann ve
Peter Zieme tarafndan ortaklaa yazlan makale Current Archaeological Research in
Mongolia (10. 365-383 ss.) dergisinde yazlmtr. Daha sonar bu makalenin zeti
http://www.vfgarch.uni-bonn.de/downloads/bemmann-horse-head-fiddle.pdf internet
sitesinde yer ald. Bu yazlarda yer alan sazn zellikleri tam olarak ortaya konmamakla
birlikte, makale yazarlar hibir bilimsel kant ileri srmeden bunun Moollarn Morin
huur yani At Kopuz algs olduunu ileri srmtr. Yani, sazn tam tanm
verilmemitir.
Bu makale sahibi Karjaubay Sartkojaolu daha nce Moolistan Arkeoloji
Enstitsne yeniden getirilen saz grerek ondaki yaznn kopyasn almak istediinde
enstitt alanlar izin vermemitir. Ama biz bu buluntu hakknda ilk eserimizi 2008
ylnn sonunda Egemen Kazakistan gazetesi ( ) gibi 7-8 gazeteye makale
olarak yaynlamtk. Daha sonar 2010 senesinde Moolistana gerekletirdiimiz
ekspedisya dolaysyla tekrar Moolistan Arkeoloji Enstits ile itibatta bulunarak sazn
sfatn ve yazsnn kopyasn aldk. Bunun neticesiyle nce Kazakistandaki Dala men
Kala gazetesinde Ata dombra adl makale ile (2010.47.376) sonra Trkyedeki
http://www.taltkb.org/content/hun-d%c3%b6nemnden-
g%c3%bcn%c3%bcm%c3%bczeula%c5%9f-1500-y%b111%c4%b1k-saz sitesinde
yaynland. Kazakistan Cumhuriyeti Kltr Bakanl tarafndan 22 Aralk 2010
tarihinde gerekletirilen Genel dil bilgisi ve trki dillerinin nemli meseleleri adl
uluslararas bilimsel konferansnda Karjaubay Sartkojaolu Erken orta adan
gnmze gelen dombra (saz) adl makalesi dinlendi ve konferan dergisinde
yaynlanmtr (12.34-41 ss.). Bu makalede sazn bulunduu yerinin, maaradan
bulunan tm buluntularn, dombrann (sazn) tam tanmlar geni olarak yer almtr.
Bununla beraber sazdaki eski trk run yazsnn orjinali, transliterasionu, transkripsionu,
evrisi ve aklamas yaplmtr. Bizim bu makalemizle ilgili olarak Kazakistan
Cumhuriyeti limler Akademisi M.Auezov adndaki Edebiyat ve Sanat bilimsel
aratrma enstitsi bilimadamlar Prof.Dr. S.Kuzembayeva, Do.Dr. A.Muhan, Do.Dr.
H.Kenjalinlerin bilimsel makaleleri yaynland (Dala men Kala gazetesi.2010. 49-
50). Bu bilimadamnn bilimsel makalesinde yeniden bulunan dombra (saz)
dnyadaki alg mzik aletlerinin atas olarak tanmlanm ve sanat tanm alanna
katlan byk katk olarak deerlendirilmitir. K.Sartkojaolu bulunan dombrann
(sazn) bilimsel kopyasn yaparak Kazakistan Cumhuriyeti Dombra Muzesine teslim
etmitir.
Tanmlamas: Maarann girii dik bir ekildedir ve maaraya giren adam derek
aa doru kayar. Maaranin giri az 86 x 60 cm boyutndadr. Ieriye 95 cm kayarak
girilmektedir. Ierisi tek bir oda gibidir. Odann taban 130 x 280 cm'dir. Arkeologlar
maaraya girmelerinden nce, maaray ilk bulan N. Dandar topra kazd ve maara
iinin ilk durumunda baz deiiklikler yapt anlalmtr. N. Dandar 35 cm. apnda
ve 15 cm. derinliinde topra kazmit. kan topraklar maarann kap tarafna
ymt. Maarann dou tarafnda duvari ksmna doru iki zengi ve eyerin bir kenar
aka grlmekteydi. Duvara dayal duran saz ise N. Dandar yerinden alm ve
retmen C. Enhtore getirip vermiti. Eyerin altndan sadak oklaryla birlikte bulundu.
http://www.vfgarch.uni-bonn.de/downloads/bemmann-horse-head-fiddle.pdfhttp://www.taltkb.org/content/hun-d%c3%b6nemnden-g%c3%bcn%c3%bcm%c3%bczeula%c5%9f-1500-y%b111%c4%b1k-sazhttp://www.taltkb.org/content/hun-d%c3%b6nemnden-g%c3%bcn%c3%bcm%c3%bczeula%c5%9f-1500-y%b111%c4%b1k-saz
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
13
Kaz almalar sonucunda kafatas salam bir insan iskeleti, 20 temren, okun aa
saplar, enli eyer, iki Turk zengisi bulundu (11. 275-279).
Moolistan Ilimler Akademisi Arkeoloji Enstits maaradan karlan insan
iskeletine antropolojik incelemeler yaptrd. Iskeletin paleoantropolojik analiz bulgular
u ekildedir: Kafata olduka iyi korunmu bir durumdadir. Kafatann sol tarafnn
st ksm bir zamanlar yara almi, fakat sonradan iyilestiinin iaretleri kalmtr.
Kafatandaki yara izi sivri ulu bir silahla yapilmi gibidir. Ancak, bu ok yaras
deildir. Yara izinin boyutlar 3,62,0 cmdir. Kafatann tepesinde ve aln ksmnda
kafa derisi bulunmaktadir. Iskeletin yaps ve kafatann eklemleri, diinin
zelliklerinden anlaldna gre, bu 20-25 yalarnda ve 166, 7 cm boyundaki bir gen
erkee aittr (11.279).
Dombra (Saz): Maarada bulunan arkeolojik buluntular iinde bizim en ok
ilimizi eken ey saz oldu. Ts. Trbat, Peter Zieme bakanlndaki yazlan makalede
saz hibir bilimsel kantsz moollarn Morin huur (at-kopuz) dedikleri als diye
adlandrmtr (10. 377).
1 resim 2 resim 3 resim
1. Morin huur (at-kopuz) nasl bir aldr? Morin huur (at-kopuz): Karn byk ve drt kelidir. Boynu ksa ve kalndr.
Sapnda perde olmaz. Sapnn banda atn ekili konunmu ve keman gibi srtlerek
alnan bir aldr (1 resim). Teli atn kuyruundan yaplr. Atn kuyruundan alnan
iki tel iyice temizlenerek kopuza tel olarak taklr. Morin huurun (at-kopuz) kprs
(keman kprs gibi) yksektir. Parmakla vurularak alnan dombrann kprsne gre
daha byk ve keman bigi srtlerek alnd iin enli ve salamdr. Ukraynallarn
homuzu, trklerin kopuzu gibi dnyadaki tm kopuza benzer allarn tmnn boynu
ksa ve kalndr. nk srtld zaman boyuna arlk verilmektedir. Bununla
beraber kopuz tipli allarda perde olmaz. Oysa, maaradan bulunan sazn boynu ince,
karn kk ve boyunda yaptrlm perdeleri var. Hemde sazn kertii kck. Yani
bu sazn oluumuna bakarak srtlerek deil, alnarak oynanan mzik aleti olduu
grlmektedir (2 resim).
Maaradan bulunan eyer, zengi, sadak, ok ve yay gibi buluntularn Trklere ait
olduunu yukarda bahsettiimiz makale yazarlar ve arkeologlarda kabul etmektedirler.
Hatta bulunan eyer ve zengilerin bugnk Kazaklarn kullandklar eyer ve
zengilerden hibir fark olmad grlmektedir. O zaman maaradaki tm eyalarn
Turklere ait olduunu syleyebiliriz. yleyse, niin bunlarn arasndaki saz Moollara
ait oluyor? stelik sazn sap ksmndaki eski Trk yazs olduunu da unutmamak
lazmdr.
Dombrann (saz) karn. Sazn karnnn birinci yznde iki telli al aletine
ait kpr yer almaktadr. lk defa saz elime aldmda kprsnn karn yznde
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
14
yaptn farketmitim ve daha sonrada o ekilde fotorafn ekmitim. Kpr tellere
parallel olarak yapmt. Sazn telleri gerilerek koptuunda kpr yerinden oynamt.
Saz karnnn n yznde kk tane delik var. Bu yzeyi saz boyundan 2 mm kadar
yksek bulunmaktadr. Ters yznde art ekilinde (ayk damga) byk delik
yaplmtr. Atr ekilindeki damga ayk olarak adlandrlr ve kerey boyunun
damgasdr (gnmzde de halen bu ekilde moolistan kazaklar kullanmaktadr). Saz
karnnn ters yznde geyik, bulann resimleri oyularak yaplmtr. Talardaki
resimlerden pek park yok.
