arastirmalarda hata kaynaklaribiyoistatistik.hacettepe.edu.tr/lisans/SBE/...Dr. Ergun Karaağaoğlu...

Dr. Ergun Karaağaoğlu 1

ARAŞTIRMALARDA HATA KAYNAKLARI VE

ÖNLEME YÖNTEMLERİ

Dr. Ergun Karaağaoğlu

Dr. Ergun Karaağaoğlu 2

BİYOİSTATİSTİK,Biyolojik veriyi çözümlemek ve anlamak için çok güçlü bir araçtır.Bilimsel literatürde biyoistatistik yöntemlerin kullanımı giderek artmaktadır.Biyoistatistik yöntemlerin uygunsuz-bilinçsiz kullanımı ciddi bir problemdir ve çarpıtılmış sonuçlara, yanlış yorumlara ve kaynakların boşa harcanmasına neden olmaktadır. Bunların ötesinde yanlış kullanımı, ciddi klinik sonuçlar doğurabilmekte ve etik dışı kabul edilmektedir.Tüm dünyada önemli bir sorun olarak algılanmaktadır.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 3Dr. Ergun Karaağaoğlu 3

İstatistik bir araştırmanın hangi evresinde yer alır?

Bilimsel Araştırmanın Evreleri

Planlama

Veri Toplama

Veri Değerlendirme

Sunum-Yorumlama

Yayın

Dr. Ergun Karaağaoğlu 4Dr. Ergun Karaağaoğlu 4

İSTATİSTİK = VERİ DEĞERLENDİRME

DEĞERLENDİRME

?

İstatistiksel katkının en göze görünür kısmıistatistiksel değerlendirme aşaması olduğundan(P değerleri) yukarıdaki eşitlik doğruymuş gibidüşünülür. Ancak bu dar bakış açısı, diğeraşamalardaki istatistiksel katkıyı yok sayarakyada yeterince önemsemeyerek bir çok yaşamsalnoktanın gözden kaçmasına neden olur.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 5Dr. Ergun Karaağaoğlu 5

Deneysel araştırmalardan elde edilenverinin analizinde çoğunlukla amaç, birörneklem üzerinde elde edilen bulguların,benzer özellikteki bireylerin oluşturduğutüm kitleye genelleştirilebilmesidir.

Bunun için araştırma planlamasının doğruyapılması, örnekleme yönteminin uygunolarak belirlenmesi, yeterli büyüklükteörneklem alınması ve uygun istatistikselçözümleme yöntemlerinin kullanımı şarttır.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 6

Günümüzde istatistik bilimsel araştırmalarda çok güçlü bir araç olarak kabul edilmekte ve medikal literatürde yeri ve önemi giderek artmaktadır.

Ancak araştırmalarda istatistiğin kullanımı ile ilgili standartlar etkin bir şekilde geliştirilememiş, bunun sonucu olarak da hem yapılan hatalar önlenememiş, hem de birliktelik sağlanamamıştır.

Uygun olmayan istatistiksel yöntem kullanımı yanlış sonuçlara neden olacağından, hem insan sağlığını tehdit etmesini hem de kaynakların boşa harcanmasını mutlaka önlemek gerekir.

Bu nedenle sağlık araştırmalarında istatistiğin yanlış kullanımı sürekli tartışılan bir konu olmuş, medikal dergi editörleri hem yazarlar hem de hakemler için bazı yönergeler hazırlayarak, kullanılan istatistik yöntemlerin doğruluğunu artırıcı ve birliktelik sağlayıcı bazı adımlar atmışlardır.

Biyoistatistik değerlendirmesinin temel hedefi:Çalışmanın uygun düzenlenip yürütüldüğünü ve

sonuçların uygun sunulduğunu garanti etmekOlası hataları ortaya çıkarmaktır.İstatistiksel hatalar• Planlama aşamasında yapılan• Değerlendirme aşamasında yapılan• Sunum aşamasında yapılan• Yorumlama aşamasında yapılan hatalar.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 7

