Domestic Cashmere Processors Study-Dec 2003 (Mon)

ГОВИЙН Б¯СИЙН ЭДИЙН ЗАСГИЙГ ХªГЖ¯¯ЛЭХ САНААЧИЛГА

АНУ-ЫН ОЛОН УЛСЫН ХªГЖЛИЙН АГЕНТЛАГААС САНХ¯¯ЖИЖ, МЕРСИ КОР-ООС ХЭРЭГЖ¯¯ЛДЭГ

НООЛУУРЫН ЗАХ ЗЭЭЛ:БОЛОВСРУУЛАГЧДААС Т¯¯ХИЙ

НООЛУУРТ ТАВЬЖ БАЙГАА ШААРДЛАГА, ХАНДЛАГА

1

УЛААНБААТАР, 2003 ОНЫ 12 САР

АГУУЛГА:

ОРШИЛ.....................................................................................................3

I. ТАНИЛЦУУЛГА....................................................................4

II. Ò¯¯ÕÈÉ ÍÎÎËÓÓÐÛÍ ÁÝËÒÃÝËÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ................................6

III. НООЛУУРЫН ЧАНАР........................................................15

IV. ЭЦСИЙН Б¯ТЭЭГДЭХ¯¯Н....................................................19

V. ªРСªЛДªªН МЕНЕЖМЕНТ...................................................22

VI. įÃÍÝËÒ, ÑÀÍÀË, ǪÂ˪ÌÆ..................................................25

ХАВСРАЛТ 1: СУДАЛГААНД ХАМРАГДСАН КОМПАНИУДЫН ЖАГСААЛТ...........................................................................28

ХАВСРАЛТ 2: НООЛУУРЫН ¯ЙЛДВЭР¯¯ДИЙН БОЛОВСРУУЛАХ ЧАДВАР................................................................................29

ХАВСРАЛТ 3: НООЛУУРЫН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ЛАБОРАТОРИУД..........30

2

ÍÎÎËÓÓÐÛÍ ÇÀÕ ÇÝÝË: ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÃ×ÄÀÀÑÒ¯¯ÕÈÉ ÍÎÎËÓÓÐÒ ÒÀÂÜÆ ÁÓÉ ØÀÀÐÄËÀÃÀ, ÕÀÍÄËÀÃÀ

ÎÐØÈË

Íîîëóóðûí çàõ çýýëèéí òàëààðõè ýíýõ¿¿ ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààã

ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí Ìåðñè Êîð Èíòåðíýøíëèéí Ìîíãîë

äàõü ñàëáàðûí çàõèàëãààð 2003 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 16-íààñ ýõëýí

ãóðâàí äîëîî õîíîãèéí õóãàöààíä õèéæ ã¿éöýòãýâ. Ñóäàëãààíû àæëûí ãîë

çîðèëãî íü ò¿¿õèé íîîëóóðûí áýëòãýë, ÷àíàð, ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í,

ºðñºë人í, ìåíåæìåíòèéí àñóóäëààð íîîëóóðûí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä

îðîëöîã÷-íîîëóóð áîëîâñðóóëàã÷äûí ñàíàë áîäëûã ñóäëàí ýíý òàëààð

çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí þì. Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíä

íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã 16 ¿éëäâýðèéí çàõèðàë,

ìåíåæåð¿¿ä îðîëöëîî. Òýäýíòýé áèå÷ëýí óóëçàæ óðüä÷èëàí áýëòãýñýí

àñóóäëûí õ¿ðýýíä ÿðèëöàõ, àñóóëãûí õóóäñààð ñàíàëûã íü àâ÷ íýãòãýí

ä¿ãíýõ àðãûã õîñëîí õýðýãëýâ. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé

ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, ¯éëäâýð, õóäàëäààíû ÿàì, Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí

ÿàìíû àëáàí ìýäýý áîëîí ººðñäèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä ò¿øèãëýí

ýíýõ¿¿ òàéëàíã áýëòãýâ.

Íèéò 30 àñóóëòààñ á¿ðäñýí àñóóëãûí ñóäàëãààíû èõýíõ àñóóëò íü

ñîíãîëò õèéõ õýä õýäýí õàðèóëòààñ á¿ðäñýí áºãººä áàñ íýýëòòýé

áàéõààð çîõèîãäñîí áîëíî (ñóäàëãààíû àñóóëãûí õóóäñûã õàâñàðãàâ).

Ò¿¿í÷ëýí õàðèóëòûã ñîíãîõäîî òóõàéí ¿éëäâýð, êîìïàíèéí õóâüä à÷

õîëáîãäëîîð íü ýðýìáëýí õàðèóëàõ áîëîëöîî îëãîñîí.

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû òàéëàíã ÕÀÀÈÑ-èéí äýä çàõèðàë, ýäèéí çàñãèéí

óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð À.Áàêåé, Ìàë àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé

3

õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, õºäºº àæ àõóéí óõààíû

äîêòîð Ò.Ñàéïîëäà íàð õàìòðàí áýëòãýí òîëèëóóëæ áàéíà.

ÍÝÃ. ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Àëò, íîîëóóð õî¸ð ë ãðàììààð õýìæèãääýã ¿íýò ò¿¿õèé ýä ó÷èð

òýäãýýðýýð ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ýäëýë äýëõèéí çàõ çýýëä ºíäºð

¿íýëýãääýã áèëýý. Èéìä íîîëóóðûí ñàëáàð íü ìàíàé îðíû âàëþòûí ýõ ¿¿ñâýð

áîëîí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷óõàë áàéð ñóóðü

ýçýëäýã. Äýëõèéí íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé 70 ãàðóé õóâèéã

¿éëäâýðëýäýã ÁÍÕÀÓ-ûí äàðàà Ìîíãîë óëñ îðäîã áºãººä ò¿¿õèé íîîëóóðûí

íèéë¿¿ëýëòýýð ÷ õî¸ðäóãààð áàéð ýçýëäýã áèëýý. Æèëä äóíäæààð

ÁÍÕÀÓ 10.0 ìÿíãà îð÷èì ò¿¿õèé íîîëóóð ¿éëäâýðëýäýã áîë Ìîíãîë óëñ 3.2

ìÿíãàí òîíí íîîëóóð áýëòãýäýã. Äýëõèéä òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðü ýçýëäýã

íîîëóóðàí ýäëýë ¿éëäâýðëýäýã “Îðäîñ”, “Õààí áóãà” õýìýýõ õî¸ð òîì

¿éëäâýð óðüä õºðøèä áàéíà. Ìàíàé îðîíä íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ 26 ¿éëäâýð

áàéãààãèéí 21 íü Óëààíáààòààð õîòîä, 5 íü õºäºº îðîí íóòàãò ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.

Ìîíãîë Óëñûí ò¿¿õèé íîîëóóðûí çàõ çýýëä Õÿòàäûí ºðñºëäºã÷èä,

äîòîîäûí íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä, ìàë÷èä, çàâñðûí íàéìàà÷èä

ãýñýí 4 ¿íäñýí ñóáüåêò îðîëöîæ áàéíà. Ýäãýýðýýñ ò¿¿õèé íîîëóóðûí

ýðýëòèéã á¿ðä¿¿ëæ, õóäàëäàí àâàõ ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí õóâüä õàìãèéí

õ¿÷òýé íü õÿòàäûí ºðñºëäºã÷èä þì. Äîòîîäûí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâð¿¿äèéí

òîî, áîëîâñðóóëàõ õ¿÷èí ÷àäàë íýìýãäýæ èðñýí õýäèé ÷ õÿòàäûí

ºðñºëäºã÷äèéí òºâøèíä õ¿ð÷ ÷àäààã¿é. Õàðèí òàðõàé áóòàðõàé 170.0

ãàðóé ìÿíãàí ìàë÷èí ºðõ ò¿¿õèé íîîëóóðûã çàõ çýýëä íèéë¿¿ëäýã áîëîâ÷

çàõ çýýëä íºëººëºõ ÷àäâàð íü ñóë õýâýýð áàéíà. Çàâñðûí íàéìàà÷äûí

õóâüä íîîëóóð áýëòãýëèéí ñ¿ëæýýíýýñ àëü áîëîõ èõ àøèã õîíæîî îëîõ

4

çîðèëãîòîé áàéäàã òóë àëü ìºíãºòýéä íü ¿éë÷ëýõýýñ ººð àðãàã¿é

áàéäàã. Èéì íºõöºëä äîòîîäûí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéíõýí áîëîí ìàë÷äûí

ýðõ àøãèéí íýãäëèéã õàíãàõ çàìààð ë ò¿¿õèé íîîëóóðûí çàõ çýýëèéã çºâ

òºëºâø¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì. ªºðººð õýëáýë, ìàë÷èä íü àëü áîëîõ ÷àíàðòàé

íîîëóóð áýëòãýæ çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõèéí òºëºº ýðìýëçäýã; äîòîîäûí

áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéíõýí ÷àíàðòàé íîîëóóðûã èë¿¿ ¿íýýð õóäàëäàí

àâ÷, ò¿¿ãýýð äýëõèéí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé áýëýí

á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõèéí òºëºº àæèëëàäàã òèéì îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ

øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí îðëîãîä

íîîëóóðûí îðëîãî ãîëëîõ áàéð ñóóðü ýçýëäýã òóë ìàë÷äûí àìüæèðãààíû

òºâøèíä ò¿¿õèé íîîëóóðûí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë èõòýé þì.

À.Áàêåé, Ä.Äîðëèãñ¿ðýí íàðûí 2002 îíä ÕÕÀÀß-íû çàõèàëãààð

ã¿éöýòãýñýí “Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí ñòàòóñ: ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿, ýðõ

ç¿éí ¿íäýñ” ñýäýâò øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí òºñëèéí ñóäàëãààíû

ä¿íãýýñ ¿çýõýä, õàðüöàíãóé îëîí ìàëòàé ìàë÷èí ºðõèéí æèëèéí íèéò

áîðëóóëàëòûí îðëîãîä ÿìààíààñ îëñîí îðëîãî äóíäæààð 59.4 õóâü, ¿¿íýýñ

íîîëóóðààñ îëñîí îðëîãî 52.4 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ýíý íü ìàë÷äûí

àìüæèðãàà áîëîí ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí îðëîãîä ÿìààíû íîîëóóð ÿìàð áàéð

ñóóðü ýçýëäýãèéã òîäîðõîé íîòîëæ áóé õýðýã þì.

Õ¿ñíýãò 1.1. ªðõèéí íèéò ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íä áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâèéí æèí, á¿ñýýð, õóâèàðÒ¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð,òºðºë

Äóíäàæºðõ

Õýýð ÎéòÕýýð

ÈÍÕÃÀ ªíäºðóóë

Ãîâü

Òýìýýíèé íîîñ 89.3 64.5 56.4 97.4 90.1 91.1Àäóóíû øèð 95.0 94.3 90.6 100.0 100.0 100.0Àéðàã 13.2 1.2 24.1¯õðèéí øèð 76.3 68.7 87.7 94.7 20.0 61.9¯õðèéí ñ¿¿ 9.4 2.7 12.1 0.6 9.2Õîíèíû íýõèé 96.0 92.6 97.8 100.0 100.0 94.0Õîíèíû íîîñ 91.3 95.0 95.4 91.9 76.2 87.1ßìààíû àðüñ 96.1 88.9 96.2 100.0 100.0 96.4Íîîëóóð 100 100 100 100 100 100Ýõ ñóðâàëæ: “Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí ñòàòóñ: ýäèéí çàñã, ñàíõ¿¿, ýðõ ç¿éí ¿íäýñ” øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí òºñºë, 2002 îí, ÕÀÀÈÑ

Äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä, ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ºðõ¿¿äèéí

äóíäæààð òóõàéí æèëä ¿éëäâýðëýæ áýëòãýñýí òýìýýíèé íîîñíû 89.3

5

õóâèéã çàõ çýýëä áîðëóóëæ, õàðèí 10.7 õóâèéã äîòîîääîî õýðýãëýæýý.

Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí æèëä áýëòãýñýí àéðàãíû äºíãºæ 13.2 õóâèéã çàõ

çýýëä íèéë¿¿ëæ, 86.8 õóâèéã ººðñ人 õýðýãëýæýý. Òýãâýë àëü ÷

á¿ñýä ìàë÷èä òóõàéí æèëä áýëòãýñýí íîîëóóðàà 100 õóâü çàõ çýýëä

íèéë¿¿ëæýý. Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí õàìãèéí òàâààðëàã øèíæòýé

á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîëóóð, àðüñ øèð, íýõèé îðæ áàéãàà áºãººä ýäãýýð

ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿í íü ìàë÷äûí áýëýí ìºíãºíèé ãîë ýõ ¿¿ñâýð ìºí.

Ò¿¿í÷ëýí õàìãèéí èõ òàâààðëàã ìàë áîë ÿìàà, õîíü, õàìãèéí èõ îðëîãî îëæ

áóé á¿òýýãäýõ¿¿í íü íîîëóóð, àìüäààð áîðëóóëñàí ìàë, ìàõ, àðüñ, øèð

áàéíà.

Ò¿¿õèé íîîëóóðûí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý íü ÿìààíû òîî òîëãîéí ºñºëò,

áóóðàëòòàé øóóä õàìààðàëòàé áàéíà.

1990-ýýä îíîîñ Ìîíãîë Óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèæ, ¿íý

÷ºëººëºãäºæ, ìàë õóâü÷ëàãäñàíààð àëèâàà ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé

¿íý çàõ çýýëèéí õóóëü, ç¿é òîãòëîîð çîõèöóóëàãäàõ áîëñîí íü ÿìààíû òîî

òîëãîé áîëîí íîîëóóð áýëòãýëèéí õýìæýýíä ÷ íºëººëñºí áèëýý. 1999 îíûã

1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä ÿìààíû òîî òîëãîé 115.3 õóâèàð áóþó 2.1 äàõèí,

íîîëóóð áýëòãýëèéí õýìæýý 2.2 äàõèí íýìýãäæýý. Õàðèí 2000 îíîîñ õîéø

òîõèîëäñîí áàéãàëü öàã óóðûí áýðõøýýë, çóäûí ñºðºã íºëººë뺺ñ

øàëòãààëæ ÿìààíû òîî òîëãîé áîëîí íîîëóóð áýëòãýëèéí õýìæýý áóóðàõ

õàíäëàãàòàé áîëñîí áàéíà.

