ag.kku.ac.th · Web viewเคร องม อช วยค ด (conceptual tools) เป...

ภาคผนวกเครองมอชวยคดในการรวบรวม วเคราะห และนำา

เสนอขอมลชมชน

1.ความสำาคญของเครองมอชวยคดในการศกษาชมชนเครองมอชวยคด (conceptual tools) เปนเครองมอทใชชวยในการ

ศกษาชมชนอย 3 สวนงาน คอ (1) ชวยในการรวบรวม (2) ชวยในการวเคราะห และ (3) ชวยในการนำาเสนอผลการศกษา ซงในการศกษาชมชนหากปราศจากเครองมอชวยคดนกอาจมผลตอการรวบรวมขอมล วเคราะหขอมล และนำาเสนอขอมลทงายตอการทำาความเขาใจปรากฏการณของชมชนทศกษาไดอยางชดเจน

การใชเครองมอชวยคดนเปนเครองมอทใชควบคกบประเดนหวขอยอยในการศกษา (sub-topics) ทสรางขนเพอใชเปนแนวในการรวบรวมขอมล การใชเครองมอชวยคดนยงสามารถใชทงในการรวบรวมขอมลและวเคราะหขอมลไปพรอมๆ กน และใชชวยในการวเคราะหขอมลเตมเตมประเดนเนอหาหลงเสรจสนจากการรวบรวมขอมลภาคเพอนำาเสนอผลการศกษาใหสมบรณยงขน

เครองมอชวยคด (conceptual tools) เปนเครองมอทใชชวยในการศกษาชมชนอย 3 สวนงาน คอ (1) ชวยในการรวบรวม (2) ชวยในการวเคราะห และ (3) ชวยในการนำาเสนอผลการศกษา ซงในการศกษาชมชนหากปราศจากเครองมอชวยคดนกอาจมผลตอการรวบรวมขอมล วเคราะหขอมล และนำาเสนอขอมลทงายตอการทำาความเขาใจปรากฏการณของชมชนทศกษาไดอยางชดเจน

การใชเครองมอชวยคดนเปนเครองมอทใชควบคกบประเดนหวขอยอยในการศกษา (sub-topics) ทสรางขนเพอใชเปนแนวในการรวบรวมขอมล การใชเครองมอชวยคดนยงสามารถใชทงในการรวบรวมขอมลและวเคราะหขอมลไปพรอมๆ กน และใชชวยในการวเคราะหขอมลเตมเตมประเดนเนอหาหลงเสรจสนจากการรวบรวมขอมลภาคเพอนำาเสนอผลการศกษาใหสมบรณยงขน

เครองมอชวยคดสามารถแบงออกได 5 ประเภท คอ (1) เสนเวลา (2) แผนท (3) แผนผง (4) แผนภม และ (5) เมตรก (6) บนทกภาพ โดยเครองมอชวยคดเหลานมประเภทยอยมากมายซงชวยใหงายตอการรวบรวม การวเคราะห และการนำาเสนอผลการศกษาทงายตอการเขาใจ

2.เสนเวลา (time line)เสนเวลา หรอ เสนแบงเวลา ใชเปนเครองมอชวยคดในการศกษาเรองราว

2 ประเภท คอ เรองราวในอดต และสงทคาดวาจะเกดขนในอนาคต แตในการศกษาชมชนแลว นยมใชศกษาเรองราวในอดตหรอประวตของชมชน กลม และบคคล

การใชเสนเวลาในการศกษาประวตตองประกอบดวย 2 สวน คอ เวลาและเรองในอดตราวควบคกนไป เครองมอชวยคดในการศกษาประวตไมเนนการเขยนประวตแบบรายยาวเปนรอยแกว แตใชเสนเวลาชวยในการแบงชวงเวลาและเรองราวบนชวงเวลานนๆ ดงตวอยางในภาพท 1

2537 ทำาฟารมไก(พนธไข)2536 มกลมเลยงกบ2533 ผลตเมลดพนธสงบรษทซน2532 แยกหมบานเปน 2 หมคอ หม6 และ

หม11, ทำาฟารมไก (พนธเนอ)2531 ทำาไรนาสวนผสม2529 ตงกลมปย2528 ตงกลมจกรกลเกษตร2527 เรมมไฟฟาเขามาในหมบาน2526 ตงกลมแมบาน และกลมเลยงสตว

