duurzaamheid in de bouw: mobiliteit

Duurzaamheid in de bouwsector Verkeer en vervoer

Marjolein de Jong Onderzoeksgroep IMOB (Instituut voor Mobiliteit) Universiteit Hasselt 7 Februari 2013

Overzicht § Universiteit Hasselt

§ Faculteit BedrijfsEconomische

Wetenschappen (BEW) § Onderzoeksgroep Logistiek § Sessie 31/01: Goederentransport en logistiek § Kris Braekers

§ Instituut voor Mobiliteit (IMOB) § Sessie 07/02: Algemeen verkeer en personenvervoer § Marjolein de Jong

Marjolein de Jong - Postgraduaat Duurzaam

heid in de bouwsector: m

obiliteit - 7 feb 2013

Vervoersmiddelen In soorten en maten en met eigen netwerken

transport modi

gemotoriseerd solo

niet gemotoriseerd solo

gemotoriseerd collectief

transport modi

gemotoriseerd solo

niet gemotoriseerd solo

gemotoriseerd collectief

Wat brengt de toekomst? § 1893 World’s Columbian Exposition: § Electric-powered high-speed rail à speeds up to

100 mph. Breakfast in New York City, supper in Chicago

§ Airships will facilitate travel § Goods will be transported by pneumatic tubes § Every country road will be lined with shade trees § Railroads, steamboats, stages, and horseback

riders will still be employed to deliver the mail § The trolley railway will solve the problem of

overcrowding in our cities

à Geen een van de experten voorspelde de toekomst van de auto of de snelwegen

Begin 20ste eeuw

De geboorte van de auto

Mercedes Simplex 1902 - 1909

Patent-Motorwagen Nr.1 Benz 2 1886

Mercedes Simplex Tourer 1911

…vrijheid voor het volk

http://www.pbs.org/nationalparks/history/ep4/

Vervoersmiddel voor de massa... § Eind 19de eeuw: § introductie van de fiets in Europa § Toeristisch gebruik door de beter gesitueerden

§ 1900-1920: § transportmodus middenklasse en arbeiders

“The safety bike” 1885 John Kemp Starley eerste succesvolle veiligheidsfiets ‘Rover’ Auto neemt de rol van de fiets over à peugeot, opel, …

Het vervoersnetwerk Welke vervoerswijze krijgt prioriteit?

Het rijkswegennet 19 december 1906 (NL) debat over de toekomst van het automobilisme

Lely (een kamerlid): § auto zal zich ontwikkelen tot een

massaproduct… § de auto heeft nieuwe hoofdwegen nodig

heeft met scheiding van soort verkeersdeelnemers

§ de auto zal ingrijpende gevolgen hebben voor de ontwikkeling van stad en platteland

à verzoek tot ontwikkeling van een snelwegen-plan (voor snelheden van 60 tot 80 en wellicht meer km per uur!)

De autostrada § 1921: bij Berlijn de eerste autosnelweg ter

wereld, Automobil-Verkehrs- und Übungs-Straße (AVUS)

§ 1923: autostrada in Italië (regio van Como en Varese)

§ 1926: internationaal wegencongres in Milaan – veel landen geïnteresseerd in de nieuwe vinding

§ Jaren 30: Reichsautobahnen (Duitsland) § 1937: opening eerste snelweg in Nederland

van Den Haag naar Utrecht (met vluchtstrook!)

§ 1956: opening eerste snelweg in België (E40)

http://wegen-routes.be www.autosnelwegen.nl

Wat is een autosnelweg? Circulaire Ministerie van Waterstaat (Nederland) betreffende autosnelwegen, 1936 Autosnelweg = een weg met gescheiden rijbanen, ongelijkvloerse kruisingen, vaste bruggen en weinig aansluitingen met andere typen wegen.

www.autosnelwegen.nl

Lange termijn visie 1927 1984

Amsterdam

Den Haag

Rotterdam

Utrecht

Amsterdam

Den Haag

Rotterdam

Utrecht

Verkeersdoden NL (3200 in 1972, 800 in 2007)

1965: 600 km snelweg gepland voor 2000: 5300 km uiteindelijk in 2008: 2200 km

België § 1937: eerste autosnelwegenprogramma § Plan: 260 km § Antwerpen-Maldegem, § Brussel-Oostende, § Loncin-Battice, § Tienen-Tervuren en Sint-Truiden-Aarschot, § de omleiding van Sint-Truiden.

à Ontbrekende schakels in net van

steenwegen ipv snelwegen in huidige zin van het woord….

www.wegen-routes.be

Routes nouvelles? § Directeur-generaal van het Bestuur der

Wegen, P. Christophe: “Deze projecten hebben niets gemeen met

datgene wat sommigen in de pers naar voren schuiven en wat zij autostrades of autoroutes noemen. Het heeft geen zin om te discussiëren over deze ideeën, die even snobistisch als duur zijn.“

§ Want: duur en weinig meerwaarde voor doorkruiste gebied….

www.wegen-routes.be

Autosnelwegen-programma 1949

http://wegen-routes.be/maps/1940n.html

1956: verbod op het optrekken van gebouwen en het aanbrengen van reclame langsheen snelwegen

www.wegen-routes.be

Nu: België (nr. 1 in EU): 57,8 km /1000 km² Totaal 1763 km op 30.528 km² Nederland (nr. 2 in EU): 56,8 km /1000 km². Totaal 2360 km snelweg op 41.528 km²

1940 1950-1956

Dicht netwerk over de weg, spoor en water M

arjolein de Jong - Postgraduaat Duurzaamheid in de bouw

sector: mobiliteit - 7 feb 2013

… girl power ;-) M

De individuele droom… M

…de collectieve nachtmerrie M

Vicieuze cirkel

Universele wet: geldt over de hele wereld…..

More cars

Congestion

More roads

More cars

Congestion

More roads

Vicieuze cirkel ? Blijkbaar is verandering mogelijk

Trend in Duitsland en VS Jonge vrouwen rijden iets meer dan vroeger Jonge mannen rijden minder! Duitsland: 69% twintigers heeft rijbewijs (80% 20 jaar geleden) OV-jaarkaart in NL heeft al geleid tot matig autogebruik onder jongeren.

