DERVİŞ VE ÖLÜM ROMANINDA VAROLUŞÇU UNSURLAR

213 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

Geliş Tarihi: 05.12.2018 Kabul Tarihi: 22.08.2019 Makalenin Künyesi: Özkara, O (2019). “Derviş ve ÖlümRomanındaVaroluşçu Unsurlar”.Türk Dünyası Dil ve Edebiyat

Dergisi, 48, 213-234. DOI: 10.24155/tdk.2019.117∗ ÖğretimGörevlisi,ArdahanÜniversitesi,okan_ozkara@windowslive.com ORCIDID:0000-0001-7703-0660

DERVİŞ VE ÖLÜM ROMANINDA VAROLUŞÇU UNSURLAR

OkanÖZKARA∗

Özİnsanınontolojiksorunlarıneticesindeyapmışolduğusorgulamalarla

aslındailkinsandanberigörülenvaroluşsorunsalı;özellikleİkinciDünyaSavaşısonrasıAvrupainsanınınyaşadığıbuhranınneticesindeöncelikleFransa’daolmaküzeretümAvrupa’davezamanladünyanınhemenheryerindekuramsaldeğerkazanmışbirakımolarakanlambulur.

Savaşyıllarındakurşunadizilereköldürülenkardeşininkendisiüze-rindeyarattığıyıkıcıetkiyiyirmiyıllıkolgunlaşmaevresisonundayazar-lığınaustacayansıtanMeşaSelimoviç’inDerviş ve Ölümromanıonaltıbölümdenoluşur.Herbölümbaşındayeralanveobölümüngenelözetiniteliğitaşıyanepigramlar,romanıntümelçerçevesiniyansıtır.KahramananlatıcıylaelealınanolaylardüzlemindekendiniâdetaAhmetNureddinilebütünleştirenSelimoviç’inkurgusalkopukluklaraimkântanımayanbuepigrafikgeçişleriaynızamandaonun,olayıiçselleştirdiğiningösterge-sidir.

Yaşanmış bir olayın kendisi üzerinde yarattığı değişimi, felsefi altyapısıylabirleştirerekyazındünyasınakazandırması;çalışmanınvaroluşfelsefesietrafındabiçimlenmesineimkântanımıştır.Bubağlamda,dün-yayabırakılmışlığınısorgulamalarneticesindeirdeleyenvebusüreçtede-ğişimeuğrayarakhemontolojikhemdekonum/makamitibariyledeğişen/dönüşenbaşkişietrafındaseyirbulananlatı;insanınkendibeniniyarata-bilmesininöneminivurgulamasıyönüyledeayrıbirdeğertaşır.Tümbu

Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi Turkish World Journal of Language and Literature

Sayı/Issue: 48 (Güz-Autumn 2019) - Ankara, TÜRKİYE

Araştırma Makalesi

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

214 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

hususlargözönündebulundurularakçalışmada,MeşaSelimoviç’inDer-viş ve Ölümadlıromanıvaroluşçuunsurlarbağlamındaincelenmektedir.

Anahtar Sözcükler: Derviş ve Ölüm,varoluşçuluk,psikanaliz,dö-nüşüm,yerinialma.

Existentialist Elements in the Novel Death and the DervishAbstractTheproblematicofexistence,whichhasactuallybeenseensincethe

firsthumanasaresultofinquiriesmadeonontologicalproblems,gainsmeaning as amovement that hasgained theoretical value in the entireEurope,especiallyinFrance,asaresultofthedepressionexperiencedbyEuropeanpeopleafterWW2,andalmosteverywhereintheworldovertime.

ThenovelDeathand theDervishwrittenbyMešaSelimović,whoexpertly reflected twentyyearsofmaturation following thedestructiveeffectcausedbyhisbrother’sexecutionbyafiringsquadduringthewar,consistsofsixteenchapters.Epigrams,whicharefoundinthebeginningof each chapter and form the general summary of that chapter, reflectthe universal framework of the novel. These epigraphic transitions ofSelimović,whoalmostincorporateshimselfwithSheikNuruddinintheplaneofeventsthataredescribedbyaheronarrator,thatdonotallowanygapsinnarrationarealsoanindicatorthathehasinternalizedthetopic.

The author’s contribution of the transformation created in himselfby a lived event to the world of literature by combination with hisphilosophical background allows this study to be shaped around theexistentialistphilosophy.Inthiscontext,thenarrativethatrevolvesaroundthemaincharacter,whois transformed/changedbothontologicallyandspatially/positionallyby inquiringonhisdesolateness in theworldandchanginginthisprocess,isalsosignificantintermsofitsemphasisontheimportanceoftheperson’sabilitytocreatehisownself.Consideringalltheseissues,thisstudyexaminesthenovelDeathandtheDervishwrittenbyMešaSelimovićinthecontextofexistentialistelements.

Keywords: Death and theDervish, existentialism, psychoanalysis,transformation,replacement.

GirişFelsefibirakımadönüşmesiylederinlemesine incelenmeyebaşlanan

varoluşçuluk,yazın/edebiyatiçerisinegirerekvaroluşçusöylemidoğurur.Budüşünceyegöreinsanındavranışları,düşüncelerivetümontikdeğer-leridünyayageldiktensonrazamaniçerisindeoluşur;yaniözüninsandanönceoluşmasısözkonusudeğildirvebireydünyadaedindiğideneyimlerneticesindeşekillenir.

Okan ÖZKARA

215 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

Yaşadığıtoplumabağlıolarakgörünmesiveolmasıgerekenarasındakiacıvericisıkışmışlığınneticesindebirtakımsorgulamalardabulunanbireykendikimliğiniyaratmaçabasıiçerisinegirer.Öyleki“doğumdanölümedeğinsüreklieylemdeolmayıgerektirenbusüreçtebireyöncekendiev-reniniyaratır”(Abiç,2018:261). Kendiolabilmearzusundakibirey ilkolarak “hiçliğin, insani varoluşun en belirleyici yönü olduğunu” kavrar.Sonrakiaşamada,“’benböyleböyledeğilim’diyebilmegücüyle”(Cevizci,2015:1044)zamaniçerisindedeğişimeuğrar.İlkolarakkendiduvarları-nıyıkanbirey,arzuedilenedoğrubiryönelimhâlinialırveCampbell’ın(2010:198)ifadeettiğinihaiödüllebirliktearzuedileneulaşır;yani,idealolanınyerinialır.Böylebirdurumunedebîmetindekiifadesiolarakkarşı-mızaçıkanDerviş ve ÖlümromanıdabaşkişiAhmetNureddin’inbireyselvaroluşmücadelesiesnasındayaşadığıdeğişimvedönüşümlerielealırkendöneminYugoslav-Boşnaktoplumununsosyalvesiyasaldurumunuyan-sıtmasıyönüyleulusal,başkişinindervişliğininkavramsalbirhâlalmasıneticesindeevrenselbirboyutkazanır.

Yugoslav-BoşnakdünyasınınDoğu-Batıarasındakisıkışmışlığınınim-geselifadesiniteliğindeolaneserdekiolaylar,başkişiŞeyhAhmetNured-din’inetrafındaşekillenir.Derviş ve Ölüm,Meşa(Mehmet)Selimoviç’in1966yılındatamamladığıonaltıbölümdenoluşanromanıdır.Selimoviç,başındangeçenolaylarıduygusallıktansıyrılmakvekaleminikuvvetlen-dirmekamacıylayaklaşıkyirmiyılsonrakurgulayarakkalemealır.Mev-levitekkesişeyhiolanAhmetNureddin’in,kardeşininölümününardından“DervişliktenKadılığa”,oradanda“Ölüm”euzananyolculuğuesnasındaiçdünyasındayaşadığıbuhranlarınanakurguyayönverdiğianlatıtoplamon altı bölümdenoluşur.Herbölümünbaşında çoğunluğuKur’an-ı Ke-rim’denolmaküzerebölümünkıssasımahiyetindeepigramlaryeralır.Yal-nızcaepigramlardanhareketledevaroluşsorunuyaşayanbireyinkendilikdeğerlerini yaratabilme arzusunun gözlenebileceği roman bir değişimin,dönüşümün,yerinegeçmeninürünüolarakanlambulur.

Romanda,AhmetNureddin’inbaşındangeçenolaylaryataydüzlemdeanlatılırken; “tarihsel olan ile zamanla değişmezolanın öyküsü” (Kork-maz, 2015: 144) de dönemin eleştirisinin yapıldığı gizil ifadelerdenha-reketledikeyboyuttaanlambulur.Ayrıcaromandahızlagelişenolaylarlabirliktegerçekleşengeçişlerin“Derviş-Kadı-Kaymakam-Müftü-Vali”gibikişilerveonlarıneseriçerisindetemsilettiklerideğerlerinçatışmasıylave-rilmesiyazarınkurgusalustalığınındagöstergesidir.

