F amilienamen in Limburg

Maastricht, 30 oktober 2013Ann Marynissen

Universität zu Köln

ontstaan van de familienamenfamilienaam = erfelijk overgedragen naamGermaans eennaamsysteem: variëren met

componenten van samenstelling, bv. Hildebrand + Gertrud > Hildegeer

vroegmiddeleeuws tweenamensysteem: voornaam + toenaam, bv. 1047 Arnulfus filius Theoderici (Doornik); 1089 Rodbertus agnomine Freso (Robrecht de Fries)

oorzakenchristianisering: beperkt aantal bijbelse

namen: Johannes, Petrus; Maria, Catharinaverarming door vernoeming: bv. 867

Liodricus, zoon: Liodricus (aan de IJzer)onderscheidingsdrang, bv. Berthout de

Berlaer; Berthout de Berchem de Ranstbevolkingstoename in de stedentyperen van de medemens, bv. Roobaert

waar en wanneer?vaste geslachtsnamen vanaf de 13de eeuw in

het zuiden: in de Vlaamse steden in de 14de-15de eeuw, iets later in Brabant en Limburg

16de-17de eeuw: Holland18de-19de eeuw: Friesland, Groningen,

Drentheofficiële registratie in Franse tijd:

België: in 1795, tal van archaïsmen in spelling bewaard

Nederland: 1811, invloed van spelling Siegenbeek (1804)

familienamengeografiefamilienamen zijn streekgebondenfamilienamengeografie: studie van de

ruimtelijke verdeling van afzonderlijke familienamen / van types familienamen

methode computerprogramma voor de verspreiding

van iedere familienaam in België en Nederland

materiaal:België: bevolkingsregister 31 december 1987Nederland: telefoonabonnees PTT 1993 (vanaf

2 abonnees in een gemeente)

karteermethodenverspreiding van één naam: vlakkenkaarten

met kleuren of symbolen België (1997): www.familienaam.be Nederland (2007):www.meertens.knaw.nl/nfb

geconcentreerde verspreiding in een kerngebied, waar de bakermat van de naam ligt, bv. Van Keymeulen, Konijn, Van Mechelen

verspreiding van types familienamen:

variabelenkaarten met symbolen, bv. (van) brussel/brusselman(s)/brusselaars

indeling van familienamencriteria: inhoud / vorm

1. lexicale motivering: historisch-etymologische betekenis van de naam

2. grammaticale motivering: opbouw van de naam

lexicale motivering van familienamen

5 groepen:afstammingsnamen, bv. Thijs, Jacobs; Roosen,

Verjans; Ooms, Nevenberoepsnamen, bv. Timmermans, Ketelslegers,

Knapeneigenschapsnamen, bv. De Groot, Crommen,

Voets, Wolfs, Vos, Haenenwoonplaatsnamen, bv. Vandebosch,

Steegmans, Vandeweyerherkomstnamen, bv. Vanspauwen, Vandormael,

Hex

grammaticale motivering van familienamen

casus: nominatief / genitief / lokatiefwoordvorming: lidwoord / suffix / voorzetsel

grammaticale motivering overstijgt de lexicale motiefgroepen

afstammingsnamencasus:

nominatief: FN Willem, Willemse, Willemsen, Florizoone, Roggeman, Roelofsma; Beele, Mabesoone

genitief: FN Willems, Roelofs, Thysmans, Willemen, Jaenen; Grieten, Baeten, Roosen, Luyten/Luyts

woordvorming: afleiding en samenstelling: -sen < -sone: FN Willemsen, Florizoone, Jansseune,

Mabesoone -(s)ma(n): FN Roggeman < Rogier, Thijsmans, Jansema,

Roelofsmadiminuering: FN Reintjens < Reinaert, Drieskens < Andriesdiverse vleisuffixen: -en, -el, -tack, FN Lemmens <

Lambertus, Gijsels < Gijsbrecht, Wuytack < Wouter titel + voornaam: FN Serclaes < des heren Nicolaes,

Serneels < des heren Cornelius; Vercleren < vrouwe Clara, Verjans < vrouwe Johanna

adjectief + voornaam: FN Grootjans, Schoonjans, Sterckendries

dubbele voornaam: FN Coppejans < Jacob + Jan, Coppieters , Goossenaerts < Goswin + Aernout

beroepsnamencasus:

nominatief: FN Smit, De Bakker, Meijeringgenitief: FN Smeets, Beckers, Winnen;

Smulders, Swennen, Smeyers

woordvorming: lidwoord: FN De Backer, Den Boer,

D’Olieslaegerdiverse suffixen: -(s)ma(n)(s), -ing/-ink, -ken:

FN Postma, Molemans, Bekkering, Smekens

eigenschapsnamencasus:

nominatief: FN De Groot, Groot, Haan, D’Haene

genitief: FN Grooten, Schrooten, Haenen, Saenen

woordvorming:lidwoord: bv. De Jong, Den Ouden, Devosdiverse suffixen: bv. Mooijaart, Magerman

woonplaatsnamencasus:

nominatief: FN Berg, Bergmangenitief: FN Bergs, Bergmanslokatief: FN Van den Berg

woordvormingsuffixen: FN Lindemans, Hofman, Broekaert,

Dijkstravoorzetsels:

van/ver: FN Vanderlinden/Verlinden andere voorzetsels: FN Uitenbogaert, Opdenacker,