Auto is minder ‘gewild’ Internet – jeugd – flexibiliteit

Autoinfrastructuur trekt auto’s aan M

Ruimte met kwaliteit trekt mensen aan

«We do everything possible to invite people to walk and cycle in the city» Jan Gehl, Kopenhagen 2010

Bron: Botma & Papendrecht, TU Delft 1991

Wegcapaciteit

Mensen per uur op een 3,5 m brede straat in een stad

Auto: inefficient gebruik publieke ruimte M

Ruimtegebruik parkeren auto

Garage van Eugene: 1,55 meter breed (bron: de redactie.be)

Ruimtegebruik verschillende modi

Bron: H. Knoflacher; Fussgeher- und

Fahrradverkehr; Wien 1995;

Grafik Verkehrsclub Liechtenstein

Plaatsgebruik (m2) per

persoon afhankelijk van

gebruikte vervoersmiddel

Trends en ontwikkelingen In mobiliteit

Toenemende afstand per persoon

Dagelijks afgelegde afstand per persoon tussen 1800 en 2000, uitgezonderd wandelen (Frankrijk)

Gevolgen van de huidige mobiliteitsgroei

Bron: MIRA, 2009

Verkeersveiligheid Bron: MIRA, 2009

Verkeersdoden per 100.000 inwoners

Bron: Nederland in cijfers, AVV

Milieuhinder M

Verkeersleefbaarheid M

Verwachte ontwikkelingen

Bron: OVG, NIS, Federaal Planbureau, FEBIAC

Dagelijkse km-productie per bevolkingsgroep bij ongewijzigd beleid (alle vervoerswijzen te land) in België, 1990-2050

Figuur: constante gemiddelde reistijd per persoon per dag

Bron: Schafer, A. en Victor, D. (2000)

Constante gemiddelde reistijd M

Verplaatsingstijd M

Constant gemiddelde reiskost ifv beschikbaar inkomen

Bron: Schafer, A. en Victor, D. (2000)

Constant gemiddeld reisbudget M

Aantal verplaatsingen per persoon per dag Vlaanderen, onderverdeeld naar motief en vervoerswijze (OVG 4.1 2008-2009)

te voet als fietser als brom-/snorfietser als motorrijder

als autobestuurder als passagier met de lijnbus met de tram of (pré)metro

per trein met een autocar op een andere wijze

Grafische weergave verdeling verplaatsingsmotieven Vlaanderen (OVG 4.1 2008-2009)

25 % verplaatsingen

% kilometers

Procentuele verdeling van verplaatsingen en verplaatsingsafstand naar vervoerswijze Vlaanderen (OVG 4.1 2008-2009)

60 % verplaatsingen % kilometers

Verdeling van het aantal verplaatsingen volgens verplaatsingsafstand Vlaanderen (OVG 4.1 2008-2009)

te voet als fietser als brom-/snorfietser als motorrijder

als autobestuurder als passagier met de lijnbus met de tram of (pré)metro

per trein met een autocar op een andere wijze

Totaal aantal verplaatsingen volgens vertrekuur in de werkweek (naar motief) en in het weekend Vlaanderen (OVG 4.1 2008-2009)

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

1600000

1800000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

verplaatsingen naar vertrekuur op een werkdag voor zakelijk en woon-school/werk-verkeer

verplaatsingen naar vertrekuur op een werkdag om andere redenen

totaal aantal verplaatsingen naar vertrekuur op een werkdag

totaal aantal verplaatsingen naar vertrekuur op een weekenddag

Verschil in mobiliteit naar opleidingsgraad Vlaanderen (OVG 4.1 2008-2009)

geen lager onderwijs

middelbaar onderwijs: algemeen

vormend: niet volledig

afgewerkt

middelbaar onderwijs:

andere (technisch, beroeps,

kunst, sport): niet volledig afgewerkt

middelbaar onderwijs: algemeen vormend: volledig

afgewerkt

middelbaar onderwijs:

andere (technisch, beroeps,

kunst, sport): volledig

afgewerkt

hoger niet-universitair onderwijs

universitair onderwijs

Duurzame mobiliteit als leidraad Ontwerpen voor kwaliteit: een totale benadering

Ontwikkeling Verkeerskunde jaren 50-60 Wegenbouwkunde § Onder druk van toenemend autobezit en autogebruik:

§ bestaande wegen aan passen § nieuwe wegen ontwerpen

§ teneinde te beantwoorden aan: § toenemende verkeersstromen § nieuwe technische mogelijkheden van voertuigen (sneller)

Verkeerstechniek § toenemende verkeersstromen > nood aan regulering van

gebruik van voorzieningen § verkeerslichtenregelingen § Parkeerduur beperkingen § eenrichtingsverkeer

§ Nieuwe wetenschap ‘verkeerstechniek’ . Focus op ontwerp van verkeersvoorzieningen met aandacht voor: § ontwerpsnelheid § capaciteit § bewegingsruimte § verkeersveiligheid

§ verkeersregulering voor gebruik van deze voorzieningen

Ontwikkeling Verkeerskunde jaren 60-70

Verkeersplanning § aanleg van nieuwe wegen en regulering van deze

infrastructuur volstond niet langer à gecoördineerde aanpak om ook op langere termijn om aan de groeiende verkeersstromen te kunnen voldoen

§ verkeer wordt niet langer gezien als iets zelfstandigs, maar vloeit voort uit de locatie van verkeersaantrekkende en verkeersgenererende activiteiten: relatie tussen ruimtelijke activiteitenpatronen en ontstaan van verkeer

§ niet langer ‘autogericht’ zoals voorheen, maar nieuwe begrippen zoals ‘rit’ ‘verplaatsing’, ‘verplaatsingsmogelijkheden’, etc.

Ontwikkeling verkeerskunde jaren 70-80 Nieuwe ontwikkelingen § verkeer wordt meer als een maatschappelijk fenomeen bekeken

§ Rol van de verkeersdeelnemer in het verkeer (bv. Verkeersveiligheid) § Bijdrage vanuit mensen maatschappijwetenschappen op het domein van

de verkeerskunde Voorbeelden: § sociale verkeerskunde:

§ verkeersgedrag in relatie tot verkeersveiligheid § individuele keuzeprocessen ivm verplaatsingsgedrag (motieven van

verplaatsing, voertuigkeuze, etc.) § verplaatsingsmogelijkheden van verschillende verkeersdeelnemers

§ vervoerseconomie § hoe kunnen verkeer en vervoer bijdragen tot de welvaart?