Dramatikaksiyonusağlayanögelerintematik(ülkü)değerlerilekar-şıdeğerlerinkişi,kavramvesimgeseldüzlemdeçatıştırılmasındandoğan

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

216 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

Derviş ve ÖlümromanınıKORAŞeması(Korkmaz,2015:282)üzerindegöstermekmümkündür:

Ülkü Değerler Karşı Değerler

Kişiler Düzleminde

(Şeyh)AhmetNureddinİshakHasan

KadıAynîEfendiKaymakamMollaYusuf

Kavramlar Düzleminde

AdaletDoğrulukDostlukErdemCesaretBarışMasumiyetHuzur

AdaletsizlikBireyselçıkarDeğişendeğeryargılarıHırsSavaş

Simgeler Düzleminde

AltınKuşGüvercinAydınlıkSessizlik

YarasaKargaKaranlıkZincirvegünah

Şemada yer alan ifadeler bir araya getirildiğinde romanın çıkarımıolabilecek fikir kompozisyonunun oluşturulur. Bu fikir kompozisyonunbireysel, ulusal ve evrensel boyutlarını anlamlandırabilmek için roman-dakientrikkurgununüzerineoturtulduğukişi,kavramvesimgedeğerleriçözümlemekgerekir:

Kişiler düzleminde; adalet, doğruluk, dostluk, erdem, cesaret, barış,masumiyet vehuzurgibi değerlerinvücut bulmuşhâli olarakkarşımızaçıkanbaşkişi(Şeyh)AhmetNureddinveonundolayımlacısı(normkişi-ler)olarakİshakveHasankarşımızaçıkar.İnandığıtasavvufideğerleruğ-runayıllarönceailesindenuzaktabirtekkeyegelerekşeyhlikderecesinekadaryükselenAhmetNureddin, insanlarakarşıhoşgörülü,yardımseverbir insandırveşemadagörülenkarşıtkişilerinkişiselçıkarlarıneticesin-de suçsuz yere hapsedilen kardeşiHarun’un durumu karşısında önce içhesaplaşmalaragider.Buyolda;hayatındaoanadekyalnızbirkezgörüpbilinçaltındabiçimlendirdiğiİshakvedünyayıhafifealırgibigörünenHa-san’ınyardımıylaöncekardeşinikurtarmak,kardeşininhapishanedeykenöldürüldüğünüöğrendiktensonradagenelanlamdaadaletsizliğekarşıdur-maküzerekarşıt(zıt)kişilerlebirçatışmaiçinegirer.

Baştayerelyönetiminolmaküzere,içerisindebulunduğutoplumunde-ğişendeğeryargıları,kişiselçıkarlarıneticesindetemsilettikleriadaletsiz-likvehepdahafazlasınıeldeedebilmeküzerekişilerdüzlemindekikarşı

Okan ÖZKARA

217 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

değerlerinhırslarıylabirsavaş içerisinegirenAhmetNureddin,zamanlakimliksorunuyaşadığınısezinler;ancakonagörebirdervişeyakışmaya-cakkinvenefretduygularınınveintikamarzusununetkisiylebirtaraftandaontiksorgulamalaragiderkibubaşkişiüzerindekideğişimvedönüşü-meyolaçananaunsurolarakanlambulur.AhmetNureddin’indeğişimin-dealgısalbağlamdaüzerindebüyüketkisiolan“Tekke”ve“Hücre”;onundünyadakivarolabilme/yeredinebilmeuğraşındakikırılmamekânlarıolur.

Benanlatıcı,inandığımistikdeğerlerlemetafizikboyuttabirödülar-zusuylakasabasından/ailesinden ayrılarakyerleştiği kente/tekkeyekadargeçensüreçteanne,babavekardeşleriylebirliktebiryaşamsürerkenas-kerlikdönüşüsevdiğikişiyleevlenmearzusundadır;ancaksavaştayara-lanmasısonucu-kikasabayaşehitolduğuhaberigelir-askerdengeçdönervesözlüsününbirkaçgünöncebaşkasıylaevlendirildiğiniöğrenir.Bununüzerinebir“yolculuk”açıkanAhmetNureddin“yenihayat”ındailkeşiğiaşarakMevlevi tekkesine girer ve zamanla ŞeyhAhmetNureddin olur.AncakbabasınagöreonuizleyerekkentegelenvehapsedildiğidönemdeöldürülenHarun’undurumunuöğrenmekarzusundakiŞeyhAhmetNured-dinbirandakendisinikardeşininhapsedildiğikaledebulunanbirhücredebulur.“Hücre”deyaşadıklarıiseona“ŞeyhliktenKadılığa”uzananyolunanahtarınısunar.

Sadece tekkevehücregibi sessizliğebürünmüşmekânlardakendinidinleyebilme fırsatı bulan başkişi, “ideal” olana giderken çocukluğundadinlediği altın kuşmasalıyla hedefe odaklanıp özgürlüğü hatırlatan gü-vercinler, geleceğin umut veren yönünü imleyen aydınlık gibi simgeseldeğerlerledışdünyakarşısındakizırhını tamamlar.Yinederoman içeri-sindekarşıtgüçlerleveonlarıntemsilettiklerideğerlerleözdeşleşenkanasusamışlığınsimgesiyarasa,yitimlerdenbeslenişinsimgesikarga,kaotikuçurumları andırankaranlık, esaretinve cezalandırmanın simgeleri olan“zincirvegünah”laülküdeğerlerinçatışmasınınyönverdiğiroman,Ah-metNureddin’inölümüyleneticelenir.RomanınbaşındadüzbirkarakterolarakkarşılaşılanAhmetNureddin’in,yukarıdadeğinilendeğerlerinça-tışmasıyladevingenbirkarakteralmasınagidenyolunbeşanabaşlıketra-fındaincelendiğiçalışma,varoluşçuunsurolarakdeğişimvedönüşümünyazınsalyansımasıdır.

1. Kendini Arayan Bireyin Ontik Sorgusu: Ben Kimim?Toplumlarınkendilerineözgübazıdeğeryargılarıbulunurvebireyler

toplum tarafından bu normlara uymaklamükellef olarak gösterilir. İsterkocabirülkeisterçekirdekbiraileolsun;bulunduğuyeriçerisindebirernesneolmakzorundabırakılanbirey,zamanlakendinisorgulamayabaşlar:

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

218 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

“Bubenmiyim?Benböylemiolmalıyım?Şudurumdamutlumuyum?..”gibisorularlasıkışmışlığındankurtulmakisteyenbirey,Sartre’ın“kendin-devarlık”kavramınagöreilkolarakhiçliğiyletanışmakzorundadır.“Hiçli-ğininsanivaroluşunenbelirleyiciyönüolduğunu,insanınhiçliksayesindekendisiyledünyaarasındaki farklılığıgördüğünü”(Cevizci,2015:1045)bu sayede bireyin kendi özelliklerinin farkına varabileceğini ifade eder.İçindebulunduğudurumunbelirsizliği, “onunyalnızcabiryönünümut-laklaştırmaksuretiyleinkâredenkendineyabancılaşmış,kendinialdataninsandeğil;sadecesahicibireyvarabilir”(Cevizci,2015:1054).Gerçekanlamdabireyolabilmekiçiniseçalışmadaelealınanromanınbaşkişigibi“AdımAhmetNureddin,banaverilenbuadıgururlabenimsemiştim.Oysaşimdi,sırtımdaderigibikatkatdizilenbuncauzunyılgeçtiktensonrabuadhakkındaşaşkınlıkladüşünürkenaradabirgülümsediğimbileoluyor.”(Selimoviç,2017:20)gibidüşüncelerleilkolarakbulunduğuhâlinfarkınavarır.Bununneticesinde,“İçimdekisıkışma ileçevremdekisıkışmaara-sındabenzerliklervarmışgibigeliyorbana.”(Selimoviç,2017:22)diyenbireykendisiveçevresindezamanlaoluşanhapsedilmişliğinesaretindenkurtulmak için özneler ve nesneler arasındaki farklılığı ortaya koymayaçalışır:

“Dünya ile ben, birdenbire birbirimiz için birer sır olduk; karşılıklı ola-rak şaşkınlıkla bakıştığımız hâlde, birbirimizi ne tanıyabiliyor, ne de an-layabiliyoruz artık.” (Selimoviç,2017:24)Anlaşılacağıüzerekendini arayanbirey ilkolarak içindebulunduğu

dünyailebirsavaşagirer.Busavaştangalipçıkabilmesiiçinbireyin,karşı-sınaçıkantümengelleriaşmasıgerekmektedir.Buyoldailkolarakkendisiveyaşadığıdünyaarasındakifarklılıklarıçözümleyenbirey,aralarındakisaçma kavramının kurgusallığını eleştirir. Ontik sorgularıyla birlikte ilkaşamayıgeçmekisteyenbireyiçin,“saçmaenyüksekgerilimdirveo,bugerilimikendiçabasıylatekbaşınasürdürüpgider;çünkübilirkibutanı-mı, her gün yenilenen başkaldırması ile tek gerçekliğinin, yadsımasınınkanıtıolmaktadır”(Cruickshank,2015:102).Böylelikleiçdünyasındakitartışmalarıbellibirboyutagetirirkenzamanlaoanakadaredindiğideğer-leriyıkmaarzusutaşımayabaşlar:

“Korktum. Bende bu her şeyi yok etme isteği nasıl doğdu?” (Selimoviç,2017:51)Kierkegaard(2011:90),“tinyoksunluğundakikaybolmuşluk,kaygıla-

rınenkorkuncudur”der.RomanınbaşkişisiŞeyhAhmetNureddin’inkor-kusununkaynağıdabudur.Dünyanınenkorunaklıyeriolananarahmindençıkışındansonrayeryüzünetekrarbırakılmışlığınınfarkınavaranbaşkişi,

Okan ÖZKARA

219 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

tinseldoğumunugerçekleştirmeküzerebiryolaçıkmıştırvebuyoldaogünedeksahipolduğunusandığıdeğerlerindenuzaklaşmakzorundadır:

“Daha önce de içimde huzursuzluk ve ayaklanmalar olmuştu; ama bunlar baygınlık ya da düzenimin bozulması gibi bir anlık, geçici, iz bırakmayan şeylerdi. O gece ise felce uğramış gibi oldum, benimle ilgili olan her şey çatır çutur yıkıldı, kendimi tanıyamaz hâle geldim.” (Selimoviç, 2017:56)Tinseldoğumununsağlanmasıiçineskiyiyıkıpyeniyiaramakzorunda

kalanbirey,birtakımnevrotiksorunlarladailgilenmelidir.Üzerinegiydiril-mişolanıçıkarmanınzorluğuylatanışanAhmetNureddin,yenidünyasın-dasahipolduğunudüşündüğüsorumluluklarlabirsarsıntıyaşar.Depremniteliğindeolanbusarsıntıylaanlıkolarakgüniçerisindedeğişentoplumkarşısındakirollerinidemasayayatırırkentekrarhiçliğininfarkınavarır:

“Şimdi ben neyim? Ödlek bir kardeş mi? Yoksa inançsız bir derviş miyim? İnsanlara olan sevgimi mi yitirdim? Yoksa dinî inancım mı zayıfladı? Bu durumda her şeyimi yitirmiş sayılmaz mıyım?” (Selimoviç,2017:112)İnsanın yeryüzündeki korkularının temelinde çoğunlukla din vardır.

Öylekidinînormlarındışınaçıktığıyadatabularıyıktığızamancezalan-dırılacağını düşünen birey, kendini kaotik bir boşluğun içerisinde bulur.Ancakyeryüzündehiçbir insan için,helede şeyhlikkademesindekibiriiçininandığı(dinî)değerleriniyıkmakromanlardanokunduğugibikolaydeğildir.AhmetNureddin’indedeğişimindenöncevesonraolmaküzereiçerisindebulunduğuikifarklıdünyanınönündekienbüyükaşama,dinseldeğerleraşamasıdırki“estetikvebilgininbazı türleri sonlubirbütününduygusunadayanılırken,dinselbilmesonsuzbirbütününduygusunukul-lanır” (Bellah, 2017: 9) düşüncesiyle işleyebileceği günahlardan korkanbaşkişi dinsel gerçekliğini yitirmemek arzusundadır. RomandaMevlevitekkesişeyhiolarakkarşımızaçıkanAhmetNureddiniçiniçindebulundu-ğudurumaslındaçokdahaacıvericidirçünküyaşamıboyuncainsanlarayardımetmek,yolgöstermeküzerekendinigörevlendirenbaşkişi,karde-şininhapseatılmasındansonrauğradığıyıkımla“İnsanşeklimimi,dinimimi,yoksaikisinibirdenmiyitirdimben?”(Selimoviç,2017:112)derkentoplumiçindekirolüyledüşüncelerininbirbiriyleuyuşmadığınınfarkında-dır.

Çevresiylearasındaki farklılığınzamanlaayırdınavaranbirey,birta-kımzorluklarlakarşılaşırkenbirtaraftandaerginlenmesinisürdürür.Hiç-liğininfarkınavararakboşbirlevhagibidoldurulmayahazıroluşunudaitirafederken“Birşeyiçindebirşeydeğil;çevremizdekilerleeşitolmayan,aynıolmayan,birleşmeyenvarlığımızlabirşeyiçindebirhiçizbiz.”(Se-limoviç,2017:120)diyenAhmetNureddingibizorunlubirkabullenişin

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

220 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

etkisiyle varolabilmek için bir sonraki aşamaya hazır bulunuşluğunu daifadeedebilir:

“Ne adım ne de unvanım vardı bütün gece; bir inanca ışık tutan, bir tek-kenin şeyhi olan Ahmet Nureddin’i unutmuştum.” (Selimoviç,2017:243)RomanınbaşkişisiAhmetNureddin’ingenellikleiçmonologlarhâlin-

debelirttiğiontiksorgusukendiniarayışınınsomutbiçimiolarakkarşımı-zaçıkar.ÖnceliklekendisiveiçerisindebulunduğutoplumarasındakifarkıortadankaldırmakzorundaolduğunugörenAhmetNureddin,zorolsadadeğişmezsandığıtabularınarağmenuhreviolanadönükyaşamınadünyevideğerlerkatmaküzerebirdeğişimiçerisinegirecektir.Buyoldailkolarakhiçliğinigörenbaşkişi,kalıcıbirdeğişiklikyaşamakiçindışarıdangelecekyardımlaraihtiyaçduymaktadır:

2. Dolayımlayıcı ve Arzunun Biçimlenişi/YönelimiRomandadramatik aksiyonun sağlanması içinönemli bir unsurola-

rakyapısaldüzlemdenormkişileregereksinimduyulmaktadır.Başkişinineksikyönlerinigidererekonudolayımlayan,tamamlayanunsurlarolarakkarşılaşılannormkişiler,“ferdiplandaençokboyutluolanveenfazlade-rinliğiolankahramanlardır”vebukişilerin“tezatyaratmakveokuyucuyurahatlatmakgibigörevleriolduğukadarbirinciderecedekikahramanlarınkusurlarınıyansıtma,somutlaştırmagibifonksiyonları”(Korkmaz,1997:298)dabulunur.

Derviş ve Ölüm romanında başkişiAhmet Nureddin’in ideal olanaulaşmayolundayardımcılığıgöreviniikikişiüstlenir.Bunlardanbiriyal-nızcabirkezgecekaranlığındagörüpdeadınıbilebilmemesinerağmençocukluğundaçoksevdiğidayısınınismiylebilinçaltındabiçimlendirdiğiİshak’tır.Birdiğeriisezorzamanlarındasürekliyanındaolan,AhmetNu-reddin’iyönlendirenveonayolgösterenHasan’dır.Başkişi,gerçekhayat-tasomutbiçimdeyanındagörülenHasan’ın tekbaşınayeterliolamadığıanlardabilinçaltındabiçimlendirdiğiidealbirtipolarakİshak’ınyardımı-nasığınır.İshak,“bircesaretvekurtuluşimgesiolarakişlendiğindencis-manivarlığıyokgibidir”(Korkmaz,2015:286).Buyönüyleİshak,hayaldünyası ürünü olurken başkişinin düşün evrenindeki ideal insan tipininyansımasıolarakelealınmalıdır.

