View
8
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
ASTRONOMİNİN GELİŞİMİ
Yavuz Unat
Kastamonu Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi
Felsefe Bölümü
BİLİMİN GELİŞİM ÇİZGİSİ
1. Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarına
rastlayan deneysel bilgi toplama aşaması.
2. Antik Grek’te evreni açıklamaya yönelik akılcı
sistemlerin kurulduğu aşama.
3. Ortaçağ’da bir yandan Grek felsefesi ile dinin
dogmalarını bağdaştırmaya çalışan Batı, diğer
yandan bilimsel etkinliği parlak başarılara
doğru yönelten İslâm Dünyası.
4. Rönesans ve sonrası gelişmelerin yer aldığı
modern bilim dönemi.
Astronomi yeryüzündeki en eski bilimlerden biridir
En eski çağlarda bile insanlar gökyüzünü merak
etmişlerdir.
MISIR’DA BİLİM
MÖ 2700’ler
Aritmetik, geometri, dört işlem; Pi karekök; çarpım cetvelleri
10 tabanlı sayı sistemi
Cebir; 1. ve 2. derece denklemleri
Alan ve hacim hesapları
Takvim (Güneş Takvimi)
1 yıl 365 gün, 12 ay, 1 ay 30 gün; 1 yıl 360 + 5 gün
1 gün 24 saat
Güneş ve su saatleri (MÖ 1100’ler)
Beş gezegen; Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn
Mumyalama
Basit tedavilere ilişkin reçeteler
Hastalık kötü bir ruhun bedene girmesi
Güneş ışığı
Şakul
MEZOPOTAMYA’DA BİLİM
Sümerler (M.Ö. 3500-2000)
Akadlar (2350-2150)
Babilliler (M.Ö. 1900-539)
Aritmetik, geometri, dört işlem; Pi karekök;
çarpım cetvelleri
60 tabanlı sayı sistemi
Cebirin kurucuları; 1. ve 2. derece
denklemleri
Pythagoras ve Thales teoremleri
Alan hesapları; hacim hesapları
Takvim (Ay Takvimi)
1 yıl 12 ay, 1 ay 29 ve 30 gün; 1 yıl 354 gün
1 gün 24 saat
Güneş ve su saatleri (MÖ 1100’ler)
Ay ve Güneş tutulmaları
Gezegen tabloları
Beş gezegen; Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter,
Satürn
Astroloji (Akadlar Dönemi)
ÇİN VE HİNT (MÖ 2500’LER
10 tabanlı sayı sistemi
Abaküs
Takvim
MÖ 28 – Güneş lekeleri
M.Ö. 500 – Çin – kuyruklu yıldız kayıtları
M.Ö. 350 – Çin – yıldız katalogları
MS 1054 – Yengeç Bulutsusu
Vedik metinler (M.Ö. 2500-600)
Siddhantalar (MÖ 600’den sonra)
10 tabanlı sayı sistemi
Takvim
Sıfır
Sinüs - Kosinüs
M.Ö. 3000’LER
Gökyüzünü gözlemek için kullanıldığı
sanılan
Stonehengeler
İngiltere Mezopotamya (Akadlar) –(ekvator, yengeç, oğlak kuşakları – konumsal astronomi)
Mezopotamya (Sümerliler) – yıldız kümeleri
Mısır Güneş takvimi
M.Ö. 2500’LER
Çinliler – Güneş lekeleri
Mezopotamya’da Ay takvimi
M.Ö. 2000’LER
Satürn gezegeni tabloları
Ay Tabloları Babillilerden kalma bir dünya
haritası
M.Ö. 1400 – Çin’de tutulma kayıtları
M.Ö. 1000’LER
M.Ö. 500 – Çin – kuyruklu yıldız kayıtları
M.Ö. 350 – Çin – yıldız katalogu
ANTİK UYGARLIKLARIN ASTRONOMİ
BİLGİSİ 1. Merkür
2. Venüs
3. Mars
4. Jüpiter
5. Satürn
URANÜS
(1781’DE KEŞFEDİLDİ)
NEPTÜN
(1846’DA KEŞFEDİLDİ)
PLÜTON
(1930’DA KEŞFEDİLDİ)
CHARON
(1978’DE KEŞFEDİLDİ)
GEZEGENLERİN YÖRÜNGELERİNDEKİ DOLANIM
PERİYOTLARI (ESKİ UYGARLIKLAR VE MODERN
KARŞILAŞTIRMASI)
Gezegen Yörünge Dolanımı
(Belirledikleri Değer; Gün)
Yörünge Dolanımı
(Günümüz Değeri; Gün)
Merkür 115 87,969
Venüs 584 224,701
Mars 789 686,98
Jüpiter 399 4.332
Satürn 378 10.759
AY VE GÜNEŞ TUTULMALARI
EKLİPTİĞİ 30 BURCA AYIRDILAR; BAZI
TAKIMYILDIZLARI BELİRLEDİLER
Küçük Ayı
Koç Burcu İkizler
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
Yengeç Burcu
Beta yengeç 300 ışık yılı
uzaklıkta
Alfa yengeç (Acubas,
Seretan) 170 ıy uzaklıkta
Kendi aralarında da 130 ıy
uzaklık var
Akrep Burcu
Delta akrep (Dubbe) 443 ıy
uzaklıkta
Teta akrep (Sargas) 300 ıy
uzaklıkta
Antares 550 ıy uzaklıkta
Aralarında 100 ıy uzaklık var
Öyleyse bunları takım haline getiren bizleriz.
