H. G. WELLS - Turuz · 2019. 5. 25. · ta bir bezelye tanesi kadar kalır. A rzla güneş...

H. G. WELLS

BAŞLANGICINDAN 1946 ya KADAR

VARLIK YAYINLARI

Faydalı Kitaplar serimiz dünyanın en önemli Kitaplarından biriyle zenginleşmiş bulunuyor. Yeryüzünün kuruluşundan günümüze kadar dünyamızın tarihini anahatlariyle çizen Wells’in ünlü eserinden söz edildiğini duymayan kalmış mıdır?

Wells, bu eserini ilkin geniş ölçüde meydana getirmişti, sonra, önsözünde anlattığı gibi, toplu bir halde olayları kavramak isteyenler için, bu eseri kısaltmaya gitmeden, yeni baştan bir «kısa dünya tarihi)) yazdı. İşte bugün okurlarımıza sunduğumuz kitap budur ve ikinci dünya savaşını da içine alacak şekilde yenileştirilmiştir. Kitabın sonuna eklenen bir kronoloji cetveli de başlıca olaylara geçit resmi yaptırmaktadır.

K I S A

DÜNYA TARİHİ

H. G. WELLS

KI SA DÜNYA TARİHİ

B A Ş L A N G IC IN D A N 1 9 4 6 Y A K A D A R

İn g i liz c e d e n ç e v i r e n t Z İY A İS H A N

Ü ç ü n c ü B a s ılış

V A R L I K Y A Y I N E V İ Ankara Caddesi, İstanbul

FAYDALI KİTAPLAR: 3

B u k i ta b ın i lk b a s k ıs ı e k im 1959’d a , ik in c i b a s k ıs ı a ğ u s to s

1962’d e y a p ılm ış t ı r .

Varlık Yayınları, sayı: 1645 İstanbul’da Gül Matbaasında dizilmiş,

Dilek Matbaasında basılmıştır. Ocak, 1972

İ Ç İ N D E K İ L E R

Ö n sö z .................................................................................................. 51. M e k â n iç in d e d ü n y a ............................................................. 72. Z a m a n iç in d e d ü n y a ............................................................. 93. H a y a t ın b a ş la n g ıç la r ı ............................................................ 12

4. B a lık ç a ğ ı ...................................................................................... 145. K ö m ü r b a ta k l ık la r ı ç a ğ ı ..................................................... 186. S ü r ü n g e n le r ç a ğ ı ...................................................................... 227. İ lk k u ş la r v e i lk m e m e li le r .............................................. 268. M e m e li le r ç a ğ ı ............................................................................ 309. M a y m u n la r v e y a r ı in s a n la r ............................................. 34

10. N e a n d e r th a l a d a m ı v e R h o d e s ia a d a m ı ................. 3811. İ lk h a k ik î in s a n ......................................................................... 4212. ip t id a î d ü ş ü n c e ........................................................................... 4613. Z ir a a t in b a ş la m a s ı .................................................................... 5014. İp t id a î N e o lit ik m e d e n iy e t ................................................. 5515. S ü m e r le rd e v e e sk i M ıs ı r 'd a ip t id a î y a z ı ........... 5916. İ lk g ö ç e b e i n s a n la r ................................................................... 6317. İ lk d e n i z c i l e r ................................................................................. 66]8 . M ıs ır , B a b il v e A s u r i l e r ....................................................... 71

778185909499

103106110114

119121126131135146150156162168172

176182186188191195202211220224233237

İ p t id a î A r i ’l e r ................................................................................S o n B a b il İ m p a r a to r lu ğ u ......................................................Y a h u d i le r in e sk i t a r ih i ...........................................................Y a h u d iy e d e r a h ip l e r v e p e y g a m b e r le r ...................Y u n a n l ı l a r ........................................................................................Y u n a n - P e r s h a r p le r i ............................................................Y u n a n i s t a n ’ın ih t i ş a m d e v r i ..............................................B ü y ü k İ s k e n d e r ’in im p a r a to r lu ğ u .................................İ s k e n d e r iy e m ü z e s i v e k ü tü p h a n e s i ...............................G a u ta m a B u d d a ’n m h a y a t ı ..................................................K ıra l A s o k a ....................................................................................K o n fu ç y u s v e L ao-T se .............................................................R o m a t a r i h a la n ın a g i r iy o r ... .........................................R o m a v e K a r ta c a ......................................................................R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n b ü y ü m e s i ...............................R o m a ile Ç in a r a s ı n d a ...........................................................R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n d a h a lk ın y a ş a y ış t a r z ı ...R o m a İ m p a r a to r lu ğ u d e v r in d e d in î g e lişm e ..........İ s a ’n ın ö ğ re t im i ...........................................................................H ı r i s t iy a n d o k t r in in in g e liş m e s i ......................................B a r b a r l a r im p a r a to r lu ğ u ik iy e b ö l ü y o r l a r .................

H u n la r v e B a tı i m p a r a to r lu ğ u n u n s o n u ..................B iz a n s v e S a s a n im p a r a to r lu ğ u n u n s o n u .................Ç in ’d e S u i v e T a n g s ü lâ le le r i ............................................H z. M u h a m m e d v e İ s lâ m iy e t .............................................A r a p la r ın s a tv e t y ı l la r ı ..........................................................L â t in h ı r i s t iy a n l ığ m ın g e lişm e s i .......................................H a ç lı s e f e r le r i v e p a p a l a r h â k im iy e t i .........................S e rk e ş h ü k ü m d a r l a r v e b ü y ü k n i f a k .........................M o ğ o l f ü tu h a t ı .............................................................................A v r u p a ’d a f i k i r u y a n ış ı (R ö n e s a n s ) ..........................L â t in k i l i s e s in in ıs lâ h ı (R e fo rm ) ..................................İ m p a r a to r V . K a r i (Ş a r lk e n ) ..........................................

A v r u p a ’d a s iy a s î t e c r ü b e le r v e b ü y ü k M o n a rş i ,p a r lâ m e n to la r ç a ğ ı ....................................................................A s y a ’d a v e d e n iz a ş ır ı ü lk e le rd e A v r u p a l I la r ın y e n i im p a r a to r lu k la r ı ...................................................................

261266274278287291301310312318323326330338344356370

A m e r ik a is t ik lâ l h a r b i ............................................................F r a n s ız ih t i lâ l i v e m o n a r ş in in ih y a s ı .........................A v r u p a ’d a N a p o le o n ’d a n s o n r a b a r ış .........................T a tb ik i b i l im in g e liş m e s i ......................................................S a n a y i in k ılâ b ı ............................................................................Z a m a n ım ız ın s iy a s e t ve to p lu m g e l iş m e s i ..................A m e r ik a ’d a B ir le ş ik D e v le t le r in g e liş m e s i ...........A lm a n y a ’n ın A v r u p a ’d a ü s tü n lü ğ e y ü k s e lm e s i ...Y e n i d e n iz a ş ı r ı İ m p a r a to r lu k l a r ı .....................................A v r u p a l I la r ın A s y a 'y a t e c a v ü z ü ......................................1914 te B r i ta n y a im p a r a to r lu ğ u .......................................A v r u p a ’d a s i l â h la n m a v e 1914 h a r b i .........................R u s y a ’d a y e n i d ü z e n .................................................................M il le t le r C e m iy e ti ......................................................................M il le t le r C e m iy e tin in b a ş a r ı s ız l ığ ı ................................İk in c i D ü n y a H a r b i ...................................................................1941 d e n s o n r a s ı ..........................................................................

Ö N S Ö Z

Hemen hemen bir roman gibi kolay okunabilecek şekilde hazırlanmış olan bu Kısa Dünya Tarihi, tarih alanındaki bilgilerimizin tafsilât ve teferruattan azade ve en umumî bir şekilde izahını teşkil eder. Bu izah tarih alanının umumî bir bakışla görülmesini mümkün kılacak, her hangi bir memleket tarihinin özel bir devrini inceleyecek olan bir kimsenin ihtiyacını hissedeceği çerçeveyi sağlıyacaktır. Kitap, aynı zamanda, müellifin daha tam ve mufassal olan Dünya Tarihinin Umumî Hatlan adlı eserini okumaya başlamadan evvel, hazırlama mahiyetinde ve istifadeli bir şekilde gözden geçirilebilir. Fakat bu eserin asıl gayesi, Dünya Tarihinin Umumî Hatlan’n- daki haritaları ve kronoloji cetvellerini inceleyecek zamanı olmayan, fakat insanlığın büyük macerasına ait unutulmuş veya dağınık bilgilerini tazeleyip, derli toplu bir hale getirmek arzusunda olan kimselerin ihtiyacını karşılamaktır. Bu eser, sözü geçen büyük kitabın hülâsası veya teksif edilmiş bir şekli değildir. Çünkü o kitap kendisine tespit etmiş olduğu hedefler çerçevesi içinde daha fazla kısaltma kabul edemez. Bu yeni eser yeni baştan tasarlanıp kaleme alınmış olan daha fazla umumileştirilmiş bir Tarih’tir.

H. G. WELLS

M E K Â N İÇ İN D E D Ü N Y A

D ü n y a m ız ın h ik â y e s i h â lâ p e k e k s ik o l a r a k b i l in e n b i r h ik â y e d i r . B u n d a n ik i y ü z y ıl ö n c e y e k a d a r i n s a n l a r y a l n ız so n ü ç b in k ü s u r y ı l ın t a r ih in i b i l iy o r la r d ı . O n d a n e v ve l o lu p b i te n le r b i r ta k ım e f s a n e v e n a z a r iy e le r e m e v z u t e ş k i l e d iy o rd u . M e d e n î d ü n y a n ın b ü y ü k b i r k ı s m ın d a d ü n y a n ın I s a ’d a n ö n c e 4004 y ı l ın d a b i r d e n b i r e y a r a t ı l d ığ ın a in a n ı l ıy o r v e b u y o ld a ö ğ r e t im y a p ıl ıy o r , f a k a t b i lg in l e r b u o la y ın o y ı lın i lk b a h a r ın d a m ı y o k s a s o n b a h a r ın d a m ı m e y d a n a g e ld iğ i h u s u s u n d a m ü tte f ik b u lu n m u y o r la r d ı . H a y a l e s e r i o la n b u k e s in if a d e li h a t â b i r t a r a f t a n T e v r a t m e tn in in h a d d in d e n f a z la la fz î b i r t a r z d a y o r u m la n m a s ın a , b i r t a r a f t a n d a b u m e se le ile ilg il i b i r ta k ım k e y f i d in f a r a z iy e l e n n e d a y a n ıy o r d u . D in m ü r e b b i le r i o z a m a n d a n b e r i b u d ü ş ü n c e le r i te r - k e t t i le r , b u g ü n iç in d e y a ş a d ığ ım ız k â in a t ın g ö r ü n ü ş e g ö re p e k b ü y ü k v e b e lk i d e s o n s u z b i r z a m a n d a n b e r i v a r o lm u ş b u lu n d u ğ u k a b u l e d il iy o r . H iç ş ü p h e y o k k i , b u g ö r ü n ü ş ü n b iz i y a n ı l t a n t a r a f l a r ı o la b i l i r , ç ü n k ü b i r o d a n ın ik i n ih a y e t in e k a r ş ı l ık l ı a y n a l a r k o y m a k s u r e t iy le d e o o d a s o n s u z g ib i g ö r ü le b i l i r . F a k a t iç in d e y a ş a d ığ ım ız k â in a t ın sa d e c e a l t ı y e d i b in y ı l l ık b i r h a y a t ı o ld u ğ u f ik r i b u g ü n ta m a m iy le ç ü r ü m ü ş b i r f ik i r d i r .

D ü n y a ş im d i h e r k e s in b i ld iğ i g ib i k ü r e m s id i r , y â n i h a f ifç e b a s ık p o r t a k a l ş e k l in d e d ir , ç a p ı 8.000 m il k a d a r d ı r . Ş e k l in in k ü r e s e l o ld u ğ u 2500 y ıla y a k ın b i r z a m a n d a n b e r i h iç o lm a z s a m a h d u t s a y ıd a z e k î i n s a n la r c a b i l in m e k te d ir , f a k a t o n d a n ö n c e d ü n y a , d ü m d ü z z a n n e d il iy o r , v e o r ta d a , o n u n g ö k le , y ı ld ız la r la v e g e z e g e n le r le o la n m ü n a s e b e t l e r i h a k k ın d a , ş im d i b iz e ç o k h a y a l î m a h iy e t t e g ö r ü n e n b ir -

8 K I S A D Ü N Y A T A R l H l

t a k ım f ik i r l e r d o la ş ıy o rd u . Ş im d i b iz o n u n h e r y i r m i d ö r t s a a t t e b i r k e n d i e k s e n i e t r a f ın d a d ö n d ü ğ ü n ü ( b u e k s e n e k v a to r d a k i ç a p t a n 24 m il k a d a r k ı s a d ı r ) , g e c e le r in v e g ü n d ü z le r in b u n d a n i le r i g e ld iğ in i, y a v a ş ç a d e ğ iş e n o v a lim s i b i r y ö r ü n g e b o y u n c a b i r y ı ld a g ü n e ş in e t r a f ın ı d e v r e t t iğ i n i b i l iy o ru z . A r z ın g ü n e ş e m e s a fe s i d o k s a n b i r b u ç u k m ily o n ik i y ü z e ll i b in m il a r a s ı n d a d e ğ iş ir .

A r z ın e t r a f ın d a v e o n d a n o r t a l a m a 239.000 m il u z a k ta a y d e d iğ im iz k ü ç ü k b i r k ü r e d ö n e r . A r z la a y g ü n e ş in e t r a f ın d a d o la ş a n b i r ic ik c is im le r d e ğ ild i r . B u n la r d a n b a ş k a o tu z a l t ı v e y e tm iş y e d iş e r m il m e s a f e le r d e M e r k ü r ( U ta r id ) ve V e n ü s (Z ü h re ) g e z e g e n le r i v a rd ır-, a r z ın y ö rü n g e s i ö te s in d e d e , b i r s ü r ü d a h a k ü ç ü k c is im le r in te ş k il e t t iğ i k u ş a k t a n s a r f ın a z a r , s ı r a s iy le o r t a l a m a 141, 483, 1.782 v e 2.793 m ily o n m il m e s a f e le r d e M a rs (M e r ih ) , J ü p i t e r ( M ü ş te r i ) , S a tü r n (Z u h a l) , Ü r a n ü s v e N e p tü n y a n g e z e g e n le r i v a r d ır . M ily o n la rc a m ille i f a d e e d ile n b u r a k a m la r ı k a v r a m a k ta i n s a n ın z ih n i ç o k g ü ç lü k ç e k e r . O k u y u c u n u n t a h a y y ü l m e le k e s in e y a r d ım e tm e k ü z e re , g ü n e ş le g e z e g e n le r i d a h a k o la y c a k a v r a n a b i le c e k k ü ç ü k ö lç ü le re i r c a e d e ceğ iz:

A rz ı b i r in ç ç a p ın d a m in i m in i b i r to p k a d a r k a b u l e d e r s e k , g ü n e ş o n d a n 323 y a r d a u z a k ta , y â n i 4 - 5 d a k ik a y ü r ü y ü ş m e s a fe s in d e v e d o k u z k a d e m g e n iş l iğ in d e k o c a m a n b i r k ü r e o lu r . A y, d ü n y a d a n ik i b u ç u k k a d e m u z a k t a b i r b e z e ly e t a n e s i k a d a r k a l ı r . A r z la g ü n e ş a r a s ın d a , g ü n e ş te n s ı r a s iy le 125 v e 233 y a r d a m e s a f e le r d e M e r k ü r ve V e n ü s iç g e z e g e n le r i y e r a lı r . B u c is im le r in ç e p e ç e v re e t r a f v e c iv a r ın d a , g ü n e ş te n 490 y a r d a ö te d e k i M a r s ’a g e l in c e y e k a d a r , b o ş lu k b u lu n u r . S o n r a b i r m il k a d a r ö te d e b i r k a d e m ç a p ın d a k i J ü p i t e r , d a h a s o n r a i k i m il k a d a r ö te d e S a tü r n , d ö r t m il ö te d e Ü r a n ü s v e n ih a y e t a l t ı m il ö te d e N e p tü n g e lir . O n d a n s o n r a b in le r c e m il b o y u n c a , h a v a d a y ü z e n k ü ç ü k k ü ç ü k s e y r e l t ik b u h a r k a l ın t ı l a r ı m ü s te s n a o lm a k ü z e re , s o n s u z b i r b o ş lu k . B u ö lç ü d e , e n y a k ın y ı l d ız ın a r z a m e s a fe s i 50.000 m il o lu r ,

K I S A D Ü N Y A T A R İ H Î 9

B u r a k a m la r , iç in d e h a y a t d r a m ın ın s ü r ü p g i t t iğ i s o n su z m e k â n b o ş lu ğ u h a k k ın d a b e lk i b i r f i k i r e d in i lm e s in e y a r ıy a c a k t ı r .

B ü tü n b u m u a z z a m m e k â n b o ş lu ğ u n d a h a y a t a d a i r k e s in b i lg iy e s a h ib o ld u ğ u m u z y e r y a ln ız a r z ım ız ın s a th ıd ı r . H a y a t , b iz i a r z ın m e r k e z in d e n a y ı r a n 4.000 m il in a n c a k ü ç k ü s u r m il in e k a d a r , a r z ın s a th ı ü z e r in d e d e s a d e c e b e ş m ile k a d a r n ü f u z e d e b il iy o r . G ö r ü n ü ş e g ö re , b u h u d u t la r d ış ın d a m e k â n ın o la n c a s o n s u z lu ğ u b o ş v e c a n s ız d ır .

O k y a n u s la r d a y a p ı la n e n d e r in t a r a m a l a r b e ş m il d e r in l iğ e in m iş t i r . G ö k y ü z ü i s t ik a m e t in d e k i h u d u t ise , y irm i m il in a l t ı n d a g ib i g ö r ü n ü y o r . H iç b i r k u ş b e ş m il y ü k se le - m e z ; u ç a k la r t a r a f ın d a n y ü k s e k le r e ç ık a r ı l a n k ü ç ü k k u ş la r v e b ö c e k le r b u s e v iy e n in ç o k a ş a ğ ıs ın d a b a y g ın d ü ş e r le r .

Z A M A N İÇ İN D E D Ü N Y A

A rz ın y a ş ı v e m e n ş e i h a k k ın d a so n e ll i y ı l z a r f ın d a f e n a d a m la r ı t a r a f ın d a n b i r ç o k d e ğ e r l i v e e n te r e s a n n a z a - r iy e le r o r t a y a a tı ld ı. F a k a t f iz ik v e a s t r o n o m i b i l im le r i h e n ü z k â f i d e re c e d e g e liş m e m iş o ld u k la r ın d a n , b u g ib i n a - z a r iy e le r b i r e r t a h m in d e n i b a r e t k a lıy o r . U m u m î te m a y ü l k ü r e m iz in t a h m in î y a ş ın ı g i tg id e a r t t ı r m a k ş e k l in d e b e l i r m iş t i r Ş im d i, a r z ın 2.000.000.000 y ı ld a n u z u n b i r z a m a n g ü n e ş in e t r a f ın d a f ı r ı l f i n i d ö n e n b a ğ ım s ız b i r g e z e g e n h a y a t ı g e ç irm iş o lm a s ı m u h te m e l g ö r ü lü y o r . B u z a m a n s ü r e s i ik i m i ly a r y ı ld a n ç o k d a h a f a z la d a o la b i l i r . B u , h a v s a la y a s ığ m a s ın a im k â n b u lu n m a y a n b i r z a m a n s ü re s id ir .

Ç o k u z u n s ü r e n b u b a ğ ım s ız h a y a t d e v r e s in d e ö n c e a r z v e g ü n e ş in e t r a f ın d a d ö n e n d iğ e r g e z e g e n le r , f e z a d a a l a b i ld iğ in e d ö n ü p d o la ş a n s e r p in t i h a l in d e m a d d e le r o lm u ş o la b i l i r le r . G ö k y ü z ü n ü n te le s k o p la in c e le n e n b a z ı k ıs ım la r ın d a , b i r m e r k e z e t r a f ın d a d ö n e r g ib i g ö r ü n e n , n e b u la

10 K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ

h e le z o n u d e d iğ im iz , b u lu tu m s u b i r m a d d e y e a i t ış ık lı h e le z o n la r f a rk e d i l i r . B irç o k a s t r o n o m la r , g ü n e ş le g e z e g e n le r in in d e b i r z a m a n la r b ö y le b i r h e le z o n h a l in d e b u lu n d u k la r ın ı v e k e n d i le r in i te ş k il e d e n m a d d e le r in y o ğ u n la ş a r a k b u g ü n k ü ş e k i l le r i a ld ık la r ın ı f a r z e d iy o r la r . B u y o ğ u n la ş m a ö lç ü le m iy e c e k k a d a r u z u n b i r z a m a n b o y u n c a d e v a m e t m iş , v e u z a k l ık d e re c e s in i y u k a r ıd a r a k a m la r l a b e l i r tm iş b u lu n d u ğ u m u z b i r g e ç m iş in s o n u n d a d ü n y a ile o n u n a y r ı a y r ı b i r e r h ü v iy e t k a z a n m ış la r d ır . B u ik i g e z e g e n o z a m a n la r ş im d ik in d e n ç o k d a h a h ız l ı d ö n ü y o rla rd ı- , g ü n e ş e u z a k l ık la r ı d a h a azd ı; g ü n e ş in e t r a f ın d a d a h a s ü r a t le d e v r e d iy o r l a r v e m u h te m e le n y ü z e y le r i a k - k o r h a l in d e v e y a e r im iş h a ld e b u lu n u y o r d u . G ü n e ş in k e n d is i d e ş im d ik in d e n ç o k d a h a b ü y ü k , a le v a le v y a n a n p a r la k b i r c is im d i.

B u s o n s u z z a m a n s ü r e s in in b a ş l a n g ıç l a r ın a d ö n ü p , a r z ım ız ı t a r ih in in b u i lk s a f h a s ın d a g ö rm e m iz m ü m k ü n o lsa , ş a h id i o la c a ğ ım ız s a h n e z a m a n ım ız a a i t h e r h a n g i b i r s a h n e d e n ç o k f a z la b i r d e m ir h a n e o c a ğ ın ın iç i v e y a h e n ü z s o ğ u y u p k u r u m a m ış b i r lâ v a k ın t ı s ın ın y ü z e y in e b e n z e y e n b i r ş e y o lu r . B u s a h n e d e s u d a n e s e r y o k tu r , ç ü n k ü o r a d a k i s u y u n h e p s i f ı r t ın a l ı b i r k ü k ü r t v e m e ta l b u h a r l a n a t m o s fe r i iç in d e , k ız g ın b u h a r l a r h a l in d e d ir . B ü tü n b u n la r ın o r ta s ın d a b i r e r im iş k a y a o k y a n u s u f o k u r f o k u r , k a y n a y a r a k m u a z z a m g i r d a p l a r m e y d a n a g e t i r i r . A te ş g ib i k ız g ın b u l u t l a r l a d o lu b i r g ö k te k o ş u ş a n g ü n e ş le a y ın g ö z k a m a ş t ı r a n p a n İ t i l a n s ıc a k b i r a le v r ü z g â n g ib i k a y ıp g e ç e r le r .

M ily o n la rc a y ıl b i r b i r in i k o v a la d ık ç a , b u a te ş in s a h n e y a v a ş y a v a ş v o lk a n a ğ z ı g ö r ü n ü ş ü n ü k a y b e d e r . G ö k te k i b u h a r l a r a lç a lm a y a b a ş l a r v e b a ş la r ım ız ın ü z e r in d e d a h a a z y o ğ u n b i r h a l a lı r . E r im iş m a d d e le r in te ş k il e t t iğ i d e n i z in y ü z e y in d e , k a t ı l a ş m a y a b a ş la y a n k a y a l a r a a i t b ü tü n c ü r u f k a b u k la n p e y d a o lu p o lu p b a t t ı k ç a y e r le r in i y ü z e n b a ş k a m a d d e le r a lı r . Ş im d i g i tg id e d a h a u z a k la ş a n v e k ü ç ü le n g ü n e ş le a y , g ö k te d a h a a z s ü r a t l e k o ş a r la r . A y , d a h a k ü ç ü k o ld u ğ u iç in , a r t ı k a k - k o r h a l in d e n ç o k d a h a a lç a k

d e r e c e le rd e s o ğ u r v e g ü n e ş in ış ığ ın ı k â h g iz le y e re k , k â h a k s e t t i r e r e k b i r s ı r a t u tu l m a l a r v e y a t o lu n a y la r m e y d a n a g e ti r i r .

İ ş te b ö y le c e , z a m a n ın s o n s u z lu ğ u iç in d e so n d e re c e y a v a ş b i r i le r le y iş le , a r z g i tg id e ü z e r in d e y a ş a d ığ ım ız a r z a b e n z e y e b e n z e y e n ih a y e t ö y le b i r ç a ğ g e l i r k i, s o ğ u y a n h a v a d a b u l u t l a r y o ğ u n la ş a r a k b u l u t l a r h a l in i a l ı r v e i lk y a ğ m u r a ş a ğ ıd a k i i lk k a y a l a r ü z e r in e d ü ş e r e k o n la r ı ç ız ırd a - t ır . S o n s u z b in y ı l l a r b o y u n c a a r z ın s u y u n u n ç o ğ u h â lâ a tm o s f e r d e b u h a r h a l in d e d ir , f a k a t a r t ı k a ş a ğ ıd a b i l l û r l a ş ıp t a ş la ş a n k a y a l a r ü z e r in d e n s ıc a k s u a k ım l a n g e ç e r v e b u a k ım la r s u b i r ik in t i l e r in e v e g ö l le re d ö k ü n tü le r v e ç ö k e le k le r ta ş ır .