Õ¿ñíýãò 1.2. ßìààíû òîî, íîîëóóð ¿éëäâýðëýë¯ç¿¿ëýëò 1990 1995 1999 2000 2001 2002

ßìààíû òîî, ìÿí. òîëãîé 5125.7 8520.7 11033.9 10269.8 9591.3 9134.3Íîîëóóð, ìÿíãàí òîíí 1.5 2.1 3.3 3.3 3.1 2.9ªñºëò,1990 îíòîé õàðü-öóóëñàí %

ÿìààíû òîî- +66.2 +115.3 +100.4 +87.1 +78.2

Íîîëóóð - +40.0 +120.0 +120.0 +106.7

+93.3

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë, 2000-2002 îíÕàðèí óëñûí äóíäæààð íýã ÿìààíààñ àøèãëàæ áóé íîîëóóðûí ãàðö

åðºíõèé人 íýã òºâøèíä áóþó 315 ãðàìì áàéíà. Íýãýíò íýã ÿìààíààñ

àøèãëàõ íîîëóóðûí ãàðöûã ìàë÷èä áîãèíî õóãàöààíä íýìýãä¿¿ëæ ÷àäàõã¿é

ó÷èð ÿìààíû òîî òîëãîéã ºñãºõ çàìààð ë íîîëóóð áýëòãýëèéí õýìæýýã

íýìýãä¿¿ëæ áàéíà.

6

Ìàë÷èä íýãæèéí ãàðö áàãàòàé, ÷àíàð ñàéòàé øèëìýë îìãèéí ÿìàà

ºñãºõººñ íîîëóóðûí ãàðö èõòýé ÿìààã ºñãºõèéã èë¿¿ ñîíèðõäîã áîëæýý. Ýíý

àñóóäàë ºíºº ìàðãààøäàà ìàë÷äûí õóâüä àøèãòàé ìýò áîëîâ÷ óðò

õóãàöààíä áàðèìòëàõ ñòàòåãèéí çîðèëò õýðõýâ÷ áèø þì. Èéìä ìàë÷èä,

áîëîâñ-ðóóëàã÷èä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä óðò õóãàöààíä

íîîëóóðûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ ñòðàòåãèéí íýãäìýë çîðèëòûã õàíãàõûí

òºëºº õàìòàð÷ àæèëëàõ ÿâäàë íýí ÷óõàë þì.

ÕΨÐ. Ò¯¯ÕÈÉ ÍÎÎËÓÓÐÛÍ ÁÝËÒÃÝËÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ

ªíãºðñºí 10 ãàðóé æèëä Ìîíãîëûí íîîëóóðûí äîòîîä çàõ çýýëä ãàðñàí íýã

òîìîîõîí ººð÷ëºëò áîë ò¿¿õèé íîîëóóðûí òºëººõ ºðñºë人í ìàø õ¿÷òýé áîëñîí

ÿâäàë þì. Íýã òàëààð äîòîîäûí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí òîî, õ¿÷èí

÷àäàë íýìýãäñýí, íºãºº òàëààð ÁÍÕÀÓ-ûí ºðñºëäºã÷èä ìàíàé çàõ çýýëä

õ¿÷òýé ò¿ðýí îðñîí áèëýý. ¯¿íýýñ øàëòãààëæ íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýð¿¿äýä íîîëóóðàí ò¿¿õèé ýäýý óðüäûí àäèë àìàð õÿëáàð àðãààð

îëæ àâàõ áîëîìæã¿é áîëñîí. Èéìä áèä áîëîâñðóóëàã÷äààñ ¿éëäâýðòýý

øààðäëàãàòàé ò¿¿õèé íîîëóóðûã õààíààñ, ÿìàð àðãààð áýëòãýäýã,

ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð, áîëîìæ íü ÿìàð áàéäàã, öààøèä ýíý òàëààð ÿìàð

áîäëîãî, ñòðàòåãè áàðèìòàëæ áîëîõûã àñóóëãûí æóðìààð ñóäàëñàí þì.

1. “Òàíàé ¿éëäâýð õýðýãöýýò ò¿¿õèé íîîëóóðàà ãîë òºëºâ õààíààñ

õóäàëäàí àâäàã âý?” ãýñýí àñóóëòàíä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí

¿éëäâýð¿¿ä äàðààõü áàéäëààð õàðèóëæýý.

Õ¿ñíýãò 2.1. Áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí ò¿¿õèé íîîëóóðàà áýëòãýõñîíèðõîëòîé àéìãóóä (äàâõàðäñàí òîîãîîð)

¹ Àéìãóóä Ò¿¿õèé íîîëóóðàà áýëòãýäýã¿éëäâýðèéí òîî ä¿íä ýçëýõ õóâü

1 Áàÿíõîíãîð 11 68.72 Çàâõàí 9 56.33 Ãîâü-Àëòàé 7 43.84 Óâñ 6 37.55 Ñ¿õáààòàð 4 25.06 Õºâñãºë 3 18.87 ªâºðõàíãàé 3 18.88 Õîâä 2 12.59 ªìíºãîâü 2 12.510 Õýíòèé 2 12.511 Àðõàíãàé 1 6.3Ýõ ñóðâàëæ: Àñóóëãûí ñóäàëãàà, 2003, òºñëèéí ñóäàëãààíû áàã

7

Äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ¿éëäâýðèéí 68.7

õóâü íü Áàÿíõîíãîð àéìãààñ, 26.0-56.3 õóâü íü Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé, Óâñ,

Ñ¿õáààòàð àéìãóóäààñ íîîëóóðàí ò¿¿õèé ýäýý áýëòãýæ àâäàã áàéíà.

ªºðººð õýëáýë, ýäãýýð àéìãóóä áîë áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí ò¿¿õèé

ýäýý õóäàëäàí àâàõ òàëààð òýäíèé ñîíèðõëûã èë¿¿ òàòäàã çîðèëòîò çàõ

çýýë íü áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ¿éëäâýð¿¿äýýñ 7 íü

áóþó 43.8 õóâü íü õýðýãöýýò ò¿¿õèé ýäýý Óëààíáààòàð äàõü ò¿¿õèé

ýäèéí çàõûí äóðûí íàéìàà÷äààñ õóäàëäàí àâäàã, 12 íü áóþó 75.0 õóâü íü

¿éëäâýðò ººðñ人 àâ÷èð÷ òóøààäàã òîõèîëäëûí “÷åíæ¿¿ä” áîëîí

ìàë÷äààñ àâäàã ãýæ õàðèóëæýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ¿éëäâýð¿¿ä íîîëóóðàí

ò¿¿õèé ýäýý òîäîðõîé íýã àéìàã, ñóìäààñ áýëòãýæ àâàõûí çýðýãöýý

çàâñðûí íàéìàà÷äààñ ÷ õóäàëäàí àâäàã íü òîäîðõîé áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.2. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ¿éëäâýð¿¿äèéí ò¿¿õèé íîîëóóðàà áýëòãýæ àâñàí ñóâàã, õýìæýý

¹ ¯ç¿¿ëýëò Íîîëóóðûí õýìæýý

(òí)

Ä¿íä ýçëýõ õóâü

2003 îíä áýëòãýñýí íèéò íîîëóóðûí õýìæýý 841.7 100.0¿¿íýýñ ñóâãààð

À. Îðîí íóòàã äàõü ººðèéí àãåíòààñ 129.6 15.4Á. Îðîí íóòàã äàõü ãýðýýò àæ àõóéí íýãæ, ãýðýýò ÷åíæ¿¿äýýñ

352.7 41.9

Â. Óëààíáààòàð äàõü õóäàëäàà÷èä, çóó÷ëàã÷äààñ

319.8 38.0

Ã. պ人íèé ìàë÷äààñ øóóä 37.9 4.5Ä. Óëààíáààòàðò èðñýí ìàë÷äààñ 1.7 0.2

Ýõ ñóðâàëæ: Àñóóëãûí íýìýëò ñóäàëãàà, 2004, òºñëèéí ñóäàëãààíû áàã

Áèäíèé íýìýëò ñóäàëãààíä íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ÷èãëýëýýð õàðüöàíãóé

òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã “Ãîâü”, “Îñèí”, “Ñàíøèðî”, “Ò & I”,

“Ìîí-Àìèêàë”, “Õàíòóóë-êàøåìèð”, “Êàøåìèð Ôàéí Àçèÿ”, “Ìîí-Èòàëè

êàøåìèð”, “Ñîð êàøåìèð”, “Òóÿà”, “Àëòàé êàøåìèð”, “Õààí áîã êàøåìèð”,

“Áóÿí” çýðýã 13 ¿éëäâýð õàìðàãäñàí þì. Ýäãýýð ¿éëäâýð¿¿ä ºíãºðñºí îíä

(2003 îíä) íèéëáýð ä¿íãýýðýý 841.7 òîíí íîîëóóð áýëòãýí õ¿ëýýæ àâ÷ýý.

Áýëòãýñýí íèéò íîîëóóðûíõàà 41.9 õóâèéã îðîí íóòàã äàõü ãýðýýò àæ

àõóéí íýãæ, ãýðýýò ÷åíæ¿¿äýýñ; 38.0 õóâèéã Óëààíáààòàð äàõü

õóäàëäàà÷èä, çóó÷ëàã÷äààñ; 15.4 õóâèéã îðîí íóòàã äàõü ººðèéí

8

àãåíòààð äàìæóóëàí õóäàëäàí àâ÷ýý. Ãýõäýý ñóäàëãààíä õàðàãäñàí

êîìïàíèóäûí áàéäàë õàðèëöàí àäèëã¿é þì. Òóõàéëáàë, “Ãîâü” êîìïàíè ãýõýä

2003 îíä 151.1 òîíí íîîëóóð õ¿ëýýæ àâñíû 56.5 õóâèéã îðîí íóòàã äàõü

ãýðýýò àæ àõóéí íýãæ, ãýðýýò ÷åíæ¿¿äýýñ; 32.9 õóâèéã îðîí íóòàã äàõü

ººðèéí àãåíòààð áýëòã¿¿ëæ àâñàí áàéíà. Õàðèí “Îñèí” êîìïàíè áýëòãýñýí

á¿õ íîîëóóðàà ìàë÷äààñ øóóä, “Õààíòóóë êàøåìèð” êîìïàíè á¿õ ò¿¿õèé

íîîëóóðàà çºâõºí Óëààíáààòàð äàõü ò¿¿õèé ýäèéí çàõûí íàéìàà÷äààñ

õóäàëäàí àâ÷ýý. Ýíäýýñ êîìïàíèóäûí ò¿¿õèé íîîëóóð áýëòãýõ òàëààð

áàðèìòàëæ áóé áîäëîãî, ñòðàòåãè õàðèëöàí àäèëã¿é áîëîõûã õàðæ áîëíî.

“Ãîâü” êîìïàíè îðîí íóòàã äàõü ãýðýýò àæ àæ àõóéí íýãæ, àãåíò¿¿ääýý

èë¿¿ íàéäâàð òàâüæ áàéõàä “Îñèí” êîìïàíè ìàë÷èäòàé øóóä õàðüöàõûã

ýðõýìëýäýã, õàðèí “Õààíòóóë êàøåìèð” êîìïàíè íîîëóóð áýëòãýëèéí

íýìýãäýë çàðäàë, ÷èðýãäëýýñ çàéëñõèéæ Óëààíáààòàðààñ íîîëóóðàà

áýëòãýõèéã ÷óõàë÷èëäàã áàéíà.

2. Õýðýãöýýò ò¿¿õèé íîîëóóðàà äýýð äóðäñàí àéìàã, ñóìäààñ õóäàëäàí

àâäàã îíöîëæ ¿çýõ øàëòãààíàà áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä äàðààõü

áàéäëààð òàéëáàðëàæýý. ¯¿íä:

- äýýð äóðüäñàí àéìãóóäàä íîîëóóðûí ÷àíàð õàðüöàíãóé ñàéí áàéäàã

(68.8%),

- ÿìààíû òîî îëîí, îëäîö èõòýé áàéäàã (25.0 %),

- çàðèì àéìàãò ¿éëäâýð¿¿ä ººðèéí àãóóëàõ, õóäàëäààíû òºëººëºã÷,

ò¿íø¿¿äòýé áàéíà (12.5%),

- ãàçàð äýýð íü î÷èæ àâàõàä ¿íý íü áîëîìæòîé áàéäàã (6.3%) ãýæýý.

¯íýõýýð äýýðõ àéìãóóäàä ¿éëäâýð¿¿äèéí ñîíèðõëûã òàòàõóéö õýä õýäýí

äàâóó òàë áàéíà. Òóõàéëáàë, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Øèíýæèíñò ñóìàíä 15-

16.5 ìèêðîí ãîë÷òîé, öàãààí ºíãèéí íîîëóóð á¿õèé “Çàëàà æèíñòèéí öàãààí”

ÿìààã öýâðýýð íü ¿ðæ¿¿ëäýã. Çàâõàí àéìãèéí íèéò ÿìààíû 10.2 õóâèéã

14-16 ìèêðîíû ãîë÷ á¿õèé íîîëóóðòàé “Áóóðàë” ÿìàà ýçýëäýã áºãººä

áóñàä 8 àéìãèéí 40 ñóìàíä óã îìãèéí ÿìààã ñàéæðóóëàã÷ààð àøèãëàäàã.

“ªëãèéí óëààí” îìãèéí ÿìàà íü òóñ àéìãèéí íèéò ÿìààíû 37 õóâèéã ýçýëäýã

áºãººä ªëãèé, Íàðàíáóëàã, Òàðèàëàí, ªìíºãîâü ñóìäàä öýâðýýð íü

¿ðæ¿¿ëæ áàéíà. Òîä öàéâàð ºíãºòýé, 12-15 ìèêðîíû ãîë÷òîé íîîëóóð á¿õèé

“Áàÿíäýëãýð” îìãèéí ÿìààã Ñ¿õáààòàð àéìàãò ¿ðæ¿¿ëäýã áºãººä òóñ

9

àéìãèéí íèéò ÿìààíûõ íü 36.6 õóâèéã ýíý îìãèéí ÿìàà ýçýëäýã. Õîâä, Ãîâü-

Àëòàé àéìãóóäàä öàéâàðäóó ºíãèéí ãàðö èõòýé íîîëóóð á¿õèé “Àëòàéí

óëààí” ÿìààíû ¿¿ëäðèéí õýñãèéã ¿ðæ¿¿ëäýã. Ýäãýýð øèëìýë îìãèéí ÿìààíû

íîîëóóð íü ñ¿ëæìýë ýäëýëèéí ¿éëäâýðëýëä ¿íýò ò¿¿õèé ýä áîëæ

àøèãëàãääàã îíöëîãòîé þì. Ò¿¿í÷ëýí äýýðõ 11 àéìàãò óëñûí íèéò ÿìààíû

70 îð÷èì õóâü íü áàéäàã òóë ò¿¿õèé íîîëóóðûí íººöèéí áàéðøëûí õóâüä ÷

äàâóó òàëòàé þì.