Romanınilkbölümlerindehakkında(Hasan’ınkızkardeşiylebirlikte)kötüplanlaryapanancakilerleyenbölümlerdeHasan’ınkendisihakkın-daki iyidüşüncelerdeneminolanAhmetNureddinyaşadığıpişmanlıklabirliktegeleceğinişekillendirmeküzerezoranlarındailkolarakHasan’asığınır:

Okan ÖZKARA

221 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

“Hasan’ın boş, verimsiz iyiliğinin bana ne faydası ne de zararı doku-nabilir. Onun her şeyi; berrak neşesi, hatta uysal tabiatı bile boş ve faydasızdır. Ama kentte, üzüntüme katıldığını söyleyen tek insan oydu.” (Selimoviç,2017:99)Anlaşılacağı üzere Hasan hakkında “kentte, üzüntüme katıldığını

söyleyentekinsan”(Selimoviç,2017:99)diyenbaşkişiiçinHasan,arzuedileneyönelimolarakAhmetNureddin’inilkanahtarıdır.Dünyadakisı-kışmışlığındankurtulabilmesi için ikinci anahtar olarakbilinçaltındabi-çimlendirdiğiİshakisebireyinaniçerisindekisıkıntılarındanvekaygıla-rındankorunabilmekiçinçocukluğundakigüvenlilimanlarıandıranikincianahtardır:

“İshak, İshak, diye tekrarlıyordum, çocukluğumda, çok sevdiğim dayı-mın adıydı bu. İshak... Aralarında nasıl bağ kurduğumu; nasıl, niçin ıs-rarla çocukluğumu çağırdığımı bilmiyordum. Muhakkak bir kaçıştı bu.” (Selimoviç,2017:109)Herhangi bir yazın türünde başkişi gelinen eşiği aşmakta zorlanırsa

dışarıdangelenbiryardımlaodurumdankurtulur.Heledevaroluşmüca-delesiverenbaşkişiiçinçalışmanınbaşındadaifadeedildiğiüzereiçindebulunduğuvaroluşsalboşluktankurtulmakgerekir.Böyleanlarda,“hiçbirgelenekonaneyapmasıgerektiğinisöylemez;bazenneyiarzuladığınıbilebilmez.Bununyerineyadiğerinsanlarınyaptığışeyleriarzular(uydumcu-luk)yadadiğerinsanlarınkendisindenyapmasınıistediklerişeyleriyapar(totalitercilik)”yani“varoluşsalboşluktemelolarakkendinicansıkıntısıdurumunda”(Frankl,2009:120-121)dışavurur.AncakAhmetNureddintotaliterdüzeninadaletsizdüzenindensıyrılmakiçinFrankl’ınuydumcu-luktezindeolduğugibi idololarakbenimsediğiİshakgibidüşünmekveeylemdebulunmakisterkinormkişilerarzununbiçimlenmesiveyöneli-mindeuyulantiplerolarakgörülür.Onlargenelliklebirdeğişimeuğrama-dıklarıgibidolayımlayacaklarıkişilerekendilerinikabulettirirler:

“Aklımdan geçenlerin tamamen tersini düşünen bu huzursuz, isyankar adam (İshak), bütün noksanlarına rağmen bana güvenebileceğim bir in-san olarak görünüyordu. Bütün yaptıkları çılgınca, söyledikleri benim-senmeyecek şeylerdi; ama yine de yalnız ona güvenebilirdim. Mutsuz ama dürüst, ne istediğinden habersiz ama ne yaptığını bilen, öldürebilen ama aldatmayan bir insandı çünkü o.” (Selimoviç,2017:110)DeğişimsürecindebaşındangeçenolaylarısindiremeyenAhmetNu-

reddin,yeterliolgunluğakavuşuncayakadargeçensüredekaçışyeriolarakgenelliklegeçmiştenyararlanmakister.Busebeplekendiniaraftahissedenbaşkişi,kaçışaracıolarakdadolayımlayıcılarındanyararlanır:

“‘Eski durumuma dönmek ya da hiç olmazsa insanlara olan inancımı kurtarmak istiyorum. Oysa bu korkunç, öldürücü anlaşılmazlık önlenme-

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

222 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

dikçe bunu yapamam. Nereden başlamam gerektiğini sen (Hasan) bana söyle, diyecektim. Ama demedim.’” (Selimoviç,2017:128)Romanın ilerleyenbölümlerindeHasan’lasıkçagörüşmeyebaşlayan

AhmetNureddin,Hasan tarafından karşılık beklemeden yapılan yardımteklifleriylefarkındaolmadanHasangibidüşünmeyevekardeşiHarun’untutsaklığınasonverebilmekadınaçözümleraramayabaşlarkiburadabaş-kişitoplumavekendinegöreolmasıgerekenarasındagidipgelmektedir:

“Harun’u kaçırmalı. (...) Hasan ve İshak’a her işi yaptırmak mümkündür. Belki Hasan, İshak’ın nerede gizlendiğini biliyordur. İshak, bu işi muhak-kak kabul eder. Zaim gibi hatırlama hastalığı yoktur onun.” (Selimoviç,2017:206)Kierkegaard’a göre “tinin ve ben’in hastalığı” olan umutsuzluk üç

farklı biçimde kendini gösterir: “Bir ben’i olduğunun farkında olmayanumutsuzbirey;kendisiolmakistemeyenumutsuzkişi;kendisiolmakiste-yenumutsuzkişi”(Kierkegaard,2004:21).Derviş ve Ölüm romanındakiAhmetNureddiniçinisebahsedilenüçdurumunüçüdegeçerlidir.Öylekiromanabaşladığıkısımdabirben’iolduğununfarkındaolmayanbaşkişi,zamanlaben’ininfarkınavararakolduğugibigörünmekvehareketister-kenkaygıduyduğubazıanlardakendisiolmaktandakaçmakister.Böyleanlardadayinetutunacakvearzularınınbiçimlenmesindeyönlendirecekbirerunsurolarakdolayımcılarınıdüşünür.Ancakdahaöncedeifadeedil-diğiüzereHasan,onun içinulaşılabilirkonumundayken İshak tamamendüşünevrenindeyeralanbirgezegendirvebaşkişininherkoşuldayolunuaydınlatanvazgeçilmezbirdüştür:

“Sık sık aklıma gelen, en kolay hatırlanan, anlaşılmamış ve gerçekleş-memiş duygularımın arzusu; karanlığımın uzak ışığı; insanca güvencin, sırrın aranan anahtarı; bilinenlerin dışında sezilen bir imkan; ne gerçek-leşmesi ne de vazgeçmesi mümkün olan düş; çılgınca esaretin simgesiydi benim için İshak.” (Selimoviç,2017:255)Değişimsürecindeolanbireygeçmiş, şimdikizamanvegelecekza-

manıngetirdikleri/getirebilecekleriarasındasavrulurdururveneyazıktırkişimdikizamanınsürekliolarakgeçmiştekalmasıylaan’ınfarkındaola-mayanbireydeneyimsahibiolmayanyardımcıunsurlarolmadanbudu-rumdanzararalmadankurtulamazlar.BöyleliklebaşkişiolanAhmetNu-reddin’dedegörüldüğügibi“aşamaaşamagerçekleşendeğişiminsonucudüşüncelerimiz, sözlerimiz, eylemlerimizle bunların kaçınılmaz fiziksel,zihinselveduygusalsonuçlarıarasındakisüreninoldukçakısalmasıolur.Bu değişim genelde bize zamanın hızlanması hissini verir”ken (Brown,2011:197)zamanı tecrübesiylehızlandırarak idealolanaulaştıranunsurolarakyinedolayımcılaraihtiyaçduyulacaktır:

Okan ÖZKARA

223 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

“En güç durumda bulunduğum, kendi kendime el kaldırmayı düşündü-ğüm sırada Allah, bana cesaret vermesi için Hasan’ı gönderdi. Hasan’ın inceliği, iyiliği – hatta sevgisi demek cüretini göstereceğim- kendime ve hayata ait yitik güvenimi bana geri verdi. Hasan’dan gördüğüm yakınlık, beni, bilinçsiz davranışlardan, kapıldığım dehşetin etkisinden kurtardı. Sıkışıp kaldığım buzların arasında insan iyiliğinin sıcak rüzgarını duy-maya başladım.” (Selimoviç,2017:290)Dolayımcılar,başkişiyitamamlayanbirerunsurolarakkarşımızaçıkar.