N ih a y e t , b i r in s a n ın a r z ü z e r in d e d ik il ip e t r a f ın a b a k ın d ığ ı , y a ş a d ığ ı b i r s a f h a y ı h a z ı r la y a n ş a r t l a r ın m e y d a n a g e lm iş o lm a s ı ic a b e d e r . A rz ı o z a m a n la r z iy a r e t e d e b i ls e y d ik , f ı r t ı n a l ı b i r g ö k a l t ın d a , t o p r a ğ a b e n z e r b i r ş e y i v e y a c a n l ı b i r b i tk i e s e r i b u lu n m a y a n lâ v b e n z e r i b ü y ü k k a y a l a r ü z e r in d e d u r m a m ız ic a b e d e rd i . B ild iğ im iz e n ş id d e tl i k a s ı r g a l a r d a n d a h a a z g ın s ıc a k r ü z g â r l a n n , b u g ü n k ü d a h a m ü lâ y im , d a h a y a v a ş h a r e k e t l i a r z ım ız ın b i lm e d iğ i ş id d e tl i s a ğ a n a k la r ın h ü c u m u n a u ğ r a r d ık . B u s a ğ a n a k l a n n k a y a d ö k ü n tü le r iy le ç a m u r la ş a n s u l a n e t r a f ım ız d a n a k ıp g id e r e k s e l le r h a l in d e b i r le ş i r l e r , d e r in b o ğ a z la r v e k a n y o n la r a ç a a ç a h ız la i le r le y e r e k t o r t u l a n n ı i lk d e n iz le re ç ö k e r t i r le r d i . B u lu t la r ın a r a s ın d a n d a g ö k te i le r le y iş i ta - k ib e d i le b i le n k o c a m a n b i r g ü n e ş f a rk e d i l i r , g e r e k o n u n g e r e k a y ın a r k a s ın d a n g ü n lü k d e p r e m le r v e a l t ü s t o lm a la r m e y d a n a g e li rd i . V e b u g ü n a r z a d a im a a y n ı y ü z ü n ü g ö s t e r e n a y , o z a m a n la r , ş im d i i n a t l a g iz le m e k te b u lu n d u ğ u t a r a f ın ı d a g ö s te r i r , v e d ö n ü ş ü g ö z le ta k ib e d ile b i l i r d i .

A r z ın h a r e k e t i a ğ ır la ş ıp g ü n le r u z a d ık ç a , g ü n e ş d e d a h a u z a k la ş t ı v e d a h a m ü lâ y im b i r h a l a ld ı; a y ın g ö k te i le r le y iş i d e y a v a ş la d ı; y a ğ m u r u n v e f ı r t ı n a n ın ş id d e ti a z a ld ı , i lk d e n iz le r d e k i s u ç o ğ a ld ı v e a r t ı k k ü r e m iz in y ü z ü n ü k a p

l a y a n o k y a n u s t a t o p la n m a y a b a ş la d ı . F a k a t a r z d a h e n ü z h a y a t m e v c u t d e ğ ild i, d e n iz le rd e c a n l ı v a r l ı k l a r y o k tu , k a y a l a r d a ç ır ç ıp la k tı .

H A Y A T IN B A Ş L A N G IÇ L A R I

T a r ih te n ö n c e k i h a y a t a d a i r b i ld ik le r im iz , g e n iş ö lç ü d e , ta b a k a la n m ış k ü l te le r d e k i c a n l ı v a r l ı k l a r a a i t iz le rd e n v e f o s i l le rd e n e ld e e d ilm iş t i r . Ş is tl i k il, a r d u v a z , k i r e ç ta ş ı v e k u m ta ş ı iç in d e m u h a f a z a e d ilm iş d u r u m d a k e m ik le r , k a b u k la r , l if le r , s a p la r , m ey v e , a y a k v e t ı r n a k iz le r i g ib i ş e y l e r v e b u n la r ın y a n ın d a i lk m e d v e c e z ir le r in k ıy ı iz le r in i v e i lk y a ğ m u r l a r ın y e r d e k i iz le r in i b u lm a k ta y ız , i ş te a r z ı m ız ın t a r ih i , k ü l te le r d e k i b u b e lg e le r in s a b ı r la in c e le n m e s i y o liy le e ld e e d i le n b i lg i le r in b i r b i r i n e e k le n m e s iy le te s b it e d i lm iş t i r . B u k a d a n b u g ü n h e r k e s in b i ld iğ i b i r ş e y d ir . T o r tu s a l k ü l te l e r i lle ü s tü s te m u n ta z a m t a b a k a l a r h a l in d e b u lu n m a z la r ; b u n l a r t e k r a r t e k r a r t a r u m a r e d il ip y a k ı la n b i r k i ta p l ık ta k i k i ta p y a p r a k l a n g ib i b u r u ş m u ş , e ğ r ilm iş , d e lik d e ş ik o lm u ş , b ü k ü lm ü ş v e b i r b i r i n e k a r ı ş m ı ş t ı r la r , i ş te k ü l te b e lg e le r i b u n la r ın in c e le n m e s in e h a s r e d i lm iş ö m ü r l e r s a y e s in d e b i r d ü z e n e s o k u lm u ş v e o k u n a b ilm iş t i r .

J e o lo g la r e n e sk i k ü l te le r e a z o ik ( h a y a ts ız ) d e r le r , ç ü n k ü b u k ü l te le r d e h a y a t iz i g ö rü lm e z . B u k ü l te l e r K u z ey A m e r ik a ’d a b ü y ü k a l a n l a r k a p la r l a r , k a l ın l ık la r ı d a o k a d a r b ü y ü k t ü r k i, j e o lo g la r b u n la r ın je o lo j ik ç a ğ la r ın e n a z y a r ıs ın ı te m s i l e t t ik le r in e h ü k m e d iy o r la r . A r a d a k a r a ile d e n iz in i lk d e f a b i r b i r in d e n a y r ı lm a s ın d a n s o n r a k i b ü y ü k z a m a n a r a l ığ ın ın y a r ıs ı b iz e h a y a t a d a i r e s e r le r b ı r a k m a m ış t ı r . B u k ü l te le r d e d e m e d v e c e z ir v e y a ğ m u r iz le r i b u lu n a b i l iy o r , f a k a t c a n l ı b i r v a r l ığ a a i t b i r iz v e y a b i r k a l ın t ı g ö rü lm ü y o r .

J e o lo j ik ç a ğ la r ın d a h a y e n ile r in e g e ld iğ im iz z a m a n , e s k i h a y a t a a i t a lâ m e t le r g ö r ü n m e y e b a ş l a r v e ç o ğ a l ı r . A rz

K I S A D Ü N Y A T A R t H Î 13

t a r i h in in b u e s k i iz le r i b u ld u ğ u m u z ç a ğ m a je o lo g la r A lt P a le o z o ik Ç a ğ ı d iy o r la r . B u ç a ğ d a h a y a t ın b a ş la m ış b u lu n d u ğ u n u g ö s te r e n e m a r e l e r n i s b e te n b a s i t v e s e v im li ş e y le r d i r : D e n iz k a b u k la r ı , z o o f i t le r in s a p l a r ı v e ç iç e ğ e b e n z e y e n b a ş la r ı , y o s u n la r , d e n iz s o lu c a n la r ın a v e k a b u k la r ı n a a i t y o l iz le r i v e k a l ın t ı l a r . E n ö n c e , a ğ a ç b i t in e b e n z e y e n y a r a t ık l a r , v e a ğ a ç b i t i g ib i y u s y u v a r la k o la b i le n s ü r ü n g e n y a r a t ık l a r , t r i lo b i t le r , m e y d a n a ç ık m ış t ır . S o n ra , b i r k a ç m ily o n y ıl b o y u n c a , d ü n y a n ın e v v e lc e g ö rm ü ş o ld u ğ u y a r a t ık l a r d a n ç o k d a h a h a r e k e t l i v e k u v v e tl i y a r a t ık l a r o la n b a z ı d e n iz a k r e p l e r i g e lir .

B u y a r a t ı k l a r ın h iç b i r i p e k b ü y ü k d e ğ ild i. E n b ü y ü k le r i a r a s ın d a , d o k u z k a d e m u z u n lu ğ u n d a k i d e n iz a k r e p le r i v a rd ı . B u ç a ğ d a b i tk is e l v e h a y v a n s a l o la r a k h e r h a n g i b i r k a r a h a y a t ı a lâ m e t in e r a s t la n ı la m a z ; n e b a l ık , n e d e o m u r g a lı y a r a t ık v a r d ı r . E sa s i t ib a r iy le , b iz le re a r z t a r i h i n in b u d e v r in d e n iz le r in i b ı r a k m ış o la n b ü tü n b i tk i l e r v e h a y v a n l a r , s ığ s u l a r a v e y a m e d le r le c e z ir le r a r a s ı n a a i t o la n y a r a t ı k l a r d ı r . B u g ü n k ü a r z ü z e r in d e A l t P a le o z o ik Ç a ğ ı ’n a a i t k ü l te le r d e k i b i tk i v e h a y v a n la r h a k k ın d a b ü y ü k lü k d e r e c e le r i h a r iç o lm a k ü z e r e b i r f i k i r e d in m e k is te r s e k , b i r k a y a d a k i s u b i r ik in t i s in d e n v e y a b i r d u r g u n s u y u n y ü z ü n d e n b i r d a m la s u a l a r a k m ik r o s k o p la in c e le m e m iz k â f i g e l ir . B u d a m la n ın iç in d e b u la c a ğ ım ız k ü ç ü k k a b u k lu l a r , m in i m in i d e n iz k a b u k la r ı , m o t i f le r v e y o s u n n e v ’in d e n b i t k i le r le b i r z a m a n la r k ü r e m iz d e h a y a t ın e n i le r i ş e k l in i tem 9 il e tm iş o la n d a h a b ü y ü k v e k a b a s a b a t a v ı r l ı p r o to t ip l e r a r a s ı n d a h a y r e t e d ile c e k b i r b e n z e r l ik b u lu r u z .

B u n u n la b e r a b e r , A l t P a le o z o ik Ç a ğ ı’n ın a r z ım ız ü s t ü n d e h a y a t ı n i lk b a ş la n g ıç la r ın ı te m s i l e d e n h i ç b i r ş e y v e r m e d iğ in i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a k iy i o lu r . B ir y a r a t ığ ın k e m iğ i v e y a b a ş k a s e r t k ı s ım la r ı o lm a d ık ç a , b u y a r a t ık b i r k a b u k ta ş ım a d ık ç a v e y a ç a m u r ü s tü n d e k a r a k t e r i s t i k a y a k v e y a y o l iz le r i b ı r a k a c a k k a d a r b ü y ü k v e a ğ ı r o lm a d ık ç a , g e ç m iş te k i v a r l ığ ın ı g ö s te re c e k fo s i l le şm iş i z le r b ı r a k m ış o lm a s ı k a b u l e d ile m e z . B u g ü n d ü n y a m ız d a y ü z b in le r c e n e

vi y u m u ş a k v ü c u t lü h a y v a n v a r d ı r v e b u n l a r ı n g e le c e k te k i je o lo g la r ın k e ş f e tm e s in e y a r ıy a c a k h e r h a n g i b i r iz b ı r a k a c a k la r ı t a s a v v u r o lu n a m a z . D ü n y a n ın g e ç m iş in d e d e b u g i b i y a r a t ık l a r d a n m ily o n la r c a n e v i y a ş a m ış , ü re m iş , g e l i ş m iş v e k e n d i le r in e a i t h iç b i r iz b ı r a k m a d a n te le f o lm u ş o la b i l i r le r . A z o ik , y â n i, h a y a ts ız d e n ile n ç a ğ ın s ığ v e s ıc a k g ö l v e d e n iz le r in d e , n e v i le r i s o n s u z d e n e c e k k a d a r ç o k , se v im li, p e lte m s i, k a b u k s u z v e k e m ik s iz y a r a t ı k l a r k a y n a ş m ış , v e m e d v e c e z ir a r a l a r ı n a a i t k ü l te le r l e k ıy ı la r ı k ö p ü ğ ü a n d ı r a n b i r s ü r ü y e ş il b i tk i k a p la m ış o la b i l ir . B ir b a n k a n ın k a y ı t d e f te r le r i n a s ı l k i, o b a n k a c iv a r ın d a o tu r a n h e r k e s in m e v c u d iy e t in i te s b i t e tm e z se , k ü l te le r d e k i b e lg e le r d e g e ç m iş te k i h a y a t ın t e f e r r u a t ın ı ta m o la r a k te s b i t e d e m e z le r . B ir y a r a t ık n e v 'in in b e lg e le r s e r is in e g i r e b i lm e si iç in y a s s ı v e y a d e n iz m in a r e s i ş e k l in d e b i r k a b u k , b i r z ı r h v e y a k ir e ç l i b i r s a p , v e lh a s ı l s o n r a k i ç a ğ l a r a k a la b i le c e k b i r ş e y le r i f r a z e tm e y e , m e y d a n a g e ti r m e y e b a ş la m ış o lm a s ı lâ z ım d ır . F a k a t fo s il iz le r i t a ş ıy a n ç a ğ la r d a n ö n c e y e a i t b i r ç a ğ ın k ü l te le r in d e , b a z e n , b i r b i le ş ik k a r b o n ş e k li o la n g r a f i t b u lu n m a k ta d ı r , v e b a z ı jeo lo ji b i lg in le r i b u m a d d e n in b i l in m e y e n c a n l ı y a r a t ık l a r ın f iz y o lo jik f a a l iy e t le r i n e t ic e s in d e b i r le ş ik b u lu n d u ğ u c is im d e n a y r ı lm ış o la b i le c e ğ in i d ü ş ü n ü y o r la r .

B A L IK Ç A Ğ I

D ü n y a n ın s a d e c e b i r k a ç b in y ı l l ık h a y a t ı o ld u ğ u f a r - z e d ile n g ü n le r d e t ü r lü t ü r lü b i tk i v e h a y v a n n e v i le r in in b i r e r b i r e r v e a y n e n b u g ü n k ü ş e k i l le r iy le y a r a t ı l d ık la r ın a v e b u ş e k i l le r in in b i r d a h a d e ğ iş m e m iş o ld u ğ u n a in a n ı l ıy o r d u . F a k a t , i n s a n la r , k ü l te le r d e k i b e lg e le r i k e ş fe d ip in c e le m e y e b a ş la y ın c a , b u in a n c ın y e r in i b i r ç o k n e v i le r in ç a ğ l a r b o y u n c a y a v a ş y a v a ş d e ğ iş ip g e lişm iş o la b ile c e ğ i d ü ş ü n c e s i

K I S A D Ü N Y A T A R l H t 15

a ld ı v e b u d a O r g a n ik İ s t ih a le n a z a r iy e s in in m e y d a n a g e lm e s in e y o l a ç t ı . B u n a z a r iy e y e g ö re , y e ry ü z ü n d e k i , g e r e k h a y v a n s a l , g e r e k b i tk is e l b ü t ü n h a y a t n e v i le r i t â A z o ik (h a y a ts ız ) d e n ile n d e n iz le rd e y a ş a m ış v e b ü n y e s iz d e n ile c e k k a d a r b a s i t h a y a t ş e k i l le r in in y a v a ş re d e v a m lı d e ğ iş m e le r iy le b u g ü n k ü h a le g e lm iş le rd ir .

B u O r g a n ik İ s t ih a le m e s e le s i d e a r z ın y a ş ı m e s e le s i g i b i g e ç m iş te p e k ş id d e tl i m ü n a k a ş a la r a k o n u te ş k il e tm iş t i r . B ir z a m a n la r , o r g a n ik i s t ih a le y e i n a n m a n ın b i r ta k ım m e ç h u l s e b e p le r d e n d o la y ı H ır is t iy a n l ık , Y a h u d i l ik v e M ü s lü m a n l ık a k id e le r iy le b a ğ d a ş a m ıy a c a ğ ı i le r i s ü r ü lm ü ş tü r . F a k a t , a r t ı k o z a m a n la r g e ç t i . Ş im d i K a to lik , P r o te s ta n , Y a h u d i v e İ s lâ m d in v e m e z h e p le r in e m e n s u p in s a n la r , b ü tü n c a n l ı y a r a t ı k l a r ın m ü ş te r e k b i r m e n ş e e s a h ip b u l u n d u k la r ı y o lu n d a k i b u d a h a y e n i v e d a h a g e n iş k a n a a t i b e n im s e m e k te s e r b e s t t i r l e r .

H a y a t ı f e r t l e r te m s i l e d e r . B u f e r t l e r b e l i r l i ş e y le rd ir , n e y ığ m v e k ü t le h a l in d e d i r l e r n e d e c a n s ız m a d d e d e n m e y d a n a g e lm iş s ın ı r s ız v e h a r e k e ts iz b i l lû r l a r d ı r . K e n d il e r in d e c a n s ız m a d d e le r d e b u lu n m a y a n ik i ö z e llik v a r d ır . B a ş k a m a d d e le r i te m e s s ü l e d e re k , o n la r ı k e n d i le r in in b i r k ıs m ı h a l in e g e t i r i r le r , v e k e n d i a r a l a r ı n d a ç o ğ a l ı r la r . Y e r l e r v e ü r e r l e r . U m u m iy e t le k e n d i le r in e b e n z e m e k le b e r a b e r , k e n d i le r in d e n d a im a b i r a z f a r k l ı o la n b a ş k a f e r t l e r m e y d a n a g e t i r i r le r . B ir f e r t le o n d a n h a s ı l o la n f e r t l e r a r a s ın d a n e v i v e a ile b e n z e r l iğ i o lm a k la b e r a b e r , a r a l a r ı n d a f e rd î b i r f a r k d a v a r d ı r , v e b u , h e r n e v i iç in h a y a t ın h e r s a f h a sı iç in b ö y le d ir .

F e r t le r in n iç in a s ı l l a r ın a b e n z e d ik le r in i v e y a n iç in o n la r d a n f a rk l ı o ld u k la r ın ı b u g ü n f e n a d a m la r ı iz a h e d e m iy o r la r . F a k a t m u t la k a h e m a s ı l l a r ın a b e n z e d ik le r in e , h e m d e o n la r d a n f a r k l ı o ld u k la r ın a b a k a r a k , i lm e m u h ta ç o lm a k s ız ın s a d e c e s a ğ d u y u ile d e a n la ş ı l ı r k i, b i r n e v ’in iç in d e y a ş a d ığ ı ş a r t l a r d e ğ iş e c e k o lu r s a , o n e v ’in d e b u d e ğ iş ik l ik le i lg i l i b i r d e ğ iş m e y e u ğ r a m a s ı ic a b e d e r . B ir n e v 'in h e r h a n g i b i r n e s l in d e , o n e v ’i iç in d e y a ş a y a c a ğ ı y e n i ş a r t

10 K I S A D Ü N Y A T A R İ H Î

l a r a d a h a u y g u n b i r h a le g e t i r e c e k f e rd i f a r k l a r a s a h ip f e r t l e r b u lu n d u ğ u g ib i, f e rd i f a r k l a r ı y ü z ü n d e n y a ş a m a la r ı z o r la ş a n la r ı d a b u lu n a b i l i r . İm d i, g e n e l o la r a k , b i r in c i ş e k ild e o la n la r ö te k i le r d e n d a h a u z u n y a ş a r l a r , d a h a ç o k ü r e r l e r v e b ö y le c e n e s i l le r b i r b i r i n i k o v a la d ık ç a , b a h is k o n u s u n e v ’in b ü t ü n ü iy il ik i s t ik a m e t in d e d e ğ iş ik l iğ e u ğ r a r . T a b iî i s t i f a d e n ile n b u o la y , b i r i lim n a z a r iy e s i o lm a k ta n z iy a d e , ü r e m e v e f e rd î f a r k o la y la r ın d a n ç ık a n z a r u r î b i r n e tic e d ir . N e v i le r i d e ğ iş ik l iğ e u ğ r a ta n , y o k e d e n v e y a m u h a f a z a e d e n , i lm in d e h e n ü z t â y in v e t â r i f e d e m e d iğ i b i r ç o k m ü e s s i r k u v v e t l e r m e v c u t o la b i l ir ; f a k a t h a y a t ın b a ş la n g ıc ın d a n b e r i d e v a m e d e g e le n b u t a b i î i s t i f a y ı i n k â r e d e n in s a n , y a c a h i ld ir , y a e n b a s i t h a y a t o la y la r ın ı b i l m ez , y a d a d ü ş ü n m e k te n â c iz d ir .

B irço k ilim a d a m la r ı , h a y a t ın i lk b a ş la n g ıc ı h a k k ın d a n a z a r iy e le r y ü r ü tm ü ş le r d i r v e b u n a z a r iy e le r , e k s e r iy a ç o k ilg i ç e k e n ş e y le rd ir , f a k a t g e n e d e h a y a t ın n a s ı l b a ş la m ış o ld u ğ u n a d a i r k e s in b i lg i v e in a n d ı r ı c ı d e li l h e n ü z y o k tu r . F a k a t h e m e n h e m e n b ü tü n s e lâ h iy e t l e r h a y a t ın m u h te m e len , g ü n e ş le a y d ın la n a n h a f if ç e tu z lu s u la r d a k i ç a m u r v e y a k u m d a b a ş la m ış o ld u ğ u n u , m e d v e c e z ir a r a l a r ı n ı te m sil e d e n k ıy ı ş e r i t l e r in e y a y ıld ığ ın ı , o r a d a n d a a ç ık d e n iz e ç ık t ığ ın ı k a b u l e d iy o r la r .

A rz ın b u i lk z a m a n la n k u v v e tl i m e d v e c e z ir le r in v e c e r e y a n la r ın h ü k ü m s ü r d ü ğ ü z a m a n la r d ı . H a y a t ı te m s il e d e n f e r t l e r , k ıy ı l a r a s ü r ü k le n e r e k k u r u m a k v e y a d e n iz e a ç ı l ın c a b a t a r a k h a v a v e g ü n e ş in n ü f u z e d e m e d iğ i d e r in l ik le rd e h e lâ k o lm a k s u r e t iy le d a im î b i r t a h r ib e u ğ r a m ış la r d ı r . B a ş la n g ıç ta k i ş a r t l a r , k ö k le ş ip t u tu n m a k y o lu n d a k i te m a y ü lle r i , k u r u m a te h l ik e s in d e n k o r u y a c a k d e r i v e k a b u k g ib i ş e y le r m e y d a n a g e t i r m e te m a y ü l le r in i g e l i ş t i r m iş t i r . A r z ın e n e r k e n z a m a n la r ın d a n i t ib a r e n , f e r d in t a d a k a r ş ı h a s s a s iy e t i o n u g ıd a y a d o ğ r u y ö n e ltm iş , ı ş ığ a k a r ş ı h a s s a s iy e t i d e o n u n d e n iz le r in k a r a n l ık d ib in d e n v e m a - ğ a r a l a n n d a n k u r tu lm a s ın ı v e y a te h l ik e l i s ı ğ l a n n a ş ı n a y d ın l ığ ın d a n k a ç m a s ın ı s a ğ la m ış t ır .

K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ i?

C a n l ı y a r a t ı k l a r a a i t i lk d e n iz k a b u k la r ı v e m a h f a z a la r , m u h te m e le n , m ü ta a r r ı z d ü ş m a n la r a k a r ş ı o lm a k ta n z iy a d e , k u r u m a te h l ik e s in e k a r ş ıy d ı . B u n u n la b e r a b e r , d iş v e t ı r n a k l a r a r z ım ız ın t a r ih in e e r k e n g i r m iş le r d ir .

i lk s u a k r e p le r in in b ü y ü k lü k d e r e c e le r in d e n e v v e lc e b a h s e tm iş t ik . B u g ib i y a r a t ık l a r , u z u n ç a ğ l a r b o y u n c a h a y a t ın e n k u d r e t l i t e m s i lc i le r i o la r a k k a lm ış la r d ı r . S o n ra , P a le o z o ik Ç a ğ ı k ü l te l e r in in S i lü r d e n ile n v e b i r ç o k je o lo g l a r ın ş im d i 500.000.000 y ı ll ık t a h m in e t t ik le r i b i r b ö lü m ü n d e , g ö z le r i v e d iş le r i v e y ü z m e k a b il iy e t i o la n , u m u m iy e t le d a h a k u v v e t l i c in s te n y e n i t ip te b i r y a r a t ık o r t a y a ç ık ıy o r . B u n la r , b i l in e n ilk b e lk e m ik l i h a y v a n l a r o la n b a l ık la r , i lk o m u r g a l ı la r d ı .