Dr. Ergun Karaağaoğlu 8

Planlama Aşamasında Yapılan Hatalar

Tablo1.PlanlamaAşamasındaYapılanHatalar

•Araştırmanınamacınınvebirincilsonuçdeğişkenlerininaçıkçabelirtilmemesi•Araştırmahipotezininöncedenaçıkçabelirtilmemesi•Başlangıçtaörneklemgenişliği,etkibüyüklüğüvegüçhesaplarınınyapılmaması•Çalışmayadahilolmavehariçtutulmakriterlerininbelirtilmemesi,aykırıgözlemlereilişkindeğerlendirmeninnasılyapılacağınınbelirlenmemesi•Yanlılığınönlenmemesi.Rasgeleleştirmekullanılmamasıve/yadayöntemininbelirtilmemesi•Gereklidurumlardakörlemeninkullanılmamasıve/yadabelirtilmemesi•Başlangıçdeğerlerinin-özellikleriningruplararasındabenzerliğininsağlanmamasıvegruplarınkarşılaştırılabilirolmaması

Araştırmaların Değişik Aşamalarında Sık Yapılan Hatalar

Araştırmasorusuaçıkvenetolmalıdır.

X tedavisi plaseboya göre Z hastalığı na sahip bireylerde Y değişkeni üzerinde daha etkili midir?

Bir üstünlük çalışması mı yoksa daha kötü olmama çalışması mı belirtilmelidir.

Araştırma sorusuna dayanan hipotez ya da hipotezler belirlenmelidir.Örneğin, tedavi ve kontrol gruplarında tedavi başlangıcından A ay sonra Y

değişkeninin ortalamaları arasında fark olmayacaktır.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 9

Dr. Ergun Karaağaoğlu 10Dr. Ergun Karaağaoğlu 10

n GüçHesaplamaları:

Yanlılığınönlenmemesi.Rasgeleleştirmekullanılmamasıve/yadayöntemininbelirtilmemesi.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 11

Yanlılık (bias) , ön yargılı davranma, taraf tutma, kurallara aykırı olarak ya da işine geldiği gibi işlem yapma ya da değerlendirme.

Bilinçli yada bilinçsiz yapılabilir

Seçme yanlılığı (selection bias)Değerlendirme yanlılığı (evaluation bias) Yayın yanlılığı (publication bias)Hatırlama Yanlılığı (recall bias)

SeçimYanlılığı:.Butüryanlılık,denemeyealınacakhastaların,araştırmacının

kendikriterlerinegöreseçilmesiyadaseçilenhastalarıdenenecektedavivekontrolgrubunaaraştırıcınınistediğigibidağıtmasıdurumundayapılır.

.Seçimyanlılığınıönlemeninyoluhastalarıtedavigruplarınarastgeleatamaktır.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 12

DeğerlendirmeYanlılığı (hasta/araştırıcı):. Bu tür yanlılık, hastanın aldığı tedavinin doktor tarafından

bilinmesi ve doktorun denediği ilacın / tedavinin etkinliğini ya da güvenirliğini subjektif biçimde değerlendirememesi durumunda ortaya çıkar.

. Bu yanlılık türünde hastanın da verdiği yanıta göre yanlı davranması olasıdır.

. Değerlendirme yanlılığını önlemenin yolu, körleme uygulamaktır.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 13

Yayın Yanlılığı :. Bu tür yanlılık araştırmacıların çarpıcı bulguların elde edildiği

çalışmaları daha çok yayınlamalarından, dergi editörlerininbu tip çalışmalara ait makaleleri yayımlamaya öncelik vermelerinden ve bulguları çarpıcı olmayan veya olumsuzbulunan çalışmaların yayımlamaya değer bulunmamasından kaynaklanır.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 14

Hatırlama Yanlılığı (Recall Bias):Araştırmaya katılan bireylerin geçmişteki olayları ya da

yaşadıkları deneyimlerini hatırlamalarındaki doğruluk ya da eksikliklerden kaynaklanan sistematik bir hatadır. Yanıt ya da yanıtlayıcı yanlılığı olarak da adlandırılır. Geriye dönük (olgu – kontrol) çalışmalrında öenmlidir.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 15

Rasgelelik -RASTGELELEŞTİRME (Randomization)Araştırmaya alınacak bireylerin rasgele seçilmesi ya da klinik

araştırmaya alınan bireylerin tedavi gruplarına dağıtımlarının rastgele yapılmasıdır.