§ relatie nieuwe verkeersinfrastructuur tot regionale economische ontwikkeling § invloed van prijsmechanismen op verkeersafwikkeling § nieuwe logistieke concepten

§ milieuaspecten § impact van verkeerssysteem op kwaliteit van het leefmilieu

(volksgezondheid, ecologie) § duurzame ontwikkeling

Duurzame Mobiliteit

Bron: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2001

Mobiliteitsplan 2002-2012 5 pakketten: 80 maatregelen 1. Verhogen kwaliteit vervoersalternatieven § Openbaar vervoer § Fietsverkeer § Binnenvaart § Goederenvervoer per spoor

1. Doelmatig infrastructuurbeleid voor het wegverkeer § Aanvaardbare afwikkelingskwaliteit hoofdinfrastructuur § Geharmoniseerde snelheden hoofdinfrastructuur § Verminderd ongevalsrisico § Inpassing van infrastructuur in de omgeving

2. Efficiënt gebruik vervoermiddelen en infrastructuur

3. Verhogen handelingsbekwaamheid en bekomen van een mentaliteitswijziging

4. Een intelligent, veilig en milieuvriendelijk voertuigenpark

Gemeentelijke mobiliteitsplannen Inhoud mobiliteitsplannen § Oriëntatie-nota, Synthese-nota, Beleidsplan § Gemeentelijke Begeleidingscommissie § +/- alle gemeenten hebben een plan, herzieningen

zijn gaande § Alle actoren aan tafel

Convenanten: Samen voor Duurzaam beleid § Mobiliteitsplannen als basis voor projecten § Vlaamse investeringen moeten lokaal ondersteund

worden à Voor wat hoort wat § Modules § Infrastructuurprojecten § Fietsprojecten § OV-projecten § Schoolomgevingen § Streefbeelden

Mobiliteitsbeleid: continue ontwikkeling

Niveau 0: Verkeer activiteiten-georiënteerd beleid

Niveau 1: Verkeersveiligheid proces-georiënteerd beleid

Niveau 2: Verkeersleefbaarheid systeem-georiënteerd beleid

Niveau 3: Mobiliteitsbeïnvloeding keten-georiënteerd beleid

Niveau 4: Mobiliteitsmanagement integraal beleid

‘Mobiliteit en kwaliteit’, Miermans, Zuallaert, e.a. (2001)

Sterktes Duidelijke visie Motivatie Participatie Coördinatie

Zwaktes Politieke instabiliteit Interne conflicten Wederzijdse erkenning Know-how Stiefmoederlijke positie

(Polders, 2010)

Evaluatie gemeentelijk mobiliteitsbeleid

Uitdagingen Duurzame Mobiliteit

sociale aspecten

ecologie & milieu

economie

meer verkeersveiligheid

grotere verkeersleefbaarheid

bereikbaarheid voor iedereen duurzame mobiliteit

economische bruikbaarheid

Het garanderen van de toegankelijkheid Het verzekeren van de verkeersveiligheid Het verbeteren van de verkeersleefbaarheid

Het vrijwaren van de bereikbaarheid

terugdringen van schade aan natuur en milieu

duurzame planning

bruikbaar voor iedereen

Voordelen van langzaam verkeer

Economie • Goedkoop of gratis;

betaalbaar • Hoge efficientie voor

national econmie; goede kosten baten verhouding

• «Wandelen is het bindmiddel van het transport systeem»

• Snel • Hoge flexibiliteit • Voordelen voor

detailhandel, vrije tijds bestedeing en toerisme.

• Geen (beperkte) afhankelijkheid van brandstof

Milieu • Veroorzaakt weinig

hinderlijke stoffen en niet of nauwlijks geluid

• Neemt weinig plaats in tijdens het verplaatsen en voor het stallen

• Heeft bijna geen negatief effect op het landschap

Maatschappelijk • Stimuleert gezondheid en

welbevinden • Bied mogelijkheid om

zelfstandig deel te nemen aan mobiliteit en het leven in de stedelijke gebieden

• Mensen die wandelen of fietsen zijn nauwelijks gevaar voor andere verkeersdeelnemers en hebben geen negatieve impact op de openbare ruimte

• Wandelen is niet alleen een vorm van verplaatsing maar een essentieel recht van mensen

Fietsgebruik in Europa

Relatief hoog gebruik Teruggang Stabilisatie en toename

1955 1965 1975 1985 1995 2005

Bron: geschiedenis fietsgebruik, Brunheze

Steden in Europa: inzetten op ander beleid

§ Halverwege jaren 80: § Voetgangersstraten en –zones in steden § Toegang tot de stad gelimiteerd § Fietsnetwerken in alle steden § etc. § Resultaat: § Teruggang autogebruik § Toename fietsgebruik § 26% van alle trips per fiets (NL), § > 30% in veel steden (NL)

§ Verbetering van de kwaliteit van het leven

§ Beperkt aandeel publiek transport

§ Acceptatie als normale transport modus

§ Positief imago > Constante aandacht in

beleid [Nederlandse steden,

Kopenhagen]

Hoog aandeel fiets (> 30 %) M

§ Auto is erg sucesvol (30’s)

§ Pro-auto beleid § Goed georganiseerde

fietsersgroepen > Fiets is terug op de

agenda [NL Limburg, Hannover]

Gemiddeld aandeel fiets (ca. 20 %) M

§ Auto is belangrijkste (30’s)

§ Pro-auto beleid § Negatief imago fiets § Geen positief imago in

jaren 80 > Fiets is niet op de

agenda [Antwerpen, Manchester,

Basel]

Laag aandeel fiets (< 10 %) M

Kopenhagen

1955: Gedeeld gebruik voor dominantie van de auto Haag

Nyhavn vandaag de dag: prioriteit voor verblijven

Nyhavn vóór 1980: parkeerplaats voor auto’s

CPH: Fiets nadrukkelijk aanwezig § Kopenhagen: 36% woon-werk verkeer per

fiets § 25 % van alle gezinnen met kinderen in

Kopenhagen heeft een bakfiets

Copenhagenize.com (.eu)

Amsterdam § Fiets is meest gebruikte modus in het

centrum van de stad (41%) § Auto minst gebruikte modus (10%).