B u b a l ık la r , d a h a s o n r a g e le n v e D e v o n k ü l te le r i d e n i le n k ü l te le r b ö lü m ü n d e p e k ç o ğ a l ı r la r , v e k ü l te l e r t a r ih ç e s in in b u d e v r in d e b u n l a r a o k a d a r s ık r a s t l a n ı r k i, b u ç a ğ a B a lık Ç a ğ ı a d ı v e r i lm iş t i r . B u g ü n n e s i l le r i y o k o lm u ş b a l ık l a r v e ş im d ik i k ö p e k v e m e r s in b a l ı k l a n a i le s in d e n b a ş k a b i r ta k ım b a l ık l a r s u l a r ın iç in d e k o ş u ş u y o r la r , s u y u n d ış ın a s ıç r ıy o r la r , y o s u n la r a r a s ın d a b e s le n iy o r la r , b i r b i r le r in i k o v a la y ıp y u tu y o r la r , a r z ın s u l a n n a y e n i b i r c a n l ı l ık v e r iy o r la r d ı . B u n la r ın h iç b i r i b u g ü n k ü ö lç ü le r im iz e g ö re f a z la b ü y ü k d e ğ ild i. P e k a z ın ın ik i ü ç k a d e m d e n u z u n b o y u v a r d ı , f a k a t b a z ı i s t is n a î ş e k i l le r in u z u n lu ğ u y irm i k a d e m i b u lu y o r d u .

J e o lo ji b i l im i b u b a l ık la r ın c e t le r i h a k k ın d a b iz e h iç b i r şe y ö ğ re tm iy o r . B u n la r , k e n d i le r in d e n ö n c e g e le n b a l ık l a r la m ü n a s e b e t t a r g ib i g ö rü n m e z le r . Z o o lo g la r b u b a l ı k l a n n c e t le r i h a k k ın d a ç o k ilg i ç e k ic i g ö r ü ş le r i le r i sü rm ü ş le rd ir - , f a k a t o n la r , b u g ö rü ş le re , b u b a l ık l a r ın b u g ü n h â l â y a ş a y a n a k r a b a l a r ı n a a i t y u m u r ta l a r ın g e liş m e s in i v e b a ş k a k a y n a k la r ı in c e le m e k s u r e t iy le v a r m ış la r d ı r . G ö r ü n ü ş e g ö re , o m u r g a l ı la r ın c e t le r i y u m u ş a k v ü c u t lü y a r a t ık l a r d ı ve b e lk i s e r t k ıs ım o la r a k i lk in a ğ ız l a n n d a d i ş le r ç ık m a y a

b a ş la m ış o la n k ü ç ü c ü k y ü z ü c ü y a r a t ık l a r d ı . K e d i v e y a k ö p e k b a l ığ ın ın d iş le r i a ğ z ın ın t a b a n v e t a v a n ın ı k a p la r , v e d u d a k la r ın d a n i t ib a r e n , v ü c u d ü n ü n e n b ü y ü k k ıs m ın ı ö r t e n v e y a s s ı lm ış d iş i a n d ı r a n p u l l a r h a l in i a lı r . J e o lo ji t a r ih in d e b a l ık l a r ın i lk o m u r g a l ı la r o la r a k g e ç m iş in k a r a n l ığ ın d a n a y d ın l ığ a ç ık m a la r ı o n la r ın b u p u l la n m a d e v ir l e r in e r a s t la r .

K Ö M Ü R B A T A K L IK L A R I Ç A Ğ I

B a lık Ç a ğ ı n d a k a r a l a r g ö r ü n ü ş e g ö re , t a m a m iy le h a y a t t a n m a h r u m d u . K a y a la r ın te ş k i l e t t iğ i s a r p y a m a ç la r ve y ü k s e k a r a z i , g ü n e ş in v e y a ğ m u r u n a l t ı n d a ç ıp la k y a t ıy o r la r d ı . B iz im to p r a k d e d iğ im iz ş e y y o k tu - ç ü n k ü h e n ü z n e to p r a ğ ın m e y d a n a g e lm e s in e y a r d ım e d e n s o lu c a n la r , n e d e k a y a p a r ç a la r ın ı n e b a t î t o p r a k h a l in e g e t i r e n b i tk i l e r v a rd ı . Y o s u n d a n e s e r y o k tu . H a y a t h e n ü z y a ln ız d e n iz d e y d i.

Ç ıp la k k a y a l a r ın te ş k il e tt iğ i b u d ü n y a d a b ü y ü k ik lim d e ğ iş ik l ik le r i h ü k ü m s ü r ü y o r d u . B u ik lim d e ğ iş ik l ik le r in in se b e b i ç o k k a r ı ş ık t ı v e b u n l a r h â lâ b u g ü n b ile t â y in ve te s b i t e d ilm e y e m u h ta ç t ı r la r . A rz y ö r ü n g e s in in ş e k il d e ğ iş t i rm e s i , d ö n m e e k s e n i k u tu p la r ın ın te d r ic e n k a y m a s ı , k ı t ’- a n ın ş e k l in d e m e y d a n a g e le n t a h a v v ü l le r , v e h a t t â m u h te m e le n g ü n e ş in s ıc a k l ık d e re c e s in d e k i o y n a m a la r y ü z ü n d e n a r z ın s a th ı k â h b ü y ü k p a r ç a la r ıy la u z u n s ü r e n so ğ u k v e b u z d e v r e le r in e d a lm ış , k â h m i ly o n la r c a y ıl b o y u n c a g e z e g e n im iz in y ü z e y in d e s ıc a k v e y a m u te d i l b i r ik lim s ü r ü p g i tm iş t ir . G ö rü n ü ş e g ö re , d ü n y a n ın t a r ih in d e b ü y ü k iç f a a l iy e t i s a f h a l a r ı o lm u ş , iç e r id e b i r ik e n t a z y ik le r m ily o n la r c a y ıl m ü d d e t le v o lk a n in d if a h a t l a r ı b o y u n c a d ış a r ıy a u ğ r a m ış v e b ü y ü k d e ğ iş ik l ik le re v e k ü r e n in d a ğ v e k ı t ’a h a t l a r ın ın y e n i ş e k i l le r a lm a s ın a s e b e b o lm u ş v e b ö y le

K I S A D Ü N Y A T A R İ H ! 19

ce d e n iz in d e r in l iğ in i v e d a ğ la n n y ü k s e k l iğ in i a r t t ı r m ış , ik l im le r a r a s ın d a k i f a r k ı b ü s b ü tü n ç o ğ a l tm ış t ı r . B u n la r ın a r k a s ın d a n b ü y ü k ç a ğ la r b o y u n c a n is b i s ü k û n e t h ü k ü m s ü r m ü ş , d o n , y a ğ m u r v e n e h ir , d a ğ l a n a ş ı n d ı r a r a k b ü y ü k ç a m u r k ü t le le r in i s ü r ü k le m iş v e b ö y le c e d e n iz d ip le r in i d o ld u r a r a k y ü k s e l tm iş , g i tg id e d a h a a z d e r in b i r h a le g e le n d e n iz d e g i t t ik ç e k a r a l a r a d a h a ç o k y a y ı lm ış t ı r . D ü n y a n ın t a r ih in d e « y ü k se k v e d e rin » ç a ğ la r v e b i r d e « a lç ak v e düz» ç a ğ la r m e v c u d o lm u ş tu r . A rz k a b u ğ u n u n k a t ı l a ş m a s ın d a n b e r i , d ü n y a s a th ın ın g i tg id e s o ğ u m u ş o ld u ğ u z a n n ın ı a k ı ld a n ç ık a r m a k lâ z ım d ır . O b ü y ü k s o ğ u h ıa s o n a e r d ik t e n s o n ra , a r z ın iç in d e k i h a r a r e t , s a t ıh t a k i ş a r t l a r a t e s i r e tm e z o lm u ş tu r . A ş ın d e re c e d e b o l b u z v e k a r d e v r e le r in e , y â n i «B uz Ç a ğ ı» n a a i t e m a r e l e r m e v c u t tu r , v e b u n l a r a A z o ik d e v ird e b i le r a s t la n ıy o r .

H a y a t ın f i i le n s u l a r d a n k a r a y a y a y ılm a s ı a n c a k B a lık Ç a ğ ın ı n s o n la r ın a d o ğ ru , s ığ d e n iz le r in v e tu z lu b a l ık l a r ın p e k g e n iş ö lç ü d e y a y g ın b u l u n d u k la n b i r d e v ird e m ü m k ü n o lm u ş tu r . Ş ü p h e y o k k i, b u d e v ird ö p e k b o l m ik t a r d a o r t a y a ç ık a n c a n l ı ş e k i l le r in in i lk t ip le r i , m i ly o n la r c a y ıl d e v a m ın c a n a d i r v e m ü p h e m b i r t a r z d a g e l iş m iş le rd ir . F a k a t , y a ş a m a la n n a e n e lv e r iş l i ş a r t l a r sö z ü g e ç e n d e v ird o h â s ı l o lm u ş tu r .

T a b iî , s u l a r ın k a r a l a n i s t i lâ e t t iğ i b u d e v ird e , b i tk i l e r h a y v a n ş e k i l le r in d e n e v v e l v a r o lm u ş la r d ı r , f a k a t m u h te m e le n h a y v a n l a n n k a r a y a ç ık ış ı, b i tk i l e r in ç ık ış ın ı p e k y a k ın d a n ta k ib e tm iş t i r . O s ı r a d a , b i tk i l e r in h a l l e tm e k z o r u n d a k a ld ık la r ı i lk m ese le ; k ız g ın s u l a r ın ç e k i lm e s in d e n s o n r a , g ü n e ş ış ığ ı a l t ı n d a y a p r a k la r ın ı d ik t u t m a l a n n ı s a ğ l a y a c a k s e r t b i r m e s n e d e o la n ih t iy a ç la n y d i ; ik in c i m e s e le, a r t ı k u z a k la ş a n v e a ş a ğ ı s e v iy e le rd e b a t a k l ık l a r te ş k il e d e n s u l a r d a n b i tk i l e r in f a y d a l a n m a k ta u ğ r a d ık l a r ı g ü ç lü k tü . H e r ik i m e s e le de , h e m b i tk iy e ıjn eşn e t v a z if e s i g ö re n , h e m d e y a p r a k l a r a s u t a ş ıy a n b i r o d u n d o k u s u n u n m e y d a n a g e lm e s iy le h a l lo lu n d u . B ö y lece , b u d e v re a i t K ü l

te B e lg e le r in d e b i r d e n b i r e b o l m ik t a r d a v e b ü y ü k b i r ç e ş i t l i l ik le a ğ a ç c in s in d e n v e b i r ç o ğ u b ü y ü k b o y d a b a ta k l ık b i tk i le r i , b ü y ü k a ğ a ç y o s u n la r ı , a ğ a ç y a p r a k l a n , a tk u y - r u k l a r ı v e b e n z e r i ş e y le r o r t a y a ç ık a r . V e b u n l a r l a b i r l ik te ç a ğ la r , b i r b i r i n i ta k ib e t t ik ç e , b ü y ü k ç e ş it l i l ik le h a y v a n ş e k i l le r i s u d a n ç ık ıp k a r a y a y a y ı l ı r la r . B u n la r a r a s ı n d a k ı r k a y a k la r , d a h a ç o k a y a k l ı la r , i lk ip t id a i b ö c e k le r v a r d ır ; e sk i d e v y e n g e ç le r v e d e n iz a k r e p l e r i c in s in d e n o la n v e i lk ö r ü m c e k le r e , i lk a k r e p l e r e d ö n ü ş e n y a r a t ı k l a r v a rd ır ; v e o m u r g a l ı h a y v a n l a r v a r d ır .

İ lk b ö c e k le r d e n b a z ı l a r ı p e k c e s im y a r a t ık l a r d ı . B u d e v re a i t e jd e r s in e ğ in k a n a t a ç ık l ığ ı y i r m i d o k u z in ç k a d a r d ır .

B u y e n i y a r a t ı k l a r h a v a te n e f f ü s e tm e y e m u h te l i f ş e k i l le rd e i n t ib a k e tm iş le r d i r . O z a m a n a k a d a r d a b ü t ü n h a y v a n la r s u d a ç ö z ü n ü k h a v a y ı te n e f f ü s e tm iş le r d i v e ş ü p h e s iz k i, b u h a l b ü t ü n h a y v a n la r ın y a p m a k z o r u n d a b u lu n d u k la r ı b i r ş e y d i. F a k a t o d e v ir d e h a y v a n la r , k e n d i l e r in e lâ z ım o la n n e m li l iğ i k e n d i l ik le r in d e n h â s ı l e tm e k u d r e t in i k a z a n m a k ta id ile r . B u g ü n , c iğ e r le r i t a m a m e n k u r u o la n b i r a d a m , h a v a s ız l ık ta n b o ğ u lu r ; h a v a n ın c iğ e r le r in s a t h ın d a n k a n a n ü f u z e d e b ilm e s i iç in b u s a th ın n e m li o lm a s ı lâ z ım d ır . H a v a te n e f f ü s e tm e y e in t ib a k e tm e , y a d e r in in b i r k ıs m ın ın b u h a r la ş m a y a m â n i o la n m â lu m g a ls a m a la r h a l in i a lm a s ı ile , y a h u t d a v ü c u d u n iç k ı s m ın d a b o r u l a r v e y a b a ş k a te n e f f ü s c ih a z la r ı t e ş e k k ü l e tm e s i v e b u n l a n n s u lu b i r i f r a z la n e m le n m e s iy le o lu r . O m u r g a l ı l a r f a m i ly a s ın ın c e d d i e sk i b a l ık la r ın t e n e f f ü s ü n ü s a ğ la m ış o la n g a l s a m a la r , k a r a d a d a te n e f f ü s ü te m in e d e c e k ş e y le r d e ğ ild i; h a y v a n l a r â le m in in b u f a s l ın d a v ü c u d u n iç k ı s m ın a y e r le ş m iş b i r c ih a z o la n a k c iğ e r ş e k lin i a la n n e s n e , b a l ığ ın h a v a k e s e le r i o lm u ş tu r . H e m s u d a , h e m k a r a d a y a ş a y a n h a y v a n la r , z a m a n ım ız ın k u r b a ğ a l a r ı v e s u k e r te n k e le le r i , h a y a t a s u iç in d e b a ş l a r l a r v e g a l s a m a la r la te n e f f ü s e d e r le r ; s o n r a d a n a k c iğ e r , b i r ç o k b a l ık l a r ın h a v a k e s e le r in in y a p tığ ı g ib i, h a n ç e r e n in b i r k e s e g ib i k a b a r ıp ş işm e s i ş e k

l in d e te ş e k k ü l e d e r e k te n e f f ü s v a z if e s in i ü z e r in e a l ı r , h a y v a n k a r a y a ç ık a r , g a l s a m a la r k ü ç ü lü r v e g a ls a m a y a r ık l a r ı k a y b o lu r . Y a ln ız b i r g a ls a m a y a r ığ ı b ü y ü y e r e k k u la k d e liğ i v e k u l a k d a v u lu h a l in i a l ı r . H a y v a n , a r t ı k y a ln ız h a v a d a y a ş a y a b i l i r , f a k a t h iç o lm a z s a , y u m u r t l a y a r a k n e s l in i d e v a m e t t i r m e k ü z e r e o ls u n s u k e n a r ın a g i tm e s i l â z ım d ır .

B u b a ta k l ık l a r v e b i tk i l e r ç a ğ ın ın h a v a te n e f f ü s e d e n b ü tü n o m u r g a l ı la r ı h e m s u d a , h e m k a r a d a y a ş a y a n s ın ı f a m e n s u p tu la r . B u n la r ın h e m e n h e p s i , b u g ü n ü n d e n iz k e r te n k e le le r i c in s in d e n d i , b a z ı l a r ı d a h a y l i b ü y ü k ş e y le r d i. B u y a r a t ık l a r , k a r a d a y a ş ıy a n h a y v a n l a r o lm a k la b e r a b e r , r ü tu b e t l i v e b a ta k l ık y e r le r d e y a ş a m a k ih t iy a c ın d a id ile r , v e b u d e v ir e a i t b ü y ü k a ğ a ç l a n n h e p s i d e k e z a su k e n a r ın d a y a ş a y a n b i tk i le r d i . H e n ü z h iç b i r in in t o p r a ğ a d ü ş e r e k y a ln ız ç iğ in v e y a y a ğ m u r u n s a ğ la d ığ ı n e m le f i l iz le n e c e k c in s te n t o h u m u y o k tu . A n la ş ı ld ığ ın a g ö re , h e p s i d e t o h u m la r ın ı f i l iz le n d ir m e k iç in o n la r ı s u y a s a ç m a k zo r u n d a id ile r .

M u k a y e s e l i A n a to m i a d ın ı t a ş ıy a n o g ü z e l b i lim in , e n i lg i ç e k e n t a r a f l a r ı n d a n b i r i , y a ş a y a n n e s n e le r in h a v a d a y a ş a m a ş a r t l a r ın a i n t i b a k la r ın d a k i k a r ı ş ık v e h a r ik u l â d e o la y la r ı t a s v i r e tm e s id ir . Y a ş a y a n n e s n e le r in h e p s i d e , b i t k i le r o lsu n , h a y v a n l a r o lsu n , b a ş l a n g ıç t a s u d a y a ş a m ış o la n n e s n e le r d ir . M e se lâ , b a l ı k l a r d a n i t i b a r e n in s a n la r a k a d a r ve o n l a r d a d a h il o lm a k ü z e re , b ü tü n o m u r g a l ı la r , y u m u r t a iç in d e te ş e k k ü l e t t ik le r i s ı r a d a , g e ç i r d ik le r i v e y a d o ğ u m l a r ı n a t a k a d d ü m e d e n b i r s a f h a d a g a ls a m a y a r ık la r iy le m ü c e h h e z d i r le r , v e b u y a r ık la r , y a v r u d o ğ m a d a n ö n c e k a p a n ı r l a r . B a lığ ın s u i le ı s l a n a n ç ıp la k g ö z ü , d a h a m ü te k â m il b a l ık ş e k i l le r in d e , g ö z k a p a k la r ı t a r a f ın d a n v e n e m i f r a z e d e n g u d d e le r t a r a f ın d a n k o r u n u r l a r . H a v a n ın d a h a z a y ıf o la n t i t r e ş im le r i b i r k u l a k d a v u lu t e ş e k k ü l e tm e s in i g e r e k t i r i r . V ü c u d ü n h e m e n h e r u z v u n d a h a v a iç in d e y a ş a m a ş a r t l a r ın a u y g u n tâ d i l le r , i n t i b a k la r , a y a r l a n m a la r k e ş fe d i le b i l ir .

H e m k a r a d a , h e m s u d a y a ş a y a n n e s n e le r ç a ğ ı o la n K a r b o n i f e r Ç a ğ ı, b a ta k l ı l a r l a tu z lu s u g ö l le r in d e v e s u l a r a r a s ın d a k i a lç a k k ıy ı l a r d a y a ş a n ı l a n h a y a t ç a ğ ı id i. O d e v ird e h a y a t b u r a l a r a k a d a r y a y ılm ış tı . T e p e le r v e y ü k s e k a r a z i ise , h â lâ ta m a m iy le ç ıp la k tı , h a y a t t a n m a h r u m d u . H a y a t , şü p h e s iz , h a v a te n e f f ü s e tm e y i ö ğ re n m iş t i , f a k a t k ö k le r i h â lâ a n a v a ta n ı o la n s u l a r d a b u lu n u y o r d u ; n e s l in i ü r e tm e k iç in h â lâ s u y a d ö n m e s i lâ z ım g e liy o rd u .

S Ü R Ü N G E N L E R Ç A Ğ I

İç in d e h a y a t k a y n am an K a r b o n i fe r Ç a ğ ı’n ı, p e k u z u n s ü r e n k u r a k v e ç e t in ç a ğ l a r ta k ib e t t i . B u ç a ğ la r , K ü lte B elg e le r in d e iç le r in d e n i s b e te n a z fo s il b u l u n a n k a l ın k a l ın k u m ta ş ı v e b e n z e r i ç ö k e le k le r t a r a f ın d a n te m s i l e d il i r le r . D ü n y a n ın h a r a r e t i g e n iş ö lç ü d e d e ğ iş ik l ik le re u ğ r u y o r , v e u z u n d e v r e le r b o y u n c a d o n d u r u c u s o ğ u k la r h ü k ü m s ü r ü y o rd u . B ü y ü k b ü y ü k b ö lg e le rd e B a ta k l ık Ç a ğ ı b i tk i l e r in in b o l lu ğ u a r t ı k y o k o lm u ş tu , v e y e n i ç ö k e le k le r a l t ı n d a k a la n b u b i tk i le r , d ü n y a m ız a b u g ü n k ü k ö m ü r y a ta k l a r ın ın ç o ğ u n u s a ğ la y a n s ık ış m a v e m in e r a l le ş m e iş in e b a ş la m ış la rd ı .

F a k a t , h a y a t ın e n s ü r a t l i t â d i l le r e u ğ r a d ığ ı v e e n f a y d a lı d e r s le r i ö ğ re n d iğ i d e v ir le r , a tm o s f e r d e ğ iş ik l ik le r in e s a h n e o la n d e v ir le r d i r . Ş a r t l a r s ıc a k l ığ a v e r ü t u b e t e a v d e t e tt iğ i z a m a n la r y e n i y e n i h a y v a n v e b i tk i ş e k i l l e r in in o r t a y a ç ık t ığ ın ı g ö r ü y o r u z . B e lg e le r a r a s ın d a k a l ın t ı l a r ın ı b u ld u ğ u m u z b a z ı o m u r g a l ı h a y v a n la r ın y u m u r ta l a r ın d a n ç ık a n y a v r u la r , b i r m ü d d e t iç in s u d a y a ş a m a k k ü l f e t in d e n a z a d e k a la c a k ş e k ild e , d a h a y u m u r ta iç in d e y k e n a n a l a r ın ın ş e k l in e p e k y a k ın o la n b i r h a y a t y a ş a m a y a b a ş la y a c a k la r ı a n d a n i t i b a r e n h a v a d a y a ş ıy a b i le c e k h a le g e lm e k te y d ile r . B u n la r d a g a ls a m a la r ta m a m iy le y o k o lm u ş v e g a ls a m a y a

K I S A D Ü N Y A T A R l H l 23

r ı k la r ı s a d e c e r ü ş e y m te ş e k k ü lü s a f h a s ın a a i t o la r a k k a l m ış tır .

Y u m u r ta d a n ç ık ı ş l a r ın d a b i r m ü d d e t s u d a y a ş a m a k z o r u n d a o lm a y a n b u y a r a t ık l a r , S ü r ü n g e n le r i te ş k il e tm e k te y d i . B u n a p a r a l e l o la r a k , t o h u m la r ın ı i lle b a ta k l ık l a r a v e y a g ö lle re s a ç m a k z o r u n d a o lm a y a n a ğ a ç la r m e y d a n a g e lm iş t i. P a lm iy e g ib i a ğ a ç la r v e ç a m n e v ’in d e n b ir ç o k t r o p ik b i tk i l e r i v a r d ır , f a k a t h e n ü z ç iç e k a ç a n b i tk i l e r v e o t y o k tu r . P e k ç o k f u je r v a r d ı r . K e z a b ö c e k le r in n e v ’i d e ç o ğ a l ı r . B u b ö c e k b o l lu ğ u n a r a ğ m e n , a n l a r v e k e le b e k le r h e n ü z y a r a t ı lm ış t ı r . F a k a t ç e t in ş a r t l a r ın h ü k ü m s ü r d ü ğ ü b u u z u n ç a ğ la r z a r f ın d a , y e n i v e h a k ik i b i r k a r a f a u n a v e f lo r a s ın ın b ü tü n a n a ş e k i l le r i o r t a y a ç ık m ış t ır . B u y e n i k a r a h a y a t ın ın g e liş m e k v e ü r e m e k iç in y a ln ız e lv e r iş l i ş a r t l a r a ih t iy a c ı v a rd ı.

Ç a ğ la r b i r b i r in i t a k ib e t t ik ç e , ş a r t l a r d a k i b u y u m u ş a m a b i r ç o k d e ğ iş ik l ik le r le n ih a y e t m e y d a n a g e ld i. A rz k a b u ğ u n u n h e n ü z h e s a p la n a m a y a n h a r e k e t l e r i , d ü n y a n ın y ö r ü n g e s in in u ğ r a d ığ ı d e ğ iş m e le r v e y ö r ü n g e v e k u t u p e k se n i e ğ im le r in in a r tm a s ı v e a z a lm a s ı g ib i o la y la r ın te s i r iy le a r z , u z u n s ü r e n b i r s ıc a k ş a r t l a r d e v re s i g e ç ird i. Ş im d i b u d e v r in 200.000.000 y ıl s ü r m ü ş o ld u ğ u z a n n e d il iy o r . B u d e v ir , k e n d is in d e n e v v e l g e le n v e ç o k d a h a g e n iş o la n P a leo z o ik v e A z o ik d e v ir le r in d e n (b u ik i d e v r in u z u n lu ğ u 1.400.000.000 y ı ld ı r ) v e k e n d i s o n u n a d o ğ r u o la n z a m a n la r la ş im d ik i d e v ir a r a s ı n d a y e r a la n K a in iz o ik v e y a y e n i h a y a t d e v r in d e n a y r ı lm a k ü z e r e M e so z o ik a d ın ı a lm ış t ır . S ü r ü n g e n le r in te m s i l e t t iğ i y e n i h a y a t ş e k l in in h â k im d u r u m u d o la y ıs iy le S ü r ü n g e n le r Ç a ğ ı d a d e n ile n b u d e v ir , b u n d a n 80.000.000 y ıl k a d a r ö n c e s o n a e rm iş t i r .