Dombrann (saz) perdesi. Bulunan sazn dokuz tane perdesi var. Dokuz says
eski trklerde zel anlam tar. Hatta bir halkn sembl haline gelmitir. Sazn
perdeleri ip veya hayvan barsaklarndan deil de am aann babuundan ince
olarak yaplmtr. Bu yaptrlan perdeler sazn boyuna sarlarak yaptrlmtr ve
dolaysyla sazn boyuna yazlan yazy baz yerlerde rtmtr.
Dombrann (saz) ba. Sazin ba ceylan (bugi) veya bulann bana
benzemektedir. Gnmzn sazlar gibi dz deil. Eski devir geleneklerine gore,
hayvan stiliyle sslenmitir. Trkler Islamiyete girdikten sonra hayvan stili
sslemelerini brakmtr. nk, Gktanr dininin tm alkanlklarn terk etmeyince,
tam Mslman olmak mmkun deildi. Sazn sapnn eriligine gelince, bunun doal
olduunu, nk herhangi bir saz bir duvara yasl olarak belli bir mddet brakld
zaman sap erilir. Hemde sazn teli vard ve bu teller eski trkler koyunun
barsaklarndan eirerek yapmlard ve o kuruduka sekilecektir, oda sazn boyunun
erilemesine sebeptir.
Dombrann (saz) sapndaki yaz.
Sazdaki yazy ilk defa Berlinli bilim adami Peter Zieme okumay denemitir.
Ancak baz harfleri doru grememitir. Zieme 12 harfi doru tanmlamitr. Oysa sazn
sapinda:
16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
15
eklinde 16 iaret ve bir adet iki nokta vardr. Zieme bu iaretleri eksik olarak 16
yerine 12 harf olarak grmtr. Zieme 1, 2, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15 ve 16 numaral
iaret veya harfleri doru tanmlamtr. Fakat kalan 3, 4, 5 ve 11 numaral harfleri ise
grememi ve yok saymtr. 12- harfi ise drt ke iinde nokta olarak grm ve -nt
olarak okumutur. Oysa harfin zerinde eri izgi vard ve ortadaki noktada aan
kendi erozisinden oluan lekedir. Bu yzden metini yanl okumutur. Harflerin stn
rten kara lekeler saza perde olarak yaptrlan am aann kapuklardr.
Yaznn asl:
ransliterasionu:
p r k re: sbtdmz
ranskripsionu:
upar k re sebit idmis
evrisi:
Nefis ezgi bizi mutlu eder.
zah:
1. Biz sazn sapndaki runik yazy inceledik. Yaz Trk dilinin uyum
kuralna uygun yazlmamtr. Yer bakarsanz yaznn bandaki (2 j) harfi ince
szlere, (r1) harfi ise kaln szlere yazlmas lazmd. Bu durum ise, bu yaznn Trk
runik yaz sistemine reform yaplmadan nce yazldn bize gstermektedir. Yaz
reformunun 552-570 yllar arasnda gerekletiini dunrsek, bu saz bu yllardan
nce yaplm olmaldr. Reformdan nce eski Trk bitiglerinin harf ve iaretleri
birbirine bitiik ekilde yazlmaktayd. O dnemde yaznn grammer kurallar
yaplmamt. Bundan dolay biz sazdaki yaznn V-VI yzyla ait olduu kanatndayz.
2. Yazda kullanlan 12 iarete inceleme yaparsak:
- Orta Asiada = m.. I yy. (14. 128 ss.); - Huanhede (Sar rmak) = m.s. V yy. (14.128 ss.);
- Kubanda = m.s. V yy. (13. 128 ss.); - Mool Altaynda = m.s. V yy. (14.130 ss.);
- Gney Enisey, Donda = m.s. yy. (13. 70 ss.);
- Mool Altaynda = m.. V yy. (14.129 ss.);
- Mondor Sokkan (dal Altayda, Rusia) = m.s. V yy. (13. 85 ss.);
- Byk Bom (dal Altayda, Rusia) = m.s. V yy. (13. 85 ss.);
- Eniseyde (reformdan sonra) = ;
- rhonda (reformdan sonra) = ;
Bu iaretlerin oluumu u ekilde olabilir. Demek iareti logogramik olarak
ev diyen mana veren olduka eski iaretdir. Trk bitie m.s. 552-570 yllar reform
yapldnda b2 sesini bu iaretlerle belirerek eski trk yazsna katmtr.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
16
O zamana kadar b2 iaretinin yerine b
1 iaretini kullanmlardr. Saz yapan
adam kendi kltrn iyi bilen adam olmu olabilir. b2 sesini daha nceki hece yazs
gibi iaretiyle gstermitirki, bizde bunu b2 harfi olarak tandk. Bu kanatmzda
sazdaki metinin anlamna denk geldi.
3. Sazdaki metinde kaln sesli kelimeye ince sesliye yazlan (2 j) harfini kullanmtr. Yaz reformunun 552-570 yllar arasnda gerekletikten sonra bu harf
sadece ince okunan kelimelere yazlmtr. Oysa reformdan nce eski Trk bitiglerinin
harf ve iaretleri birbirine bitiik ekilde yazlmaktayd. nce, kaln diye bir ayrm
yoktu. Bu zellik sazdaki yazda saklanmtr. Bundan dolayi biz sazdaki yazinin V-VI
yzyla ait olduu kanatndayz.
4. k kelimesi. Burdaki B iareti k, k, k, k olarak okunmaktadr
ve bunun yannda () iareti yazlmtr ve k olarak okunmaktadr. Yazdaki ezgi
manasna gelen k kelimesi eski Trk metinlerinde kg olarak da gemektedir.
Ortadaki g sesi zamanla dmtr. V. yzylda bu k olarak syleniyor olmaldr.
Bugnk Kazak Trkesinde hala yaayan ky kelimesinin telafuzuna benzemektedir.
Bu kelime erken Ortacagda ince metinlerde chu olarak gemektedir [1]. Uyur
metinlerinde tkedi Afrin or Tegin kgi (Afrin-or Tegin ezgisi (k) sona erdi)
[Ug.VIII]. Mani marlarnda (VIII-IX yy.), Karahanid devrinde (XI-XII yy.), aatay
yazlarnda (XIV-XV yy.), 1172-1173 yllar arasnda yazlan aatayca-Farsa
szliinde (Muhammed Mahdi Haann szl) [2] kg, kg, kgi kelimeleri
ark, ezgi, mzik anlamn vermektedir [3.709,711]. Bu nedenle k kelimesini
ezgi olarak evirdik.
5. re. Bu kelimeyi trk dilleri szlklerinde bulamadm. Ama kazak trkleri kei kendi yavrusunu tanmayarak kat zaman re-re diyerek bir ezgi
olutururdu ve keinin yavrusunu tanyarak emmesine sebep olurdu. Bu halan gebe
hayat yaayan ve hayvanclkla uraan moolistandaki kazak trkleri arasnda ok
yayndr. Bu anlamda bu kelimenin anlam ezgi kelimesi manasna tam gelmektedir.
Bu bilgiler dnyadaki tm trklerin ortak eseri olan k (ezgi) dalnn daha V-
VI yy.dan nce olutuunu kantlamaktadr. Demek dombra (saz) ile gerekleen k
(ezgi) sanat dal Sakalar ve Hunlar dneminden gelen tm trk dnyasnn ruhani
zenginliidir diyebiliriz.
Efsane ve 1500 sene onceki saz: Kazaklarda dombira veya sazn nasl meydana
geldii konusunda birok efsane mevcuttur. Bunlarn bazlar B. Saribayev [4], K.
Jubanov [5], O. Janibekov [6] ve A. Seydimbekov [7] gibi aratrmaclarn kitaplarnda
yer almaktadr. Dombra ve dombra kyleri / ezgileri konusunda bu aratrmaclarn
eserlerinden faydalandk.
Akselev Seydimbekin Ky ecire kitabnda bunlardan iki efsaneye ok nem
vermitir. Bunlardan ift tel efsanesinde ok eski devirlerde bir gen dalarda geyik
avlayarak geimini temin ediyormu. Bir gn yksek dalarda, bir maral vurdu. Onu
aagya indirmek iin ikembe ve barsaklarn boaltt. Aradan aylar getikten sonra,
avc gen dii maral vurduu yere tekrar gelir ve burada kulana vzlt gibi sesler
gelir. Dikkatle etrafna baktnda, birka ay nce vurduu maraln barsaklarnn
akbaba gibi le yiyici kular tarafindan yenirken, aga dallarna takl kalm olduunu
grd. Vzlt gibi ses dala taklp kurumu bir ift barsaktan gelmekteydi. Ruzgr
estike, dallara gerili bir biimde taklm olan barsaklardan farkl-farkl ho sesler
geliyordu. Avc gene barsaklar dile gelmi gibi grnd ve daldan bu bir ift
kurumu barsag alp eve getirdi ve tahtadan yapt bir alete takar. Barsaklara
parmaklaryla vurduka aga dallarndaki gibi ho sesler karr. Bu sadece genin
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
17
deil, onu dinleyen herkesin houna gider. Onlar eitli duyulara srkler. Bylece
dombra herkesin sevdii bir mziki aletine dnr. Gnmzde de baz yerlerde
Kazaklar dombrann tellerini hala kurutulmu barsaklardan yaparlar [7.192].
