View
1
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2010 – 2011
De weg naar het bijna failliet: Fortis
Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van
Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur
Thomas Dhondt
onder leiding van
Prof. Dr. F. Dejonghe
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2010 – 2011
De weg naar het bijna failliet: Fortis
Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van
Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur
Thomas Dhondt
onder leiding van
Prof. Dr. F. Dejonghe
Permission
Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd
worden, mits bronvermelding.
Thomas Dhondt
I
Woord vooraf
Ik wil hierbij graag verschillende personen bedanken voor de totstandkoming van deze thesis en hun
bijhorende steun, inzet en vertrouwen.
Eerst en vooral zou ik graag mijn promotor Prof. Dr. Frank Dejonghe willen bedanken voor de nodige
ondersteuning en deskundige kennis in het desbetreffende vakgebied. Verder heeft hij mij dit interessante
onderwerp aangereikt en zeker en vast mijn keuze beïnvloed om nog een jaar extra te studeren in het
finance vakgebied.
Mijn dank gaat uit naar Jan Smets met interessante feedback en ervaring vanuit zijn functie als directeur
bij de Nationale Bank van België. Ik wil ook graag de heren Stijn Ferrari en Tom Frankcx, beide
onderzoekers bij NBB, voor het interview en de extra informatie die ze mij hebben meegegeven.
Als laatste maar niet als minst belangrijke wil ik zeker en vast ook mijn vriendin, ouders, broers en
vrienden bedanken voor hun steun, hulp en vooral het nalezen van mijn thesis.
II
Inhoudsopgave Woord vooraf ................................................................................................................................ I
Inhoudsopgave ............................................................................................................................ II
Lijst figuren ................................................................................................................................ IV
Lijst tabellen ............................................................................................................................... V
Lijst afkortingen ......................................................................................................................... VI
1. Inleiding ................................................................................................................................ 1
2. Periode voorafgaand aan de crisis ....................................................................................... 3
2.1 Fortis van ontstaan tot de overname van ABN AMRO ................................................... 3
2.1.1 Het ontstaan van Fortis (1990 – 2004) ................................................................... 3
2.1.2 Het nieuwe Fortis (2004 – 2006) ............................................................................ 4
2.1.3 De overname van ABN-Amro (2007) ...................................................................... 5
2.2 Fortis als bedrijf ............................................................................................................. 5
2.2.1 Bedrijfsstructuur ..................................................................................................... 6
3. De overname van ABN AMRO ............................................................................................. 8
3.1 Financiering................................................................................................................... 9
3.2 Operationele & juridische moeilijkheden ...................................................................... 14
4. De crisis ............................................................................................................................. 15
4.1 De ondergang van Fortis ............................................................................................. 15
4.2 Gestructureerde kredieten ........................................................................................... 16
4.2.1 Risicoverdeling bij effectisering ............................................................................ 17
4.2.2 Effectisering bij Fortis ........................................................................................... 20
4.3 Off-balance sheet banking ........................................................................................... 24
4.3.1 Risico‟s verbonden met off-balance sheet banking ............................................... 25
4.3.2 Gevolgen Fortis .................................................................................................... 26
4.3.3 Wetgevende initiatieven ....................................................................................... 28
4.4 Risicomanagement...................................................................................................... 29
4.4.1 Structuur van het risicomanagement .................................................................... 30
4.4.2 Marktrisico ............................................................................................................ 31
4.4.3 Kredietrisico ......................................................................................................... 42
4.4.4 Liquiditeit .............................................................................................................. 47
5. Postcrisis gevolgen ............................................................................................................ 55
5.1 Systeemrisico .............................................................................................................. 55
III
5.1.1 Soorten systeemrisico .......................................................................................... 55
5.1.2 Fortis .................................................................................................................... 57
5.1.3 Meetmethodes voor systeemrisico ....................................................................... 58
5.1.4 Systeemrisico in België ........................................................................................ 62
5.2 Basel III ....................................................................................................................... 65
5.2.1 Noodzaak Basel III ............................................................................................... 65
5.2.2 Voorstellen Basel III ............................................................................................. 66
5.2.3 Gevolgen Basel III op de financiële sector ............................................................ 71
5.2.4 Mogelijk ongewenste gevolgen Basel III ............................................................... 73
6. Conclusie ........................................................................................................................... 76
Bibliografie .............................................................................................................................. VIII
IV
Lijst figuren
Figuur 1 Strategische & Financiële ontwikkeling 05-09Figuur (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005). 4
Figuur 2 Bedrijfsstructuur (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009) ..................................... 7
Figuur 3 Evolutie core equity 4de kwartaal 2007 (Fortis, Full year 2007 results presentation,
2007)………………………………………………………………….. ..................................................... 10
Figuur 4 Look-trough methode core equity (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009) 13
Figuur 5 Nettowinst per FTE (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005) ...................................................... 16
Figuur 6 Case shiller index 2000-2012.................................................................................................. 16
Figuur 7 Nasdaq index 2000-2010 ......................................................................................................... 17
Figuur 8 Overzicht effectisering 95-06 (Duffie D. , 2007) ................................................................... 18
Figuur 9 Verloop portfolio gestructureerde kredieten 2007 – 2008 .................................................. 22
Figuur 10 Europese, commerciële banken met grootste ABCP programma‟s ............................... 24
Figuur 11 Verloop portfolio Scaldis (in miljarden euro's) (Fortis, Full year 2007 results
presentation, 2007) (Fortis Bank, 2009)................................................................................................ 26
Figuur 12 Libor minus overnight swap rate (FED, 2009)……………………………………………27
Figuur 13 Commercieel papier (Brunnermeier, 2009) ........................................................................ 27
Figuur 14 Structuur risk management (Fortis, Fortis jaarrekening 2006) ........................................ 31
Figuur 15 Extreme values vs normale distributie (Aragones, Blanco, & Dowd) ............................. 36
Figuur 16 Distributie (The Economist, 2009) ........................................................................................ 37
Figuur 17 Verloop VaR dec. 2004 - dec. 2008 (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis jaarrekening
2006) ........................................................................................................................................................... 39
Figuur 18 Basel II kredietrisico benaderingen (Siddiqi, 2009) ........................................................... 42
Figuur 19 Decompositie van kredietrisico in de verschillende componenten (Padel, 2007) ........ 44
Figuur 20 Portfolio kapitaalbehoeften (Basel Committee on banking supervision, 2006) ............. 46
Figuur 21 De verschillende links tussen de soorten liquiditeit (Nikolaou, 2009, p. 23) .................. 52
Figuur 22 Liquiditeit in de de Euro geldmarkt (Nikolaou, 2009) ........................................................ 52
Figuur 23 In waarde verminderde activa periode 2005-2008 (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis
jaarrekening 2006) .................................................................................................................................... 58
Figuur 24 COVaR (Nationale Bank van België, 2010) ........................................................................ 62
Figuur 25 Hervormingen Basel III ter versterking van de kapitaal en liquiditeitsbuffers (Nationale
Bank van België, 2010) ............................................................................................................................ 66
Figuur 26 Retentie van de winsten naargelang de tier 1 ratio (Basel Committee on banking
supervision, 2010) .................................................................................................................................... 68
Figuur 27 Kapitaal en financieringstekorten ten gevolge van Basel III (Härle, Heuser, Pfetsch, &
Poppensieker, 2010) ................................................................................................................................ 71
Figuur 28 Impact analyse van Basel III op de Europese Banken. Pro forma reductie van de 2009
Basel II Tier 1 ratio in de veronderstelling van Basel III (The Boston Consultin Group, 2010) .... 72
Figuur 29 Impact Basel III op ROE Europese Banken (Härle, Heuser, Pfetsch, & Poppensieker,
2010) ........................................................................................................................................................... 73
Figuur 30 Lange termijn economische gevolgen Basel III (Basel Committee on Banking
Supervision, 2010) .................................................................................................................................... 75
V
Lijst tabellen
Tabel 1 Winst business units 2004 – 2007 (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006,
2006) (Fortis, Jaaroverzicht 2007, 2007) ................................................................................................ 6
Tabel 2 Goodwill overname ABN AMRO (Fortis, Consolidated interim financial statements for
the first half-year 2008, 2008) ................................................................................................................... 9
Tabel 3 Evolutie core equity eerste twee kwartalen 2008 (Fortis, Financial & Operational review
4 Aug 2008, 2008) .................................................................................................................................... 11
Tabel 4 verschil tussen het oorspronkelijke solvabiliteitsplan en het werkelijk gerealiseerde
Gegevens: (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009) (Fortis, Financial & Operational
review 4 aug 2008, 2008) (Fortis, Presentation results first 6 months 2008, 2008) ....................... 13
Tabel 5 Sensitiviteitsanalyse verschillende tranches (Krahnen & Wilde, 2008) ............................ 20
Tabel 6 Theoretische & eigenlijke faillissementen (The economist, 2010) ..................................... 23
Tabel 7 Credit conversion factor off-balance vehicles (Basel Committee, 2005) ........................... 25
Tabel 8 Standardized approach resecuritisation risk weights (Basel Committee on banking
supervision, 2009) .................................................................................................................................... 28
Tabel 9 Duration van het eigen vermogen (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006,
2006) ........................................................................................................................................................... 32
Tabel 10 Rentegevoeligheid van de reële waarde van het eigen vermogen (Fortis,
Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006) .............................................................................. 32
Tabel 11 Gap-analyse Fortis Bank (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006) ... 33
Tabel 12 Tabel 3 Uitzonderlijke risicoposities in vreemde valuta (Fortis, Geconsolideerde
jaarrekening Fortis 2006, 2006) ............................................................................................................. 33
Tabel 13 Tabel 4 valutarisicoposities voor Fortis verzekeringen (Fortis, Geconsolideerde
jaarrekening Fortis 2006, 2006) ............................................................................................................. 33
Tabel 14 Earnings -at-risk (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006) .................. 34
Tabel 15 VaR analyse Fortis 2004 – 2008 in miljoen euro‟s ............................................................. 38
Tabel 16 Leverage Fortis 2004 – 2007 (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009) ..... 40
Tabel 17 Looptijden activa en verplichtingen 2006 & 2007 (Fortis, 2007) ....................................... 51
Tabel 18 Onderlinge correlaties tussen 45 financiële instellingen gedurende verschillende stress
periodes (International Monetary Fund, 2009) ..................................................................................... 56
Tabel 19 Fundamentele karakteristieken van financiële instellingen (International Monetary
Fund, 2009) ............................................................................................................................................... 60
Tabel 20 Regressieresultaten vergelijken proxies en geavanceerde methodes (Drehman &
Tarashev, 2011) ........................................................................................................................................ 61
Tabel 21 Besmettingseffecten bij het faillissement van een buitenlandse bank (Nguyen, 2003) 63
Tabel 22 Impact Basel III op de kredietverlening van banken (Macroeconomic Assesment
Group, 2010) ............................................................................................................................................. 74
Tabel 23 Impact Basel III op de jaarlijkse groei van de economie (Macroeconomic Assesment
Group, 2010) ............................................................................................................................................. 74
VI
Lijst afkortingen ABCP Asset backed commercial paper
ABS Asset backed security
AFS Available-for-sale
ALM Asset liability management
ALSK Algemene Spaar- en Lijfrentekas
BBP Bruto Binnenlands Product
BIS Bank for International Settlements
CAD Capital adequacy directive
CBFA Commissie voor het bank-, financie- en assurantiewezen
CCC Central Credit Committee
CCF Credit conversion factor
CDO Collateralized debt obligations
CDS Credit default swap
CEO Chief Executive Officer
CFO Chief Financial Officer
CRM Credit risk mitigation
CVA Credit Value Adjustment
DNB De Nederlandsche Bank
EAD Exposure at default
EC Europese commissie
ECB Europese Centrale Bank
ELA Emergency lending assistance
ESA European Service Authorities
ESRB European Systemic Risk Board
EUR Euro
FBB Fortis Bank België
FED Federal Reserve
FIB Fortis Insurance Belgium
FPIM Federale Participatie- en Investeringsmaatschappij
FSB Financial stability board
FTE Full time equivalent
FVPL Fair value trough profit or loss
LCR Liquidity Coverage Ratio
LGD Loss given default
M&A Merger and Acquisitions
MBS Mortgage Back Securities
MPC Market policy commitee
VII
NBB Nationale Bank van België
NMKN Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid
NSFR Net Stable Funding Ratio
NV Naamloze vennootschap
OTC Over the counter
PD Probability of default
RBS Royal Bank of Scotland
RC Regulatory Capital
REPO Repurchase Agreement
ROE Return on equity
ROE Return on equity
RPI Royal Park Investments
RW Risk weight to asset
RWA Risk weighted asset
SIFI Systemically important Financial institutions
SPV Special purpose vehicle
VaR Value-at-Risk
VS Verenigde Staten
1
1. Inleiding
De financiële crisis, ingeleid door de diepe malaise op de Amerikaanse vastgoedmarkt, die vooral de
Westerse wereld trof in 2007-2008 kan worden gezien als de grootste crisis van het financiële systeem en
zelfs de globale economie sinds De Grote Depressie in de jaren dertig van de twintigste eeuw. De
problemen beperkten zich hierbij in eerste instantie tot vooral Amerikaanse financiële instellingen waarna
de crisis zich wijd verspreidde en een groot deel van de Europese financiële sector in de problemen
bracht. In een later stadium verbreedde de crisis zich verder tot de globale economie die in een zware
recessie terechtkwam waarbij vele Westerse landen negatieve groeicijfers vertoonden voor verschillende,
achtereenvolgende kwartalen. Tot op vandaag is de kredietcrisis een actueel onderwerp omwille van de
Europese schuldenproblematiek in onder meer Ierland, Griekenland en Portugal.
België bleef niet gespaard van de gevolgen gezien de aanwezigheid van een extensieve financiële sector.
Het balanstotaal van de drie Belgische grootbanken Fortis, KBC en Dexia bedroeg in 2007 483% van het
BBP waarvan Fortis 283% voor zijn rekening nam (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009). Alle
drie de banken zagen zich genoodzaakt aan te kloppen bij de overheid voor steun gezien de situatie op
de financiële markten. Dankzij deze interventies konden zowel KBC als Dexia individueel overleven. De
grootte van Fortis als bank en de aard van de problemen waarmee de bank kampte zorgden er echter
voor dat de verschillende overheden zich genoodzaakt zagen Fortis in drie delen te splitsen waarbij het
Nederlandse deel van Fortis samen met het kort daarvoor overgenomen ABN AMRO werd doorverkocht
aan de Nederlandse Staat en Fortis Bank België aan het Franse BNP Paribas. Hetgeen overbleef waren
de Belgische en internationale verzekeringsactiviteiten van de groep die vandaag de dag door het leven
gaan als Ageas.
Deze thesis behandelt het verloop en de gevolgen van de financiële crisis voor Fortis. Wat zijn de grote
redenen waarom het bedrijf verkocht moest worden? Kan men daadwerkelijk spreken van grote fouten bij
het dagdagelijkse management van de groep of eerder een ongelukkige samenloop van
omstandigheden? De grote publieke commotie die gepaard ging met de overname, heeft ervoor gezorgd
dat het bijna-failliet van Fortis reeds zorgvuldig gedocumenteerd werd door verschillende journalisten en
parlementaire onderzoekscommissies. Daarom beperk ik mij niet enkel tot een historische weergave van
de feiten maar probeer ik het onderzoek te verbreden vertrekkende van verschillende algemene
onderwerpen die mede de kredietcrisis veroorzaakt hebben. Het onderzoeksopzet van deze thesis is een
zo volledig mogelijk beeld van de volledige financiële crisis te schetsen, met specifieke aandacht voor
Fortis waarbij verschillende deelonderwerpen in detail worden besproken. Men kan hierbij drie
verschillende delen onderscheiden in het vervolg van deze thesis.
2
In een eerste deel wordt dieper ingegaan op de periode voorafgaand aan de crisis. Het ontstaan van het
bedrijf wordt uitgelegd in een tijdspanne van 1990 tot de overname van ABN AMRO in 2007. De nadruk
ligt hierbij op de gevolgen van de overname voor Fortis. De grote invloed op de solvabiliteit van Fortis
staat hierbij centraal. Vervolgens wordt de focus verlegd naar de eigenlijke crisis in het tweede deel.
Verschillende onderwerpen, die algemeen gezien worden als medeoorzaken voor het verspreiden van de
crisis, worden behandeld. Hierbij is er een onmiskenbare rol weggelegd voor de zogenaamde
gestructureerde kredieten, het off-balance sheet banking, het risk management van de bank met speciale
aandacht voor het markt- en kredietrisico relevant en als laatste een afzonderlijk hoofdstuk over liquiditeit
gezien de speciale rol en initiële onderschatting van dit risico.
Het derde en laatste deel van de thesis spitst zich toe op de meer hedendaagse gevolgen van de
financiële crisis voor banken en financiële instellingen in het algemeen. Concreet wordt hiermee de
implementatie van de nieuwe Basel III regulering en de mogelijke gevolgen hiervan voor de financiële
sector bedoeld. De focus van de toezichthouders op mogelijke systeemrisico‟s in plaats van het vroegere
micro-prudentiële toezicht op bancair niveau is hierbij ook van belang aangezien dit wederom mogelijk de
kapitaalvereisten en informatieverstrekking door banken kan beïnvloeden.
3
2. Periode voorafgaand aan de crisis
2.1 Fortis van ontstaan tot de overname van ABN AMRO
2.1.1 Het ontstaan van Fortis (1990 – 2004)
Fortis moet gezien worden als een amalgaam van verschillende Belgische en Nederlandse bank- en
verzekeringsactiviteiten. De basis werd gelegd in 1990 wanneer de Belgische verzekeringsmaatschappij
AG en de Nederlandse verzekeraar Amev een alliantie sluiten waardoor het eerste grote
grensoverschrijdende samenwerkingsakkoord in de financiële sector in Europa een feit was. Doorheen de
jaren 90 blijft de verzekeraar sterk groeien door overnames en privatiseringen van Belgische financiële
instellingen. Door achtereenvolgens de Algemene Spaar- en Lijfrentekas (ASLK) in 1993, de Nationale
Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid (NMKN), MeesPierson (Nederlandse vermogensbeheerder)
in 1995 en in 1998 de Generale Bank over te nemen ontstaat de grootste financiële instelling van België.
Vooral de overname van de Generale Bank had heel wat voeten in de aarde. Het werd een bitse
overnamestrijd tussen het latere Fortis en ABN AMRO. Onder meer dankzij de goede connecties van
Maurice Lippens in de Belgische politiek, met Gérard Mestrallet (topman van Suez, het bedrijf dat de
spilholding boven de Generale Bank had overgenomen) en een overnamebod van liefst 13 miljard euro
(dubbel zoveel als het oorspronkelijke overnamebod) trok Fortis uiteindelijk aan het langste eind.
(Sephiha, Michielsen, 2009).
Het resultaat is een bank-verzekeraar waarbij het zwaartepunt van het bankieren in België ligt en het
zwaartepunt van de verzekeringen in Nederland. In 1999 wordt de naam van de financiële groep definitief
omgedoopt tot Fortis. De daaropvolgende jaren worden nog enkele overnames gedaan maar de focus ligt
onder leiding van de nieuwe CEO Anton van Rossum op het op elkaar afstemmen van de verschillende
onderdelen en op het proberen verminderen van de Belgisch-Nederlandse spanningen (Sephiha,
Michielsen, 2009).
Door het barsten van de internetzeepbel in 2001 worden veel banken verplicht om forse minwaarden te
boeken op hun beleggingsportfolio. In 2002 boekt Fortis een 80% lagere winst. Tegelijk daalt de waarde
van het aandeel met 60% op twee jaar tijd. Deze slechte gang van zaken zorgt ervoor dat Fortis actief op
zoek gaat naar een buitenlandse partner (bij voorkeur een Spaanse, Duitse of Nederlandse bank) om mee
te gaan in de consolidatiegolf in de sector. Begin 2003 komt het tot verregaande gesprekken met BNP
Paribas maar deze springen af na wekenlange onderhandelingen. Een combinatie van al deze
gebeurtenissen zorgt voor de verzuring van de relatie tussen de raad van bestuur en Anton van Rossum
(Sephiha, Michielsen, 2009).
4
2.1.2 Het nieuwe Fortis (2004 – 2006)
Wanneer op 11 oktober 2004 Jean-Paul Votron CEO van Fortis wordt, schakelt men terug een versnelling
hoger. “Nadat wij het consolidatieproces in 2004 hebben voltooid, beginnen wij aan de volgende fase van
onze strategische reis naar de verwezenlijking van onze lange termijnambities voor 2009. Als één bedrijf
met twee uiterst winstgevende activiteiten –bankieren en verzekeren- streven wij naar versnelde groei,
waarbij wij toch goed greep houden op de kosten en risico‟s. Met andere woorden: ons doel is
winstgevende, duurzame en beheerste groei.” (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005, p. 12) Het einddoel
hierbij is om Fortis binnen te loodsen bij de top van Europese financiële instellingen en hierbij haar
onafhankelijkheid te bewaren.
Concreet vertaalt dit zich in de volgende strategische en financiële doelstellingen voor de periode 2005 –
2009.
Figuur 1 Strategische & Financiële ontwikkeling 05-09Figuur (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005, p. 17)
In 2005, het eerste volledige boekjaar onder Votron, is direct het resultaat van deze nieuwe doelstellingen
zichtbaar. Een omzetstijging van 25% tot 90,5 miljard euro en een winststijging van 30% tot bijna 4 miljard
Euro. Om de afhankelijkheid van de Benelux te verminderen werd verder de zesde grootste bank van
Turkije, Disbank, overgenomen voor een bedrag van 1 miljard euro. Verder daalden de niet-
personeelskosten met om en bij de 6% (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005).
Het jaar 2006 was mogelijk nog beter met een recordwinst van 4,4 miljard euro, een stijging van 12 %
vergeleken met het voorgaande jaar. Hierbij wordt 21 % van de winst in het buitenland gerealiseerd en
bijna 50% van de winst is afkomstig van de divisie Merchant Banking (Fortis, Geconsolideerde
5
jaarrekening Fortis 2006, 2006). Veel van de doelstellingen die in 2005 werden gesteld zijn reeds
verwezenlijkt, een verandering van strategie om de voorgaande jaren te evenaren dringt zich dus op.
2.1.3 De overname van ABN-Amro (2007)
Na twee sterke jaren, waarbij de focus lag op interne groei en kostenbesparingen in een sterke
economische omgeving, gestuwd door de divisie Merchant banking, werd het voor Jean-Paul Votron snel
duidelijk dat de groei op een andere manier zou moeten gezocht worden (Sephiha, Michielsen, 2009).
Door middel van samen te smelten met een andere grootbank zou een echte internationale grootbank
ontstaan. Na afgesprongen gesprekken met Dexia in 2005 en met Lloyds-TSB in 2006, wordt Fortis
gecontacteerd door een consortium van Europese grootbanken (Banco Santander en Royal Bank Of
Scotland) om een gezamenlijk bod te doen op de Nederlandse bank ABN-AMRO. Deze laatste was sinds
19 maart 2007 in exclusieve overnamegesprekken met de Britse bank Barclays.1 Fortis zou hierbij de
volgende activiteiten in handen krijgen:
Asset Management Business Unit
Private Banking Business Unit (zonder Zuid-Amerika)
ABN AMRO Nederland
ABN AMRO merknaam
Op 2 november 2007 maakt het consortium bekend dat 98,8 % van de aandelen in hun bezit is tegen een
prijs van 71,1 miljard euro waarvan 93% in contanten betaald wordt. Fortis draagt 33,81 % bij in het
consortium (Fortis, Consolidated quarterly financial report, 4de kwartaal 2007). Op de details van deze
overname wordt verder in de verhandeling ingegaan. De bovenstaande tekst dient louter als duiding voor
het ontstaan van de groep Fortis.
2.2 Fortis als bedrijf
Voordat er wordt toegespitst op de eigenlijke ondergang van Fortis is het essentieel een dieper inzicht te
verkrijgen in de werking van het bedrijf, op welk niveau welke beslissingen genomen werden en welke
beslissingsorganen hiervoor bestonden. Voor gedetailleerde beschrijvingen wordt verwezen naar de
toelichtingen in de jaarrekeningen.
1 ABN AMRO was deze overnamegesprekken begonnen nadat het Britse hefboomfonds The Children’s Investment
Fund (TCI), aandeelhouder van iets meer dan 1% van ABN AMRO, in een open brief aan topman Rijkman Groenink vroeg om de ontmanteling of volledige verkoop van het bedrijf op de agenda van de algemene vergadering te plaatsen. TCI was van oordeel dat de Nederlandse Bank achterliep ten opzichte van haar concurrenten en de voorbije jaren geen additionele waarde had gecreëerd (Management The Children's Investment Fund, 2007).
6
2.2.1 Bedrijfsstructuur
Fortis is als bedrijf traditioneel opgebouwd rond vier business units (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005).
1. Retail Banking: financiële diensten aan particulieren en kleine ondernemingen met
hoofdactiviteiten in de Benelux en Turkije.
2. Asset Management en Private Banking: aanbieden van financiële diensten aan middelgrote
ondernemingen die internationaal actief zijn en asset liability oplossingen voor bedrijven en
consultants.
3. Merchant Banking: advies en financiële oplossingen voor institutionele en zakelijke klanten
gecombineerd met sterke activiteiten op het vlak van gestructureerde kredieten, grond- ,
scheepvaart- en projectfinanciering.