B u g ü n k ü d ü n y a d a S ü r ü n g e n c in s le r i n i s b e te n a z d ır , b u l u n d u k la r ı y e r le r d e m a h d u t tu r . G e rç i, b u n l a n n n e v ile r i b i r v a k i t l e r K a r b o n i f e r d e v r in d e d ü n y a y a h ü k m e tm iş o la n s u d a ve k a r a d a y a ş a y a n h a y v a n la r s ın ı f ın a m e n s u p v e b u g ü n h â l â m e v c u t n e v i le rd e n d a h a ç o k tu r . H â lâ y ı la n la r , k a r a v e su k a p lu m b a ğ a la r ı , t im s a h la r v e k e r te n k e le le r

v a r . B u n la r i s t is n a s ız , b ü t ü n y ı l b o y u n c a s ıc a ğ a ih t iy a c ı o la n y a r a t ık l a r d ı r ; s o ğ u ğ a d a y a n a m a z la r , v e ih t im a l , M e- so z o ik Ç a ğ ı ’m n b ü tü n s ü r ü n g e n le r i b u k a y d a t â b i o lm u ş la r d ı r . B u n la r s e r b i tk i l e r i a r a s ı n d a y a ş a y a n s e r h a y v a n la r ıd ı r . S o ğ u ğ a m â r u z k a lm a m ış la r d ı r . F a k a t d ü n y a , h iç o lm a z s a , y e r y ü z ü n d e h a y a t ın e n h a r e k e t l i d e v r in e a i t i lk ç a m u r v e b a ta k l ık b i tk i v e h a y v a n la r ın d a n a y r ı l a c a k ş e k ild e h a k ik î b i r k a r a b i tk i l e r v e h a y v a n la r ı d e v r e s in e u l a ş m ış tı .

Ş im d i b i ld iğ im iz b ü tü n s ü r ü n g e n n e v ile r i o z a m a n la r ç o k d a h a b o l m ik t a r d a y a ş ıy o r la r d ı , b ü y ü k s u v e k a r a k a p lu m b a ğ a la r ı , i r i t im s a h la r , b i r ç o k k e r te n k e le v e y ı la n la r v a rd ı , f a k a t b u n la r d a n b a ş k a b u g ü n a r z ü z e r in d e n e s i l le r i t a m a m iy le tü k e n m iş b u lu n a n s ı r a s ı r a h a r ik u l â d e y a r a t ık l a r m e v c u t tu . D in o s a u r u s ’l a r d e d iğ im iz ç o k ç e ş it l i y a r a t ı k l a r v a rd ı . A r t ık k a m ış la r , f u j e r l e r v e b u n a b e n z e r b i tk i le r , d ü n y a n ın a lç a k y e r le r in i k a p l ıy o rd u ; b o l y e t i ş e n b u b i tk i l e r ü z e r in d e b i r ç o k o to b u r s ü r ü n g e n le r o t lu y o rd u . M eso zo - ik d e v r in in z irv e s in d e b u s ü r ü n g e n le r in b o y la r ı b ü y ü m ü ş tü r . B u h a y v a n la r ın b a z ı l a r ı d ü n y a d a y a ş a m ış o la n h a y v a n la r ın h e p s in d e n b ü y ü k tü ; b a l in a k a d a r b ü y ü k o la n la r ı v a r d ı . M e se lâ , D ip lo d o c u s C a rn e g i i , b u r n u n u n u c u n d a n k u y r u ğ u n a k a d a r s e k s e n d ö r t k a d e m u z u n lu ğ u n d a id i; G i- g a n to s a u r u s d a h a d a b ü y ü k tü , b o y u y ü z k a d e m d i . B u d ev , h a y v a n la r ı y iy e r e k y a ş a y a n v e b u n a g ö re b ü y ü k lü k te , D i- n o s a u r d e d iğ im iz b i r s ü r ü o to b o r la r d a v a r d ı . B u n la r d a n b i r i o la n T y r a n o s a u r u s , b i r ç o k k i t a p l a r d a s ü r ü n g e n le r in e n k o r k u n c u o la r a k t a s v i r e d il i r . B u c e s im y a r a t ı k l a r M eso - z o ik o r m a n la r ın ın f u je r l e r i v e ç a m la r ı a r a s ın d a o t l a r v e a v la n ı r l a r k e n , ş im d i n e s i l le r i tü k e n m iş b u lu n a n v e ö n a y a k l a n y a r a s a n m k i l e r g ib i g e liş m iş b i r s ü r ü n g e n le r s ü r ü s ü d e b ö c e k le r i v e b i r b i r i n i k o v a lıy o r , s ı ç r a m a y a b a ş l ıy o r , k a n a t l a r iy le h a v a d a u ç u y o r la r d ı . P te r o d a c ty l a d ın ı v e r d iğ i m iz b u s ü r ü n g e n le r i lk o m u r g a l ı u ç a n y a r a t ık la r d ı . B u n la r , o m u r g a l ı h a y a t ın k u v v e t k a z a n m a s ın d a y e n i b i r m e r h a le te ş k il e d e r le r .

K I S A D Ü N Y A T A R Î H Î 25

A y r ıc a , s ü r ü n g e n le r in b a z ı l a r ı d e n iz s u l a r ın a d ö n ü y o r la rd ı . Y ü z ü c ü b ü y ü k y a r a t ı k l a r b i r v a k i t l e r c e t le r in in g e ld ik le r i d e n iz i i s t i lâ e tm iş le rd i : B u n la r , M e s o s a u r ’la r , P le s io - s a u r ’l a r ve I c h th y o s a u r ’l a r d ı r . B u n la r d a n b a z ı l a r ı d a ş im d ik i b a l i n a la r a y a k ın b ü y ü k lü k te id i. I c h th y o s a u r ’l a r iy i d e n iy iy e d e n iz h a y v a n ı o l s a la r g e r e k t i r , f a k a t P le s io s a u r ’- l a r b u g ü n a y n ı ş e k ild e b e n z e r i b u lu n m a y a n b i r h a y v a n t i p in i te m s il e d e r le r . B u h a y v a n ın v ü c u d ü i r i v e k u v v e tl iy d i, h e m y ü z m e y e , h e m d e b a ta k l ık l a r d a v e y a s ığ s u l a r ın d i b in d e s ü r ü n m e y e y a r ıy a n y ü z g e ç le r i v a r d ı . N is b e te n k ü ç ü k o la n b a ş ı , k u ğ u k u ş u b o y n u n d a n d a u z u n o la n y ı la n k a v i b o y n u n u n u c u n d a b u lu n u r d u . P le s io n a u r u s , y a y ü z e r e k y iy e c e ğ in i s u a l t ı n d a a r a r v e k u ğ u k u ş u g ib i b e s le n i r , y a d a s u a l t ın d a g iz le n e re k , g e ç e n b a l ık la r ı v e b a ş k a h a y v a n la r ı y a k a la r d ı .

M e so z o ik d e v r in d e , h a y a t ın e n y a y g ın ş e k li b u id i. B u h a y a t , b iz im ö lç ü le r im iz e g ö re , k e n d is in d e n ö n c e g e lm iş o la n ş e y le re n is b e t le b i r i le r le m e id i, d ü n y a n ın o ç a ğ a k a d a r g ö r m ü ş o ld u ğ u h a y v a n la r d a n b o y -b o sç a , y a y g ın l ık ç a , k u v v e t v e k u d r e tç e v e n ih a y e t f a a l iy e t k a b i l iy e t i b a k ım ın d a n d a h a b ü y ü k o la n h a y v a n la r m e y d a n a g e t i r m iş t i . D e n iz le rd e b ö y le b i r i le r le m e o lm a m ış , s a d e c e y e n i h a y a t ş e k i l le r in in g e n iş ö lç ü d e ü r e y ip ç o ğ a lm a s ı h â d is e s i v u k u b u l - m u ş tu . K a b u k la r ı b ö lm e li v e ç o ğ u h e le z o n ş e k lin d e , m ü r e k k e p b a l ığ ın ı a n d ı r a n v e A m m o n it ’l e r d e d iğ im iz y a r a t ı k l a r p e k b ü y ü k b i r ç e ş it l i l ik le s ığ d e n iz le r d e m e y d a n a ç ık m ış la rd ı . P a le o z o ik d e n iz le r in d e d e b u n l a r ı n c e t le r i v a r d ı , f a k a t ş im d i, b u y a r a t ı k l a r ın e n z iy a d e g e liş m iş o ld u k la r ı ç a ğ d ı . B u g ü n n e s i l le r i tü k e n m iş o la n b u h a y v a n l a r a e n y a k ın y a r a t ık , t r o p ik d e n iz le r in d e y a ş a y a n İn c ili N a u t i l u s ’- tu r . A r t ık d e n iz le rd e v e n e h ir le r d e , o z a m a n a k a d a r h ü k ü m s ü r m ü ş o lu p , le v h a v e y a d iş ş e k l in d e p u l la r ı b u lu n a n y a r a t ı k l a r y e r in e , d a h a h a f i f v e d a h a in c e p u l la r ı o la n v e d a h a ç a b u k ü r e y e n y a r a t ı k l a r h â k im o lm u ş v e b u g ü n e k a d a r d a h â k im o lm a y a d e v a m e tm iş t ir .

İLK K U Ş L A R V E İLK M E M E L İL E R

Y e ry ü z ü n d e k i h a y a t ın y a z m e v s im i o la n M e so z o ik Ç a ğ ın ın k e s i f b i tk i l e r in i v e o n la r ın a r a s ı n d a k a y n a ş a n h a y v a n la r ı b i r k a ç b a h is te k ı s a c a a n la t t ık . F a k a t D in o s a u ru s '- i a r s ıc a k o r m a n l a r a v e b a ta k l ık o v a la r a h ü k m e d e r v e h â lâ ç iç e k s iz o la n f u n d a la r d a v e a ğ a ç la r d a u ğ u ld a y a n b ö c e k le r i k o v a la y a n P te r o d o c ty lu s ’l a r o r m a n la r ı k a n a t s e s le r i ve b e lk i d e ç ığ l ık la r ı ve b e t ö tü ş le r iy le ç ın la t ı r k e n , b u k e s if h a y a t ın d ış ın d a v e k e n a r ın d a y a ş a y a n v e s a y ıc a d a h a a z o la n b i r ta k ım h a y v a n la r b a z ı k a a b i l iy e t l e r k a z a n ıy o r la r , b a z ı b e k a d e r s le r i ö ğ r e n iy o r la r d ı . G ü n e ş le a r z ın g ü lü m s e r c ö m e r t l ik le r i a z a lm a y a b a ş la d ığ ı z a m a n , b u d e r s l e r n e s i l le r in in d e v a m ı b a k ım ın d a n o n la r a ç o k f a y d a l ı o lm u ş tu r .

S ü r ü n g e n le r e m e n s u p v e D in o s a u r u s t ip in d e n k ü ç ü k y a r a t ık l a r ın te ş k il e t t ik le r i c in s c in s h a y v a n g r u p la r ı , y a ş a m a m ü c a d e le s i v e d ü ş m a n la r ın ın t â k ib i se b e b iy le , y a y o k o lm a k , y a d a y ü k s e k t e p e le r in v e y a d e n iz in d a h a so ğ u k ş a r t l a r ın a u y m a k d u r u m u n d a k a lm ış a b e n z e r le r . C a n la r ın ı k u r t a r m a k iç in u z a k la r a k a ç a n b u h a y v a n la r ın v ü c u t l a r ın d a y e n i t ip p u l la r , m e y d a n a g e lm iş t i. K u ş tü y ü s a p l a r ın ı a n d ı r a n b u p u l la r , ç o k g e ç m e d e n ç a t a l l a n a r a k k a b a b i r k u ş tü y ü h a lin i a ld ı. B irb ir i ü s tü n e b in e n b u ç e ş it p u l la r , s o ğ u ğ a k a r ş ı , o z a m a n a k a d a r k i s ü r ü n g e n le r in d e r i s in d e n d a h a te s ir l i b i r k u r u y u c u v a z ife s i g ö r ü y o r la r d ı . B u s a y e d e , ıs s ız k a lm a la r ı m u k a d d e r d a h a s o ğ u k b ö lg e le r b u h a y v a n la r ın i s t i l â s ın a u ğ r a d ı . İh t im a l , b u d e ğ iş ik l ik le r le b i r l ik te , b u h a y v a n la r d a k e n d i y u m u r t a l a r ı n a k a r ş ı d a h a f a z la ih t im a m iç g ü d ü s ü m e y d a n a g e ld i. S ü r ü n g e n le r in ç o ğ u , y u m u r ta l a r iy le h iç m e ş g u l o lm a z la r , o n la r ı m e v s im in d e k u m a y u m u r t l a y ıp , g ü n e ş e t e r k e d e r le r . F a k a t h a y a t a ğ a c ın ın b u y e n i d a l ın d a k i b a z ı n e v ile r , y u m u r ta l a r ın ı

m u h a f a z a e tm e k v e o n la r ı v ü c u t la r ın ın h a r a r e t i y l e ı s ı t m a k i t iy a d ın ı k a z a n d ı la r .

S o ğ u ğ a in t ib a k e tm e o la y ı i le b i r l ik te , i lk k u ş l a r ı te ş k il e d e n b u h a y v a n la r ın , g ü n e ş in k ız g ın s ıc a k l ığ ın a m u h ta ç o lm a y a n b u y a r a t ık l a r ın , iç u z u v la r ın d a d a b a z ı d e ğ iş m e l e r o lu y o rd u . İ lk k u ş l a r b a l ık y iy e r e k y a ş a y a n d e n iz k u ş l a r ı o lm u ş o l s a la r g e r e k t i r ; b u n la r ın ö n b a c a k la r ı k a n a t d e ğ ild i, d a h a z iy a d e , P e n g u e n le r in k i g ib i y ü z g e ç le rd i . G a r ip ş e k ild e ip t id a i b i r k u ş o la n Y e n i İ r l a n d a K iv i 's in in p e k b a s i t tü y le r i v a r d ır ; b u k u ş , u ç a m a d ığ ı g ib i, u ç a n c e t le rd e n g e lm işe d e b e n z e m e z . K u ş la r ın g e liş m e s in d e tü y le r , k a n a t la r d a n ö n c e g e li r . F a k a t b i r k e r e t ü y le r m e y d a n a g e ld ik te n s o n ra , o n la r ın h a f if ç e g e liş ip y a y ılm a s ı im k â n ı d a k a n a t t e ş e k k ü lü n ü in ta ç e tm iş t ir . K e ş fe d ile n fo s il k a l ın t ı l a r ı n d a s ü r ü n g e n le r e m a h s u s d iş le r i v e u z u n b i r s ü r ü n g e n k u y r u ğ u o lm a k la b e r a b e r , h a k ik î b i r k u ş k a n a d ın a s a h ip o lm a y a n , f a k a t ş ü p h e s iz M e so z o ik d e v r in in P te r o d a c ty lu s '- l a r ı a r a s ı n d a u ç m u ş b u lu n a n b i r k u ş a d a i r b i lg im iz v a r d ır . T ip ik b i r M e so z o ik ü lk e s in e a v d e t e tm e m iz m ü m k ü n o lu p d a , o ü lk e d e g ü n le r c e y ü r ü y ü p d o la ş s a k , k u ş a b e n z e r b i r şe y g ö rm e m iz v e y a s e s in i d u y m a m ız k a a b i l o lm a z , g ö r e c e ğ im iz şey , p a lm iy e v e f u j e r y a p r a k l a r ı v e s a z la r a r a s ı n d a k a y n a ş a n P te r o d a c ty lu s 'I a r v e b ö c e k le r o lu r . A s la gö- re m iy e c e ğ im iz b a ş k a b i r şe y de , m e m e li h a y v a n a b e n z e y e n h e r h a n g i b i r y a r a t ık t ı r . İ lk m e m e li le r b e lk i , i lk k u ş a d ın ı v e re b i le c e ğ im iz ş e y d e n m ily o n la r c a y ıl e v v e l m e v c u t tu , f a k a t b u n la r , d ik k a t i ç e k m e y e c e k k a d a r k ü ç ü k v e e h e m m iy e ts iz y a r a t ık l a r d ı . İ lk m e m e li le r d e i lk k u ş l a r g ib i d ü ş m a n la r ın d a n k a ç ıp , d a h a so ğ u k ik l im le rd e d a h a g ü ç y a ş a m a ş a r t l a r ın a i n t ib a k e tm e k z o r u n d a k a lm ış o la n y a r a t ı k la r d ı r . B u n la r d a d a v ü c u d u ö r te n p u l la r , tü y s a p ı ş e k lin - n e d ö n m ü ş v e h a r a r e t i m u h a f a z a e d e n b i r p o s t h a l in i a l m ış tır ; b u n l a r d a , t e f e r r u a t ı b a ş k a o lm a k la b e r a b e r , m a h i y e ti a y n ı o la n b a z ı d e ğ iş m e le re u ğ r a y a r a k , g ü n e ş a l t ın d a y a ş a m a k z o r u n d a b u lu n m a y a n s ıc a k k a n l ı h a y v a n l a r h a l i n i a lm ış la r d ı r . V u c u t la r ın d â k u ş tü y ü y e r in e , k ı l ç ık a n b u

h a y v a n la r , y u m u r ta l a r ı n ı m u h a f a z a e d ip , y a v r u ç ık a r t m a k iç in ü z e r in e ç ö k e c e k le r i y e rd e , o n la r ı o lg u n h a le g e lin c e y e k a d a r s ıc a k v e e m in b i r y e r o la n v ü c u t la r ın ın iç in d e s a k la m ış la r d ı r . B u h a y v a n la r ın ç o ğ u , y a v r u la r ın ı c a n l ı d o ğ u r a n y a r a t ı k l a r h a l in e g e lm iş le r d i r . H a t tâ , y a v r u la r ı d o ğ d u k ta n s o n r a d a o n l a r l a b i r b e s le n m e v e k o r u n m a b i r l iğ i k u r m u ş la r d ı r . B u g ü n k ü m e m e li le r in ç o ğ u n u n m e m e le r i v a r d ı r v e y a v r u la r ın ı e m z i r i r le r , f a k a t b ö y le o lm a y a n m e m e l i le r d e v a r d ır . B u g ü n h â l â m e v c u t o la n m e m e li ik i h a y v a n v a r d ı r k i, y u m u r t l a r l a r v e a s ı l m e m e d e d iğ im iz ş e y le r i y o k tu r , f a k a t y a v r u la r ın ı g e n e d e r i a l t ı n d a n i f r a z e t t ik le r i b i r m a d d e ile b e s le r le r ; b u n la r , ö r d e k g a g a l ı P la - ty p u s i le E c h id n a d e n ile n h a y v a n la r d ı r . E c h id n a , k a y ış g i b i y u m u r t a l a r ç ık a r d ık ta n s o n ra , o n l a n k a m ı n ı n a l t ı n d a k i b i r c e b e k o y a r v e y a v r u la r ç ık ın c a y a k a d a r y u m u r ta l a r ı o r a d a s ıc a k ta v e e m n iy e tte b u l u n d u r u r .

F a k a t , M e so z o ik d ü n y a s ın ı z iy a r e t e d e c e k b i r k im s e , g ü n le r c e k u ş a r a y ıp b u la m a d ığ ı g ib i, m e m e li h a y v a n a b e n z e r b i r ş e y d e b u la m a z . M e so z o ik ç a ğ ın d a k u ş l a r d a m e m e l i le r d e , h e n ü z p e k a c a y ip , p e k e h e m m iy e ts iz y a r a t ı k l a r d ır .

Ş im d ik i t a h m in le r e g ö re , S ü r ü n g e n le r Ç a ğ ı 80.000.000 y ıl s ü r m ü ş tü r . A ş a ğ ı y u k a r ı , in s a n z e k â s ın a s a h ip b i r y a r a t ık , b u a k la s ığ m a y a c a k k a d a r u z u n z a m a n d a d ü n y a y ı s e y re tm iş o lsa y d ı, g ü n e ş ış ığ ı v e h e r t a r a f t a k i b o l lu k , D i- n o s a u r u s ’la r m ü s tü s te y a ş ıy o r d e n ile c e k d e re c e d e ç o k lu ğ u ve h a v a l a r d a k a n a t ç ı r p a n u ç u c u k e r te n k e le le r in b o llu ğ u , o n a n e k a d a r s o n s u z v e e b e d î g ib i g ö r ü n ü r d ü ! F a k a t s o n r a , k â in a t ın e s r a r l ı a h e n g i v e y a y ıl ıp g e l iş e n k u v v e t le r i b u y a r ı e b e d î i s t ik r a r ın a le y h in e d ö n m e y e b a ş la d ı . H a y a ta m ü s a i t o la n d u r u m s o n a e r iy o rd u . Ç a ğ la r b i r b i r i n i ta k i- b e d ip o n b in le r c e y ıl g e ç t ik ç e , b a z ı d u r a k la m a l a r v e ş ü p h e s iz b a z ı g e r i le m e le r le , s e r t ş a r t l a r a d o ğ r u b i r d e ğ iş ik l ik o lm u ş , y e r y ü z ü n d e b ü y ü k s e v iy e d e ğ iş ik l ik le r i m e y d a n a g e lm iş , b ü y ü k d a ğ la r v e d e n iz le r te ş e k k ü l e tm iş t i r . U z u n s ü r m ü ş b i r h a y a t b o l lu ğ u ç a ğ ı o la n M e so z o ik ’in , i n h i t a t

K I S A D Ü N Y A T A R Î H l 29

d e v r in e a i t K ü lte B e lg e le r i ’n d e ş a r t l a r ın d e v a m lı o la r a k d e ğ iş m e le re u ğ r a d ığ ın a d e lâ le t e d e n b i r ş e y g ö rm e k te y iz : B u, y a ş a y a n ş e k i l le r in â n i t a h a v v ü l le r g e ç i r m e le r i v e y e n i ve g a r ip n e v i le r in o r t a y a ç ık m a s ıd ır . E sk i h a y v a n , c in s v e s ın ı f la r ı , n e s i l le r in i g i tg id e d a h a f a z la t e h d id e d e n ş a r t l a r a u y m a k iç in o la n c a d e ğ iş m e v e in t ib a k k a a b i l iy e t l e r in i k u l l a n ıy o r la r d ı . M e se lâ , M e so z o ik b a h s in in b u so n s a y f a l a r ın d a A m m o n it ’le r t ü r lü t ü r lü a c a y ip ş e k i l le r g ö s te r i r l e r . K a r a r l ı ş a r t l a r iç in d e y e n il iğ e lü z u m h is s e d ilm e z , b ö y le c e g e l iş m e d e o lm a d ığ ın d a n c in s v e n e v i l e r o r t a d a n k a lk a r ; y a l n ız m e v c u t ş a r t l a r a e n iy i ş e k ild e u y m u ş o l a n l a r b â k i k a l ı r l a r . A le la d e t ip l e r y e n i ş a r t l a r d a n z a r a r g ö r ü r le r , y e n ilik ise , y a ş a m a y a d e v a m e tm e v e b i r z a m a n iç in m u h i t in e y e r le ş m e h u s u s u n d a d a h a im k â n a s a h ip ti r .

K ü lte B e lg e le r i ’n in b u n d a n s o n r a k i k ıs m ın d a , m ily o n l a r c a y ı la t e k a b ü l e tm e s i m u h te m e l o la n b i r g e d ik v a r d ır . B u k ıs m ı ö r te n p e r d e t a b ia t iy le h a y a t t a r i h i n in b u d e v re a i t g e n e l ç iz g i le r in i d e g iz le m e k te d ir . B u p e r d e k a lk t ığ ı z a m a n ise S ü r ü n g e n le r Ç a ğ ı s o n a e rm iş b u lu n u r : D in o sa - u r u s ’la r , P le s io s a u r u s ’l a r v e I c h th y o s a u r u s ’la r , P te ro d .a c ty - l u s ’la r , s a y ı la m ıy a c a k k a d a r ç o k A m m o n it c in s v e n e v ile r i m u t la k s u r e t t e o r t a d a n k a lk m ış b u lu n u r la r . B u n la r , o la n c a ç e ş i t l i l ik le r iy le h e lâ k o lm u ş la r d ı r v e n e s i l le r i k â m i le n t ü k e n m iş t i r . O n la r ı ö ld ü r e n s o ğ u k o lm u ş tu r . Ç ü n k ü , b u h a y v a n la r ın so n n e v i le r i y e n i ş a r t l a r a u y a c a k k i f a y e t t e o lm a d ık la r ı g ib i, b e k a la r ın ı s a ğ la y a b ile c e k ş a r t l a r a d a h iç b i r y e r d e r a s t la m a m ış la r d ı r . O n la r ın z a m a n ın d a d ü n y a , t a h a m m ü l e d e m iy e c e k le r i k a d a r ç e t in ş a r t l a r iç in d e b u l u n m u ş , b ö y le c e M e so z o ik h a y a t ı a ğ ır , f a k a t d e v a m lı b i r k a t l ia m a u ğ r a m ış t ı r . M e so z o ik ’te n s o n r a k a r ş ı la ş t ığ ım ız y e n i s a h n e , s o ğ u ğ a v e ç e t in ş a r t l a r a d a h a f a z la d a y a n a b i le n y e n i b i r f lo r a v e y e n i b i r f a u n a n ın y e r y ü z ü n d e g i tg id e h ü k ü m r a n o lu ş u s a h n e s id ir .