Efsane bizlere bunlar anlatrken, bundan 1500 sene nce yaplm ve Altaylarda
bir maarada gnmze ulaan yasl sazn karnna maraln, geyiin resimleri
yaplmtr. Hatta sazn sapnn uuna da maral veya geyiin ba konmutur. Bu hayret
verici bir durumdur. Acaba bu bir rastlant mdr, yoksa tarihi hakikat mdr? Efsanede
geenleri, bu yasl bilge saz kendi varlyla teyit etmektedir.
Bu efsanenin devam gibi efsaneyi etnology uzman . Canibekov kendi
kitabnda byle anlatyor. Bu efsaneye gre dombrann karnna tarihin dokuz ayr
tarihnamesi konulmu ve o tarihnameler kmasn diye dokuz tane perde konulmu. Bu
nedenle tarihi srla dolan dombrann karn byklemi, boyunu ise incelemitir. Daha
sonar tarihin srlarndan haberi olan alim bir yal adam dombrann kulan delerek
dinlenen, telini takarak konuan etmi. Bundan sonar dombrann karnndan dokuz
eit sr aktarlyormu [6].
Ne hayret! Bulunan dombrada da dokuz perde. , be, yedi, yrm del
dokuz! Efsane ile yal dombra bir-birini ine tamamlyor.
ncs Aksak kulan efsanesi. Dehetli han olunun lm haberini kim
ulatrrsa onun boazna kaynayan kurun kuymalarn buyurur. Bu nedenle kimse bu
haberi ulatrma korkuncunda dolarken ortaya dombrac kp Aksak kulan ezgisini
alar. ki gznden ya akarak dinleyen dehetli han: Kuy bunun boazna kurunu!
emir zerine yerinden aman isteyen dombrac Ben deil size olunuzun lmn
ileten bu dombra diye seslenir. Han da: o zaman dombrann karnna kurun
koyun der. Bundan tr dombrann karnnda delik olumutur derler. Bu Cocu kaan
devridir. Yani m.s. XIII yy-n ba.
Bizim bulduumuz yal dombrann karnnda delik yok (n yzeyinde) ve bu
dombrann V yy. Ait olduunu biliyoruz. Demek XIII yy. Kadar dombrann karnnda
delik olmamtr. Bu dam rastlant. Tarih ne der, yal dombra ne der!
Biz yukarda erken ortaa ve orta ada ky kelimesi hakknda aklama
yaptk. imdi de biz kazak trkesindeki ky kelimesine aklama yapalm [7.149].
Ky kazak trklerinin mzik aletleriyle alnan ezgisi;
Ky insann belli bir his alan, belkide bu kt yada iyi olabilir bir his alan.
nsann morali;
Ky emretme anlam tayan edat. otka ky (ota yan) yanmak, yakmak;
Kyi mzik aletinde ezgi oynayan adam;
Kyle emretme anlamn tayan edat. mzik aletlerinin sesini ayarlamak;
Kyleu edat. 1) Canllarn iftlemesi 2) Mzik aletlerinin sesini ayarlamak;
Kyl insanlarn veya hayvanlarn durumunun iyi olmas;
Kyit insanlarn kendi isteklerini, arzularn gerekletirme hareketi;
Kygelek sabrsz adam;
Kyzelu insanlarn moral asndan yorulmas veya haykrmas;
Bu ky kelimesine yakn anlamdaki szlerin manasnn ayn ekilde hisle
bal anlam tamasdr. Trklerdeki ky kelimesine tekrar dnersek, konar ger
halklarda zellikle Trk-Mool halklarnda ezgi manasndaki ky kelimesi en kutsal
ve nemli kelimelerden biridir. Belki bu yzden Trk-Mool halklarinda ky ve
kk yani gk kelimeleri Tanr kelimesiyle eanlamldr. Baka bir deyile, k,
k:, kk gibi eitli kullanmlar olan bu kelimeler Gktanr inancyla yakndan ilgili
olduunu gsteren tarihi ve manevi bulgular mevcuttur.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
18
Trk halklarnn kaanlk devirlerinde kaann altn ilemeli Ak Keeli Evinde
her sabah ky ile, yani ezgi ile karsi alnrd. Daha ak bir ifadeyle bu bir gelenekten
ziyade, Gktanr inancyla ilgili bir ritel olmaldr. Kaanlk merkezinde alnan ezgi /
kyn says bir sene iindeki gnlerin saysna uygun olarak 366 idi. Bunu Tanrnn
366 blm ky olarak adlandryorlard. Ylba baharda gece ile gndzn birbirine
eitlendii (22-23 Mart) gnden balard ve bu gne Ulusun ulu gn denir ve byk
lenler yaplrd. Ulusun ulu gnnde tm kaanln dilek ve isteklerini Tanrya
ulatran 9 ky alnrd. Eski Yunan tarihilerinden Quintus Curtius Rufus (M.S. I.
Yuzyil) Byk Iskenderin Tarihi isimli kitabinda Orta Asya konar gerlerinin Ulus
bayramn nasl kutladn yazmaktadr. Ulus gn gne domak zereyken Kaanlk
Merkezinin stne gne sembol olan bayran ekildiini, bir tepeye hepsi krmz
elbiseler giymi ve bir yl sembolize eden 365 delikanlnn karak nevruz lenini
balattn hayranlkla yazmaktadr. Buna benzer bir Gktanr inancn mziki
aratrmacs Abdlkadir Meragi de Zubdetul Edvar isimli eserinde yle ortaya
koymaktadr: Trk-Mool ark ve kyleri u ekilde ksma ayrlr: mziki aletiyle
alnan bir tr vardr. Onlara kkler denir, sesle sylenenlerine r ve dola diye
isimlendirilir. Eski Trk lkesinde kyn says 366dr. Bir sene iinde ka gn varsa,
o kadar ky / ezgi olur. Onun her biri her gn hann nnde alnr. Bunlarn iinde en
asili ve en by 9 kydr [7. 150-151; 5.309].
Bu hakknda kazak trklerinin kyn aratran tannm bilimadam
A.Seidimbek byle anlatyor: lk bata tanrlk inantan kan temel ortaktr.
Gkyzn Tanr olarak tanmlayan kazak trkleri vakit ile oluumdaki deiiklii
Tanrsal deiim olarak grmitir. Bu nedenle bugne kadar kazak trkleri ilkbahar,
yani gn ile gecenin eitletii gn ylba olarak tanr ve Ulusun Ulu gn olarak
anmaktadrlar. Yani, devletin, halkn en kutsal gn diyorlar. Bu gibi gnde kaann
ordusunda kutsal sanlan 9 kyn alnmas Tanrya yaplan bir teekkrdr. Yl ban
sa-salim grmesini salatan tanrsna bir vdr. Bunun iyi bir rnei kazak
trklerinin ky alma desturunda halen vardr. Touztarau (Dokuz blim) ky.
Gnmzde alnan Kertolau ky nceden Touztarau-Kertolau olarak
adlandrldn eski kz yallarmz beyan etmektedir [7.152].
Bu tarihi kaynak eski devirlerde bile Trkler arasnda saz enstrman, ezgi
sanat, onlar anlama, hissetme ve say duyma benliinde duyma kltr bgnk
seviyeden asa olmadn gstermektedir. Bu konuda en son arkeolojik bir kaynak
2008de Moolistanda Bayanhongor blgesi, Galuut yerleimi Olonuur ovasnda
bulunmutur. Burada bulunan Trk mabedinin kalntlarnda VII-VIII. yzyllara ait bir
yaz bulunmutur. Taa kaznm yazda Izgilik or sekiz eit saz mziki aletine vakf
olduu iin sert tatan yapilmi bir mabet ina ettik denilmektedir [9.603-606].
Bu durum bize VII-VIII. yzyllarda Gktrklerde 8 eit saz olduunu, bu
sazlar alp syleyene sonsuz mabed ina ettiklerini gstermektedir. Bu da bir zamanlar
eski Trklerin saza, mzikiye, saz sanatna ne derecede byk nem verdiini
bildirmektedir.
Bu sazlarn en kudretlisi V asrda yaplm en eskisi Moolistanda bir maarada
bulunarak gnmze ulami bulunmaktadr. Bu, gnmzde almal sazlarn
dunyadaki en eskisidir. Dnyann bir ok lkesine yaylm bulunan yayl allardan
kopuzun X yzyldan beri kullanlmakta olduu tahminleri yaplmaktadr. Bu sebeple
kopuz yayl allarn atas olarak kabul edilmektedir. yleyse almal sazlarn en eskisi
ve atasnn da dombra olduunu syleyebiliriz.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
19
Avrasyanin iki kitasinda da dombra saznn ok yaygin olduunu gsteren dil
malzemeleri elimizdedir. Trk halklarndan Kazaklarda dombra, Karakalpak,
Nogaylarda dombra, Tuvalarda dambra, Krgzlarda dungir, Trkmenlerde
tamdra, zbeklerde tambur, Ruslarda domra, Afganlarda dambura, Irakllarda
tunbur, Mool kkenli Halkalarda dombir, Buryatlarda dombir, Kalmuklarda
dungirma olarak gemektedir. Bu durum bize dombra alsnn Avrasya halklar
arasnda ne derece ok yaygn olduuna iaret etmektedir.