Eseriçerisindebudurumuiçmonologyoluylasıklıklabelirtenbenanlatı-cı,İshak’ıngelmeyişiveHasan’ınişbahanesiyleyolculuğaçıktığıanlardaisenormkarakteriolanHasan’ın,varoluşserüvenindekendiniolgunlaştı-rantemelbirdayanakolduğunuitirafeder:

“Onsuz geçirdiğim her gün, sıkıcı ve uzun oluyordu. Gölgesinde sessizce olgunlaşıyordum.” (Selimoviç,2017:341)Bölümün genelinden anlaşılacağı üzere Ahmet Nureddin, mensubu

olduğuMevlevitekkesindekendisinedanışılanbirkişiolmasınarağmenyaşadığıdeğişimvedönüşümsürecindekendinitamamlayabilmek,“ide-allerine/arzuedilene”ulaşabilmek için sıklıklanormkişileriolanHasanveİshak’abaşvurur.Zatenbutüranlatılardavedahigerçekhayattavaro-luşungerçekleşebilmesiiçin“başkasıunsurunun”daelealınmasıgerekir.BuradabaşkasıolarakkarşıtkişilerinyanısırakişilerdüzlemindekiülküdeğerlerolanHasanveİshak’ınvaroluşserüvenindekigerekliliğidikkatçeker.Bireyiönplanaçıkarmaklaeleştirilirkenbudüşünceler“‘ben-sen’ilişkisiveya‘iletişim’yoluylaaşılmayaçalışılır.Böylecebireysellikveyayalnızlıkenbaşakoyulmuşolmasına rağmen‘ikili ilişki’veya ‘iletişim’olmadan,başkahürvarlıklarlakarşıkarşıyagelmedenveyaonlarınarasın-dabulunmadanvaroluşunaslagerçekleşmeyeceği”(Tokat,1996:87-88)gözardıedilmemelidir.BöyleceAhmetNureddin’invaroluşsürecindekideğişimlerintemeldayanaklarıolankişilerinönemidediğergelişmelereışıktutacaktır:

3. Değişim ve/ya Dönüşüm “İnsan demek değişim demektir.”

(Selimoviç,2017:12)Her insan, potansiyel olarak biyopisişik anlamda değişim/dönüşüm

süreciyaşar.Değişim/dönüşümvaroluşsürecinde,olgunlaşıncayakadarkizaman içerisindeki tümetkileşimlerikapsar ancakönemliolan,değişimsürecindeki bireyin “kendi doğasına uygun, bireysel farklılıklarına tersdüşmeyen,yapıcı,olumlayıcıveanlamlıbirkişilik”(Aşkaroğlu,2016:1)kurabilmesidir.Aksihâldeyinemutsuzluğagömülecekolanbirey,kendilikdeğerlerindenyoksunkalacağıgibifarklılıklarınatersdüşenyapısıylatop-

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

224 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

lumkarşısındakizırhıolankendiben’inideyitirebilir.BuyönüyleDerviş ve Ölüm romanında başkişiAhmetNureddin üzerinden anlambulan bukavramlarınoluşumudünyeviolanlauhreviolanınçatışmasındandoğar.

Romanınhenüzilksayfalarındakahramananlatıcı,romanıyazmase-bebiniitirafederkendahi“Kıyametgününde-eğerolursa-birkararavarılırümidiyleyazmayabaşlıyorum.(...)Böylelikle,olmayabaşladığımşekildekendimi görebileceğim”. (Selimoviç, 2017: 19) söyleminde bulunurkenkendisinindebirdeğişimiçerisindeolduğunubelirtirkiDerviş ve Ölüm romanıçalışmanınbaşındadabelirtildiğiüzereyazarınkendihayatındanbirkesitinzamaniçerisindeolgunlaşarakyazınakazandırılmışhâlidir.

Zira,anlatınınhenüzbaşında“İnsandemekdeğişimdemektir”(Seli-moviç,2017:12)girişiyleromanınbirdeğişimörneğiolacağınınilkişaretiverilirveilerleyenhersayfadasözkonusudeğişiminyansımalarıaçıkçagörülür:

“Dinî inançlara ışık tutuyorum diye hiçbir vakit kibir duymadım. Şu an-daysa, söz konusu bu özelliğimden biraz daha utanıyorum. Bu nasıl ışık böyle? Neyle ışıklandırılmışım ben? Üstün bir bilgiyle mi? Temiz yürek-lilikle mi? Doğru yolla mı? Şüpheci olmamakla mı? Bunların hepsi birer soru oldu ve ben, ne şeyh ne de Nureddin; sadece Ahmet’im.” (Selimoviç,2017:20)Anlaşılacağıüzereeserinsonundakideğişim,anlatınınhenüzbaşında

verilirvesonrasındaolaylarayrıntıylaelealınır.BuyönüylebaşlangıçtaŞeyhAhmetNureddinolandervişin,içselolmaklabirliktedışadönükça-tışmalarıonundervişliğininyitiminevekendiözbenininoluşmasınakay-naklıkeder:

“Bir giysi bir örtüymüş gibi bana yakıştırılan her şeyi üstümden atıyor, bunların hepsinden önce bana ait olan çırılçıplak insan bedenimle kalı-yorum.” (Selimoviç,2017:20)Yakıştırılandankurtulanbirey,toplumundayattığındankurtulmuşde-

mektir.Ancakdeğişimsürecinegirmedenönceşuankihâlindentamamenkurtulmak zorundaolduğundan “çırılçıplak insanbedenimlekalıyorum”(Selimoviç,2017:20)sözündenanlaşılacağıüzereyenidendoğuşunhabe-riniverir.Varoluşçuluğuntemelindeyeralanhiçlikduygusunubenimse-yenAhmetNureddin’inşudüşüncesiisedeğişiminzamanlailgilibirolguolduğununbirbaşkaifadesidir:

“Eğer on yaş daha büyük olsaydım, yaşlılık, isyan etmemi önlerdi ya da on yaş küçük olsaydım, her şeye boş verirdim.” (Selimoviç,2017:20)Dünyadakitinseldoğumunungerçekleşmesiiçinbirvaroluşsürecine

girenAhmetNureddinzamanlagerçekleşendeğişiminibelirtirkenherya-nınıntemeldensarsıldığınıifadeeder:

Okan ÖZKARA

225 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

“Benim suçum -eğer bu bir suç sayılırsa- olduğum gibi görünmemdir. Her şeyin büyük bir değişim içinde olduğu kanısındayım. Her yanım temelden sarsılırken dünya da benimle birlikte sarsılıyor.” (Selimoviç,2017:21)Bunun anlamı başkişinin kendi olma yolunda yaşadığı zorluklar ol-

maklabirlikteAhmetNureddin’inmetafizikboyuttakidüşünceleriüzerin-dekideğişimdeerkenbaşlar:

“İnsan, Tanrı değildir. İnsanın gücü, kendi yaradılışına karşı sağladığı üstünlükle ölçülür -eskiden böyle düşünüyordum- üstünlüğüne göre mü-kafatlandırılır insan. Bu sorun hakkında şimdi başka düşünüyorum.” (Se-limoviç,2017:23)Eskidüşünceleriveşuankidüşüncelerininfarklılığınıitirafedenbaş-

kişi bu durumun yalnızca düşüncelerinde kalmadığını ve söylemlerindekendineyerbulduğunuiseşubölümdeaçıkçaifadeeder:

“Büyük bir zevk ve heyecanla konuşmaya dalarak İbni Arabi’nin tasavvuf felsefesini çürütmeye koyuldum. Bu arada belki de ilk kez gökyüzü, evren, ölüm ve kalım sırlarının; dünya ile ilgili sıkıntılarından kaçan bir insan için bir konu üzerinde düşünmenin en uygun sığınağı olabileceğini fark ettim.” (Selimoviç,2017:54)Bireyindeğişimsürecininetki-tepkiyoluylagerçekleşebileceğisavın-

dan hareketle kardeşi Harun’un hapsedilmesiyle birlikte başlayan süreçzamanzamanbireyinsığınmayeriolarakalışıkolmadığıyollarabaşvur-masınasebepolurkiyıllaröncebirbirindenayrılanAhmetNureddinveonunbabasınınanlatı içerisindeşuhâliyleortayaçıkmasıaynızamandabaşkişiningeçmişe(çocukluğuna)sığındığınıimler:

“Oysa olup bitenlerin hepsi kardeşim yüzündendi, babamın da onun için geldiğini biliyordum. (...) Artık hiçbir şey kendi yerinde değildi. Bunun için küçülerek bir vakitler olduğu gibi babamın göğsünde teselli arıyor-dum.” (Selimoviç,2017:91)Değişim/dönüşüm sürecinde birey, henüz olgunlaşma evresindeyken

“değişimlersonucuilişkiiçindekiyeriniyitireceğipaniğinedekapılabilir”(Geçtan,2016:88).BudurumunbiryansımasıolarakŞeyhAhmetNured-dinbabasınınkarşısındakendisiniküçülmüşhissederkengeçmişinesığı-nırkenbabasınınkardeşiHarun’averdiği değer içinkendisiyle iletişimegeçtiğinianlamasıyladadönüşümününikinciboyutuylatanışır:

“Babama göre ben ölmüş oluyorum, yalnız öteki oğlu duruyor, ona oğlu-nu verin. Ben yokum. Günahkar Derviş Ahmet’in rahmet canına, yaşıyor-muş gibi görünüyor; ama o öldü.” (Selimoviç,2017:95)İç dünyasındaki çatışmalarla değişim/dönüşüm sürecinin içine giren

AhmetNureddin,bir taraftandadervişlikyanınınvermişolduğudeğer-

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

226 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

lerleintikamvekinarzusundansıyrılmakistesedebununolamayacağınınyolculuğununhenüzilkzamanlarındabilincindedir:

“Temiz ve özgür kalmak için boşuna çırpınıyordum; yabancı olmayan biri, hayatımı zehirliyordu.” (Selimoviç,2017:96)GeridönüşüolmayanbiryolagirenŞeyhAhmetNureddin,ismininba-

şındakiunvandansıyrılarakvaroluşunugerçekleştirebilmesiiçinnetürbirdeğişikliğininolmasıgerektiğinindefarkındadırvebudeğişimsürecindedolayımlayıcısıolanHasangibiolmakisterkenyenidendoğuşunundailkişaretleriniverir:

“Böyle (Hasan gibi) olabilmek için, ikinci kez dünyaya gelmem ve kendim hakkında hiçbir şey bilmemem gerekirdi. Böyle olmasa bile, kendimde de bazı değişikliklerin baş gösterdiğini sezdiğim ve bu sezdiklerimden kork-tuğum için Hasan’a sormak isteğini duyuyor; ama bunu nasıl yapacağımı bilemiyordum.” (Selimoviç,2017:145)Birey, sürekliolaraküzerindegeçmişinkalıntılarını taşır.Bu sayede

geleceğiinşaederkenherandeğişimiçerisindeolurken“yalnızcaşimdi-sineegemenolabilir.Geçmişinkarşısındaisekendinielikolubağlıhisse-decektir.Geçmişeheryönelişimizbuyüzdenyenidenkurma”(Sarıoğlu,2008:254)olabilir.Buyönüylesürekliolarakgeçmişiylehesaplaşmaiçe-risindeolanAhmetNureddindeğişimsürecindekendisiylebirliktegelengeçmişindensıyrılamaz:

“Eski hayatıma ait bu kırıntıların bende var olduğunun farkına bile var-mamıştım. Hatta bu kadar uzun bir zaman bende neden kaldıklarını da bilmiyordum. Bütün bunlar, eskiden çok mu önemli şeylerdi benim için? Belleğime yapışıp kaldıklarına göre öyle olsa gerek.” (Selimoviç,2017:272)HernekadarAhmetNureddin’inbelleğine,birbaşkaifadeylebilinçal-

tınayapışıpkalananılarıolsadakardeşininintikamınıalmaküzereedindi-ğikinvenefretduygularıylabirliktekalbivasıflarıdadeğişir:

“Birbirimizi tanımakta güçlük çektik, yüreklerimiz değişmişti çünkü.” (Selimoviç,2017:273)Tümdeğişimlerinerağmentoplumdankopukhareketedemeyeceğinin

farkınavarmasınanedenolanolay ise deliliğine sığınarak insanlar hak-kındakidüşünceleriniaçıkçaifadeeden,aynızamandaiçerisindeyaşadığıtoplumundasesiolanAliHoca’ylakarşılaşmasıolur:

“(Ali Hoca) ‘Şeyh Nureddin yok artık.’ demişti. Belki eskisi gibi olmadı-ğım, darbeyle karşılık vermediğim ve bir insanın yapması gereken hiçbir şeyi yapmadığım için böyle konuşmuştu. Ve işte, ben yokum artık.” (Seli-moviç,2017:309)

Okan ÖZKARA

227 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

AliHoca,ŞeyhNureddin’inartıkolmayışınıonunyaşadığıdeğişimerağmenHarun’ukurtarmakiçineylemegeçmemesinebağlarki“‘Nekendigörünüyor,nesesiduyuluyor.’dememişmiydiAliHoca?Oyoktuartık,ŞeyhNureddinyoktu.”(Selimoviç,2017:313)söylemindendeanlaşıla-cağı üzere başkişinin görünmesine rağmen görünmemesi, konuşmasınarağmensesininduyulmaması,çevrenineylemsizliğekarşıverdiğitepkiningöstergesidir.Böylesi bir gelişmenin ardından artık kararsızlığını geridebırakanŞeyhAhmetNureddiniseaçıkaçıkhissettiğiduygularıitirafet-meyebaşlar:

“Nefretin kokusu olsa, ardımda kan kokusu duyulur; rengi olsa, ayak iz-lerim kara olur; ateşi olsa, bastığım her yerden alevler fışkırırdı.” (Seli-moviç,2017:320)Varoluş felsefesi, “insanın varoluşunu irdeleyen, insanın dünya ve

evreniçindekiyerinisorgulayanbirfelsefe”(Sarıoğlu,2008:243)olaraksorgularneticesindeoluşandeğişiminkaynağınadaışıktutar.BuyönüylebölümiçerisindebaşkişininyaşadığıdeğişimlebirliktebudeğişimetemeldayanakoluşturanunsurlardaelealınarakŞeyhAhmetNureddin’in,Ah-metNureddinolarakkalmasındakietkininacılarolduğuifadeedilir:

“Sadece şekil bakımından aynı kalan şimdiki Ahmet Nureddin’i acılar doğurdu.” (Selimoviç,2017:367)Birey,yaptıklarıyla“doğayıvevaroluşkoşullarınıdeğiştiripdönüştü-

rürkenkendinidedeğiştiripdönüştürmektedir”(Coşkun,2013:121).Bö-lümünsonunda“sadeceşekilbakımındanaynıkalan”(Selimoviç,2017:367)başkişiaslındavarlığınbiçimlenmesisürecindevaroluşfelsefesininilkveenönemliaşamasınıyansıtır.Öylekidünyayageldiktensonraza-man içerisinde deneyimledikleriyle özünü kazanabilen birey, bunu ger-çekleştirebilmek içinAhmetNureddingibi “çırılçıplak insanbedeniyle”(Selimoviç, 2017:20)kalabilmelidir.Budurumda tinsel doğumunundaenzorevresinitamamlayacakolanbireyiçinyeniaşamanihaiödülolarakyerinegeçmeolacaktır:

4. Kalpten (Uhrevi) Kurala (Dünyevi): Yerine GeçmeVaroluş felsefesine göre, “evrende kendi varlığını kendi yaratan tek

varlıkinsandırveinsandanbaşkatümvarlıklarvaroluşlarındanönceya-ratılmışlardır.Dahaaçıkbirdeyişle,ağaçağaçlığınıkendisiyapmaz;amainsaninsanlığınıkendisiyaparvenasılyaparsaöylecevarolur,değerlerinikendi yaratır, yolunukendi seçer” (Geçtan, 1974: 14).Bu sebepledir ki“herinsanözünü,yaşamınkendisineverdiğibiryığınolanaklarlabiçim-lendirir”(Ergül,2003:69).Dolayısıylayaşamiçerisindedeneyimledikle-riyledeğişiminidevamettirenbirey,Derviş ve ÖlümromanındakiAhmet

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

228 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

Nureddingibibirzamansonrahemontolojikhemdekonumolarakyeniolanlakarşılaşabilir.Buyeniolan,romaniçerisinde“yerinegeçme”olarakgörülürkenAhmetNureddinüzerindendüşünüldüğündezamaniçerisindeinsanlarakarşıhoşgörülüşeyhigeridebırakarakkinvenefretduygusununhâkimiyeti altınagirenkarşıben’ininoluşumuyla süreç tamamlanır; an-cakdünyevi olana yönelmeyle birlikteAhmetNureddin hem intikamınıalırhemdekonumitibarıyladervişliktenkadılığageçer.Başkişi,busüreçiçerisindenihaiolanakavuşmasındakiilkadımıisedüşüncelerinieylemedönüştürmeyekararvererekgerçekleştirir:

“Bundan böyle bir uyurgezer, bitkin bir sakat gibi sokak sokak dolaşma-lara paydos. Düşünen değil, eyleme geçen insandır.” (Selimoviç,2017:180)Görüldüğü üzere “savunma sürecinde ben bölünmesi” (Fingarette,