4. Insurance: omvat drie subdivisies (Belgium, Netherlands en International) die het volledige scala
aan verzekeringsproducten aanbieden (Leven en Niet-leven).
Hieronder wordt een overzicht gegeven hoe deze verschillende onderdelen bijdragen tot de nettowinst
van de Fortis groep in de periode 2004 tot 2007. Hierbij moet vermeld worden dat de cijfers van het
boekjaar 2007 reeds sterke schommelingen vertonen door het begin van de financiële crisis en de
overname van ABN AMRO. Deze cijfers buiten beschouwing gelaten is er toch een duidelijke
transformatie van de bank merkbaar doorheen de jaren.
In 2004 kan Fortis nog beschouwd worden als een klassieke bank-verzekeraar waarbij 40% van de winst
komt uit verzekeringen en ongeveer 40% uit het „klassieke‟ bankieren. Doorheen de jaren is de sterke
toename van de divisie Merchant Banking als groeimotor van de bank opvallend. Het bedrijf evolueert
meer en meer naar een zakenbank naar Angelsaksisch voorbeeld waarbij een bank een groot deel van
zijn inkomsten verdient met fees in plaats van de klassiek interest spread.
Tabel 1 Winst business units 2004 – 2007 (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006) (Fortis, Jaaroverzicht
2007, 2007)
De juridische structuur van Fortis (vóór de overname van ABN AMRO) is terug te vinden in figuur twee
waarbij duidelijk wordt dat het bankgedeelte van de groep zich onder een Belgische vennootschap (Fortis
7
Bank SA/NV) bevindt en het verzekeringsgedeelte onder een Nederlandse vennootschap (Fortis
Insurance N.V.). Het hoofdkwartier van de bankdivisie bevond zich dan ook in Brussel en dat van de
verzekeringen in Utrecht.
Figuur 2 Bedrijfsstructuur (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009, p. 50)
Het executieve comité van Fortis, bij de aanvang van de financiële crisis, bestond uit acht personen
(Fortis, Fortis Corporate Governance Report , 2007). Hiernaast is ook de rol van Maurice Lippens
vermeldenswaardig als voorzitter van de raad van bestuur.
Jean Paul Votron: CEO
Herman Verwilst: Deputy CEO en Chief Operating Officer
Alain Deschênes: Chief Operating Officer
Filip Dierckx: CEO Merchant Banking
Camille Fohl: CEO Retail Banking
Lex Kloosterman: Chief Strategy Officer en CEO Asset Management and Private Banking
Gilbert Mittler: Chief Financial, Risk and General Counsel
Peer Van Harten: CEO Insurance en Real Estate
8
3. De overname van ABN AMRO
Fortis was traditioneel een bedrijf dat het gros van zijn inkomsten haalde uit de Benelux thuismarkt
waarop het een sterk winstgevende positie had. De maturiteit van de financiële markt in de Benelux had
als nadeel dat er nog maar weinig groeimogelijkheden te vinden waren. In 2005 kwam slechts 18% van de
nettowinst van buiten de Benelux (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005). Het bedrijf had traditioneel te
kampen met een voortdurend korte termijn liquiditeitstekort. Dit werd opgevangen door financiering op de
zeer liquide (voor de subprime crisis) interbancaire markt. Het tekort was grotendeels toe te schrijven aan
Fortis Bank Nederland. Het bedrijf had een sterke positie als huisbank van vele Nederlandse bedrijven
(leningen, overbruggingskredieten…) maar tegelijk een zwakke positie op de particuliere markt die instaat
voor het gros van de deposito‟s. Door Fortis Bank werd bijna voortdurend een geldvoorschot van 60
miljard toegekend ten voordele van Fortis Bank Nederland (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse,
2009, p. 34).
Het bedrijf had zich tot doel gesteld om tegen 2009 30% van de nettowinst te genereren buiten de
Benelux. Zo wilde het zijn afhankelijkheid van de thuismarkt verminderen. Maar wanneer Fortis in 2007
gecontacteerd wordt om in een consortium de Nederlandse bank ABN AMRO over te nemen doet er zich
een interessante opportuniteit voor. ABN AMRO is immers een bank met een sterke depositobasis in
Nederland en met een netto overschot aan liquiditeiten. Met de overname van ABN AMRO had Fortis met
andere woorden de kans om haar liquiditeitsrisico sterk te verminderen. Het netto-overschot werd
geraamd op om en bij de 25 miljard euro (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009, p. 28).
Verder werd er gerekend op een jaarlijkse synergie van om en bij de 1.3 miljard euro en een integratiekost
van ongeveer 1 miljard euro (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007, p. 12). Het management
van Fortis hapte toe en betaalde voor de overname 24 miljard Euro, grotendeels in cash. Hierbij is het wel
verwonderlijk dat Fortis een bindend overnamebod lanceerde terwijl het nog geen financieringsplannen
had voor diezelfde overname.
In de volgende paragrafen wordt de overname van ABN AMRO in detail uitgelegd. Hoe zou het
integratieproces verlopen, de financiering, gevolgen etc. De focus wordt vooral gelegd op de elementen
die in het belang waren van de solvabiliteit van Fortis aangezien deze een belangrijke rol speelde in het
verloop van de crisis
9
3.1 Financiering
Uitgaande van een core tier 1 ratio van 6% was er nood aan een solvabiliteitsbehoefte van 26.2 miljard
euro, uitgaande van de volgende vereisten. (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009, p. 25)
1. Aftrek van de goodwill en andere immateriële activa: 19.4 miljard euro (Fortis, Consolidated
interim financial statements for the first half-year 2008, 2008, p. 39)
2. Afschrijvingen van andere immateriële activa: 2.8 miljard euro
3. Solvabiliteitsvereisten gekoppeld aan financieringen van de overgenomen activa (risk weighted
assets volgens Basel II): 4.0 miljard euro2
Tabel 2 Goodwill overname ABN AMRO (Fortis, Consolidated interim financial statements for the first half-year 2008, 2008)
Het oorspronkelijk financieringsplan om aan deze behoefte te voldoen ging uit van vijf elementen die de
solvabiliteit op peil moesten houden: (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009, p. 25)
1. Een kapitaalverhoging van 13.2 miljard euro, onderschreven door onder andere Merrill Lynch en
ING
2. De uitgifte van financiële instrumenten: 7.2 miljard euro
3. Verkoop van niet strategische activa: 4.8 miljard euro
4. De operationele resultaten van 2008 & 2009
5. Group leverage: 3.4 miljard euro3
2 Dit bedrag wordt bepaald met behulp van het Capital Adequacy Directive(CAD) waarbij elk actief risk-based
gewogen wordt, resulterend in een bank specifieke kapitaalbuffer waarbij het risicoprofiel van de bank meer in beschouwing wordt genomen. Dit in tegenstelling tot Basel I normen waarbij slechts drie activaklassen bestonden. De specifieke doelstelling voor Fortis was hierbij 10.5% (AA-rated bank) (De Nederlandsche Bank). Dit onderwerp komt specifiek ter zake in volgende hoofdstukken. 3 Hiermee wordt bedoeld dat een deel van het eigen vermogen van de bank of verzekeringen gefinancierd mag
worden met schulden op holding niveau waarbij het bedrag wordt doorgestort naar de onderafdelingen. Ideaal
10
In de onderstaande figuren wordt een overzicht gegeven van het verloop van de solvabiliteit (core
equity) van de bank als gevolg van de overname van ABN AMRO. De verschillende elementen
worden hierbij kort uitgelegd.
Figuur 3 Evolutie core equity 4de kwartaal 2007 (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007)
Eind 2007 wordt een eerste overzicht vrijgegeven. Een eerste belangrijke parameter in het overzicht is het
aftrekken van de participatie in RFS holding van de core equity4 voor 50%. Dit bedrag zal tegengeboekt
worden wanneer de integratie van ABN AMRO onderdelen voltooid is en de goodwill ingeboekt wordt
(Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007, p. 11) .
Bij de financing transactions worden de hierboven vermelde financieringsbeslissingen vermeld (13.2
miljard euro kapitaalverhoging en 5.2 miljard financiële instrumenten uitgegeven). De revaluation slaat op
een herwaardering van de aandelenportfolio in de verzekeringstak. Eind 2007 staat de core equity 1.4
miljard boven de target core equity.
Door verslechterende marktomstandigheden op de internationale financiële markten kwamen
verschillende transacties die deel uitmaakten van het oorspronkelijk solvabiliteitsplan in het gedrang en
waren er onverwachte tegenslagen (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009).
wordt met de dividendbetalingen dan de intresten betaald. Opmerking: voor een AA-rated bank wordt dit beperkt tot een percentage van 15%. (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009) . 4 Volgens Prudential Standard APS 111 moeten equity en capital investments 50% van tier I kapitaal afgetrokken
worden wanneer: “equity and other capital investments in an insurer, including a holding company of an insurer, or other financial institution other than an ADI, authorized non-operating holding company (authorized NOHC) or equivalent overseas entity, where the ADI holds more than 20 per cent but less than 50 per cent of the voting shares.” (Bank of Australia, 2007) In de RFS-holding is dit duidelijk het geval aangezien Fortis 33.81% van de aandelen bezit.
5 In de Consortium and Shareholders’ Agreement (CSA) was afgesproken dat elk onderdeel van ABN AMRO dat de
partners verkrijgen van ABN AMRO een minimum ‘core equity to risk weighted assets’ moet hebben van 4.95%.
11
Waardeverminderingen op gestructureerde kredieten
Financiële instrumenten werden moeilijker om te plaatsen
Neerwaartse beurskoersen die leiden tot herzieningen van financiële activa
Dalende operationele winsten
Extra eisen van de Europese Commissie met betrekking tot de overname
Omwille van deze redenen werd eind juni 2008 beslist om het solvabiliteitsplan te versterken met extra
maatregelen.
Schrappen van het tussentijdse dividend en uitbetaling van het dividend in 2008 in aandelen
Extra verkoop van niet-strategische activa voor 2 miljard euro
Sales & lease back operaties en securitisation ter waarde van 1.5 miljard euro
Kapitaalsverhoging van 1.5 miljard euro via een een procedure van book building
Tabel 3 toont aan dat eind juni 2008 de kapitaalsverhoging reeds volledig onderschreven is en er extra
financiële instrumenten zijn uitgegeven ter waarde van 1.1 miljard euro. Van het oorspronkelijk plan is dus
reeds 6.3 van de 7.2 miljard financiële instrumenten geplaatst. Verder werd de integratie van ABN AMRO
asset management in Fortis asset management voltooid en moest bijgevolg de hierbij horende goodwill
afgetrokken worden (3.6 miljard euro)
Eind augustus 2008 wordt een laatste keer informatie gegeven over de solvabiliteitspositie voor de
verschillende overheidsinterventies. Dit gebeurt met behulp van de look-through methode waarmee als
het ware de to-be solvabiliteit wordt geschat, wanneer de verschillende operaties tot een goed einde
worden gebracht. Hierbij valt het direct op dat met het oorspronkelijke solvabiliteitsplan Fortis een core
equity onder de target equity zou hebben (22.6 miljard tegenover een target van 25.7 miljard euro), een
verschil van 3.1 miljard euro. Het aangepaste solvabiliteitsplan, gelanceerd eind juni 2008, moest de kans
bieden om dit tekort weg te werken.
Tabel 3 Evolutie core equity eerste twee kwartalen 2008 (Fortis, Financial & Operational review 4 Aug 2008, 2008)
12
Invloed op de actual core equity
Divestments & acquisitions: positief effect van 2.4 miljard
o Fortis Ping An Investments: overname van 50% van Fortis asset management
o Interparking: joint venture met Vinci over parkeergarages
o Delta Lloyd: overname van 51% belang van Delta Lloyd in ABN AMRO verzekeringen
Consolidation treatments: negatief effect van 5.1 miljard
o Tegenboeken RFS participatie en tegelijk inboeken goodwill (zie hierboven)
o Capital Support consortium partners5
o EC remedies: verplichte verkoop van onderdelen van ABN AMRO in Nederland om de
concurrentie te vrijwaren waarop een minwaarde geboekt werd. Dit onderdeel wordt
hieronder verder besproken.
o Intangibles ABN AMRO: waardevermindering op de overname
Invloed op de target core equity
Consolidation Treatments + Divestments & Acquisitions
o Delta Lloyd: verhoging van de kapitaalvereisten omwille van de overname van 51% joint
venture met Delta Lloyd.
o Consolidation: De Basel II normen bepalen hoeveel extra kapitaal er nodig is bij het in de
boeken nemen van de activa van ABN AMRO, rekening houdend met hun respectieve
risico. Bij de integratie van ABN AMRO moet er rekening gehouden worden met 95
miljard euro aan risico gewogen verplichtingen (Fortis, Financial & Operational review 4
aug 2008, 2008, p. 12). Hierbij zit 10 miljard euro die ook gedesinvesteerd moet worden
van de EC maar waarvoor Fortis initieel het krediet risico moet dragen omwille van het
overname akkoord met Deutsche Bank (Fortis, Consolidated interim financial statements
for the first half-year 2008, 2008).
5 In de Consortium and Shareholders’ Agreement (CSA) was afgesproken dat elk onderdeel van ABN AMRO dat de
partners verkrijgen van ABN AMRO een minimum ‘core equity to risk weighted assets’ moet hebben van 4.95%. Indien dit niet het geval is heeft deze partner recht op kapitaalondersteuning door de andere partners in de vorm van inschrijving op financiële instrumenten of door capital relief transactions (Fortis, Consolidated quarterly financial report, 4de kwartaal 2007).
13
Figuur 4 Look-trough methode core equity (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009)
Wanneer beide solvabiliteitsplannen worden samengevoegd en vervolgens wordt gekeken naar de
werkelijk gerealiseerde transacties in die periode (tot 4 augustus 2008) dan is de discrepantie tussen
beide wel zeer groot. Vooral op vlak van desinvesteringen valt het op dat een groot deel van de plannen
sterke vertraging opliep of gebeurde tegen sterk lagere transactieprijzen. De sale & lease back transacties
waren nog maar juist van start gegaan dus daar is het verschil niet zo verwonderlijk.
Tabel 4 verschil tussen het oorspronkelijke solvabiliteitsplan en het werkelijk gerealiseerde Gegevens: (Horman, Van
Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009) (Fortis, Financial & Operational review 4 aug 2008, 2008) (Fortis, Presentation results
first 6 months 2008, 2008)
14
3.2 Operationele & juridische moeilijkheden
Niet enkel de financiële vereisten, die nodig waren voor de realisatie van de overname, zorgden voor
moeilijkheden bij Fortis. Andere problemen, hoewel minder kwantificeerbaar, speelden zeker en vast ook
hun rol met name de Europese Commissie, de DNB en de eigenlijke integratie. Voor een gedetailleerde
uitleg verwijs ik door naar de literatuur.
Voor elke fusie is de toestemming van de Europese Commissie nodig, waarbij zij rekening houdt met het
feit of een bedrijf al dan niet een te dominante positie op een bepaalde markt krijgt. Indien dit wel het
geval is wordt de fusie geblokkeerd of is men verplicht een aantal activiteiten af te stoten. Uit vrees voor
een dominante positie op de Nederlandse markt werd Fortis verplicht om De Hollandse Bank Unie N.V.,
de factoringdivisie IFN Finance B.V. en enkele kleinere afdelingen af te stoten.
Op 2 juli 2008 wordt hiervoor na lang oponthoud een overeenkomst met Deutsche Bank gesloten. De
slechte marktomstandigheden dwingen Fortis echter hierop een minwaarde van 300 miljoen euro te
boeken, het marktrisico op de onderliggende activa nog enige tijd te dragen en extra afschrijvingen te
doen (Fortis, Consolidated interim financial statements for the first half-year 2008, 2008).
Een tweede moeilijkheid was de stroeve relatie met de toezichthouder en de De Nederlandsche Bank
(DNB) (Sephiha, Michielsen, 2009). De DNB is ontstemd omdat de CBFA eenzijdig besliste om ook de
controle van het Nederlandse filiaal van de combinatie Fortis-ABN AMRO op zich te nemen. Er is ook
protest omwille van het feit dat één van de Nederlandse kroonjuwelen wordt overgenomen door een
Belgisch bedrijf. Dit gecombineerd met de persoonlijke tegenkanting van de topman van de DNB, Nout
Wellink, die vanaf dag één gekant was tegen de overname wegens te risicovol en te moeilijk door het
splitsen van de bank in drie delen. De combinatie van deze factoren zorgde ervoor dat Fortis alles
minutieus moest plannen en eindeloos veel uitleg moest verschaffen bij de DNB voor elke stap die het
nam, resulterend in vertragingen van het integratieproces van de twee banken.
Ver moet ook de moeilijkheid van een dergelijke overname niet onderschat worden. Op een bepaald
ogenblik waren 1000 FTE bezig met de integratie van de banken waardoor er minder tijd was voor
andere, op dat ogenblik misschien belangrijkere zaken. (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007)
15
4. De crisis
4.1 De ondergang van Fortis
In het weekend van 27-28 september was de liquiditeits- en solvabiliteitspositie van Fortis zodanig in het
gedrang gekomen dat de Belgische, Nederlandse en Luxemburgse overheid besloten in te grijpen met als
doel de financiële stabiliteit in ieder land te garanderen. De regeringen besloten om elk afzonderlijk in te
grijpen op niveau van de vennootschap in elk land met een participatie van 49,9%. Verder werd besloten
om de participatie in de RFS-holding (ABN AMRO onderdelen) te verkopen aan geïnteresseerde partijen.
Hierbij injecteerde België 4,7 miljard euro in Fortis Bank, Nederland 4,2 miljard in Fortis Bank Nederland
en Luxemburg 2,5 miljard in Fortis Bank Luxemburg (Vlaamse Federatie van beleggingsclubs en
beleggers, 2008). Uiteindelijk zal deze transactie nooit volledig plaatsvinden.
Op 2 oktober beslist de DNB om Fortis Bank Nederland onder voogdij te plaatsen en wordt akkoord
gegaan met een overnameprijs van 16.8 miljard euro voor Fortis Bank Nederland en ABN AMRO door de
Nederlandse staat. Hierdoor werd de Belgische regering verplicht een beslissing te nemen over wat zij als
reactie hierop zou doen. Op 4 oktober werd vervolgens beslist om Fortis Bank te verkopen aan BNP
Paribas. De Franse bank kreeg hiermee 74.94% van de aandelen van Fortis Bank in handen terwijl de
FPIM een blokkeringminderheid behield. BNP Paribas verwierf tegelijkertijd 100% van Fortis Insurance
België en een participatie in Royal Park Investments, een SPV waarin de gestructureerde kredieten
werden ondergebracht. Hiervoor betaalde het 17.7 miljard euro (11 miljard voor de aandelen in de
bankvennootschap, 5.7 voor de verzekeringen en 1 miljard voor de SPV) (Horman, Van Gerven,
Vermeiren, & Kilesse, 2009, p. 62).
Op 11 februari 2009, na maandenlang protest door misnoegde aandeelhouders die veel geld verloren
hadden, wordt op de aandeelhoudersvergaderingen in Brussel en Utrecht zowel de verkoop van de
Nederlandse activiteiten aan de Nederlandse staat en Fortis Bank België aan BNP Paribas teruggedraaid
door een negatieve stemming. In het weekend van 7-8 maart wordt een nieuw akkoord onderhandeld
tussen de betrokken partijen. Hierbij verwerft BNP Paribas slechts 25% in Fortis Insurance Belgium in
plaats van 75%. Tevens wordt het exclusiviteitcontract tussen Fortis Bank België en Fortis Insurance
Belgium verlengd tot 2020. Het aantal activa ondergebracht in het SPV wordt verhoogd met 2 miljard
euro. De Belgische staat kent verschillende waarborgen toe aan BNP Paribas en de Fortis Holding ter
financiering van het SPV en het opvangen van mogelijke verliezen (Hübner, Massart, Swolfs, & Van
Gerven, 2009, p. 291). De overname van Fortis Nederland wordt niet meer heronderhandeld.
16
4.2 Gestructureerde kredieten
De winst- en groeimotor van Fortis in de jaren 2004-2006 was de afdeling Merchant Banking (45.57 %
aandeel in de winst van 2006 zie tabel 1). Onder deze afdeling zitten met name de activiteiten die
betrekking hebben op gestructureerde activiteiten. De cijfers uit de onderstaande grafiek spreken voor
zich. Op slechts één jaar tijd verdubbelde de winst per personeelslid terwijl op het zelfde ogenblik het
personeelsbestand bij Merchant banking van 3908 in 2004 naar 4159 FTE‟s in 2005 steeg.
Figuur 5 Nettowinst per FTE (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005)
Ten tijde van de toenmalige ASLK werd enkel in gestructureerde producten belegd als loutere investering
omwille van het voortdurende liquiditeitenoverschot in die tijd. Omdat deze investeringen zeer goed de
dotcom-crisis doorstonden werd beslist om deze activiteiten uit te breiden. De aanpak werd uitgebreid
naar trading en syndications, tegelijk werd er een ABS sales team opgericht dat CDO‟s op maat op basis
van credit derivative swaps aanbood. Tot dan situeerden de activiteiten zich wel hoofdzakelijk in Europese
producten (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009, p. 54).
Figuur 6 Case shiller index 2000-2012
17
Figuur 7 Nasdaq index 2000-2010
Eind 2005/begin 2006 werd vervolgens een team experts van Société Générale overgenomen om
activiteiten in CDO structurering op te bouwen. Wegens de wereldwijde crisis werden deze activiteiten in
de zomer van 2007 reeds verminderd en daarna volledig stopgezet. Dit had als onaangenaam gevolg dat
activa die nog gesecuriseerd of verkocht moesten worden op de balans bleven staan.
4.2.1 Risicoverdeling bij effectisering
De trend om activa te securiseren, overgewaaid uit de Verenigde Staten, had verschillende oorzaken
maar werd grotendeels ingegeven door de mogelijkheid om kredietrisico te transfereren. Allereerst kregen
banken de mogelijkheid om hun portfolio verder te diversifiëren en concentratierisico‟s omwille van te
grote afhankelijkheid van bepaalde klanten of sectoren te vermijden (Greenbaum & Thakor, 1987). Verder
werd het mogelijk om kapitaal vrij te maken wat vervolgens gebruikt kon worden voor andere, meer
winstgevende transacties.
Dit werd zeker interessant, eenmaal de Basel II regulering volledig van kracht was, aangezien banken
naargelang de rating van hun activa meer of minder kapitaal moesten aanhouden. Banken konden
bijgevolg de activa waarvoor hogere kapitaalvoorzieningen moesten aangehouden worden verkopen. Een
andere reden die veel aangehaald wordt is een verbetering van de liquiditeit van de markten en een
verhoging van de algemene marktwaarde (Duffie D. , 2007). Dit proces wordt wel beperkt door het risico
op moral hazard. Indien banken volledige activa zouden verkopen dan zou er geen motivatie meer langs
de kant van de bank bestaan om de leningen op te volgen, resulterend in een hoger percentage aan
wanbetalingen. Bijgevolg eisen investeerders dat banken altijd een deel van de activa zelf behouden als
investering.
18
De transfer van risico‟s door effectisering wordt bepaald door het opsplitsen (tranching) en subordineren
(subordination) van de portfolio waardoor een non-proportioneel delend karakter voor het delen van risico
tussen de verschillende tranches wordt verkregen. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen junior
tranches (om het eerste verlies op te vangen), mezzanine tranches en senior tranches (de allerlaatste).De
risico‟s worden met andere woorden verschoven in de portfolio, hierbij kunnen we onderscheid maken
tussen drie verschillende aspecten:
Verschuiven van de verliesdistributie
Veranderen van de correlatie tussen verschillende activa
Beïnvloeden van het systematisch risico van de bank
Figuur 8 Overzicht effectisering 95-06 (Duffie D. , 2007, p. 11)
De meningen over deze allocatie van risico‟s aan de verschillende tranches is sterk verschillend. Coval
vindt bijvoorbeeld dat investeerders in senior tranches sterk onderbetaald worden voor het systematisch
risico dat ze hiermee lopen (Coval, Jurek, & Stafford, 2007). Eckner daarentegen vindt dat de
compensatie per eenheid verwacht verlies veel hoger is bij senior tranches dan bij junior tranches
(Eckner, 2007). Zelfs toezichthouders hebben slechts een beperkt zicht op welke risico‟s zich waar
bevinden in het financieel systeem met betrekking tot effectisering (European Central Bank, 2004).
Belangrijk om het verloop van de crisis beter te begrijpen is een inzicht krijgen in de eigenlijke
risicoverdeling tussen de verschillende tranches. Onderzoek door Krahnen en Wilde, recent gepubliceerd,
gaat specifiek in op dit onderwerp. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een één factor model met een
macro economische factor die de performantie van de onderliggende portfolio van leningen beïnvloedt en
dus ook de bijhorende risico‟s. Vertrekkend van dit model krijgt men de mogelijkheid om de allocatie van
systematisch risico6 aan de verschillende tranches na te gaan.
6 Definitie zie hoofdstuk kredietrisico
19
Met behulp van Monte Carlo simulaties kunnen de opbrengsten en verliezen van de verschillende
tranches in kaart gebracht worden onder verschillende scenario‟s (Krahnen & Wilde, 2008).