Õàðèí õºäºº îðîí íóòàãò íîîëóóð áýëòãýõ ººðèéí àãóóëàõ,

òºëººëºã÷òýé ¿éëäâýðèéí òîî öººõºí áàéãàà íü öààøèä àíõààðâàë çîõèõ

àñóóäëûí íýã ìºí.

Ýíä àíõààðàë òàòñàí íýã àñóóäàë áîë íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýð¿¿ä Óëààíáààòàð õîòûí “Öàéç” áîëîí ò¿¿õèé ýäèéí áóñàä çàõàä

õºäºº îðîí íóòãààñ èðæ áîðëóóëàãäàæ áóé íîîëóóðûã ÷óõàì àëü àéìãààñ

èðñíèéã òóõàéí ¿åä íü íàðèéí ÿëãàæ ñàëãàæ àâäàãã¿é, ýíý òàëààð

òîäîðõîé á¿ðòãýë ÷ áàéäàãã¿é þì áàéíà. Èéìä Óëààíáààòàðààñ õóäàëäàí

àâ÷ áóé íîîëóóðûã àéìãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð íü ÿëãàí ñàëãàæ òîîöîî õèéõ

ÿìàð ÷ áîëîëöîîã¿é áàéíà. Õàðèí ýíý àñóóäëûã íîîëóóð áýëòãýëèéí ¿åä

ò¿¿õèé ýäèéí çàõóóä áîëîí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä äýýð òóñãàéëàí

ñóäàëæ áîëîõ þì. Ò¿¿í÷ëýí íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí àíõàí

øàòíû á¿ðòãýë, ñòàòèñòèê ìýäýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàëä ÷

öààøèä àíõààðâàë çîõèíî.

3. “Òàíàé ¿éëäâýð õýðýãöýýò ò¿¿õèé íîîëóóðàà ãîë òºëºâ ÿìàð àðãààð

îëæ àâäàã âý?” ãýñýí àñóóëòàä:

- ãýðýýòýé àæ àõóéí íýãæ, “÷åíæ¿¿ä”-ýýñ õóäàëäàí àâäàã 10

(62.5%),

- îðîí íóòàã äàõü ººðèéí òºëººëëèéí àãåíò¿¿äýýð äàìæóóëàí àâäàã 7

(43.8%),

- òîõèîëäëûí ìàë÷èä, íàéìàà÷äààñ øóóä õóäàëäàí àâäàã 5 (31.3%),

- ãýðýýòýé ìàë÷äààñ øóóä õóäàëäàí àâäàã 1 (6.3%) ãýæ õàðèóëñàí

áàéíà.

¯éëäâýð¿¿ä ÷àíàðòàé íîîëóóð áýëòãýæ àâàõûí òóëä àëü áîëîõ ãýðýýòýé

àæ àõóéí íýãæ, “÷åíæ¿¿ä” áîëîí îðîí íóòàã äàõü ººðèéí òºëººëëèéí

10

àãåíò¿¿äýýð äàìæóóëàí àâàõ ýðìýëçëýë èõòýé áàéäàã íü îéëãîãäñîí.

Õàðèí áýëòãýæ áóé ò¿¿õèé íîîëóóðûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ òàëààð

¿éëäâýð¿¿ä ìàë÷èäòàé ñàéí àæèëëàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. ¯¿íèé òîä æèøýý

íü ìàë÷èäòàé ãýðýýòýé àæèëëàäàã ãàíöõàí ¿éëäâýð áàéñàí ÿâäàë ìºí.

Áèä (À.Áàêåé, Ä.Äîðëèãñ¿ðýí, Ä.Áààñàíäàø íàðûí ñóäëàà÷èä)

íîîëóóðûã àëü ñóâãààð íü èë¿¿òýé áîðëóóëæ áàéãàà òàëààð ÕÕÀß-íû

çàõèàëãààð 2002 îíä ã¿éöýòãýñýí “Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí ñòàòóñ:

ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿, ýðõç¿éí ¿íäýñ” ñýäýâò òºñëèéí õ¿ðýýíä Òºâ,

Áóëãàí, Ñýëýíãý, Äàðõàí-Óóë, Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé, Äóíäãîâü, ªìíºãîâü

àéìãèéí íèéò 95 ìàë÷èí ºðõººñ ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãàà àâñàí þì. Áèäíèé

ñóäàëãààíä õàðüöàíãóé îëîí ìàëòàé (300-ãààñ äýýø òîëãîé ìàëòàé) ìàë÷èí

ºðõ õàìðàãäñàí áºãººä Èõ íóóðûí õîòãîð, Ãîâ-Àëòàéí á¿ñèéí íýã ìàë÷èí ºðõ

æèëä äóíäæààð 136.1 êã íîîëóóð, Ãîâèéí á¿ñèéíõ 119.5 êã, Òàë õýýðèéí

á¿ñèéíõ 49.4 êã, Îéò õýýðèéí á¿ñèéíõ 41.3 êã, ªíäºð óóëûí á¿ñèéíõ 35 êã

íîîëóóðûã æèëä áýëòãýäýã ãýñýí ñóäàëãàà ãàðñàí.

Õ¿ñíýãò 2.3. Ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí ñóâãóóä, ä¿íä ýçëýõ õóâèàð

Áîðëóóëàëòûí ñóâàã,ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿í

Óëààí-áààòàð

ò

Àéìàã, õîò ñóóðèíä

Ñóìûí òºâä

Íàéìàà-÷èíä

Õèë õó-

äàëäààÁ¿ãä

Òýìýý íîîñ 8.9 14.3 19.6 55.4 1.8 100.0

¯õýðìàë, ìàõ 41.2 31.4 2.0 25.5 100.0øèð 20.0 14.5 18.2 45.5 1.8 100.0

Õîíüìàë, ìàõ 35.4 26.2 6.2 32.3 100.0íîîñ 7.7 30.8 6.4 55.1 100.0íýõèé 23.8 20.2 20.2 35.7 100.0

ßìààìàë, ìàõ 28.9 18.4 15.8 36.8 100.0íîîëóóð 47.7 14.0 7.0 25.6 5.8 100.0àðüñ 24.7 19.2 15.1 39.7 1.4 100.0

Ýõ ñóðâàëæ: “Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí ñòàòóñ: ýäèéí çàñã, ñàíõ¿¿, ýðõ ç¿éí ¿íäýñ” øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí òºñºë, 2002 îí, ÕÀÀÈÑ

Ìàë÷äûí äóíä áèäíèé ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä ñóäàëãààíä

õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷äûí 47.7 õóâü íü íîîëóóðàà Óëààíáààòàðò, 25.6

õóâü íü çàâñðûí íàéìàà÷äàä, 14.0 õóâü íü àéìãèéí òºâä, 7.0 õóâü íü ñóìûí

òºâä, 7.8 õóâü íü õèë õóäàëäààãààð àðèëæèëäàã áàéíà.

11

[ªМНªХ Х¯СНЭГТЭНД ¯ЙЛДВЭРЛЭГЧИД МАЛЧДААС ШУУД

ХУДАЛДАН АВАЛТ БАРАГ ХИЙДЭГГ¯Й ГЭСЭНТЭЙ, 2.3 ЗªРЖ

БАЙНА. ХЭРЭВ 47.7 ХУВЬ УБ-Д НООЛУУРАА ЗАРДАГ БОЛ

ХААНА ЗАРДАГ ЮМ БЭ.]

Óëààíáààòàðò á¿õ òºðëèéí ò¿¿õèé ýäèéã àâ÷èð÷ áîðëóóëæ

áàéãààãèéí äîòîð íîîëóóðûí ýçëýõ õóâèéí æèí èë¿¿ ºíäºð áàéíà. Íîîëóóð íü

õàðüöàíãóé îâîð áàãàòàé, Óëààíáààòàðò áîðëóóëàõàä èë¿¿ ¿íý õ¿ðäýã,

çàõ çýýëèéí çîõèîí áàéãóóëàëò ñàéòàé òóë ìàë÷èä ººðñäèéí óíààãààð

àâ÷èð÷ áîðëóóëàõûí çýðýãöýý íèéñëýëä ñóðàëöäàã ¿ð õ¿¿õýä, àõ, ä¿¿,

õàìààòàí ñàäíààðàà äàìæóóëàí õóäàëääàã ãýæ ìàë÷èä òàéëáàðëàæ

áàéâ.

Çàâñðûí ÿâóóëûí íàéìàà÷èä ìàë÷äûí ãàð äýýð íîîëóóð áýëýí áîëîõ èä

¿åýð òýäýíä õàìãèéí ýðýëò õýðýãöýýòýé ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà,

ãóðèë, áóäàà çýðýã áàðààã à÷ààíû ìàøèíä à÷èæ, ìàë÷äûí õîòîíä øóóä

î÷èæ ¿éë÷èëäýãýýðýý áóñäààñ îíöëîãòîé áºãººä äàâóó òàëòàé þì. Çàðèì

íàéìàà÷èä á¿ð õýäýí ñàðûí ºìíº ìàë÷èäòàé óðüä÷èëàí ãýðýý õýëöýë

õèéäýã ÷ òîõèîëäîë áàéíà.¯íý õàíøíû ìýäýýëýë áàãàòàé, òºâººñ àëñ õîë

íóòàãëàäàã, õ¿í õ¿÷ ìóóòàé ìàë÷èä ãîë òºëºâ ÿâóóëûí íàéìàà÷äàä

íîîëóóðàà ºãäºã àæýý.

Àéìàã, ñóìûí òºâä íýã òàëààð ò¿¿õèé íîîëóóðûã õóäàëäàí àâàõ

íàéìàà÷èä, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îëîí áàéäàã, íºãºº òàëààð ìàë÷äàä

õàðüöàíãóé îéð ó÷èð íîîëóóðàà òýäýíä áîðëóóëæ, õýðýãöýýò áàðààãàà

õóäàëäàí àâäàã áàéíà.

Õèëèéí áîîìòîîð èõýâ÷ëýí õèëä îéðõîí íóòàãëàäàã, õèëèéí ãàðö

á¿õèé á¿ñ íóòãèéí ìàë÷èä íîîëóóðàà áîðëóóëäàã îíöëîãòîé þì. Ýäãýýð

ìàë÷äûí ÿðèàíààñ ¿çýõýä óëèðàëä íýã óäàà ººðñäèéí ìàøèíààð õèëèéí

áîîìò íýýãäýõýä ãàð÷, ò¿¿õèé ýäýý áîðëóóëäàã áàéíà.

Èéíõ¿¿ ò¿¿õèé íîîëóóð ìàë÷äààñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð õ¿ðòýëõ

øàò äàìæëàãàä îëîí ñóâàã, ñàëàà çàìààð äàìæäàã òóë áàéíà. Èéìä

ìàë÷èä, áîëîâñðóóëàã÷äûí õîîðîíäûí ò¿íøëýë, õàìòûí àæèëëàãààã

áýõæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì.

“Õóäàëäàí àâ÷ áóé ò¿¿õèé íîîëóóðûí ¿íèéí òºâøèíä äàðààõü õ¿÷èí

ç¿éëñèéí àëü íü èë¿¿ íºëººòýé ãýæ ¿çäýã âý?” ãýñýí àñóóëòàä:

12

- þóíû ºìíº íîîëóóðûí ºí㺠÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä öàãààí, öàéâàð

ºíãèéí íîîëóóð èë¿¿ ¿íý õ¿ðäýã (43.8%),

- ìîíãîëûí øèëìýë îìãèéí ÿìààíû 17 ìèêðîí õ¿ðòýë ãîë÷òîé íàðèéí øèðõýãòýé

íîîëóóð èë¿¿ ¿íýòýé (62.5%) ãýæ ¿çñýí áàéíà.

[% БАГА БИШ¯¯. ¯ЙЛДВЭРЛЭГЧИД ЗªВХªН НЭГ Л ХАРИУЛТ

ªГСªН ¯¯, ЭСВЭЛ ¯НЭД НªЛªªЛªХ ªªР ЧУХАЛ Х¯ЧИН З¯ЙЛ¯¯Д

БИЙ ЮУ.]

Áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä ò¿¿õèé íîîëóóð õóäàëäàæ àâàõäàà ÷àíàðûí

ÿëãààã õýðõýí õàðãàëçàí ¿çäýã òàëààð ìºí äýýð íýð äóðüäàãäñàí 13

¿éëäâýðýýñ íýìýëò ñóäàëãàà àâ÷, òýäãýýðèéí õàðèóëòûí äóíäàæ

¿ç¿¿ëýëòèéã äàðààõü õ¿ñíýãòýýð õàðóóëàâ.

Õ¿ñíýãò 2.4-ýýñ ¿çýõýä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéíõýíä íîîëóóðûí ºíãèéí

áîëîí ãîë÷èéí ¿ç¿¿ëýëòèéã õàðãàëçàí ÿëãààòàé ¿íý òîãòîîõ ýðìýëçëýë

áàéãàà þì áàéíà. Òóõàéëáàë, áàðààí ºíãèéí íîîëóóðûí íýã êã-ä äóíäæààð

17.7 ìÿíãàí òºãðºã òºëæ áàéõàä öàéâàð ºíãèéí íîîëóóðò ò¿¿íýýñ 45.8

õóâü, öàéâàð ºíãèéíõºä 31.1 õóâü, áîð ºíãèéíõºä 21.5 õóâèéí èë¿¿ ¿íý

òºëºõ áîëîìæòîé ãýæ õàðèóëæýý.

Õ¿ñíýãò 2.4. Áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí õóäàëäàæ àâñàí ò¿¿õèé íîîëóóðûí ¿íèéí ÿëãàà (÷àíàðààð)

¹ Íîîëóóðûí ÷àíàðûí ÿëãàà Íýã êã íîîëóóðûí ¿íý (ìÿíãàí òºãðºãººð)*

Íîîëóóðûí ¿íèéí ÿëãàà

(õóâèàð)**1 ªíãèéí

ÿëãààãààð:

- Öàãààí 25.8 +45.8- Öàéâàð 23.2 +31.1- Áîð 21.5 +21.5- Áàðààí 17.7 -

2 Ãîë÷èéí ÿëãààãààð:

- 16 ìèêðîí õ¿ðòýë 25.2 +52.7- 16-18 ìèêðîí 23.5 +42.4- 18 ìèêðîíîîñ äýýø 16.5 -

Ýõ ñóðâàëæ: Àñóóëãûí íýìýëò ñóäàëãàà, 2004, òºñëèéí ñóäàëãààíû áàãÒàéëáàð. * - Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ¿éëäâýð¿¿äèéí òºëñºí ¿íèéí äóíäàæ ** - Áàðààí ºíãèéí áîëîí 18 ìèêðîíîîñ äýýø ãîë÷òîé íîîëóóðûí ¿íèéí òºâøèíòýé áóñàä àíãèëëûí íîîëóóðûí ¿íèéã õàðüöóóëñàí õóâü

13

Ò¿¿í÷ëýí 18 ìèêðîíîîñ äýýø ãîë÷òîé íîîëóóðûí ¿íýòýé õàðüöóóëàõàä

ò¿¿íýýñ áàãà ãîë÷òîé, íàðèéí øèðõýãòýé íîîëóóðò 42.4-52.7 õóâèéí

èë¿¿ ºíäºð ¿íý òºëºõºä áýëýí áàéíà.