Uzayda onlar aynı grupta değiller.
Takım yıldız kavramı bize ait.
BAZI ASTRONOMİ KAVRAMLARINI
BİLİYORLAR
1. Ekliptik 2. Burçlar 3. Ekvator
4. Ufuk 5. Meridyen
6. Zenit 7. Nadir
8. Zenit uzaklığı 9. Göksel enlem ve boylam
10. Dönenceler ve gündönümleri 11. Ekliptik ve ekvator arasındaki açı (M.Ö. 200’lerde); 23-
24 derece Bunları konum hesaplarında kullanıyorlar
(Konumsal Astronomi)
Eski Mısır’dan kalma bir gök atlası
Maya’lara göre dünya
Piramitler
(Tanrı’nın Evi, Orion)
Giza Piramiti
ESKİ YUNANLILAR (M.Ö. 8. YÜZYIL)
ANTİK YUNAN ASTRONOMLARI
Thales - 28 Mayıs 585 tarihinde, Güneş’in
tutulacağını önceden bildirdi.
Pythagoras – her şeyin aslı sayıdır.
Aristoteles – Yer merkezli kozmoloji
Aristarkos – Güneş merkezli evren
Batlamyus (Ptolemaios) – Yer merkezli
evrenin matematiksel yapısı
Eratostenes – Yer’in çevresi
Pythagorasçılara göre evren
Aristarkos’a göre evren
Batlamyus
Eratostenes’in yer ölçümü
Batlamyus’un Yeryüzü haritası
ORTAÇAĞLAR
Yer düzdür anlayışına geri dönüş (Karanlık Çağlar)
Doğu’da Astronominin gelişmesi
İslâm Dünyası’nda Gözlemevleri Beyruni
Battânî
Fergani
Ali Kuşçu
İSLÂM DÜNYASI'NDA ASTRONOMİ
Batlamyus
M.S. 150 yılları
Yer Merkezli
Sistem
Aristoteles
İSLÂM DÜNYASI'NDA ASTRONOMİ
1. Gözlem aletleriyle gökyüzünü gözlemlemek (pratik astronomi).
İlk gözlemevleri onlar tarafından kuruldu;
Gözlemlerin dakikliğini arttırmak için yeni gözlem araçları ve
gözlem teknikleri geliştirdiler;
Açıların ölçümünde kirişler yerine yeni bulunan trigonometrik
fonksiyonları kullanmaya başladılar.
2. Gözlem verilerini hareketli geometrik düzeneklerle
anlamlandırmaya çalışmak (kuramsal astronomi).
Aristoteles + Batlamyus
İSLAM DÜNYASINDA GÖZLEMEVLERİ
HAMEDAN GÖZLEMEVİ (İBN SÎNÂ, 11. YY)
MELİKŞAH GÖZLEMEVİ (ÖMER HAYYÂM, 1074)
MERÂGÂ GÖZLEMEVİ (NASÎRÜDDİN-İ TÛSÎ, 1274)
SEMERKAND GÖZLEMEVİ (ULUĞ BEY, 1421)
GÖZLEMEVLERİNDE KULLANILAN BAZI ASTRONOMİK
ARAÇLAR
Usturlaplar
Kadranlar
Küreler
34
FERGÂNÎ (9. YÜZYıL) Battânî (858-929)
Zîc-i Sâbî’de
trigonometrik tablolar
Beyrûnî Vernier İlkesi’ne göre amaç AB’ye göre daha uzun olan
BC’yi bölmektir.