Yukarda sz ettiimiz tarihi bilgilerle halklar arasndaki yaynl
almal mzik aletlerinin atasnn dombra oluunu kantlar. Bununla beraber trk
halklarnda milli oluumunda mzik kltrnn bykln gsterir. Dombradaki
milli ezgi kazak trklerinin milli oluumunu, kltrn tam anlamyla yanstmaktadr.
Demek, dombray kazak trklerinin milli kimlii diyebiliriz.
KAYNAKA
1. Giles H.A. Chinese-English Dictionary. London. 1912. 2. Gibb E.J.W. Memorial, New Series XX.London. 1960. 3. Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Centrury
Turkish. Oxford. 1972. ss. 709, 711.
4. . . , 1978. 5. . . -, 1966. 6. . // . 1984, 6-. 7. . . , 1997. 8. .. .. ., 1993. 9. . //
:
- -
. 12-13 2008 . 603-606 .
10. Tsagaan Torbat, Dunburee Batsukh, Jan Bemmann, Thomas O. Hollmann, Peter Zieme. A ROCK TOMB OF THE ANCIENT TURKIC PERIOD IN
THE ZHARGALANT KHAIRKHAN MOUNTAINS, KHOVD AIMAG, WITH THE
OLDEST PRESERVED HORSE-HEAD FIDDLE IN MONGOLIA A
PRELIMINARY REPORT // Current Archaeological Research in Mongolia.
Bonn.2009. ss. 365-383.
11. ., ., ., ., . //.2008..24.f.14.274-292 .
12. . .// -
.
. 2010. 34-41 .
13. .. . .1994.
14. . . 2007.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
20
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
21
(3)
TRK HALKLARININ EKONOMK-KLTREL LKLERNDE
TARH PEK YOLUNUN ROL4
Prof. Dr. Memmed RZAYEV
Do. Dr. Elbrus SAYEV
Ticaret yllarnn iinde tarihsel olarak en nemlisi halklarn, devletlerin
birbirini tanmasnda, yaknlamasnda, iktisadi ve medeni ilikilerin hayata
girilmesinde ok byk neme sahip olan Byk pek ylu lmutur. Bu yl ini
rta Asya vastasyla Douya, Karadeniz, Hazar denizi ve Akdenize birletiren kervan
ylu lmutur. Bu ylun nemi sadece uluslararas ticaretle snrl deildi. Asyay
Avrupa ile birletiren Byk pek ylu farkl toplumlarn siyasi, diplmatik ve modern
ilikilerinin gelimesinde ayrcalkl bir neme sahip olmu ve hem doal kaynaklarn
aratrlmasnda hemde askeri amal keif yolu olarak kullanlmtr. Byk pek ylu
ifadesi ilk olarak milattan nce mehur in seyyah jan Syann yolculuundan snra
mydana gelmi ve inden Asyaya uzanan kervan ylu olarak tarihe gemitir. Daha
sonralar bu ifade iletiim sistmlerini, Asya, Akdeniz blgesini ve Avrupa lkeleri
arasndak ilikileri anlatmakla yni bir anlam kazanmtr. Bu ylun gidi ve geliinin
ok canllk kazand dnemler lmutur. rta asrlarda ise Byk pek ylu lkeler
arasndaki ticari ve medeni ilikilerin gelimesinde ok byk roller stlenmitir. (1).
pek ylu sadece bir anayol dil, k farkl kervan yllarn birletiren ve
balang olarak indeki Hiandan balayan ve Avrupada Rmadaki ticaret yllaryla
birleen yl idi. Bu yl VII. ve VIII. asrlarda kendisinin en parlak dnemini yaamtr
(2 s.20).
Byk pek ylunun mehur hale gelmesinde Trk devletlerinin de byk rl
lmutur. Bu devletler tarafndan hazrlanan kervanlar bu ylla Doudan Batya ve
Batdan Douya eitli ticaret mallarn tayorlard. Trklerin bu yla ne kadar byk
nem verdikleri bir zbek atasznde yle ifade edilmitir: Kinatta iki byk yl
vardr: Gkyznde Samanylu, Yryznde pek ylu.
1800 l yllara kadar faaliyetine devam eden Byk pek ylunun toplam
uzunluunun tahminen 20000 kilmtresi Trk halklarnn yerletii arazilerden
gmitir. Bylece, Byk pek ylu Trk halklarnn in, Kafkasya, Rusya, Hindistan
lkelerinin halklar, ayn zamanda Arap lkelerinin halklar ile iktisadi ilikilerin
meydana gelmesinde ve gelitirilmesinde nemli bir rl ynamtr.
Ayrca bu yl Trk halklarnn yni arazilerde yerlemesine sebep olmu,
bylece nlar arasnda ilim ve medeniyetin karlkl olarak gelitirilmesine byk tesir
gstermitir (3, s.65).
Dnya ticaretinin ah damar saylan pek Ylunun esas ana hatt saylan ve
in ile Bizans birletiren byk ticaret ylu trklerin elindeydi. Pkinin kuzeyinden
balayan trk snrlar, rana, Hrasana, Ural dalarna, Hazar denizine kadar uzanyor,
Karadeniz sahillerine yaknlayordu. Bu snrlarla Trkler eski dnyann byk
devletleri lan in, ran ve Bizans imparatorluklar ile kmuydular. in, ran ve Bizans
imparatorluklar eski ve ortaa dnemindeki byk ticaretin esas ynlendirici gleri
olup dnyann istenilen lkesinde btn istediklerini kolaylkla hayata
geirebiliyorlard. (4, s.331).
4 Azerbaycan/Nahivan Devlet Universitesi, Uluslararas likiler blm.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
22
VI. asrn ikinci yarsndan itibaren eski dnyann hem dou, hem de bat
imparatorluklarnn iinde Byk pek ylunun ve nun kollarnn ynetilmesi urunda
yaplan mcadeleler gittike artmaya balad. Trk halklarnn eski dnemine ait tarihini
inceleyen mehur aratrmac, tarihi L.N. Kumilyv bu dnemde ipek ve kervan
yllarnn ticaret ve iktisadi neminden sz ederek ortaya koymutur ki, Trk halklar
ve aknclar in hkmdarlklarn darmadan ttikten snra yalnz siyasi dil, ayn
zamanda iktisadi kudrete sahip ldular. nk bu olay sonunda Trkler douyla baty
birletiren byk kervan yluna sahip oldular (5, s.53).
Aratrmac bize ticaret ylunun gtii arazilerin adlarnda syler. Bu yl
anyandan balyor ve Nanyann etekleri ile zirvelerden gelen sllerin sulad k
saydaki vadilerden giyordu. Bundan sonra yol lden Hami vadisine kadar, radan
ise zor geilerin balad Turfandaki Lyukun ukuruna kadar devam diyordu. Her
iki vadi ve yakn blgelerdeki araziler bamsz Kaan beyliine aitti. Kaanda
kervan ylu iki kola ayrlyordu. nun bir klu Tyan-ann gneyi byunca
Karaardan, Kuu ve Aksudan geiyor, snra ise Su ve Talas vadileri ile giderek sfara
ulayordu. Dier kuzey klda Kaanda balyor ve Urumudan, Manasdan,
Kurkarasudan ve rn-abikan dalarndan gerek Gney Runkariya ve li aynn
vadisine, radan da gneye, rta Asyaya gidiyordu.
Ayrca Tyan-anda uurumlarn arasndan gerek, Karaardan Yldz vadisi
vastasyla li vadisine kan baka bir kervan ylu daha vard. Fakat ok zor ve tehlikeli
bir yol olduundan buradan nadiren istifade diliyordu. rta Asyada kervanlarn mola
verdikleri en byk konaklama yerlerinden birisi Paykend ehri idi. Buradan geen yl
Hrasandan geerek Ry ve Hemedana, buradan Bizans kalesi Nsviyyeden (Nizib)
gerek Suriye ve Knstantinapsa gidiyordu. in denizinin sahillerinden ran
snrlarna kadar olan mesafeyi kattmek 150 gn sryordu. Buradan Rma snrndaki
Nizibe kadar olan ylu gmek iin ise 80 gnlk zaman lazmd (5, s.5354). Batya
kadar ulaan pek Ylu Kzl denizden gerek, Hint kyanusuna karak su ylu ile
birleerek (bunu pek Ylunun deniz ksm olarakta adlandrabiliriz), Dou in denizine
ulaarak, tekrar in arazisine dhil lmu, dairesel ticaret ylu meydana gelmitir (6,
s.5).
Daha nceki dnemlerde mevcut olmu olan Hun devletinin hkmdarl
devrinde de bu devletin arazilerinden gen ve Uzak Douyu Yakn Douya ve Batya
balayan ticaret yllar vard. Elde edilen bilgilere gre Hun devrinde inden Batya
doru giden balca yl vard. Bunlar kuzey ylu, gney ylu ve rtadan giden yldu.