Èéìä áîëîâñðóóëàã÷äààñ òàâüæ áóé äýýðõ øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí

ÿìààíû ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ óðò õóãàöààíû ñòðàòåãè

áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

4. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ¿éëäâýðèéí 56.3 õóâü íü “Ãîâèéí

ñàíàà÷ëàãà” òºñ뺺ñ çîõèîí áàéãóóëñàí íîîëóóðûí ¿çýñãýëýí

õóäàëäààíä îðîëöîæ áàéæýý. ¯çýñãýëýí õóäàëäààíä îðîëöîæ áàéñàí

ýäãýýð ¿éëäâýð¿¿ä óã àðãà õýìæýýíèé ñàéí òàëûã äàðààõü

áàéäëààð ¿íýëæýý. ¯¿íä:

- íîîëóóðûã îëîí ãàð äàìæóóëàëã¿é áººíººð íü øóóä àâàõ áîëîìæòîé,

- íîîëóóðûã òîäîðõîé øèíæýýð íü àíãèëñàí áàéäàã òóë ÷àíàð ñàéòàé

áàéäàã.

Ýíý àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýíä öààøèä àíõààðâàë çîõèõ äóòàãäàëòàé

òàë íü ñóðòàë÷èëãàà äóòìàã áàéñàí òóë ìàë÷èä ¿çýñãýëýí õóäàëäààíû

à÷ õîëáîãäëûã äóòóó îéëãîñîí, òýä íîîëóóðàà çàõ çýýëèéí äóíäàæ ¿íýýñ

õýò èõ ¿íýýð ºãºõ ãýæ òóëãàõ õàíäëàãàòàé áàéñàí ãýæýý. Èéìä ýíý

àðãà õýìæýýíèé ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä ìàë÷äûí äóíä ýíý

÷èãëýëýýð ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà õèéõ íü íýí ÷óõàë áàéíà.

5. “Öààøèä íîîëóóðûí ¿çýñãýëýí õóäàëäààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí çîõèîí

áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé þó?” ãýñýí àñóóëòàä ñóäàëãààíä îðîëöñîí

¿éëäâýð¿¿äèéí 75 õóâü íü øààðäëàãàòàé, 25 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ

õàðèóëæýý.

6. “Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéãàà áîë ÷óõàì ÿìàð àñóóäàëä

àíõààðàë õàíäóóëæ, ÿàæ çîõèîí áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé âý?” ãýñýí

àñóóëòàä:

- ¿çýñãýëýí õóäàëäààíä àëü áîëîõ ÷àíàðòàé íîîëóóð îðîëöóóëàõ,

- íîîëóóðûí ¿íèéí äýýä õÿçãààðûã òîãòîîæ áîäëîãîòîé çîõèîí áàéãóóëàõ,

- íîîëóóðûí ÷àíàðûí òàëààð ìàë÷äàä ñàéí ñóðòàë÷ëàí îéëãóóëàõ,

- Çàñãèéí ãàçðààñ ýíý àðãà õýìæýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä àíõààðâàë çîõèíî

ãýæýý.

14

7. Àñóóëãàíä õàìðàãäñàí ¿éëäâýð¿¿äèéí 18.8 õóâü íü ò¿¿õèé ýä

õóäàëäàí àâàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð õ¿ðýëöýýòýé áàéäàã, 43.7 õóâü

õàÿà õ¿ðýëöäýãã¿é, 37.5 õóâü ãîë òºëºâ õ¿ðýëöýõã¿é ãýæ

õàðèóëñàí áàéíà. ¯íýõýýð ò¿¿õèé ýä õóäàëäàí àâàõàä õÿòàäûí

ºðñºëäºã÷人ñ ¿íýýð ºðñºëäºõ áîëîìæ ìàíàé ¿éëäâýð¿¿äýä õîìñ áàéãàà

íü îéëãîìæòîé þì.

8. Îäîîãèéí áàéäëààð íîîëóóðàí ò¿¿õèé ýä õóäàëäàí àâàõàä

¿éëäâýð¿¿äèéí 39.2 õóâü íü ººðèéí ýðãýëòèéí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðò,

60.8 õóâü íü áàíêíû çýýëèéí õºðºíãºä òóëãóóðëàäàã àæýý.

¯éëäâýð¿¿ä õýðýãöýýòýé ò¿¿õèé ýäýý á¿ðýí îëæ àâàõàä áàíêíû

õºíãºëºëòòýé çýýë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.5. Áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí ò¿¿õèé íîîëóóð õóäàëäàí àâàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð (õóâèàð)

¹ ªºðèéí áîëîí çýýëèéí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí õàðüöàà

Òóõàéí ýõ ¿¿ñâýðò õàðãàëçàõ ¿éëäâýðèéí òîî ä¿íä ýçëýõ õóâü

1 100/0 3 23.12 50/50 3 23.03 20/80 1 7.74 15/85 2 15.45 10/90 1 7.76 0/100 3 23.1

Äóíäàæ (39.2/60.8) 5+7=13 100Ýõ ñóðâàëæ: Àñóóëãûí íýìýëò ñóäàëãàà, 2004, òºñëèéí ñóäàëãààíû áàã

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ¿éëäâýð¿¿äýýñ õýðýãöýýò íîîëóóðûí ò¿¿õèé

ýäýý õóäàëäàí àâàõàä çºâõºí ººðèéí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðò

òóëãóóðëàæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã 3 êîìïàíè (“Ãîâü”, “Õàíáîã

êàøåìèð”, ”Êàøåìèð ôàéí Àçèÿ”) áàéõàä 100 õóâü çýýëèéí õºðºíãèéí

ñàíõ¿¿æèëòýýð íîîëóóð îëæ àâäàã ìºí 3 êîìïàíè (“Òóÿà”, “Ìîí-Àìèêàë”,

“Áóÿí”) áàéíà. Áóñàä ¿éëäâýð¿¿ä ººðèéí áîëîí çýýëèéí õºðºíãèéí ýõ

¿¿ñâýðèéã õîñëîí õýðýãëýõ çàìààð ò¿¿õèé íîîëóóð õóäàëäàí àâäàã

áàéíà. Åð íü ººðèéí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð ò¿¿õèé íîîëóóð îëæ àâàõûí

òºëººõ øèð¿¿í ºðñºë人íòýé çàõ çýýëä õ¿ðýëöýõã¿é áàéãààã èõýíõ

¿éëäâýð¿¿ä èëýðõèéëæ áàéâ. Èéìä íîîëóóðûí äîòîîä çàõ çýýëýý

õàìãààëàí ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîë áàíêíààñ ýíý

òàëààð òóñãàéëñàí áîäëîãî áàðèìòàëâàë çîõèíî.

15

9. “Òàíàé ¿éëäâýð õ¿÷èí ÷àäëàà á¿ðýí àøèãëàõàä øààðäàãäàõ

õýìæýýíèé ò¿¿õèé íîîëóóðàà áýëòãýõýä õàìãèéí íààä çàõ íü æèëä

õýäèé õýìæýýíèé ìºí㺠øààðäëàãàòàé âý?” ãýñýí àñóóëòàä äèéëýíõ íü

500.0 ñàÿ òºãðºãººñ 1.0 òýðáóì òºãðºã øààðäàãäàíà ãýæ õàðèóëñàí

áàéíà. Ãýõäýý ýíý íü òóõàéí ¿éëäâýðèéí áîëîâñðóóëàõ õ¿÷èí ÷àäàë,

òåõíèê, òåõíîëîãè, ìåíåæìåíò çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààð÷ ÿëãààòàé

áàéõ íü ç¿éí õýðýã áèëýý. ßìàð ÷ ãýñýí äóíäæààð íýã ¿éëäâýðò

äýýðõ õýìæýýíèé ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã øèéäâýðëýõýä áàíêíû

õºíãºëºëòòýé çýýë øààðäëàãàòàé áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí äóíäæààð

¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ çîðèëãîîð îëãîñîí íèéò çýýëèéí 7.7-21.1 õóâèéã

íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ñàëáàð ýçýëæ, çýýëèéí õ¿¿ íü áóñàä ñàëáàðò

îãîñîí çýýëèéí õ¿¿ãýýñ 1-1.08 ïóíêòýýð äîîãóóð áàéãàà çýðýã íààøòàé

õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéãàà õýäèé ÷ áóñàä îðíûõòîé

õàðüöóóëàõàä øààðäëàãûí õýìæýýíä õ¿ðýýã¿é áàéíà.

10. Îäîîãèéí áàéäëààð ¿éëäâýð¿¿ä çàõèàëñàí, ãýðýýëñýí ò¿¿õèé

íîîëóóðûí ¿íèéí òºëáºðèéã ãîë òºëºâ áýëýí ìºí㺺ð òºëäºã áàéíà. ¯¿íýýñ

¿çýõýä áýëýí ìºíãºíèé ýðýëò, õýðýãöýý íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýð¿¿äèéí ÷óõàë àñóóäëûí íýã ìºí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.

11. Ò¿¿í÷ëýí ò¿¿õèé íîîëóóðûí ¿íèéí òºëáºðèéã íîîëóóð õóäàëäàí àâàõ

òóõàéí ¿åä íü áýëíýýð òºëäºã îíöëîãòîé áàéíà. Õàðèí óðüä÷èëãàà ºãºõ

çàìààð òºëáºð õèéõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ áàéäàãã¿é þì áàéíà.

12. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ¿éëäâýð¿¿äèéí 87.5 õóâü íü õýðýãöýýò

íîîëóóðàà ãîë òºëºâ íîîëóóð áýëòãýëèéí èä ¿å áóþó æèë á¿ðèéí III-VI

ñàðä áýëòãýæ àâäàã ãýæ õàðèóëæýý. Èéìä öàã õóãàöààíû õóâüä ýíý

¿åä ë íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äýä õºíãºëºëòòýé çýýë àâàõ

çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàð÷ èðäýã áàéíà. Ó÷èð íü íîîëóóð áýëòãýëèéí

èä ¿å áîëîõ ýíý ¿åä ë áèå áèåíýýñ ºðñºæ èë¿¿ èõ íîîëóóð áýëòãýæ

àâàõã¿é áîë õóãàöàà àëäàæ, ñ¿¿ëä ò¿¿õèé ýäýý õàíãàëòòàé

õýìæýýãýýð áýëòãýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðäýã ãýæ áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýðèéíõýí õàðèóëñàí áîëíî. Ãîë íü íîîëóóðûí ò¿¿õèé ýäèéí áýëòãýëä

çîðèóëæ äîòîîäûí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéíõýíä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã

(õºíãºëòòýé çýýë) ¿ç¿¿ëýõ íýí ÷óõàë ãýæ ¿çäýã áàéíà.

16

ÃÓÐÀÂ. ÍÎÎËÓÓÐÛÍ ×ÀÍÀÐÛÍ ÒÀËÀÀÐ

Íîîëóóðàí ýäëýë, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàäààä, äîòîîä çàõ çýýë äýõ

ºðñºëäºõ ÷àäâàð íü ìàë÷íû õîòîîñ ýõëýýä ýöñèéí õýðýãëýã÷ õ¿ðòýëõ

ìàðêåòèíãèéí ñ¿ëæýýíä îðîëöîã÷äûí ÷àíàðûí ìåíåæìåíòýýñ øàëòãààëíà.

Èéìä ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä þóíû ºìíº

ò¿¿õèé íîîëóóðûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ àñóóäëûã ÷óõàë÷ëàí àâ÷ ¿çýõ

¸ñòîé. Ò¿¿õèé íîîëóóðûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ ÷àäâàë ìàë÷äûí îðëîãî

íýìýãäýõèéí çýðýãöýý áîëîâñðóóëàã÷äûí ÷ àøèã îðëîãî àðâèæèõ áîëîìæ

á¿ðäýíý. Ãýòýë ºíºº ¿åä ìàðêåòèíãèéí ñóâàã, ñ¿ëæýýíä îðîëöîã÷èä

íîîëóóðûí ÷àíàðûã ýðõýìëýõýýñ èë¿¿ òîîíû õîéíîîñ õººöºëäºõ õàíäëàãà

äàâàìãàéëàõ áîëæýý.

Ìàíàé îðîíä áîëîí îëîí óëñûí æèøèãò íîîëóóðûí ÷àíàðûã äàðààõü

¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëæ, ïðàêòèêò õýðýãëýäýã áàéíà. ¯¿íä:

- íîîëóóðûí ãîë÷,

- íîîëóóðûí óðò,

- íîîëóóð, õÿëãàñíû õàðüöàà,

- íîîëóóðûí ºíãº,

- õîãò õîëüö

- ÷èéãëýã çýðýã áîëíî.

Áîëîâñðóóëààã¿é íîîëóóðûí ÷àíàðò íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã

åðºíõèéä íü ìàëûí ¿ðæèë, ñåëåêöè, óäàìøëààñ õàìààðàõ ÷àíàð; õ¿íèé ¿éë

àæèëëàãààíààñ øàëòãààëàõ ÷àíàð ãýæ àíãèëàí àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì.