Dankzij deze simulaties komt men tot verschillende interessante bevindingen. Door het opdelen van de
portfolio in verschillende tranches verkrijgt men daadwerkelijk verschillende activa die compleet
verschillende eigenschappen hebben met betrekking tot de risico‟s die ze dragen. Tussen deze
verschillende tranches vindt men de hoogste correlaties tussen tranches die gelijkaardige eigenschappen
hebben. De laagste correlaties worden gevonden tussen senior en junior tranches. De invloed van de
macro-economische factor op deze tranches is ook zeer verschillend. Algemeen kan men stellen dat
senior tranches zelden verliezen incasseren door verslechterende economische omstandigheden. Enkel
in zeer slechte scenario‟s lopen deze tranches verliezen op. Met andere woorden, het gros van het macro-
economische risico bevindt zich bij de junior tranches, maar het zogenaamde tail risico blijft bij de senior
tranches. Wanneer hierbij de vergelijking wordt gemaakt met gewone obligaties dan kan geconcludeerd
worden dat senior tranches veel grotere tail risico‟s hebben dan gewone obligaties (Krahnen & Wilde,
2008).
In een laatste deel wordt de invloed nagegaan van schokken (zoals de financiële crisis) op de
performantie en kwaliteit van de verschillende tranches. Schokken kunnen voortkomen uit verschillende
factoren zoals een ratingverlaging, verslechterende macro-economische omstandigheden of simpelweg
door een slechte doorlichting en controle van de kredieten omdat de junior tranches toch door de bank
verkocht worden. Deze factoren resulteren in veranderingen in onderlinge correlaties en/of hogere
faillissementspercentages, die vervolgens de verliezen van de respectievelijke tranches beïnvloeden en
dus een herverdeling van de risico‟s onder de tranches met zich meebrengt (Krahnen & Wilde, 2008).
De effecten van deze schokken worden duidelijk in de volgende tabel. Stijgingen van zowel correlaties als
defaults brengen hogere verliezen van de senior tranches met zich mee. Dit gaat bij hogere correlaties ten
voordele van de junior tranches die hun verliezen zien dalen. Bij een stijging van de defaults stijgen
logischerwijs zowel de verliezen in de senior als junior tranches (Krahnen & Wilde, 2008) .De resultaten
kunnen als zeer relevant beschouwd worden in de financiële crisis, gezien het feit dat de oorsprong ligt in
een zware schok in de Amerikaanse vastgoedmarkt waarbij zeer grote prijsdalingen voorkwamen die dus
vooral de senior tranches troffen door sterk stijgende default percentages.
Een aanzienlijk deel van de activa van Fortis was gesecuriseerd, in navolging van een wereldwijde trend.
Volgens een studie van de ECB in 2004 is 8-15% van de activa van de grote, internationale banken
betrokken in één of ander effectiseringsproces (European Central Bank, 2004). De redenen die hiervoor
worden aangehaald zijn de volgende: (Wilde & Jan, 2006)
20
Verminderen van het risico
Vergroten van de diversificatie
Verbeteren van de liquiditeit van de activa
Positieve invloed op de marktwaarde
Tabel 5 Sensitiviteitsanalyse verschillende tranches7 (Krahnen & Wilde, 2008, p. 21)
4.2.2 Effectisering bij Fortis
In het vervolg van het hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de grootte van de portfolio
gestructureerde kredieten vanaf eind 2007 (eerste gegevens die worden gepubliceerd) tot eind 2008
(laatste volledig onafhankelijke cijfers voor de overname door BNP Paribas). De tijdstippen van deze
bedragen zijn niet volgens vast patroon maar afhankelijk van de informatie die vrijgegeven wordt in de
jaarverslagen, kwartaalcijfers etc.
De eerste gedetailleerde cijfers van de investeringen van Fortis in gestructureerde kredieten zijn terug te
vinden in de presentatie van de cijfers voor het boekjaar 2007. Opvallend is dat de woorden
„gestructureerde kredieten‟ zelfs geen enkele keer voorkomen in de jaarrekening van 2006.
7 De junior tranche is hierbij tranche nummer 7 en de meest senior tranche nummer 1. In het basis scenario gaat
men uit van een portfolio van 10.000 zero bonds met een default probability van 7.63%, een maturiteit van 10 jaar en een correlatie van 0.15.
21
De portfolio kan eind 2007 in drie grote segmenten worden opgesplitst met elk dan nog verschillende
onderdelen (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007) (Fortis, Financial & Operational overview
2007, 2008):
US subprime CDO portfolio: 2.9 miljard euro in de boeken + 2.4 miljard euro reeds afgeschreven
Credit spread portfolio: 42.2 miljard euro + 0.1 miljard euro afgeschreven
Verzekering ABS portfolio: 3.1 miljard euro + 0.147 miljard euro afgeschreven
Dit maakt een totale portfolio voor afschrijvingen van 50.847 miljard euro, na afschrijvingen een
restbedrag van 48,2 miljard euro.
Vanaf 2008 worden er frequenter cijfers vrijgegeven over de portfolio. Voor het eerste kwartaal van 2008
komt Fortis met de volgende cijfers naar buiten. De portfolio heeft een totale nominale waarde van 43.3
miljard euro (Fortis, Financial and operational overview first quarter of 2008, 2008):
US subprime CDO portfolio: 2.3 miljard euro
Credit spread portfolio: 38.5 miljard euro
Verzekering ABS portfolio: 2.5 miljard euro
De daling van 4,9 miljard kan verklaard worden door terugbetalingen, schommelingen in wisselkoersen,
selectieve verkopen en extra afschrijvingen. De extra afschrijvingen bedragen 862,9 miljoen euro.
Voor het tweede kwartaal van 2008 worden geen afzonderlijke cijfers gegeven. De totale nominale
waarde van de portfolio op 30 juni 2008 bedraagt 39.114 miljard euro, wat neerkomt op 2.15 miljard euro
supplementaire afschrijvingen (Fortis, Consolidated interim financial statements for the first half-year
2008, 2008). Deze cijfers worden echter tegengesproken door het definitieve verslag van de eerste twee
kwartalen op 4 augustus 2008. Men komt met de volgende cijfers naar buiten (Fortis, Financial &
Operational review 4 aug 2008, 2008):
US subprime CDO portfolio: 1.9 miljard euro
Credit spread portfolio: 37.6 miljard euro
Verzekering ABS portfolio: 2.2 miljard euro
De definitieve cijfers spreken dus van een extra daling van 1.6 miljard in het tweede kwartaal en een totaal
nominaal bedrag van 41.7 miljard euro. Hiervan nemen extra afschrijvingen 594 miljoen euro voor hun
rekening.
De laatste enigszins consistente cijfers, voor de consolidatie van de cijfers van Fortis Bank in deze van
BNP Paribas, bevinden zich in een overzicht van de gestructureerde kredieten eind 2008 gepubliceerd
door Fortis Bank (Fortis Bank, 2008). De Fortis Holding is op dit moment reeds een onafhankelijke entiteit.
De verzekering ABS portfolio is hierbij niet meer terug te vinden in deze gegevens. Hoogstwaarschijnlijk
bevindt deze portfolio zich in de boeken van Fortis Insurance.
22
In het jaarverslag van Fortis (het gedeelte dat niet gekocht werd door Nederland of BNP Paribas) is er nog
één portfolio met gestructureerde kredieten terug te vinden ter waarde van 0,45 miljard Euro met nog 73
miljoen euro aan CDO‟s (Fortis, Annual results 2008 presentation, 2009). Midden 2008 was deze portfolio
nog 2,2 miljard Euro waard waarvan 0,98 miljard Euro aan CDO‟s (Fortis, Presentation results first 6
months 2008, 2008). Tegelijkertijd is bij de berekening van het eigen vermogen van de nieuwe Fortis
Holding een afschrijving terug te vinden van 0,4 miljard Euro voor financiële activa (Fortis, Annual results
2008 presentation, 2009, p. 28). Met de combinatie van al deze gegevens is het mogelijk een laatste
overzicht te maken van de gestructureerde kredieten die zich eind 2008 in Fortis Holding & Bank samen
bevinden.
US subprime CDO portfolio: 1 miljard euro
Credit spread portfolio: 31,3 miljard euro
Verzekering ABS portfolio: 0,45 miljard euro (onder voorbehoud)
Eén van de voorwaarden voor de overname van Fortis Bank door BNP Paribas was de oprichting van een
special purpose vehicule (SPV), Royal Park Investments, met als doel de meest risicovolle activa af te
zonderen van het gezonde gedeelte van de bank. Gefinancierd door de Belgische staat (43,5%), Fortis
(44,7%) en BNP Paribas(11,8%) is het de bedoeling de portfolio zodanig te beheren dat de run-off situatie
wordt geoptimaliseerd (Fortis, Persbericht betreffende de transacties tussen Fortis holding, de belgische
staat, fortis bank & BNP Paribas, 2009). De portefeuille bevat alle subprime CDO‟s en een deel van de
credit spread portfolio. Oorspronkelijk was er sprake van een verkoop ten bedrage van 10,4 miljard euro
maar het akkoord tussen de betrokken partijen werd achteraf herzien tot een bedrag van 11,4 miljard
euro, wat later nog eens naar boven werd bijgesteld tot 11,7 miljard euro door wisselkoersschommelingen
(Fortis, Persbericht betreffende de transacties tussen Fortis holding, de belgische staat, fortis bank & BNP
Paribas, 2009).
Onderstaande grafiek geeft een overzicht van het verloop van Fortis haar portfolio gestructureerde
kredieten over de periode van 2007 - 2008.
Figuur 9 Verloop portfolio gestructureerde kredieten 2007 – 2008
23
Indien men de kredietkwaliteit van de investeringsportfolio bekijkt (ratings door agentschappen) dan wordt
het duidelijk dat het gros van de credit spread portfolio en de subprime CDO‟s geïnvesteerd was in senior
posities met AAA of AA-ratings. Van de credit spread portfolio had liefst 91% een rating van AA of hoger,
dit voor een bedrag van 34.21 miljard euro (Fortis, Presentation results first 6 months 2008, 2008, p. 73).
In de CDO origination portfolio bevonden zich voor 80.85% super senior posities zijnde 3.8 miljard euro.
Het resterende deel van de portfolio bestond uit mezzanine en junior tranches die omwille van de crisis
niet meer verkocht raakten of aangehouden werden om moral hazard problemen te vermijden (Fortis,
Presentation results first 6 months 2008, 2008, p. 72).
Fortis had bijgevolg een zeer groot tail macro-economisch risico en was zeer gevoelig voor stijgingen van
default rates en correlaties gezien de sterke impact deze hebben op senior posities. De mezzanine en
junior tranches die zich in de origination portfolio bevonden waren bij het begin van de crisis bijna reeds
volledig afgeschreven (0.7 miljard op een nominale waarde van 0.9 miljard euro). De volgende figuur toont
een duidelijke sterke stijging aan van de default rates bij CDO‟s, resulterend in grote minwaarden.
Opmerkelijk is dat in de presentatie van de cijfers van de eerste zes maanden van 2008 van Fortis
melding wordt gemaakt van een laag kredietrisico juist omwille van het feit dat het gros van de portfolio
belegd is in activa met een AAA-rating terwijl bij een stijgende correlatie (zoals in de financiële crisis) deze
juist meer kredietrisico krijgen. Dit wijst nogmaals op de totaal verkeerde inschatting van de risico‟s die
gepaard gaan met gestructureerde kredieten.
Tabel 6 Theoretische & eigenlijke faillissementen (The economist, 2010)
24
4.3 Off-balance sheet banking
Een groot deel van de investeringen in de credit spread portfolio gebeurde met behulp van een groot off-
balance vehikel, Scaldis, dat is gevestigd op de Engelse Kanaaleilanden (Jersey). Het is een Hybrid Asset
Backed Commercial Paper program (ABCP) dat zich toespitst op twee taken (Fortis, Full year 2007 results
presentation, 2007):
Factoring (32%): Het opkopen van facturen van bedrijven zodat deze sneller hun geld ontvangen,
als tegenprestatie krijgt Fortis een commissie op het bedrag omdat het betalingszekerheid
verschaft.
Effectisering (68%): Herverpakken van activa op de balans tot gestructureerde kredieten
Het programma heeft eind 2007 een grootte van 18,1 miljard euro en geniet de hoogste rating van diverse
kredietbeoordeelaars. Typisch voor een ABCP programma is dat het zo goed als volledig gefinancierd
wordt met korte termijn commercieel papier van derden. Fortis was hierin één van de grotere spelers in
Europa. Gecombineerd met ABN AMRO zou het zelfs de grootste speler in Europa worden.
Figuur 10 Europese, commerciële banken met grootste ABCP programma’s
Oorspronkelijk werden off-balance vehikels opgericht om de kapitaaleisen opgelegd door toezichthouders
te ontwijken. Men richtte een vennootschap op met een klein eigen vermogen, geïnvesteerd door de bank,
en richtte zich dan op schuldfinanciering. Met behulp van deze middelen kocht men activa van de bank
waardoor deze haar balanstotaal kon verminderen. Dit hield twee voordelen in voor de bank in kwestie:
Men haalde activa van de balans van de bank en moest bijgevolg geen eigen risicogewogen
vermogen meer opzij zetten. Met andere woorden, men omzeilde de wettelijke kapitaalvereisten
zonder de potentiële voordelen op te geven. Dit onderwerp komt hier kort aan bod maar wordt
afzonderlijk behandeld bij het hoofdstuk kredietrisico.
Door de hoge rating van de vennootschap kon men goedkoop schuldfinanciering vinden op de
kapitaalmarkten. Afhankelijk van de activa die zich bij het off-balance vehikel bevonden ontstond
een aanzienlijke spread tussen de intresten betaald op de activa en de passiva. Door de hoge
leverage (schulden / eigen vermogen) realiseerde de bank een hoge return on equity (ROE).
25
4.3.1 Risico’s verbonden met off-balance sheet banking Natuurlijk staan hier bepaalde risico‟s tegenover. Om de reputatie en naambekendheid van het
programma te verhogen en om een hoge rating te verkrijgen staat, de bank rechtstreekse liquiditeitslijnen
toe. Verder blijft het kredietrisico op zich hetzelfde voor de bank, ook al staan de activa niet meer op de
balans, aangezien in turbulente periodes de schuldfinanciering opdroogt en de bank bijgevolg moet
instaan voor de kredietverliezen.
De Basel I regulering die van kracht was tussen 1988 en 2007 nam deze risico‟s weinig of niet in
beschouwing. Op de balans werden banken verplicht om minstens 8% eigen vermogen te hebben,
gebaseerd op een percentage van risico gewogen activa. 8 Voor off-balance activa bank waren die
vereisten veel lager. Vanaf 1 januari 2007 trad vervolgens de Basel II regulering in werking die het
probleem deels aanpakte. De kapitaalvereisten werden gebaseerd op de ratings die aan de activa werden
gegeven. De ratings bepaalden de credit conversion factor (CCF) waarop dan uiteindelijk de hoeveelheid
kapitaal werd bepaald die een bank moest aanhouden (Basel Committee, 2005, p. 122). Voor een AAA-
rated actief dat zich niet op de balans bevindt betekent dit dat slechts een vijfde van het kapitaal moet
worden aangehouden in vergelijking met een gelijkaardig actief dat zich op de balans bevindt9. Banken
verminderden hun kapitaalvereisten door leningen te securiseren en samen te brengen in hun off-balance
vehikels. Door diversificatie ontvingen deze leningen samen een betere rating dan elk afzonderlijk. 10
Tabel 7 Credit conversion factor off-balance vehicles (Basel Committee, 2005)
Verder werd het risico dat voor banken ontstond door het toestaan van kredietlijnen nog altijd niet in
beschouwing genomen (Brunnermeier, 2009). Voor liquiditeitslijnen kon onder bepaalde voorwaarden
terug een credit conversion factor gebruikt worden van slechts 20%. Men spreekt hierbij van eligible
liquidity facilities. Het was zelfs mogelijk dat men een CCF van 0% mocht toepassen indien er enkel
liquiditeitsfaciliteiten werden voorzien wanneer men spreekt van een algemene verstoring van de markt.
Hieronder worden problemen verstaan om vervallend commercieel papier te vervangen door nieuwe korte
termijn faciliteiten. De activa in de SPE zouden dan als onderpand dienen voor de toegestane liquiditeiten
8 De focus lag hierbij vooral op kredietrisico waarbij de activa van de bank opgedeeld werden in vijf risicoklassen.
(Investopedia) 9 Voor een actief ter waarde van 100€ dat zich op de balans bevindt met een AAA-rating is de bank verplicht bij een
kapitaalratio van 8% 20% risicogewogen activa aan te houden. De bank moet bijgevolg 100 x 8 % x 20% kapitaal aanhouden of 1.6€. Voor een actief in een off-balance vehikel is dit slechts een vijfde ervan gezien de CCF van 20%. 100 x 8% x 20% x 20% of 0.32€ 10
Als voorbeeld veronderstel dat een bank twee BBB rated activa op zijn balans heeft staan met een perfecte negatieve correlatie. Als het deze gewoon zou houden dan wordt ze verplicht voor hier veel eigen middelen voor aan de kant te zetten. Maar indien ze deze activa bundelt en securiseert in een gestructureerd investeringsvehikel dan kan men bij wijze van spreken AAA rated activa aanhouden aan een zeer lage kapitaalkost.
26
(Basel Committee, 2005, p. 124). Er wordt nergens melding gemaakt van de categorie waarin Fortis haar
kredietlijn naar Scaldis classificeerde maar aangezien het vehikel in precrisistijd 100% gefinancierd werd
met commercieel papier kan worden verondersteld dat Fortis niet verplicht was om de risico‟s van de
kredietlijn in te sluiten in haar economische kapitaal.
4.3.2 Gevolgen Fortis
Figuur 11 Verloop portfolio Scaldis (in miljarden euro's) (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007) (Fortis Bank,
2009)
Op jaarbasis is er een sterke afname te zien van de balans van Scaldis, vooral bij de
effectiseringsafdeling. De daling kan verklaard worden door afschrijvingen, het stoppen van
herinvesteringen wegens slechte marktomstandigheden en de transfer van een deel van de activa naar
Royal Park Investments. Tot midden 2008 wordt het programma volledig gefinancierd door derde partijen.
Eind 2008 gebeurt dit niet meer door een verdere verslechtering van de geldmarkt en ziet Scaldis zich
genoodzaakt om beroep te doen op de liquiditeitslijn voorzien door Fortis. Hierbij werd Fortis
geconfronteerd met het probleem dat de activa in de SPE door de hoge default rates en illiquiditeit sterk in
waarde waren verminderd waardoor ze niet meer als onderpand konden dienen voor financiering.
5,79 4,83 3,74
12,31
9,09
4,96
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
Eind 2007 30/06/2008 31/12/2008
Securiseren
Factoring
27
Figuur 12 Libor minus overnight swap rate (FED, 2009) Figuur 13 Commercieel papier (Brunnermeier, 2009)
Scaldis wordt bijgevolg geherfinancierd met 3.2 miljard dollar van de FED met bedrijfsleningen van Fortis
Bank New York als onderpand. De steun wordt gegeven onder de vorm van een repo-overeenkomst
tussen beide partijen. (Fortis Bank, 2009, p. 19) Hiernaast voorzag Fortis Bank ook rechtstreekse,
ondersteunende liquiditeitsfaciliteiten ten belope van 1,997 miljard euro (Fortis Bank, 2008, p. 83).
Vanaf 2007 worden de gestructureerde kredieten van Scaldis volledig geconsolideerd onder Fortis. Dit is
een tendens die op dat ogenblik bij vele grootbanken zichtbaar was. Deels ingegeven door wetgevende
initiatieven, deels uit pure noodzaak.
De noodzaak om SPV‟s te consolideren vond zijn oorsprong in verschillende probleem. Allereerst is er
traditioneel een groot looptijdsverschil tussen de activa en passiva, door het opdrogen van de markt voor
commercieel papier ontstonden er bijgevolg grote problemen bij de SPV‟s voor het vinden van
financiering. Ten tweede kregen de fondsen moeite met het betalen van de intresten op hun passiva door
de hoge default rates op hun activa waardoor ze verplicht werden om activa te verkopen ver onder hun
aankoopwaarde wat de druk op markt nog verhoogde en zorgde voor verdere waardedalingen. En als
laatste factor bestond er ook het reputatierisico11
dat de banken liepen, meestal waren de banken niet
volledig contractueel gebonden om de SPV‟s te redden maar het laten failliet gaan van deze structuren
zou zeer slecht zijn voor hun reputatie (Mollenkamp, 2007).
11
Met reputatierisico bedoelen we het risico dat ontstaat door een negatieve perceptie door klanten, tegenpartijen, aandeelhouders, investeerders en vele andere partijen waardoor de bank haar mogelijkheid om financiering te vinden of het onderhouden en creëren van nieuwe relaties in het gedrang komt. Specifiek naar bijvoorbeeld SPV’s kunnen banken impliciete steun geven wat krediet-, markt-, liquiditeits- en legaal risico met zich mee brengt. (Basel Committee on banking supervision, 2009, p. 19)
28
Om een voorbeeld te geven, de Amerikaanse bank Citigroup, voor de financiële crisis naar activa
gemeten de grootste bank wereldwijd, had op 31 maart 2008 een balans van 2200 miljard dollar en
daarnaast ook nog eens 1100 miljard dollar aan activa in off-balance vehikels geïnvesteerd. JPMorgan
had 400 miljard in deze structuren geïnvesteerd (Keoun, 2008). Allemaal zagen ze zich genoodzaakt om
deze activa deels terug op de balans te nemen omdat het eigen vermogen van deze SPV‟s anders
volledig zou verdampen. Citigroup was van september 2007 tot juli 2008 verplicht om 100 miljard dollar
terug te nemen met een verlies van meer dan 7 miljard dollar. Bij Fortis spreken we over een bedrag van
6,169 miljard euro dat terug geconsolideerd wordt (Fortis, Jaaroverzicht 2007, 2007, p. 185).
4.3.3 Wetgevende initiatieven Wetgevende initiatieven hieromtrent werden grotendeels genomen op initiatief van het Financial Stability
Forum, opgericht door de G20 met als doel het formuleren van aanbevelingen voor het globale financiële
systeem (Financial Stability Board, 2009). In samenwerking met het Basel comité en IFRS had men als
doelstelling om investeerders, regulatoren en banken de mogelijkheid te geven de volledige risico‟s van
SPV‟s correct in te schatten.
Begin 2009 publiceerde het Basel comité een rapport met aanpassingen met als doel de toen geldende
Basel II normen te verbeteren. Men had hierbij vooral aandacht voor de SPV‟s en ook voor het
liquiditeitsmanagement in een bank. In deze sectie is vooral het deel over SPV‟s relevant aangezien
liquidity management een algemeen probleem was voor Fortis. Het onderwerp wordt dan ook in een
afzonderlijk hoofdstuk behandeld. Het verslag had betrekking op alle drie de peilers van Basel II namelijk
minimumkapitaalvereisten, toezicht door toezichthouders en marktdiscipline.
Er wordt melding gemaakt van de term resecuritisation· als aanduiding voor specifieke activaklassen die
grote verliezen boekten in de crisis (CDO‟s van ABS etc.) maar ook voor liquiditeitslijnen van banken naar
bijvoorbeeld ABCP programma‟s. Specifiek voor off-balance vehikels werd de CCF voor liquiditeitslijnen
verhoogd van minimaal 20% tot 50%. (Basel Committee on banking supervision, 2009, p. 12) Voor
bijvoorbeeld CDO‟s van ABS waren vanaf dan de onderliggende risicogewichten van toepassing omdat
deze grotere systematische risico‟s vertonen.
Tabel 8 Standardized approach resecuritisation risk weights (Basel Committee on banking supervision, 2009, p. 5)
29
Verder werden banken verplicht om vanaf nu ook reputatierisico te erkennen, door het installeren van
beleidslijnen om dit soort risico te herkennen en door het inbouwen van reputatierisico in de stress testing
procedures zodat de gevolgen van dit risico kunnen worden gekwantificeerd. Er moet speciaal rekening
worden gehouden met de gevolgen voor de liquiditeitspositie en financieringsmogelijkheden van de bank
(Basel Committee on banking supervision, 2009, p. 20).
Op vlak van boekhoudkundige regelgeving veranderde er ook heel wat door de invoering van de nieuwe
IFRS-normen, IFRS 7 financiële instrumenten en informatieverschaffing, met als doel de transparantie te
verhogen in de jaarrekeningen. Deze standaard maakt het verplicht voor bedrijven om een uitzetting te
geven over het gebruik van financiële instrumenten, ook voor niet financiële bedrijven. Algemeen kunnen
we twee doelstellingen voor ogen stellen (IASC Foundation) :
De grootte van financiële instrumenten en hun performantie bepalen
De risico‟s waaraan het bedrijf hierdoor is blootgesteld kwantificeren en rapporteren hoe het
management deze risico‟s onder controle wil houden en opvolgen, met andere woorden het
kwalitatieve aspect.
De noodzaak van deze nieuwe IFRS-normen wordt duidelijk met het volgende voorbeeld. In de
jaarrekeningen van 2005 en 2006 komt het woord “Scaldis” geen enkele keer voor wat de inschatting van
potentiële risico‟s voor beleggers wederom moeilijker maakt. In het jaarverslag van 2007 wordt er de
eerste keer gewag van gemaakt bij de toelichting van gestructureerde kredietinstrumenten.
4.4 Risicomanagement
Conform de Basel II normen werd het minimum regulatory capital van Fortis bepaald aan de hand van drie
verschillende risico soorten.