Kuzey ylu Turfan-Urumi istikametinde uzanrd. Turfan bir zamanlar rta Asyada
k eitli yllarn kesitii bir blge lmutur. Bu tarihi blge ini Hindistan, Fars
lkesi ve Rma ile birletiren ticaret ylunda stratjik bir yer lmutur (2, s.19). rta
yl Kurla ve Kuadan geerek Kakara ulayordu. Gney ylu da arklktan gerek
Kakara taraf uzanyordu. Batdan Douya giden yl ise Rmann Suriyedeki ehri
Antakya ve Suriye limanlarndan balayarak Dicle ve Frat geerek Hazar denizinin
gneyinden Afganistann Belh ehrine ve radan Pamiriye gerek Kakara ulayordu.
Dou ve Bat arasndaki bu Byk pek ylu, Kakarn gneyinden ve Htan
arazisinden gerek ipein anavatan ine gidiyordu. Bu dnemde akla gelen dier en
nemli yl ise Kafkaslardan ve Hazar denizinin gneyinden gerek douya doru
giden yldu. Bu yllar stnde sadece ticaret mallar sata karlmyor, ayn zamanda
baz yrlerde tccarlar arasnda ticaret mallarnn dei tokuu yaplyordu.(7, s.19).
inde retimi yaplan ipek, mtal eyalar, mlekilik maddeleri, hediyelik
eyalar ve dier ticaret eyalar Byk pek ylu vastasyla rta Asyadan ve
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
23
Parfiyadan geerek Rmaya (daha snralar Bizansa) gtrlyordu. Bunun karlnda
geri dnen kervanlar ine Avrupada retilen eyalar tayorlard.
Daha snralar ortaya kan dier Trk devletlerinin hkimiyeti dneminde de
srekli olarak bu ylla yaplan ticaretin ayrcalkl rl lmutur. Hatta VIII. asrda
ortaya kan Uygur devleti in devleti ile gni ticari ilikilerine sahipti. 757 ylnda
inde meydana gelen bir isyan bastrmak iin Uygurlar inlilere yardm etmiler ve
bunun karlnda inden 20000 balya ipek almlardr. Uygurlarla inliler
arasndaki ticari ilikilerde at ve ipek ticareti esas stnlk tayordu. dnemde Trk
atlar her yrde mehurdu ve k pahal fiyatlarla alnyordu. Mehur in ipeininde
k alcs vard. Ancak ticaretin ekli zaman zaman deiiyordu. Uygurlar gl
lduklar zaman inle at ve ipek alvrii yapmak iin anlamlard. Uygurlar ine
gnderdikleri her atn karlnda 40 tp ipek istiyorlard. Atlarn bu ekilde yksek
fiyatlarla satlmas hazine iin k kazanl olmutu (8, s.39-40).
Genel olarak baktmzda ise uluslararas kervan ylu eski ve rta asrlar
dneminde bu yl zerinde hgmnyal elinde tutan lkelerin hazinelerinin esas
hissesini oluturmaktadr. Buna rnek larak Hun devletinin ykselme ve k
dnemini gsterebiliriz. Milattan nce 209 yl Hun tarihinin en parlak dnemi lan
Mtnin hkmdarl yllarnda devletin iktisadi ykseliinin esas pek Ylunun yerli
sahiplerinden ele geirilmesi ve bu yl zerindeki kontroln tamamyla Hunlarn eline
gmesi lmutur. Bundan snra in imparatrluu yllk vrgi vermeyi kabul derek
bu ylu kullanma hukukunu elde etmitir. Fakat milattan nce 160 ylnda in devleti
Hunlar zayflatmak ve blgedeki nfuzunu arttrmak, vrgilerden kurtulmak amacyla
bu devleti kendi iinden paralamak iin eitli yollardan istifade derek i atmalar
krkledi. Bundan snra in devleti Hun imparatorluunda meydana gelen i
karklklardan istifade derek pek ylu zerindeki lkeleri srasyla ele girdi. pek
ylunun kontrolnn inlilerin eline gmesi Hunlar iin esas k lmu, iktisadi ve
siyasi zayflk devletin paralanmas ile sonulanmtr. Bu srada Batyla olan ticaret
yllar alm ve inin merkezine her taraftan kymetli eyalar gelmeye balamtr.
rta Asya ilede ticaret artmt. Bu ticaretten yalnz tccarlar dil, ticaret yllarnn
gtii yrlerdeki inli devlet memurlarda byk kazanlar elde diyorlard.
Hatrlatmalyz ki, bu zamana kadar bu yllarn hepsi Hunlarn elindeydi.
Dnyada ipee kar ilgi ve ipek ticaretinden elde edilen yksek gelir Trk halklarnn
yaad yrlerde ipekiliin gelimesine sebep lmutur. Mesela, pek ylunun
etkisiyle kozaclk iin elvrili ortama sahip olan rta Asya vadileri byk ipek
reticilerinin merkezleri haline geliyordu. Burada retilen kaliteli ipekler sadece
Avrupaya deil, Semerkant-Srderya vadisi, Mukrar dalar boyunca uzanan Vlga
(til) nehri vastasyla Rusyaya gnderiliyordu. Sadece ipee lan talep ve ipek ticareti
neticesinde, Kuzey Kafkasyaya, Dn ayna, Krma ve Balkanlara kadar uzanan yllar
vard (9, s.54). Bylece, Byk pek ylunun yni kollar meydana geliyordu.
Yukarda bahsedilen sebeplerden dolay in devletinin glenmesi neticesinde
bu ticaret ylunun Trkler tarafndan kontroln zayflad. Artk batl tccarlarda yava
yava ine gelmeye balamlard. Milattan nce 327 ylnda Byk skender
ordularnn ran igal derek Hindistana kadar ulamalar in devletinin glenmesini
daha da hzlandrmt (10, s.35).
Batya giden btn kervan yllar Kansudan giyordu. Kansu da hem tnik,
hem de idare bakmndan Hunlarn elindeydi. Bu k zengin ve deerli blgeyi iki Hun
ehzadesi ynetiyordu. Bu iki ehzadelik milattan nce 121 ylnda inlilerin eline
geti. Ayrca Hunlar gneydeki Tibt beylikleri ile birlik olarak inin ilerine kadar
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
24
ilerliyorlard. Kervan yllarnn gtii bu transit blge mutlaka Hunlarn elinden
alnmalyd. mparatr Vunun tahta kmas ile ortaya konan bu plan 20 yl snra
hayata girildi ve Kansu Hunlarn elinden alnd (11, s.33). Bylece inden karak
Kansu zerinden Tataristana giden kervanlarn says gittike oald. Bu sebeple batda
ve d lkelerde in lilerinin getirdikleri armaanlara merak azald. nk pazarlarda
in mallar almt. inden batya her yl 5-10 kervan gnderiliyordu. k uzak
yrlere gidenler 8-10 yl, yaknlara gnderilenler ise bir yl snra geri dnyorlard (12,
s.16).
Ticaret bir ok nemli kervan yllar ile hayata girilirdi. III asra kadar inden
batya giden esas iki yl bilinirdi: 1. Gney ylu Dou Trkistann gneyinden ve
Tibt dalarnn kuzey eteklerinden, Htan ehri zerinden batya giden yl; 2. Kuzey
ylu Tanr dalarnn gneyinden ve Kua ehri zerinden giden yl.
Miladdan snra III asrin rtalarnda bu iki yla inlilerin Yni Kuzey ylu
ddikleri bir yol daha ilave dildi. Tanr dann kuzeyinden giden bu yl, aslinda tabii
bir yl idi. Yni Kuzey ylu deiik devirlerde Tanr dalarn tantmakla iki yl gibi
gsterilmidi: 1. Tanr dann kuzey ylu, 2. Tanr dann gney ylu (13, s.292).
Tarihen mevcud lan trk devletleri bu yllara nezareti elden brakmamak iin
en kanl savalardan bile ekinmemilerdir. yle ki trk sava tarihinde Turan taktii
ad ile mehur lan sava usl de bu savalarn neticesinde ortaya kmtr. rta Asya
ve Afganistandan gen Byk pek yluna nezaret urunda Sasaniler Ak hunlarla
rekabet halindeydiler. Bu rekabet nlarn arasnda birok defa savalara sebeb
lmudur. Ak hunlar 430 ylnda ran rdusunu yendiler. Bu hadiseden snra Ak hunlar
rann i ilerine karmaya baladlar. Nihayet, Ak hun hkmdar Asuvar (Gnhan)
himaye ttii Sasani veliaht Firuzu ran tahtna kard. Bunun karlnda ise Firuz
Asuvara Amuderya etrafndaki trpaklar vermeye ve byk miktarda cizye demeye
raz ldu. Ancak bu vaziyet rann karna uygun dildi ve nlar tatmin etmemiti.
nun iin de Firuz 459 da Ak hunlara qar sefere kt. Bunu duyan Asuvar kendi
kuvvetlerinin bir ksmn pusuya yrletirib sasanileri dar gitli dalk bir yrde
karlad. Dy balad. nceden hazrlanm plana uygun larak, ak hun kuvvetleri
ksa bir sre snra, gya malub lup griye ekilmeye baladlar. Bunu ka
zannden Sasani rdusu hileye inand ve sretle gide girdi. Bu anda pusuda bekleyen
hunlar derhal arkadaki gidin giriini kestiler. Gri ekilen rdu kuvvetleri ise gidin
knda durub ters-hcuma gtiler. Bylece, Sasani rdusu mhasaraya alnp
darmadan dildi. Grld gibi ticaret yllarna nezareti kendi elinde bulundurmak
iin Asuvar hakann uygulad bu sava usl sasanilerin yenilgisi ile neticelendi ve
sava tarihinde Turan taktii adyla mehurlat.