Ìàëûí ¿ðæèë ñåëåêöè, óäàìøëààñ õàìààðàõ ÷àíàð íü ÿìààíû

íîîëóóðûí ôèçèê, áèîëîãèéí îíöëîã øèíæ ÷àíàðûã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð áèé

áîëãîñîí, ñàéæðóóëñàí îìîã, ¿¿ëäðèéí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

Ìàíàé îðîíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýä, ìýðãýæèëòí¿¿ä,

ìàë÷äûí îëîí æèëèéí õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä ìîíãîë ÿìààíû äîòîð íîîëóóð íü

õàðüöàíãóé íàðèéí ãîë÷òîé, ãàðö èõòýé íóòãèéí øèëìýë îìîã, ¿ðæëèéí

õýñýã, ¿¿ëäýð áèé áîëñîí áèëýý. Íîîëóóðûí ÷èãëýëèéí “Ãîâü ãóðâàí

ñàéõàí”, “Óóëûí áîð” ¿¿ëäð¿¿ä áèé áîëñíîîð íîîëóóðûí ãàðö íü íóòãèéí ìîíãîë

ÿìààíûõààñ áàðàã õî¸ð äàõèí íýìýãäñýí áîëîâ÷ ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæèë

ýìõ çàìáàðààã¿é ÿâàãäñíààñ íîîëóóðûíõ íü ãîë÷ á¿ä¿¿ð÷, áîëîâñðóóëàõ

17

¿éëäâýðèéí òàâüæ áóé ÷àíàðûí øààðäëàãàä çàðèì òàëààð íèéöýõã¿é

áîëñîí. Èéìä íîîëóóðûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäëûã ÿìààíû ¿¿ëäýð

óãñààã ñàéæðóóëàõ óðò õóãàöààíû øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé ¿ðæèë

ñåëåêöèéí ¿éë àæèëëàãààãààð õàíãàõ ¸ñòîé þì. Ãýâ÷ ìàë õóâü÷ëàãäñàí

ºíºº ¿åä õóâèéí ºì÷èéí ìàëûí ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæëûã çàõ çýýëèéí æàÿãò

íèéö¿¿ëýí ÿâóóëàõ òîãòîëöîî õàðààõàí á¿ðäýýã¿é áàéíà.

Íîîëóóðûí ÷àíàð õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëæ ìóóäàõ

ÿâäàë ýëáýã òîõèîëäîæ áàéíà. ßìàà ñàìíàõ áîëîí ò¿¿õèé ýä áýëòãýõ ¿åä

çàâñðûí çóó÷ëàã÷èä æèíã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä íîîëóóðûã õÿëãàñ, õîã

õîëüöòîé õîëüæ ò¿¿íèé ÷àíàðûã ìóóòãàõ íü õýâèéí ¿çýãäýë áîëæýý.

Íîîëóóðûí ÷àíàðò ÿìààí ñ¿ðãèéí á¿òýö áàñ íºëººëºõ áîëñîí. ßìààí ñ¿ðýãò íàñ

ã¿éöñýí ÿìààíû ýçëýõ õóâèéí æèí àõèõ òóòàì íîîëóóðûí ãîë÷ á¿ä¿¿ðäýã

áèëýý. Õàìãèéí íàðèéí øèðõýãòýé (13-15 ìèêðîí) ñàéí ÷àíàðûí íîîëóóðûã

çºâõºí ìîíãîë ¿¿ëäýð, îìãèéí áîðëîí, ø¿äëýíãýýñ áýëòãýõ áîëîìæòîéã

ñóäëàà÷èä òîãòîîæýý. Ìàë àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíãèéí

“Íàðèéí íîîëóóð” òºñëèéí áàãèéíõíû 11 àéìãèéí 56 ñóìûí ÿìààí ñ¿ðýãò

ÿâóóëñàí ò¿¿âýð ñóäàëãàà áîëîí çàðèì ¿éëäâýðèéí áýëòãýñýí ò¿¿õèé

ýäèéí ÷àíàðûí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ ¿çýõýä ìàíàé îðîíä áýëòãýæ áóé

íèéò íîîëóóðûí 25-30 õóâü íü 15-16 ìèêðîí, 50-èàä õóâü íü 16.5-17 ìèêðîí,

¿ëäýõ õýñýã íü 17-ãîîñ äýýø ìèêðîíû ãîë÷òîé àæýý. Èéì íºõöºëä ìàë÷èä

ÿìààí ñ¿ðãèéí á¿òöèéã îíîâ÷òîé áàéëãàæ, ÿìààíû íàñ, õ¿éñ, ºí㺠ç¿ñýýð íü

íîîëóóðàà ÿëãàí ñàìíàæ, àíãèëàí ñàâëàõ, õÿëãàñûí àãóóëàìæèéã

áàãàñãàõ òàëààð àíõààð÷ àæèëëàâàë ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ áèé.

2000 îíä ÕÕÀÀß, Ñòàíäàðò÷ëàë, õýìæèë ç¿éí ¿íäýñíèé òºâººñ

íîîëóóðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòûã øèíý÷ëýí òîãòîîæýý. Ýíýõ¿¿ ñòàíäàðò ¸ñîîð

íîîëóóðûã ºí㺺ð íü:

öàãààí – íîîëóóð áîëîí õÿëãàñ íü öàãààí ºíãºòýé,

öàéâàð – íîîëóóð íü øàðãàë, õÿëãàñ íü õóë øàðãà, óëààí áîð ºíãºòýé,

áàðààí – íîîëóóð íü áàðààí, õÿëãàñ íü õàð ºíãºòýé áàéíà ãýæ àíãèëñàí

íü

ìàë÷äûí õóâüä ÷ ìýäýæ áàéõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Õ¿ñíýãò 3.1. Íîîëóóðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòªí㺠Ýçëýõ õóâü

18

Íîîëóóðûí çýðýãëýë

Äóíäàæ ãîë÷, ìêì

Õÿëãàñíû ÷èéãëý-ãèéí

õîãò õîëüöûí

Äýýä Öàãààí 13.0-15.5 20 õ¿ðòýë

13 10

I çýðýã Öàéâàð 15.51-16.5 20 õ¿ðòýë

13 10

II çýðýã Áîð 16.51-17.5 20.01-30.0

13 10

III çýðýã Áàðààí 17.51-19.0 30.01-60.0

13 10

Ò¿¿õèé íîîëóóðûí ÷àíàðò áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä ÿìàð øààðäëàãà

òàâüäàã, õ¿ëýýí àâ÷ áóé íîîëóóðûí ÷àíàð ÿìàð òºâøèíä áàéãàà, ò¿¿íä

íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààð àâñàí ñóäàëãààíû ä¿íã äîð

òàíèëöóóëúÿ.

1. “Òàíàé ¿éëäâýðò íèéë¿¿ëýãäñýí ò¿¿õèé íîîëóðûí ÷àíàð ÿìàð òºâøèíä

áàéíà âý? “ ãýñýí àñóóëòàä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 68.8 õóâü íü ãîë

òºëºâ äóíä çýðýã áàéäàã, 12.5 õóâü íü ÷àíàð ìóóòàé áàéäàã ãýæ

õàðèóëñíààñ ¿çýõýä ÷àíàðûí òºâøèí òºäèéëºí ñàéí áèø áàéãàà íü

õàðàãäàæ áàéíà.

2. Íèéë¿¿ëýãäýæ áóé íîîëóóðûí ÷àíàð ìóó áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí íü:

- ÿìàà ñàìíàõ ¿åä ìàë÷èä ÷àíàðò õàéíãà õàíääàã, ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòýýð

íü ÿëãàæ àíãèëäàãã¿é,

- õÿòàäóóä ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòèéã òºäèéëºí õàðãàëçàõã¿é áººíººð íü

àâäàã òóë çàâñðûí íàéìàà÷èä ÷àíàðò àíõààðàë òàâüäàãã¿é,

- “÷åíæ¿¿ä” íîîëóóðûí æèíã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä íîîëóóðò ýëäýâ õîã,

õîëüö õîëüäîã,

- ÎÕÓ-ûí Òóâà, Àëòàéãààñ ÷àíàð ìóóòàé íîîëóóð èìïîðòîîð îðóóëæ èðýýä

ìîíãîë ÿìààíû íîîëóóðòàé õîüëæ çàðäàã áîëñîí ÿâäàë ãýæ ä¿ãíýæýý.

3. “Íîîëóóð íèéë¿¿ëäýã ñóâãóóäààñ àëü íü õàìãèéí ÷àíàðã¿é íîîëóóð

íèéë¿¿ëäýã âý?” ãýñýí àñóóëòàä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí

¿éëäâýð¿¿äèéí 87.5 õóâü íü òîõèîëäëûí “÷åíæ¿¿ä” , íàéìàà÷èä,

ìàë÷èä ÷àíàðã¿é íîîëóóð íèéë¿¿ëäýã ãýñýí áàéíà. Õàðèí ¿éëäâýðèéí

îðîí íóòàã äàõü òºëººëºã÷, ò¿íø¿¿ä áîëîí ãýðýýòýé ìàë÷äààñ ÷àíàðã¿é

íîîëóóð íèéë¿¿ëýõ ÿâäàë áàðàã ãàðäàãã¿é þì áàéíà.

4. Íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéíõýí “Ò¿¿õèé íîîëóóðûí ÷àíàðûã

ñòàíäàðòûí øààðäëàãûí õýìæýýíä õ¿ðòýë ñàéæðóóëàõûí òóëä ìàë÷äûí

19

ç¿ãýýñ íýí òýðã¿¿íä þó õèéâýë çîõèëòîé âý?” ãýñýí àñóóëòàä

õàðèóëàõäàà:

- ìàë÷èä íîîëóóðûí ñòàíäàðòûí øààðäëàãûã ñàéí ìýääýã áàéõ,

- ìàë÷èä ÿìààãàà öýâýð îð÷èíä ÷àíàðûí àíãèëëûí äàãóó ÿëãàí ñàìíàäàã

áàéõ,

- õîò àéë, áàãààðàà íèéëæ íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äòýé ãýðýý

áàéãóóëæ àæèëëàõ,

- ÿìààíûõàà ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ òàëààð áîäèòîé àðãà õýìæýý

àâàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí íü áèäíèé äýýð äýâø¿¿ëñýí ¿íäýñëýë,

ä¿ãíýëòòýé íèéöýæ áàéíà

5. ¯éëäâýð¿¿ä ò¿¿õèé íîîëóóðûã õàíãàí íèéë¿¿ëýã÷äýýñ õ¿ëýýæ

àâàõäàà ÷àíàðààð ãîë òºëºâ 3-4 àíãèëäàã áàéíà. Íîîëóóð áýëòãýõ

ýõíèé øàòàíä ìàë÷èä, çàâñðûí íàéìàà÷èä ÿëãàõ, àíãèëàõ, áàãëàõ

àæèëëàãààã ¸ñ òºäèé õèéäýã òóë ¿éëäâýð äýýð ñàéí ÷àíàðûí áîëîí

á¿ä¿¿í øèðõýãòýé íîîëóóð, ìºí ºíãº, ºíãèéí íîîëóóð õîëèëäîí èðäýã àæýý.

Èéìýýñ ¿éëäâýð¿¿ä íîîëóóðûí ºíãº, õÿëãàñ, õîã õîëüöûí àãóóëàìæ

çýðýã ¿ç¿¿ëýëòèéã õàðãàëçàí äàõèí ÿëãàí àíãèëæ õ¿ëýýí àâàõàä

íýìýãäýë çàðäàë ãàðãàäàã áàéíà. “Ãîâèéí ñàíàà÷ëàãà” òºñ뺺ñ

íîîëóóðûã àíãèëàí ÿëãàæ çàõ çýýëä áîðëóóëàõ, óðàìøóóëàë ¿ç¿¿ëýõ

òàëààð ìàë÷äûí äóíä ÿâóóëæ áàéãàà ñóðãàëòûã öààøèä ºðãºæ¿¿ëýõ

íü äýýðõ àñóóäëûã õºíãºâ÷ëºõºä ò¿ëõýö áîëíî. ×àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòýýð

ÿëãàí àíãèëæ òóøààæ áóé íîîëóóðò ¿éëäâýð¿¿äèéí ç¿ãýýñ ¿íèéí

òóñãàé óðàìøóóëàë îëãîæ áîëîõ þì.

6. “Òàíàé ¿éëäâýð ò¿¿õèé íîîëóóðàíä àãóóëàãäàõ õÿëãàñ, õîã, õàã

çýðýã õîëüö îéðîëöîîãîîð õýäýí õóâüòàé áàéõàä õýâèéí ãýæ ¿çäýã

âý?” ãýñýí àñóóëòûí õàðèóëòûã äàðààõü õ¿ñíýãòýýð òîâ÷îîëîí

õàðóóëàâ.

Õ¿ñíýãò 3.2. Áîëîâñðóóëàã÷äûí ç¿ãýýñ íîîëóóðûí÷àíàðò òàâüæ áóé øààðäëàãà

Ò¿¿õèé íîîëóóðòÀãóóëàãäàõ õóâü

Íèéò ä¿íä õýâèéí ãýæ ¿çñýí ¿éëäâýð¿¿äèéí ýçëýõ õóâüÕÿëãàñíû ýçëýõ õóâü Õîã, õîëüöûí ýçëýõ õóâü

20 % õ¿ðòýë 75.0 81.321-ýýñ äýýø % 25.0 18.7

20

Ò¿¿õèé íîîëóóðò àãóóëàãäàõ õÿëãàñ áîëîí õîã, õîëüöíû àãóóëàìæ 20

õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéâàë áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéíõíèé øààðäëàãàä

íèéöýõ þì áàéíà.

7. “Òàíàé ¿éëäâýðèéí îéðûí áîëîí õýòèéí òºëºâëºãººíä áýëòãýí

íèéë¿¿ëýãäýõ íîîëóóðûí ºíãº, ãîë÷, áýëòãýõ áàéðøëûí òàëààð ÿìàð

áîäëîãûí ÷èãëýë òóñãàãäñàí âý?” ãýñýí àñóóëòàä:

- Íîîëóóðûí ºíãºíèé õóâüä: öàãààí, öàéâàð ºíãèéí íîîëóóð àâàõûã

õ¿ñýæ áóé ¿éëäâýð 87.5 õóâü, áîð ºíãèéí íîîëóóðûã ñîíèðõîæ áóé

¿éëäâýð 43.7 õóâüòàé áàéíà.

- Íîîëóóðûí ãîë÷èéí õóâüä: áýëòãýæ áóé íîîëóóð 16 ìèêðîí õ¿ðòýë

ãîë÷òîé áàéõàä áîëíî ãýæ ¿éëäâýð¿¿äèéí 43.7 õóâü íü, 18 õ¿ðòýë

ãîë÷òîé áàéõàä áîëíî ãýæ 93.8 õóâü (ºìíºõ òºâøèíã îðóóëààä) íü

õàðèóëæýý.

- Áýëòãýõ àéìàã, ñóìäûã óðüä÷èëàí íàðèéí òºëºâëºõ áîëîìæ ìóóòàé

ãýæ ¿çæýý. ¯¿íèé øàëòãààíûã äàðààõü õî¸ð õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí

òàéëáàðëàæ áàéíà. Íýãä¿ãýýðò, íýã àéìàã þìóó õýä õýäýí ñóìààñ

æèëä áýëòãýõ íîîëóóðûí õýìæýý íü äóíäæààñ äýýø õ¿÷èí ÷àäàë

á¿õèé áîëîâñðóóëàõ íýã ¿éëäâðèéí ò¿¿õèé íîîëóóðûí õýðýãöýýã

á¿ðýí õàíãàõàä õ¿ðýëöäýãã¿é. Õî¸ðäóãààðò, áàòàëãààòàé ãýðýý,

õýëöýëã¿é, íàéäâàðòàé ò¿íøèéí õîëáîîã¿é òîõèîëäîëä òóõàéí àéìàã,

ñóìûí ìàë÷èä íîîëóóðàà àëü ºíäºð ¿íý òºëñºí õàðèëöàã÷äàä ºãäºã

áàéíà.