Operationeel risico
Kredietrisico
Marktrisico
Aangezien het operationeel risico geen wezenlijk belang speelde in de financiële crisis gaan we slechts in
op krediet – en marktrisico. De methodiek die Fortis hierbij hanteerde wordt uitvoerig uitgelegd in de
verschillende toelichtingen bij de jaarrekeningen. Een ander belangrijk risico op vlak van individueel
risicomanagement namelijk het liquiditeitsrisico wordt in een afzonderlijk hoofdstuk behandeld gezien de
bijzondere rol die deze risicofactor gespeeld heeft bij de ondergang van Fortis. Sinds de financiële crisis
wordt het liquiditeitsrisico dan ook als een volwaardige risicocomponent beschouwd en komt deze
bijgevolg ook ruimschoots aan bod bij de nieuwe Basel III normen die als laatste hoofdstuk van deze
thesis aan bod zullen komen.
Alvorens de drie verschillende risico‟s in detail te bespreken is het aangewezen een overzicht te geven
van de risicomanagementstructuur die in werking was bij Fortis bij de aanvang van de crisis.
30
4.4.1 Structuur van het risicomanagement
Typerend voor Fortis is de deels gecentraliseerde, deels gedecentraliseerde structuur voor risk
management. Het wereldwijde risicobeheerkader, dat wordt ondersteund door centrale commissies, kan
worden beschouwd als het beginpunt van eender welk soort risicobeheer binnen Fortis. Hierbij geldt het
subsidiariteitsbeginsel waarbij iedere business afzonderlijk de eindverantwoordelijkheid heeft voor de
organisatie en uitvoering van het risicobeheer dat op niveau van de gecentraliseerde commissies werd
ontwikkeld (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006).
Het risico management vindt plaats op vier niveaus.
1. Groepsniveau: om ervoor te zorgen dat de raad van bestuur en het senior management steeds op
de hoogte is van de risico‟s waaraan Fortis onderhevig is en te controleren of het beheer van de
risico‟s gebeurt conform de voorgeschreven richtlijnen en normen
2. Support: een geïntegreerde, centrale divisie die verschillende taken op zich neemt: meten,
stimuleren, coördineren en ondersteunen van alle aspecten gerelateerd met risk management.
3. Entiteiten: naargelang de vereisten van de entiteiten wordt het risicobeleid gedelegeerd naar
verschillende commissies
Banking: Operationeel risico (OPC), Asset Liability Management en Market Policy
Commitee (ALM & MPC), Credit Policy Committee en Central Credit Committee (CPC &
CCC)
Insurance: Één enkel comité dat zich bezig houdt met alle aspecten op entiteitniveau
4. Businesses & landen: iedere business en land zijn zelf verantwoordelijk voor de risico‟s binnen
hun grenzen, dit zijn de zogenaamde gedecentraliseerde mid-offices. Hierbij wordt speciale
aandacht gegeven aan de specifieke richtlijnen van de lokale toezichthouders.
31
Figuur 14 Structuur risk management (Fortis, Fortis jaarrekening 2006, p. 57)
4.4.2 Marktrisico
“Marktrisico kan worden gedefinieerd als de verliezen die kunnen ontstaan door ongunstige
marktbewegingen die samenhangen met de handel in, of het aanhouden van, een positie in financiële
instrumenten. Dit risico kan voortvloeien uit een divers aantal factoren.” (Fortis, 2007, p. 84) Allereerst
wordt een onderscheid gemaakt tussen de bank/verzekerings investeringsportfolio (ALM) waarin zich de
structurele posities van Fortis bevinden en de handelsposities ingenomen door de bank, die zich dus
vooral bij de afdeling Merchant Banking bevinden (dealing book). Er wordt tussen beide een onderscheid
gemaakt omwille van de IAS 39 waarderingsregels die ervoor zorgen dat de meeste posities in de
bankportfolio gewaardeerd worden aan geamortiseerde kostprijs en niet beïnvloed worden door
wijzigingen in marktwaarde. Tradingposities daarentegen moeten gewaardeerd worden aan marktwaarde.
Allereerst wordt er een kort overzicht van de verschillende soorten marktrisico gegeven die Fortis in
beschouwing neemt en de belangrijkste indicatoren hiervoor (Fortis, Fortis jaarrekening 2006)
32
ALM-risico – renterisico
Gap-analyse van de kasstromen: analyse van het verschil tussen te ontvangen en te betalen
bedragen
Duration van het eigen vermogen: maatstaf van de gemiddelde termijn van kasstromen van een
portfolio (activa en schulden). Berekend op basis van de netto actuele waarde van de
kasstromen.
Rentegevoeligheid van de reële waarde van het eigen vermogen (sensitivity analysis): hierbij
wordt nagegaan wat de invloed is van een verschuiving in de rentecurve op de netto contante
waarde van het eigen vermogen.
Earnings-at-risk
Value-at-risk (VaR)
Het is hierbij moeilijk eenzijdig te bepalen of een rentestijging/daling al dan niet een positief of negatief
effect heeft aangezien er rekening moet gehouden worden met zoveel verschillende factoren die een
invloed op elkaar hebben. Tevens stel ik vast dat de verzekeringen en bankactiviteiten sterk verschillend
zijn op vlak van risico en ze dikwijls een elkaar neutraliserende factor zijn zoals uit de twee onderstaande
tabellen duidelijk blijkt.
Tabel 9 Duration van het eigen vermogen (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)
Tabel 10 Rentegevoeligheid van de reële waarde van het eigen vermogen (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis
2006, 2006)
Wanneer de Gap-analyse van de kasstromen van Fortis Bank in detail wordt bekeken dan kan men
duidelijk bepaalde renterisico‟s terugvinden.
33
Tabel 11 Gap-analyse Fortis Bank (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)
Op minder dan 1 maand heeft Fortis een groot bedrag aan uitstaande, te betalen verplichtingen. Een
renteverhoging zou hier wel degelijk een invloed hebben op de resultaten.
ALM-risico – Valutarisico
Het valutarisico bij Fortis Bank is minimaal doordat alle investeringen en leningen in andere valuta dan de
functionele valuta (EUR) moeten afgedekt worden. Uitzonderingen hierop dienen worden goedgekeurd
door het Asset Liability Management & Market Policy Commitee.
Tabel 12 Tabel 3 Uitzonderlijke risicoposities in vreemde valuta (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)
Deze risicoposities komen voort uit slechts gedeeltelijke of niet afgedekte participaties.
Bij het verzekeringsbedrijf is er wel een zekere exposure aan wisselkoersschommelingen, ontstaan door
deelnemingen in buitenlandse ondernemingen. De weergegeven risico‟s zijn de boekwaardes van de
deelnemingen.
Tabel 13 Tabel 4 valutarisicoposities voor Fortis verzekeringen (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)
Dit soort risico is niet relevant voor het onderwerp van deze thesis en wordt bijgevolg niet verder
behandeld.
ALM-risico – overige risicofactoren ( aandelen, vastgoed en wisselkoersen )
Value-at-risk
Earnings-at-risk: hiermee wordt het effect geschat van ongunstige wijzigingen van de rente of
aandelenprijzen op de winst voor belastingen.
34
Tabel 14 Earnings -at-risk (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)
De tabel hierboven geeft een aantal uitkomsten van deze stresstesten weer. Aangezien niet alle factoren
zijn inbegrepen in het model is de representativiteit beperkt. Zeker het feit dat de
groepsfinancieringsactiviteiten en andere holdingactiviteiten van Fortis niet zijn inbegrepen lijkt mij hierbij
belangrijk. Aangezien Fortis dagelijks veel moet lenen op de interbankenmarkt zou een stijging van de
rente een nog sterker negatief effect kunnen uitlokken.
Handelsrisico (Dealing books)
Value-at-risk
4.4.2.1 Value-at-Risk
Bij het doornemen van het bovenstaande overzicht wordt het duidelijk dat er een dominante rol weg
gelegd is voor de Value-at-Risk indicator (VaR), het lijkt dan ook interessant om deze indicator verder te
bestuderen. Hoe werkt dit model, wat zijn de veronderstellingen, wat zijn de beperkingen en gevaren en in
welke mate en op welke manier werd VaR gebruikt in het risk management bij Fortis.
VaR is een methode voor het schatten van risico‟s die wereldwijd gebruikt wordt in de financiële sector.
Het model is oorspronkelijk ontworpen om de volgende vraag te beantwoorden. “What is the most I can
lose on this investment?” (New York University - Leonard N. Stern School of Business) Met andere
woorden, wat is het potentiële verlies dat men kan lijden op een risicovol actief over een bepaalde periode
bij een bepaald betrouwbaarheidsinterval? Het wordt vooral gebruikt om marktrisico in te schatten bij
marktbewegingen. Deze waarden kunnen dan vervolgens gebruikt en vergeleken worden met het eigen
vermogen van de onderneming. Op die manier kan men er zeker van zijn dat potentiële verliezen kunnen
worden opgevangen en niet leiden tot het failliet van de onderneming.
Het woord potentieel betekent dat het om een probabilistische methode gaat, oorspronkelijk ontwikkeld
door JP Morgan rond 1990 als intern controlesysteem voor senior managers. Één van de redenen dat het
programma vandaag zo veelvoudig gebruikt wordt is dat het rond 1994, in een weliswaar vereenvoudigde
versie, op het internet werd geplaatst zodat ook externe bedrijven ermee konden werken en verbeteringen
konden aanbrengen (Woods, Dowd, & Humphrey, 2008). Uit een rondvraag van het Basel Comité
concludeerde men dat 89% van de banken VaR gebruikt om hun marktrisico op te volgen en dit
publiceren in hun jaarverslagen (Basel, Committee, 2003). Men kan hierbij, naast de gewone VaR
maatstaf, onderscheid maken tussen verschillende, andere soorten VaR:
35
Marginale VaR: gebruikt om de invloed van een zeer kleine verandering in de portfolio aan te
duiden
Incrementele VaR: gebruikt om de totale impact van een bepaalde transactie te evalueren, hierbij
zal de VaR-indicator waarschijnlijk op een niet-lineaire manier veranderen
Component VaR: hierbij wordt geprobeerd de contributie van elke component van een portfolio
aan de volledige VaR afzonderlijk te kwantificeren. De moeilijkheid bestaat er hierbij in om de
correlaties tussen de verschillende componenten in beschouwing te nemen.
Bij Fortis maakt men voor de meting van het handelsrisico gebruik van een historische VaR indicator op
basis van een dynamische extreme waardedistributie. Men gaat uit van een tijdshorizon van één dag en
een betrouwbaarheidsinterval van 99% (Fortis, Fortis jaarrekening 2006). Anders gezegd, men berekent
het maximale verlies in één dag in 99 % van de gevallen. Dit verklaart ook deels de populariteit van de
methode, men kan met één cijfer weergeven wat men vandaag maximaal kan verliezen. Een andere
factor die van belang is naast VaR is de volaliteit van de posities die men inneemt. Hoe sterk zijn de
prijsschommelingen van de activa in portfolio en daarbij horend de positielimieten die aan activa gegeven
worden om risicoconcentratie te vermijden?
Het principe van de extreme waarden is afkomstig uit andere vakgebieden zoals de bouwkunde waarin
het cruciaal is dat een gebouw ook tegen extreme natuurrampen bestand is en is afgeleid van het centrale
limiet theorema. Men kan hierbij zonder assumpties te maken de kans op extreme waarden schatten en
zich bijgevolg beter voorbereiden (Aragones, Blanco, & Dowd). Op figuur 15 is een voorbeeld van een
simulatie met behulp van extreme waarden zichtbaar. Het is duidelijk dat de extreme waarden een betere
indicator zijn voor tail events. We spreken hierbij van een niet-lineaire methode.
De extreme waardedistributie wordt gebruikt om één van de grootste tekortkomingen op te vangen van
het VaR model, namelijk de assumptie van een normale verdeling bij het laten lopen van simulaties. Dit
zorgt ervoor dat men vooral focust op de gebeurtenissen die zich in het midden bevinden (rond het
gemiddelde) en niet op de uitlopers (tails). De realiteit heeft echter aangetoond dat er veel meer extreme
gebeurtenissen voorkomen dan verondersteld door een normale verdeling. (Woods, Dowd, & Humphrey,
2008)
36
.
Figuur 15 Extreme values vs normale distributie (Aragones, Blanco, & Dowd)
De risico‟s van het gebruiken van een normale (lineaire) verdeling bij VaR worden perfect verwoord met
het volgende citaat: “Benoît Mandelbrot, the mathematician who invented fractal theory, calculated that if
the Dow Jones Industrial Average followed a normal distribution, it should have moved by more than 3.4%
on 58 days between 1916 and 2003; in fact it did so 1.001 times. It should have moved by more than
4.5% on six days; it did so on 366. It should have moved by more than 7% only once in every 300.000
years; in the 20th century it did so 48 times.” (The Economist, 2009, p. 5)
De manier waarop de berekening van de handelsrisicopositie bij Fortis gebeurde in de lokale dealing
rooms, die zich situeren bij de klanten (New York, Singapore, Warschau…), en de centrale dealing room
in Brussel is merkelijk verschillend. Het is hierbij interessant te vermelden dat de posities die ingenomen
werden door traders in Brussel opgevolgd werden met behulp van een niet-lineaire VaR (zoals hierboven
beschreven) maar de lokale dealing rooms maakten gebruik van de lineaire VaR (Fortis, Geconsolideerde
jaarrekening Fortis 2006, 2006). Hierbij speelde de achterliggende gedachte dat het gros van de
handelsactiviteiten zich in Brussel situeerde en de posities die de andere filialen innamen slechts een
marginale invloed hadden op het geheel. De vraag die hierbij kan gesteld worden is of deze
voorspellingen beide even accuraat waren, zeker in tijden van stresssituaties.
37
Figuur 16 Distributie (The Economist, 2009)
Conform de Baselnormen die van toepassing zijn om deze tekortkoming op te vangen maakt Fortis
gebruik van sensitivity analysis en stress testing om inzicht te krijgen in extreme marktgebeurtenissen,
hypothetisch en historisch (Fortis, Jaaroverzicht 2007, 2007). Deze simulaties zijn handig maar beperkt
omdat men niet alle mogelijke scenario‟s kan gaan testen. Om de betrouwbaarheid van het model te
controleren worden er ook zogenaamde back-testen uitgevoerd waarbij de berekende prognoses voor
VaR worden uitgezet tegen de eigenlijke dagelijks geobserveerde waarden. De Basel II normen houden
ook rekening met deze back-testing procedures. Wanneer de VaR meer overschreden wordt dan
statistisch toegelaten kan de toezichthouder de betreffende bank ertoe verplichten extra kapitaal aan te
houden. Hierbij redeneert de toezichthouder dat de modellen de markt niet accuraat genoeg kunnen
voorspellen en de desbetreffende bank bijgevolg een extra marge aan kapitaal moet aanhouden.
(Duchateau, 2010) Er wordt een onderscheid gemaakt tussen drie verschillende situaties:
Groene zone: 0 tot 4 overtredingen
Gele zone: 5 tot 9 overtredingen
Rode zone: meer dan 10 overtredingen
De grootte van het aan te houden te kapitaal om het marktrisico af te dekken is dus afhankelijk van de
VaR indicator. Elke bank moet op dagelijkse basis een minimumkapitaal aanhouden dat hoger is dan de
VaR van één dag daarvoor en tevens hoger dan het gemiddelde van de zestig voorgaande dagen. Dit
cijfer wordt vervolgens vermenigvuldigd met een multiplicator die afhankelijk is van het aantal
overtredingen bepaald door de back-testing procedures, uitgelegd in de vorige paragraaf (multiplicator
varieert op een schaal tussen 3 en 4 afhankelijk van de zone waarin men zich bevindt) (Cuoco & Hong,
2004).
38
Een andere toepassing van VaR is de berekening van het economische kapitaal dat een bank moet
aanhouden voor haar trading portfolio. (bij Fortis: periode van één jaar met 250 handelsdagen en een
betrouwbaarheidsinterval van 99.97 %) Hierbij wordt rekening gehouden met de hoeveelheid economisch
kapitaal die nodig is om een AA-rating te behouden.
Ondanks het wijdverspreide gebruik van de methode zijn er naast het gebruik van normale verdelingen
nog andere nadelen verbonden aan VaR. Er zijn vragen over de validiteit van de VaR schattingen omwille
van het feit dat in een sociaal systeem er een dynamische, onderlinge afhankelijkheid is van
marktprocessen die elkaar voortdurend beïnvloeden en bijgevolg de kans op fouten vergroten. Verder is
er ook een implementatierisico met betrekking tot het feit hoe de modellen in de werkelijkheid worden
geïmplementeerd in een bedrijf en vermindert de precisie sterk naargelang men te maken heeft met
complexere financiële posities. Tevens bestaat ook het gevaar dat traders posities aannemen die kleine
winsten generen maar tegelijk ook een kleine kans hebben op extreme verliezen doordat de uiteinden van
de verdeling niet in beschouwing worden genomen (zie hiervoor). Men moet ook goede interne
controlesystemen voorzien om manipulatie van VaR te vermijden (Aragones, Blanco, & Dowd). Een goed
voorbeeld hiervan is terug te vinden bij Barings Bank12
. Deze nadelen vergroten de kans dat een bank
niet voorbereid is op potentiële stresssituaties.
Een bijkomende moeilijkheid is de interpretatie van VaR. Omdat iedere bank met andere assumpties
werkt is vergelijken al bijna onmogelijk en is het zeker als buitenstaander moeilijk een inzicht te krijgen in
deze cijfers. In de volgende paragrafen wordt een overzicht gegeven van het verloop van de VaR bij
Fortis.
Activa voor handelsdoel-
einden + beleggingen
Max.
VaR
Gem.
VaR
Ratio
31/12/2004 179570 46,8 21,7 0,2606
31/12/2005 198843 22,9 14,4 0,1152
31/12/2006 208412 40,6 24,8 0,1948
31/12/2007 216869 41 / 0,1891
31/12/2008 197413 100 / 0,5066
Tabel 15 VaR analyse Fortis 2004 – 2008 in miljoen euro’s13
De VaR indicator zegt enkel iets als deze wordt bekeken in verhouding met de grootte van de volledige
handelsportfolio van Fortis. Het is logisch dat de VaR stijgt wanneer de portfolio groeit en omgekeerd.
12
Hierbij verloor de trader Nick Leeson in 1995 1.3 miljard dollar met de handel in derivaten waardoor hij in één klap het volledige kapitaal van de bank wegveegde. Hij had openstaande posities voor meer dan 7 miljard dollar zonder dat een persoon dit merkte. Als Chief Trader had hij toegang tot zowel de front- en backoffice van de bank waardoor hij tegelijk orders kon plaatsen en goedkeuren. 13
Gegevens komen uit de jaarrekeningen van Fortis & Fortis Bank van 2005 - 2008
39
Om dit effect te elimineren was het noodzakelijk een ratio op te stellen die de VaR per eenheid activa
weergeeft. (Max. VaR / Activa voor handelsdoeleinden + beleggingen) Aangezien er vanaf 2007 geen
specifieke cijfers meer gegeven werden, enkel grafieken met jaarverloop, is er gewerkt met de maximale
VaR aangezien deze waarde nog enigszins consistent kon worden afgeleid. Dit heeft als nadeel dat de
ratio deels vertekend is, zeker voor 2008 waar zeer grote schommelingen voorkwamen, maar algemeen
toch een sterk stijgende tendens vertoont gezien het permanente karakter van de crisis gedurende
verschillende maanden.
In de noemer staan enkel de totale (dus voor alle bankdivisies) activa voor handelsdoeleinden en
beleggingen op de balans na eliminatie van dubbele waarden. Men kan een consistente groei van de
activa zien tot en met 2007 wat overeenkomt met het feit dat Merchant Banking de groeimotor was van de
bank in deze periode. Voor 2008 is een daling zichtbaar; wat consistent is met de toelichting in de
jaarrekening (Fortis Bank, 2008, p. 107).
Figuur 17 Verloop VaR dec. 2004 - dec. 2008 (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis jaarrekening 2006)
Tussen 2005 en eind 2007 is er een relatief stabiele ratio en VaR, in overeenstemming met de realiteit
waar hoogconjunctuur heerst en de beurzen sterk stijgen (als één van de onderdelen van VaR). In deze
periode is er op jaarbasis ook geen enkele keer een overtreding geweest van het
waarschijnlijkheidsniveau van 99%, dit wil zeggen dat het handelsresultaat slecht 1 op 100 dagen groter
mag zijn dan de VaR (Fortis, Fortis jaarrekening 2006) (Fortis, Financial statements 2007).
Vanaf 2008 is er sterke stijging in de volaliteit van de VaR merkbaar en meer opvallend een sterke stijging
van de ratio ondanks de afbouw van de portfolio. In juni 2008 werd een eerste piek bereikt na verklaringen
van de ECB. Een volgende veel hogere piek werd bereikt na het Lehman faillissement en de daarop
volgende periode van onzekerheid. In 2009 wordt enkel de volgende melding gemaakt in de toelichting
van de jaarrekening: “De back-testing-analyses die voorgeschreven zijn door externe regelgevers, laten
zien dat Fortis Bank België binnen de aanvaardbare zone gebleven is in 2008.” (Fortis Bank, 2008, p.
110)
40
De volgende uitspraak van David Viniar, Goldman Sach‟s CFO, in de Financial Times brengt meer
duidelijkheid: “We were seeing things that were 25-standard deviation moves, several days in a row.
There have been issues in some of the other quantitative spaces. But nothing like what we saw last
week.” (Larsen, 2007) Hiermee zegt hij eigenlijk dat de markten zich in de tail van de verdeling bevinden
en dat dit totaal niet voorspeld werd door de aanwezige modellen.
Nu kan het probleem van VaR niet als een specifiek probleem voor Fortis gezien worden maar als een
probleem voor de gehele financiële sector. Het feit dat iedereen bijna een gelijkaardig systeem gebruikte
had namelijk een aantal verregaande gevolgen die hun invloed hadden op het verloop van de crisis.
Adrian & Shin toonden aan dat Amerikaanse commerciële banken een vaste leverage ratio (Total assets /
equity) voor ogen hadden (Adrian & Shin, Liquidity & Leverage, 2008). Uit de jaarrekeningen van Fortis
blijkt dat ook Fortis een zo goed als vaste leverage ratio hanteerde van om bij de 40 voor de laatste
jaren.14
(2004 – 2007).
Tabel 16 Leverage Fortis 2004 – 2007 (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009)
De periode 2004 – 2007 werd gekenmerkt door stijgende aandelenkoersen, bomende huizenprijzen in de
VS en grondstofprijspieken. Conform de boekhoudkundige regels (IAS 39, zie verder) zorgden de
waardevermeerderingen die geboekt moesten worden voor een hoger eigen vermogen of een hogere
winst die op zijn beurt tot een hoger eigen vermogen kan leiden als deze niet uitgekeerd wordt. Dit
resulteerde in een dalende leverage ratio. Aangezien men een vaste leverage ratio hanteert investeert de
bank meer in nieuwe activa door nieuwe schulden aan te gaan. Indien er geen perfecte liquiditeit is doet
deze extra vraag de prijzen verder stijgen en zorgt als het ware voor een vicieuze cirkel. Dit kan een deel
van sterke balansgroei van Fortis en vele andere banken alvast verklaren.
Natuurlijk geldt het omgekeerde ook. Prijsdalingen tasten het eigen vermogen aan, zorgen voor te hoge
leverage en wakkeren verkopen aan die voor verdere prijsdalingen zorgen (Adrian & Shin, Liquidity &
Leverage, 2008).
14
In het jaar 2007 vinden we slechts een leverage van 27 terug maar wanneer we hiervan de kapitaalverhoging aftrekken voor de overname van ABN AMRO te financieren (13.2 miljard euro) dan komen we terug op een ratio van de rond de 40. Deze maatregel is perfect te verantwoorden aangezien de integratie van ABN AMRO nog niet volledig was afgelopen en bijgevolg nog niet in de boeken zat.
41
Op dit ogenblik komt ook de VaR in het verhaal voor, aangezien iedereen hetzelfde model gebruikt zien
vele banken hun potentiële verliezen op dagbasis boven de toegestane limiet doorgroeien en worden ze
genoodzaakt actie te ondernemen door hun positie in te dekken of te verkopen met als gevolg dat
niemand meer activa koopt en de markt als het ware illiquide wordt en niemand meer weet hoeveel activa
eigenlijk waard zijn.
Deze vicieuze cirkel werd mede mogelijk gemaakt door de geldende boekhoudkundige normen. Conform
de IFRS normen, meer specifiek de IAS 39 norm (Financial instruments: recognition and measurement),
worden activa ruim gesproken in 4 verschillende activaklassen ondergebracht met elk hun eigen
waarderingsprincipes. In het trading book gebeurt de waardering van activa volgens het mark-to-market
principe waarbij de volgende twee activaklassen van IAS 39 relevant zijn (Horman, Van Gerven,
Vermeiren, & Kilesse, 2009):
Fair value trough profit or loss (FVPL): alle afgeleide financiële producten en andere activa die
actief verhandeld worden. Deze worden aan marktwaarde opgenomen en prijsveranderingen
worden opgenomen in de resultatenrekening.
Available-for-sale (AFS): alle activa die niet bij FVPL horen, gehouden worden tot vervaldag of op
korte termijn verkocht worden. Prijsveranderingen van deze activa worden rechtstreeks in het
eigen vermogen opgenomen.