Belirtildii gibi, birok trk halknn yaad araziler Byk pek ylu ile
hareket den ticaret kervanlarnn gip gittii ve ticaret yllarnn kesitii mhim
arazilerden biri lduu iin ipek ylunun gtii in, rta Asya, Kazakistan, Kafkas,
Kk Asya, Kuzey ran arazilerinde ortak dil trk dili lmudur. Tarihi matryaller ve
corafi araylar ispat der ki, yakutlardan baka neredeyse, trk halklarnn hepsi
Byk pek ylu ticaretinde faal itirak tmilerdir (14, s.43).
rta asr kaynaklarnda, tarihen mhim ticaret yllar urunda eitli devletlerin
ciddi mbareze ettii ve bu maksatla kanl savalarn olduu belirtilmektedir.
Akdeniz sahillerinden Yemene dru uzanan, radan ise deniz ylu ile
Hindistanla eski baharat ylu zerinde ranla Bizansn menfaatleri akrd. Bu yl
vastasiyla Bizansa hint baharat, fil kemii, eitli renkler, paralar, Yemen
buhurdanl, altn tozu ve kleleri, Afrika kleleri vs. getirilirdi. Bu ticaret ylunda
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
25
aalk tmee alan rakip devletler Yemenin Bizans tarafl hristiyan ve ran tarafl
yahudi gazeteleri arasndaki dmanlktan istifade ttiler. n yllar byu devam den ve
birok savaa sebeb lan bu mbareze Suriyeye ve radan Bat Avrupaya gtren ticaret
kervan ylunun esas ksmnn iranllarn eline gmesine sebeb ldu (15, s.98). Bununla
da bat lkelerinin dou ile ticareti zayflad. ran ise Uzak Dounun btn ticaretine
hakim ldu. Kuzey in ile ticaret alakalarnn kesilmesine gre doulu tccarlar
Afganistan ve rta Asya ylundan istifade debilme hakkn kaybettiler. Byle bir
durumda ran gemileri gney inden getirilen mallar almak maksadyla Hindistan ve
Sri-Lankaya (Syln adasna) sefere baladlar. Bylece bu lkeler arasnda ticaret
deniz ylu hayata girilmeye balad ve V asrn rtalarna kadar ipek batya bu yldan
tand. Artk ipek inden iranllar tarafindan getiriliyordu. Tabii ki, bu durumda ran
istedii fiyat koyuyordu. rann bu ipek ylu ambarqsu uzun sre Bizans ile nlar
arasnda suk sava dneminin balamasna sebeb ldu. lkeler arasnda dini farklarn
lmas bu sava daha da kztrd (16, s.56-57). En byk mbareze ise Akdeniz
sahillerinden Yemene dru uzanan ylun zerinde oldu. Yri gelmiken belirtelim ki,
randa ipek retimi II apurun (309-379) hkmdarl devrinde, esir edilerek rana
yrletirilen yunanl ipek ustalarnn yardm ile balamtr (17, s.86).
Akdeniz sahillerinden Yemene giden ticaret kervan ylu zerinde esas
ykbaltma ve yktama merkezi Mekkeydi. Buradak zel anbarlar getirilen ykleri
alr ve paylatrrd. Mekke tccarlar ylda iki defa Yemenden gelen transit kervanlara
katlr, kendileri ile Suriyede satmak iin alanm deri, Arabistan madenlerinden elde
dilen gm kleleri, kymetli Taif kimii gtrrdler. nlarn bu ticaretten elde
tdikleri gelir 50%, hatta 100%-den az deildi. Kervanlara iyi silahlanm yzlerce
koruma elik ederdi. Fakat Yemenin Sasani impartorluuna katlmas Gney Arabistan
yoluyla denizden yaplan ticareti azaltt. yle ki, Sasani devleti Bizansa transit giden
hint mallarnn Yemenden dil, direk ran arazisinden gmesi iin gayret gsteriyordu
(15, s.98).
Uluslararas kervan yllarn birletiren eski pek ylu VII- asrlarda da byk
nem tayarak in ve Hindistandan tutmu spaniyaya kadar olan btn yerleri Arab-
mslman dnyasnn arazi btnl ierisinde ticaretin gelimesi ile zdeletirmitir.
Mslman olmayan dnya, ayn zamanda Gney dou ve Merkezi Asya, ve Bat ve
Dou Avrupa lkeleri ile devlet seviyesinde muntazam ilikileri koruma gayreti
Araplar Byk pek Ylunun Hilafet arazisinden gen kllarn nezaret altnda
tutmaya zorluyordu.
lk rta a crafyac gezginlerden lan bn Hrdadbh, el-stehri, bn
Havkel, el-Mukaddesi ve dierleri Hilafet arazisinden gen ticaret yllarna byk
nem vrmi ve yl ve memleketlere dair eserler yazmlardr (18, s.115). Abbasiler
hilafeti Asya, Avrupa ve Afrikann bir ok devletleri ile gni ticaret halindeydi.
Hilafetin dier lkelerle ticaretinde faal blgelerden biri de Azerbaycand.
Azerbaycan ehirleri Hilafetle Kuzey-Dou Avrupa ve Asya lkeleri arasndaki ticarette
araclk diyorlard. Azerbaycan darbhanelerinde baslan sikkelerden Rusya, Almanya,
Skandinavya ve Baltk lkeleriyle beraber Dou lkeleri ile ticarette istifade edilirdi.
Hazar sahillerindeki Derbend, Bak, Abaskun, Astrabad ve dier limanlar Hilafetin
Kuzey ve Dou lkeleri ile ticaretinde balca merkezler idiler. Derbend pazar
kuzeyden Hazarla mal getiren yabanc ve yrli tccarlarn toplanma yri idi. Vlga
byundan gelen tccarlar samur, av kapan, tilki krk, k, yapkan, kl, zrhl
elbiseler, bakr, mum vs. mallar getirirlerdi (19, s.271).
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
26
I asrn snu - asrn balarnda zamanla toprak btnl dahilinde
zenginleen ve ekonomik gce kavuan Hilafet zayfladktan snra nun ynetiminde
lan blgelerin bamszlklarn ilan tmesi Byk pek ylunun zamanla
paralanmasna ve ayr-ayr devletler tarafndan idare edimesine zemin hazrlad. Fakat
I asrda Dou ve batnn sultan ve hkmdar lakabn alan Seluklu imparatrlar
Byk pek ylunun byk bir ksmna hakim oldular. I yzyln rtalarnda artk
Byk Seluklu imparatrluu rta Asyadan Akdeniz sahillerine ve Derbend
gidinden ran krfezine kadar uzanan gni bir araziyi ihate tmekle Yakn ve rta
Dounun itimai-iktisadi ve harbi-siyasi hayatna ciddi tesir etti.
Seluklu imparatorluunun yrtt siyaset neticesinde bu devirde ticaret
alakalar yniden canlanarak trk dnyas ile karlkl alakann gnilemesi iin
elvrili artlar olutu. zellikle, Byk Seluklu imparatrluunda uygulanan tek tip
para kullanm hem Azerbaycan iinde, hem de d lkelerle kervan ticaretinin
gnilemesine msbet tesir etti. ehirlerin hem lke ii iktisadi alakalarnda, hem de
uluslararas ticarette rl daha da artt (20, s. 240).
Bu devirde Niabur, Serab, Tus, Merv ve Belh gibi byk ehirlerin dahil lduu
Hrasan blgesi rta asr dnya ticaretinde ayr bir neme sahipti. Yakn Doudan rta
Asyaya, Uzak Douya ve Vlga zerinden Batya ve Skandinavyaya uzanan ana ticaret
yllar bu araziden kiyordu. Dou, bat, kuzey ve gney mallarn tayan kervanlarn
konakladklar ve dinlendikleri balca merkezlerden biri Niaburdu. Seluklular
devrinde ticaret yllarnn mtemadi larak nezaret altnda tutulmas ve emniyet altna
alnmas Yakn Dou ile rta Asya, Hindistan limanlar ve Dou Avrupa arasnda
mevcud ticaret alakalarn daha da arttrm, bu durum blgeye canl bir ticaret ve
iktisadi ilerleme getirmiti (21, s.108-110). Seluq devletinin glenmesinin balca
sebeplerinden biri de bu iktisadi g lmutur. Seluklu imparatrluu byk sava
gcne sahip olmakla birlikte, ticaret yllarna nezaret ve ondan istifade sayesinde
halkn ekonomik imkann daha da artmt. Elbette ki, bu devirde ekonomik ve harbi
ynden k az gelien Bat Avrupa milletleri elde ttiyi baarlara gre bu devlete
kskanlkla bakmakla beraber nu zayflatmak iin eitli planlar da hazrlamlard.