İBN SÎNÂ (980–1037) VE HAMEDAN
GÖZLEMEVİ
İbn Sinâ’nın Kânûn’unun 1510 yılında Padua’da yayımlanan Latince çevirisinden; Galen, İbn Sinâ
(Avicenna) ve Hippokrates.
(Zat el-Semt ve el-İrtifa) Bu aracın bir kısmı
günümüzde kullanılan Mikrometre’ye (iki gök
cismi arasındaki çok küçük açısal konumları
ölçmeye yarayan bir aygıt, 1670 yılında icat
edilmiştir) benzemektedir
MELİKŞÂH GÖZLEMEVİ VE ÖMER HAYYÂM
(1045-1123)
MERÂGÂ GÖZLEMEVİ VE NASÎRÜDDİN-İ
TÛSÎ (1201–1274)
Bu Duvar Kadranı’nın en büyük özelliği en dış kuşak
üzerindeki yayın çapraz çizgi (transversals) taksimata sahip
olmasıdır. Bu tür taksimatı Batı’da ilk defa on altıncı
yüzyılda Tycho Brahe kullanmıştır.
G
D
A
C
B
Dairesel hareketi doğrusal harekete çeviren Tûsî Çifti. C noktası, içteki küçük dairenin, büyük
daireye göre ters yöndeki hareketi ile, GD doğrusu
(büyük dairenin çapı) üzerinde hareket eder.
Dairesel hareketi doğrusal harekete çevirmek için
Kopernik’in kullandığı model
37
İBN EL-ŞÂTIR
1304-1376
D (Yer)
B
C
A
F (Ay)
r2
r1
R
E
Eğimli daire
Episikl
Taşıyıcı daire
R = 60; r1 = CA = 6; 35; r2 = AF = 1; 25
Ay
Episkl
Yer
Kopernik’in Ay kuramı İbn el-Şâtır’ın Ay kuramı
BİTRÛCÎ (ÖLÜMÜ 1204)
P
Q
A
ekvator
ULUĞ BEY VE SEMERKAND GÖZLEMEVİ (1421)
Uluğ Bey Zici
FATİH DÖNEMİ ASTRONOMİSİ
(1451–1481)
Fatih Camii Külliyesi (1470) (Süheyl Ünver’in çizimi)
TAKÎYÜDDÎN VE İSTANBUL GÖZLEMEVİ
• İstanbul Gözlemevi - (1575-1580)
• Tycho Brahe - (Uranienborg Gözlemevi,
1576)
Gök cisimlerinin enlem ve
boylamlarının
bulunmasında kullanılan
Zât el-Halâk (Halkalı
Araç):
Takîyüddîn’in kendi icadı olan ve
herhangi bir düzlemde iki yıldız
arasındaki açıyı ölçmeye
yarayan Müşebbehe bi’l-Monâtık
Takîyüddîn’in kullandığı
saat
MODERN ASTRONOMİ (16. YÜZYIL)
Kopernik – Güneş evrenin merkezindedir
Kepler – Elips Yörüngeler
Galile – Dünya yine de dönüyor
Newton
KOPERNİK
1473-1543
GALİLEO GALİLEİ
1564-1642
JOHANNES KEPLER
1571-1630
ISAAC NEWTON
1642-1727
TELESKOPLAR
Bilinen en eski teleskop resmi. Resim
Ağustos 1609’da Giambattista’nın bir
mektubunda yer almaktadır.
Galileo’nun teleskopu
Hevelius’un iki parçalı teleskobu
Newton’un aynalı teleskopu
MODERN ASTRONOMİ
EDMOND HALLEY
1656-1742
Kuyruklu yıldızlar Güneş
sisteminin üyesidirler.
FREDERICK WILLIAM HERSCHELL 1738-1822
1781
Uranüs
Çift Yıldızlar Galasiler
19. YÜZYILDA ASTRONOMİ
1846
Johamm Galle
Neptün
Astrofizik
20. YÜZYIL ASTRONOMİSİ
1930
Pluton
1978
Charon
BÜYÜK PATLAMA – EVRENİN OLUŞUMU
Edwin Hubble – Yıldızların büyük bir kısmı bizden uzaklaşıyor - evren genişliyor (1924)
Büyük Patlama Kuramı – 1960’lar – Evren patlamayla oluşmuş ve genişlemektedir.