Tijdens de crisis werd het ook duidelijk dat VaR niet alle factoren correct in beschouwing nam. VaR neemt
geen liquiditeitsrisico in beschouwing, men veronderstelde met andere woorden altijd een perfect liquide
markt waarop activa zonder transactiekosten van eigenaar konden veranderen (Nocera, 2009). Dit was
juist één van de grote pijnpunten in de crisis. Sommige activamarkten droogden volledig op en de verkoop
viel volledig stil, zoals bij CDO‟s. Een ander probleem situeert zich in het feit dat VaR op drie manieren
kan berekend worden met elk hun voor- en nadelen:
Monte Carlo simulatie
Variantie-Covariantie methode
Historische simulatie
Fortis maakt gebruik van historische simulatie dat als grootste nadeel heeft dat gegevens uit het verleden
gebruikt worden om het heden te voorspellen. Men kan dit opvangen door meer gewicht te geven aan het
recente verleden, het gebruik van tijdseries of door het voortdurend veranderen van de volaliteit,
anticiperend op de realiteit (New York University - Leonard N. Stern School of Business).
Eén probleem wordt hiermee echter niet opgevangen. Nieuwe producten en innovaties op de markt zoals
CDO‟s worden ook met VaR gewaardeerd terwijl hier nog maar weinig historische data van bestaat.
Hierbij kwam dan nog bij dat VaR wel rekening hield met leverage maar geen onderscheid maakte tussen
welk soort financiering gebruikt werd om deze leverage te bekomen.
42
Terwijl het duidelijk is dat korte termijn financiering meer risico inhoudt dan lange termijn financiering.
Zoals al in voorgaande hoofdstukken werd besproken is de sterke afhankelijkheid van Fortis voor korte
termijn financiering, gecombineerd met kredietlijnen naar SIV‟s zoals Scaldis dus een duidelijk risico dat
niet weerspiegeld werd in de VaR. Leverage zelf werd ook niet in alle gevallen op de juiste manier
beoordeeld doordat opties minder in beschouwing werden genomen als risico terwijl hier ook grote
verliezen met kunnen gepaard gaan (Nocera, 2009).
4.4.3 Kredietrisico
Kredietrisico is het risico dat een tegenpartij of de persoon aan wie een lening verstrekt wordt failliet gaat
of niet aan zijn contractuele verplichtingen kan voldoen. Ik baseer mij voor de manier waarop Fortis dit
risico inschat op de jaarrekening van 2007 en maak de vergelijking met de Basel II normen.
Een belangrijk concept bij dit onderwerp zijn de zogenaamde risk weighted assets, een onderwerp dat al
kort aan bod kwam bij off-balance banking, die worden gebruikt om het kredietrisico te kwantificeren zoals
VaR gebruikt wordt bij het kwantificeren van marktrisico. Hierbij krijgen alle activa een bepaalde
risicoweging, afhankelijk van externe kredietbeoordelaars (S&P, Fitch, etc.) of van een intern
beoordelingssysteem (internal ratings based) dat goedgekeurd werd door de toezichthouder. Afhankelijk
van het minimumkapitaal dat een bank moet aanhouden (Tier 1 ratio) kan vervolgens de hoeveelheid
kapitaal berekend worden die moet worden aangehouden.
Figuur 18 Basel II kredietrisico benaderingen (Siddiqi, 2009)
43
Waarbij RC = regulatory capital, RW = risk weight to asset, RWA = risk-weighted assets en de 0.08
verwijst naar de 8 procent kernkapitaal die moet worden aangehouden.
Banken kunnen dit minimumkapitaal dat moet worden aangehouden verminderen door gebruik te maken
van Credit Risk Mitigation (CRM) technieken. In de Basel II regulering maakt men hierbij onderscheid
tussen de volgende mogelijkheden, allen onderworpen aan strikte criteria op het gebied van vermindering
van de kapitaalvereisten (Basel Committee, 2005):
Het gebruik van onderpand bij transacties
On-balance sheet netting van leningen en deposito‟s van éénzelfde klant
Garanties door andere partijen
Kredietderivaten
Structuren van kredieten: dit soort transacties is niet vermeld onder de CRM technieken in Basel II
maar heeft wel dezelfde consequenties (namelijk lagere kapitaalvereisten)
Bij Fortis werd in 2006 57.71% van het totale kredietrisico afgedekt met financiële instrumenten,
onderpand en garanties. In 2007 was dit 56.37%. (Fortis, 2007, p. 75).
Cruciaal voor een gestandaardiseerde aanpak van kredietrisico is het bestaan van algemene richtlijnen en
uitgangspunten voor het kredietbeleid. Bij Fortis is dit vertaald in de Fortis Credit Policy omkadering
waarin de kernwaarden en randvoorwaarden voor risicotolerantie worden uitgezet.
Bij Fortis kunnen drie stappen onderscheiden worden in de inschatting van het kredietrisico voor het
opstellen van een contractvoorstel (Fortis, 2007):
Analyse van de waarschijnlijkheid dat de tegenpartij zijn verplichtingen niet kan nakomen, waarbij
dit risico wordt geschat wordt op een schaal van 0 tot 20 (Fortis Master Scale)
Analyse van de mogelijkheden van de tegenpartij om in geval van faillissement een tegenpartij
toch aan zijn verplichtingen te kunnen houden (stelselmatig verminderen van het kredietrisico)
Formuleren van een onafhankelijke opinie
In geval van faillissement is er een afdeling die als doel heeft het opvolgen van probleemkredieten en het
vinden van oplossingen voor terugbetaling. Hierbij worden verschillende methodes gebruikt zoals
verkopen van de schuld, realiseren van onderpand of garanties, hedging...
Bij de analyse van de kredietwaardigheid worden verschillende criteria in acht genomen. De bank gaat
enkel overeenkomsten aan die passen in haar strategie en doelmarkt. Verder is een goed begrip van de
tegenpartij belangrijk en in welke industrie deze zich bevindt. De structuur en het doel van het krediet zijn
ook belangrijke factoren.
44
Indicatoren die gebruikt worden om verwachte en onverwachte verliezen te berekenen zijn probability of
default (PD), loss given default (LGD) waarbij men drie componenten onderscheidt, men heeft
administratieve kosten, het verlies van de eigenlijke som en de cost of carry. Een laatste indicator is het
uitstaand kredietrisico bij wanbetaling of exposure at default (EAD), een maatstaf voor hoeveel een bank
kan verliezen op jaarbasis in geval van een ratingverlaging of faillissement.
Het zijn deze factoren die de RW in de voorgaande formule bepalen. Afhankelijk van hoe deze gegevens
berekend worden onderscheiden we volgens Basel II drie verschillende manieren voor de berekening van
het kredietrisico. Ongeveer 35% van de banken maakte voor de crisis van de meest eenvoudige methode
waarbij men zich baseert op de gegevens van ratingagentschappen (Padel, 2007). Uit de jaarrekeningen
van Fortis is niet uit te maken in welke categorie Fortis zich bevindt.
4.4.3.1 Correlatie
Zoals eerder gezegd krijgen banken bij de internal ratings based manier toestemming om zelf de PD,
LGD, EAD en de effectieve maturity te berekenen, als parameters voor het risicogewicht van een actief te
berekenen. Onderstaande formule is de meest courante manier om deze gewichten te berekenen en
wordt ook gebruikt door ratingagentschappen zoals Moody‟s.
Figuur 19 Decompositie van kredietrisico in de verschillende componenten (Padel, 2007)
45
De volledige uitleg van deze formule valt buiten het bestek van deze verhandeling maar het lijkt mij
interessant om kort in te gaan op bepaalde aspecten die een rol kunnen hebben gespeeld in het verloop
van de crisis. Vooral de invloed van correlaties op de berekening van kredietrisico is een relevant
onderwerp in de context van de financiële crisis.
Bij de berekening van kredietrisico moet men rekening houden met twee verschillende soorten risico.
Systematisch risico: het effect van onverwachte veranderingen van macro economische factoren
en condities van de financiële markten op activa in portfolio. Dit is risico dat grotendeels niet
diversifieerbaar is.
Idiosyncratisch risico: risico typerend voor individuele leners. Dit wordt beschouwd als
diversifieerbaar risico wanneer men oneindige granulariteit van de portfolio veronderstelt.
Het uitgangspunt bij de risicogewogen functies van Basel II is dat deze portfolio invariant moeten zijn. Het
kapitaal dat moet worden aangehouden voor een bepaald actief mag bijgevolg enkel afhangen van het
risico van dat ene actief en niet van de gehele portfolio. Deze assumptie brengt het probleem met zich
mee dat diversificatie van de portfolio niet in beschouwing wordt genomen. Het asymptotic single factor
model (ASFR) lost dit probleem op door gebruik te maken van de wet van de grote aantallen waardoor het
idiosyncratisch risico wordt weggefilterd (Goordy & Heitfield, 2002). Kapitaalvereisten kunnen bijgevolg
berekend worden door te focussen op systematisch risico. Men veronderstelt met andere woorden
perfecte diversificatie door de oneindige granulariteit. De correlatie van risico tussen twee verschillende
kredieten is enkel afhankelijk van die ene systematische factor die kan worden geïnterpreteerd als de
macro-economische toestand van de globale economie. Correlaties worden berekend met behulp van dit
één factor model (Padel, 2007).
Hiermee stuit men op twee beperkingen en mogelijke bedreigingen van het model. De eerste is het risico
dat de portfolio geen perfecte granulariteit heeft en het idiosyncratisch risico bijgevolg niet volledig wordt
weggefilterd. Dit is vooral een probleem voor kleinere banken met een beperkt aantal posities. Een
tweede veel belangrijker probleem is het risico van sectorconcentratie, een overtreding van de assumptie
waarbij men uitgaat van één enkele systematische factor. Zelfs in grote markten zoals de Verenigde
Staten zijn er macro-economische verschillen, verder zijn er risico‟s verbonden aan elk land specifiek
(legaal risico, transfer risico…) en kunnen verschillende industrieën zich in verschillende cycli bevinden
(de auto-industrie is traditioneel veel conjunctuurgevoeliger dan de voedingsindustrie) (Basel Committee
on banking supervision, 2006). De correlaties die vermeld worden in de Baselnormen zijn
tijdsonafhankelijk en kunnen dus niet anticiperen op plotse veranderingen (Padel, 2007). De
correlatiecoëfficiënt van residentiële hypotheken staat bijvoorbeeld vast op 0.15 (Basel Committee, 2005,
p. 73).
46
Deze beperkingen kunnen een duidelijk gevolg hebben op de hoeveelheid risicokapitaal die optimaal
moet worden aangehouden en degene die in de werkelijkheid moet worden aangehouden.
Om een voorbeeld te geven, beschouw een portfolio met twee verschillende soorten krediet die elk
gedreven worden door een verschillende systematische factor. In het model wordt verondersteld dat de
portfolio een groot aantal kleine posities bevat waardoor er geen idiosyncratisch risico aanwezig is. In
figuur 20 zijn de resultaten zichtbaar. Er treden zeer grote verschillen op in kapitaalvereisten naargelang
de correlatie (Basel Committee on banking supervision, 2006).
Figuur 20 Portfolio kapitaalbehoeften (Basel Committee on banking supervision, 2006)
Het feit dat onderlinge correlaties tussen activaklassen veranderen en dus ook de correlatie tussen één
bepaalde activaklasse en de systematische factor wordt empirisch aangetoond. Thorp en Silvennoinen
vinden hier bewijs van bij ruwe metalen en aandelen. Voor 1990 was er geen correlatie tussen futures op
edelmetalen en Amerikaanse en Europese aandelen, terwijl er stijgende waarden tot 0.5 terug te vinden
zijn in de periode 1990-2009. Gelijkaardige effecten zijn terug te vinden tussen energie- en
landbouwproducten (Thorp & Silvennoinen, 2010). Algemeen wordt ook aangenomen dat in tijden van
crisis correlaties verhogen door verhoogde volaliteit waardoor er bijgevolg een verspreiding van de
financiële crisis naar de gehele economie kon plaatsvinden. Een model gebaseerd op het verleden kan
mogelijk moeite hebben om deze veranderingen snel genoeg te integreren en zal bijgevolg de risico‟s
onderschatten. Dit onderwerp wordt verder behandeld bij het hoofdstuk over systeemrisico.
Deze bevindingen zijn voorts zeer relevant op vlak van gestructureerde kredieten die men aanhield in de
investeringsportfolio van een bank. Hoewel de kapitaalvereisten op een andere manier berekend worden,
maakt men gebruikt van dezelfde onderliggende parameters en steunt men op dezelfde assumpties als bij
andere activa. Verder was er door de geringe ervaring en de beperkte hoeveelheid gegevens een extra
moeilijkheid om de correlaties correct in te schatten. De kwalijke gevolgen hiervan worden duidelijk in
tabel 5, met faillissement percentages die veel hoger liggen dan de geschatte parameters deels doordat
de onderlinge correlaties tussen bijvoorbeeld residentieel en commercieel vastgoed sterk onderschat
waren en sterk schommelden.
47
De faillissementen gingen samen met sterke ratingverlagingen die tweede ronde effecten veroorzaakten
door een verhoging van de kapitaalvereisten (afhankelijk van de ratings gegeven door de agentschappen)
en gedwongen verkopen, aangezien activa niet meer van investeringsgraad waren.
4.4.4 Liquiditeit
Liquiditeit is een onderwerp dat steevast terugkomt in de vele artikels die al geschreven werden over de
financiële crisis. Assumpties over liquiditeit van de markten voor financiering en activa, te weinig aandacht
voor liquiditeit in het risk management van een bank en de maturity gap tussen (langlopende) activa en
(kortlopende) passiva werden telkens genoemd als oorzaken. Liquiditeitsproblemen zijn zeker en vast één
van de redenen waarom Fortis in woelig vaarwater terechtkwam en waarschijnlijk de hoofdoorzaak
waarom de bank uiteindelijk werd verkocht aan BNP Paribas.
In het hoofdstuk over de overname van ABN AMRO werd reeds kort ingegaan op het netto tekort aan
liquiditeiten dat Fortis dagelijks moest financieren op de interbankenmarkt. De overname van ABN AMRO
zou ervoor zorgen dat dit dagelijks tekort substantieel zou verminderen. Het faillissement van Lehman
Brothers zorgde echter voor een schokgolf door de sector en een complete opdroging van deze
interbankenmarkt (zie figuur 14). Vanaf dit moment was Fortis grotendeels aangewezen op financiering
door de ECB, de FED en de NBB.
4.4.4.1 Overzicht
Opdat men de schaal en de grootte van de liquiditeitsproblemen ten gronde kan inschatten wordt eerst
een overzicht van de liquiditeitsbehoeften bij Fortis gegeven vanaf het moment dat Lehman Brothers
failliet gaat. De gegevens zijn grotendeels afkomstig van het voorlopig rapport van de bankencommissie
(Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009).
Periode 30 juni 2008 – 30 september 2008: Opname van 11 miljard Euro aan deposito‟s in Fortis
Nederland alleen, goed voor 15% van de depositobasis in Nederland.
15 september 2008: Faillissement Lehman Brothers
Liquiditeitsbehoefte van 19 miljard euro
Vooral de financiering in dollar is moeilijk door de afwezigheid van lange termijnfinanciering in dollar,
de beperkte liquiditeitsbuffer bij de FED en de ratingverlaging van Fortis door de kredietbeoordelaars
(Cremers, Drion, & Scholtes, 2010)
48
26 september 2008:
CDS prijs loopt op tot 600 basispunten tegenover 270 dag voordien
Toekenning van klassieke financiering door de ECB met behulp van tenders ten bedrage van 40
miljard euro wat een toename is van 25 miljard Euro vergeleken met het gemiddelde over de eerste
maanden van 2008. Op 1 september was dit nog maar 13 miljard euro.
Desondanks bestaat er nog steeds een behoefte van 19.8 miljard euro aan liquiditeiten, die moet
worden gedekt voor het einde van de dag
Op de interbancaire markt wordt 14.8 miljard euro gevonden, 7.7 miljard euro minder dan wat
gemiddeld de vorige vier dagen was opgehaald
Deposito‟s van ondernemingen en institutionelen dalen met 6 miljard euro op één dag
Retail funding daalt met 0.9 miljard euro op één dag
Fortis is verplicht om voor de eerste keer in haar geschiedenis een liquiditeitstekort voor te leggen aan
de NBB voor een bedrag van 5.4 miljard euro. Fortis doet beroep op een marginal lending facility15
noodfinanciering aan een meerkost van 100 basispunten ten opzichte van de klassieke rentevoet van
de ECB en moet activa in onderpand geven voor het bedrag
Op het einde van de dag waren alle door de markt geaccepteerde onderpand opgebruikt, inclusief de
strategische reserve van de bank
Om verdere liquiditeitsproblemen op te vangen was men van dan af aan enkel aangewezen op
Emergency Lending Assistance16
(ELA), een noodkredietlijn van de NBB. Omdat bij ELA men als
onderpand activa van sterk variabele aard mag geven (bijvoorbeeld onroerend goed). In tegenstelling
tot de marginal lending facility waarvoor alleen maar onderpand in aanmerking komt dat is
goedgekeurd door de ECB wat reeds volledig was opgebruikt. Op zeer korte termijn was er dus
slechts één oplossing meer voorhanden voor liquiditeitssteun. Om ELA te mogen verschaffen is er
unanieme toestemming nodig van de raad van Gouverneurs van de ECB wat op dat moment nog niet
voorhanden was.
Periode 29 september 2008 – 3 oktober 2008
De resterende liquiditeitsbehoefte voor Fortis bleef de volgende dagen zeer hoog ondanks klassieke,
stabiele financiering door de ECB voor dagelijks 43 tot 47.1 miljard euro.
29 september: 21.9 miljard euro
30 september: 43.8 miljard euro
1 oktober: 53.5 miljard euro
15
“A standing facility of the European Central Bank (ECB) which commercial banks in the euro area can use to obtain short-term (overnight) liquidity by pledging collateral (securities) eligble for rediscount by central banks at a pre-specified interest rate “ (Deutsche Bank). 16
ELA wordt door de ECB als volgt gedfinieerd: “Providing liquidity support in exceptional circumstances to a temporarily illiquid credit institution which cannot obtain liquidity trough either the market or participation in monetary policy operations” (ECB, 2007, p. 80)
49
2 oktober: 64.2 miljard euro
3 oktober: 65.1 miljard euro
Fondsen van Fortis Bank opgehaald op de interbancaire markt dalen met 50%. Een bedrag van 3.4 –
7.7 miljard euro in vergelijking met 22.5 miljard euro € de voorgaande dagen.
Massale opnames van deposito‟s door wholesale (19 miljard euro) en retail banking (5.1 miljard euro)
Noodfinanciering
Marginal Lending Facility:
NBB: 10.8 miljard euro
Federal Reserve: 15.1 miljard euro
Emergency Lending Facility:
29 september: 14.8 miljard euro (NBB)
30 september: 50.5 miljard euro (NBB)
1 oktober: 51.3 miljard euro (NBB)
2 oktober: 51.7 miljard euro (NBB) + 7 miljard euro (DNB)
3 oktober: 54 miljard euro (NBB) + 7 miljard euro (DNB)
Bijkomende rentekost per week: 28 miljoen euro
Nagenoeg alle activa waren in pand gegeven wat weinig manoeuvreerruimte over liet
Indien men de noodkredietlijnen bij de NBB en de gewone kredietlijnen bij de ECB samenvoegt krijgt men
een bedrag van 120 Md € dat op 3 oktober gefinancierd werd door centrale banken. Het werd snel
duidelijk dat dit een situatie was die niet lang houdbaar was gezien de grootte van de bedragen de
balansen van de centrale banken deed exploderen. Tegelijk kon de continuïteit van de bank niet meer
gegarandeerd worden. Verder was de meerkost van 28 miljoen euro per week voor de noodfinanciering
ook niet lang houdbaar (Sephiha, Michielsen, 2009, p. 203). De uiteindelijke oplossing die werd gevonden
was de overname van Fortis Bank België door BNP Paribas en de overname van ABN AMRO en Fortis
Nederland door de Nederlandse overheid, wat reeds in het hoofdstuk over de ondergang van Fortis werd
toegelicht.
De overnamedeal had twee grote gevolgen voor de liquiditeitspositie van Fortis. Allereerst werd door de
splitsing van Fortis België en Nederland permanent een groot deel van het liquiditeitstekort dat ontstond
door de wholesale activiteiten in Nederland weggewerkt. Er werd een bedrag van 50 miljard euro
teruggestort (overnamebedrag + terugbetaling korte termijn voorschot dat door de holding voortdurend
werd gegeven aan Fortis Nederland). Verder kon Fortis door de overname door BNP Paribas een beroep
doen op de liquiditeitsoverschotten in de groep zelf en kreeg het terug toegang tot de interbankenmarkt
(tussen de 19.6 miljard en 34.9 miljard euro in de periode van 13 oktober tot 3 december).
50
Desondanks bleef de klassieke financiering bij de ECB de daaropvolgende maanden op een hoog niveau
(tussen de 42.6 miljard euro en 50.3 miljard euro), mede door een verder dalende depositobasis (Horman,
Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009).
4.4.4.2 Liquiditeitsrisico
In de jaren voor de financiële crisis was er een wereldwijde trend in de bancaire sector om activiteiten te
financieren op korte termijn. Dergelijke banken werden als efficiënter gezien door hun lagere
financieringskosten. De bank Northern Rock, die zich grotendeels richtte op de wholesale markt, had
bijvoorbeeld een hogere rating op de aandelenmarkt dan HSBC, een bank die zich voor een groot deel
financierde met deposito‟s (The economist, 2010). Men was van oordeel dat de risico‟s zich situeerden
aan de kant van de activa en niet aan de kant van de financiering van de activa.
Fortis maakt in de toelichting van de jaarrekening van 2007 gewag van twee soorten liquiditeitsrisico die
het in beschouwing neemt; enerzijds het financierings-liquiditeitsrisco, anderzijds het markt-
liquiditeitsrisico. Financieringsrisico is het risico dat een financiële intermediair haar schulden niet kan
afbetalen wanneer deze vervallen. Markt-liquiditeitsrisico is het risico dat activa niet direct aan een faire
prijs kunnen verhandeld worden. Dit kan beschouwd worden als de systematische, niet-diversifieerbare
component van liquiditeitsrisico (Nikolaou, 2009).
“De strategie voor liquiditeitsrisico dient in overeenstemming te liggen met een strategie die waardecreatie
voor ogen heeft. Men gaat hierbij niet uit van een maximalisatiebeleid (zo liquide mogelijk) maar van
optimalisatie waarbij men rekening moet houden met de kredietwaardigheid van de bank en tegelijk de
winstgevendheid” (Fortis, 2007, p. 97). Liquiditeitsrisico werd hierbij vooral gezien in functie van de prijs
die men voor externe financiering moest betalen. Men ging nooit uit van een volledig opdrogen van de
markt (Cremers, Drion, & Scholtes, 2010, p. 481). Buiten de structuren die de liquiditeitspositie van Fortis
moeten bewaken en onderstaande tabel met de financieringsbehoeften wordt er geen informatie
vrijgegeven in de jaarrekeningen. De onderschatting van het liquiditeitsrisico door de banken en de
toezichthouders wordt duidelijk wanneer men een vergelijking maakt tussen de toelichting van het
marktrisico en het liquiditeitsrisico in de toelichting van de jaarrekening. Terwijl men twaalf pagina‟s
besteed aan marktrisico beperkt men zich bij liquiditeitsrisico tot slechts drie pagina‟s.
Uit tabel 17 wordt een duidelijk liquiditeitstekort zichtbaar in de periode van 0 tot 3 maanden. Op langere
termijn is er een permanent liquiditeitsoverschot. Het verschil op korte termijn is het bedrag dat Fortis
voortdurend moet financieren met behulp van repo‟s, de interbankenmarkt, centrale banken en andere
mechanismen.
51
Tabel 17 Looptijden activa en verplichtingen 2006 & 2007 (Fortis, 2007, p. 99)
Tijdens de crisis werd het duidelijk dat markt- en financieringsliquiditeit duidelijk gelinkt waren. De
huizenprijzen in de VS begonnen te dalen waardoor de waarde van veel gesecuriseerde activa daalde.
Hierdoor daalde de vraag naar dit soort activa (marktliquiditeit). Gevolg was dat SPV‟s die deze activa
herverpakten en doorverkochten en er tegelijk in investeerden in de problemen kwamen door illiquiditeit
en waardeverminderingen. Daarbovenop waren veel investeerders weigerachtig om deze ABCP
programma‟s te blijven financieren na vervaldatum omwille van de onzekerheid. Bijgevolg moesten de
SPV‟s beroep doen op de kredietlijnen die ze open hadden staan bij de banken (financieringsliquiditeit).
Hierdoor boekten de banken grote verliezen en ontstond er onzekerheid op de markten over de financiële
toestand van veel banken wat vervolgens meerdere extra ongewenste consequenties met zich mee
bracht.
52
Figuur 21 De verschillende links tussen de soorten liquiditeit (Nikolaou, 2009, p. 23)
Allereerst waren banken met liquiditeitsoverschotten weigerachtig om deze overschotten uit te lenen op
de interbankenmarkt (financieringsliquiditeit). Klanten van de banken verloren vervolgens het vertrouwen
en haalden deposito‟s weg, waardoor er nog extra vraag naar liquiditeit werd gecreëerd. Om dit tekort op
te vangen werden banken verplicht om activa te verkopen aan lagere prijzen om snel aan liquiditeiten te
komen (fire sales), waardoor het probleem terug overwaaide naar de liquiditeit van de markten.