F a k a t H a y a t K ita b ı ’r ıın b u y e n i c i ld in in b a ş la d ığ ı s a h n e h â lâ ç ıp la k v e f a k i r b i r s a h n e d ir . C y c a d ’l a n n v e t r o p i k a l k o n i f e r l e r in y e r in i , k ış ın k a r te s ir iy le , m a h v o lm a m a k iç in y a p r a k la r ın ı d ö k e n a ğ a ç la r , ç iç e k a ç a n b i tk i l e r v e f u n d a l a r a lm ış t ı r v e e v v e lc e s ü r ü n g e n le r in k a y n a ş t ığ ı y e r le r d e ş im d i o n l a r a v â r is o la r a k , g i tg id e a r t a n n e v ile rd e k u ş l a r v e m e m e li le r o r t a y a ç ık m a k ta d ır .

M E M E L İL E R Ç A Ğ I

Y e ry ü z ü n d e b u n d a n s o n r a k i b ü y ü k h a y a t ç a ğ ın ın b a ş la n g ıc ı o la n K a in o z o ik d e v r i b ü y ü k b i r a l t ü s t o lm a v e so n d e re c e ş id d e tl i b i r v o lk a n f a a l iy e t i d e v r i o lm u ş tu r . A lp ’le r in v e H im a la y a ’l a r ın b ü y ü k k ü t le le r i , K a y a l ık D a ğ la r v e A n d ’l a r ın b e lk e m iğ i b u d e v ird e te ş e k k ü l e tm iş , ş im d ik i o k y a n u s l a r ın g e n e l ç iz g i le r i ç iz ilm iş , k ı t ’a l a r m e y d a n a ç ık m ış tı r . D ü n y a n ın h a r i t a s ı a z -ç o k b u g ü n k ü h a r i t a y a b e n z e y e n b i r ş e k il a lm a y a b a ş la m ış t ı r . Ş im d ik i t a h m in le r e g ö re , K a in o z o ik d e v r in in b a ş la n g ıc ın d a n b u g ü n e k a d a r k ı r k i lâ s e k s e n m ily o n y ıl g e ç m iş t ir .

K a in o z o ik d e v r in in b a ş la n g ıc ın d a , d ü n y a n ın ik lim i ço k s e r t t i . B u ik lim , g i tg id e s ı c a k la ş a r a k b ü y ü k b i r b o l lu k s a f h a s ı m e y d a n a g e lm iş , b u s a f h a y ı m ü te a k ip ş a r t l a r y e n id e n ç e t in le ş e r e k a r z so n d e re c e s o ğ u k d e v re le re , y â n i B u z Ç a ğ l a r ı n a d a lm ış t ı r v e iş te ş im d i d ü n y a h e r h a ld e y a v a ş y a v a ş b u ç a ğ la r d a n ç ık ıp , k u r tu lm a k ta d ı r .

F a k a t ik lim d e ğ iş m e s in in s e b e p le r in i k â f i d e re c e d e b i l m e d iğ im iz iç in , ö n ü m ü z d e k i ik lim ta h a v v ü l le r in in n e y o ld a o la c a ğ ın ı k e s t ir e m iy o r u z . B e lk i g ü n e ş in d a h a y a k ıc ı o la c a ğ ı b i r d e v ir e d o ğ r u g id iy o ru z , b e lk i d e b a ş k a b i r B u z Ç a ğ ı’n a d o ğ r u k a y ıy o ru z ; v o lk a n f a a l iy e t i v e d a ğ k ü t le l e r i n in a l t ü s t o lu ş u a r t a b i l i r v e y a azab ilir-, b ilm iy o ru z-, k â f i b i lg im iz y o k .

B u d e v r in a ç ı lm a s iy le b i r l ik te ç a y ı r l a r d a m e y d a n a g e lir ; i lk d e f a o l a r a k d ü n y a d a o t l a k l a r v a r d ı r v e b i r v a k i t l e r e h e m m iy e ts iz b i r h a y v a n t ip i o la n m e m e li le r t ip in in t a m o l a r a k g e liş m e s i n e t ic e s in d e b i r t a k ım e n te r e s a n o t la y ıc ı h a y v a n l a r v e o n la r ı a v la y a r a k y a ş a y a n e to b u r h a y v a n t ip le r i m e y d a n a ç ık a r .

î lk b a k ış ta , i lk m e m e li le r , ç a ğ l a r c a ö n c e b o l s a y ıd a g e liş ip y a ş a d ık t a n s o n r a , n e s i l le r i in k ı r a z a u ğ r a y a n e to b u r v e o to b u r s ü r ü n g e n le r d e n s a d e c e b a z ı ö z e ll ik le r iy le a y r ı l ı r g ib i g ö r ü n ü r le r . D ik k a ts iz b i r m ü ş a h it , ş im d i b a ş l a y a n b u ik in c i u z u n s ıc a k l ık v e b o l lu k ç a ğ ın d a t a b i a t ı n i lk s ıc a k l ık v e b o l lu k ç a ğ ın ı t e k r a r l a m a k t a n b a ş k a b i r şe y y a p m a d ı ğ ın ı, e to b u r v e o to b u r m e m e li le r in e to b u r v e o to b u r D in o - s a u r u s ’l a r a n a z i r e te ş k il e tt iğ in i , P te r o d a c ty u s ’l e r in y e r in i k u ş l a r ın a ld ığ ın ı z a n n e d e b i l i r . F a k a t b u ta m a m iy le s a th ı b i r m u k a y e s e o lu r . K â in a t t a k i ç e ş it l i l ik s o n s u z v e d a im îd ir b u ç e ş it l i l iğ in g e n iş le m e s in e so n y o k tu r , t a r i h h iç b i r z a m a n t e k e r r ü r e tm e z v e h iç b i r m u k a y e s e t a m a m iy le d o ğ r u o lm a z . M e so z o ik v e K a in o z o ik ç a ğ la r ın d a k i h a y a t l a r a r a s ın d a f a r k l a r b e n z e r l ik le r d e n ç o k d a h a d e r in d ir .

B u f a r k l a r ın e n k ö k lü s ü , b a h is k o n u s u ik i d e v r in a k lî h a y a t l a r ın d a d ı r , v e b i lh a s s a m e m e li h a y a t ın ı v e o n d a n d a h a a z o l a r a k m e m e li h a y a t ın ı s ü r ü n g e n h a y a t ın d a n a y ır - d e d e n şe y , a n a - b a b a n ın y a v r u la r iy le d e v a m lı t e m a s h a lin d e b u lu n m a la r ıd ı r . P e k a z o la n i s t i s n a l a r b i r t a r a f a b ı r a k ı l a c a k o lu r s a , s ü r ü n g e n le r , y u m u r ta l a r ın ı k e n d i h a l l e r in e te r k e - d e r le r . S ü r ü n g e n y a v r u s u n u n a n a - b a b a d a n h a b e r i y o k tu r ; o n u n a k l î h a y a t ı , o ld u ğ u k a d a r , k e n d i öz t e c r ü b e le r iy le b a ş l a r v e b i te r ; s ü r ü n g e n y a v r u s u , k e n d i b e n z e r le r in in v a r l ığ ın ı h o ş g ö r ü r , f a k a t o n la r l a b i r i r t i b a t ı y o k tu r ; o n la r ı k a t iy e n t a k l id e tm e d iğ i g ib i, o n l a r d a n b i r ş e y d e ö ğ r e n m e z , o n la r la i ş b ir l iğ i y a p m a k ta n â c iz d ir . O n u n h a y a t ı t e c r id e d i lm iş b i r f e rd in h a y a t ıd ı r . F a k a t m e m e li le r in v e k u ş l a r ın a y ır d e d ic i v a s f ı o la n y a v r u y u b e s le m e k v e o n u k o r u m a k u s û lü ile b i r l ik te t a k l i t y o lu i le ö ğ re n m e k , h a b e r v e r ic i s e s le r v e y a b i l in e n b a ş k a h a r e k e t l e r le h a y v a n la r ın

b i r b i r i n i k o n t r o l e tm e s i v e b i r b i r in e b i r ş e y le r ö ğ re tm e s i im k â n ı d a h a s ı l o lu r . B ö y lece , y e r y ü z ü n d e ö ğ r e n m e k k a b i l iy e t i o la n b i r h a y a t ş e k l i m e y d a n a g e ld i.

K a in o z o ik d e v r in in i lk m e m e li le r i b e y in le r in in b ü y ü k lü ğ ü b a k ım ın d a n , d a h a f a a l b i r h a y v a n o la n e to b u r D in o - s a u r u s ’l a r a b i r a z ü s tü n d ü r l e r , f a k a t K ü lte B e lg e le r i ’n i o k u m a y a d e v a m e d ip , y e n i z a m a n la r a d o ğ r u g e ld ik ç e , m e m e li h a y v a n la r ın h e r ı r k ın d a b e y in h a c m in in d e v a m lı o la r a k b ü y ü d ü ğ ü n ü g ö r ü r ü z . M e se lâ , b a ş l a n g ıç l a r a a i t d e n i le b i le c e k b i r s a f h a d a , R h in o k e r o s ’a b e n z e r h a y v a n la r ın m e y d a n a ç ık t ığ ın ı g ö r ü r ü z . B u d e v r in i lk b ö lü m ü n d e y a ş a y a n T i ta n o th e r iu m d e d iğ im iz b i r y a r a t ık v a r d ır . B u h a y v a n , m u h te m e le n , â d e t l e r i v e i h t iy a ç la r ı b a k ım ın d a n b u g ü n k ü R h in o k e r o s ’l a r a p e k b e n z e r d i . F a k a t , b e y n in in h a c m i b u g ü n k ü h a le f in in k in in o n d a b i r i k a d a r b i le d e ğ ild i.

İ lk m e m e li le r , e m z irm e iş i s o n a e r e r e rm e z , m u h te m e le n y a v r u la r ın d a n a y r ı l ıy o r la r d ı , f a k a t k a r ş ı l ık l ı a n la ş m a k a b il iy e t i te ş e k k ü l e t t i k te n s o n r a , b i r l iğ i d e v a m e t t i r m e n in f a y d a la r ı p e k b ü y ü k o lm u ş tu r . B u g ü n b a z ı n e v i le r e a i t m e m e l i le r h a k ik î b i r c e m iy e t h a y a t ı b a ş la n g ıc ı y a ş a m a k ta , s ü r ü l e r h a l in d e b i r a r a d a b u lu n m a k ta , b i r b i r l e r in i g ö z le m e k te , b i r b i r in i ta k l id e tm e k te , b i r b i r l e r in in h a r e k e t l e r in d e n v e y a s e s le r in d e n te h l ik e h a b e r i m â n a s ı ç ık a r m a k ta d ı r l a r . B u, d ü n y a n ın d a h a ö n c e o m u r g a l ı h a y v a n la r d a g ö rm e m iş o ld u ğ u b i r h a ld i r . G e rç i s ü r ü h a l in d e s ü r ü n g e n le r v e b a l ık l a r b u lu n a b i l i r ; b u n la r , b ü y ü k s a y ıd a y u m u r ta d a n ç ık m ış la r v e a y n ı ş a r t l a r o n la r ı b i r a r a d a b u lu n d u r m u ş tu r , f a k a t c e m iy e t h a y a t ı y a ş a y a n , m e m e li le rd e k i b i r l ik , s a d e c e m a d d i b i r b i r l ik d e ğ ild ir , b u b i r l iğ i iç te n g e lm e b i r h is d e d e s te k le m e k te d ir . M e m e li le r , s a d e c e b i r b i r i n e b e n z e y e n v e b ö y le c e a y n ı z a m a n la r d a a y n ı y e r le r d e b u lu n a b i le n h a y v a n l a r d e ğ ild ir ; o n la r b i r b i r l e r in i s e v e r le r v e b i r a r a d a y a ş a r l a r .

S ü r ü n g e n d ü n y a s ı ile b iz im in s a n z e k â s ı d ü n y a m ız a r a s ın d a k i b u f a r k ı d iğ e r b în o la n b iz le r , b i r t ü r lü a n la y a m a y ız . B ir s ü r ü n g e n i h a r e k e te g e t i r e n i ç g ü d ü le r in b a s i t v e f e v r i s a ik le r in i , o n u n a r z u v e i ş t a h la r ın ı , k o r k u v e n e f r e t

l e r in i i d r â k e d e m e y iz . B iz le r i h a r e k e te g e t i r e n s a ik le r in h e p s i d e k a r ı ş ık ş e y le r o ld u ğ u iç in , o n la r ın h a l le r in d e k i b u b a s i t l iğ i a n la m a m ız a im k â n y o k tu r ; b iz im k ile r y a ln ız â c i l i h t iy a ç la r d a n i le r i g e lm e z le r , a y n ı z a m a n d a te e m m ü l v e m ü lâ h a z a y a d a y a n ı r la r . M e m e li le rd e v e k u ş l a r d a b a ş k a f e r t l e r e k a r ş ı a lâ k a , c e m iy e t h a l in d e y a ş a m a ih t iy a c ı v e b a s i t ş e k ild e d e o lsa , b iz im k in e b e n z e y e n b i r n e f s e h â k i m iy e t v a r d ır . B u n d a n d o la y ı b u h a y v a n la r ın h e m e n b ü tü n c in s le r iy le m ü n a s e b e t le r te s is e d e b i l iy o ru z . O n la r , ı s t ı r a p ç e k t ik le r i z a m a n h is le r im iz i h a r e k e te g e t i r e n s e s le r ç ık a r ı r la r , h a r e k e t l e r y a p a r l a r . O n la r ı a n la y ış l ı e v h a y v a n la r ı y a p a b i l ir iz . O n la r ı t e r b iy e e d e r , b iz le re k a r ş ı n e f is le r in e h â k im e h li h a y v a n l a r h a l in e g e t i r e b i l i r iz .

K a in o z o ik d e v r in in e n ö n e m li ö z e lliğ i o la n b e y n in m û t a t t a n f a z la b ü y ü m e s i o lay ı, f e r t l e r a r a s ı n d a y e n i t a r z d a b i r m ü n a s e b e t v e t e s a n ü d e d e lâ le t e d e r . B u o lay , p e k y a k ın d a b a h s e d e c e ğ im iz in s a n c e m iy e t le r in in t e ş e k k ü lü h â d is e s in in h a b e r c is id i r .

K a in o z o ik d e v r i i le r le d ik ç e b u d e v r in f lo r a v e f a u n a s ı ile b u g ü n k ü d ü n y a n ın b i tk i v e h a y v a n la r ı a r a s ın d a k i b e n z e r l ik a r t t ı . Ş im d ik i c a n l ı la r ın h iç b i r in e b e n z e m e y e n k a b a - s a b a h a r e k e t l i d e v g ib i y a r a t ı k l a r o la n U in t a t h e r e ’l e r v e T i t a n o th e r e ’l e r y o k o ld u . D iğ e r t a r a f t a n b a z ı k a b a - s a b a t a v ı r l ı g a r ip h a y v a n ş e k i l le r i te d r ic i v e d e v a m lı b i r t a r z d a i s t ih a le e d e e d e , b u g ü n k ü d ü n y a n ın z ü r a f a la r ı , d e v e le r i , f i l le r i , g e y ik le r i , k ö p e k le r i , a r s l a n l a r ı v e k a p la n l a r ı h a l in i a lm ış la r d ı r . B i lh a s s a a tm g e ç ird iğ i i s t ih a le , je o lo jik b e lg e le r d e iy ic e t a k ib e d ile b i lm e k te d i r . E lim iz d e K a in o z o ik d e v r in in i lk z a m a n la r ın a a i t T a p i r a ’y a b e n z e y e n k ü ç ü k b i r y a r a t ığ ın b ü tü n is t ih a le s a f h a l a r ın ı g ö s te r e n b i r ş e k i l le r s e r is i v a r d ır . B ir d e ş im d i b i r b i r i n e e k le n e c e k a z -ç o k s a r ih b i r b ü tü n h a l in e g e t i r i lm iş o la n L a m a ’l a r a v e D e v e ’l e r e a i t is t ih a le ş e k i lle r i m e v c u t tu r .

M A Y M U N L A R , K U Y R U K S U Z M A Y M U N L A R VE Y A R I İN S A N L A R

N a tü r a l i s t le r , M e m e li le r s ın ı f ın ı b i r ta k ım t â l i s ın ı f la r a a y ı r ı r l a r . B u n la r ın b a ş ın d a ; M a k i’le r v e y a L e m u re s ’le r , M a y m u n la r v e K u y r u k s u z M a y m u n la r ’l a b i r l ik te I n s a n ’ı d a iç in e a la n P r im a s 'la r tâ l i s ın ı f ı g e lir . B u ta s n if , b a ş la n g ıç t a a n a to m ik b e n z e r l ik le r e d a y a n ıy o r , h e r h a n g i b i r a k l î v a s fı d ik k a te a lm ıy o rd u .

Ş im d i P r im a s ’l a r ın t a r ih i , jeo lo ji a la n ın d a ç ö z ü lm e s i c;ok g ü ç b i r m e s e le h a l in d e d ir . B u n la r ın ç o ğ u , m a k i le r v e m a y m u n la r g ib i o r m a n la r d a v e y a b a b o o n ’l a r ( ş e b e k le r ) g ib i k a y a l ık y e r le r d e y a ş a y a n h a y v a n la r d ı r v e b u s e b e p le n a d i r e n s u y a b a t ıp r ü p u s l a ö r tü lü k a lm ış la r d ı r ; d iğ e r t a r a f t a n e k s e r i s in in n e v ile r i ç o k d a o lm a d ığ ın d a n , b u n la r ın fo s i l le r i a t , d e v e v e s a i r e n in k i le r g ib i b o l d e ğ ild ir . F a k a t b iz b i l iy o ru z k i, K a in o z o ik d e v r in in e n b a ş ın d a , y â n i, b u n d a n 40.000.000 y ıl k a d a r ö n c e , ip t id a î m a y m u n la r ı v e m a k i le r i a n d ı r a n y a r a t ık l a r , d a h a k ü ç ü k b e y in le r i v e ş im d ik i h a le f le r in in k i k a d a r t e f e r r ü t e tm e m iş ş e k ille r iy le m e y d a n a ç ık m ış la rd ı .

O r t a K a in o z o ik d e v r in in b ü y ü k d ü n y a y a z ı, n ih a y e t s o n a e rd i. B u y a z , h a y a t t a r ih in in i lk ik i y a z ı o la n K ö m ü r B a ta k l ık la r ı y a z ı ile , S ü r ü n g e n le r Ç a ğ ı y a z ın d a n s o n r a g e lip , s o n a e re n ü ç ü n c ü y a z o lu y o rd u . D ü n y a b i r k e r e d a h a s ü r ’a t le b i r B u z Ç a ğ ı’n a a v d e t e tt i . D ü n y a n ın ik lim i b u z g ib i o ld u , s o n r a b i r m ü d d e t iç in y u m u ş a d ı , s o n r a y e n id e n b u z g ib i s o ğ u d u . G e ç m iş in s ıc a k la r ın d a , ş im d i g a z e te c i le r in d o la ş tığ ı L o n d r a ’n ın F le e t S t r e e t c a d d e s in d e , h ip p o p o - t a m o s ’l a r ( su a y g ı r l a r ı ) y a r ı t r o p ik a l b i r ik l im in m e b z u l b i tk i l e r i a r a s ın d a b a t ıp ç ık m ış la r , k ı l ıç g ib i d iş le r i o la n v e K ılıç D iş li K a p la n d e d iğ im iz b i r k a p la n d a a v ın ı k o v a la - m ış tı . Ş im d i s ı r a so ğ u k b i r ç a ğ a v e s o n r a o n d a n d a so

K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ 35

ğ u k ç a ğ la r a g e lm iş t i . B u d e v ird e h a y v a n n e s i l l e r in in g e n iş ö lç ü d e im h a s ı h â d is e s i v u k u b u ld u . S o ğ u k ik lim e a l ış m ış p o s t lu b i r r h in o k e r o s v e f i l le r in i r i v e tü y lü b i r k u z e n i o la n m a m m o t, k u t b u n m is ö k ü z ü v e r e n g e y iğ i s a h n e d e n ç e k ild ile r . S o n r a a s ı r l a r b i r b i r in i k o v a la d ık ç a , k u z e y k u tb u b ö lg e s in i k a p la y a n b u z ta k k e s i v e b ü y ü k B u z Ç a ğ ı n ın ö ld ü r ü c ü s o ğ u ğ u , g ü n e y e d o ğ r u in d i, İ n g i l t e r e ’d e h e m e n h e m e n T h a m e s n e h r i h iz a s ın a u la ş t ı , A m e r ik a ’d a O h io ’y a v a rd ı . B u a r a d a s a d e c e b i r k a ç y ü z y ı l l ık d a h a s ıc a k d e v ir l e r g e ç m iş , f a k a t b u g ib i d e v ir le r in s o n u n d a s o ğ u k e v v e lk i le r d e n f a z la o lm u ş tu r .

J e o lo g la r , b u s o ğ u k ç a ğ la r d a n B ir in c i, İk in c i , Ü ç ü n c ü v e D ö rd ü n c ü B u z Ç a ğ la r ı d iy e , b u n l a n n a r a s ın d a k i d e v ir le r d e n d e A r a D e v i r le r d iy e b a h s e d e r le r . B iz B ü g ü n , o k o r k u n ç k ış y ü z ü n d e n h â lâ f a k ir le ş m iş v e z e d e le n m iş b i r h a l d e b u lu n a n b i r d ü n y a d a y a ş a m a k ta y ız . B ir in c i B u z Ç ağ ı, b u n d a n 600.000 y ıl ö n c e b a ş l ıy o rd u . D ö r d ü n c ü B u z Ç a ğ ı d a b u n d a n 50.000 y ıl k a d a r ö n c e e n ş id d e tl i s a f h a s ın a , e r iş iy o r d u . İ ş te i n s a n a b e n z e y e n i lk y a r a t ı k l a r k ü r e m iz d e b u u z u n d ü n y a k ış ın ın k a r l a r ı a r a s ın d a y a ş a m ış la rd ı r .

O r t a K a in o z o ik d e v r in d e ç e n e v e b a c a k k e m ik le r i h e m e n h e m e n in s a n m k i l e r v a s f ın d a o la n t ü r lü t ü r lü k u y r u k su z m a y m u n la r o r t a y a ç ık m ış t ır , f a k a t « h e m e n h e m e n in san » d iy e b i le c e ğ im iz y a r a t ı k l a r a a i t e s e r le r i a n c a k b u B u z Ç a ğ la r ın a y a k la ş t ık ç a b u lm a k ta y ız . B u e s e r le r , k e m ik g ib i ş e y le r o lm a y ıp , â le t le r d e n ib a r e t t i r . A v r u p a ’d a , y a r ım i lâ b i r m ily o n y ıl ö n c e k i b u d e v re a i t r ü s u p l a r iç in d e u c u k e s k in le ş t i r i lm iş â le t le r le ç e k iç v u r m a k , k a z ım a k v e y a s a v a ş m a k is te y e n e li işe y a t ık b a z ı y a r a t ı k l a r t a r a f ın d a n b i l h a s s a y o n tu lm u ş o ld u k la r ı m u h a k k a k b u lu n a n ç a k m a k l a r v e t a ş l a r b u lu y o r u z . B u â le t le r e E o il th o s ’l a r « Ş a fa k t a ş la r ı v e y a B a ş la n g ıç ta ş la r ı» d e n il iy o r . A v r u p a ’d a b u â le t le r i y a p m ış o la n y a r a t ığ ın k e m ik le r i v e y a b a ş k a k a l ın t ı l a r ı y o k tu r , s a d e c e o â le t le r v a r d ır . B u n la r ı y a p a n l a r i n s a n d a n t a m a m iy le f a rk l ı , f a k a t z e k î b i r m a y m u n n e v ’i o lm a lıd ır . F a k a t C a v a ’d a k i T r in i l ’d e b a h is k o n u s u ç a ğ a a i t k a

l ın t ı l a r a r a s ı n d a b u lu n m u ş o la n b i r k a f a t a s ı p a r ç a s ı , ç e ş i t li d i ş le r v e k e m ik le r , d ik y ü r ü d ü ğ ü a n la ş ı l a n v e k a f a t a s ı b u g ü n k ü k u y r u k s u z m a y m u n u n k in d e n b ü y ü k o la n b i r n e v i k u y r u k s u z m a y m u n - in s a n ’a a i t t i r l e r . B u y a r a t ığ a , ş im di, <-dik y ü r ü y e n k u y r u k s u z m a y m u n - in s a n » m â n a s ın a P i th e c a n t r o p u s E re c tu s d e n i l iy o r v e o n a a i t k ü ç ü k b i r te p s i d o lu s u k e m ik , E o li th o s ’la r ı y a p a n y a r a t ık l a r ı t a s a v v u r e d e b ilm e m iz e y a r ıy a b ile c e k y e g â n e v a s ı ta o l a r a k k a lm a k ta d ı r .