Ten Hove, Indestege, Aendenboom, Angenendt

herkomstnamencasus:

nominatief: FN Amsterdam genitief: FN Berkelmanslokatief: FN Van Berkel

woordvorming:lidwoord: FN De Vlaemincksuffixen: FN Keulenaers, Gelderman voorzetsel: FN Van Vlaenderen

de verspreiding van familienamen is regionaal bepaald: structureel verschillende types per regio

prototypische Limburgse familienamen: courantste types: lexicaal/grammaticaal

de frequentste motiefgroep aan de hand van de 100 frequentste namen per provincie in Vlaanderen en Nederland

Procentueel aandeel van de patroniemen aan de 100 frequentste namen per provincie in Vlaanderen en Nederland

typisch Limburgs: patroniemen lexicale motivering van de Limburgse

familienamen:patroniemen: cfr. top-20 Limburg

top-20 Limburgse familienamen

Belgisch-Limburg (1987)

1. Claes 11. Maes2. Peeters 12. Aerts3. Janssen 13. Jans4. Hermans 14. Smeets5. Martens 15. Houben6. Jacobs 16.

Reynders7. Gielen 17. Daniëls8. Thijs 18. Wouters9. Lemmens 19.

Bosmans10. Willems 20. Smets

Nederlands-Limburg (1993)

1. Janssen 11. Beckers2. Smeets 12. Houben3. Peeters 13. Franssen4. Peters 14.

Timmermans5. Jacobs 15. Simons6. Hendriks 16. Lemmens7. Hermans 17. Geurts8. Willems 18. Rutten9. Jansen 19.

Theunissen10. Driessen 20. Habets

typisch Limburgs: genitievengrammaticale motivering: genitiefvormen !

sterke uitgang –s zwakke uitgang –en

genitivering overstijgt de lexicale categorieën:patroniemen/metroniemen: FN Hermans, Jacobs,

Gielen, Houben, Rutten; Thoelen, Cleeren, Achten

beroepsnamen: FN Timmermans, Ketelslegers, Wagemans, Clerckx, Knapen, Swennen

woonplaatsnamen: FN Bamps, Brepoels, Steegeneigenschapsnamen: FN Wolfs, Haenen, Groven

sterke genitiefuitgang –s: typerend voor het hele zuidoosten van het taalgebied: voorbeelden: patroniemen : FN op –brecht/-brechts beroepsnamen: FN Brouwer/Brouwers woonplaatsnamen: FN Schuurman/Schuurmans

zwakke genitiefuitgang –en: typerend voor Limburg:bij metroniemen: FN Thoelen, Billen, Cleerenbij patroniemen: FN Rutten, Vranken, Bollen,

Coolen analogische herstructurering:

zwak > sterk: FN Vranckx/Vrancken, Bols/Bollen, Cools/Coolen

sterk > zwak: FN Moons/Moonen, Daems/Damen, Merckx/Mercken

uitbreiding met –en: FN Theunis/Theunissen, Joris/Jorissen, Thewis/Thewissen, Vaes/Vaessen, Claes/Claesen, Thijs/Thijsen

zwakke genitiefuitgang –en: typerend voor Limburg:bij beroepsnamen: FN Neefs/Neven,

Knaeps/Knapen, Greefs/Greven met voorgevoegde –s: FN Winnen/Swinnen,

Greven/Schrevenbij eigenschapsnamen: FN Vinckx/Vencken,

Vliegen, Haesen, Haenen; Caels/Caelen, Corten, Langen, Crommen met voorgevoegde –s: FN Slangen, Switten, Swijsen,

Salden, Schrooten, Schrauwen, Schroyen, Saenen

Verspreiding van de Limburgse naampatronen in Duitsland? (Deutscher Familiennamenatlas, Mainz)gegenitiveerde beroepsnamen op –s:

Küster/Küsters + Decker/Deckerspatroniemen op -en: FN Frankeneigenschapsnamen op –en: FN Kleinen +

Jungen + Kahlenvoorzetselnamen met versmelting prepositie +

lidwoord: FN Ingen-/Inger-, Angen-/Anger-

zuidoostelijke genitiefgebied zet zich voort in het Duitse Rijnland

voorzetselnamen: Nederlandse karakter van de Duitse Nederrijn

toont de historische eenheid van het Rijn-Maaslandse grensgebied

Maastricht, 30 oktober 2013Ann Marynissen

Universität zu Köln

tegenstellingen in de spellingnamenparen:

Cuypers/Kuiper Van Dijck/Van Dijk Claessen/Klaassen Vandenberghe/Van den Berg Verheyen/Verheijen

verklaring van de spellingverschillenBelgië: FN vastgelegd in 1795, tal van

archaïsmen bewaardNederland: FN vastgelegd in 1811, invloed van

spelling Siegenbeek (1804)

Nederlands-Limburg: menggebied omwille van politieke geschiedenis

morfologische tegenstellingendriedeling in het taalgebied:

noorden: nominatief zonder lidwoord, bv. Dekker, Bakker, Kuiper, Visser, Lambrecht, Jong, Snoek

zuidwesten: nominatief met lidwoord, bv. De Decker, De Backer, De Cuyper, De Visscher, De Jonghe, De Pauwlidwoord in accusatief: Den Dekker, Den Uyl, Den Ouden

zuidoosten: genitiefvormen, bv. Deckers, Beckers, Kuipers, Vissers, Winnen, Lambrechts, Snoeckx, Langenmet voorgevoegde genitief: Smulders (des mulders), Spaepen (des paepen), Slangen (des langen), Saenen (des haenen)