Figuur 22 Liquiditeit in de de Euro geldmarkt (Nikolaou, 2009, p. 9)
De Basel regulering betreffende kredietlijnen naar SPV‟s door banken wordt behandeld in het hoofdstuk
met betrekking tot off-balance banking. In de volgende paragrafen worden enkel de Baselrichtlijnen met
betrekking tot liquiditeit behandeld. In een rapport gepubliceerd door de Bank of International Settlements
ten tijde van de financiële crisis midden 2008, stelt men 17 principes voorop die cruciaal zijn voor het goed
meten, inschatten en superviseren van liquiditeitsrisico. De principes kunnen in vier categorieën worden
opgedeeld: (Basel Committee on banking supervision, 2008)
Governance: Men moet ervoor zorgen dat liquiditeitsrisico in beschouwing wordt genomen bij het
formuleren van een algemene strategie voor het bedrijf en bij de bepaling en inschatting van de
risico‟s van nieuwe investeringen. Verder moet een algemeen kader ontwikkeld op senior
management niveau voor het inschatten van liquiditeitsrisico waarbij het executieve comité op de
hoogte wordt gehouden.
53
Meten en controle van liquiditeitsrisico: Hierbij is de ontwikkeling van processen voor het
identificeren, meten, opvolgen en controleren van liquiditeitsrisico cruciaal. Speciale aandacht
moet worden gegeven aan off-balance posities (SPV‟s, derivaten en kredietlijnen zijn hierbij
belangrijk). Een actieve opvolging van de liquiditeitspositie op lokaal niveau is hierbij belangrijk
omdat dit toelaat tijdig in te grijpen door middel van financiering tussen de verschillende entiteiten.
Om het liquiditeitsrisico verder te verminderen is het ook nodig om te zorgen voor een
gediversifieerde financiering van de activiteiten waarbij men ervoor zorgt dat er steeds genoeg
onderpand beschikbaar is dat snel kan worden aangewend of verkocht. Men kan hiervoor
verschillende indicatoren en meetmethodes gebruiken die verder worden uitgelegd in het rapport:
Liquiditeitslimieten, rekening houden met vroege waarschuwingssignalen zoals een verlaging van
de rating, een monitorsysteem, beheren van de toegang tot liquiditeitsmarkten, scenario analyse,
stresstesten en de aanwezigheid van een liquiditeitsplan dat in werking treedt ten tijde van
noodsituaties (contingency funding plan), zijn cruciale elementen.
Openbare publicatie: Een bank moet op regelmatige basis informatie publiceren waardoor
buitenstaanders zich een beeld kunnen vormen van de liquiditeitspositie en hoe deze wordt
opgevolgd.
De rol van supervisie: Toezichthouders zouden regelmatig een inschatting moeten maken van de
liquiditeitsbehoeften en het management hiervan bij de banken, om te controleren of dit op een
adequate manier gebeurt. Hierbij moet rekening gehouden worden met interne rapporten van de
bank zelf en met marktinformatie. Verder zou aan de regulator de mogelijkheid moeten worden
gegeven om tijdig in te grijpen bij een bank indien er zich onregelmatigheden voordoen.
Essentieel hierbij is dat de regulatoren op geregelde tijdstippen informatie uitwisselen met
centrale banken, overheden en onderling.
4.4.4.3 Monitoring bij Fortis
Reeds in 2004 werd het Fortis Liquidity Project opgestart met als uiteindelijk doel over een
controlesysteem te beschikken dat het liquiditeitsrisico kon schatten op geconsolideerde basis. Door
talrijke vertragingen was dit systeem nog niet operationeel in 2008. Ook al was het systeem wel
operationeel geweest, dan nog had het niet alle risico‟s kunnen inschatten omdat er een structureel
gebrek was aan gegevens over de posities die werden ingenomen op groepsniveau· (Hübner, Massart,
Swolfs, & Van Gerven, 2009, p. 237). Dit werd volledig duidelijk tijdens het onderzoek gevoerd in
opdracht van de Nederlandse staat. Maurice Lippens werd op vrijdag 26 september door Jean Paul
Servais, voorzitter van de CBFA, op de hoogte gebracht van de zware liquiditeitsproblemen van Fortis en
niet door iemand van Fortis zelf. In een interview reageerde Lippens hier als volgt op: “ Daar werd ik echt
duizelig van. Ik kon niet begrijpen dat het zover kon komen zonder waarschuwing”. (Cremers, Drion, &
Scholtes, 2010, p. 514)
54
Vanaf 2006 wordt er in de jaarrekeningen gewag gemaakt van het gebruik van limieten voor de huidige
dag, de dag erna en twee dagen later om eventuele toenames van het liquiditeitsverschil op het spoor te
komen. Maar om een echte trend op te sporen is het ook cruciaal om de verschillen op week- en
maandbasis te weten. Eind 2007 is dit nog altijd niet ingevoerd (Fortis, Fortis jaarrekening 2006, p. 86)
(Fortis, 2007, p. 98).
Vanaf 2006 heeft men een calamiteitenplan dat in werking treedt van zodra de liquiditeitspositie van Fortis
in het gedrang komt. Voor de ernst van de liquiditeitsproblemen van Fortis maakte men gebruik van de
kleuren geel, oranje, rood en zwart. Vanaf 24 september bevond Fortis zich hierbij in code rood, omwille
van de stijgende financieringskosten en het afnemen van de wholesale funding zonder onderpand. Het
was de eerste keer in de geschiedenis dat Fortis zich in deze situatie bevond. In deze fase mag er geen
geld meer uitgeleend worden op de interbancaire markt en geen onderpand uit de reservebuffer meer
gebruikt worden voor de dagelijkse business. Bij een code zwart moet de volledige strategie van Fortis
erop gericht zijn om te overleven (Cremers, Drion, & Scholtes, 2010, p. 481).
55
5. Postcrisis gevolgen
Ter ondersteuning van dit hoofdstuk werd een interview afgenomen met twee onderzoekers van de NBB,
Stijn Ferrari en Tom Franck, met beiden hun specialiteit in respectievelijk systeemrisico en Basel III. Het
doel van dit interview was de visie en de mogelijke rol van de NBB in beide deeldomeinen te achterhalen.
5.1 Systeemrisico
Een vraag die reeds dikwijls gesteld werd is hoe een crisis op de Amerikaanse vastgoedmarkt in
gestructureerde kredieten zich uiteindelijk kon verspreiden naar het volledige financiële systeem, terwijl dit
uiteindelijk maar een kleine radar in het geheel vormt. Volgens schattingen van het IMF had de markt van
non-prime MBS in 2008 een grootte van 1.1 triljoen dollar. In absolute termen een groot getal maar dit
bedrag is slechts een vijfde van de totale waarde van alle residentiële MBS (prime inbegrepen), slechts
een tiende van alle vastgoedhypotheken in de VS (13 triljoen dollar) en slechts een twintigste van de
waarde van al het residentieel vastgoed in de VS (20-30 triljoen dollar) (International Monetary Fund,
2007). Indien de verliezen op deze non-prime MBS worden vergeleken met bijvoorbeeld de
internetzeepbel, dan zijn deze met ongeveer 500 miljard dollar een pak kleiner dan de verliezen op de
+beurzen ten gevolge van de internetbubbel in 200117
(Hellwig, 2009).
5.1.1 Soorten systeemrisico
Het antwoord hierop kan grotendeels gegeven worden door de aanwezigheid van systeemrisico in de
financiële sector. Hiermee bedoelt men het risico dat problemen in één instelling het gehele financiële
systeem in gevaar brengen18
. Meestal wordt dit risico toegeschreven aan drie verschillende mechanismes
(Hellwig, 2009):
Domino-effecten door contractuele verplichtingen komen voor als problemen (faillissement,
ratingverlaging…) in één institutie afschrijvingen teweeg brengen omwille van contractuele claims
op deze instelling. Hierbij hebben we te maken met een broos evenwicht waarbij een grote
verwevenheid van financiële instellingen de kans op besmetting vermindert en tegelijk een betere
risicospreiding garandeert. Het nadeel van deze verwevenheid is dat indien er zich toch een
besmetting voordoet de gevolgen veel groter zijn. De grote verwevenheid van de instellingen dient
dan als het ware als een schokmultiplicator die het systeemrisico vergroot (Gai, Kapadia, Millard,
& Perez, 2008).
Domino-effecten door dalende activaprijzen komen voor als een instelling in problemen activa
moet verkopen om het hoofd boven water te houden. Hierdoor ontstaat er een neerwaartse druk
17
De NYSE had voor de bubbel eind 1999 een totale marktkapitalisatie van 11 triljoen dollar tot 9 triljoen dollar eind 2002. De NASDAQ had eind 1999 5.2 triljoen dollar aan marktwaarde tot 2 triljoen dollar eind 2002 (Hellwig, 2009). 18
De FSB definieert systeemrisico als volgt: “A risk of disruption to financial services that is caused by an impairment of all or parts of the financial system and has the potential to have serious negative consequences for the real economy” (Drehman & Tarashev, 2011, p. 26)
56
op de prijzen die een invloed heeft op alle banken en bijgevolg hun solvabiliteit. Vooral bij
financiële instellingen met gelijkaardige portfolio en bijgevolg stijgende correlatie kan dit
problemen geven. Volgens Acharya en Yorulmazer bestaan er stimulansen voor banken om hun
onderlinge correlatie te verhogen om extra kosten door informatie besmettingseffecten (zie
hieronder) te vermijden, aangezien risico-averse beleggers hun verwachtingen aanpassen aan
voorgaande resultaten. Indien bijvoorbeeld één bank goede resultaten voorlegt maar de andere
slechte dan zal de goede bank ook meer moeten betalen voor haar financiering door
overloopeffecten. Als beide banken goed presteren moeten ze beide minder betalen. Dit zorgt
ervoor dat banken strategieën volgen met gezamenlijk succes (Hellwig, 2009). Empirische studies
bevestigen wel degelijk dat de correlatie in de financiële sector in de jaren 90 tussen grote en
complexe financiële organisaties is gestegen (De Nicolo & Kwast, 2001). In crisisperiodes stijgen
deze correlaties zelfs nog meer, getuige de onderstaande tabel.
Tabel 18 Onderlinge correlaties tussen 45 financiële instellingen gedurende verschillende stress periodes (International
Monetary Fund, 2009)
Informatiebesmettingseffecten komen voor doordat problemen in een bepaalde instelling
investeerders ertoe aanzetten om bezorgd te zijn over andere instellingen en hun financiering bij
hun ook terug te trekken. Deze bezorgdheden kunnen voorkomen als men denkt dat andere
bedrijven een gelijkaardige strategie volgen of indien men vreest voor domino-effecten.
In de financiële crisis zijn al deze aspecten duidelijk aanwezig. De financiële problemen bij vele SIV‟s,
verschillende kredietverzekeraars zoals FSA en AMBAC en het faillissement van Lehman Brothers
brengen allemaal domino-effecten met zich mee door contractuele verplichtingen. De wettelijke
kapitaalvereisten, waarderingen aan reële waarde, kapitaalsverhogingen door banken en illiquide markten
voor bepaalde activa kunnen beschouwd worden als domino-effecten door activaprijzen. De
57
informatiebesmettingseffecten zijn terug te vinden onder de vorm van het opdrogen van de
interbankenmarkt en de gezamenlijke daling van de aandelen van financiële instellingen.
Deze onderlinge effecten zorgden ervoor dat problemen in een relatief kleine deelmarkt van de financiële
sector zich kon verplaatsen naar de volledige markt. Het is onmogelijk om in de praktijk een onderscheid
te maken tussen de verschillende soorten systeemrisico aangezien ze zich tegelijk manifesteren en elkaar
onmiskenbaar beïnvloeden.
5.1.2 Fortis De blootstelling van Fortis aan SIV‟s werd reeds duidelijk gemaakt in een voorgaand hoofdstuk over off-
balance banking. Midden 2008 bedroeg de blootstelling aan kredietverzekeraars 3.9 miljard euro waarvan
0.2 miljard euro in een directe vordering aan FSA (Fortis, Presentation results first 6 months 2008, 2008).
Verder moest Fortis omwille van het faillissement van Lehman Brothers een waardevermindering boeken
van 137 miljoen euro op niet-gedekte obligaties. Het had ook een blootstelling van 270 miljoen euro door
kortlopende financieringen die weliswaar gedekt waren door schuldpapier van goede kwaliteit (De Tijd,
2008). Domino-effecten door activaprijzen en informatiebesmettingseffecten werden eveneens reeds
besproken in voorgaande hoofdstukken.
Een interessante trend om weer te geven is het verloop van de bijzondere waardeverminderingen over de
periode van 2006-2008 waarin duidelijk de gevolgen van de subprime crisis teug te vinden zijn. Er is een
sterke stijging merkbaar van het aantal bijzondere waardeverminderingen dat moet worden genomen,
vooral op de rentedragende investeringen. Van 2.631 miljard Euro in 2005 tot 21.454 miljard Euro in 2008
aan waardeverminderingen op 1 jaar (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis jaarrekening 2006). Deze
afschrijving kadert deels in de oprichting van een afzonderlijk vehikel, Royal Park Investments, dat een
deel van de investeringsportfolio overnam van Fortis. Dit gebeurde aan grote minwaarden maar nam de
onzekerheid die heerste over Fortis weg. De verbreding van de crisis is ook terug te vinden in de cijfers.
Traditioneel gaan er meer bedrijven failliet in tijden van recessie en zouden dus logischerwijs de
waardevermindering op leningen aan ondernemingen moeten stijgen. Van 2005 tot 2008 is er een stijging
zichtbaar van 963 miljoen euro naar 2168 miljoen euro. Systeemrisico beperkt zich bijgevolg niet enkel tot
een verspreiding over de financiële sector maar over de gehele economie.
58
Figuur 23 In waarde verminderde activa periode 2005-2008 (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis jaarrekening 2006)
5.1.3 Meetmethodes voor systeemrisico
Voor de crisis lag de focus voor toezichthouders vooral op micro-prudentieel toezicht voor systeemrisico
met de nadruk op bedrijfsspecifieke risico‟s (Georg, 2011). Een bijkomend probleem hierbij was dat
banken dikwijls uitgingen van het too big to fail19
principe waarbij men veronderstelde dat wanneer een
grote bank toch in de problemen zou komen de overheid zou ingrijpen om erger te voorkomen20
. Het
faillissement van Lehman sloeg dan ook in als een bom. In de nieuwe regulering wordt uitgegaan van een
macro-prudentiële aanpak. Een eerste aanzet hiervoor werd gegeven op de G20 top in Seoul waarbij men
de risico‟s verbonden met zogenaamde systemically Important Financial Institutions (SIFI) met een aantal
globale richtlijnen probeerde aan te pakken die vervolgens verder moesten uitgewerkt worden (Georg,
2011):
De vereiste dat SIFI‟s die een globaal systemisch risico met zich meedragen een grotere
capaciteit moeten hebben om verliezen te absorberen als een reflectie van hun groter risico.
Meer intensief toezicht.
Een robuuste, financiële marktinfrastructuur om het besmettingsrisico van individuele
faillissementen te verminderen.
Een algemeen kader dat ervoor zorgt dat alle financiële instellingen zich veilig, snel en zonder
instabiliteit kunnen aanpassen aan de nieuwe regulering.
19
Dit wordt zelfs expliciet erkend door kredietbeoordelaars die systematisch hogere ratings geven aan banken die zich in deze situatie bevinden en bijgevolg goedkopere schuldfinanciering kunnen vinden (Ferrari & Franck, 2011). 20
Een oplossing van dit probleem zou kunnen bestaan in het opstellen van een crisis resolution scheme door de toezichthouders. Dit moet hen in staat stellen om in tijden van crisis een bank die afstevent op een faillissement op een ordentelijke manier te ontmantelen waarbij men de onaangename gevolgen zoveel mogelijk probeert te beperken. Dit kan bijvoorbeeld door niet alleen aandeelhouders te laten instaan voor de verliezen. (Ferrari & Franck, 2011)
0 5000 10000 15000 20000 25000
2005
2006
2007
2008
Leningen aan ondernemingen
Totaal
59
Andere supplementaire prudentiële maatregelen die bepaald worden door individuele landen op
vlak van liquiditeit, posities en structurele maatregelen.
Er zijn reeds verschillende methodes beschikbaar om systeemrisico te meten. Meestal vertrekt men hierbij
van de Expected Shortfall (ES) met een betrouwbaarheidsinterval van 99% voor de berekening van het
systeemrisico. Deze ratio kan met behulp van één cijfer de ernst van een extreme gebeurtenis met een
kleine probabiliteit die systeemwijde effecten kan hebben weergeven (Drehman & Tarashev, 2011). Men
maakt onderscheid tussen drie verschillende categorieën (Nationale Bank van België, 2010).
Het gebruik van verschillende indicatoren om een algemene maatstaf te ontwikkelen voor het
systemisch risico van de instelling. Deze individuele cijfers kunnen vervolgens geaggregeerd
worden om een enkele maatstaf te ontwikkelen voor het totale systeemrisico. Hierbij zijn reeds
verschillende indicatoren voorgesteld zoals totale activa (grootte), totale interbancaire schulden
en vorderingen (maatstaf voor verwevenheid) en het aandeel van niet traditionele bankactiviteiten.
Het gebruik van marktgegevens is een methode die gezien de tekortkomingen van andere
methodes sterk opkomt. Het voordeel van deze methode is dat er slechts een beperkt aantal
gegevens nodig is. De meeste zijn dan ook nog publiek beschikbaar zijn. Men heeft enkel de
marktprijzen van de instellingen (vb. CDS) en informatie van de balansen nodig, wat
internationale vergelijkingen mogelijk maakt. Deze methode heeft ook zijn tekortkomingen gezien
men enkel informatie heeft van beursgenoteerde bedrijven. Verder wordt er ook in de
veronderstelling gewerkt van een efficiënte marktwerking en het feit dat marktprijzen niet alleen
gedreven worden door kredietrisico wat zeker niet altijd het geval is.
De netwerkbenadering waarbij men gebruik maakt van netwerktheorieën om de verbindingen
tussen instellingen te projecteren. Indien al deze verbindingen in beeld zijn gebracht kunnen
simulaties gedaan worden om cascade effecten in de gehele sector op te sporen. Het nadeel
hiervan is dat er veel data nodig is die niet altijd beschikbaar is en dat de reacties van andere
financiële instellingen op een faillissement niet in beschouwing genomen bij de simulaties. De
NBB maakt gebruik van deze techniek om instellingen te identificeren die een systeemrisico
inhouden bij een faillissement (International Monetary Fund, 2009).
In tabel 18 (volgende pagina) worden verschillende fundamentele parameters van banken weergegeven,
waarbij men hun statistische significantie test voor het eventueel verklaren van overheidshulp ten tijde van
de financiële crisis (als een soort proxy voor systeemrisico).
De data zijn afkomstig van 36 belangrijke financiële instellingen wereldwijd. Hieruit is af te leiden dat
vooral de ratio‟s met betrekking tot leverage en marktwaarde van aandelen relevant zijn en kunnen dienen
als een initiële indicator voor kwetsbare instellingen (International Monetary Fund, 2009). Een opmerkelijk
feit hierbij is dat kapitaalratio‟s geen discriminerende factor vormen.
60
Gemiddeld genomen zijn de ratio‟s van commerciële banken die gered moesten worden zelfs hoger dan
deze van de gewone commerciële banken. Dit valt te verklaren door de extensieve off-balance en
effectiseringsactiviteiten die deze banken meestal ondernamen.
Tabel 19 Fundamentele karakteristieken van financiële instellingen (International Monetary Fund, 2009)
Een ander, meer recent onderzoek probeert verschillende, publiek beschikbare indicatoren te gebruiken
als betrouwbare benadering voor meer geavanceerde meetmethodes, die gebaseerd zijn op de
netwerkbenadering of marktgegevens. De achterliggende gedachte hierbij is dat deze geavanceerde
methodes moeilijk te implementeren zijn in de realiteit naar vereisten voor informatietechnologie,
computerrekenkracht en publieke communicatie (Drehman & Tarashev, 2011). Een bijkomend voordeel is
dat bij het gebruik van deze eenvoudige indicatoren financiële instellingen zelf hun systeemrisico kunnen
berekenen en toezichthouders mogelijk korter op de bal kunnen spelen.
Vertrekkende van een database bestaande uit twintig grote internationale banken wordt de relatie getest
tussen de resultaten van drie geavanceerde modelgebaseerde methodes en drie eenvoudige indicatoren
voor het meten van systemisch belang. Bij deze drie methodes maakt men onderscheid tussen twee top-
down methodes en één bottom-up methode. Bij top-down methodes berekent men eerst het globaal
systemisch risico alvorens dit toe te wijzen aan individuele instellingen.
61
Het verschil tussen de twee methodes situeert zich in het feit hoe het tegenpartijrisico bij interbancaire
leningen wordt toegewezen. Bij de ene wordt dit risico volledig toegewezen aan de uitlener (participation
approach). Bij de andere methode wordt het risico gelijkmatig verdeeld (contribution approach) aangezien
niet alleen ontlenen op de interbancaire markt maar ook het lenen risico‟s met zich mee brengt (door
bijvoorbeeld plotse liquiditeitsschokken). De bottom-up methode start van problemen bij een specifieke
instelling en evalueert vervolgens het globaal systeemrisico dat hiermee gepaard gaat (Drehman &
Tarashev, 2011). De COVaR methode (uitleg zie verder) is hiervan een voorbeeld.
Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat vooral de grootte van een bank kan worden gezien als een
zeer goede voorspeller van systeemrisico terwijl interbancaire leningen en ontleningen bij sommige
methodes extra informatie kunnen verschaffen. Deze resultaten kunnen erop wijzen dat banken en
toezichthouders, zelfs zonder grote investeringen in staat kunnen zijn om systeemrisico in te schatten.
Tabel 20 Regressieresultaten vergelijken proxies en geavanceerde methodes (Drehman & Tarashev, 2011, p. 10)
Een meer geavanceerde methode bestaat erin om de impact van een faillissement direct af te leiden uit
marktinformatie zoals CDS-spreads. Hierbij moet men niet vertrouwen op een kredietrisicomodel om het
totale risico in het systeem te kwantificeren (co-risk model), met als gevolg dat er weinig assumpties nodig
zijn om een correcte inschatting van de potentiële impact van de instelling op het systeem te verkrijgen.
Men bepaalt het systemisch risico van een instelling door de stijging van het risico in het financieel
systeem te bepalen wanneer de instelling in kwestie in de problemen raakt. (Nationale Bank van België,
2010)
62
Waarschijnlijk de beste gekende co-risk methode is het Conditional Value-at-Risk (ΔCoVaR) model, dat
gebruikt maakt van de oorspronkelijke VaR. ΔCoVaR van een specifieke financiële instelling y wordt
berekend als het verschil tussen de COVaR van de gehele financiële sector wanneer instelling y in de
problemen is en de VaR van de gehele sector zonder problemen. Met andere woorden de marginale
contributie van y aan het totale systeemrisico (Adrian & Brunnermeier, CoVaR, 2009). Met behulp van
ΔCoVaR is het mogelijk de impact van verschillende instellingen op elkaar na te gaan door deze uit te
zetten in een matrix. Niet enkel de evolutie van de risico‟s is dus zichtbaar maar ook hoe de eventuele
besmetting naar andere instellingen gebeurt en wat de grootte daarvan is. Deze methode kan beschouwd
worden als een bottom-up approach (International Monetary Fund, 2009) .
Figuur 24 COVaR (Nationale Bank van België, 2010)
De concrete regelgeving hierrond zal zich onder de Basel III regulering bevinden maar wordt ten vroegste
halfweg 2011 verwacht. Hierbij wordt een methodologie ontwikkeld om kwalitatief en kwantitatief
systeemrisico in te schatten. Verder worden er concrete maatregelen verwacht voor globale SIFI‟s opdat
zij additionele verliezen kunnen opvangen. Hierbij denkt men in de richting van extra kapitaalvereisten,
grotere beperkingen op grote posities en strengere supervisie (Basel Committee on banking supervision,
2010).
5.1.4 Systeemrisico in België
Reeds in 2003 werd in België een simulatie gedaan waarbij de gevolgen werden nagegaan van het niet
nakomen van de interbancaire verplichtingen door één enkele bank. De grootte van de verliezen hingen
hierbij af van de bloostelling de exposure at default en loss given default. Er werd hierbij onderscheid
gemaakt tussen eerste ronde verliezen (directe verliezen) en tweede ronde verliezen (indirecte verliezen)
die veroorzaakt worden door andere faillissementen. Door de beperkingen van het model moeten de
resultaten niet als volledig correct beschouwd worden maar eerder als een oefening waarbij resultaten
tussen verschillende landen kunnen worden vergeleken. (Nguyen, 2003)
Uit de resultaten bleek dat bij een faillissement van een Belgische bank de tier 1 kapitaalverliezen nooit
meer dan 3.8% van hun totale activa zouden belopen. Dit relatief lage percentage kan verklaard worden
doordat 85% van de interbancaire leningen aan buitenlandse banken wordt verstrekt. Dit percentage is
63
bijna volledig op het conto te schrijven van de vier Belgische grootbanken. Het hoge percentage aan
buitenlandse, interbancaire leningen kan ervoor zorgen dat Belgische banken relatief gevoelig zijn voor
internationale crisissituaties. Bij het faillissement van een buitenlandse bank kunnen de verliezen dus veel
hoger oplopen wat ook blijkt de onderstaande tabel. Vooral Franse, Nederlandse en Engelse banken
vormen hierbij de grootste risicogroepen. (Nguyen, 2003)
Tabel 21 Besmettingseffecten bij het faillissement van een buitenlandse bank (Nguyen, 2003)
In België werd vanaf oktober 2010 een lijst opgesteld van vijftien systeemrelevante financiële instellingen
die verplicht zijn een overzicht te geven van de ontwikkelingen met betrekking tot hun bedrijfsactiviteiten,
risicopositie en financiële positie (Comité voor systeemrisico en systeemrelevante financiële instellingen,
2010). Deze lijst zal in de loop van 2011 terug onderzocht worden en indien nodig worden aangepast.