โรงงานท ต. ดอนโมง อ.แกงครอ

2525 เรมมการปลกออย

สรางถนนไปบานหนเหบ 25182515 การปลกมนสำาปะหลงเรมขยายตว2508 เรมมการปลกมนสำาปะหลง

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

2

สรางถนนจากบานทมไป อ.มญจาคร

2500 เรมมการปลกปอ

2487 บกเบกโคกหนขาว2478 เปลยนจากบานคำาปาหมอ เปนบาน

ปาหมอ2449 ตงหมบาน

ภาพท 1 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทเสนเวลา เรองราวในอดตหรอ—ประวตของชมชน

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

3.แผนท (map)3.1 แผนทหมบาน (village map)

แผนทหมบาน เปนเครองมอชวยคดทใชระบขอบเขตของหมบาน เสนทางคมนาคม แหลงทรพยากร ปาไม พนทการเกษตร เปนตนและขอบเขตการทำามาหากนของคนในหมบาน แผนทหมบานปจจบนสามารถนำามาจาก Google Earth, Google Map หรอ Point Asia ซงสามารถ download ไดจาก internet นอกจากน ยงสามารถนำาแผนททหาร 1:5000 หรอแผนทชดดนของกรมพฒนาทดนมาใชชวยในการสำาเสนอได เราสามารถนำาแผนทดงกลาวมาเปนเครองมอชวยคดในการรวบรวมขอมลใหทนสมยและชวยใหเราเขาใจสภาพพนทางกายภาพไดงายขน

3.2 แผนทททำากนระดบครวเรอน แผนทททำากนระดบครวเรอนในชมชน เปนเครองมอชวยคดทใชระบถง

ลกษณะของพนททางกายภาพและชวภาพทครวเรอนถอครอง ซงเครองมอชวยคดมหลายรปแบบ เชน แผนทแสดงระยะหางจากบานหรอหมบานของทดนแตละแปลง และแตละแปลงมการใชประโยชนหลกๆ อะไรบาง เปนตน ดงแสดงในภาพท 2 และ 3

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

3

ภาพท 2 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนท ทตงของทดนแปลง—ตางๆ

ทของครวเรอนทำากนหรอถอครอง ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

4

ภาพท 3 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนท แปลงปลกพชของ—เกษตรกร

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

5

3.3 แผนทภาพตดขวาง (transect or cross section)แผนทภาพตดขาวง เปนเครองมอชวยคดทใชชวยแสดงพนทหนาตด

ของพนท ซงการนำาเสนอตองเลอกแนวการตดขวางทสามารถเปนตวแทนของพนทได ภาพตดขวางเปนภาพบอกความสงตำาของพนทและลกษณะของทรพยากรแตละสวนของพนทบนแผนท ดงแสดงในภาพท 4, 5 และ 6

ภาพท 4 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนท ภาพตดขวางพนทระดบ—หมบาน

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

6

ภาพท 5 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนท ภาพตดขวางพนทของ—ครวเรอนเกษตรกร

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

7

ภาพท 6 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนท ภาพตดขวางพนทเปรยบ—เทยบชวงเวลาตางๆ

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)4.แผนผง (diagram)

4.1 ปฏทนแรงงาน (labor calendar) ปฏทนแรงงาน เปนเครองมอชวยคดทใชแสดงขอมลทไดเกยวกบ

กจกรรมการทำาเกษตรในแตละชวงเวลาของชมชน หรอครอบครวใดครอบครวหนง เปนตน ดงแสดงในภาพท 7 และ 8

ภาพท 7 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง ปฏทนแรงงานระดบ—ชมชน

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

8

ภาพท 8 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง ปฏทนแรงงานระดบ—ครวเรอน

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

4.2 ปฏทนฤดกาล (seasonal calendar) ปฏทนฤดกาล เปนเครองมอชวยคดทใชแสดงขอมลดานตางๆ ของ

ชมชน อาท กจกรรมททำาในชมชน เปนตน ททำาใหทราบถงการทำางานในชวงเวลาทสำาคญตางๆ ดงแสดงในภาพท 9 และ 10

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

9

ภาพท 9 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง ปฏทนฤดกาลการผลต—พชชนดตางๆ บนพนท

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ภาพท 10 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง ปฏทนฤดกาล—ของงานบญประเพณตางๆ ของชมชน

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

10

ทมา: อนนต พลธาน (2526) อางใน Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

4.3 แผนผงพฤกษาครวเรอนหรอโครงสรางครอบครว (family tree) แผนผงพฤกษาครวเรอนหรอโครงสรางครอบครว เปนเครองมอชวย

คดทใชแสดงความสมพนธในครอบครว และรายละเอยดตางๆ ของครอบครว เชน เพศ อาย เปนตน ดงแสดงในภาพท 11

ภาพท 11 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง พฤกษาครวเรอนหรอ—โครงสรางครอบครว

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

11

4.4 แผนผงกจกรรม (activity diagram) แผนผงกจกรรม เปนเครองมอชวยคดทใชบอกถงกระบวนการหรอขน