ĪЪÂ. ÝÖÑÈÉÍ Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯¯ÍÈÉ ÒÀËÀÀÐ

Íîîëóóðûí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ ¿éë ÿâö íü óãààõ,

ñàìíàõ, ýýðýõ, íýõýõ çýðýã îëîí øàò äàìæëàãààñ á¿ðääýã. Íýã òàëààð

ýäãýýð øàò äàìæëàãà áîëãîíä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý, ºðòºã ºñºí íýìýãäýæ

áàéäàã îíöëîãòîé. ͺ㺺 òàëààð íîîëóóðààð ¿éëäâýðëýñýí èõýíõ ýöñèéí

á¿òýýãäýõ¿¿í íü ÷àìèí òàíñàã ýäëýëä õàìðàãääàã. Èéìä æèæèã çàõ

çýýëòýé, õ¿í àìûí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð õàðüöàíãóé äîîãóóð ìàíàé îðíû

õóâüä íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéã ãîë òºëºâ ýêñïîðòûí ÷èã

áàðèìæààòàé õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí áîäëîãî áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé þì.

21

Íîîëóóðûí ¿éëäâýðëýë íü õîîðîíäîî õîëáîîòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã

3 ÷èãëýëèéí ¿éëäâýð¿¿äýýñ á¿ðäýæ áàéíà. Íýãä¿ãýýð ÷èãëýëèéí ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ¿éëäâýð¿¿ä íü ò¿¿õèé íîîëóóðûã õÿëãàñ, á¿ä¿¿í

øèðõýãòýé ¿ñíýýñ íü ñàëãàæ, ñàìíàñàí íîîëóóð ¿éëäâýðëýí áýëòãýí

ãàðãàäàã. Ñàìíàñàí íîîëóóð íü òºðºë á¿ðèéí ýýðìýë, áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í

¿éëäâýðëýõ çîðèóëàëòòàé õàãàñ áîëîâñðóóëñàí íîîëóóð þì. Ñàìíàñàí

íîîëóóðûí Åâðîïûí çàõ çýýë äýõ ãîë õýðýãëýã÷ íü ýýðìýë, íýõìýë

¿éëäâýðëýã÷èä áàéõàä Àçèéí çàõ çýýëä ¿íäñýí õýðýãëýã÷ íü Ẻíèé

õóäàëäàà÷èä áàéäàã îíöëîãòîé àæýý. Áºìáºãºí íîîëóóð íü ñàéí ÷àíàðûí

íàðèéí ýýðìýë ¿éëäâýðëýõýä çîðèóëàãäñàí õàãàñ áîëîâñðóóëñàí

á¿òýýãäýõ¿¿í þì. Ýíý á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýëèéí ýðýëò õàðüöàíãóé

òîãòâîðòîé áàéäàã îíöëîãòîé áàéíà.

Õî¸ð äàõü òºðëèéí ¿éëäâýð¿¿ä íü áýëýí õóâöàñ ¿éëäâýðëýõ

÷èãëýëýýð òºðºëæñºí áàéäàã. 1995 îíîîñ õîéø Õÿòàäòàé õàìòàðñàí

¿éëäâýð¿¿ä íýëýýä áàéãóóëàãäàæ ºðãºæñºí áàéíà. Ãóðàâ äàõü

÷èãëýëèéí ¿éëäâýð¿¿ä íü ò¿¿õèé íîîëóóð áîëîâñðóóëàõààñ ýõëýýä

ýýðýõ, áóäàõ, áýëýí õóâöàñ ¿éëäâýðëýõ, áóñàä íýõìýë áà ñ¿ëæìýë

á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ ¿éë àæèëëàãààã õîñëîí ýðõýëäýã. Èéì òºðëèéí

¿éëäâýðò “Ãîâü”, “Áóÿí” çýðýã êîìïàíèóä õàìðàãäàíà. Ìàíàé îðíû

¿éëäâýð¿¿äèéí èõýíõ íü íîîëóóðò àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëò õèéæ,

ñàìíàñàí íîîëóóð ýêñïîðòëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Îäîîãèéí

íºõöºëä ìàíàé íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí ýýðýõ õ¿÷èí ÷àäàë

äîîãóóð áàéãàà òóë áýëýí õóâöàñ ¿éëäâýðëýäýã êîìïàíèóä ãàäààäààñ

óòàñ õóäàëäàí àâàõàä õ¿ðãýäýã áàéíà. Èéìä íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýð¿¿äèéí ýýðýõ õ¿÷èí ÷àäëàà íýìýãä¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã

äýìæèõ áîäëîãî áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé.

Íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéí òºâøèí

õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Äèéëýíõ ¿éëäâýð¿¿äýä õýðýãëýãäýæ áóé ãîë

òîíîã òºõººðºìæ íü ÁÍÕÀÓ-ä ¿éëäâýðëýãäñýí áºãººä õóó÷ðàõ

õàíäëàãàòàé áîëñíûã ìýðãýæèëòí¿¿ä ÿðüæ áàéâ. Òåõíèê, òåõíîëîãèéí

õîöðîãäëîîñ øàëòãààëæ ¿éëäâýð¿¿äýýñ 15-20 õóâèéí àãóóëàìæòàé

õàÿãäàë íîîëóóð ãàðäàã àæýý. Óã õàÿãäàë íîîëóóð èõýíõ ¿éëäâýðýýñ

ãàðäàã òóë ò¿¿íä äàõèí áîëîâñðóóëàëò õèéõ çîðèóëàëòòàé ßïîíû õºðºíãº

22

îðóóëàëòòàé “Òóÿà” ¿éëäâýð áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéãàà íü

ñàéøààëòàé þì.

Íîîëóóðûí äýëõèéí çàõ çýýëä ò¿¿õèé, ñàìíàñàí áîëîí áºìáºãºí íîîëóóðûí

¿íý æèë á¿ð èõýýõýí õýëáýëçýí ººð÷ëºãäºæ èðæýý.

Õ¿ñíýãò 4.1. Äýëõèé í çàõ çýýë äýõ íîîëóóðûûí äóíäàæ ¿íý (êã-àì. äîëëàð)Á¿òýýãäýãä¿¿íèé íýð 1990 1995 1998 1999 2000 2001Ò¿¿õèé íîîëóóð 44 39 15 25 50 28Ñàìíàñàí íîîëóóð 100 90 42 50 58 40Íîîëóóðàí òîïñ 76 126 51 50 53 48Ñ¿ëæìýë 80 42 41 42 46 40

Ýõ ñóðâàëæ: Ö.Ï¿ðýâñ¿ðýí, “Ìîíãîë íîîëóóð, íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðñºëäºõ ÷àäâàð” ìàãèñòðûí äèïëîìûí àæèë, 2002 îí¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü äýëõèéí ýäèéí çàñàãò ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä

áîëîí íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð, ºíãº, ¿çýìæèä õýðýãëýã÷äèéí

ç¿ãýýñ òàâèõ øààðäëàãàòàé õîëáîîòîé þì.

Õ¿ñíýãò 4.2. Íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, (áèåò õýìæýý, ¿íèéí ä¿íãýýð)

Îí Ñàìíàñàí íîîëóóð Áºìáºãºí íîîëóóðÕýìæèõ íýãæ Òîíí ñàÿ

òºãðºãòîíí ñàÿ òºãðºã

1995 420.8 13724.0 11.3 394.21996 517.0 8800.5 10.0 349.11997 432.2 11605.9 11.4 403.61998 609.7 17449.1 15.6 618.81999 612.5 16956.7 35.3 1435.62000 450.9 18743.4 9.7 765.12001 608.4 41353.1 33.7 2747.32002 622.1 24094.7 13.8 1150.9

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí ìýäýýÄîòîîäûí ¿éëäâýð¿¿äèéí ñàìíàñàí áîëîí áºìáºãºí íîîëóóðûí

¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý íü æèë á¿ð èõýýõýí õýëáýëçëýëòýé áàéíà. Ýíý íü

¿éëäâýð¿¿äèéí ò¿¿õèé ýäèéí îëäîö, õ¿÷èí ÷àäëûí àøèãëàëòààñ ãîëëîí

øàëòãààëñàí áàéíà.

Õ¿ñíýãò 4.3. Ýêñïîðòîä ãàðãàñàí íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýÁ¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð Õýìæèõ

íýãæÁèåò

á¿òýýãäýõ¿¿-íèé õýìæýý

Ò¿¿õèé íîîëóóðò øèëæ¿¿ëñýíä¿í,òîíí

2001 2002 2001 2002Óãààñàí íîîëóóð Òîíí 16.1 6.3 22.7 8.9Óãààãààã¿é íîîëóóð Òîíí 50.2 46.7 51.3 47.9Ñàìíàñàí íîîëóóð Òîíí 1006.6 450.4 2141.6 958.2Íîîëóóðàí ºìä Øèðõý 2976 680 3.8 0.7

23

ãÍîîëóóðàí ñâèòåð Øèðõý

ã20649 12.5

Íîîëóóðàí òîïñ Òîíí 12.4 28.8Äàõèí áîëîâñðóóëñàí íîîëóóð Òîíí 21.6 46.0Íîîëóóðàí ïàëüòî, õ¿ðýì Øèðõý

ã1032 2.6

Îõèäûí íîîëóóðàí õóâöàñ Øèðõýã

142 3703 0.2 3.4

Íîîëóóðàí ïëàòüå Øèðõýã

628 372 1.3 0.8

Íîîëóóðàí áàíçàë Øèðõýã

23 4719 0.1 3.3

Íîîëóóðàí õºíæèë Øèðõýã

99 306 0.1 0.4

Áºìáºãºí íîîëóóð Òîíí 14.2 30.1Ò¿¿õèé íîîëóóðò øèëæ¿¿ëñýí íèéò õýìæýý, òîííîîð 2251.2 1113.5

Ýõ ñóðâàëæ: Ãààëèéí åðºíõèé ãàçðûí ìýäýýÄýýðõ õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí

¿éëäâýðëýæ ýêñïîðòîä ãàðãàæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðºë 13-ààñ

õýòðýõã¿é áàéíà. 2001-2002 îíä ýêñïîðòîä ãàðãàñàí íîîëóóðàí

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ò¿¿õèé íîîëóóðò øèëæ¿¿ëýí òîîöîõîä òóõàéí æèëä

áýëòãýñýí íèéò ò¿¿õèé íîîëóóðûí 41.4-71.9 õóâèéã ýêñïîðòîä áîëîâñðóóëàí

ãàðãàæýý.

Ìàíàé ¿éëäâýð¿¿ä ¿éëäâýðëýñýí ñàìíàñàí íîîëóóðûã Øâåéöàðü,

ÁÍÕÀÓ, Àíãëè, Ãîíêîíã, Èòàëè, ßïîí, ÀÍÓ çýðýã îðîíä; áºìáºãºí íîîëóóðûã ßïîí,

Èòàëè, ÁÍÕÀÓ, Àíãëè, Ìåêñèê çýðýã îðíóóäàä ãîë÷ëîí ýêñïîðòîëäîã áàéíà.

Íýì¿¿ ºðòºã øèíãýñýí ýöñèéí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã

íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä þóíû ºìíº ¿éëäâýð¿¿äèéí ýýðýõ õ¿÷èí ÷àäëûã

íýìýãä¿¿ëýõã¿éãýýð çàõ çýýëä ºðñºëäºõ áîëîìæ õîìñ þì.

Äýëõèéí çàõ çýýë äýõ ìàíàé ãîë ºðñºëäºã÷ áîëîõ ÁÍÕÀÓ ¿íýýð

ºðñºëäºõ ñòðàòåãè áàðèìòàëæ, ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýðýý õºãæèíã¿é

îðíóóäûí çàõ çýýëä íýâòðýõ çîðèëãî òàâüæ àæèëëàæ áàéíà. Õàðèí Èòàëè

óëñ çàãâàð, äèçàéí ñàéòàé òàíñàã õýðýãëýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í

¿éëäâýðëýæ áàéíà.

¯éëäâýðèéí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðò ò¿¿õèé íîîëóóðûí ÷àíàð

ìàø èõýýð íºëººëæ áàéíà ãýæ ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ¿éëäâýðèéí

93.8 õóâü ¿çæýý. Èéìä ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, ºðñºëäºõ

24

÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõûí òóëä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, ìàë÷äûí õàìòûí

àæèëëàãààã øèíý øàòàíä ãàðãàìààð áàéíà.

Ìàíàé íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä ãàäààä çàõ çýýëýý òîäîðõîé

øèíæ òýìäýã, îíöëîãîîð íü ñåãìåíò÷èëæ, òóõàéí ñåãìåíòèéí õýðýãëýã÷äèéí

ýðýëò, õýðýãöýýíä íèéöñýí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ, ò¿¿íèéã ñàéí

ñóðòàë÷ëàõ ÿâäàë íýí ÷óõàë þì.

ĪЪÂ. ªÐѪËĪªÍ, ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ

Àíõ ßïîí óëñûí òåõíèê, òåõíîëîãèéí òóñëàìæòàéãààð 1981 îíä

áàéãóóëàãäàí àøèãëàëòàíä îðñîí “Ãîâü” ¿éëäâýð íü 1990 îí õ¿ðòýë

ò¿¿õèé íîîëóóð õóäàëäàí àâàõ òàëààñ ÷, áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàí

áîðëóóëàõ òàëààñ ÷ ìàíàé äîòîîä çàõ çýýëä áàðàã ìîíîïîëü øèíæòýé

¿éëäâýðëýã÷ áàéëàà. 1990 îíîîñ õîéø Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí

çàñàãò øèëæèæ, ãàäààä õóäàëäàà íýýëòòýé áîëñíîîð ìàíàé îðîíä íîîëóóð

áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä îëíîîð áàéãóóëàãäàæ ýõýëñýí þì. ¯éëäâýð,

õóäàëäààíû ìýäýýãýýð ìàíàé îðîíä íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ 30 ãàðóé ¿éëäâýð

àæèëëàæ áàéãààãèéí 90 ãàðóé õóâü íü Óëààíáààòàðò, ¿ëäýõ 10 îð÷èì

õóâü íü ªìíºãîâü, Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-Àëòàé àéìãóóäàä áàéðøèëòàé áàéíà.