Y a r ı in s a n d e n ile n b i r y a r a t ığ a a i t k a l ı n t ı l a r b u la b i l m e m iz , a n c a k b u n d a n b i r ç e y r e k m ily o n y ıl ö n c e k i k u m d e v r in e e r iş i ld iğ i z a m a n m ü m k ü n o lm a k ta d ı r . B u k u m la r d a p e k ç o k m ik ta r d a b u lu n a n â le t le r d e g i tg id e d a h a m ü k e m m e l b i r h a l a lm a k ta d ı r l a r . A r t ık k a b a s a b a E o li th o s ’- l a r b u lu n m a z ; y e n i â le t l e r a r t ı k h a y li u s ta l ık la y a p ılm ış b iç im li ş e y le rd ir . V e b u n la r , s o n r a l a r ı h a k ik î i n s a n la r t a r a f ın d a n y a p ı la n b e n z e r le r i â le t le r d e n ç o k d a h a b ü y ü k tü r le r . H e id e lb e r g ’d e b i r k u m y a ta ğ ın d a te k b i r y a r ı in s a n ç e n e k e m iğ i b u lu n m u ş tu r ; k a b a s a b a şe k ill i v e h a k ik î b i r in s a n ın ç e n e k e m iğ in d e n ç o k d a h a a ğ ı r v e ta m a m iy le çe- n e s iz o la n b u k e m ik a y n ı z a m a n d a in s a n ın k in d e n d a r o ld u ğ u n d a n a i t b u lu n d u ğ u y a r a t ığ ın d i l in in k o n u ş a b i le c e k ş e k ild e a ğ z ın ın iç in d e h a r e k e t e d e b i lm iş o lm a s ı d ü ş ü n ü le m e z . B ilim a d a m la r ı b u ç e n e k e m iğ in in i r i l iğ in e b a k a r a k b u y a r a t ı ğ ın m u a z z a m k o l v e b a c a k v e e l le r i o la n v e v ü c u d u s ık b i r tü y le k a p lı , h e m e n h e m e n in s a n n e v i ’in d e n i r i y a r ı b i r c a n a v a r o la b i le c e ğ in i f a r z e d iy o r l a r v e o n a H e id e lb e rg A d a m ı d iy o r la r .

Z a n n ım c a , b u ç e n e k e m iğ i d ü n y a d a in s a n m e r a k ve t e c e s s ü s ü n ü e n f a z la t a h r ik e d e n ş e y le r d e n b i r id i r . O n a b a k ın c a , k u s u r lu b i r a d e s e v a s ı ta s iy le g e ç m iş i v e k â h a y a ğ ın ı s ü r ü y e r e k y ü r ü y e n , k â h ıs s ız y e r le r d e k ılıç d iş li k a p l a n d a n s a k ın m a k ü z e r e y e r le r d e s ü r ü n e n v e y a o r m a n l ık y e r le r d e tü y lü r h in o k e r o s ’l a r ı s e y r e d e n b u y a r a t ığ ın s a r ih b i r ş e k ild e g ö r ü le m iy e n m ü p h e m h ü v iy e t i b u l a n ık o la r a k se z ile b il iy o r , s o n r a b u c a n a v a r k e n d is in i t e tk ik e tm e m iz e

v a k i t b ı r a k m a d a n g ö z d e n k a y b o lu y o r . B u n u n la b e r a b e r to p r a k o n u n k u l la n m a k ü z e r e y o n tm u ş o ld u ğ u ta h r ib e d i l - m e z â le t le r le d o lu d u r .

S ö z ü g e ç e n ç e n e k e m iğ in d e n d e f a z la m e r a k v e te c e s s ü s u y a n d ı r a n b i r ş e y d e S u s s e x ’d e k i P il td o v ra ’d a b u lu n m u ş o la n b i r y a r a t ı ğ a a i t k a l ın t ı l a r d ı r . B u k a l ın t ı l a r b u n d a n y ü z i lâ y ü z e ll i b in y ıl ö n c e y e a i t b i r ç a ğ a d e lâ le t e d e r g ib i g ö r ü n m e k te y s e le r d e b a z ı b i lg in le r o n la r ı H e id e l- b e rg ç e n e k e m iğ in d e n d a h a ö n c e k i z a m a n la r a a i t s a y ıy o r la r . B u r a d a b u lu n m u ş o la n la r , b u g ü n k ü k u y r u k s u z m a y - m u n la n n k in d e n ç o k d a h a b ü y ü k k a l ın b i r y a r ı in s a n k a f a ta s ı ile a y n ı y a r a t ığ a a i t o lu p o lm a d ığ ı b i l in m iy e n b i r ç e n e k e m iğ i , b i r d e i t i n a ile y o n tu lm u ş b u l u n d u ğ u n a ş ü p h e o lm ıy a n v e iç in d e b i r d e lik o y u ld u ğ u a n la ş ı l a n s o p a ş e k l in d e y o n tu lm u ş b i r f il k e m iğ i p a r ç a s ıd ır . A y r ıc a , ü z e r in d e ç e te le g ib i ç e n t ik le r o la n b i r r e n g e y iğ i u y lu k k e m iğ i v a r d ır . İ ş te h e p s i b u n d a n ib a re t .

K e m ik le r in iç in e d e lik a ç a n b u h a y v a n n a s ı l b i r y a r a t ık t ı? B ilim a d a m la r ı o n a E o a n th r o p o s y â n i Ş a f a k A d a m ı, B a ş la n g ıç A d a m ı a d ın ı v e r d i le r . B u y a r a t ı k k e n d i n e v ’in - d e n o la n y a r a t ık l a r d a n a y r ıd ı r , g e r e k H e id e lb e r g y a r a t ı ğ ın d a n g e r e k b u g ü n k ü h e r h a n g i k u y r u k s u z b i r m a y m u n d a n f a rk l ıd ı r . O n u n k a l ın t ı l a r ın a b e n z iy e n b a ş k a k a l ın t ı l a r b i l in m iy o r . F a k a t o d e v ir d e n 100.000 y ıl s o n r a s ın d a n i t i b a r e n y ığ ılm ış o la n ç a k ı l la r v e r ü s u p la r , ç a k m a k ta ş ı v e y a o n a b e n z e r t a ş l a r d a n y a p ılm ış â le t le r b a k ım ın d a n g i tg id e z e n g in le ş i r le r . B u â le t le r a r t ı k k a b a s a b a E o li th o s ’- l a r d e ğ ild i r . Ş im d i a r k e o lo g la r k a z ım a , d e lm e â le t le r iy le ç a k ı, m ız r a k a tm a ta ş ı v e b a l t a g ib i ş e y le r i a y ırd e d e b i l i - y o r la r .

B ö y le lik le g i tg id e in s a n a y a k la ş ıy o r u z . B u n d a n s o n r a ki b a h is te , i n s a n l ığ ın b u h a b e r c i l e r in in e n g a r ib i o la n N e- a n d e r t h a l e r ’le r i , y â n i t a m a m iy le d e ğ ils e b i le h e m e n h e m e n in s a n o la n y a r a t ık l a r ı t â r i f e d e c e ğ iz .

F a k a t ş u n u d a a ç ık ç a s ö y le m e k b e lk i y e r in d e o la c a k

t ı r k i, h iç b i r b i l im a d a m ı b u y a r a t ı k l a r d a n h e r h a n g i b i r in i , n e H e id e lb e rg a d a m ın ı n e d e E o a n th r o p o s ’u b u g ü n k ü in s a n ın c e t le r i s a y m a m a k ta d ı r . O n la r o ls a o ls a in s a n a y a k ın h a y v a n «şekil» le r id i r .

N E A N D E R T H A L A D A M I V E R H O D E S ÎA A D A M I

B u n d a n e ll i - a l tm ış b in y ıl k a d a r ev v e l, D ö rd ü n c ü B u z Ç a ğ ı h e n ü z e n h a d d e v re s in e e r m e d e n ö n c e , y e r y ü z ü n d e y a ş ıy a n b i r y a r a t ık o k a d a r i n s a n a b e n z iy o r d u k i, z a m a n ım ız d a b u lu n m u ş o la n k a l ın t ı l a r ı d a h a b u n d a n b i r k a ç y ıl ö n c e y e k a d a r in s a n k a l ın t ı l a r ı a d d e d i l iy o rd u . E lim iz d e b u y a r a t ığ a a i t k a f a t a s la r ı n d a n v e k e m ik le r d e n b a ş k a , y a p ıp k u l la n d ığ ı b i r s ü r ü b ü y ü k ç a p ta â le t v a r d ı r . B u y a r a t ı k a te ş y a k a r d ı , s o ğ u k ta n k o r u n m a k iç in m a ğ a r a l a r d a o t u r u r d u , b e lk i h a y v a n d e r i le r in i k a b a s a b a t e r b iy e e d ip g iy e rd i , ve in s a n g ib i s a ğ e liy le iş g ö r ü r d ü .

F a k a t ş im d i ı r k b i lg in le r i b u y a r a t ık l a r ın h a k ik i in s a n ol« m a d ik le r in i i le r i s ü r ü y o r la r . B u m a h lû k la r a y n ı c in s in b a ş k a b i r n e v ’in e a i t t i r l e r . B u y a r a t ık l a r ın i le r iy e d o ğ r u ç ık ık i r i ç e n e k e m ik le r i , ç o k d a r a l ı n l a n v e g ö z le r in in ü z e r in d e i r i k a ş ç ık ın t ı l a r ı v a r d ı . E lle r in in b a ş p a r m a k la r ı i n s a n la r ın a k s in e o l a r a k ö te k i p a r m a k la r ın k a r ş ı s ın a g e lm e z d i , b o y u n la r ı o ş e k ild e y d i k i b a ş la r ın ı a r k a y a ç e v i r e m e z le r v e g ö k y ü z ü n e b a k a m a z la r d ı . B e lk i, b a ş l a n ö n e v e i le r iy e d o ğ r u e ğ ik o la r a k , s a l la p a t i b i r y ü r ü y ü ş le r i v a r d ı . B u y a r a t ı k l a n n ç e n e s iz ç e n e k e m ik le r i H e id e lb e r g ’d e b u lu n a n ç e n e k e m iğ in e b e n z e r v e in s a n ç e n e k e m iğ in d e n b a r iz ş e k ild e f a rk l ıd ı r . S o n ra , d iş le r i d e in s a n d iş le r in d e n f a rk l ıy d ı . A z ı d iş le r i y a p ı l ı ş l a r ı b a k ım ın d a n b iz im k ile rd e n d a h a k a r ış ık t ı , e v e t d a h a b a s i t d e ğ il d a h a k a n ş ık t ı . B u y a r ı i n s a n la r d a h a k ik i in s a n l a r d a k i b a r iz k ö p e k d iş le r i y o k tu . K a f a t a s la r ın ın h a c ım ı ta m a m e n in s a n m k i g ib iy d i , f a k a t b e y in a r k a t a r a f t a d ah a ,

K I S A D Ü N Y A T A R Î H t 89

i r i , ö n t a r a f t a d a h a a lç a k t ı . A k lî m e le k e le r i in s a n la r m k in - d e n f a rk l ıy d ı . B u y a r a t ı k l a r in s a n la r ın c e d d i d e ğ ild i. O n la r g e r e k a k ıl g e r e k b e d e n b a k ım ın d a n in s a n n e s l in d e n b a ş k a b i r n e s le m e n s u p tu la r .

N e s li tü k e n m iş b u l u n a n b u in s a n n e v 'in in k a f a t a s la r ı v e k e m ik le r i e z c ü m le N e a n d e r th a l ’d e b u lu n m u ş o ld u ğ u iç in b u g a r ip i lk i n s a n l a r a N e a n d e r ta h a l A d a m ı v e y a N e- a n d e r t h a l ’li ( a lm a n c a : N e a n d e r th a le r ) a d ı v e r i lm iş t i r . B u a d a m l a r y ü z le rc e v e b e lk i b in le rc e y ıl A v r u p a ’d a y a ş a m ış la rd ır .

O z a m a n la r d ü n y a n ın ik lim i v e c o ğ r a f y a s ı b u g ü n k ü n d e n ç o k f a rk l ıy d ı . M e s e lâ A v ru p a , T h a m e s n e h r i b ö lg e s i n e v e m e r k e z î A lm a n y a ’y a k a d a r g ü n e y e in e n b u z la r la k a p lıy d ı; B r i ta n y a ’y ı F r a n s a ’d a n a y ı r a n K a n a l y o k tu ; A k d e n iz i le K ız ıld e n iz , e n d e r in k ı s ım la r ın d a b i r s ı r a g ö l b u l u n a n d e r in v â d i le rd e n ib a r e t t i v e b ü y ü k b i r iç d e n iz b u g ü n k ü K a r a d e n iz ’d e n b a ş l a y a r a k g ü n e y R u s y a ’y ı d a iç in e a lm a k s u r e t iy le o r t a A s y a ’y a k a d a r y a y ıl ıy o rd u . B ilf iil b u z a l t ın d a b u lu n m a y a n İ s p a n y a ile A v r u p a ’n ın b ü y ü k b i r k ı s m ı L a b r a d o r ik l im in d e n s e r t b i r ik lim i o la n so ğ u k v e k a s v e tl i y ü k s e k a r a z id e n ib a r e t t i ; m u te d i l b i r ik lim e k a v u ş m a k iç in t â k u z e y A f r ik a ’y a k a d a r in m e k ic a b e d iy o rd u . G ü n e y A v r u p a ’n ın s e y r e k k u tu p b i tk i l e r i s e r p i l i so ğ u k s te p le r in d e p o s t lu m a m m o t v e p o s t lu r h in o k e r o s g ib i d a y a n ık l ı h a y v a n la r , i r i ö k ü z le r v e r e n g e y ik le r i , ş ü p h e s iz y iy e c e k b i tk i p e ş in d e , i lk b a h a r d a k u z e y e , s o n b a h a r d a g ü n e y e d o ğ r u s ü r ü p g id iy o r la rd ı .

N e a n d e r th a l a d a m ın ın k ü ç ü k a v h a y v a n la r ı b ö ğ ü r t le n v e k ö k g ib i y iy e c e k t e d a r ik e d e b i lm e k ü z e r e d o la ş ıp d u r d u ğ u s a h n e iş te b ö y le y d i . B u y a r a t ığ ın k ü ç ü k d a l u ç la r ı v e k ö k le r ç iğ n iy e n b i r o to b u r o lm u ş o lm a s ı m ü m k ü n d ü r . Y a s s ı v e m ü k e m m e l d iş le r i o n u n d a h a z iy a d e b i tk i y e d iğ in i g ö s te r i r . F a k a t o tu r d u ğ u m a ğ a r a l a r d a , b ü y ü k h a y v a n la r a a i t v e i liğ i ç ık a r ı lm a k ü z e r e ç a t l a t ı lm ış k e m ik le r d e b u lu n u y o r . K u l la n d ığ ı s i l â h l a r b ü y ü k h a y v a n la r l a y a p t ığ ı a ç ık s a v a ş l a r d a p e k iş in e y a r a m a m ış o ls a g e r e k t i r ; o n

l a r a h e r h a ld e n e h i r l e r i g e ç t ik le r i g ü ç d u r u m la r ın d a h ü c u m e tm iş , h a t t â o n la r ı y a k a l a m a k iç in t u z a k ç u k u r l a n k a z m ış t ır . B e lk i s ü r ü l e r in a r d ın d a n g id iy o r v e d ö ğ ü şm e - ie rd e ö le n h a y v a n la r d a n n a s ip le n iy o r , b e lk i k e n d i z a m a n ın d a h â lâ m e v c u t o la n k ı l ıç d iş li k a p la n a ç a k a l l ık e d iy o rd u . İh t im a l, b u y a r a t ık u z u n ç a ğ la r b o y u n c a o to b u r o la r a k y a ş a d ık ta n s o n r a B u z Ç a ğ ı ’n ın ç e t in z o r lu k l a n iç in h a y v a n la r a h ü c u m e tm e y e b a ş la m ış t ı r .

B u N e a n d e r th a l a d a m ın ın n e y e b e n z e d iğ in i t a h m in e d e m iy o ru z . B e lk i ç o k tü y lü id i v e ta m a m iy le in s a n m k i- n e a y k ır ı b i r g ö r ü n ü ş ü v a rd ı . İk i a y a ğ ı ü z e r in d e d ik d u r d u ğ u b i le ş ü p h e l id i r . A y a k ta d u r a b i lm e k iç in a y a k la r ın ı o ld u ğ u k a d a r e l le r in in te r s in i k u l la n m ış o la b i l ir . İ h t im a l y a ln ız b a ş ın a v e y a k ü ç ü k a ile g r u p l a r ı h a l in d e g e z in i r di. Ç e n e k e m iğ in in y a p ıs ın a b a k ı la c a k o lu r s a b iz im a n la d ığ ım ız m â n a d a k o n u ş m a s ın a im k â n y o k tu .

B in le rc e y ıl b o y u n c a b u N e a n d e r th a l a d a m la r ı A v r u p a s a h a s ın d a y a ş ıy a n e n i le r i h a y v a n l a r o lm u ş la r d ı r ; v e s o n ra , b u n d a n o tu z , k ı r k b in y ıl ö n c e , ik l im in s ıc a k la ş - m a s iy le b i r l ik te , d a h a z e k i, d a h a ç o k ş e y b i le n , k o n u ş a n ve a r a l a r ı n d a i ş b ir l iğ i y a p a n , a y n ı a ile y e m e n s u p y a r a t ı k l a r d a n m e y d a n a g e lm iş b i r ı r k g ü n e y d e n g e le r e k N e a n d e r th a l a d a m la r ın ın h a y a t s a h a s ın a g ird i. N e a n d e r th a l a d a m la r ın ı m a ğ a r a l a r ın d a n v e o t u r d u k la r ı y e r le r d e n s ü r ü p a t tı; a y n ı a v la r ın p e ş in d e n koştu-, ih t im â l b u in s a n la r k o r k u n ç s e le f le r iy le s a v a ş a r a k o n la r ı y o k e t t i le r . G ü n e y d e n v e y a d o ğ u d a n ( ç ü n k ü m e n ş e le r in in n e r e s i o ld u ğ u h e n ü z b i lin m iy o r ) g e le r e k N e a n d e r th a l a d a m la r ın ın k ö k ü n ü k u r u t a n b u y e n i m is a f i r l e r b iz im le a y n ı k a n d a n o la n i lk h a k ik i in s a n la r d ı . K a f a ta s la r ı b a ş p a r m a k la r ı , b o y u n la r ı v e d iş le r i a n a to m i b a k ım ın d a n b iz im k ile r in a y n ı id i. C o ro - M a g n o n ’d a k i b i r m a ğ a r a d a v e G r im a ld i ’d e k i b i r d iğ e r in de, ş im d iy e k a d a r b i l in e n e n e sk i h a k ik î in s a n b a k iy e le r i o la n b ir ç o k i s k e le t le r b u lu n m u ş tu r .

B ö y lece ı r k ım ız K ü lte B e lg e le r i ’n e g i r m e k te ye b e ş e r n e v ’in in t a r ih i b a ş la m a k ta d ı r ,

İk l im in h â lâ s e r t o lm a s ın a r a ğ m e n d ü n y a d a g i tg id e ş im d ik i h a l in i b u lu y o r d u . B u z Ç a ğ ı ’n ın b u z u l l a r ı A v r u p a ’ d a n ç e k il iy o rd u . F r a n s a v e İ s p a n y a i s te p le r in d e o t ç o ğ a l d ık ç a b u r a la r d a k i r e n g e y ik le r i y e r le r in i b ü y ü k a t s ü r ü le r in e t e r k e t t i le r , m a m m o t’l a r d a g ü n e y A v r u p a ’d a g i tg i d e n â d i r l e ş e r e k n ih a y e t t a m a m e n k u z e y e d o ğ r u ç e k in d i le r .

H a k ik i i n s a n ın i lk o l a r a k n e r e d e n g e ld iğ in i b i lm iy o ru z . F a k a t 1921 y ılı y a z ın d a g ü n e y A f r ik a 'd a k i B ro k e n H il l’d e b i r i s k e le te a i t p a r ç a l a r l a b i r l ik te so n d e re c e e n t e r e s a n b i r k a f a t a s ı b u lu n d u . B u k a l ın t ı l a r ö z e l l ik le r i b a k ım ın d a n , N e a n d e r th a l a d a m ı i le h a k ik i in s a n a r a s ın d a b i r o r t a h a d o la n ü ç ü n c ü b i r in s a n n e v ’in e a i t g ib i g ö r ü n m e k te d i r l e r . B e y in m a h f a z a s ı N e a n d e r th a l a d a m ın ın - k in e n is p e tle ö n t a r a f ın d a d a h a b ü y ü k , a r k a t a r a f ın d a d a h a k ü ç ü k o la n b i r b e y in g ö s te r m e k te d i r . K a f a ta s ı d a t ı p k ı in s a n d a o ld u ğ u g ib i b e lk e m iğ i ü z e r in d e d im d ik d u r m a k ta d ı r . D iş le r v e k e m ik le r d e in s a n ın k i l e r g ib id ir . F a k a t y ü z ü , i r i k a ş k e m ik le r i v e k a f a t a s ın ın o r t a y e r in d e k i ç ık ın t ı h a t t ı ile , k u y r u k s u z m a y m u n u n y ü z ü n e b e n z e m iş o ls a g e r e k t i r . B u y a r a t ı k ş ü p h e s iz h a k ik î b i r in s a n d ı , şu f a r k l a k i y ü z ü , k u y r u k s u z m a y m u n u n k in i a n d ı r a n N e a n d e r th a l a d a m ın d a k i g ib i id i. Ş ü p h e y o k k i, R h o d e s ia a d a m ı h a k ik i i n s a n a N e a n d e r th a l a d a m ın d a n y a k ın d ı r .

R h o d e s ia ’d a b u l u n a n k a f a ta s ı , b e lk i , B u z Ç a ğ ı ’n ın b a ş l a n g ıç la r ı ile h a k ik î i n s a n ın o r t a y a ç ık ış ı a r a s ın d a g e ç e n u z u n z a m a n a r a l ığ ın d a d ü n y a d a y a ş a m ış o la n y a r ı i n s a n l a r a a i t o lm a k ü z e r e y a p ı la c a k u z u n b i r k e ş i f le r s i l s i le s in in s a d e c e ik in c i r ü k n ü , b e lk i d e o y a r ı in s a n la r ın k ö k ü n ü k u r u t m u ş o la n h a k ik î in s a n ın k e n d is id i r . B iz z a t R h o d e s ia k a f a t a s ı ç o k e sk i b i r ç a ğ a a i t o la b i l ir . B u k i t a b ın y a y ın la n m a s ı t a r ih in e k a d a r b u ç a ğ ın h a n g i ç a ğ o la b i le c e ğ i tâ y in e d ile m e m iş t i r . Y a r ı in s a n n e v ’in d e n o la n b u y a r a t ık b e lk i p e k y a k ın z a m a n la r a k a d a r g ü n e y A f r ik a ’d a y a ş a m ış t ı r .

İLK H A K İK Î İN S A N

B iz im le a y n ı a i le d e n o ld u k la r ı sö z g ö tü r m e y e n in s a n l a r h a k k ın d a i lm in s a h ip o ld u ğ u e n e s k i z a m a n la r a a i t a lâ m e t le r v e iz le r , B a tı A v r u p a ’d a v e b i lh a s s a F r a n s a v e I s p a n y a ’d a b u lu n m u ş tu r . 30.000 v e y a d a h a f a z la y ıl ö n c e y e a i t t a h m in e d ile n k e m ik le r , s i lâ h la r , k e m ik v e k a y a ü s tü n d e k a z ın t ı l a r , o y m a lı k e m ik p a r ç a l a n , m a ğ a r a l a r ın iç in e v e k a y a l a r ü z e r in e y a p ılm ış r e s im le r sö z ü g e ç e n m e m le k e t le r in h e r ik is in d e d e k e ş fe d i lm iş t i r . H a k ik î c e t- le r im iz e a i t b u i lk k a l ın t ı k e ş i f le r i b a k ım ın d a n h â le n İ s p a n y a e n z e n g in m e m le k e tt i r .

H iç ş ü p h e y o k k i b u g ib i ş e y le re a i t ş im d ik i k o l e k s i y o n la r ım ız g e le c e k te k e ş fe d i le c e ğ in i u m d u k la n m ız ın s a d e c e p e k k ü ç ü k b i r k ıs m ın d a n ib a r e t t i r . Ç ü n k ü z a m a n la , im k â n d a h il in d e o la n b ü t ü n k a y n a k la r ı lâ y ık iy le in c e le y e c e k ç o k s a y ıd a a r a ş t ı r ıc ı y e tiş e c e k v e ş im d ik i h a ld e a rk e o lo g - l a n n g id e m e d iğ i d ü n y a n ın b a ş k a m e m le k e tle r i i s t ik ş a f a t â b i t u tu l a c a k la r d ı r . A f r ik a v e A s y a ’n ın e n b ü y ü k k ı s ım la r ı b u iş le r le i lg i le n e n v e s e r b e s tç e i s t ik ş a f ta b u lu n m a la r ı n a m ü s a a d e o lu n a n b i r m ü ş a h i t t a r a f ın d a n h e n ü z d o la ş ıl- m a m ış t ır ; b u n d a n d o la y ı i lk h a k ik i in s a n ın s a d e c e b a t ı A v r u p a s a k in le r i o lm u ş o ld u k la r ı v e y a i lk o la r a k o r d a o r t a y a ç ık m ış b u lu n d u k la r ı g ib i d ü ş ü n c e le r d e n ç o k s a k ın m a lıy ız .