Modal split alle verplaatsingen:

fiets openbaar vervoer auto

% 1990 2010

Amsterdam – beleid § Fietsbeleid § fietslessen, campagnes,…. § fietspaden, § bewaakte en onbewaakte stallingen bij grote

bestemmingen EN in buurten, § anti-fietsendiefstal beleid (2001 – 16% gestolen,

2007 – 8%), § Alternatieven voor het niet-hebben van een

auto (deelauto’s, goed OV, attractieve stad om te wandelen)

§ Parkeerbeleid sinds jaren 90

à fiets = deel van het dagdagelijkse leven en heeft een positief imago

Iedereen fietst…

http://www.ski-epic.com/amsterdam_bicycles/

Fietsen is “hot” M

Duurzaam Veilig Verkeer Een basis voor een duurzaam mobiliteitsbeleid

Groningen 1968 M

ruimte auto fiets

Verblijfsgebieden Langzaam verkeer heeft de overhand en is richtinggevend voor ontwerp

Parkeerstrategie (auto’s) Langer: in garages (aan de rand) Kort: straat parkeren

Beperkte toegang voor auto’s Toegang tot sectoren. Géén doorgaand verkeer

Parkeerstrategie (fietsen) Langer: bewaakt in centrum en op belangrijke locaties (station) Kort: straat parkeren

Openbaar vervoer Toegang tot centrum Liefst waar mensen willen zijn

Groningen 90’s

Herinrichting straten à prioriteit langzaam verkeer

Fiets vóór bus en auto

Fietsen stallingen

Smallere wegen voor auto’s

= ruimte voor fiets en voetganger

Groningen

Erg smalle trottoirs

Wat doen die voetgangers daar?

5 rijstroken voor auto’s

Groningen

Straat is opgedeeld in segmenten – Voetgangers hebben een korte oversteek – Trottoirs zijn breed genoeg – Bomen geven schaduw en kleden de ruimte aan – Aantrekkelijk materiaal gebruik

Verkeersveiligheid § Engineering § Enforcement § Education

1972 – 1975

Seatbelts in new cars and mandatory use (if present)

Helmets for motorcyclists

Alcohol limit (0,5‰ BAC)

Rural speed limit

1952 – 58

Driving licence for cars

Urban speed limit

1987 – 1990s

Introduction of quantitative road safety targets

Alcohol control and breath analyzes

New regulations

Start Sustainable Safety

1973-1985

Building motorways, trunk roads, and separating cycle paths

From early 70s – fall of birthrate with 30% (now over)

The Netherlands

Basis principes Duurzaam Veilig

Functie van de weg

Gebruik van de weg Ontwerp van de weg

‘Zelf verklarende’ weg

te vermijden

Basis principes Duurzaam Veilig § Veiligheid hangt af van: § Snelheid § Massa § Richting

Dit betekent: § Als snelheid < 30 km/h: verschil in massa &

richting is geaccepteerd (mengen langzaam en snel verkeer)

§ Als snelheid > 30 km/h: verschil in massa & richting is gevaarlijk (scheiden langzaam en snel verkeer)

Voetgangers en fietsers zijn kwetsbaar

http://www.who.int/world-health-day/2004/infomaterials/world_report/en/

Wegennetwerk: 3 types § Stromen – stroomwegen (lange afstanden) § Ontsluiten – gebiedsontsluitingswegen (50 km/h – 80 km/h) § Toegang geven – erftoegangswegen (30 km/h – 60 km/h)

Uitgangspunt Duurzaam Veilig netwerk: § Elke weg of segment van een weg heeft maar 1 functie. § De drie wegcategorieën samen vormen het wegen netwerk

Stromen

Ontsluiten

Toegang geven aan woningen en bedrijven

www.swov.nl

3 basis categorieën

Vmax auto 30 km/h 50 km/h

>90 km/h Vmax auto 60 km/h 80 km/h

Erftoegangsweg Gebiedsontsluitingsweg Stroomweg

BiBeKo 70 km/h

BuBeKo

Straat De langzame wereld Multifunctioneel Mensruimte Harmonie tussen functies Expressie identiteit Sociaal gedrag Publiek domein

Weg De snelle wereld Monofunctioneel Bestuurdersruimte Techniek gestuurd Geïsoleerd Gejuridiseerd Verkeersdomein

http://www.cabespace.org.uk/

Verblijfsgebied of verkeersruimte…

De keuze voor het ontwerp heeft grote invloed op het gedrag van de verkeersdeelneemers

Autonetwerk Amsterdam Stroomweg

gebiedsontsluitingsweg

Gebiedsontsluitingsweg centrum (roze en rood)

Erftoegangsweg

3,58 km

3,20 km

Versmalling hoofdwegen

Van 4 naar 2 rijbanen voor de auto: – Er is ruimte voor meer rijbanen, maar niet nodig. – Verkeer stroomt goed à beter dan voor herstructurering

Ruim twee-richtingsfietspad 2 x 1 rijbaan + afslagstrook

Monderman

Drachten

Verkeerslichten (VRI) zijn vaak niet nodig Nadelen: • veel infrastructuur voor auto’s • veel ‘leeg’ asfalt • grote afstanden voor voetgangers en fietsers • soepelheid van functioneren hangt af van instelling verkeerslichten

Shared space instituut Leeuwarden

Fietsstraten Prioriteit voor de fiets Auto te gast Komt steeds vaker voor (ook in België) Logica fietsnetwerk als uitgangspunt

Situering Genk

• Midden-Limburg • Regionaal stedelijk gebied

Genk – Europalaan

Verbinding Hasselt-Maasland Doortocht centrum

Projectgegevens § gewestweg § lengte 1 km § partners : AWV, de lijn, de stad en A+D

milieu § voorstudie 1995-1999 § realisatie project

april 2000-december 2002 § investering : 9,5 milj. EURO § Ontwerpproces kreeg ondersteuning van

stuurgroep

Knelpunten § Ruimtelijk

- Europalaan is een barrière - weinig ruimtelijke kwaliteit - geen duidelijke afbakening van het centrum § Grote ongevallenconcentraties op de

kruispunten § Verkeersleefbaarheid § Zwakke weggebruiker onderdrukt

Ruimtelijke doelstellingen

§ Vormgeving afstemmen op verkeersgedrag § Verhogen ruimtelijke kwaliteit § Duidelijke afbakening centrum § Barrière noord-zuid wegwerken

Verkeerskundige doelstellingen § Ontsluitingsfunctie van de Europalaan

afbouwen tot ontsluitingsweg op gemeentelijk niveau, doorgaand verkeer afbouwen § Verkeersveiligheid- en leefbaarheid

- snelheid reduceren - conflictpunten wegwerken - comfort zwakke weggebruiker verbeteren - oversteekbaarheid verbeteren - veiligheid zwakke weggebruiker prioritair § Openbaar vervoer