ตอนของกจกรรม การทำางานหรอการผลตจากเรมตนจนถงสนสดกระบวนการ ดงแสดงในภาพท 12

ภาพท 12 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง กระบวนการ ขนตอน— หรอกจกรรม

การผลตพชเศรษฐกจของเกษตรกร ทมา: วรยะ ลมปนนทน (2531); Viriya Limpinuntana (1990);

(2002)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

12

4.5 แผนผงกางปลา (fish bone diagram)แผนผงกางปลา เปนเครองมอชวยคดทใชชวยบอกสาเหตหลกและ

สาเหตยอยของปญหา ดงแสดงในภาพท 13

ภาพท 13 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง แผนผงกางปลาบอก—สาเหตหลก

และสาเหตยอยของปญหา

4.6 แผนผงการตดสนใจ (decision tree diagram)แผนผงการตดสนใจ เปนเครองมอชวยคดทใชชวยแสดงขนตอนในการ

ตดสนใจของบคคล เชน การตดสนใจในการผลตพชของเกษตรกร เปนตน ซงยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลย

ขอนแกน 2555

13

คำาตอบของการตดสนใจ ม 2 ทศทาง คอ ใช (yes) และ ไมใช (no) โดยการตดสนใจทงสองทางดงกลาวยอมมเหตผลประกอบในการตดสอนใจ ดงแสดงในภาพท 14

ภาพท 14 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง กระบวนการตดสอน—ใจของเกษตรกรในการใชหรอไมใชปยในการเพาะปลกพช ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

4.7 แผนผงการไหลของทรพยากร (flow diagram)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

14

แผนผงการไหล เปนเครองมอชวยคดทใชชวยบอกถงการไหลของทรพยากรตางๆ ทเกยวของ โดยทวไปแลวใชชวยในการบอกการไหลของเงนตรา พลงงาน ขาวสาร หรอวสด ดงภาพท 15 และ 16

ภาพท 15 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง การไหลของเงนตรา—ในรอบป

ของครวเรอนเกษตรกร ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

15

ภาพท 16 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง การไหลของวสด— พลงงาน และขาวสาร

ในระบบการผลตของครวเรอนเกษตรกร ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

4.8 แผนผงความคด (mind map)ผงแผนทความคด เปนเครองมอชวยคดทบอกถงสวนตางๆ ท

เกยวของกบประเดนทสนในหลก โดยมประเดนยอยๆ เขามาเกยวของเชอมโยงกนเปนสาขา ดงแสดงในภาพท 17

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

16

ภาพท 17 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง แผนทความคด—ปญหาของชมชน

4.9 แผนผง Venn (Venn diagram) แผนผง Venn เปนเครองมอชวยคดทใชชวยในการบอกความสมพนธ

ระหวางคน สถาบน หรอองคประกอบทเกยวของ ดงแสดงในภาพท 18

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

17

ภาพท 18 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนผง แผนผง — Venn แสดงความสมพนธของเกษตรกรในหมบานกบสถาบนทเกยวของทอย

ภายนอกหมบาน ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

5.แผนภม (chart)5.1 แผนภมกราฟ (graph chart)

แผนภมกราฟ เปนเครองมอชวยคดทใชชวยบอกปรมาณบนพนฐานของชนด ชวงเวลา หรออนๆ เปนเครองมอทเหมาะกบกลมคนทอานหนงสอไมออกทแสดงดวยภาพวาดของสงตางๆ ทแสดงใหเหนถงความหมายของสงๆ

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

18

นน เชน กราฟแสดงปรมาณการผลต ราคาผลผลต ปรมาณนำาฝน ระดบอณหภม เปนตน ดงแสดงในภาพท 19, 20, 21 และ 22

ภาพท 19 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนภม กราฟแสดงปรมาณ—ผลผลตทางการเกษตรโดยรวมของหมบานตางๆ

ทมา: วรยะ ลมปนนทน (2531) Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

19

ภาพท 20 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนภม กราฟทแสดงราคา—พชผลในชวงปตางๆ

ของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ภาพท 21 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนภม กราฟทแสดงปรมาณ—ระดบนำาฝน

ในชวงเดอนตางๆ วดปรมาณโดยประมาณการตามการรบรของคนในชมชน

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

20

ทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

ภาพท 22 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนภม กราฟทแสดงระดบ—อณหภม

ในชวงเดอนตางๆ วดปรมาณโดยประมาณการตามการรบรของคนในชมชนทมา: Viriya Limpinuntana (1990); (2002)