Rastgeleleştirmenin yapılma amacı, hastaların tedavi grubuna yerleştirilirken araştırıcının yapması olası seçim yanlılığınıönlemektir. Böylece deneme sonunda analiz aşamasında tedaviler arasında bulunabilecek olası bir farkın, seçme veya tedavi gruplarına dağıtımdaki yanlılığa bağlı olma olasılığı ortadan kaldırılmış olur.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 16

Klinik araştırmalarda rastgeleleştirme yapılırken iki yol kullanılır:

1.Sabit Olasılıklı Rastgeleleştirme. Basit Rastgeleleştirme. Blok Rastgeleleştirme. Tabakalı Rastgeleleştirme2. Değişen Olasılıklı Rastgeleleştirme. Kazanana Oyna Kuralı. Minimizasyon

Dr. Ergun Karaağaoğlu 17

KORLEME (BLINDING) � Deneme sırasında hastaya uygulanan tedavinin / verilen ilacın, hasta dahil, denemede bulunanlar tarafından bilinmemesine korleme denmektedir. � Klinik denemede korleme yapılan kis iler hasta, hastaya tedaviyi uygulayan, hastaya ilacı veren doktor ve ona yardım eden kis iler , hastadan sıvı alıp onun analizini yapan, klinik dıs ından projeye katılan istatistikciler olabilir.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 18

Korleme yapmanın amacı hastada uygulanan ilacın ya da tedavinin etkinligini ya da güvenirliğini degerlendirendoktorun ya da klinik denemeye katılan diger personelin uygulanan ilacı ya da tedaviyi bilmeleri sonucu klinik degerlendirme, veri is leme, raporlama ve istatistiksel analiz sırasında degerlendirme yanlılıgı yapmalarını onlemektir.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 19

Dr. Ergun Karaağaoğlu 20Dr. Ergun Karaağaoğlu 20

Değerlendirme Aşamasında Yapılan Hatalar

Tablo2.DeğerlendirmeAşamasındaYapılanHatalar

Yanlışistatistikseltestkullanılması

Kullanılantestinilgilenilenveriileuyumluolmaması

Verininbağımlımıyoksabağımsızörneklemlerdenmikaynaklandığınadikkatedilmemesi

Parametriktestlerinuygunolmayandurumlardakullanılması,testvarsayımlarınadikkatedilmemesi

BirincitiphatanınbüyümesininönlenmemesiÇoklukarşılaştırmaiçindüzeltmeyapılmaması

Çoklugrupkarşılaştırmalarındaaltgrupkarşılaştırmalarınınuygunyapılmaması

Çokdeğişkenliistatistikselyöntemlerinyerinetekdeğişkenliyöntemlerinkullanılması

Dr. Ergun Karaağaoğlu 21

ÖRNEK: ***’e yayınlanmak üzere gönderilen bir makale

AMAÇ: ….. hastalığının tanılanmasında …….. yönteminin sonuçları ile postoperatif histopatolojik sonuçların karşılaştırılması

ARAŞTIRMA DÜZENİ: Retrospektif, non randomizeYÖNTEM: 37 hastanın ….. yöntemi ile elde edilen sonuçları

postoperatif histopatolojik sonuçlarla karşılaştırılmıştır. İki yöntemin malignenesi oranları Fisher’in Kesin Ki-kare testi ile karşılaştırılmıştır.

SONUÇLAR: ……. yöntemi 37 hastanın 4’ünde malignensi bulurken, postoperatif patolojik sonuçlar 37 hastanın 9’unda malignensi saptamıştır (p = 0.127).

BULGULAR: İki grup arasında fark bulunamadığından (p > 0.05) sonuçlar, ………… yönteminin güvenilir bir tanı aracı olduğunu göstermiştir. Bu tür hastaların değerlendirilmesinde bu yöntemin kullanımı önerilmektedir.

Bu çalışmada iki grup bağımsız olarak düşünülerek Fisher’inKesin Ki kare testi kullanılmıştır, oysaki tek grup (37 hasta) vardır ve bunlar iki yöntemle değerlendirilmişlerdir. Bu çalışmada kullanılan yönteme göre

Yukarıdaki tablo kullanılarak işlem yapıldığında P=0,127 bulunur. Görüldüğü gibi burada sanki 74 hasta varmış gibi işlem yapılmıştır. Dr. Ergun Karaağaoğlu 22

YÖNTEM SONUÇ TOPLAM+ -

PATOLOJİ 9 28 37YENİ

YÖNTEM4 33 37

TOPLAM 13 61 74

Oysaki bu çalışmada bağımsız iki grup yoktur, bir gruba ilişkin bağımlı iki veri seti vardır. Aşağıdaki tablo hazırlanıp, Mc Nemar testi ile iki yöntemin farklı olup olmadığı incelenmelidir.