II asrn rtalarnda bu gl imparatorluun yklmas ve kk beyliklere
blnmesi lke ekonomisini zayflatmakla kalmad ayn zamanda ticaret yllarna
nezareti de zayflatt. III asrn balarnda inden Bat Avrupaya kadar yni bir devlet
ve planl hcumlarla tarihe geen mllar Byk pek yluna nezareti tam ele almakla
nceki devirlerde lduu gibi kendi devletlerinin ekonomisinin glenmesini saladlar.
Dou-bat ticaretinin canlanmasndan byk menfaat elde den ml ordular igal
ttikleri bir ok ehri yamalasalar da, daha sonra daha nceden tehlikeli duruma den
ticaret yllarna yneldiler. Bylece, bir mddet esas ticaret yllarna nezaret gl
ml devletlerinin eline gti.
1258 ylnda Badatn mllar tarafndan igalinden snra III-V asrlarda
Dou ile Bat arasnda transit ticaret Msr, Kzl deniz ve Hint kyanusu ile devam
ttirildi ve nihayet, VI asrda deniz yllarnn kefi uzun asrlar byu halklarn ve
devletlerin medeni-iktisadi mnasebetlerinde nemli rl ynayan, uluslararas kervan
ylu lan Byk pek ylunun faaliyyetinin zaman iinde zayflamasna sebeb ldu.
KAYNAKA
1. pek ylu. http: // www.ilham-aliyev. Org./ s.18_world/silk_ route_ a. html
2. Hansn D.R. Kariz: Turfann yralt su kaynaklar // viri: Da
Knukman. Bilim v Utpya drgisi, 2004, s.19-21
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
27
3. Budaqv B. Byk pek (kervan) ylu // Tarih ve nun prblmleri
dergisi, 1998, 3, s.64-70
4. ztunc. Y. Trk tarihindn yapraklar. stanbul: 1969
5. Qumilyv L.N. Eski trkler. Bak: Genrlik, 1993, 536 s.
6. Mhbalyv M.M. Tarihi pek ylu ve nun harita sxmas // pek ylu
dergisi, 2000, 2, s.5-6
7. Akt, sbrann Kavkazsky arqrafisky kmissiy. Tm 2, Tiflis,
1868, s.
8. Turhan A. Trk Gmrk tarihi. r., Balantan smanl dnmin kadar.
Ankara: Trk tarih kurumu basmvi, 1990, 171 s.
9. Hesenv T., Haczade E. Corafya tarihi. Bak: alu, 2001, 252 s.
10. Ruqft M. Mark Pl. Du v Bat kaynaklarnda in syahti.
Trkcsi: Hand Ldd. stanbul: 2003, 152 s.
11. Strabn. Qqrafie. Mskva: 1969
12. ireliyv V. Azerbaycan-Trk dnyas Asya-Avrupa karlkl
mnasebetleri. IV ksm. Bak: Sabah, 2003, 112 s.
13. gel B. Byk Hun imparatorluu. 2 cildde, II c., Bak: Genclik, 1992,
336 s.
14. Budaqv B. Trk dnyas // pek ylu dergisi, 1998, 1, s.39-44
15. Velihanl N. Byk pek ylu ve rta asr imparatorluklar // pek Ylu
dergisi, 1998, 4, s.97-101
16. Aka . pk ylu zrind ran / pk yllar dniz aratrma gzisi
knfranslar. Ankara: G gitim fakltsi matbaas, 1993, s.55-64
17. smanl. III c., ditr: Glr rn. Ankara: 1999, 704 s.
18. Velihanl N. Arab hilafeti ve Azerbaycan. Bak: Azerner, 1993, 157 s.
19. Azerbaycan tarihi (en eski devirlerden asra kadar). niversiteler
iin. Z.M.Bnyadv ve Y.B. Yusifvun rdaktrl ile. Bak: Azerner, 1994, 680 s.
20. Bnyadv Z.M. Azerbaycan Atabeyler devleti. Bak: lm, 1985, 258 s.
21. Kafslu . Sluklu tarihi. stanbul: 1986, s.
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
28
(4)
GRCSTAN'DAK BORALI AZER TRKLERNDE IKLIK
GELENE
Prof. Dr. ureddin MEMMEDL5
Do. Dr. Glnara GOCAEVA MEMMEDOVA6
ZET
Grcistan'da yaayan Azer (Karapapak) Trklerinde saz, klk sanatnn
gelitii, hem de kln z biimde korunup yaatld uzmanlarca yksek
deerlendirilmektedir. Makalede Boral k ekolnn z gemiine bavurulur, bu
ekoln ncleri, birincilleri hakknda bilgiler sunulur.
Anahtar Kelimeler: Grcistan, Boral, k, klk.
1. KONUYA LKN BR ATIF ZERNE
"BoralBageit mahalleri koruduu gzel ananeleri, en vacibi de dil safl
ve tbiliiyle seilir" bu deer Azerbaycan halk airi Bahtiyar Vahabzade'nindir [7].
Gnmz Trk dnyasnn en nl, en sevimli airlerinden olan Bahtiyar
Vahabzade'nin u deerlendirmesinde unlar ne kar:
Boral-Bageit diyar u ltlerle zgnlk tar:
a) Gzel geleneklerin var oluu
b) En ncelikle dil saflnn yaad
c) Tbiiliin kalmas
Ve u sanat olgularn, u zgl korumaktadr.
Boral'da sanat zgl, dest-slp zll daha ok buradaki saf ozan
sanatnn arketip (ilk rnek) niteliinde sergilenir.
2. KONUYA N BAKI
Grcistan'da Trklerin genel says 500 bin saylr, onlar say ounluuyla bu
lkede Grclerden sonra ikinci, Grc olmayanlar arasnda birinci yeri tutarlar.
Burada Trklerin younlukla yerletikleri arazileri Boral diye adlandrrz.
Resmiyete Aa Kartl diyar da denir. Diyarn nfusunun ounluunu Azer
Trkleri oluturur. Youn olarak bizimkiler Marneul Sarvan (100 bin kii),
Gardaban Garayaz (50 bin kii), Bolnis Bolus (50 bin kii), Dmanis Bageit
(20 bin kii), Sagareco Garap (20 bin kii) ilelerinde meskndurlar. Tiflis
ehrinde, Rustav ehrinde, Zalga (Barmagsz), Tetrisharo (Abulag), Lagodeh, Telav,
Mshet, Kaspi ilelerinde de belirli sayda Trkler yaarlar. Burada Sadahl (10 bin
nfus), Telav Garacalar (9 bin nfus), Gzlhacl (8 bin nfus), Fahral (7 bin nfus),
Bolus-Kepeneki (7 bin nfus), Lembeli (7 bin nfus) vb gibi byk kyler bulunuyor
[8].
Boral'ya simgesel olarak "Sazn-Szn Beii", "klar Yurdu" tanmlar da
5 Ardahan niversitesi retim yesi / Trkiye (Grcistan uyruklu)
6 Haydar Aliyev Grcistan Azerbaycan niversitesi retim yesi / Grcistan (Grcistan uyruklu)
[7] Bahtiyar Vahabzade, BoralBakid Dalarnda Gaynayan me / "Veten Ocann stisi"
mecmuas, Bak 1982, s. 7379
[8] Ayrntl bak: http://www.turansam.org/dosyalar.php?id=15 / Grcistan'da Azer Trkleri
Mesknlaan Arazi Blgeleri / 24.04.2009
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
29
yaktrlr.
Arivler, sine defterleri Orta an eitli sanatlarmzdan bize nemli
mjdeler, iirsel inci elengi eritirir.
18. yzyl ariv belgelerinde Boral'nn Acagala nahiyesinde kl cemaati,
Ahstav nahiyesinde k ky de kaytldr [9]. Demek ki, Boral'da k zel bir
zmre gibi seilmi ve kylere halk klarnn ad verilmiti.
19. yzyln ortalarnda Rus air Yakov Polonski, Boral'nn Demircihasanl
nahiyesinde grdklerini "" (Kafkas) gazetesi sayfalarnda yle anlatr: "Bir
kez iki yl bundan nce Tiflis'ten 40 verse araldaki Demircihasanl kynde scak bir
gnde ayhanenin arda altnda dayandm, kepeneimi kardm, at stnde gezmek
yorduuna gre beni uyku bast; birden ungur (saz) sesi, nihayet, yankl ark sesi
duydum, sonra bu ses feryada dnt, mecbur eledi bam kaldrm: on adm benden
aralda u ardan altnda yal kii yere uzanmt ve onlarn nnde tan stnde
gen k oturup, metal simlerde el gezdirirdi. Yalap elden dm u dinleyicilerin
yzlerinin ifadesini hi zaman unutmam, sanki onlar uykudaydlar, fakat kirpiklerini
kaldrmadan bene gz gezdiriyorlard, benim de onlar gibi bu aa, byle tatl
arklar dinlemekten ho hal olmama emin olmak istiyordular" [10
]. Maalesef ki,
tatl-tatl alp-okuyan bu Boral sanatsnn ad hatrlanmamtr; fakat anlatdan
sergilenir ki, onun hafif algs, yankl okumalar air misafire ho etki balamtr.