- verbeteren doorstroomcomfort

Ontwerp M

Dwarsdoorsnede

hoofdweg ventweg ventweg

busbaan rijweg voetpad busbaan rijweg voetpad

Ontwerp M

Focus op mobiliteit en energiegebruik bij huishoudens viWTA 2006

Determinanten van verplaatsingsgedrag

GezondheidMilieubewustzijn

VerkeersveiligheidVeiligheid

StatusExterne omstandigheden

Congitief motivationele strategieën

PrijsTijd

AfstandComfort

GebruiksgemakBeschikbaarheid

Structurele strategieën

Mogelijkheden Motivatie Persoonlijke factoren

Socio-economische karakteristieken

GedragFinancieel

FysischKennis

Informatie

GeslachtLeeftijd

RijbewijsOpleidingInkomen

Gezinssituatie

GEWOONTES

?mental map: verzameling van mogelijke verplaatsingsgedrag scripts (patronen)

Gewoontegedrag § Speelt cruciale rol bij alle verplaatsingen § OV vaker gebruikt voor routineverplaatsing en

door geoefende gebruikers § Eenmalige verplaatsingen: vervoerswijze waar

men bekend mee is, afwegingskeuze wordt weinig gemaakt

§ Jong geleerd oud gedaan: belang van educatie § Kansrijke momenten voor verandering:

belangrijke momenten in het leven (gezinsuitbreiding, verandering werk, verhuizen)

Literatuur over gewoontegedrag § Gebrek aan keuze § Gebrek aan kennis § Bestaan van expliciete voorkeuren

Beschikbaarheid § Fiets § meer fietsen in groep landelijke omgeving

§ OV § stedelijke omgeving: voor alle verplaatsingen § landelijke omgeving: vooral woon-werk,

regelmatige verplaatsingen § Auto § groter autobezit in landelijk gebied

Literatuur § focusgroepen corresponderen met literatuur § autobezit=autogebruik

Afstand § Landelijke groep § OV (trein) voor lange, terugkerende afstanden § auto voor alle afstandsklasses: ideaal

vervoermiddel § fiets voor korte afstanden, onderdeel keten

§ Stedelijke groep § OV (en fiets): dagelijkse verplaatsingen § auto aanvullend in de stad § auto en trein voor lange afstanden buiten de

Literatuur § Woon-werk > 5 km = 75% auto § Woon-werk < 2,5 km = 44% fiets

Tijd § Belangrijk § Woon-werkverkeer § maximaal 1 uur tot 1,5 uur § hoge reistijd kan reden zijn tot verhuizing

§ Andere verplaatsingen § Speelt in algemene perceptie een rol, niet per

verplaatsing Literatuur § breverwet, totale reistijd per dag = 80

minuten § VF-waarde < 1,5

Prijs § Gratis OV § vaker gebruik, ander activiteitenpatroon

§ OV-abonnement § vaker reizen met OV

§ Onduidelijkheid prijs § werkelijke prijs OV verus auto, ingewikkelde

prijzenstructuur OV

Literatuur § Prijs heeft effect bij aanwezigheid

alternatieven § Hogere parkeer- en branstofprijzen positief

voor OV § Goedkoper OV: meer gebruik

Comfort § Fiets § niet comfortabel, voorzieningen ontbreken

(OV-haltes, verfrissing werk) § OV § vooral op lange afstanden

§ Auto § zekerheid (reistijden, betrouwbaarheid),

bagage Literatuur § auto: snelheid, betrouwbaarheid, bagage, etc § fiets en ov: fietsenstallingen, wachten, info § complexe verplaatsingen: comfort belangrijker

Gebruiksgemak § OV § ingewikkeld (landelijke omgeving) § veel verschillende maatschappijen § ondoorzichtige prijsstructuren § maar ook: niet stresserend, wachten is niet erg

§ Auto § gemak (boodschappen, ketenverplaatsingen) § nadeel: parkeren, drukte verkeer (landelijke

omgeving)

Literatuur § parkerenmaatregelen verminderen gebruiksgemak

auto § Hoger gebruiksgemak ov: tevredener reizigers

PrijsTijd

AfstandComfort

GedragFinancieel

FysischKennis

Informatie

GeslachtLeeftijd

Gezinssituatie

GEWOONTES

Gezondheid § Landelijke gebied: beweging krijgen,

gezond § Stedelijk gebied: luchtverontreiniging,

beweging § Veronderstelling: kennisgebrek over

gezondheidsaspecten en milieu § Gezondheid lijkt geen belangrijke

determinant

Literatuur § correspondeert met opmerkingen focusgroep § literatuur over effect motief gezondheid op

mobiliteitsgedrag?

Veiligheid § Sociale veiligheid: § speelt voor fietsen en lopen, vooral ‘s avonds

en op stille plekken § voor sommigen reden om ander vervoermiddel

te kiezen (ouderen, vrouwen) § Verkeersveiligheid: § fietsen is gevaarlijk § autorijden is stresserend / onveilig

Literatuur § Bevorderen fiets: weten en merken dat het

veilig is § Verhogen sociale veiligheid bij ov: minder

onveiligheidgevoelens

Milieubewustzijn § Invloed op aankoop wagen § Sensibilisering kan helpen (zie

afvalscheiding) § Bewustwording is belangrijk

§ Milieueffect nog onvoldoende voelbaar § Denken over milieu en mobiliteit

onvoldoende ingeburgerd § Idee heerst dat aanpassen weinig zin

Literatuur § Ondersteunt uitspraken focusgroepen

Status § Speelt indirect een rol: men verwacht dat

je een auto hebt § Type auto vertelt wie je bent, etc § Steeds grotere auto’s worden norm

§ Auto is gebruiksvoorwerp en geen

statusvoorwerp....