¯éëäâýð¿¿äèéí æèëèéí äóíäàæ íèéëáýð õ¿÷èí ÷àäàë íü 5720 òîíí

íîîëóóð óãààõ, 3402 òîíí íîîëóóð ñàìíàõ, 1470 òîíí íîîëóóð ýýðýõ, 695 ìÿíãàí

øèðõýã íîîëóóðàí ñ¿ëæìýë á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ õýìæýýíä õ¿ð÷ýý.

¯¿íýýñ ¿çýõýä ò¿¿õèé íîîëóóðûí áîëîìæòîé íººöººñ áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýð¿¿äèéí óãààõ, ñàìíàõ õ¿÷èí ÷àäàë èë¿¿ ãàðñàí áàéíà. Èéì

íºõöºëä ò¿¿õèé íîîëóóðûí òºëººõ áîëîâñðóóëàã÷äûí ºðñºë人í õ¿÷òýé

áàéõààñ àðãàã¿é þì. Áèäíèé ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí Óëààíáààòàðò ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ¿éëäâýð¿¿äèéí ñóóðèëàãäñàí õ¿÷èí ÷àäàë

äàðààõü áàéäàëòàé áàéíà.

Õ¿ñíýãò 4.1. Íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéí ñóóðèëàãäñàí õ¿÷èí ÷àäàë, áàéãóóëàãäñàí îí

¯ç¿¿ëýëò Óãààõ õ¿÷èí ÷àäàë (òîíí) Ñàìíàõ õ¿÷èí ÷àäàë (òîíí) 500 501-999 100

0100 101-999 1000

¯éëäâýðèéí òîî 7 3 2 18 5 11996 îíîîñ ºìíº áàéãóóëàãäñàí

2 - 2 2 2 1

25

1996 îíîî õîéø áàéãóóëàãäñàí

5 3 - 16 3 -

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ¿éëäâýð¿¿äèéí 75.0 õóâü íü æèëä 100 òîíí

õ¿ðòýë íîîëóóð ñàìíàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé õàðüöàíãóé æèæèã õýìæýýíèé

¿éëäâýð¿¿ä áºãººä 80-ààä õóâü íü 1996 îíîîñ õîéø áàéãóóëàãäæýý.

Óëààíáààòàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ¿éëäâýð¿¿äèéí

ñóóðèëàãäñàí õ¿÷èí ÷àäëûí àøèãëàëò íü óãààõ øàòàíä 67.7 õóâüòàé,

ñàìíàõ øàòàíä 69.5 õóâüòàé áàéãàà íü õàíãàëòòàé ¿ç¿¿ëýëò áèø þì. Ýíý

áîë äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò ìºí. Çàðèì ¿éëäâýð¿¿ä ¿éë àæèëëàãààãàà á¿ðýí

çîãñîîñîí, çàðèìûíõ íü õ¿÷èí ÷àäëûí àøèãëàëò 10-25 õóâüòàé áàéãàà íü

ãîë íü ò¿¿õèé ýäèéí õîìñäîëîîñ øàëòãààëñàí áàéíà.

Ýäãýýð ¿éëäâýð¿¿äèéí 50 îð÷èì õóâü íü ÁÍÕÀÓ-ûí, 17 õóâü íü ßïîíû,

15.5 õóâü íü Èòëè, Èõ áðèòàíè çýðýã Áàðóóí Åâðîïûí îðíóóäûí, 12.5 õóâü

íü ÀÍÓ-ûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé ¿éëäâýð¿¿ä áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ò¿¿õèé

íîîëóóð áîëîí áîëîâñðóóëñàí íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé äîòîîä, ãàäààä çàõ

çýýë äýõ ìàíàé ãîë ºðñºëäºã÷ áîë õÿòàäûí íàéìàà÷èä, áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýðèéíõýí áàéíà.

1. “Ò¿¿õèé íîîëóóðûí çàõ çýýëä òàíàé ¿éëäâýðèéí (êîìïàíèéí) ãîë

ºðñºëäºã÷èä õýí áý?” ãýñýí àñóóëòàíä ñóäàëãààíä îðîëöñîí

¿éëäâýð¿¿äèéí 56.4 õóâü íü õàìãèéí ãîë ºðñºëäºã÷èä áîë õÿòàäûí

õºðºí㺠îðóóëàëòòàé ¿éëäâýð¿¿ä ãýæ õàðèóëæýý. Ò¿¿í÷ëýí ò¿¿õèé

íîîëóóð õóäàëäàí àâàõ òàëààð õî¸ðäóãààð çýðãèéí ºðñºëäºã÷äºä

äîòîîäûí ¿éëäâýð¿¿ä, “÷åíæ¿¿ä”-èéã òîîöäîã áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä

ìàíàé íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äýä ò¿¿õèé ýä îëæ àâàõ òàëààð

õàíãàëòòàé ºðñºëäºã÷èäòýé áîëæýý.

2. Ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ìàíàé ¿éëäâýð¿¿ä ãîë òºëºâ ýêñïîðòîä

ãàðãàäàã, íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàäààä çàõ çýýëèéí áàãòààìæ

èõòýé òóë ýíý òàëààð ºðñºë人íèé õ¿÷ õàðüöàíãóé ñóë áàéíà.

Ãàãöõ¿¿ ìàíàé ¿éëäâýð¿¿ä ãàäààä, äîòîîä çàõ çýýëä ºðñºëäºõ人 áèå

áèåíýýñ ÿëãàãäàõààð ÿëãàâàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýí, çàõ

çýýëèéã õýñýã÷ëýí ýçýìøèõ áîäëîãî áàðèìòëàí àæèëëàõ íü ç¿éòýé þì.

3. Íîîëóóðàí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íä õýðýãëýã÷äèéí ç¿ãýýñ òàâüæ áóé ãîë

øààðäëàãà, ÷èã õàíäëàãûã ñóäàëæ ¿çýõýä òýä ãîë íü íîîëóóðàí

26

õóâöàñ, ýäëýëèéí çàãâàð, õèéö, ºí㺠¿çýìæ, ÷àíàðûã

èë¿¿ ýðõýìëýäýã áîëîõ íü òîãòîîãäñîí þì. Äýëõèéí çàõ çýýë äýýð

Õÿòàäûí ñàéí ÷àíàðûí öàãààí ºíãºòýé íîîëóóð íü Ìîíãîëûí áàðààí ºíãº

ãîëëîñîí íîîëóóðààñ èë¿¿ ¿íýëýääýã áàéíà. Öàéâàð, ñààðàë áîëîí

øàðãàëäóó ºíãèéí ýìýãòýé áýëýí õóâöàñ ¿éëäâýðëýõýä ìîíãîëûí

íîîëóóðûí ºí㺠òýð á¿ð òîõèðäîãã¿é ãýæ ñóäëàà÷, ìýðãýæëòí¿¿ä

¿çäýã. Õàðèí ìîíãîëûí íîîëóóðàí óòàñ õÿòàäûíõààñ äóíäæààð 15 õóâü

èë¿¿ óðò áàéäàã íü ò¿¿ãýýð õèéñýí õóâöàñ 纺ëºí áºãººä ýäýëãýý

äààõ ÷àäâàð ñàéòàé áàéäàã àæýý. Äîòîîäûí íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýð¿¿ä îëîí óëñûí çàõ çýýëä ººðèéí ãýñýí ìàðêåòèíãèéí ñóâàãòàé

áîëæ, íîîëóóðàí òàíñàã ýäëýëèéí òîäîðõîé ÷èãëýëýýð áàéð ñóóðèà

ýçýëæ, ñòðàòåãèéí ò¿íøòýé áîëîõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí áýëýí õóâöàñíû óëàìæëàëò õèéö çàãâàðûã ººð÷ëºí

øèíý÷ëýõ òàëààð ¿éëäâýð¿¿ä ìàðêåòèíãèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýý

õèéõ, ÷àäâàðëàã ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áîëîõ òàëààð îäîîíîîñ

ýõëýí àíõààð÷ àæèëëàæ áàéãàà íü àæèãëàãäñàí. Óã àæëûã óëàì

ýð÷èìæ¿¿ëýõ õýðýãòýé þì.

4. Íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, êîìïàíèóä ýðõýëæ áóé áèçíåñèéí ¿éë

àæèëëàãààãàà ñàéæðóóëàí ¿ð àøãèéã íü äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä

á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëàõ çàõ çýýëýý ºðãºòãºõ, øèíý çàõ çýýëä

íýâòðýí îðîõ, ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéã øèíý÷ëýõ çýðýã

ìåíåæìåíòèéí áîäëîãî áàðèìòëàí àæèëëàæ áàéãàà íü õàðàãäëàà.

Ãàäààäûí íýð õ¿íäòýé òîìîîõîí äýëã¿¿ð, õóäàëäààíû áàéãóóëëàãóóäòàé

ãýðýý áàéãóóëàí ººðèéí íýðèéí áàðààíû äýëã¿¿ð íýýí àæèëëóóëàõ,

ìýäýýëëèéí á¿õ ñóâãààð á¿òýýãäýõ¿¿íýý ñóðòàë÷ëàõ, óðàìøóóëàëò

õóäàëäàà çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ìàðêåòèíãèéí èäýâõèæ¿¿ëýëòèéí

àðãà õýìæýýã õýðýãëýæ áîëíî. Ýíä Çàñãèéí ãàçàð áîëîí õóâèéí

õýâøëèéí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ çàìààð äýýðõ çîðèëòûã

øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé òóë ñàëáàðûí òºðèéí áóñ áàéãóóëàãóóäààð

äàìæóóëàí íèéòëýã ýðõ àøãàà èëýðõèéëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã

îíöãîé àíõààðâàë çîõèíî.

27

5. Áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéíõýí íîîëóóð áýëòãýë, áîëîâñðóóëàëò,

ýêñïîðòûí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí îð÷èí òàëààñ äàðààõü àñóóäàë èë¿¿ ñààä

ó÷ðóóëäàã ãýæ ä¿ãíýæýý. ¯¿íä:

- ãààëèéí àëáà, àæèëòíû õ¿íä ñóðòàë èõòýé,

- áàíêíû çýýëèéí õ¿¿ ºíäºð,

- õÿòàä íàéìàà÷äûí ¿íý õººðãºëò, õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà,

- ãààëèéí áîëîí àøèã, îðëîãûí òàòâàð ºíäºð çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ òýäýíä

òîõèîëäîæ áóé ãîë áýðõøýýë áàéíà.

¯éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí îðö, ò¿¿õèé ýä áîëîõ íîîëóóð íü ºíäºð ¿íýòýé,

áýëòãýë íü óëèðëûí øèíæòýé, ¿íèéí ºñºëò íü âàëþòûí õàíø, íîîëóóðûí

íººö, õÿòàäûí ºðñºëäºã÷äèéí íºëººíººñ èõýýõýí õàìààðäàã çýðýã áîäèò

øàëòãààíû óëìààñ ¿éëäâýð¿¿äýä íîîëóóð áýëòãýõ ¿åä èõ õýìæýýíèé

õºðºí㺠çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéäàã îíöëîãòîé þì. Ýíý îíöëîã

áàéäëûã õàðãàëçàí Çàñãèéí ãàçàð íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ýöñèéí øàòíû

¿éëäâýðèéí òîíîã òºõººðºìæèéã èìïîðòûí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ, íîîëóóð

áýëòãýëèéí ¿åä ¿éëäâýð¿¿äýä õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõ, ò¿¿õèé

íîîëóóðûã õóóëü áóñààð õèë äàâóóëàõûí ýñðýã øèéäâýðòýé àðãà

õýìæýý àâàõ çýðýã àñóóäàëä èë¿¿ àíõààð÷ àæèëëàõ øààðäëàãàòàé

áàéíà.

ÒÀÂ. įÃÍÝËÒ, ÑÀÍÀË, ǪÂ˪ÌÆ

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ä¿íã ¿äýñëýí äàðààõü ä¿ãíýëò, ñàíàë,

çºâëºìæèéã äýâø¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:

1. Ìîíãîë Óëñûí íîîëóóðûí çàõ çýýëä íýãä¿ãýýðò ò¿¿õèé ýä íèéë¿¿ëýã÷

ìàë÷èä; õî¸ðäóãààðò “÷åíæ” õýìýýí íýðëýãäýõ çàâñðûí íàéìàà÷èä;

ãóðàâäóãààðò äîòîîäûí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä; äºðºâä¿ãýýðò

õÿòàäûí ºðñºëäºã÷èä çýðýã ñóáüåêò¿¿ä îðîëöîæ áàéãàà áºãººä

íîîëóóð áýëòãýë, á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîëîâñðóóëàëò, áîðëóóëò, ýêñïîðòûí

àëü ÷ ñóâàãò ¿ð àøèãòàé çàõ çýýë òºëºâøèæ ÷àäààã¿é áàéíà.

2. Çàõ çýýëèéí á¿òöèéí õóâüä íîîëóóðûí ò¿¿õèé ýäèéí ¿íäñýí íèéë¿¿ëýã÷-

ìàë÷èä áîëîí õýðýãëýã÷-áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä àëü àëü íü òºãñ

ºðñºë人íò çàõ çýýëèéí õýâ øèíæòýé òóë òýäãýýðèéí ç¿ãýýñ äîòîîä

çàõ çýýë äýõ íîîëóóðûí ¿íýä íºëººëºõ íºëººëºë íü ñóë; õàðèí õÿòàäûí

28

ºðñºëäºã÷äèéí íºëººëºõ ÷àäâàð íü ºíäºð áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð

ìàíàé ò¿¿õèé íîîëóóðûí ¿íèéí òºâøèíã ¿íäñýíäýý ãàäààä çàõ çýýë,

ò¿¿íèé äîòîð Õÿòàäûí çàõ çýýë òîäîðõîéëæ áàéíà. Õÿòàäûí

ºðñºëäºã÷èä ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýã÷èäòýé õî¸ð ÷èãëýëýýð ºðñºëäºæ

áàéíà. Ýíý íü:

Íîîëóóðûí òîî õýìæýýãýýð ºðñºëäºõ. Äîòîîä çàõ çýýë äýõ ò¿¿õèé

íîîëóóðûã èõ õýìæýýãýýð õóäàëäàí àâàõûí òºëºº õÿòàäûí íàéìàà÷èä

õ¿÷òýé ºðñºëäºæ áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä äîòîîä çàõ çýýë äýõ ýäãýýð

ò¿¿õèé ýäèéí ¿íý ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü ìàë÷äàä òààòàé,

áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéíõýíä òààëàìæã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

Íîîëóóðûí ¿íýýð ºðñºëäºõ. Õÿòàäûí ºðñºëäºã÷èä äîòîîä çàõ çýýëä

ººðèéí òºëººëëèéí íàéìàà÷äûã èõ õýìæýýíèé ìºíãºòýé àæèëëóóëæ,

õóäàëäàí àâàõ ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéã çîðèóäààð ºñãºõ áîäëîãî

áàðèìòàëäàã íü òîäîðõîé þì. ¯¿íýýñ øàëòãààëæ ¿íäýñíèé áîëîâñðóóëàõ

¿éëäâýð¿¿ä ò¿¿õèé ýäèéí õîìñäîëä îðîõ àþóë èõòýé áàéäàã. Õÿòàäûí

ºðñºëäºã÷äèéí ¿íèéí ýíýõ¿¿ íºëºº íü íîîëóóðûí æèë æèëä íýëýýä

õýëáýëçëýëä îðóóëæ áàéíà.