... Boral'nn varlnn, zlnn lt en nce onun sazdr, denksiz saz-
sz dnyasdr. Onun tm madd-manev kltrnn stn kuvveti saza balln
kudreti olmutur.
3. SAZIN-SZN BE BORALI
Mayas sazdan-szden tutulan, saz havasna, sz mdrikliine gvenen
Boral'da edebi-estetik fikir cillanp billrlaan kutlu halk inanlarndan,
bayramlardan, geleneklerden, halk trenlerinden, mitoloji paralardan, zengin
folklordan, ozan-k sanatndan kaynaklanmtr.
Blgede kullanlan deyimlerden:
Ald saz iinine, kurban mezhep-dinine;
Saz harada sz orada;
Saz kudreti Tanr muhabbeti;
Saz seven yrek saz kalr...
Boral Karapapaklar arasnda saz da bir karakter, tip olarak halk aznda
vg, terennm znesine dnmtr:
Aziziyim, sim alar,
Saz inilder, sim alar;
Sen ldn, men aladm,
Men lsem, pek kim alar?
Boral'da saz bilmecelerle de nian vermiler:
O nedir ki, yetmi iki dil bilir?
Yahut:
illenir ha, illenir,
st ayna gllenr;
Her ey azndan diner,
[
9] Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri, Boral ve Gazah, 1728 Yl / Bak 2001, s. 169, 230
[10
] Grcistan lya avavadze Milli Ktphanesinin arivi, kod 67/09: "" (Kavkaz / Kafkas)
gazetesi, Tiflis, 1851 # 1, s. 3
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
30
O, kksnden dillenir.
Boral, Garayaz halk geleneklerine, greneklerine daha derin kklerle
bal olduklar dolaysyla burada k sanat, saz iiri daha geni yaylm, bir ekol-
mektep gibi kalplanm, edebiyat, kltr de stelemitir [11
].
Boral edebi dzeninde yaratclk ynnn btn ilikisi aadaki
emada sergilenir:
k
edebiyat
Halk
edebiyat
Yazl
edebiyat
Her edebiyat kolunun grevsel sreklilii Boral edebi muhiti rneinde
daha kabark biimde ne kar. ncelikle de, Boral'da k ve saz airi, k ve
yazl edebiyat taycs arasnda kesin snr koymak mmkn deildir. Aslnda,
Boral'da yazl edebiyat da yneltenler ok halde saz airi, kmil stat klar
olmulard.
Genellikle, klk srf halk edebiyat, folklor olgusu olmad gibi, tam yazl
edebiyatn ierii de olamaz; nk o, halk edebiyatndan yararland, az edebiyat
gibi hafzayla yayld halde, hem de melliflerinin (syleyicilerinin) belirgin olmas,
dil-slp semantii ve baka ynleri itibaryle yazl edebi geliime kaynayp karr.
k iirini anonim halk edebiyatyla yazl edebiyat arasnda geit, kpr olarak
deerlendirenler, elbet ki, hakldrlar; nk o, kk-kkeniyle halk ilhamndan su
ier, kol-kanadyla yazl edebiyata kavuur... Bu, Boral edebi muhiti rneinde
daha aka sergilenir.
klk milli sanattr. Boral'ya da hakl olarak sazn beii, ozanlarn ana
vatan, komalarn, girayllarn, bayatlerin (manilerin) kaynar pnar diyebiliriz. Bu
diyarn manev zevkini k sslemi, saz sanat bu yurtta comu, kendi mecrasndan
kmam, mihverinden kopmam, ilkliini, safln koruyup saklamtr.
"Terekeme" halk raks, "Bakeid Gzellemesi", "Boral Dbeytsi", "Boral
Gevherisi", "Boral Gzellemesi", "Boral brahimsi", "Boral Gaytarmas",
"Boral Mansrs", "Boral Sultans", "Boral Urfansi", "Boral Yurtyerisi",
"Boral Zarncs", "Destan", "Ehmed Kerem", "Fahral Dilgemi" ("Doangulolu"),
"Fahral Muhammesi", "Gllbi", "Memmedbar", "Srtme Krolu", "Terse
Girayl" saz makamlar Boral'da olumutur. Bu havalar okumak iin zgnlkle
sesin akar yeterince doal olmaldr.
4. BORALI IKLIININ ZGL
"Boral k mektebi z uzun mrll, orijinallii, alar ve dest-hattyla
seilir" bu szler de Prof. Dr. Efltun Saral'nndr [12
]. k sanat bilgini Prof. Dr.
Meherrem Gasml tarihe biimlenmi k ortamlar arasnda Gencebasar (Gence
Gazah) muhitinden sonra Boral (BoralBakeidGarayaz) muhitini belirtir ve
yle der: "Boral k mektebi teekkl tarzna gre Azerbaycan klnn teke
kkenli tipinde daha ok klam ozanlar kanadna dhildir... Aslnda, Boral
klarnn tek saz ifaclar olmas da onlarn ozan geleneine dayal olduunu gsterir"
[
11] Ayrntl bak: ureddin Memmedli, Boral Edebi Muhiti: Kaynaklar, Teekkl, nkiaf, Bak
2000
[12
] Efltun Saral-Memmedli, Boral Edebi Muhiti / "Edebiyyat ve ncesenet" gazetesi, Bak 1992,
say 7, s. 7
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
31
[13
]. Boral kkenli baka bir edebiyat bilimcisi Arif Emraholu'nun altn izdii
gibi, "saz-sz perestikrlarna yahi malmdur ki, sazn da, saz meclisi ynetmein
de en eski biimini saf yaatanlar Boral sanatkrlar olmular" [14
]. Boral k
muhitinin tarihi-kltrel seciyesini incelemi Tinatin sabalgz'nn yazd gibi,
Boral saz airinin kla beraber meclis yrtmesi baka edebi-k evrelerinde
mahede edilmez; bu, Boral ann, dorudan-doruya, sekin yndr [15
].
Boral saz ekol ana, ncl muhitlerimizden saylr, onun zgnl kabul
edilir, bu zgnlk, zglk ar, saf saz alma slbu, ezeli (klsik) makam
daarc, eitli saz koular, dzgleriyle karakterize olunur.
Boral sanat cokusunun ah damar milli klk geleneidir ve bu gelenein
nefesi k ifaclna, besteciliine dayanan zengin saz iiri mirasdr.
Boral'nn ar illerinde zamanlarca ok sayda farkl klar, airler,
memleketin saz keyfini yceltmi, manev-estetik ihtiyac gidermilerdir.
Genellikle, Boral'nn edebi z gemii eski alardan beri ozanlkla, ozan
kkenli klkla ilgilidir ve onun cokuluu mitoloji motiflere bal efsane-
rivayetlerle, eski Trk-Ouz, Trk-Kpak folklor, edebi alannn gelenekleriyle,
ayrca, Orta an k kltrnn nl temsilcilerinin edebi miraslaryla
zenginleerek, yn alm ve gelimitir.
Boral klna (aslnda ozanlna) tarihsel grntden bakarsak, unu
edebi zneler (k iiri oluturucular) ve edebi nesneler (saz iiri metinleri)
dzeyinde zmleye biliriz.
5. BORALI SAZ EKOLNN NC TEMSLCLER
1920 yllarna kadar Boral edebi muhitini temsil eden 104 sanat tespit
etmiiz. Bunun ou klar (stat veya yaratc), saz airleridir. Boral'nn
kylerindeki k-iir ocaklar (yuvalar) arasnda rnllk, verimlilik derecesi
deiik olmutur. Bu bakmdan aadaki mntkalar stnlk kazanmlardr (yaay
meskenleri ve klar says nispetinde):
eytanbazar (Tiflis) 28
Fahral 5
Krst Kosal 5
Gzlhacl 4
Lecbeddin 4
Gaaan 4
Sarvan 3
Guu 3
Klayr 3
Hasanhocal 3
Soanlk 3
Arkl 3
Boral edebi-k muhitine mensup sanatlarn, saz iiri tarz akm
tayclarnn en nemlilerinin tarihi-coraf-edebi eceresine ait tabloyu yle
dzenleyebiliriz:
> 1718. yzyllarda:
Ar Seyid Ehmed olu Tehle
[
13] Meherrem Gasml, Ag Seneti / Bak 1996, s. 209
[14
] Arif Emraholu, Boral Aglar / "Sovt Grcstan" gazetesi, Tiflis, 1985 # 60, s. 4
[15
] Ayrntl bak: Tinatin sabalgz, Boral Ag Mhiti, Bak 1999
TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS
www.turansam.org
32
Memmedhelil Tehle
Gul Allahgulu Grarh, Soanlk
Fatma Al gz Fahral
Polad Fahral
> 18. yzyl sonlar 19. yzyl balarnda:
Zabit Ksal, Tiflis
Gasm Aa Ga Muanl
veyler Allahverdi Fahral
Recommended