Literatuur § Auto is status (zeker bepaalde merken en

types) § Alternatieven voor de auto concurreren lastig

met status § Uitzondering: thalys en eurostar

Voorkeuren vervoersmodi

0 20 40 60 80 100

nieuwe wagen

tweedehands wagen

biodiesel

autodelen

bus-tram-metro

wandelschoenen

vliegtuig

Voorkeuren vervoersmodi van focusgroep deelnemers uitgaande van een beperkt reisbudget

Landelijke omgeving

Stedelijke omgeving

Bepalende factoren: • Dagelijks

activiteitenpatroon • Woon-werkafstanden • Omvang huishouden • Aanbod OV • Flexibiliteit naar tijd en

plaats (auto of taxi) • Gezinskenmerken

Te voet is logische manier van verplaatsen in stedelijke gebieden Aanwezigheid van goed uitgeruste infrastructuur is cruciaal

Belang van de determinanten

Opinie over het belang van de determinanten volgens de leden van de focusgroep: • het belang dat ze zelf aan de determinanten hechten • het belang dat de ‘gemiddelde’ Vlaming aan de determinanten hecht

PrijsTijd

AfstandComfort

GedragFinancieel

FysischKennis

Informatie

GeslachtLeeftijd

Gezinssituatie

GEWOONTES

Energieparlement maatregelen § Structurele strategieën:

§ Cognitief-motivationele strategieën:

AANBOD

Te verrichten activiteiten en behoeften

Activiteitenpatroon

Toedeling activiteiten aan tijd en plaats

Verplaatsingspatronen

Toedeling personen en goederen aan vervoermiddelen

Vervoerpatronen Toedeling vervoermiddelen aan infrastructuur

Verkeerspatronen

Ruimtelijke ordening en tijdsordening (inclusief perceptie)

Infrastructuur met haar attributen en inrichting

Verplaatsingsmarkt

Vervoersmarkt

Verkeersmarkt

Vervoermiddelen en diensten (inclusief percepties)

beperken/vermijden van verplaatsingen vervoerswijzekeuze verkeersnetwerk

educatie en informatie

Aangrijpingspunten Verplaatsingsmarkt § Beïnvloeden van de ruimtelijke organisatie

Mobiliteitsgroei is in grote mate het gevolg van onevenwicht tussen bijv. plaats van wonen en plaats van werken. § Beter afstemmen aanbod werkplaatsen en actieve

bevolking in deze regio § Beïnvloeden van de tijdsordening

Congestie is in grote mate terug te leiden tot piekvraag naar verplaatsingen op een bepaald tijdstip (ochtend- en avondspits) § Flexibilisering van arbeidsuren

§ Maatregelen op technologisch vlak

Beperken van de noodzaak tot verplaatsingen via technologische maatregelen § E-commerce, e-learning, …

volumemaatregelen

AANBOD

Activiteitenpatroon

Verkeerspatronen

Verplaatsingsmarkt

Vervoersmarkt

Verkeersmarkt

Aangrijpingspunten vervoersmarkt § Beïnvloeden van de modal split

Verhogen van het aanbod en de attractiviteit van alternatieve vervoerswijzen. § Verhogen OV-aanbod, aanleggen veilige fietsroutes, …

§ Beïnvloeden van de vervoersefficiëntie

De bezettingsgraad / beladingsgraad van auto’s is niet efficiënt. § Verhogen van de bezettingsgraad / beladingsgraad van

voertuigen

§ Maatregelen op technologisch vlak Negatieve effecten (milieu, verkeersveiligheid) van mobiliteitsontwikkelingen verkleinen. § Stillere, schonere, veiligere voertuigen

AANBOD

Activiteitenpatroon

Verkeerspatronen

Verplaatsingsmarkt

Vervoersmarkt

Verkeersmarkt

Aangrijpingspunten verkeersmarkt § Beïnvloeding efficiëntie verkeersnetwerk

Hoe de capaciteit van het aanbod aan bestaande infrastructuur optimaliseren? § Verkeersmanagement (toeritdosering, incident

management), § Betere logistieke afwikkeling

(overslagmogelijkheden, overstapmogelijkheden)

§ Maatregelen op technologisch vlak Negatieve effecten (milieu, verkeersveiligheid) van infrastructuur verkleinen. § Ontwerp infrastructuur (verkeers-,

verblijfsgebieden) § Materiaal (geluidarme wegbedekking,

geluidsschermen, …)

Gedragsveranderingen § Eerst aanbod dan motivatie. § Belangrijkste aanbodfactoren: ‘gemak’, ‘comfort’

en ‘tijd nodig voor een verplaatsing’. § Inspelen op structurele strategieën om het

gedrag te veranderen. § Combinaties van maatregelen versterken elkaar. § Kies de juiste volgorde: eerst positieve

maatregelen, dan pas negatieve maatregelen

Parkeren is sterk sturend M

Zwitserland = multimodaal

§ Halbtax Abo § SBB, meeste private treinen, bergtreinen, Postauto,

veerboten, lokaal openbaar vervoer,…

§ Mobility (autodelen) § Abonnement: Chf 190 ipv 290 per jaar § 1.200 locaties, 24 op 24, zelfbediening § 90.800 klanten

§ Uitgebreid openbaar vervoersnetwerk (postbus tot in eind van elk dal)

§ Pro-fietsbeleid § Mogelijkheid om fiets mee

te nemen in publiek transport

§ Attractieve steden: wandelen is prettig

Zwitserland M

Multimodaal reizen: de toekomst?

Routeplanning gebaseerd op agenda

De fiets Flexibel, gezond, efficiënt…

Het moderne fietsen

Veiligheid Mobiliteit

Gezondheid

Toerisme

Infra Techniek

Waarom op de fiets?

http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=gUrmFBuscps#

Fietsen vergroot onafhankelijkheid

Aantal fietsdoden: 91 (2002), 61 (2010)

Met de fiets naar school (OVG 4.3) Alle afstanden: 25,30% Maximaal 5 km: 63,77%

Versterken functioneel fietsgebruik Met de fiets naar werk (OVG 4.3) Alle afstanden: 10.83%

Zelfstandig leren verplaatsen

High amount of walking - School at < 1 km - In centre of 1. city – 2. village

Stad, centrum Stad, rand Dorp, centrum Dorp, rand

High amount of walking: - The no-alternatives - The bikers - The "buzzers" Hardly walk: - Mother's (and father's) boys and girls - Cautious and wary

fiets voet

tram bus

5-10 km: hoog aandeel fiets

Fietsen maakt slank J M

Elektrische fietsen: § Vergroten de actieradius § Geven een gevoel van zekerheid § Max 25 km/h, max 0,25 kW

+ zelf trappen

Fietsen wordt geavanceerd M

§ Typische pedelec gebruikers § Pendelaars, ouderen, niet hele sportieve mensen die wel willen

bewegen

§ Redenen om een pedelec te gebruiken § Gewoon fietsen is te zwaar: 66% § Gewoon fietsen kan te zwaar worden: 65% § Trotseren van tegenwind: 46% § Afleggen van langere afstanden: 46%

§ Nederland: § 2008: 140.000 fietsen verkocht

(gemiddeld voor 1.900€) § 1/3 van totale verkoop nieuw fietsen… § 2009: groei van 49% § Elektrische fiets is 12% totale fietsverkoop

Pedelecs M

Veel verschillende soorten fietsen

In Kopenhagen heeft 25% van de gezinnen een bakfiets

Safety belt

Secure parking

Lockable trunk

Shopping

Safety belts

Happy son Zero emissions

Fresh and modern design

De bakfiets – groeiende populariteit M

Let op: afmetingen fietsen

Fietsinfrastructuur voorbereiden op de toekomst Opkomst van fietsen met drie wielen!