5.2 แผนภมใยแมงมม (spider chart) แผนภมใยแมงมม เปนเครองมอชวยคดทใชชวยเปรยบเทยบ หรอบอกประสทธภาพการทำางาน เชน เปรยบเทยบประสทธภาพการทำางานของสวนงานตางๆ เปนตน ซงนำาไปสการการหาหาแนวทางปรบปรงประสทธภาพของงานในสวนทบกพรองตอไป ดงแสดงในภาพท 23

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

21

ภาพท 23 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทแผนภม แผนภมใยแมงมม—เปรยบเทยบ

การทำางานของสวนตางๆ

6.เมตรก (matrix) 6.1 เมตรกการจดอนดบ (matrix ranking)

เปนการแสดงตารางวเคราะหเปรยบเทยบความสำาคญของพชผลทางการเกษตรแตละประเภทในรปแบบของการใหคะแนน เชน เปนอาหาร เปนแหลงรายได เปนตน ดงแสดงในภาพท 24, 25 และ 26

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

22

ภาพท 24 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทเมตรก เมตรกจดอนดบความ—สำาคญของปญหา

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

23

ภาพท 25 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทเมตรก เมตรกจดอนดบความ—สำาคญของพนธพช

และลกษณะของพนธพชทด

ขาว มนสำาปะหล

ง

ออย

กระเทยม

กระบอ โค อนดบ

ขาว ขาว ขาว ขาว ขาว ขาว 1. ขาวมนสำาปะหลง

ออย

มนสำาปะหลง

มนสำาปะหลง

มนสำาปะหลง

2. มนสำาปะหลง

ออย ออย ออย ออย 3. ออยกระเทยม

กระบอ โค 4. กระบอ

กระบอ กระบอ 5. โคโค 6. กระเทยม

ภาพท 26 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทเมตรก เมตรกจดอนดบความ—สำาคญโดยเปรยบเทยบคตอคหรอเปรยบมวย

6.2 เมตรก SWOTเมตรก SWOT เปนเครองมอชวยชวยคดทใชชวยในการวเคราะหปจจย

ภายใน (internal factors) ซงไดแก จดเขง (strengths) และจดออน (weakness) และปจจยภายนอก (external factors) อนไดแกโอกาส (opportunities) และภยคกคาม (threats) โดยผวเคราะหตองไมใชคนทอยนอกชมชน แตผทรวมวเคราะหผทมสวนไดเสยในเรองทวเคราะหนนๆ โดยเฉพาะอยางยงคนในชมชน ดงแสดงในภาพท 27

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

24

ภาพท 27 ตวอยางเครองมอชวยคดประเภทเมตรก เมตรก — SWOT 7.บนทกภาพ

ภาพทไดจากการบนทกโดยใชกลองถายรปหรอกลองวดทศนในขณะททำาการวบรวมขอมล เปนเครองมอชวยคดหนงททำาใหผวเคราะหสามารถจดจำาลกษณะทางกายภาพและชวภาพของสถานท บคคล หรอวถชวตตางๆ ในชมชนในขณะททำาการรวบรวมขอมลไดเปนอยางด

8.สรปเครองมอชวยคดเปนสงทผศกษานำามาประยกตใชในการรวบรวม วเคราะห

และนำาเสนอผลการศกษา การใชเครองมอหลายอยางประกอบกนหรอบรณาการกนจะชวยใหการรวบรวมขอมล การวเคราะหขอมล และการนำาเสนอขอมลทเขาใจไดงายขน ผศกษา/วเคราะหตองทำาความเขาในเครองมอชวยคดและวธการใชเครองมอชวยคดเหลานจงจะสามารถใชไดอยางมประสทธภาพยงขน และชวยใหเกดความเขาใจในสภาพและความเปลยนแปลงของชมชนอยางแทจรง

เอกสารอางอง

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

25

วรยะ ลมปนนท. 2531. แนวคดเกยวกบวธการวเคราะหพนท ชมชน และครวเรอน. ใน: รายงานการสมมนาระบบการทำาฟารม ครงท 5. วนท 4-7 เมษายน 2531 ณ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร กรงเทพมหานคร. หนา 54-71.

Limpinuntana, Viriya. 1990. Conceptual Tools for RRA in Agrarian Sociology. 3rd Edition. In: Proceedings of the 1985 International Conference on Rapid Rural Appraisal. Published by Rural Systems Research Project and Farming Systems Research Project. Khon Kaen University, Thailand.

Limpinuntana, Viriya. 2002. Conceptual Tools. Training Materials for Workshop on the Rapid Rural Appraisal. October 23-26, 2002. Farming Systems Research Group. Khon Kaen Unirsity, Thailand.

ยศ บรสทธ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 2555

26