Burada verilenlerden “ ? “ ile gösterilen gözlerin değerleri bilinemez ve farklılık incelenemez.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 23

YENİ YÖNTEM

PATOLOJİ TOPLAM

+ -

+ ? ? 4

- ? ? 33

TOPLAM 9 28 37

Dr. Ergun Karaağaoğlu 24Dr. Ergun Karaağaoğlu 24

Bağımsız değişken yada değişkenlerin bağımlı değişken üzerindeki etkisi:

GruplarI II ...... ........ k

X Y X Y X Y

X’lerdeki değişim Y’leri etkiliyorsa ve karşılaştırılacak grupların

değerleri farklılık gösteriyorsa, grupların

arasındaki farklılığın bir bölümü ‘lar arasındaki farklılığa bağlanabilir.

X

Y

X

Dr. Ergun Karaağaoğlu 25

Parametriktestlerinuygunolmayandurumlardakullanılması,testvarsayımlarınadikkatedilmemesi,

BirincitiphatanınbüyümesininönlenmemesiÇoklukarşılaştırmaiçindüzeltmeyapılmaması

Dr. Ergun Karaağaoğlu 26

Verinin Sunumunda Yapılan Hatalar

Tablo3.VerininSunumuileİlgiliYapılanHatalar

VerininTablo,Grafikvesayısalolarakyeterinceveuygunbiçimdeözetlenmemesi

StandartsapmaveStandarthatanınuygunkullanılmamasıNormaldağılışgöstermeyenveriiçinortalamavestandartsapmakullanılmasıVeriyapısıileuyumlugrafikkullanılmamasıSonuçlarınyeterinceveuygunbiçimdesunulmamasıGüvenaralıklarıyerinesadecepdeğerlerininverilmesiGerçekpdeğeriyerinep>0.05yada*gösterimikullanmak

Doğru Grafik Kullanmamak

Dr. Ergun Karaağaoğlu 27

Kan Grubu

Durum ToplamHasta Sağlıklı

A 60 100 160B 25 50 75

AB 10 30 400 60 65 125

Toplam 155 245 400

P=0,03 P=0,03

Dr. Ergun Karaağaoğlu 28Dr. Ergun Karaağaoğlu 28

British Journal of Anaesthesia 90 (4): 514±16 (2001)DOI: 10.1093/bja/aeg087Misuse of standard error of the mean (SEM) when reportingvariability of a sample. A critical evaluation of four anaesthesiajournalsP. Nagele*Department of Anesthesiology and General Intensive Care, University of Vienna,

Austria and Department of Anesthesiology, Washington University School of Medicine, St Louis, MO, USA

*Address for correspondence: Department of Anesthesiology and General Intensive Care, University of Vienna,

Wahringer Gurtel 18-20, A-1090 Vienna, Austria. E-mail: peter.nagele@univie.ac.at

Background. In biomedical research papers, authors often use descriptive statistics to describe the study sample. The standard deviation (SD) describes the variability between individuals in a sample; the standard error of the mean (SEM) describes the uncertainty of how the sample mean represents the population mean. Authors often, inappropriately, report the SEM when describing the sample. As the SEM is always less than the SD, it misleads the reader into underestimating the variability between individuals within the study sample.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 29Dr. Ergun Karaağaoğlu 29

Table 1 Frequency of use of standard error of the mean (SEM) and standard deviation (SD) in four anaesthesia journals, listed in order of decreasing

percentage misuse. Data are numbers of articles (%). *Some of these articles used both the SD and the SEM to describe the study sample

Incorrect use Laboratory studiesof SEM;total* using SEM incorrectly

Anesthesia & Analgesia 112 (27.7) 66 (59) British Journal of Anaesthesia 31 (22.6) 15 (47) Anesthesiology 48 (18.7) 43 (90) European Journal of Anaesthesiology 7 (11.5) 3 (43)

Dr. Ergun Karaağaoğlu 30

Olası tüm örneklemlerden hesaplanan herhangi birkestirimin (ortalama, oran, v.b.) standart sapmasınastandart hata adı verilir ve kestirimin doğruluğunugösterebilecek tek ölçüttür.