Afmetingen fietsen M

Fietsrouteplanner Gent

Optie: comfortroute, geschikt voor bijvoorbeeld bakfietsen

Het intelligente fietsen…

Braking light

Blind spot detection

Bicycle airbag on car

Airbag cyclist

C2B communication

Secured crosswalk

Elektronic braking

V2I and I2V communication

Rain sensor

Safe cycle route on smartphone

Virtuel cycle lane

Light Lane Existing – patent has been applied for A green laser projects a cycle lane behind the bicycle. Effect: increased visibility of the bycicle www.safecycle.eu

Verplaatsingsgedrag & verkeersveiligheid

Senioren • meer vrijliggende fietspaden • verbreden van bestaande infrastructuur • beter onderhoud

Muziek en telefoongebruik • muziek en telefoon gebruik leiden af • Verhoogd risico op een ongeval (+30%) àBewustwording

Onderzoeksagenda SWOV

‘nieuwe fietsproblemen’

§ Fietspaden te smal voor nieuwe soorten fietsen

§ Snellere fietsers, sneller fietsen à Snelheidsverschillen à twee-snelheden fietspaden?

§ Langere afstanden voor dagelijkse verplaatsingen à noodzaak voor fietssnelwegen

Maatvoering fietsvoorzieningen Type fietsvoorziening Aanbevolen

Min breedte (cm)

Minimum breedte(cm)

Verhoogd Tussenstrook rijweg (cm)

Rijsnelheid autoverkeer

Aanliggend eenrichtingsfietspad

> 175 150 X > 25 (50)

< 50 km/h

Vrijliggend eenrichtingsfietspad

> 175 (200)

150 / > 100 (100-250)

> 50 km/h

Aanliggend dubbelrichtingsfietspad

Vrijliggend dubbelrichtingsfietspad

> 250 (275-350)

200 / > 100 > 50 km/h

Fietssuggestiestrook 125-150 120 / / < 50 km/h

Fietsweg 250 - 350 250 / / /

Gemengd verkeer

Bron: Vademecum fietsvoorzieningen (tussen haakjes: aanbevolen breedte indien mogelijk)

• Huidige normen zijn minimum normen! • Voor een robuust en toekomstgericht netwerk: ruimere maten nemen:

• bij frequenter gebruik (samen kunnen fietsen, passeren), • veel afwijkende fietsen (bijvoorbeeld bakfietsen) • veel verschillende snelheden (sportieve fietsers samen met ouderen…)

Ruim ontwerpen = ontwerpen voor de toekomst

Comfort

www.fietsberaad.nl

http://www.tfl.gov.uk/roadusers/cycling/15832.aspx

Super cycle highways London

Kwaliteitsvol hoofdnetwerk

Groene routes Fietssnelwegen Veelgebruikte routes

• Voldoende ruimte voor veel fietsers

• Meerdere stroken per richting – verschillende snelheden faciliteren

• Groene golven zorgen ervoor dat fietsers zo min mogelijk hoeven te stoppen

Eisen netwerk: • Samenhangend • Direct • Aantrekkelijk • Veilig • Comfortabel

Evaluering af Odense – Danmarks Nationale Cykelby Evaluering af Odense – Danmarks Nationale Cykelby

Odense: Groene golf M

§ Concurreren met andere vervoerwijzen § Belangrijke reden om te gaan fietsen voor

48% van de inwoners van CPH § Reistijdreductie 10% à toename van het

aantal fietsers met 1 tot 2%

Kwaliteitsvol hoofdnetwerk

• LED-markering om wegdek flexibel te benutten

• Fietspaden tijdelijk breder tijdens de ochtendspits ten koste van voetgangers

• Halteplaatsen voor busvervoer alleen wanneer nodig

De meetfiets M

Meetfiets in het nieuws M

Fiets op de bus

Seattle

Postbus CH

Woon-werk verkeer & toeristisch Vergroten actieradius Flexibiliteit over de dag (heen met openbaar vervoer, terug met de fiets)

§ Goede parkeervoorzieningen zijn cruciaal voor een toename van fietsgebruik

§ Voordelen veilig stallen fiets: § Hogere kwaliteit fietsen à meer plezier in fietsen à meer fiets-km

§ Fietsen voor specifieke doeleinden (bakfiets, stadsfiets, koersfiets)

Parkeren van de fiets M

Parkeren van de fiets

Amsterdam Leidscheplein: gratis stalling, 24 uur per dag open!

Volautomatisch parkeren

Dag en nacht toegankelijk • in steden met ruimtegebrek • op sociaal onveilige plaatsen (kan ook bovengronds zoals “bagage

kluizen”)

Informatie over fietsparkeren www.fietsberaad.nl

Informatie fietsenstallingen

www.mobielvlaanderen.be

Wat voor soort stalling?

Inspiratieboek fietsparkeren

Wat voor soort fiets?

Hoe lang parkeren?

Tellen van veel fietsen

In plaats van een auto Parkeerplaats

Vancouver Nederland Kopenhagen

Zürich

Gesloten boxen Gent Brugge

Bij stations Tijdelijke stallingen met twee verdiepingen

Bij stations M

Stationsstalling – 3 lagen

Bern, Zwitserland

Op straat: soms met P-regime

Winterthür, Zwitserland

In garages

Seattle, USA

Bij de woning

Let op aantal en type fietsen per gezin!

