Czarna Legenda Hiszpanii w Europie i Rzeczypospolitej

Aleksandra Barwicka

„Czarna legenda Hiszpanii w Europie i Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku”

„Czarna legenda” - La Leyenda Negra

termin stworzony przez historyków (Julián Juderias, 1914);

najbardziej znany zbiór stereotypów o Hiszpanach i odnoszący się wyłącznie do tej nacji;

zespół negatywnych i zgeneralizowanych opinii, kształtujących od XV wieku w świadomości europejskiej negatywny obraz Hiszpanii w związku z działaniami hiszpańskimi na terenie Włoch, Niemiec, Niderlandów i Ameryki;

Geneza czarnej legendyKażdy niemal kraj wnosił swój własny wkład

do formowania się „czarnej legendy”, dorzucając do ogólnego arsenału zarzutów nowe spostrzeżenia i obiekcje.

W każdym też państwie nasilenie się hiszpanofobii było konsekwencją konfliktu politycznego z Hiszpanią lub stanowiło reakcję na mieszanie się Habsburgów do wewnętrznych spraw danego kraju.

Dewiza Habsburgów

„alli bella gerant, tu, Austria, felix nube”

„Niechaj inni prowadzą wojny, ty Austrio żeń się szczęśliwie”

FILIP II HABSBURG

Czynniki generujące powstanie czarnej legendy

wypędzenie z Półwyspu Iberyjskiego Żydów i Morysków;

wspieranie kontrreformacji, papiestwa i działalności zakonu jezuitów;

prześladowanie heretyków i tłumienie wolnej myśli przez inkwizycję;

przebieg konkwisty (Hernán Cortés, Francisco Pizarro);

krwawe stłumienie powstania w Niderlandach;

Inkwizycjainkwizycja instytucja powołana w XIII w. przez

papiestwo dla tępienia herezji, sprawowana głównie przez dominikanów, stosująca tortury i palenie skazanych na stosie

Tomás de Torquemada

Bartolome de Las Casas, Krótka relacja o wyniszczeniu Indian. 1552 r.

„Ci, którzy tam pojechali i którzy nazywają siebie chrześcijanami, posługiwali się głównie dwoma sposobami wypleniania i gładzenia z oblicza ziemi tych pożałowania godnych narodów. Jeden sposób - to niesprawiedliwe, okrutne, krwawe, tyrańskie wojny. Drugi sposób - to po wybiciu wszystkich, którzy mogliby pragnąć wolności, wzdychać do niej, myśleć o niej lub szukać wyjścia z mąk, które cierpią, a więc po wybiciu wszystkich prawowitych władców oraz wszystkich dorosłych mężczyzn [...] - wyniszczanie również wszystkich pozostałych trudami najsurowszej, najstraszniejszej i najcięższej niewoli, w jaką kiedykolwiek mogli dostać się ludzie czy zwierzęta”.

Bartolomé de Las Casas - hiszpański duchowny katolicki, dominikanin, prawnik, kronikarz i obrońca Indian.

Popularne w zachodniej Europie elementy „czarnej legendy” takie jak ekspansywność, zaborczość, fanatyzm religijny, okrucieństwo hiszpańskie, rzadko występują w publicystyce polskiej. Rodzimi pisarze polityczni podkreślają wręcz waleczność, przywiązanie do katolicyzmu, ofiarność w walce z wyznawcami islamu mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego. Antyhiszpańskość na gruncie polskim przejawia się w demonizowaniu systemu ustrojowego panującego w Hiszpanii – w krytyce absolutnej władzy króla i mechanizmów sprawowania władzy (np. mianem „hiszpańskich praktyk”, „postępowania po hiszpańsku” określano czynności skryte i zdradzieckie).

Negatywny obraz państwa hiszpańskiego wynika w dużej mierze z nastrojów antyhabsburskich, ciągle żywych w społeczności szlacheckiej. Polaków raziły także niektóre cechy charakteru przypisywane Hiszpanom, zwłaszcza pycha, wyniosłość, tzw. „duma hiszpańska”.

„Hiszpan w kościele równy aniołowi,W domu podobien samemu diabłowi.

U stołu jak wilk drapieżny siedzi,Jak wieprz gdy izbę jego kto nawiedzi.

Chodzi po mieście jak paw strojny bucznyA w poimaniu jest jako lis sztuczny”.

anonimowy wierszyk „Przyrodzenie hiszpańskie”, powstały w XVII wieku, w środowisku różnowierczym

Przejawy czarnej legendy w języku staropolskim

„hiszpańska apteka” – trucizna„hiszpańska pokuta” – siedzenie w dybach„hiszpańskie buty” – narzędzie tortur„szarańcza hiszpańska” - jezuici

Wskazówki bibliograficzne:

Kieniewicz J., Hiszpania w zwierciadle polskim, Gdańsk 2001, s. 56-108.

Kucharski A., Hiszpania i Hiszpanie w relacjach Polaków. wrażenia z podróży i pobytu od XVI do początków XIX w., Warszawa 2007.

Tazbir J., Staropolskie opinie o Hiszpanach, „Przegląd Historyczny”, t. LVIII, 1967, z. 4, s. 605-623.

Tazbir J., Wobec „czarnej legendy”, [w:] Prace wybrane t. 3, Sarmaci i świat, Kraków 2001, s. 90-122.