Resim şu anda görüntülenemiyor.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 31

Tek başına nokta kestirimi, kestirimin doğruluğu hakkındabilgi verici olmadığından, mutlaka standart hatası ile birlikteverilmelidir.

Kestirim± Standart hata

Ya da aralık kestirimi kullanılmalıdır.

nppp

nsx

)1( -±

±

Dr. Ergun Karaağaoğlu 32

n Aralık Kestirimi:Bilinmeyen kitle değerini (ortalama,oran v.b.) belirli bir güvenle içereceği bilinen aralığıntanımlanması işlemine denir ve bu aralığa GÜVENARALIĞI adı verilir.

xnxn StxStx );1();1( aa µ--

+££-

pnpn StpPStp );1();1( aa --+££-

Hem genel anlamda, hem de istatistiksel değerlendirme amacıyla sistematik ve kapsamlı değerlendirme yaparken gözönüne alınması gereken tüm noktaları gösteren bazı yönergelere, kontrol listelerine gereksinim duyulmuştur.

Bunların hem yazarlar hem de değerlendiriciler tarafından kullanılması önerilmektedir.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 33

IMRAD: Introduction, Methods, Results and DiscussionIMRAD yapısı bilimsel araştırma sürecinin bir yansıması olduğu için

bir çok dergi bu yapının kullanımını önermektedir. CONSORT Consolidated Standards of Reporting TrialsCONSORT bir grup tarafından, klinik denemelerin yetersiz

raporlanmasını önlemek amacıyla hazırlanmıştır. Rasgele kontrollü klinik denemelerin raporlanmasında en az sağlanması gerekli olan, kanıta dayalı noktaların yer aldığı CONSORT RAPORU (Consort Statement) 25 maddelik bir kontrol listesidir.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 34

Dr. Ergun Karaağaoğlu 35

Yorumlama Aşamasında Yapılan Hatalar

Tablo4.BulgularıYorumlamaAşamasındaYapılanHatalar

Sonuçlarınyanlışveyetersizyorumlanması"anlamlıbulamama"nın"etkininolmadığı"yada"farklılığınolmadığı"biçimindeyorumlanması

"anlamlılık"ın"çokönemli","çokilişkili","çokfarklı"olarakyorumlanması

"Anlamlıbulamama"durumundaIITiphatanıngözardıedilmesi.

Olasıetkikarıştırıcıetkenlerinveyanlılıkkaynaklarınınyeterincetartışılmaması

Dr. Ergun Karaağaoğlu 36Dr. Ergun Karaağaoğlu 36

P değerinin anlamı:Yokluk hipotezi gerçekte doğru olduğunda (örneğin

iki tedavi yöntemi arasında gerçekte fark olmadığında), yanlışlıkla yokluk hipotezini red etme (iki tedavi yöntemi arasında yanlışlıkla fark olduğu sonucuna varma) olasılığıdır. Gözlenen farklılığın şansa bağlı olup olmadığına karar vermemize yarar. “Anlamlılık düzeyi” olarak da bilinir.

Dr. Ergun Karaağaoğlu 37

Hekimler ve sağlık bilimlerinde araştırma yapanlar, temel istatistik bilgilerini geliştirmeye çalışmalıdırlar. Bu, hem yapılan çalışmaları değerlendirebilmeleri ve eleştirel yaklaşabilmeleri için hem de zorunlu durumlarda kendi başlarına bazı işlemleri yapabilmeleri için gereklidir. Ancak güvenilir ve doğru sonuçlara ulaşabilmek için daha ileri yöntemlerin kullanımında biyoistatistik profesyonellerinden yardım ve görüş almak daha uygun olacaktır.

SONUÇ

Dr. Ergun Karaağaoğlu 38

Bir biyoistatistikçiye danışmak ve konusunda deneyimli uzmanlarla etkileşim içerisinde olmak çoğunlukla araştırmanın planlama ve düzenleme aşamaları bitikten sonra akla gelmektedir.

Bu durumda, araştırmanın erken aşamalarında yapılmış olan istatistiksel hataların ve yanlışların düzeltilmesi kimi zaman zorlaştırmakta, kimi zamanda olanaksız olabilmektedir.

SONUÇ