1965 - Bob Dicke ve Jim Peebles - George Gamow'un varsayımını sınıyorlar – (ilk evren akkor parlaklığında, çok sıcak ve yoğun olmalı) Dicke ve Peebles bu akkor parlaklığı-nın hala görülebileceğini düşünüyorlardı. Bu ışık evrenin çok uzaklarından bize yeni erişiyor olmalıydı; şu anda biz bu ışığı mikrodalga olarak algılamalıydık.
1965 - Arno Penzias ve Robert Wilson bu ışımayı ses olarak bulmayı başardılar (arka plan ışıması)
Öyleyse evrenin sınırında aşırı kırmızıya kaymış yıldızlar olmalı (Kuasarlar; milyarlarca ışık yılı uzaklıkta, evrenin ilk zamanlarından kalma cisimler)
EVRENİN SONU
EVRENİN DÖRT OLASI SONU
1. Büyük donma (evren giderek soğuyacak)
2. Büyük çöküş (evren kendi üzerine çökecek)
3. Büyük değişim (enerjinin değimi)
4. Büyük parçalanma (karanlık enerjinin artmasıyla evrenin parçalanması)
YILDIZLARIN EVRİMİ – YILDIZLAR NASIL
OLUŞUR?
Yirminci yüzyılda yıldızların da doğup büyüdükleri ve öldükleri anlaşıldı.
Yıldızlar da tıpkı diğer canlılar gibi evrim geçirmekteydiler.
Günümüzde yapılan araştırmalar, yıldızların evriminin kütlesine bağlı olduğunu göstermektedir.
Bir yıldızın oluşumu, büyük miktarda gazın, kütlesel çekim kuvvetiyle kendi üzerine çökmesiyle başlar. Bu gaz çoğunlukla hidrojendir.
Gaz kütlesi büzüşür, atomlar sıkışır, büyük hızlarla birbirlerine çarparlar ve oluşan kütle giderek ısınmaya başlar.
Sonunda hidrojen atomları çarpışır ve helyum atomları oluşmaya başlar.
Reaksiyon sonucunda salınan ısı yıldıza parlaklık verir ve bu ısı sonucunda gazın basıncı artar.
YILDIZLARIN EVRİMİ – YILDIZLARIN SONU
Güneş’in kütlesinden
küçükse kabuk
sıcaklık nedeniyle
yanar.
Nötron Yıldız
Güneş’in kütlesinden
biraz fazla ise atom
altı parçacıklar
birleşirler.
Beyaz Cüce
Güneş’in kütlesinin 3
katıysa çok küçük bir
kütleye dönüşür.
Ya da patlar. Kara Delik
YALNIZ MIYIZ?
1972 - Pioneer 10 (Öncü 10)
"biz buradayız"
SETI
1992 – NASA
SETI Projesi (Dünya Dışı Zekaları Araştırma)
FERMI PARADOKSU
1949
1. Teknolojik uygarlıkların yaşam zinciri çok kısadır; kısa
sürede kendilerini yok edebiliyor olabilirler.
2. Kendi kendilerine yetebilirler ve bu nedenle kendileri
dışındaki uygarlıklarla ilişkiye girmek istemiyor
olabilirler.
3. Onlar hep buradaydılar.
İLERI OKUMALAR
Aydın Sayılı, Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 1991.
Aydın Sayılı, Hayatta En Hakiki Mürşit İlimdir, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
Bruce Stephenson, Marvin Bolt, Anna Felicity Friedman, Gökyüzü Tarihi, Çevirenler: Atilla Bir ve Mustafa Kaçar, Boyut Yayınları, İstanbul 2009.
Cemal Yıldırım, Bilimsel Düşünme Yöntemi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2008.
Cemal Yıldırım, Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008.
Donald R. Hill, Gökyüzü ve Bilim Tarihi, Çevirenler: Atilla Bir ve Mustafa Kaçar, Boyut Yayınları, İstanbul 2010.
Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz Unat, Bilim Tarihi, Pegem A Yayınevi, Ankara 2008.
Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten Koç, Bilim Tarihine Giriş, Üçüncü Baskı, Nobel, Ankara 2001.
Yavuz Unat, Tarih Boyunca Türklerde Gökbilim, Bilimin Türk-İslam Kaynakları-1, Kaynak Yayınları, İstanbul 2008.
Yavuz Unat, İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Genişletilmiş İkinci Baskı, Nobel, 2013.
Recommended