3. Èéì íºõöºëä ìàë÷èä áîëîí äîòîîäûí íîîëóóð áîëîâñðóóëàã÷èä àëü áîëîõ

îéðòîí àæèëëàõ ñòðàòåãè áàðèìòëàí àæèëëàõ øààðäëàãà óëàì á¿ð

ºñºí íýìýãäýõ áîëëîî. ¯éëäâýð¿¿ä ÷àíàðòàé íîîëóóð áýëòãýæ àâàõûí

òóëä îðîí íóòàã äàõü ººðèéí òºëººëëèéí àãåíò¿¿äýýð äàìæóóëàí íîîëóóð

áýëòãýõ òàëààð ìàë÷èä, êîìïàíè, õîðøîî, “÷åíæ¿¿ä”-òýé ò¿íøèéí

ãýðýýòýé àæèëëàõ õýëáýðèéã ÷àõàë÷ëàõ íü ç¿éòýé. Óã ãýðýýíä

áýëòãýõ íîîëóóðûí òîî õýìæýý, ÷àíàðò òàâèãäàõ øààðäëàãà, õóãàöàà,

¿íèéí äîîä òºâøèí, òºëáºð òîîöîîíû çàð÷ìûã áàòàëãàæóóëàõûí çýðýãöýý

ñàéí ÷àíàðòàé íîîëóóðò ºãºõ ¿íèéí óðàìøóóëëûí íºõöëèéã òîäîðõîé

òóñãàâàë ¿ð ä¿íòýé áîëíî.

4. ¯éëäâýðèéí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðò ò¿¿õèé íîîëóóðûí ÷àíàð ìàø

èõýýð íºëººëæ áàéíà ãýæ ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ¿éëäâýðèéí

93.8 õóâü ¿çæýý. Èéìä ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, ºðñºëäºõ

÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, ìàë÷èä

õàìòðàí àæèëëàõã¿éãýýð øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é. Ìàë÷äûí òºâøèíä

ò¿¿õèé íîîëóóðûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã óðò

29

õóãàöààíû áîëîí áîãèíî õóãàöààíû çîðèëò ãýæ àíãèëàí õî¸ð ÷èãëýëýýð

àâ÷ ¿çâýë çîõèíî. Óðò õóãàöààíû çîðèëòîä ñàéí ÷àíàðûí íîîëóóð á¿õèé

ÿìààíû ¿¿ëäýð óãñàà áèé áîëãîõ àñóóäàë îðíî. ¯¿íèéã ìàë÷èí äàíãààðàà

øèéäýæ ÷àäàõã¿é ó÷èð ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëàãà,

áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä ìàë÷èäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ àðãà,

ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëìýýð áàéíà. Áîãèíî õóãàöààíû çîðèëòîä ìàë÷íû õîòîä

ÿìààíû ñ¿ðãèéí îíîâ÷òîé á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ÿìààã ñàìíàõ, ÷àíàðààð íü

ÿëãàæ ñàâëàõ, áàãöàëæ áîîõ çýðýã òåõíîëîãèéí øèíæòýé àæëóóäûã

ìàë÷èä ººðñ人 áèå äààí áîëîí á¿ëãýýðýý õàìòðàí õèéõ òàëààðõè

òýäíèé ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ àñóóäàë õàìðàãäàíà.

5. Ýäãýýð àñóóäëààð áîëîí íîîëóóðûí ñòàíäàðòûí øààðäëàãûí òàëààð

ìàë÷äàä çîðèóëñàí ñóðãàëò, çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýýã ºðãºòãºõèéí

çýðýãöýý íîîëóóðûã öóãëóóëàõ, õ¿ëýýí àâàõ, àíãèëàí çýðýãëýõ,

áàãöàëæ Ẻíèé õóäàëäààíä áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé ìàðêåòèíãèéí

õîðøîîã ìàë÷äûí ººðñäèéí ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàí õºãæ¿¿ëýõ

õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã áîäëîãîîð äýìæèõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

6. Öààøèä íîîëóóðûí ¿íý õàÿëöóóëàõ ¿çýñãýëýí õóäàëäààã çîõèîí

áàéãóóëàõäàà çîðèóëàëòûí áàéð, ÷àíàð øàëãàõ ëàáîðàòîðè, æèí

õýìæ¿¿ð, ìýäýýëëèéí òåõíèê õýðýãñýë çýðýã äýä á¿òöèéã íü

áýõæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã ìàë÷äàä óðüä÷èëàí

ñàéí ñóðòàë÷ëàõ, ò¿¿íòýé øèëìýë îìãèéí ÿìààíû ¿çýñãýëýí õóäàëäààã

õàìòàòãàí ÿâóóëàõ çýðýã àñóóäàëä àíõààðàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.

7. ¯éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí îðö-íîîëóóð íü ºíäºð ¿íýòýé, áýëòãýë íü óëèðëûí

øèíæòýé, ¿íèéí ºñºëò íü âàëþòûí õàíø, íîîëóóðûí íººö, õÿòàäûí

ºðñºëäºã÷äèéí íºëººíººñ èõýýõýí õàìààðäàã çýðýã áîäèò øàëòãààíû

óëìààñ ¿éëäâýð¿¿äýä íîîëóóð áýëòãýõ ¿åä èõ õýìæýýíèé õºðºíãº

çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéäàã áàéíà. Ýíý îíöëîã áàéäëûã õàðãàëçàí

íîîëóóð áýëòãýëèéí ¿åä ¿éëäâýð¿¿äýä õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõ ÿâäëûã

òºðèéí áîäëîãûí õýìæýýíä àâ÷ ¿çýæ, äýìæëýõ ¿ç¿¿ëâýë çîõèíî.

8. Íýì¿¿ ºðòºã øèíãýñýí ýöñèéí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã

íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä þóíû ºìíº ¿éëäâýð¿¿äèéí ýýðýõ õ¿÷èí ÷àäëûã

íýìýãä¿¿ëýõã¿éãýýð ãàäààä çàõ çýýëä ºðñºëäºõ áîëîìæ õîìñ þì.

Ãàäààä çàõ çýýëýý òîäîðõîé øèíæ òýìäýã, îíöëîãîîð íü ñåãìåíò÷èëæ,

30

òóõàéí ñåãìåíòèéí õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò, õýðýãöýýíä íèéöñýí

á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ, ò¿¿íèéã ñàéí ñóðòàë÷ëàõ ÿâäàë íýí

÷óõàë áàéíà.

9. Íîîëóóðàí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íä õýðýãëýã÷äèéí ç¿ãýýñ òàâüæ áóé ãîë

øààðäëàãà, ÷èã õàíäëàãûã ñóäàëæ ¿çýõýä òýä ãîë íü íîîëóóðàí

õóâöàñ, ýäëýëèéí çàãâàð, õèéö, ºí㺠¿çýìæ, ÷àíàðûã èë¿¿ ýðõýìëýäýã

áîëîõ íü òîãòîîãäñîí þì. Ìàíàé ¿éëäâýð¿¿ä ãàäààä, äîòîîä çàõ çýýëä

ºðñºëäºõ人 áèå áèåíýýñ ÿëãàãäàõààð ÿëãàâàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í

¿éëäâýðëýí, çàõ çýýëèéã õýñýã÷ëýí ýçýìøèõ áîäëîãî áàðèìòëàí

àæèëëàõ íü ç¿éòýé þì. Äîòîîäûí íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä îëîí

óëñûí çàõ çýýëä ººðèéí ãýñýí ìàðêåòèíãèéí ñóâàãòàé áîëæ, íîîëóóðàí

òàíñàã ýäëýëèéí òîäîðõîé ÷èãëýëýýð áàéð ñóóðèà ýçýëæ,

ñòðàòåãèéí ò¿íøòýé áîëîõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí

áýëýí õóâöàñíû óëàìæëàëò õèéö çàãâàðûã ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ òàëààð

¿éëäâýð¿¿ä ìàðêåòèíãèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéõ, ÷àäâàðëàã

ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áîëîõ òàëààð àíõààð÷ àæèëëàõ öàã

áîëæýý.

ХАВСРАЛТ 1: СУДАЛГААНД ХАМРАГДСАН КОМПАНИУДЫН ЖАГСААЛТ

¯йлдвэр, компаниуд

Ярилцсан х¿н Хаяг Утас/факс

1 ГовьБ. Наранцэцэг, бэлтгэлийн менежер

Хан-Уул д¿¿рэгУтас 342713Факс: 342713

2 Буян

Б. Доржготов, Анхан боловсруулалтын ¿йлдвэрийн захирал

Хан-Уул д¿¿рэг344844Факс:344843

3Монгол Амикал

Г. Баясгалан, менежер

Хан-Уул д¿¿рэг344022Факс: 343039

4 Санширо Р. Борх¿¿, захирал Хан-Уул д¿¿рэг658059, 99114223Факс:688078

5 ТуяаР. Бавуулорж, захирал

Сонгино Хайрхан д¿¿рэг

631246

6 Алтай Н. Батхуяг, Хан-уул д¿¿рэг 343477,

31

менежер 457843

7 СорМ. Эрдэнэтуяа, захирал

Чингэлтэй д¿¿рэг

631065, 91916190

8Ти энд Ай

Д. Осорс¿рэн, ня-бо

Хан-Уул д¿¿рэг 343379

9 Хан туулД. Бат-Очир, менежер

Хан-Уул д¿¿рэг343533, 344135, 99144339

10

Мон Итали

Д. Халтар, менежер

Баянгол д¿¿рэг631588, 99115217, 633189

11

ХанбогдБ. Баяраа, захирал

345121, 99113621

12

Ошин П. Бат-Оч, захирал631652, 99115204

13

Кашмир Файн Ази

Эммануэль Голцио

632505, 99112490

32

ХАВСРАЛТ 2: НООЛУУРЫН ¯ЙЛДВЭР¯¯ДИЙН БОЛОВСРУУЛАХ Х¯ЧИН ЧАДАЛ

№ Компани ¯йлдвэрийн х¿чин чадал, тонн

Ашиглагддаг х¿чин чадал, %

Угаах Хялгаснаас салгах

Угаах Хялгаснаас салгах

1 Дэлийн булаг ХХК

- 25.0 - -

2 Хамт Ашиг Хоршоо

- 80.0 - 20.0

3 Говь 1200.0 1200.0 100.0 100.04 Оддын ХХК 200 200.0 40.0 40.05 Мон Амикал

ХХК400 400.0 91.3 91.3

6 Ошин - 22.0 - 100.07 Санширо - 30.0 80.0 80.08 Мон Форте 1000 160.0 80.0 55.09 Эм Экс ХХК - 40.0 - 70.010 Тэвхэн

Эдэльвайс540.0 80.0 50.0 -

11 Сор Кашмир - 90.0 - 76.712 Эм Эйч

Кашмир- 60.0 - 100.0

13 Кашмир Файн Ази

- 84.0 - 60.0

14 Мон Итали Кашмир

720.0 150.0 10.0 25.0

15 Хºх Мºнх 550.0 70.0 85.0 62.016 Хан Туул

Кашмир ХХК180.0 48.0 80.0 96.0

17 Лора Пьяно ХХК

- 75.0 - 93.0

18 Ти энд Ай ХХК - 72.0 - 50.019 Алтай

кашмир ХХК240.0 100.0 10.0 16.0

20 Могнол Кашмир

- 50.0 - 72.0

21 Ронг ХХК - 80.0 - -22 Нью кашмир

ХХК40.0 40.0 100.0 100.0

23 А-¿йлс ХХК 150.0 75.0 53.6 53.324 Ээрмэл 500.0 90.0 100.0 100.025 Туяа ХХК - - - -Total 5,720.0 3,321.0 67.7

(дундаж)69.5

(дундаж)

33

ХАВСРАЛТ 3: НООЛУУРЫН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ЛАБОРАТОРИУД

¹ Компани ªºрийн

лабораторитой эсэх

Тоног тºхººрºмжХэмжэ

эТºрºл

Баталгаатай эсэх

1 Дэлийн булаг ХХК

¯г¿й

2 Хамт Ашиг Хоршоо

¯г¿й

3 Говь Yes10

Компьютержсэн

Баталгаатай

4 Оддын ХХК

¯г¿й Баталгаатай

5 Мон Амикал ХХК

Тийм11

Компьютержээг¿й

Баталгаатай

6 Ошин Тийм4

Баталгаатай

7 Санширо ¯г¿й Баталгаатай

8 Мон Форте

Тийм6

Компьютержээг¿й

Баталгаатай

9 Эм Экс ХХК

¯г¿й Баталгаатай

10

Тэвхэн Эдэльвайс

¯г¿й Баталгаатай

11

Сор Кашмир

¯г¿й Баталгаатай

12

Эм Эйч Кашмир

¯г¿й Баталгаатай

13

Кашмир Файн Ази

Тийм6

Компьютержсэн

Баталгаатай

14

Мон Итали Кашмир

Тийм3

Компьютержсэн

Баталгааг¿й

15

Хºх Мºнх ¯г¿й

16

Хан Туул Кашмир ХХК

Тийм2

Компьютержээг¿й

Баталгааг¿й

17

Лора Пьяно ХХК

Тийм3

Компьютержсэн

Баталгаатай

18

Ти энд Ай ХХК

Тийм8

Компьютержээг¿й

Баталгаатай

19

Алтай кашмир ХХК

¯г¿й

20

Могнол Кашмир

¯г¿й

34

21

Ронг ХХК ¯г¿й

22

Нью кашмир ХХК

¯г¿й

23

А-¿йлс ХХК

Тийм5

Компьютержээг¿й

Баталгааг¿й

24

Ээрмэл Тийм6

Компьютержээг¿й

Баталгаатай

25

Туяа ХХК ¯г¿й

Б¿гд 64

35