Kredietinstellingen ( BNP Paribas Fortis NV, Dexia Bank België NV, ING België NV en KBC Bank
NV)
Financiële holdings ( Dexia NV, KBC Groep NV)
Verzekeringsondernemingen ( AG Insurance NV, AXA Belgium NV, Ethias NV en KBC
Verzekeringen NV)
Verzekeringsholdings (Ageas)
Instellingen die op het Belgisch grondgebied een cruciale rol spelen op het vlak van de
betalingsverrichtingen of de verrekenings- of effectenafwikkelingsverrichtingen (The Bank of New
York Mellon NV, Euroclear Bank NV, Euroclear en C.I.K. NV)
De criteria voor het bepalen van de systeemrelevante financiële instellingen werden vastgelegd in de wet
op 2 juli 2010 met betrekking tot het toezicht op de financiële sector en de financiële diensten en de
vaststelling van het organiek statuut van de Nationale Bank van België.
Kredietinstellingen, financiële holdings of gemengde financiële holdings met een balanstotaal van
meer dan 150 miljard euro of een marktaandeel op de Belgische markt van het spaarwezen of
van de kredietverlening van meer dan 10%.
64
Verzekeringsondernemingen of verzekeringsholdings waarvan het premie-incasso met betrekking
tot de levensverzekerings- of de niet-levensverzekeringsactiviteiten minstens 10% van de
Belgische markt vertegenwoordigt.
Instellingen op het Belgisch grondgebied die een doorslaggevende rol spelen op het vlak van de
bewaringsverrichtingen of verrekenings- of effectenafwikkelingsverrichtingen.
Instellingen die door de Nationale Bank als systeemrelevant worden beschouwd.
Strategische beslissingen moeten hierbij gemeld worden aan de Bank. Indien de Nationale Bank van
oordeel is dat een instelling een onaangepast risicoprofiel heeft, kan zij aan de betrokken instelling
specifieke maatregelen opleggen, waaronder bijzondere vereisten inzake solvabiliteit, liquiditeit,
risicoconcentratie en risicoposities. Bij een niet-naleving van deze eisen kan de Nationale Bank
geldboetes, dwangsommen en/of strafsancties opleggen.21
Naast deze specifieke maatregelen die de bank kan opleggen zijn er nog andere manieren waarop
toezichthouders systeemrisico proberen te beperken/verminderen. Allereerst zijn er de strenge
herstructureringsmaatregelen die aan veel Europese banken zijn opgelegd door de Europese Commissie.
Vervolgens zijn er binnen de tweede peiler van de Baselnormen wel diverse mogelijkheden tot interventie
op microniveau. Verder wordt momenteel ook nagedacht over een countercyclical buffer en andere
structurele maatregelen op macroniveau (zoals bijvoorbeeld een bankentax). (Ferrari & Franck, 2011)
Er wordt ook een lijst samengesteld met globale systemische banken (ongeveer 30). Hierbij wordt sterk
gelobbyd om niet op deze lijst te staan gezien de mogelijk strengere kapitaalvereisten en mogelijk
competitief nadeel. Nog voordat de lijst bekend is gaan er al stemmen op om deze lijst te vergroten tot 80
banken om concurrentievervalsing te vermijden (Goff & Jenkins, 2011).
21
KB betreffende de evolutie van de toezichtarchitectuur voor de financiële sector, BS 3 maart 2011
65
5.2 Basel III
Als laatste hoofdstuk is het relevant om te kijken hoe men de elementen die de financiële crisis hebben
veroorzaakt probeert aan te pakken in de nieuwe Basel regulering die in de loop van de komende jaren
van kracht wordt. Zoals eerder gezegd werd de aanzet hiervoor gegeven op de G20 vergaderingen in
Pittsburgh en Seoul. De manier waarop de regelgeving zal veranderen op zowel kwantitatieve als
kwalitatieve wijze, de invloed van de nieuwe regelgeving op de gehele financiële industrie en de mogelijk
zwakke punten van Basel III komen in dit hoofdstuk aan bod.
5.2.1 Noodzaak Basel III
Naast een algemene aanpak van de tekortkomingen van Basel II in de financiële crisis is ook de duidelijke
ommezwaai in de manier waarop toezichthouders naar risico‟s kijken belangrijk in de nieuwe regelgeving.
Van een micro-prudentiële aanpak is er een evolutie gaande naar een macro-prudentiële regulering van
het totale financiële systeem. De invoering van het “twin peaks” model in België is hier een duidelijk
voorbeeld van. De samenvoeging van de bevoegdheden van de CBFA en de NBB onder voogdij van de
NBB zorgt ervoor dat de micro- en macro-prudentiële supervisie van de Belgische financiële sector onder
hetzelfde dak gebeuren. Deze hervorming vond plaats onder invloed van significante veranderingen in de
Europese financiële supervisie met de oprichting van drie European Service Authorities (ESA),
verantwoordelijk voor een grotere harmonisatie van regelgeving en supervisie in de deelstaten, en een
European Systemic Risk Board (ESRB) die als doel heeft om een globale visie op systeemrisico te
ontwikkelen (National Bank of Belgium, 2011). Het is hierbij belangrijk om op te merken dat de ESRB niet
onder de voogdij staat van de ECB maar een volledig onafhankelijke organisatie is. Dit heeft als concreet
doel het monetair beleid en de regulering van de financiële sector afzonderlijk te beschouwen waarbij
beide instellingen andere, soms tegenstrijdige doelstellingen hebben. Getuige hiervan is de recente
renteverhoging van de ECB tegen de inflatie met als bijkomend gevolg dat banken zich duurder moeten
financieren. Dit model staat ook centraal in België, ook al bevinden beide bevoegdheden zich onder
dezelfde instelling (Ferrari & Franck, 2011).
Tevens was er in het decennium voorafgaand aan de crisis, een ontwikkeling van regelgevende
standaards gebaseerd op best practices in de industrie. Getuige daarvan zijn de interne modellen die
banken mogen gebruiken. Alleen, om een dergelijke aanpak te hanteren moet men zeker zijn dat deze
goed en correct zijn, daarom worden veel van deze regels aangepast. Verder moet een toezichthouder
ervoor kunnen zorgen dat arbitrage op basis van deze regels beperkt blijft, wat in het verleden niet het
geval was met het gebruik van bijvoorbeeld off-balance vehikels.
Bepaalde assumpties die vroeger werden gemaakt zijn ook duidelijk aan herziening toe. De
veronderstelling dat markten efficiënt zijn en dat marktdiscipline een goede aanvulling is voor supervisie
klopten duidelijk niet altijd.
66
Men moet rekening houden met irrationele markten waar prijsbubbels en zeer lage activawaarden
mogelijk zijn. De rol van financiële innovaties moet ook worden afgewogen gezien men de risico‟s van
dergelijke activa niet goed kan inschatten (Praet, 2010).
Figuur 25 Hervormingen Basel III ter versterking van de kapitaal en liquiditeitsbuffers (Nationale Bank van België, 2010)
5.2.2 Voorstellen Basel III
De verschillende voorstellen kunnen gegroepeerd worden rond zes verschillende onderwerpen. Hierbij
wordt de behandeling van systeemrisico buiten beschouwing gelaten omdat dit reeds in een afzonderlijk
hoofdstuk behandeld werd. Er moet wel opgemerkt worden dat niet alle maatregelen reeds definitief zijn
en er dus nog aanpassingen mogelijk zijn.
Verhoging van de kwaliteit van het kapitaal
Verhoging van de kwantiteit van het kapitaal
Verminderen van de leverage
Verbeteren van de korte termijn liquiditeit
Verhogen van de lange termijn financiering
Versterken van de vereisten voor kredietrisico
De kwaliteit van het aan te houden kapitaal wordt significant verhoogd doordat een veel groter percentage
dan de vroegere 50% van het tier 1 kapitaal moet komen van eigen vermogen en niet-uitgekeerde winst.
Er is een duidelijke verandering merkbaar waarbij de focus ligt op het core tier 1 kapitaal in plaats van het
tier 2 kapitaal (KPMG, 2010).
67
Veel van de hybride financiering die banken het voorbije decennium uitgaven zal ook niet meer in
aanmerking komen als tier 1 component. Fortis was hierbij een actieve speler in de uitgifte van deze
instrumenten om haar groei te blijven financieren22
.
Daarbovenop komt dat investeringen in minderheidsbelangen of financiële instellingen en uitgestelde
belastingen moeten worden afgetrokken van het tier 1 kapitaal voor het volledige bedrag dat meer dan
15% van het gewoon tier 1 kapitaal bedraagt23
. De 15% die hierbij niet moet afgetrokken worden krijgt een
risicoweging van 250% (Basel Committee on banking supervision, 2010). Vroeger gebeurde dit met een
verdeelsleutel van 50% waarbij de helft van tier 1 en de andere helft van tier 2 kapitaal werd afgetrokken.
Eind 2007 had Fortis na aftrek van de minderheidsparticipatie een kapitaal van 14.063 miljoen euro
(38.163 miljoen euro min 24.100 miljoen euro) (Fortis, 2007). Fortis zou met andere woorden slechts
2.482 miljoen euro niet moeten aftrekken van de core tier 1 ratio waardoor het een core tier 1 kapitaal van
16.54524
miljoen euro zou overhouden. Indien de afweging wordt gemaakt met de hoeveelheid
risicogewogen activa, dan bekomt men een ratio van 6.07% tegenover een objectief van 7% (Fortis,
2007). De financiering zou bijgevolg veel moeilijker te dragen zijn geweest door Fortis en zou in de
daaropvolgende moeilijke marktomstandigheden een bijna zeker faillissement van het bedrijf hebben
betekend. Naar de toekomst toe zal vooral de volledige aftrek van overgedragen verliezen op de tier 1
ratio een uitdaging vormen aangezien in 2008 meer dan 18 miljard euro verlies werd geboekt.
De minimumhoeveelheid aan te houden core tier 1 kapitaal wordt eveneens verhoogd van 2% naar 7%.
Dit houdt 4.5% aan gewoon tier 1 kapitaal in en een zogenaamde conservation buffer van 2.5%. Wanneer
de tier 1 ratio zich tussen de 4.5% en 7% bevindt is er voor de bank geen operationele beperking in haar
functioneren maar is ze wel verplicht van de winsten niet uit te keren maar te gebruiken om haar reserves
te vergroten. De tier 1 ratio en het minimaal totaal kapitaal stijgen ook naar respectievelijk 8.5% en 10.5%
(KPMG, 2010).
22
Zie overname ABN AMRO. Een groot deel van de overname betaalt Fortis met behulp van hybride financiering. 23
Veronderstel een bank met een kernkapitaal van 85€ (na volledige aftrek van alle mogelijke posten in de Basel regulering). De maximale hoeveelheid die niet van het kernkapitaal moet worden afgetrokken bedraagt dus 15% van 85% (15% van 85%). Elk bedrag boven 15€ moet bijgevolg volledig van het kernkapitaal worden afgetrokken. 24
In de veronderstelling dat voor alle andere factoren de Basel II regulering van kracht blijft. Hybride financiering wordt hierbij bijvoorbeeld wel nog tot het core tier 1 kapitaal gerekend. Indien dit niet het geval zou zijn dan zou de uiteindelijke core tier 1 ratio nog veel lager zijn. Verder wordt verondersteld dat het financieringsplan niet wordt veranderd.
68
Figuur 26 Retentie van de winsten naargelang de tier 1 ratio (Basel Committee on banking supervision, 2010)
Bovenop deze verhoging wordt aan de nationale toezichthouder de mogelijkheid gegeven om de banken
te verplichten een extra buffer tussen de 0 en 2.5% in te bouwen (countercyclical buffer) afhankelijk van
de aanwezigheid van systeemrisico. Om banken voldoende aanpassingstijd te geven moeten eventuele
verhogingen minstens twaalf maanden op voorhand aangekondigd worden. Deze buffers kunnen
afhankelijk van de toezichthouder op geconsolideerd of op entiteitniveau gebeuren (Basel Committee on
banking supervision, 2010). Een buffer op entiteitniveau lijkt hierbij beter gepast aangezien deze beter
inspeelt op de noden van elk land/activiteit, daar deze sterke verschillen kunnen vertonen25
. Momenteel
wordt onderzocht welke indicatoren in het oog moeten worden gehouden om de grootte van deze buffer te
bepalen en of deze buffer al dan niet effectief is. De resultaten hiervan worden verwacht in juni 2011. Op
vlak van indicatoren lijken vooral excessieve kredietgroei (ten opzichte van de economische groei) en
kredietgebaseerde indicatoren zoals activaprijzen een belangrijke rol te gaan spelen (Ferrari & Franck,
2011).
Een vermindering van de leverage wordt bekomen door een ratio waarbij de activa van een bank
maximaal 33 keer het totaal kapitaal mogen bedragen. Onder totaal kapitaal worden niet enkel de activa
op de balans verstaan maar ook off-balance activa, derivaten en repo‟s. Hierbij krijgen alle off-balance
activa een CCF van 100% tenzij het gaat om voorwaardelijke, annuleerbare verbintenissen waarbij de
instelling in kwestie dus geen enkele verplichting heeft om mogelijke verliezen op te vangen of te
financieren. In dit geval wordt een CCF van 10% gebruikt (Basel Committee on banking supervision,
2010). Indien men rekening houdt met de gemiddelde leverage van Fortis in de periode 2004-2007 (zie
tabel 14) dan zou dit een daling van de balans inhouden van 17.5%·.
Momenteel bevindt deze regelgeving
zich ook in een kalibratieperiode waarbij men de concrete gevolgen ervan nagaat. Mogelijks wordt de
weging van de verschillende off-balance activa nog aangepast naargelang hun risicoprofiel (Ferrari &
Franck, 2011).
25
Een bank die zowel in België als Turkije actief is heeft naargelang de entiteit die men bekijkt twee verschillende risicoprofielen. De hoge economische groei in een ontwikkelingsland brengt extra risico’s met zich mee die met behulp van een conservation buffer op entiteitniveau beter kan worden opgevangen.
69
Voor het eerst worden er ook liquiditeitsvereisten ingevoerd in de Basel regulering die waarschijnlijk de
grootste inspanning van banken zullen vragen. Men maakt een onderscheid tussen korte en lange termijn
financiering.
De 30-day Liquidity Coverage Ratio (LCR) moet ervoor zorgen dat banken kunnen weerstaan aan
liquiditeitsschokken op korte termijn. Aan deze LCR ratio moet kunnen worden voldaan in elke munt
waarin de instelling actief is. De liquide activa mogen ook niet gebruikt worden in tradingactiviteiten als
onderpand of dergelijke. Verder moeten ze regelmatig getest worden op hun liquiditeit door middel van
repo‟s of andere manieren. Bij de definiëring van de liquide activa wordt een onderscheid gemaakt tussen
level 1 en level 2 activa. Level 1 activa kunnen voor de volle 100% van hun waarde gebruikt worden
(cash, overheidsobligaties…) terwijl level 2 activa voor maximaal 40% van hun waarde ingeboekt kunnen
worden (bedrijfsobligaties…). Bij het bepalen van de cash outflow maakt men terug onderscheid tussen
verschillende categorieën die elk verschillende wegingen krijgen. Algemeen is er sprake van vier
onderdelen: retail deposito‟s, wholesale funding die contractueel kan worden weggetrokken, beveiligde
financiering (fondsen die verdwijnen door faillissementen…) en diverse financiering. (Basel Committee on
Banking Supervision, 2010)
De Net Stable Funding Ratio (NSFR) vergelijkt de beschikbare financieringsbronnen met de
financieringsvereisten resulterend uit de activa van de balans. Met deze indicator wil men de liquiditeit op
lange termijn waarborgen. Hierbij geeft men terug gewichten aan de verschillende soorten activa en
passiva naargelang hun stabiliteit en hun respectievelijke looptijd (Basel Committee on Banking
Supervision, 2010). Aan de nationale toezichthouder wordt terug de vrijheid gegeven het gewicht van
bepaalde activa en passiva te bepalen met name de vereiste financiering voor diverse off-balance items
valt hieronder.
Gedurende een dag (intraday) kunnen er zich echter nog altijd zogenaamde liquiditeitsschokken
voordoen, momenteel worden mogelijke maatregelen hiervoor nog bestudeerd door het Basel comité. Een
cruciaal element hierbij is het al dan niet duurder maken van deze intraday financiering, wat belangrijke
gevolgen kan hebben. Door het duurder maken van deze financiering bestaat de kans dat financiële
instellingen in plaats van aan het begin van de dag te voldoen aan de liquiditeitsbehoeften wachten tot het
einde van de dag. Men houdt een afwachtende positie aan en kijkt hoe de openstaande posities over de
dag evolueren in de hoop een lagere financieringsbehoefte te hebben. Indien iedereen wacht tot op het
laatste moment kan dit liquiditeitsproblemen op de markten veroorzaken (Ferrari & Franck, 2011).
70
Nadat de kapitaalsvereisten voor het trading book en gesecuriseerde posities reeds significant werden
verhoogd in de Basel 2.5 voorstellen en van kracht zullen zijn vanaf december 201126
, worden er verdere
voorstellen uitgewerkt opdat alle risico‟s gedekt worden onder de eerste peiler van Basel. In de nieuwe
Basel III normen ligt de focus vooral op de blootstellingen tussen financiële instellingen en het
tegenpartijrisico bij derivaten. Er wordt een extra kapitaalvereiste ingevoerd om mark-to-market verliezen
op te vangen bij OTC derivaten door veranderingen in het tegenpartijrisico27
(Basel Committee on banking
supervision, 2010). Deze credit value adjustment (CVA) kan verliezen opvangen die het gevolg zijn van
ratingverlagingen of sterke stijgingen van de CDS spread. De extra CVA moet echter niet gebruikt worden
in de kapitaalvereisten wanneer de clearing van deze derivaten gebeurt via zogenaamde central
clearinghouses gebeurt. De toezichthouders proberen met deze maatregel het tegenpartijrisico te
verkleinen door hogere standaardisatie en de transparantie te verhogen waardoor het risico beter kan
worden ingeschat. Tevens moet er minder onderpand worden gegeven bij deze central clearinghouses
(Härle, Heuser, Pfetsch, & Poppensieker, 2010).
Een tweede belangrijke verandering die wordt doorgevoerd is de verhoging van de risicoweging voor
financiële instellingen aangezien het correlatierisico in deze posities merkelijk hoger was dan
oorspronkelijk gedacht28
. De correlatiefactor die nodig is om het vereiste kapitaal te berekenen volgens de
formule in figuur 21 (pagina 51) moet worden vermenigvuldigd met een factor 1.25 indien aan één van de
volgende voorwaarden voldaan is: (Basel Committee on banking supervision, 2010)
Gereguleerde financiële instellingen met een balans groter dan 100 miljard dollar
Ongereguleerde financiële instellingen ongeacht hun grootte
26
Zie hoofdstuk off-balance sheet banking 27
Deze derivaten werden veel gebruikt omdat ze als CRM techniek werden gezien bij de berekening van het kredietrisico van een bank. In de financiële crisis moesten op deze instrumenten grote afwaarderingen gebeuren door de mark-to-market waardering. 28
Zie hoofdstuk systeemrisico
71
5.2.3 Gevolgen Basel III op de financiële sector
De gevolgen van deze maatregelen op de financiële sector zullen zeer groot zijn. Studies wijzen uit dat er
significante tekorten zijn in kernkapitaal en een drastische omschakeling van korte naar lange termijn
financiering.
Figuur 27 Kapitaal en financieringstekorten ten gevolge van Basel III (Härle, Heuser, Pfetsch, & Poppensieker, 2010)
Bovenstaande cijfers laten voor Europa een extra behoefte zien van 3.5 à5.5 triljard euro aan lange
termijn schuld terwijl op dit ogenblik Europese banken slechts 10 triljard aan lange termijn ongedekte
schuld hebben uitstaan. De werkelijke cijfers zullen lager uitvallen omdat de cijfers zijn berekend in de
veronderstelling dat banken hun strategie en structuren niet zullen veranderen (Härle, Heuser, Pfetsch, &
Poppensieker, 2010). Een mogelijk gevolg van de nieuwe reglementering kan zijn dat de M&A markt in de
financiële sector terug zal aanwakkeren door het verbeterde sentiment. Door de zware weging van
minderheidsbelangen op de tier 1 ratio zullen banken zich terugplooien op hun kernactiviteiten. Verder zal,
nu in het postcrisis tijdperk de winsten terugkeren de uitgestelde belastingen (deferred tax assets) snel
verminderen, de tier 1 ratio minder zwaar belast worden door deze aftrekken.
72
Figuur 28 Impact analyse van Basel III op de Europese Banken. Pro forma reductie van de 2009 Basel II Tier 1 ratio in de
veronderstelling van Basel III (The Boston Consultin Group, 2010)
Indien de invloed van Basel III op de tier 1 ratio per land wordt bekeken, dan is het duidelijk zichtbaar dat
de onderdelen other non-eligible capital instruments en regulatory deductions een groot deel van de
daling voor hun rekening nemen in de Benelux. De regulatory deductions kunnen grotendeels verklaard
worden door de verliezen van de financiële instellingen. De bancaire sector in België alleen maakte in
2008 een verlies van 21.2 miljard euro (Nationale Bank van België, 2009). Het grote aandeel van other
non-eligible capital instruments is verklaarbaar door de soort staatsteun die aan verschillende banken in
de Benelux is gegeven. Banken zoals ING en KBC hebben staatsteun ontvangen onder de vorm van
zogenaamde silent participations. Deze zijn te vergelijken met preferente aandelen maar kunnen niet
worden verhandeld en verwateren het gewone aandelenkapitaal niet.
Niet alleen het kernkapitaal wordt sterk beïnvloed door Basel III, er is ook een duidelijke weerslag terug te
vinden op toekomstige winsten. De stijgende kapitaalkost, een dalende leverage en de nood aan zeer
liquide activa voor het halen van de liquiditeitsratio‟s zorgen voor de sterkste dalingen van de ROE.
73
Figuur 29 Impact Basel III op ROE Europese Banken (Härle, Heuser, Pfetsch, & Poppensieker, 2010)29
5.2.4 Mogelijk ongewenste gevolgen Basel III
Hoewel de reglementering nog niet definitief is kan men toch reeds een aantal kanttekeningen plaatsen bij
de effectiviteit van een aantal maatregelen.
Het gebruik van een central clearinghouse zorgt er niet altijd voor dat het tegenpartijrisico vermindert. In
sommige omstandigheden vergroot het zelfs aangezien de mogelijkheden voor netting verminderen en er
meer onderpand vereist is (Duffie & Zhu, 2010). De motivatie om de clearinghouses een grotere rol toe te
dichten is terug te vinden in het feit dat er ten tijde van de financiële crisis weinig problemen waren in deze
sector. Verder is een groot deel van de paniek ten tijde van het Lehmanfaillissement veroorzaakt door een
gebrek aan informatie over wie welke posities bezat in deze OTC-derivaten, waardoor er veel ruimte was
voor speculatie en verdachtmakingen (informatiebesmettingseffecten). Duidelijkheid over deze posities
zou deze onzekerheid in de toekomst wegnemen (Ferrari & Franck, 2011).
Het risico op een daling van het aantal verstrekte leningen door banken is ook reëel door de strengere
kapitaalvereisten. Een studie uitgevoerd in opdracht van de BIS wees uit dat een stijging van de
kapitaalvereisten met één procent binnen de vier jaar na 4.5 jaar een daling van de kredietverlening
veroorzaakt met een mediaan van 1.4%. Tegelijk verhalen de banken de hogere financieringskosten op
particulieren en bedrijven door middel van een stijging van de intrest met een mediaan van 15.4
basispunten (Macroeconomic Assesment Group, 2010). Om de gevolgen op de kredietverlening te
beperken werd dan ook beslist om een lange implementatieperiode voor de Basel III normen in te lassen.
29
Cijfers zijn berekend in de veronderstelling dat het extra benodigde Tier 1 kapitaal wordt opgevangen door een kapitaalverhoging
74
Tabel 22 Impact Basel III op de kredietverlening van banken (Macroeconomic Assesment Group, 2010)
Deze daling in de kredietverlening heeft vervolgens een invloed op de groeisnelheid van de economie, die
wordt weergegeven in de onderstaande tabel.