2003:101)yaşayanAhmetNureddin,karşıbeninioluşturmakiçinhazır-lıklarabaşlarvekardeşiHarun’unhapishâlindeykenöldürülmesiüzerineadaletiolmayandüzenden intikamalabilmearzusuylacenazenamazıylabirlikteyenibiryolagirer.YaniHaruniçinsonolan,AhmetNureddiniçinbaşlangıçtır:

“Bu namazın her zaman olduğu gibi bitirilemeyeceğini biliyordum. ‘Amin’, son değil, başlangıç olacaktı bu namazda.” (Selimoviç, 2017:221)Kardeşininölümüylebirliktenihaiolanaodaklananbaşkişi,kendiüze-

rindeki değişimi topluma karışarak sınama yoluna giderken geçmişininedindirdiğiolgunluklagelecekhakkındaplanlaryapmayabaşlar:

“Hedefim vardı artık. Sessiz, sakin ve sabırlı biçimde insanların arasına karışıyor; sitem, istihza, malumat dahil, bana sundukları her şeyi minnet-le kabul ediyordum.” (Selimoviç,2017:296)Tinseldoğumununsebebiniiseyinekardeşininbaşınagelenlerleaçık-

larken“Harun,kardeşim,şimdiartıkkardeştendeyakınızbirbirimize.Sen,herkeshatırlasındiyebugünkübeniyarattın.”(Selimoviç,2017:325)söy-lemindebulunmasıve“Biryanı siyah,biryanıbeyaz;bölündüğühâldebütünlüğünü koruyabilen bu insan, bendim. Sevgimle nefretim birbiriniöldüremiyordu.Benim için ikisi de gerekliydi.” (Selimoviç, 2017: 330)diyerekintikamyolundakiikifarklısilahınınfarkındaolmasıonunyerinegeçmeserüvenindedahaeminadımlarlailerlemesinesebepolur.

Ahmet Nureddin tesadüfen Hacı Sinaneddin’in oğlunun Padişah’ınsilahtarı olduğunu öğrenir. Bunun üzerine bir plan yaparak kaleden ka-çan Posavinalılar’a Hacı Sinaneddin’in yardım ettiği yalanına Kadı’yıinandırır.BöyleceHacıSinaneddin’intutuklanmasınısağlarancakburada

Okan ÖZKARA

229 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

önemlibirdetayvardırki“Durun”telkiniaslındazaptiyeleredeğil,AhmetNureddin’inkendikaderinedir:

“Kalabalığı omuzlayarak korkunun durduğu ilk sıradakilerin önüne çık-tım. Yüzlerce gözün bana baktığını bilmenin heyecanı içinde zaptiyelere, ‘Durun!’ diye bağırdım.” (Selimoviç,2017:365)Hayatiçindeedindiğiacıtecrübelerleolgunlaşanancakbusüreçteeski

ben’iniöldürmekzorundakalanAhmetNureddin,yaşananbuolayınüzün-tüsünüiçindeyaşarkenaynızamandaşeyliğindenayrıldığınıilaneder:

“İçinde temiz bir ateş yanan, inançları uğruna kendini feda etmeye hazır, o eski tecrübesiz gence Allah rahmet eylesin. Tatlılığın ve Allah kelamının gücüne inanan dürüst ve asil Şeyh Nureddin, sana da Allah rahmet eyle-sin.” (Selimoviç,2017:368)Şeyhliktensıyrılanbaşkişiyibaşkabirkonumataşıyacakolangelişme

iseHacıSinaneddin’inoğlunamektupyazmasıylaoluşur.Bununnetice-sindeKaymakamkaçmakzorundakalırveKadıöldürülür.Kentinilerige-lenlerininisteğiveSilahtarMustafa’nınvefaborcuolarakkararıPadişah’aimzalatmasıylaontolojikolarakyerinegeçmeevresinitamamlayanAhmetNureddinkonumolarakdaKadıAhmetNureddinolur:

“Yaşamımda birçok şey değişti; ama eski alışkanlıklarımı da bırakmadım. Gerçi rahata kavuştum; ne var ki insanlarla olan ilişkilerimde sadelikten şaşmadım. Böyle davranmama, belki mağrur olmayışım belki de Kadılık makamının bende yarattığı güven duygusu sebep olmuştu. Güçlüydüm.” (Selimoviç,2017:405)AhmetNureddin’inuhreviolandandünyeviolanayönelmesiylehem

kardeşininintikamınıalmasıhemdekadılıkmakamınageçmesikısasürer.Öylekikısa süre içerisindedolayımlayıcısınıyitirmesiyleölümleburunburunagetirilenKadıAhmetNureddintesadüfeserieskisözlüsününoğ-luylakarşılaşır.Buolaybilinçaltındakieskininizleriniyıllarsonraortayaçıkarırken anımsadığı bir olay, karşısındakinin kendi oğlu olabileceğinidüşündürür:

“Ve inanıyorum ki, bu gece, özellikle bu gece, oğlu -belki benim de oğ-lum- gelmeseydi onu hatırlamazdım.” (Selimoviç,2017:456)Tıpkıkendisigibimutluolmaküzerekasabadankentegöçetmekararı

alanmisafirinitekkeyeyerleştirdiktensonraiçdünyasındayenibirdünya-nındatasarımınıyapar:

“Duyarlılığımı yitirmiştim. Sadece şöyle düşündüm: Bu yerde ve bu dün-yada benim yerimi alacak. Kemiğimden oluştu. Belki. Benim eski hâlimi andırıyor. Durmuyor, devam ediyor yaşam.” (Selimoviç,2017:457)Birbirinden bağımsız olduğu düşünülmeyen psikanaliz, “yetişkinde

tamadamıbulmak,yaniyalnızşimdigörülenşeylerinideğil;onunaynı

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

230 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

zamanda tarihinin tüm ağırlığını bulmak olanağını verir” (Sartre, 1971:626).Bubağlamda,tasarlananyenidünyaAhmetNureddin’indeğil;oğluolduğunudüşündüğümisafirinindir.Asılönemliolaniseyerinialmaolgu-sununzamaniçerisindedevingenbiryapıiçerisindedevamediyorolması-dır.Budurumisevaroluşsürecindekideğişimveyerinialmanınzamandanbağımsız oluşamayacağının göstergesidir. Başkişi üzerinden düşünüldü-ğündeiseAhmetNureddin’inbaşındangeçenolaylarneticesindezamanladinîmistikyönünügeriplanaatmasıveintikamarzusuylagirilendeğişimsürecindeşeyhliğiniyitirmesiyletamamlanmışgibigörünenevrimi;kar-deşiHarun’unintikamınıalmasıvekadılıkmakamınagetirilmesiyleyerinialmaolgusunadönüşür.Buradakiyerinialmaisesomutdüzlemdeşeyhlik-tenkadılığageçişiolarakgörünsedeAhmetNureddin’invaroluşsürecininneticesiniimler.

SonuçVaroluşçulukfelsefesinegörebirey,çevresiyleuyumsağlayamadığını

sezdiğiandan itibarenasılben’inikazanmaküzerebirmücadeleyegirerkiMeşa(Mehmet)Selimoviç’inDerviş ve ÖlümromanındakiAhmetNu-reddinbununaçıkörneğidir.Onundinî,mistikyönünüşairanebirüsluplaortayakoyanyazar,buyönüyleşarkkültürününsezgiselyaptırımınındo-ğuracağısonuçlarıdagözlerönünesermiştir.

Yaşadığıyerdenesneunsuruolmaktansıyrılıpözneolmayıarzulayanbireyilkolarak“BenKimim?”sorusuylahiçlikolgusunuortayaçıkarmayaçalışır.Böylecetinseldoğumununilkevresinegeçişiçinboşbirlevhayıan-dıranyapısıylaoandanitibarendeneyimlediklerisayesindekendiben’inioluşturabilecektir.Yinedenormkişilerininyadadeğerlerininyeterliolma-dığıanlardakendidolayımlayıcısınıgeçmişindekisaplantılarındaaraması,onunbilinçaltınıtamamensilemeyeceğininnevrotikbirgöstergesidir.