A s y a ’d a v e y a A f r ik a ’d a v e y a b u g ü n k ü d e n iz le r in d ib in d e k a lm ış d u r u m d a , ş im d iy e k a d a r b i l in e n le r d e n çok d a h a e sk iy e a i t v e ç o k d a h a b o l m ik t a r d a h a k ik î in s a n k a l ın t ı l a r ı m e v c u t o la b il ir . « A sy a v e y a A v ru p a » d e m e k le y e t in e re k A m e r ik a ’d a n b a h s e tm e y iş im in s e b e b i, ş im d iy e k a d a r t e k b i r d iş m ü s te s n a o lm a k ü z e r e o k ı t ’a d a g e re k P r im a te ’le re , g e r e k k u y r u k s u z b ü y ü k m a y m u n la r a , g e re k

in s a n la r a , N e a n d e r th a l a d a l ı l a r ı n a v e y a i lk h a k ik î in

K I S A D Ü N Y A T A R l H Î 43

s a n l a r a a i t h iç b i r k a l ın t ı b u lu n m a m ış o lm a s ıd ır . H a y a t ın m e y d a n a g e lip g e liş m e s i h e m e n h e m e n y a ln ız E sk i D ü n - y a ’y a m a h s u s b i r o la y g ib i g ö r ü lü y o r v e a n la ş ı ld ığ ın a g ö r e in s a n la r ın A m e r ik a k ı t ’a s ın a g e ç m e le r i ş im d i B e h r in g B o ğ a z ı i le k e s i lm iş b u l u n a n k a r a p a r ç a s ın d a n g e ç m e k s u r e t iy le v e a n c a k E sk i T a ş Ç a ğ ın ın s o n u n d a v u k u b u lm u ş tu r .

A v r u p a 'd a k i v a r l ı k l a r ı h a k k ın d a b i lg iy e s a h ip b u l u n d u ğ u m u z i lk h a k ik î in s a n la r ın e n a z ik i a y r ı ı r k a m e n s u p o ld u k la r ı a n la ş ı l ıy o r . B u ik i ı r k t a n b i r i p e k m ü k e m m e l b i r ı r k t ı ; b u n l a r u z u n b o y lu i n s a n la r d ı v e b e y in le r i d e b ü y ü k tü . B u ı r k a m e n s u p k a d ın k a f a t a s la r ı h a c im i t ib a r iy le b u g ü n k ü in s a n la r ın k in d e n b ü y ü k tü r . E rk e k i s k e le t le r in d e n b i r in in u z u n lu ğ u a l t ı k a d e m d e n f a z la d ı r . B u i n s a n la r b e d e n y a p ıl ış ı b a k ım ın d a n K u z e y A m e r ik a y e r l i le r in e b e n z e r le rd i . İ lk i s k e le t le r in b u lu n d u ğ u C ro -M a g n o n m a ğ a r a l a r ı n a i z a f e te n b u n l a r a C ro -M a g n o n ’l u l a r d e n ilm iş t i r . B u n l a r v a h ş iy d ile r , f a k a t m ü k e m m e l b i r s ın ı f a m e n s u p v a h ş iy d i le r . İk in c i ırk , y â n i G r im a ld i m a ğ a r a l a r ın d a b u lu n a n k a l ın t ı l a r ın te m s i l e t t iğ i ı rk , b â r iz s u r e t te z e n c i e v sa fm - d a y d ı. B u ı r k a e n y a k ın v e h â le n y a ş a m a k ta o la n i n s a n l a r G ü n e y A f r ik a 'd a k i B u s h m a n ’l a r i le H o t te n to t ’l a r d ı r . İ n s a n l ığ ın b i l in e n t a r i h i n in b a ş ın d a b e ş e r n e v ’in i ı r k b a k ı m ın d a n d a h a o z a m a n la r ik i n e v ’e a y r ı lm ış b u lm a k p e k ı lg i le n d ir ic i b i r o la y d ır . K e s in o l a r a k i le r i s ü r ü le c e k b i r t a h m in o lm a m a k la b e r a b e r , in s a n ın , C ro -M a g n o n ’lu la r ın s iy a h ta n z iy a d e e s m e r o lu p , D o ğ u ’d a n v e y a K u z e y ’d e n g e l m iş o ld u k la r ın ı , G r im a ld i ’l i le r in ise e s m e r d e n z iy a d e s iy a h o lu p E k v a to r d a n g e lm iş b u lu n d u k la r ın ı t a h m in e d e s i g e liy o r .

B e lk i 40.000 y ıl ö n c e y a ş a m ış o la n b u v a h ş i le r o k a d a r i n s a n d ı l a r k i, g e r d a n l ık y a p m a k ü z e r e d e n iz k a b u k la r ın ı d e l iy o r la r , k e n d i l e r in i b o y u y o r la r , k e m ik te n v e t a ş t a n o y m a ş e k i l le r y a p ıy o r la r , k a y a l a r v e k e m ik le r ü z e r in e ş e k i l l e r k a z ıy o r la r , m a ğ a r a l a r ın y u m u ş a k d u v a r la r ın a v e e l v e r iş l i k a y a s a t ıh l a r ın a k a b a s a b a f a k a t e k s e r iy a y ü k sek .

k a b i l iy e te d e lâ le t e d e n h a y v a n ş e k i l le r i r e s m e d iy o r la r d ı . Y a p t ık la r ı ç o k ç e ş it l i â le t le r d e N e a n d e r th a l a d a m ın ın â le t le r in d e n d a h a k ü ç ü k v e d a h a m ü k e m m e l ş e y le rd i; ş im d i m ü z e le r im iz d e b u in s a n la r ın y a p m ış o ld u k la r ı â le t le rd e n , k ü ç ü k h e y k e l le rd e n , k a y a y a ç iz i lm iş r e s im le rd e n v e s a i r b u g ib i ş e y le r d e n p e k ç o k v a r d ı r . B u n la r b a ş l a n g ıç ta a v c ı id ile r . P e ş in d e k o ş tu k la r ı b a ş l ıc a h a y v a n y a b a n i a t , y â n i o z a m a n k i s a k a l l ı k ü ç ü k m id il l i id i. B u h a y v a n ı d o la ş t ığ ı o t l a k l a r d a k o v a la r la r d ı . B iso n ö k ü z le r in i d e k o v a la r la r d ı . M a m m o t’u d a b i l i r le r d i , ç ü n k ü b iz e b u y a r a t ı ğ a a i t ç o k m u v a f f a k r e s im le r b ı r a k m ış la r d ı r . B ira z m ü p h e m b i r r e s m e g ö re h ü k ü m v e r i le c e k o lu r s a b u h a y v a n ı t u z a ğ a d ü ş ü r e r e k ö ld ü r ü y o r la r d ı .

K a r g ı la r v e s a p a n la r la a v la n ı r l a r d ı . Y a y v e o k k u l l a n m ış a b e n z e m e z le r v e o z a m a n la r h e n ü z h e r h a n g i b i r h a y v a n ı e h li le ş t i r m e y i ö ğ re n m iş o lm a la r ı ş ü p h e l id i r . K ö p e k le r i y o k tu . B u d e v ir e a i t b i r a t b a ş ı o y m a s ı v e b u n d a n b a ş k a , k ıv ır c ık p o s t lu v e d iz g in l i b i r a t ı te m s i l e t t iğ i t a h m in e d ile n b i r r e s im m e c v u t tu r . F a k a t o ç a ğ ın v e o b ö lg e n in a t ı in s a n t a ş ıy a b i lm iş o la m a z v e ş a y e t a t e h lil e ş t i r i lm iş s e a n c a k k e s im h a y v a n ı o l a r a k k u l la n ı lm ış t ı r . D a h a z iy a d e g a y r ı t a b i î b i r ş e y o la n h a y v a n s ü tü ile b e s le n m e y i o z a m a n la r ö ğ re n m iş b u lu n m a la r ı ş ü p h e l i v e i h t im â l d ış ın d a d ır .

H a y v a n d e r is in d e n ç a d ı r la r ı o lm a s ın a r a ğ m e n h e r h a n g i b i r b in a y a p m ış a b e n z e m e z le r v e k i l v e b a lç ık ta n ş e k i l le r y a p m a k la b e r a b e r b u n l a r ı p iş i r m e m iş le r d i r . M u tf a k â le t le r i o lm a d ığ ın a g ö r e y e m e k le r i ip t id a î o lm u ş o lm a l ıd ır . Z ir a a te d a i r s e p e t ö rm e y e v e y a k u m a ş d o k u m a y a d a i r h iç b i r şe y b i lm iy o r la r d ı . H a y v a n d e r is in d e n v e y a p o s tu n d a n e lb is e le r i b i r t a r a f a b ı r a k ı l a c a k o lu r s a b u i n s a n la r h e m e n h e m e n ç ıp la k y a ş a y a n v a h ş i le r d e n i b a r e t t i d e n ile b il i r .

B ild iğ im iz b u e n e sk i i n s a n la r b e lk i y ü z le rc e a s ı r A v r u p a i s te p le r in d e a v la n m ış v e s o n r a b i r ik lim d e ğ iş m e s in d e n ö n c e y a v a ş y a v a ş d e ğ iş m iş le r d ir . Y ü z y ı l la r g e ç tik ç e

A v r u p a ’n ın ik lim i g i tg id e y u m u ş u y o r , d a h a n e m li b i r h a l a lıy o rd u . R e n g e y iğ i k u z e y e v e d o ğ u y a d o ğ r u ç e k ild i, a r k a s ın d a n b is o n ile a t d a o n la r ı t â k ib e t t i . î s t e p le r y e r le r i n i o r m a n la r a b ı r a k t ı l a r , a t l a b is o n u n y e r in i d e a la g e y ik a ld ı. K u l la n ı lm a y e r le r i d e ğ iş tiğ i iç in â le t le r in ş e k l i d e d e ğ iş t i . N e h i r v e g ö l le rd e b a l ık a v la m a in s a n la r iç in b ü y ü k b i r e h e m m iy e t k a z a n d ı v e k e m ik te n y a p ılm ış m ü k e m m e l â le t le r g i t t ik ç e ç o ğ a ld ı. M o r t i l le t ’n in d e d iğ i g ib i, «bu ç a ğ ın k e m ik iğ n e le r i s o n r a k i ç a ğ la r ın h a t t â R ö n e s a n s a k a d a r in e n t a r i h d e v ir le r in i iç in e a la n z a m a n la r ın iğ n e le r in e ü s tü n d ü r . M e se lâ R o m a l ı la r d a b u ç a ğ m k i le r le m u k a y e se e d ile b ile c e k iğ n e le r y o k tu r» .

B u n d a n o n b e ş v e y a o n ik i b in y ıl k a d a r ö n c e I s p a n y a ’y a y e n i b i r ı r k a m e n s u p i n s a n la r g e ld i v e o r a d a k a y a la r ın s a th ın d a k e n d i le r in e a i t ç o k d ik k a te ş a y a n r e s im l e r b ı r a k t ı . B u n la r a M a s d ’A z il a d ın d a k i m a ğ a r a l a r a iz a f e te n A z i l ’l i le r d e n il i r . Y a y v e o k k u l la n a n b u i n s a n la r k u ş t ü y ü n d e n s e r p u ş g iy m işe b e n z e r le r . C a n lı r e s im le r y a p a r la r d ı , f a k a t a y n ı z a m a n d a r e s im le r i b i r n e v i se m b o l h a l in e g e t i r m iş le r d i — m e s e lâ b i r in s a n , ü z e r in d e ik i ü ç y a ta y ç iz g i b u lu n a n b i r d ik e y ç iz g i i le te m s i l e d i l i r d i— k i b u d a y a z ın ın b a ş la n g ıc ı f ik r in i te lk in e d e r . A v s a h n e le r in i te m s il e d e n r e s im le rd e e k s e r iy a ç e te le ç e n t iğ i g ib i i ş a r e t l e r v a r d ır . B ir r e s im d e b i r a r ı k o v a n ın ın y a n ın d a t ü tü n iç e n i n s a n la r ı g ö s te r iy o r .

B u n la r P a la e o l i th ik y â n i E sk i T a ş Ç a ğ ı i n s a n la r ı d e d iğ im iz i n s a n la r ın e n g e ç y a ş a m ış o la n la r ıd ı r , ç ü n k ü k u l la n d ık la r ı â le t le r y o n tm a â le t le rd i . B u n d a n o n - o n ik i b in y ı l ö n c e A v r u p a ’d a y e n i b i r h a y a t n e v ’i b a ş la m ış , in s a n l a r â le t le r in i y a ln ız ta ş ı y o n ta r a k d e ğ il a y n ı z a m a n d a o n u p a r la tm a k s u r e t iy le y a p m a y ı d a ö ğ r e n m iş le r v e b ö y le c e y e n i b i r m e d e n iy e t i b a ş la tm ış la r d ı r . B u s u r e t le N e o l i th ik y â n i Y e n i T a ş Ç a ğ ı b a ş la d ı .

D a h a b u n d a n y ü z y ı ld a n a z b i r z a m a n e v v e lin e k a d a r d ü n y a n ın ü c r a b i r k ö ş e s i o la n T a s m a n ia ’d a , y u k a r ıd a sö z ü g e ç e n v e A v r u p a ’d a iz le r in i b ı r a k m ış o la n b u ilk in s a n

ı r k la r ı n d a n b e d e n c e v e f ik ir c e d a h a a lç a k s e v iy e d e b i r ı r k ın y a ş a m ış o ld u ğ u k a y d e d i lm e y e d e ğ e r b i r o la y d ır . C o ğ r a f i d e ğ iş m e le r , b u T a s m a n ia in s a n la r ın ı ç o k e sk i z a m a n l a r d a in s a n n e v ’in in d iğ e r k ı s ım la r ın d a n t e c r id e d e re k , o n l a r ı g ö r e n e k v e t a k l i t l e te k â m ü l e tm e i m k â n la r ın d a n m a h r u m b ı r a k m ış t ı r . B u i n s a n la r t e r a k k i e d e c e k y e r d e t e r e d d i e tm iş e b e n z e r le r . A v r u p a l ı k â ş i f le r t a r a f ın d a n b u l u n d u k la r ı s ı r a d a b a l ık v e k ü ç ü k h a y v a n l a r l a b e s le n m e y e d a y a n a n s e f il b i r h a y a t s ü r m e k te id ile r . M e s k e n le r i y o k tu , s a d e c e ç ö m e lip b ü z ü le c e k b i r e r y e r le r i v a r d ı . B u n la r b i z im le a y n ı n e v id e n h a k ik i in s a n la r o lm a k la b e r a b e r k e n d i le r in d e i lk h a k ik î in s a n la r ın el m e h a r e t i v e s a n a t k a b i l iy e ti y o k tu .

İPTİDAİ DÜŞÜNCE

Ş im d i ç o k e n te r e s a n b i r n o k ta ü z e r in d e d u r a l ım , i n s a n l ık m a c e r a s ın ın b u b a ş la n g ıç g ü n le r in d e in s a n o lm a k n a s ı l şe y d i a c a b a ? İ n s a n la r n e d ü ş ü n ü r le r d i , e v e t b u n d a n 400 a s ı r ö n c e , e k im v e h a s a t i ş le r in in h e n ü z b i lin m e d iğ i v e s a d e c e a v la n ıp d o la ş m a k la g e ç ir i le n o g ü n le r d e in s a n l a r n e d ü ş ü n ü r le r d i? O g ü n le r h e r h a n g i b i r in s a n d ü ş ü n c e s in in y a z ı ile k a y d e d i lm e y e b a ş la d ığ ı z a m a n la r d a n co k e sk i g ü n le r d i r v e b u g ü n b u s o r u la r ı c e v a p la n d ı r m a k iç in e lim iz d e h e m e n h e m e n t a h m in v e is t id lâ ld e n b a ş k a v a s ı t a y o k tu r .

B u ip t id a î d ü ş ü n c e y i k e ş f e tm e k ü z e r e b i l im a d a m la r ı n ın b a ş v u r d u k la r ı k a y n a k l a r ç o k d e ğ iş ik t i r . S o n z a m a n la r d a , b i r ç o c u ğ u n b e n c i l v e ş id d e tl i a r z u l a r ın ın c e m iy e t h a y a t ın ın ic a p la r ın a u y a b i lm e k iç in n a s ı l f r e n le n d ik le r in i , y o k o ld u k la r ın ı , t â d i le u ğ r a d ık l a r ın ı v e y a s ü k û n e t b u ld u k la r ın ı in c e le y e n p s ik o n a liz b i l im i ip t id a i c e m iy e t in t a r i h i n i h a y li a y d ın la tm ış a b e n z e r . D iğ e r f a y d a l ı b i r i lh a m k a y n a ğ ı d a z a m a n ım ız v a h ş i le r in in d ü ş ü n c e v e â d e t l e r in in

in c e le n m e s i o lm u ş tu r . B ir d e , g e r e k f o lk lo r la r d a g e r e k b u g ü n k ü m e d e n i c e m iy e t le rd e k ö k le ş m iş o l a r a k h â lâ y a ş a y a n g a y r ı a k lî h ü r a f e l e r d e b i r n e v i fo s i l le ş m iş d ü ş ü n c e le r b u lm a k ta y ız . V e n ih a y e t z a m a n ım ız a y a k la ş t ık ç a s a y ı la r ı a r t a n r e s im le rd e , h e y k e l le r d e , o y m a la rd a , s e m b o lle rd e v e b u n a b e n z e r ş e y le rd e , i n s a n la r ın e n te r e s a n b u lu p k a y d e d i lm e ğ e d e ğ e r te lâ k k i e tm iş o ld u k la r ı ş e y le r in n e le rd e n i b a r e t o ld u ğ u n u g ö s te r e n a lâ m e t le r g i tg id e d a h a v ü z u h la b e l i r m e k te d i r .

İp t id a î in s a n m u h te m e le n ç o c u k g ib i y â n i a k l ın a b i r ta k ım h a y a l î t a b lo l a r g e t i r e r e k d ü ş ü n ü y o r d u . O , z ih n in i z o r la y a r a k b i r t a k ı m h a y a l l e r g ö r ü y o r v e y a b u h a y a l l e r k e n d il ik le r in d e n o n u n z ih n in d e b e li r iy o r d u . İp t id a î in s a n ın h a r e k e t l e r i d e iş te b u h a y a l l e r in k e n d is in d e t a h r i k e t t iğ i h e y e c a n la r a g ö r e o lu y o rd u . B u g ü n b i r ç o c u k v e y a e ğ it im g ö rm e m iş b i r b ü y ü k in s a n d a b ö y le y a p a r . S is te m li d ü ş ü n ü ş , in s a n t e c r ü b e s in d e n is p e te n y e n i b i r m e r h a le d ir; b u d ü ş ü n ü ş b u n d a n 3.000 y ıl ö n c e y e k a d a r i n s a n l ı ğ ın h a y a t ı n d a b ü y ü k b i r r o l o y n a m a m ış t ı r . B u g ü n b ile d ü ş ü n c e le r in i k o n t r o l v e t a s n i f e d e n k im s e le r b e ş e r n e v ’i iç in d e s a d e c e k ü ç ü k b i r a z ın l ık te ş k i l e d e r le r . D ü n y a d a k i in s a n la r ın ç o ğ u h â lâ h a y â l v e i h t i r a s l a r ı n a g ö re y a ş a r la r .

H a k ik î i n s a n la r t a r ih in in i lk s a f h a l a r ın d a in s a n c e m iy e tle r i m u h te m e le n k ü ç ü k a ile g r u p l a r ı n d a n ib a r e t t i . N a sıl k i i lk m e m e li le r in a i le le r i ü r e y ip b i r a r a d a y a ş a m a k s u r e t iy le s ü r ü l e r te ş k i l e tm iş le r s e , i lk k a b i le le r d e m u h te m e le n ö y le te ş e k k ü l e tm iş le r d i r . F a k a t b u n u n o la b i lm e s in d e n ö n c e f e r t l e r in b a ş la n g ıç ta k i b e n c i l l ik le r in in b i r k ıs m ın d a n v a z g e ç m e le r i lâ z ım d ı. Y e t iş k in in s a n la r ın b a b a d a n k o rk m a la r ı , a n a y ı s a y m a la r ı lâ z ım d ı. A i le n in y a ş l ı a d a m ın ın y e n i y e t iş e n g e n ç e r k e k le r e k a r ş ı d u y d u ğ u t a b i i k ı s k a n ç lık h is s in in y u m u ş a m a s ı lâ z ım d ı. Ö te y a n d a n a n a d a g e n ç le r in t a b i î a k ı l h o c a s ı v e k o r u y u c u s u id i. İ n s a n la r ın c e m iy e t h a y a t ı , y e t i ş k in g e n ç le r i ç i f t e r ç i f t e r b a ş l a r ın ı a lıp y itm e y e s e v k e d e n ip t id a î i ç g ü d ü ile b ö y le b i r a y r ı l ı ş ın n e ticesi o la n y a ln ız k a lm a n ın m a h z u r la r ı a r a s ın d a k i m u v a

z e n e d e n d o ğ m u ş tu r . B ü y ü k d e h a s a h ib i b i r A n tro p o lo ji y a z a n o la n J . J . A tk in s o n , « P r im a l Law » a d l ı e s e r in d e , k a b ile h a y a t ın d a ç o k d ik k a te d e ğ e r b i r v a k ıa o la n T a b u ’l a r (m e n e d ile n ş e y le r ) d a n n e k a d a r ç o ğ u n u n , o z a m a n k i ip t id a î in s a n ın ih t iy a ç la r ın ın g e liş e n c e m iy e t h a y a t ı n a a y a r l a n m a s ı s a y ı la b i le c e ğ in i g ö s te rm iş v e p s ik o - a n a l iz c i le r in so n ç a l ı ş m a la r ı d a b u y o r u m ta r z ın ı te y id e d e n n e t i c e le r v e r m iş t i r .

B az ı n a z a r iy e c i y a z a r la r a g ö re , Y a ş lı A d a m k a r ş ı s ın d a d u y u la n k o r k u h ı r s ı ile b ü y ü c ü K o c a k a n ’n ın ip t id a î v a h ş i ü z e r in d e y a r a t t ı ğ ı te s ir , r ü y a la r l a k u v v e t b u lu p h a y a le d a y a n a n a k ıl o y u n la r iy le z e n g in le ş m e k s u r e t iy le ip t id a î d in in m e y d a n a g e lm e s in d e v e t a n r ı v e t a n r ı ç a l a r ı n ic a d e d ilm e s in d e b ü y ü k ro l o y n a m ış la r d ır . K u d r e t l i v e y a k o r u y u c u ş a h s iy e t le r e s a y g ı g ö s te r i lm e s in d e n b a ş k a , b u n l a r r ü y a l a r a g i r m e le r i s e b e b iy le ö lü m le r in d e n s o n r a d a t a z iz v e te b c il e d i lm iş le rd ir . B ö y lec e o n la r ın h a k ik î s u r e t te ö lm ü ş o lm a y ıp d a h a b ü y ü k b i r k u d r e t k a z a n d ık la r ı u z a k b i r â le m e in t ik a l e t t ik le r in e in a n m a k z o r d e ğ ild i.

B ir ç o c u ğ u n r ü y a la r ı , h a y a l l e r i v e k o r k u la r ı b u g ü n k ü y e t i ş k in b i r in s a n ın k i l e r d e n d a h a k u v v e tl i , h a k ik a t e d a h a y a k ın ş e y le rd ir , ip t id a î in s a n is e b i r n e v i ç o c u k tu . O , a y n ı z a m a n d a h a y v a n la r a d a h a y a k ın d ı v e o n la r ın d a k e n d i- s in in k ile r e b e n z iy e n s a ik le r i v e t e p k i le r i o ld u ğ u n u z a n n e d e b il i rd i. H a y v a n d o s tu h a y v a n d ü ş m a n ı v a r l ık la r ın , h a y v a n t a n r ı l a r ı n ın m e v c u t o ld u ğ u n u h a y a l e d e b i l ird i . A c a y ip şe k ill i h a y v a n la r ın , a ğ a ç y ığ ın la r ın ın , n a d i r a ğ a ç la r ın v e b u n a b e n z e r b a ş k a ş e y le r in E sk i T a ş Ç a ğ ı i n s a n ın a n e k a d a r ö n e m li, m â n a l ı , u ğ u r s u z v e y a u ğ u r lu g ö r ü n e b ilm iş o ld u ğ u n u , r ü y a v e v e h im le r in b u g ib i ş e y le r h a k k ın d a y a r a t ı lm a s ın a y o l a ç t ığ ı m a s a l v e e f s a n e le r e a n la t ı l ı r a n la t ı lm a z n a s ı l ç a b u c a k in a n ı ld ığ ın ı a n la m a k iç in in s a n ın h a y a li g e n iş b i r ç o c u k lu k id r â k e tm iş o lm a s ı lâ z ım d ır . B u h ik â y e le r in b a z ı l a r ı h a t ı r d a t u tu l a c a k v e t e k r a r a n l a t ı l a c a k k a d a r iy i o la b i l ird i . K a d ın la r o n la r ı ç o c u k la r a a n la t ı r l a r v e b ö y le c e h ik â y e le r in g e le n e ğ i te e s s ü s e d e rd i . B u

K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ

g ü n d e h a y a l i g e n iş o la n ç o c u k la r ın ic a d e t t ik le r i u z u n m a s a l l a r ın k a h r a m a n ı y a e n ç o k s e v ile n b i r b e b e k , y a b i r h a y v a n , y a y a r ı in s a n n e v ’in d e n b i r y a r a t ık t ı r ; iş te i p t i d a î in s a n d a m u h te m e le n a y n ı şe y i y a p m ış , f a k a t o, y a r a t t ığ ı k a h r a m a n ın h a k ik i l iğ in e d a h a f a z la in a n m ış t ı r . H a k k ın d a b i lg iy e s a h ip o ld u ğ u m u z e n e sk i h a k ik î in s a n la r h e r h a ld e ç o k k o n u ş a n y a r a t ık la r d ı . B u b a k ım d a n o n la r N e a n d e r th a l i n s a n la r ın d a n f a r k l ı v e b u in s a n la r a n a z a r a n b i r ü s tü n lü ğ e s a h ip o lm u ş o la b i l i r le r . N e a n d e r th a l in s a n ı d ils iz b i r h a y v a n o lm u ş o ls a g e r e k t i r . Ş ü p h e y o k k i, i p t id a î in s a n ın k u l la n d ığ ı d il, m u h te m e le n , e l i ş a r e t le r iy le t a m a m la n a n m a h d u t b i r i s im le r k o l le k s iy o n u n d a n ib a r e t t i .