Tabel 23 Impact Basel III op de jaarlijkse groei van de economie (Macroeconomic Assesment Group, 2010)
Hiertegenover moet worden gesteld dat niet enkel de kosten, maar ook de baten van de nieuwe normen in
beschouwing moeten worden genomen. Strengere kapitaal- en liquiditeitsvereisten zorgen ervoor dat de
kans op nieuwe financiële crisissen wordt verminderd wat er op zijn beurt voor zorgt dat mogelijk hoge
kosten worden vermeden. Indien men de som maakt van beide wordt het duidelijk dat de baten van de
strengere eisen opwegen tegen de kosten. (Basel Committee on Banking Supervision, 2010) Hierbij moet
opgemerkt worden dat zeer veel afhangt van de onderliggende assumpties in het model.
75
Figuur 30 Lange termijn economische gevolgen Basel III (Basel Committee on Banking Supervision, 2010)
De mogelijkheid bestaat ook dat bepaalde activiteiten, die momenteel nog worden uitgeoefend door
banken, zullen worden afgestoten wegens te strenge vereisten, vooral bij investment banking, waardoor
deze kunnen verdwijnen in het ongereguleerd gedeelte van de financiële sector (Härle, Heuser, Pfetsch, &
Poppensieker, 2010). Een voorbeeld hiervan kan men reeds terugvinden in de VS en meer recent ook in
Europa. Naast het plaatsen van deposito‟s op spaarrekeningen kan men deze ook deponeren bij money
market funds die ook een vaste rente aanbieden maar niet gereguleerd zijn. Een aantal van deze fondsen
kwam reeds in de problemen ten tijde van de crisis door investeringen in effectisering van activa.
Momenteel financieren veel van deze fondsen de liquiditeitsbehoeften van Europese banken in dollar voor
hun gesecuriseerde activa op korte termijn. Een te strenge regulering voor bepaalde producten zou een
verdere ontwikkeling van deze sector bewerkstelligen (Ferrari & Franck, 2011).
Het feit dat men financiering via de interbancaire markt wil verminderen, door er via de liquiditeitsratio‟s
ook een gewichtsfactor aan vast te hangen, kan de liquiditeit van deze markt verminderen. Daardoor kan
het moeilijker worden om overdaagse liquiditeitstekorten op te vangen en is er een kans dat het
systeemrisico vergroot wanneer de centrale banken niet actief interveniëren. Een andere factor die
mogelijk extra systeemrisico kan uitlokken is een liquiditeitsschok waardoor banken genoodzaakt worden
om hun liquide activa te verkopen (fire sales). Dit kan een negatieve invloed hebben op de prijzen
waardoor er verspreidingseffecten kunnen ontstaan naar andere banken. Een gedachtegang die hierbij
zou moeten overwogen worden, is het niet bindend maken van de liquiditeitsratio‟s maar instellingen de
mogelijkheid geven hier tijdelijk onder te gaan. De reden hiervoor is dat de procycliciteit die zich reeds
bevindt in de solvabiliteitsvereisten ook een duidelijke, nadelige rol kan gaan spelen in de liquiditeitsratio‟s
(Ferrari & Franck, 2011).
76
6. Conclusie
Het oorspronkelijke onderzoeksopzet van deze thesis was de fundamentele redenen te achterhalen
waarom Fortis bijna failliet is gegaan. Dit blijft ondanks het bespreken van de vele oorzaken van de
financiële crisis en de bijhorende problemen bij Fortis een moeilijke evenwichtsoefening. Het feit of Fortis
al dan niet grote fouten heeft begaan is niet eenduidig te bepalen. Het gebrek aan publieke informatie,
buiten de jaarrekeningen en de verschillende onderzoeken, over de posities waarin Fortis heeft
geïnvesteerd en het risk management dragen hier zeker toe bij . Algemeen kan worden gesteld dat een
combinatie van factoren ertoe heeft geleid dat de bank ten onder ging, waarbij de ene factor de andere
beïnvloedde en Fortis als het ware in een negatieve spiraal terechtkwam die moeilijk te stoppen was.
Hierbij is het wel belangrijk te vermelden dat Fortis getroffen werd door alle mogelijke aspecten die eigen
waren aan de financiële crisis. In tegenstelling tot een bank zoals bijvoorbeeld KBC die vooral zware
waardeverminderingen moest nemen op haar portfolio gestructureerde kredieten maar minder
liquiditeitsproblemen kende.
De overname van ABN AMRO aan de vooravond van de crisis kan men zeker en vast zien als de inleiding
op de financiële problemen bij Fortis. De alsmaar verslechterende marktomstandigheden tijdens de
integratie van ABN AMRO in Fortis, de vertragingen opgelopen door juridische moeilijkheden met de DNB
en de Europese Commissie, gecombineerd met de hoge prijs die betaald werd voor ABN AMRO zorgden
ervoor dat Fortis in een strak keurslijf werd gedwongen en weinig manoeuvreerruimte had om te
antwoorden op de extreme marktomstandigheden. Gezien de grootte van de overname zou het zelfs een
moeilijk te klaren klus zijn geweest in normale tijden. Zeker met betrekking tot de solvabiliteit was de
speelruimte beperkt. De mogelijkheden voor het ophalen van extra kapitaal waren reeds zo goed als
opgebruikt door de grote kapitaalverhoging die nodig was voor het doen slagen van de overname en het
feit dat de verkoop van niet strategische activa zo lang op zich deed wachten.
De transformatie van de bank naar Angelsaksisch model onder invloed van CEO Jean Paul Votron,
zorgde ervoor dat Fortis extra hard getroffen werd door de crisis. In de zoektocht naar groeimogelijkheden
in segmenten met hogere winstmarges, waagde Fortis zich meer en meer op de markt van de
gestructureerde kredieten. Het veranderde van een loutere investeerder in gestructureerde kredieten naar
een bedrijf dat zelf structuring activiteiten aanbood aan institutionele investeerders. Tegelijk hield het nog
een grote portfolio aan van gestructureerde activa met behulp van een off-balance vehikel (Scaldis). De
grote verliezen, die op deze activa geboekt werden door dalende vastgoedprijzen en de verplichte mark-
to-market waardering, hadden een rechtstreekse invloed op zowel de solvabiliteits- als de
liquiditeitspositie. De solvabiliteit werd aangetast door de verplichte waardeverminderingen die deels
rechtstreeks, deels onrechtstreeks op het eigen vermogen moesten worden geboekt omwille van de IAS-
normen.
77
De liquiditeitspositie kwam in het gedrang doordat de externe schuldfinanciering van Scaldis opdroogde
door het verlies van vertrouwen door investeerders. Als gevolg hiervan was Fortis verplicht om
rechtstreekse liquiditeitssteun toe te staan om verdere reputatieschade te vermijden.
De onzekerheid die hierbij ontstond op de financiële markten, door onwetendheid over enerzijds de
grootte van de posities in gestructureerde kredieten en anderzijds de grootte van de off-balance banking
activiteiten van de banken, zorgde voor een quasi volledige opdroging van de liquiditeiten op de
interbankenmarkt. Door het grote verschil in maturiteit tussen de activa en passiva, grotendeels
veroorzaakt door de Nederlandse bankactiviteiten, was Fortis sterk afhankelijk van deze oorspronkelijk
goedkope vorm van financiering. De schok die door de financiële markten ging als gevolg van het
faillissement van Lehman Brothers had dan ook zware repercussies voor de liquiditeitspositie van Fortis.
Vanaf dan was de bank genoodzaakt om voortdurend een beroep te doen op de noodfinanciering
voorzien door de verschillende centrale banken. Het structurele en steeds stijgende liquiditeitstekort,
veroorzaakt door de sterke afname van de depositobasis en het dalende vertrouwen in Fortis,
gecombineerd met de grootte van de bank vergeleken met het BBP van de betrokken overheden en de
financiële problemen bij andere instellingen zorgden ervoor dat de overheden geen andere optie zagen
dan over te gaan tot een gedwongen splitsing en verkoop van Fortis. Hierbij hadden Nederland en België
vooral oog voor de financiële stabiliteit in eigen land.
Verschillende oorzaken voor de ondergang van de Belgische grootbank kunnen worden teruggekoppeld
naar dieperliggende redenen waarbij algemeen kan gesteld worden dat het risk management niet
voorzien was op dergelijke crisissituaties. Niet alleen het management van de bank maar ook de
regelgeving en supervisie schoten tekort in de crisis. Een cruciale rol was hierbij weggelegd voor de
Baselregulering.
Het bepalen van de minimumkapitaalvereisten aan de hand van ratings van de verschillende activa
veroorzaakte bij de banken sterke incentives om meer risico‟s te nemen en tegelijkertijd het risicogewogen
kapitaal te verminderen. De risico‟s verbonden met de effectisering van activa werden verkeerd ingeschat
omwille van incorrecte tijdsinvariante modellen met verkeerde onderliggende assumpties. Hierdoor kregen
deze activa systematisch een hogere rating. Daarbovenop kwam het feit dat banken voor activa, die zich
in zogenaamde off-balance vehikels bevonden minder kapitaal moesten aanhouden. Er werd
verondersteld dat de risico‟s gedragen werden door andere, externe investeerders. De
liquiditeitsfaciliteiten die door banken aan deze vehikels werden gegeven waren louter en alleen om de
naambekendheid van het programma te verhogen en hielden zogenaamd geen wezenlijk risico in. De
realiteit heeft het tegendeel bewezen. De basisprincipes van risicogewogen kapitaal verhoogden ook
stelselmatig de procycliciteit in de financiële sector doordat in tijden van crisis banken verplicht worden om
meer kapitaal aan te houden terwijl kapitaal schaarser te vinden is.
78
In de context van het gebruik van incorrecte modellen met verkeerde onderliggende assumpties, kan ook
het gebruik van de VaR-indicator worden gesitueerd. Deze wordt gebruikt voor het bepalen van het
handelsrisico en de grootte van het economisch kapitaal. Door het wijdverspreide gebruik van de indicator
steeg de volaliteit van verschillende activaprijzen sterk. Een stijging van de VaR zorgde voor de verkoop
van activa, om de hoeveelheid aan te houden kapitaal te verminderen, resulterend in een negatieve
vicieuze cirkel die de waarde van de handelsportfolio en dus ook de resultaten van de bank negatief
beïnvloedde. De onderschatting van zogenaamde tail events, het gebruik van historische simulatie en het
niet incorporeren van bepaalde risico‟s zorgden voor een systematische foutenmarge en bijgevolg een
sterke onderschatting van de VaR in stressperiodes. Specifiek voor gestructureerde kredieten was het
gebrek aan gegevens door het recente ontstaan van deze activa een groot probleem.
In de Basel II normen wordt onderscheid gemaakt tussen markt-, krediet- en operationeel risico als
classificatie voor de verschillende soorten risico. Liquiditeitsrisico ziet men als een onderdeel hiervan en
wordt bijna niet vermeld. Achteraf bleek dit een schromelijke onderschatting van dit type risico aangezien
meerdere banken ten onder zijn gegaan ten gevolge van zware liquiditeitsproblemen (bijvoorbeeld
Northern Rock). De veronderstellingen dat liquiditeitsrisico zich enkel bevond aan de kant van de
financiering, activa altijd aan een marktconforme prijs konden worden verkocht en de interbancaire markt
een perfect, liquide kapitaalmarkt was bleken niet te kloppen. Centrale banken werden dan ook verplicht
om de geldkraan volledig open te draaien opdat de continuïteit van veel banken niet in het gedrang kwam.
Verder zijn er nog twee andere, dieperliggende redenen die slechts kort aan bod komen in deze thesis
maar wel vermeldenswaardig zijn specifiek voor Fortis. Het feit dat Fortis op het toppunt van de crisis
geen volwaardige CEO had na het ontslag van Votron, zorgde ervoor dat er als het ware een
machtsvacuüm ontstond waardoor cruciale beslissingen niet snel konden worden genomen. Een andere
factor die evenwel niet kan worden gekwantificeerd is het gebrekkige management van de informatie (en
dan meer specifiek de IT infrastructuur) betreffende de posities die Fortis in had genomen. Het niet in
staat zijn om snel informatie te krijgen over de geconsolideerde liquiditeitspositie of andere belangrijke
factoren stond een snelle en adequate beslissingsvorming zeker in de weg en verhoogde de onzekerheid
over de groep.
In de postcrisisperiode, waarin men zich nu bevindt, wordt de vraag gesteld hoe de Amerikaanse
vastgoedcrisis zich heeft kunnen verspreiden over de volledige financiële sector. De aanwezigheid van
systeemrisico verklaart deze vraag grotendeels en is dan ook een onderdeel dat vandaag de dag intensief
wordt bestudeerd. Informatiebesmettingseffecten, de vicieuze cirkel van dalende activaprijzen en de
faillissementen van instellingen worden algemeen gezien als de mechanismen die zorgen voor een snelle
verspreiding van problemen doorheen de financiële sector. Momenteel worden verschillende methodes
bekeken hoe men dit systeemrisico kan meten en men dit specifiek kan opvangen.
79
Een belangrijke rol is hierbij weggelegd voor de instellingen die als systemisch worden beschouwd door
de toezichthouder en die in de toekomst waarschijnlijk hogere kapitaalvereisten of andere restricties zullen
opgelegd krijgen.
Deze strengere kapitaalvereisten zullen vastgelegd worden in de nieuwe Basel III normen. Gecombineerd
met verschillende andere aspecten, waarbij de nadruk ligt op het verhogen en verbeteren van de kwaliteit
van het kernkapitaal, verlagen van de leverage, het beschouwen van liquiditeitsrisico als een volwaardige
risicocomponent en een verhoging van de kapitaalvereisten van verschillende soorten activa. De Basel III
normen liggen nog niet volledig vast maar nu al is men zeker dat deze een grote invloed zullen hebben op
de gehele financiële sector op vlak van return on equity en kapitaalkost. Het ultieme doel van Basel III is
nieuwe financiële crisissen te vermijden of banken en toezichthouders er op zijn minst beter op voor te
bereiden. Belangrijk hierbij om weten is of deze nieuwe normen al dan niet nieuwe risico‟s met zich mee
brengen. Er kunnen onder meer vragen worden gesteld bij het gebruik van central clearinghouses voor
OTC-derivaten, de mogelijke procycliciteit van de nieuwe liquiditeitsnormen en de lange termijn gevolgen
voor de economie op vlak van kredietverlening.
VIII
Bibliografie
Adrian, T., & Brunnermeier, M. k. (2009). CoVaR. Federal Reserve Bank of New York.
Adrian, T., & Shin, H. S. (2008). Liquidity & Leverage. J. Finan. Intermediation , 418 - 437.
Aragones, J., Blanco, C., & Dowd, K. (sd). Learning curve extreme value VAR. Derivatives Week .
Bank of Australia. (2007). Capital adequacy: measurement of capital.
Basel Committee. (2005). International convergence of capital measurement and capital standards. Basel
committee on banking supervision.
Basel Committee on Banking Supervision. (2010). An assessment of the long-term economic impact of stronger
capital and liquidity requirements. Basel: Bank for International Settlements.
Basel Committee on banking supervision. (2010). Basel III: a global regulatory framework for more resilient banks
and banking systems. Basel: Bank For International Settlements.
Basel Committee on Banking Supervision. (2010). Basel III: International framework for liquidity risk measurement,
standards and monitoring. Basel: BIS.
Basel Committee on banking supervision. (2009). Enhancements to the Basel II framework. Basel Committee.
Basel Committee on banking supervision. (2008). Principles for sound liquidity risk management and supervision.
Basel: Bank for International Settlements.
Basel Committee on banking supervision. (2006). Studies on credit risk concentration. Basel: Bank for international
settlements.
Basel, Committee. (2003). Public disclosure by banks: results of the 2001 Survey.
Board of governors of the federal reserve system. (2008). Monetary Policy Report to the Congress.
Brunnermeier, M. K. (2009). Deciphering the liquidity and credit crunch 2007-2008. Journal of economic
perspectives , 77-100.
Comité voor systeemrisico en systeemrelevante financiële instellingen. (2010, Oktober 26). Info over
systeeminstellingen in België. Opgeroepen op April 20, 2011, van Nationale Bank van België .
Coval, H. D., Jurek, J. W., & Stafford, E. (2007). Economic catastrophe bonds.
Cremers, F., Drion, C., & Scholtes, C. (2010). Verslag van het onderzoek naar Fortis n.v. Amsterdam:
Ondernemingskamer van het gerechtshof Amsterdam.
Cuoco, D., & Hong, L. (2004). An analysis of VaR-based capital requirements.
Dayal, R., Garabedian, J., Luther, L.-U., Rhodes, D., & Tang, T. (2009). Living with new realities: creating value in
banking 2009. Boston: The Boston Consulting Group.
De Nederlandsche Bank. (sd). Capital adequacy directive (2006/49/EC). Opgeroepen op 2010, van DNB:
http://www.dnb.nl/openboek/extern/id/en/all/41-122421.html
IX
De Nicolo, G., & Kwast, M. L. (2001, Juni 19). Systemic risk and financial consolidation: are they related?
Opgeroepen op April 4, 2011, van
http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=279912&rec=1&srcabs=1027718
De Tijd. (2008, September 15). Fortis voor 137 miljoen euro direct blootgesteld. De Tijd .
Deutsche Bank. (sd). Banking and stock glossary. Opgeroepen op maart 4, 2011, van Deutsche Bank homepage:
http://www.db.com/lexikon/lexikon_de/content/index_e_1172.htm
Drehman, M., & Tarashev, N. (2011). Systemic importance: some simple indicators. BIS Quarerly Review , 25 - 37.
Duchateau, S. (2010). Financial Engineering. Brussel: HUB.
Duffie, D. (2007). Innovations in credit risk transfer: implications for financial stability. Stanford University.
Duffie, D., & Zhu, H. (2010). Does a central clearing counterparty reduce counterparty risk. Stanford University.
ECB. (2007). The EU arrangements for financial crisis management. Monthly Bulletin february , 73-84.
Eckner, A. (2007). Computational techniques for basic affine models of portfolio credit risk. Stanford University.
European Central Bank. (2004). Credit risk transfer by EU banks: activities, risk and risk management. ECB.
Ferrari, S., & Franck, T. (2011, Mei 9). Visie van de Nationale Bank van België op diverse aspecten van syteemrisico
en Basel III. (T. Dhondt, Interviewer)
Financial Stability Board. (2009, Maart 12). Twenty-Second Meeting, London: Press Release: FSF decides to broaden
its membership. Opgeroepen op Februari 28, 2011, van Financial Stability Board :
http://www.financialstabilityboard.org/press/pr_090312b.pdf
Fortis. (2009). Annual results 2008 presentation.
Fortis Bank. (2008). Jaarrekening 2008.
Fortis Bank. (2009). Structured credit portfolio end of Q4 2008.
Fortis. (2008). Consolidated interim financial statements for the first half-year 2008.
Fortis. (2008). Consolidated interim financial statements for the first half-year 2008.
Fortis. (4de kwartaal 2007). Consolidated quarterly financial report.
Fortis. (2008). Financial & Operational overview 2007.
Fortis. (2008). Financial & Operational review 4 aug 2008.
Fortis. (2008). Financial and operational overview first quarter of 2008.
Fortis. Financial statements 2007.
Fortis. (2007). Fortis Corporate Governance Report .
Fortis. Fortis jaarrekening 2006.
X
Fortis. (2007). Fortis jaarrekening 2007.
Fortis. (2007). Full year 2007 results presentation. Brussel.
Fortis. (2006). Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006.
Fortis. (2005). Jaaroverzicht 2005.
Fortis. (2007). Jaaroverzicht 2007.
Fortis. (2005). Jaarverslag 2005.
Fortis. (2009). Persbericht betreffende de transacties tussen Fortis holding, de belgische staat, fortis bank & BNP
Paribas.
Fortis. (2008). Presentation results first 6 months 2008.
Franklin R., E., & Frederic S., M. (1995). The decline of traditional banking: implications for financial stability and
regulatory policy. Economic Policy Review , 27 - 47.
Freshfields Bruckhaus Deringer. (2009). Regulatory capital reform. Freshfields Bruckhaus Deringer.
Gai, P., Kapadia, S., Millard, S., & Perez, A. (2008). Financial innovatio, macroeconomic stability and systemic crises.
The economic journal , 401-426.
Georg, C.-P. (2011). Basel III and systemic risk regulation: what way forward? Halle: Global Finanical Markets.
Goff, C., & Jenkins, P. (2011, Maart 29). HSBC chairman calls for systemic list of banks. Opgeroepen op April 4, 2011,
van Financial Times: http://www.ft.com/cms/s/0/2069bd4a-5a41-11e0-86d3-00144feab49a.html#axzz1J0nZhJi7
Goordy, M., & Heitfield, E. (2002). Estimating default correlations from short panels of credit rating performance
data.
Greenbaum, S., & Thakor, a. (1987). Bank funding modes: securitization versus deposits. Journal of banking and
finance , 379-392.
Härle, P., Heuser, M., Pfetsch, S., & Poppensieker, T. (2010). Basel III: what the draft proposals mean for European
Banking? McKinsey&Company.
Hellwig, M. F. (2009, Februari). Systemic risk in the financial sector: an analysis. De economist , pp. 129-207.
Horman, G., Van Gerven, W., Vermeiren, R., & Kilesse, A. (2009). Voorlopig rapport van het college van experts.
Brussel.
Hübner, G., Massart, M., Swolfs, L., & Van Gerven, W. (2009). Rapport préliminaire du collège d'experts.
IASC Foundation. (sd). IFRS. Opgeroepen op Maart 2, 2011, van IFRS 7 financial instruments: disclosures:
http://www.iasb.org/NR/rdonlyres/8177F9A2-EB2F-45A3-BBF3-3DE7DCB13E1A/0/IFRS7.pdf
International Monetary Fund. (2009). Global financial stability report. Washington DC: IMF.
XI
International Monetary Fund. (2007, April). Market developments and issues, global financial stability report.
Washington DC.
Investopedia. (sd). Info over Basel I. Opgeroepen op december 31, 2010, van Investeringswebsite:
http://www.investopedia.com/terms/b/basel_I.asp
Janssens, J., Lamoot, J., & Nguyen, G. (2007). Liquidity risk in the banking sector: the Belgian perspective. Financial
Stability Review , 123-133.
Keoun, B. (2008, Juli 13). Citigroup's $1.1 Trillion of Mysterious Assets Shadows Earnings. Opgeroepen op Februadi
28, 2011, van Bloomberg: http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=a1liVM3tG3aI
KPMG. (2010). Basel 3 pressure is building. KPMG.
Krahnen, J. P., & Wilde, C. (2008). Risk transfer with CDOs.
Larsen, P. T. (2007, Augustus 17). Goldman pays the price of being big. Financial Times .
Macroeconomic Assesment Group. (2010). Assessing the macroeconomic impact of the transisition to stronger
capital and liquidity requirements. Basel: Bank for International Settlements.
Management The Children's Investment Fund. (2007, 20 2). The Wall Street Journal. Opgehaald van The Wall Street
Journal: http://online.wsj.com/public/resources/documents/tciletter-0918.pdf
Mollenkamp, C. (2007, November 27). HSBC becomes first bank to bail out troubled SIVs. The economist .
National Bank of Belgium. (2011). New architecture for the supervision of the financial system in Belgium. Belgian
prime news , 4.
Nationale Bank van België. (2009). Financial Stability review 2009. Brussel: NBB.
Nationale Bank van België. (2010). Financial Stability Review 2010. Brussel: NBB.
Neftci, S. (2000). Value-at-Risk calculations, extreme events and tail estimation. Journal of Derivatives , 23-37.
New York University - Leonard N. Stern School of Business. (sd). Value at risk. Opgehaald van
http://www.stern.nyu.edu/: http://pages.stern.nyu.edu/~adamodar/pdfiles/papers/VAR.pdf
Nguyen, G. (2003). The Belgian Interbank Market: interbank linkages and systemic risk. Financial Stability Review ,
105-120.
Nikolaou, K. (2009). Liquidity risk concepts, definitions and interactions. ECB.
Nocera, J. (2009, januari 4). Risk Mismanagement. New York Times .
Padel, Y. (2007). Minimul capital requirement Basel II: credit default model & its application. Vrije Universiteit
Amsterdam.
Praet, P. (2010). Building a more stable financial system: regulatory reform in a post-crisis perspective. Nationale
Bank van België.
Sephiha, Michielsen. (2009). Bankroet.
XII
Siddiqi, J. (2009, December 20). Risk management and Basel II.
The Boston Consultin Group. (2010). Facing new realities in European banking: risk management after the crisis and
impact of Basel III. BCG.
The Economist. (2009, Januari 22). In Plato's cave. The economist .
The economist. (2010). The gods strike back: a special report on risk management. The economist.
The federal reserve board. (2009). Monetary policy report of february 2009. Opgeroepen op December 31, 2010,
van Annual report fed 2009: http://www.federalreserve.gov/boarddocs/rptcongress/annual08/sec1/c1.htm
Thorp, S., & Silvennoinen, A. (2010). Financialization, crisis and commodity correlation dynamics. University of
technology Sydney.
Vlaamse Federatie van beleggingsclubs en beleggers. (2008). Forits: een terugblik op de feiten. VFB.
Wilde, C., & Jan, K. P. (2006). Risk Transfer with CDOs and systemic risk in banking. Center for financial studies an
der Universität Frankfurt.
Woods, M., Dowd, K., & Humphrey, C. (2008). The value of risk reporting: a critical analysis of value-at-risk
disclosures in the banking sector. Int. J. Financial Services Management , 45-64.
Recommended