Kendiolabilmeyolundaonuyönlendirebilecek,dilediğigibişekilal-masınayardımcıolacaknormkişilereve/yadeğerlereihtiyaçduyanbirey,zamanlatoplumdanuzaklaşırkenasılben’iniyaratsada(yarattığınıdüşün-sede)sürecinsonundayinetoplumadahilolmakzorundadır;çünkühernekadardünyadakitümnesnelerinsanahizmetiçinvarolsadavarlığınken-disiolaninsan,diğerinsanlarlaetkileşimegirmedenyaşamınısürdüreme-yecektir.Dolayısıylaöz’ünübulanbirey,dahilolduğusüreçlerdenbaşarılıbiçimdegeçersemutlakaonubekleyenbirödülolacaktır;ancaknihaiödü-leulaşanbirey,içindebulunduğutoplumlaarasındaben-senilişkisininöte-sinde“biz”ilişkisikuramazsaromanınbaşkişisiolanAhmetNureddingibiontolojikanlamdayıkımlasonuçlanabilecekbirolaylacezalandırılabilir.

Okan ÖZKARA

231 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

KaynakçaAbiç, T. (2018). “Tezer Özlü’nün ‘Çocukluğun Soğuk Geceleri’ Romanında Varoluşçu

Söylem”.Dergi Karadeniz, 39,253-262.Aşkaroğlu,V. (2016). “KimlikArayışıBağlamındaSimyacıveOsmancıkRomanlarının

Karşılaştırılması”.Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 222, 191-210.Bellah,R.N.(2017).İnsan Evriminde Din /Eski Taş Çağından Eksen Çağına.(Çev.Mete

Tunçay).Ankara:İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları.Brown,M. (2011).Varoluş Süreci/Şimdiki An Farkındalığına Bir Yolculuk. (Çev.Merve

Duygun).İstanbul:ButikYayıncılık.Campbell,J.(2010).Kahramanın Sonsuz Yolculuğu.(Çev.SabriGürses).İstanbul:Kabalcı

Yayınevi.Cevizci,A.(2015).Felsefe Tarihi.İstanbul:SayYayınları.Coşkun, S. (2013). “İnsansal Varoluş ve Özün Belirlenimi Olarak Yabancılaşma ve

Özgürleşme”.Kaygı Dergisi, 20,111-126.Cruickshank, J. (2015). Albert Camus ve Başkaldırma Edebiyatı. (Çev. Rasih Güran).

İstanbul:ZeprosYayınları.Ergül,H.Ö.(2003).“Heidegger’inVaroluşçuOntolojisi”.Kaygı Dergisi, 2,68-72.Fingarette,H.(2003).Kendini Aldatma.(Çev.AlevTürker).İstanbul:AyrıntıYayınları.Geçtan,E. (1974).“Varoluşçu“PsikolojininTemelİlkeleri”.Ankara Üniversitesi Eğitim

Bilimleri Fakültesi Dergisi,C.7,1,13-17.Geçtan,E.(2016).Varoluş ve Psikiyatri.İstanbul:MetisYayınları.Kierkegaard,S. (2004).Ölümcül Hastalık Umutsuzluk. (Çev.M.MukadderYakupoğlu).

Ankara:DoğuBatıYayınları.Kierkegaard, S. (2011). Kaygı Kavramı. (Çev. Türker Armaner). İstanbul: Türkiye İş

BankasıKültürYayınları.Korkmaz,R.(1997).Sabahattin Ali/İnsan ve Eser.İstanbul:YapıKrediYayınları.Korkmaz,R.(2015).Yazınsal Okumalar.Ankara:KesitYayınları.Sarıoğlu,G. (2008). “TarihFelsefesiAlanındaBir İnceleme:VaroluşFelsefesi veTarih

Anlayışı”.Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,C.5,9, 243-257.

Sartre,Jean-Paul(1971).“VaroluşçulukveYazınsalEleştiri”.(Çev.TahsinSaraç)Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Eleştiri Özel Sayısı-II,C.XXIII,234,625-626.

Selimoviç,M.(2017).Derviş ve Ölüm.(Çev.MahmutKıratlı).İstanbul:TimaşYayınları.Tokat, L. (1996). Teist Varoluşçulukta Hürriyet Problemi. Konya: Selçuk Üniversitesi,

BasılmamışYüksekLisansTezi.

Derviş ve Ölüm Romanında Varoluşçu Unsurlar

232 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

Extended SummaryAsaresultofthedepressionexperiencedbytheEuropeaftertheWW2,the

problemofexistence,whichgainedtheoreticalvalueprimarilyinFrance,intheentireEuropeandintheworldovertime,findsmeaningasavaluethathasbeenemphasizedinMesa(Mehmet)Selimovic'snovel,Death and the Dervish.

The sixteen-chapter novel reflects the devastating effect after the deathof his brother,whowas killed during thewar, had onSelimovic.A real eventwascombinedwith thephilosophicalbackgroundof theauthorand turned intomasterfullywrittenfiction.ThestoryrevolvesaroundAhmetNureddin,thesheikoftheMevlevilodge.Thenoveltellsthestoryofwhathappenedtotheprotagonist,adervish,whofindshimselfonthejourneytobecomeaKadi(MuslimJudge),after his brother's death. There are epigrams located at the beginning of eachchapterandthemajorityoftheseepigrams,whichpreparethereaderforthenewchapter,arequotationsfromtheHolyQuran.Thenovel,inwhichanindividual'sdesire to create self-worth canbe observed, findsmeaning as the product of achange,transformation,andsubstitution.

Thefirstpartofthestudy,The Ontic Question of the Self-Seeking Individual: Who am I?,reflectsAhmetNureddin'sself-inquiriesasaresultofhiswarwiththeworldheisin.Theindividuals,whohavetocomplywiththecommonnormsofsociety,starttoquestionthemselveswhentheyrefusetobeanobjectwheretheystand.AhmetNureddin'sonticinterrogation,whichusuallycontinueswithinternalmonologues,istheconcreteformofhissearch.AhmetNureddinrealizesfirst,hehastoeliminatethedifferencebetweenhimselfandthesocietyhelivesin.First,hegoesthroughsomechangestoaddworldlyvaluestohisetherealrealmdrivenlife even though it ishardand this is againsthis taboos;yetheneedsexternalsalvationtoachieveapermanentchange.

Thesecondpartofthework,whichischaracterizedassalvationfromoutside,isdiscussedunderthetitleofOccurrence and Formation /Orientation Mediator of Desire.As an important element forprovidingdramatic action in thenovel,norm/normativecharactersareneededonthestructuralplane.Thenormcharactersweencounteras thecomplementaryelementsmakingupforAhmetNureddin'sdeficiencies and mediating him are Hasan, and Ishak, whom the protagonistfictionalizes in his subconscious.AlthoughAhmetNureddin is in a position tobeconsultedintheMevlevilodgeheisamemberof,heoftenconsultstoHasanand İshak,who are the normcharacters, to complete himself in the process ofchangeandtransformationhe'sgoingthroughandtoreachhisdesire.Infact,insuchnarrativesandeveninreallife,the“otherelement”needstobeaddressedforexistencetooccur.

Thebasisforthethirdpart'stitleChange / TransformationisAhmetNureddin'sstatement "Man means change." (Selimovic, 2017: 12). Every human beingundergoesaprocessofchange/transformationinapotentiallybio-psychicsense.Change/transformationinvolvesallinteractionsintheprocessofexistenceuntilmaturing,buttheimportantthingisthattheindividualinthisprocessachievesastructurethatdoesnotexceeditself.Otherwise,theindividualwhocontradictshis

Okan ÖZKARA

233 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

structureandloseshis/herselfagainstthesocietywillbeunhappyandalsoclashwiththenewidentity.

Marking the new identity ofAhmetNureddin, the fourth part of theworktitledFrom Heart (Ethereal) to Rule (Worldly): Substitutionreflectsthelastpartoftheexistingprocessinthelifeoftheprotagonistwhohasreachedthenewinbothontologicalandposition.Whenthenewoneisseenas“Substitution”inthenovel,consideringtheAhmetNureddin,theprocessiscompletedwiththeformationoftheopposingegothatcomesunderthedominationofhatred,leavingbehindthesheikwhoistoleranttowardspeople;yet,AhmetNureddintakeshisrevengeandmovesupfrombeingadervishtoakadiwithinclinationtowardswhat'searthly.Whatis importanthereis that thephenomenonofsubstitutioncontinueswithadynamicstructureovertime.Thisisanindicationthatchangeandsubstitutionintheexistingprocesscannotbeindependentoftime.

Therefore,theindividualwhodesirestobeasubjectandstrivesfreehimself/herselffrombeinganobjecthas toexit theprocessofexistencebycompletinghis spiritualbirth.Otherwise, even if people, likeAhmetNureddin,who is theprotagonistandthenarratorofthenovelDeath and the Dervish,cancreatetheirself(eveniftheyjustthinktheydo),theymaypreparetheirendingssincethey'llmoveawayfromthe"Us"phenomenonwithintheirsociety.