Parkeren bij de woning

De parkeermakelaar brengt vraag en aanbod samen Kan ook in combinatie met auto-parkeerplaatsen

Parkeren bij de woning M

Voorbeeldverordening M

De publieke fiets M

§ In combinatie met andere vervoersmiddelen in een keten

§ Beste vervoersmiddel bij een verplaatsing

§ Ook toeristisch interessant: bijvoorbeeld

De publieke fiets M

Antwerpen M

Vier generaties publieke fietsen

http://www.cts.cv.ic.ac.uk/documents/publications/iccts01390.pdf

Publieke fietsen: gebruiken indien nodig

http://www.cts.cv.ic.ac.uk/documents/publications/iccts01390.pdf

Publieke fietsen: gebruik per dag

• Biel: 4 maal • Parijs: 8-12 maal per

dag (bijzonder goed) • Brussel: elke 5 dagen

1 maal • Veel systemen: maar

1-3 maal per maand

Biel, Switzerland. Standplaats bij het station

Valencia M

Konrad - Kassel M

Barcelona - bicing M

Barcelona: publieke fiets als catalysator voor fietsinfra M

Fiets toekomst

Pedelec parking en oplaadpunt

Pedelec als onderdeel van het ‘eco-assecoire’pakket van Opel

Openbaar vervoer Revival van de tram

Wederopstanding van te tram in Frankrijk § 1890: Eerste elektrische tram in Frankrijk: Clermont-

Ferrand – daarna Parijs en Marseille § Rond 1905: 50 steden met een tram § Rond 1910: 80 steden met tram § Na WOI: trams verliesgevend, ouderwets, oorzaak van

verkeersopstoppingen… § 1929: Parijs vervangt trams door bussen § 1937: geen trams meer in Parijs § Jaren 40 en 50: tram uit het stadsbeeld § 1971: nog maar drie tramlijnen § Eind jaren 70: de tram weer in de aandacht § 1985: Nantes, 1987: Grenoble § Nu: veel Franse steden hebben tram of Light Rail (ook

Parijs)

Financiering § Publiek transport belasting (versement transport)

voor steden > 10.000 § Belasting gaat naar de stad zelf § Werkgevers (publiek en privaat) met meer dan 9

medewerkers betalen 0.15 tot 1.80% van de totale loonkosten.

§ Vrijstelling wordt verleend aan bedrijven die eigen transport of woongelegenheid aanbieden

§ Belasting is ondermeer afhankelijk van type transport dat wordt geboden: hoe hoogwaardiger hoe hoger de belasting

Hass-Klau C., G. Crampton en R. Benjari (2004). Economic Impact of Light Rail. The Results of 15 Urban Areas in France, Germany, UK and Norht America.

Dijon – Place Darcy Avant M

§ 250.000 inwoners § 460.000 inwoners

vervoersgebied § Dicht netwerk met

verschillende uitbreidingen (groene cirkels)

§ Moderne rail: § Veel haltes waar

mensen wonen en naar toe willen

§ Snelheid over grotere afstand

Straatsburg

Atelier Alfred Peter Paysagiste

Rénovation des quartiers péri-urbains - Hautepierre Atelier Alfred Peter Paysagiste

Straatsburg M

Transformation de grandes infrastructures

Esplanade

Straatsburg

Atelier Alfred Peter Paysagiste

Rénovation d’Avenue – Rue des Franc-Bourgeois Atelier Alfred Peter Paysagiste

Straatsburg M

Effecten Light Rail

• Meer reizigers • Meer voetgangers in het centrum • Meer omzet winkels • Hogere huur- en verkoopprijzen van

onroerend goed

De keten - STOP stappen – trappen – openbaar vervoer - personenauto

duurzaamheid in de bouw: mobiliteit

Documents

Themabrochure mobiliteit

Werkkostenregeling & Mobiliteit

01 mobiliteit

Beroepsbeeld bouw door Jorritsma Bouw

Duurzaamheid 31-05-2010 Bert van de Merwe. Inhoud Duurzaamheid 1.Wat houdt duurzaamheid in 2.Duurzaamheid VolkerWessels 3.Het belang 4.Duurzaamheid Vialis

Werkweek 1 graad Luik, Gent, Antwerpen & Brussel 10/09/’18 ... · via ontwerp bredere maatschappelijke thema’s als duurzaamheid, mobiliteit en intelligente technologie in de kijker

Fier duurzaamheid

Het basishandboek zelfbouw Kavels veld 9 Rietland, Broekhorn · - 8.8 riolering tijdens de bouw 25 - 8.9 reclame 25 - 8.10 bestaande ... Hoofdstuk 9 informeert u over duurzaamheid

Duurzaamheid KNX

Nationale benchmark zakelijke mobiliteit NS · Door anders, zuiniger en minder reizen te stimuleren, kunt u de CO²-uitstoot reduceren. 2.3 Duurzaamheid: mobiliteit inzetten om CO²-uitstoot

Duurzaamheid in Noordoost Fryslân en... · 1 Duurzame energie, 2 Duurzame mobiliteit, 3 Duurzaam ondernemen en 4 Duurzame gebouwde omgeving. innen de thema’s hebben we doelen gesteld

Toekomst-agenda Snelfietsroutes werken aan de schaalsprong en een breed draagvlak voor regionale netwerken van snelle fietsroutes Mobiliteit & duurzaamheid,

Haarlem · Wethouder duurzaamheid, mobiliteit, beheer en onderhoud Retouradres Aan de leden van de Commissie Beheer Datum Ons kenmerk ... stakeholders proactief geïnformeerd en belanghebbenden

nationale benchmark Duurzaam - hibinnieuws.nl...Duurzaamheid staat volop in de belangstelling Bijna driekwart van de bedrijven beoordeelt duurzame producten voor de bouw als zeer belangrijk

Duurzaamheid. Doen!

NHL Mobiliteit

Beleidsplan duurzaamheid 2017-2021...Het provinciale beleid voor duurzaamheid en milieu wordt in belangrijke mate ontwikkeld en uitgevoerd via de kerntaken economie, ruimte, mobiliteit,

EINDRAPPORTAGE STRATEGISCH VOORRAADBELEID EN …...1 TASKFORCE CO2 REDUCTIE IN DE BOUW EINDRAPPORTAGE STRATEGISCH VOORRAADBELEID EN DUURZAAMHEID Een integrale levensduurbenadering

Bouw rapport socialmedia in de bouw

SAMEN DUURZAAM DENKEN, SAMEN VERNIEUWEND DOEN! · Onderwijs 7 Gezondheid en vitaliteit 8 Sociaal domein 8 Veiligheid 9 Mobiliteit 10 Wonen 10 (Buiten)ruimte 11 Economie 11 Duurzaamheid