B ir n e v i s e b e p v e n e tic e b i l im in e s a h ip o la m a y a c a k k a d a r ip t id a i v a h ş i y o k tu r . F a k a t ip t id a î i n s a n ın s e b e p le r le n e t ic e le r i m ü n a s e b e t l e n d ir m e iş in d e t a k d i r v e m u h a k e m e k a b il iy e t i a zd ı; b i r n e tic e y i , k o la y c a , o n u n se b e b iy le p e k m ü n a s e b e t i o lm a y a n b i r şe y e b a ğ la y ıv e r i r d i . «Şu v e y a b u iş i y a p a r s a n ız ş u v e y a b u ş e y o lu r» d e rd i. Ç o c u ğ a f i lâ n c in s b ö ğ ü r t le n i y e d ir i r s e n iz ç o c u k ö lü r . Y iğ it b i r d ü ş m a n ın y ü r e ğ in i y e r s e n iz k u v v e tl i b i r in s a n o lu r s u n u z . V e r d iğ im iz b u m is â l le rd e b i r i d o ğ r u d iğ e r i y a n lış o la n ik i s e b e p v e n e tic e m ü n a s e b e t i v a r d ır . V a h ş i le r in a k l ın a göre o la n s e b e p v e n e tic e s i s te m in e F e tiş d iy o ru z . F a k a t F e tiş s a d e c e b i r v a h ş i b i l im id ir . B u g ü n k ü b i l im d e n f a r k ı d a t a m a m iy le s is te m s iz , te n k id s iz v e e k s e r iy a y a n lış o lu ş u d u r .

B irç o k h a l l e r d e s e b e p le n e t ic e y i m ü n ıs e b e t le n d i r m e k g ü ç d e ğ ild i, b i r ç o ğ u n d a d a y a n lış f ik i r l e r ç o k g e ç m e d e n te c r ü b e y o lu ile d ü z e l t i l i rd i ; f a k a t ip t id a î in s a n iç in p e k b ü y ü k ö n e m i o la n b i r ta k ım h â d is e le r v a r d ı k i o n l a r iç in iile b i r e r s e b e p b u lm a y a ç a l ış ı r , b i r t a k ım y a n lış iz a h la r a v a r ı r , f a k a t b u y a n l ı ş l ık la r f a r k ın a v a r ı l a c a k k a d a r k u v - \ e tl i v e y a b â r iz o lm a z d ı. E v h a y v a n la r ın ın v e y a b a h ğ jr , b o l o lm a la r ın ın v e k o la y c a t u tu la b i lm e le r in in o n u n iç in p e k b ü y ü k e h e m m iy e ti o lm a s ı se b e b iy le a r z u la d ığ ı b u n e

t ic e le r i e ld e e d e b ilm e k ü z e r e ş ü p h e s iz b in le r c e b ü y ü y e , fa l ve s a i r e y e in a n ıy o r v e b u ç a r e le r i d e n iy o rd u . K e n d isi iç in b a ş k a b ü y ü k b i r m e s e le d e h a s t a l ı k v e ö lü m d ü . Z a m a n z a m a n b u la ş ıc ı h a s t a l ı k la r b e l i r e r e k i n s a n la r ı ö ld ü rü y o r d u . Z a m a n z a m a n , a ş ik â r b i r s e b e p o lm a k s ız ın i n s a n l a r h a s ta l ığ a tu tu lu y o r l a r , ö lü y o r la r v e y a k u v v e t te n d ü ş ü y o r la r d ı . B u d a ip t id a î in s a n ın ç a b u c a k h e y e c a n a k a p ı la n te lâ ş l ı z ih n in i h u m m a l ı b i r f a a l iy e te s e v k e d iy o rd u . B ir ta k ım r ü y a l a r v e o lm a y a c a k t a h m in le r o n a b u v e s ile y le f i lâ n in s a n ı , h a y v a n ı v e y a şe y i s u ç lu b u ld u r u y o r , f i lâ n in s a n d a n , h a y v a n d a n v e y a ş e y d e n m e d e t u m d u r u y o r d u . K ü ç ü k ç o c u k ta k i k o r k u v e p a n ik i s t id a d ın ın a y n ı o n d a d a v a rd ı .

İ lk k ü ç ü k in s a n k a b i le s in in k u r u lu ş u s ı r a la r ın d a , y a ş ç a i le r i v e d iğ e r le r in e n a z a r a n k a f a c a d a h a k a v i k im s e le r , h e m c in s le r in in k o r k u la r ın ı v e h a y a l l e r in i p a y la ş m a k la b e r a b e r o n l a r d a n b i r a z d a h a k u v v e tl i o ld u k la r ı iç in k e n d i le r in d e a k ıl ö ğ re tm e k , ta v s iy e v e e m r e tm e k y e tk is i g ö r ü p b u n u k a b u l e t t i r m iş le rd i r . F i lâ n şe y iç in s ı r a s ı d e ğ il o lm a s ın , f i lâ n şe y iç in l â z ım d ır y a p ı lm a l ıd ır d e m iş le r , f i l â n ş e y in u ğ u r lu lu ğ u n a f i lâ n ş e y in d e u ğ u r s u z lu ğ u n a h ü k m e tm iş le r d i r . F e t iş b i l im in in m ü te h a s s ıs ı y â n i s ih i r b a z b a ş r a h ip t i . B u a d a m v â z e d e r , r ü y a la r ı y o r u m la r , i h t a r v e ik a z d a b u lu n u r , u ğ u r g e t i r e n v e y a f e lâ k e t le r i ö n le y e n o k a r ı ş ık s ih i r b a z sö z le r in i sö y le r , i ş a r e t l e r in i y a p a r d ı . İ p t i d a î d in b iz im b u g ü n ib a d e t v e d in e m i r le r in e r i a y e t t a r z ın d a a n la d ığ ım ız şe y d e ğ ild i v e i lk r a h ip l e r in e m i r v e y a n e h y e t t ik le r i ş e y le r k e y f î m a h iy e t te ip t id a î b i r p r a t i k b i lim d i.

Z ÎR A A T İN B A Ş L A M A S I

Z ir a a t in v e i n s a n la r ın t o p r a ğ a b a ğ la n m a s ın ın n e z a m a n b a ş la d ığ ın ı tâ y in e tm e k ü z e r e so n e lli y ıl z a r f ın d a p e k

ç o k a r a ş t ı r m a l a r y a p ılm ış v e n a z a r iy e l e r y ü r ü tü lm ü ş o lm a s ın a r a ğ m e n b u k o n u la r d a h e n ü z p e k c a h i l b u lu n u y o ru z . Ş im d ik i h a ld e a z ç o k e m n iy e tle s ö y le y e b ile c e ğ im iz şey , M i lâ t t a n ö n c e 15.000 v e 12.000 y ı l la r ı a r a s m d a . A z il ı r k ın ın I s p a n y a ’n ın g ü n e y in d e b u lu n d u ğ u v e i lk a v c ı in s a n l a r d a n a r t a k a la n l a r ın k u z e y e v e d o ğ u y a d o ğ r u g ö ç e t t ik le r i s ı r a d a K u z e y A f r ik a ’d a v e y a B a tı A s y a ’d a v e y a ş im d i A k d e n iz ’in k a p la d ığ ı s a h a d a k i b ü y ü k v â d id e , ç a ğ l a r g e ç t ik ç e h a y a t î e h e m m iy e tte ik i ş e y i k e ş fe d e n in s a n l a r ın y a ş a m ış o ld u ğ u d u r : B u n la r to p r a ğ ı iş le m e y e b a ş l ı y o r l a r v e h a y v a n la r ı e h l i le ş t i r iy o r la r d ı . B u in s a n la r a y n ı z a m a n d a a v c ı c e t l e r in in y o n tm a â le t le r in d e n b a ş k a c ilâ lı t a ş ta n â le t l e r d e y a p ıy o r la r d ı . B u n la r s e p e t ö rm e im k â n ın ı k e ş f e tm iş le r v e b i tk i e ly a f ın d a n k a b a d o k u m a y a p m ış la r , k a b a s a b a şe k ill i ç a n a k ç ö m le k im â l e tm iş le rd ir .

B u in s a n la r l a b i r l ik te in s a n lık m e d e n iy e t in in y e n i b i r s a f h a s ın a , N e o l it ik d e v r in e (Y e n i T a ş Ç a ğ ı v e y a C ilâ lı T a ş Ç a ğ ı) g i r e r iz . O n d a n ö n c e k i d e v ir , C ro -M a g n o n , G r im a ld i v e A z il t ip i i n s a n la r ın y a ş a d ığ ı P a le o l i t ik d e v r i (E sk i T a ş Ç a ğ ı v e y a Y o n tm a T a ş Ç a ğ ı) id i. B u r a d a d ik k a t e d ile c e k b i r n o k ta , P a le o l i t ik t e r im in in N e a n d e r th a l d e v r in in v e h a t t â E o lit ik d e v r in in â le t le r i iç in d e k u l la n ı lm a k ta o ld u ğ u d u r . İ n s a n ö n c e s i d e v ir e E sk i P a le o l i t ik , h a k ik î in s a n l a r ın y o n tm a t a ş ta n â le t le r k u l la n d ığ ı d e v ir e d e Y e n i P a le o li t ik d e n il ir .

B u N e o l it ik i n s a n la r ı te d r ic e n d ü n y a n ın d a h a s ıc a k k ı s ım la r ın a y a y ıld ı la r ; ö ğ re n m iş o ld u k la r ı s a n a t l a r v e f a y d a la n d ık la r ı b i tk i l e r v e h a y v a n la r d a o n la r l a b i r l ik te y a y ıld ı. İ s a ’d a n ö n c e 10.000 y ı l la r ı c iv a r ın d a in s a n l ığ ın ç o ğ u N e o l i t ik s e v iy e d e id i.

T o p r a k s ü rm e , e k im v e h a s a t , b a ş a k d ö v m e v e ta n e ö ğ ü tm e b u g ü n ü n in s a n ın a te k â m ü l y o lu n d a t a b i î b i r e r a d ım g ib i g ö r ü n ü r ; b u g ü n ü n a d a m ı b u n la r ı d ü n y a n ın y u v a r la k o lm a s ı g ib i t a b i î b u l u r v e « Z a ten b a ş k a n e y a p ı la b i l i rd i , b a ş k a t ü r l ü o la b i l i r m iy d i?» d e r . F a k a t b u g ü n b i ze t a b i î v e a ş i k â r g ib i g e le n ş e y le r İ s a ’d a n 20.000 y ıl ö n

52 K I S A D Ü N Y A T A R Î H Î

c e k i in s a n iç in h iç d e ö y le d e ğ ild i . O in s a n a n c a k b i r ç o k g ü ç lü k le rd e n , y a n lış k a v r a y ı ş l a r d a n , g a r ip v e lü z u m s u z g a y r e t le r d e n v e h a ta l ı y o r u m la r d a n s o n r a p r a t i k n e t ic e le re v a r a b i lm iş t i r . B u ğ d a y A k d e n iz ’in b a z ı b ö lg e le r in d e y a b a n i o la r a k y e t i ş iy o r d u v e a n la ş ı ld ığ ın a g ö re in s a n o ğ lu o n u e k m e y i a k l ın d a n g e ç i r m e d e n ç o k ö n c e le r i u f a la y ıp ö ğ ü tm e y i ö ğ r e n m iş t i r . O , e k im y a p m a k s ız ın h a s a d e tm iş t i r .

D ik k a te ş a y a n d ı r k i, e k m e , h a s a d e tm e i ş le r in in y a p ıl m ış o ld u ğ u h e r y e rd e , e k m e f ik r i i le c a n l ı b i r y a r a t ığ ı k u r b a n e tm e f ik r in in y a n y a n a y ü r ü m ü ş o ld u k la r ın ı ve b a ş la n g ıç ta b u k u r b a n ın b i r in s a n f e d a e tm e k ş e k l in d e y a p ılm ış b u lu n d u ğ u n u g ö s te r e n k a l ı n t ı l a r v a r d ı r . B u ik i k a v r a m a r a s ın d a k i m ü n a s e b e t le r in in c e le n m e s i m e r a k l ı in s a n l a r iç in ç o k ç e k ic i b i r k o n u d u r . B u k o n u ile i lg i le n e c e k k im s e le r o n u S i r J . G . F r a z e r ’in « G o ld en B o u g h » (A lt ın Y a y ) is im li b ü y ü k e s e r in d e t a f s i lâ t iy le in c e le n m iş b ir h a ld e b u la b i l i r l e r , ip t id a î in s a n ın m it le r e in a n a n , h a y a l p e r e s t ç o c u k k a f a s ın d a v ü z u h yoktu-, b u n d a n d o la y ı sö z ü g e ç e n m ü n a s e b e t le r i a k ı l y o lu ile tâ y in e tm e m iz e im k â n y o k tu r . B iz le r ş u n u te s p i t e tm e k le y e t in e l im k i, N e o lit ik i n s a n la r ın d a e k im iş i d a im a b i r in s a n k u r b a n e tm e iş i ile b i r l ik te o lu y o rd u . K u r b a n e d ile n in s a n d a h e r h a n g i b i r k im s e d e ğ il, b u iş iç in b i lh a s s a se ç ilm iş o la n , k e n d i le r in e e n d e r in b i r s a y g ı g ö s te r i le n v e b i r n e v i k u r b a n k ı r a l ı v e y a t a n r ı s ı o la n b i r g e n ç k ız v e y a b i r d e l ik a n lı id i. Ö lü m ta r z ın ın b ü tü n t e f e r r u a t ı , ç a ğ l a r b o y u n c a y e r le ş m iş â d e t le r e u y g u n b e l i r l i ş e k i l le r e g ö re i h t i y a r l a r t a r a f ın d a n id a r e e d il i rd i .

ip t id a î i n s a n la r ın m e v s im le re d a i r f ik i r l e r i p e k m ü p h e m o ld u ğ u n d a n e k im k u r b a n ı z a m a n ın ı v e b iz z a t e k im in z a m a n ın ı tâ y in e tm e k o n u s u n d a b a ş la n g ıç ta g ü ç lü ğ e u ğ r a m ış o l s a la r g e r e k t i r . A n la ş ı ld ığ ın a g ö re b i r z a m a n la r i n s a n l ığ ın y ıl h a k k ın d a h iç b i r f ik r i o lm a m ış t ı r . Z a m a n y e n i a y ın g ö rü n m e s in e g ö re ö lç ü lm ü ş tü r ; K i ta b ı-M u k a d d e s ’- te p e y g a m b e r le r in y a ş ı o la r a k g ö s te r i le n y ı l l a r h a k ik a t te s a d e c e a y la r d a n ib a r e t o ls a g e r e k t i r . B a b il l i le r in t a k v im in

d e d e e k im z a m a n ın ı y e n i a y ın o n ü ç d e f a g ö r ü n m e s in e g ö re a y a r l a m a y a ç a l ış ı ld ığ ın ı g ö s te r e n e m a r e l e r v a r d ır . A y ın ta k v im le r e o la n t e s i r i z a m a n ım ız d a d a k e n d in i h i s s e t t i r iy o r . A l ı ş k a n l ık d o la y ıs iy le h o ş g ö rm iy e c e k o ls a k , H ır i s t iy a n K il is e s in in b i le İ s a ’n ın ç a r m ıh a g e r i lm e s i v e d i r i l m e s in i h a k ik î y ıl d ö n ü m le r in d e d e ğ il d e h e r y ıl a y ın s a f h a l a r ın a g ö re d e ğ iş e n t a r ih l e r d e a n m a s ın ı g a r a b e t s a y a r , h a y r e t le k a r ş ı la r d ık .

İ lk z i r a a tç i l e r in y ı ld ız la r ü z e r in d e g ö z le m y a p ıp y a p m a d ık la r ın ı b i lm iy o ru z . Y ı ld ız la r ü z e r in d e i lk in , i s t ik a m e t l e r in i t â y in e tm e k ü z e r e g ö ç e b e ç o b a n la r t a r a f ın d a n g ö z le m le r y a p ılm ış o lm a s ı d a h a m u h te m e ld i r . F a k a t m e v s im le r in t â y in e d ilm e s in e y a r a d ık la r ı a n la ş ı lm a s ın d a n i t i b a r e n y ı ld ız la r z i r a a t a la n ın d a b ü y ü k b i r ö n e m k a z a n d ı la r . E k im k u r b a n ı ö n e m li b i r y ı ld ız ın g ö z ü k m e s i v e y a g ö r ü n m e z o lm a s ı z a m a n la r ın a r a s t l a r .

İp t id a î in s a n ın e n in d e s o n u n d a b u y ı ld ız a t a p m a s ı m u k a d d e r d i .

B u n a g ö re N e o l it ik d e v r in in b a ş ın d a n i t ib a r e n , k u r b a n e tm e i ş le r in e v e y ı ld ız la r a a i t ş e y le re v a k ı f b i lg i l i v e t e c r ü b e l i b i r k im s e n in k a z a n a c a ğ ı e h e m m iy e ti a n la m a k g ü ç o lm a z .

P is v e m e k r u h o lm a k o r k u s u v e b u n la r ı ö n le m e y e m a h s u s u s u l l e r d e «b ilg ili» e r k e k le r v e k a d ın l a r iç in a y r ı b i r k u v v e t v e k u d r e t k a y n a ğ ı te ş k il e d iy o rd u . Ç ü n k ü y e r y ü z ü n d e d a im a b ü y ü c ü e r k e k le r o ld u ğ u g ib i b ü y ü c ü k a d ın l a r v e r a h ip l e r o ld u ğ u g ib i r a h ib e le r d e o lm u ş tu r . İ lk r a h ip l e r d in a d a m ı o lm a k ta n z iy a d e t a tb ik î b i l im a d a m ı o lm u ş la r d ı r . B ilim le r i u m u m iy e tle a m p i r ik v e ç o ğ u z a m a n k ö tü o la n b u r a h ip l e r b u b i l im le r in in s ı r l a r ın ı d iğ e r i n s a n la r d a n g iz l i t u ta r l a r d ı . F a k a t b u , o n la r ın b i r in c i g ö r e v le r in in b i lm e k te n v e ö d e v le r in in d e o b i l im i t a tb ik e t m e k te n ib a r e t b u lu n m a s ı o la y ın ı d e ğ iş ti rm e z .

B u n d a n 12.000 i lâ 15.000 y ıl ö n c e e sk i d ü n y a n ın b ü tü n s ıc a k v e s u la k b ö lg e le r in d e , r a h ip v e r a h ib e g e le n e k le r i ,

iş le n m iş to p lu lu k la r ı y a ş ıy o rd u . Ç a ğ la r g e ç t ik ç e b u to p lu lu k la r a r a s ın d a f ik i r m ü b a d e le le r i m e y d a n a g e ld i. E lio th S m ith v e R iv e rs , b u i lk z i r a a tç i c e m a a t le r in m e d e n iy e t in e « H e lio litik k ü l tü r» a d ın ı v e r d i le r . H e lio l i t ik (Y u n a n c a G ü n e ş v e T a ş k e l im e le r in d e n y a p ılm ış b i r t e r k ip ) sö z ü b e l k i m ü n a s ip b i r a d d e ğ ild i r , f a k a t b i l im a d a m la r ı b iz e d a h a iy i b i r a d v e r in c e y e k a d a r o n u k u l la n m a k z o ru n d a y ız . M e n şe i A k d e n iz b ö lg e s i v e B a tı A s y a o la n b u m e d e n iy e t D o ğ u y a v e a d a d a n a d a y a g e ç e r e k d e P a s i f ik O k y a n u s u n a y a y ıld ı . H a t t â b e lk i A m e r ik a ’y a u la ş m ış v e k u z e y d e n g e le n M o n g o lo id g ö ç m e n le r in d a h a ip t id a î o la n y a ş a y ış la r ı n a t e s i r e tm iş t ir .

B u e s m e r N e o lit ik i n s a n la r ı h e r g i t t ik le r i y e re , b iz im m e d e n i d ü n y a m ız d a y a ln ız m ü te h a s s ı s l a r ın iz a h e d e b i le c e ğ i b i r ta k ım f ik i r v e â d e t l e r i d e g ö tü r ü y o r la r d ı . B u in s a n l a r p i r a m i t l e r , b ü y ü k h ö y ü k le r i n ş a e d iy o r la r v e b e lk i r a h ip l e r in y ı ld ı z la n in c e le m e s in e y a r a m ış o la n t a ş t a n m u a z z a m d a i r e le r m e y d a n a g e t i r iy o r la r d ı ; ö lü le r in b a z ı la r ın ı m u m y a l ıy o r la r , v ü c u t le r in e d ö v m e iş l iy o r la r , s ü n n e t o lu y o r l a r v e b i r ç o c u ğ u n d ü n y a y a g e lm e s i ü z e r in e «b ab a» sin i d in le m e k ü z e r e y a tm a y a g ö n d e r m e k ş e k l in d e k i « co u v ad e» â d e t in i t a tb ik e d iy o r la rd ı . G a m a lı h a ç v e y a S w a t i s k a d e d iğ im iz a lâ m e t o n la r iç in b i r t a l i h r e m z i id i.

B u N e o l it ik i n s a n la r ın y e r y ü z ü n d e m e d e n iy e t le r in in e s e r le r in i b ı r a k m ış b u lu n d u k la r ı y e r le r i g ö s te r e n b i r h a r i t a ç iz e c e k o ls a k , S to n e h e n g e ’d e n v e İ s p a n y a 'd a n M e k s ik a v e P e r u ’y a k a d a r m u te d i l v e s ü b t r o p ik a l s a h i l l e r b o y u n c a b i r k u ş a ğ ı i ş a r e t le m e m iz ic a b e d e r . F a k a t A f r ik a ’n ın E k v a t o r g ü n e y in d e b u lu n a n k ıs m ın ı , K u z e y A v r u p a ’y ı v e K u z ey A s y a ’y ı iş a re t le y e m e y iz , ç ü n k ü d ü n y a n ın b u b ö lg e le r i N e o l it ik in s a n la r ın d a n a y r ı o la r a k g e liş e n t ü r lü t ü r lü ı r k l a r l a m e s k û n d u .

İP T İD A Î N E O L İT İK M E D E N İY E T L E R İ

İ s a ’d a n ö n c e 10.000 y ılı c iv a r ın d a d ü n y a n ın c o ğ ra f î d u r u m u b ü y ü k ç iz g i le r iy le h e m e n h e m e n b u g ü n k ü d u r u m u n u n a y n ı id i. M u h te m e le n , e v v e lc e C e b e l i ta r ık B o ğ a z ın ı k a p a y a r a k O k y a n u s s u l a r ın ın A k d e n iz v a d is in i i s t i l â s ın a m â n i o la n b ü y ü k k a r a ş e r id i, s u la r ın t e d r ic i t a h r i b a tı n e t ic e s in d e b u d e v ird e a ç ı lm ış v e A k d e n iz d e g e n e l ç iz g i le r iy le b u g ü n k ü ş e k l in i a lm ış b u lu n u y o r d u . H a z e r d e n i z i h e r h a ld e ş im d ik in d e n ç o k d a h a y a y g ın d ı v e b e lk i s a d e c e K a r a d e n iz ’in K a fk a s d a ğ la r ı k u z e y in d e k i b i r u z a n t ı s ın d a n ib a r e t t i . B u b ü y ü k O r ta A s y a d e n iz i e t r a f ın d a , ş im d i i s te p le r d e n v e k u r a k b ö lg e le rd e n i b a r e t o la n b ö lg e le r o z a m a n la r v e r im li v e m e s k û n y e r le r d i . D ü n y a u m u m iy e t le b u g ü n k ü n d e n d a h a r u tu b e t l i , d a h a m ü n b it t i . A v r u p a R u sy a s ı b a ta k l ık l a r l a v e g ö l le r le k a p lıy d ı ve b e lk i h â lâ , ş im d ik i B e h r in g b o ğ a z ın ın y e r in d e k i b i r k a r a ş e r i d i v a s ı ta s iy le A s y a ile A m e r ik a b i r b i r in e b a ğ lı b u lu n u y o rd u .

B a ş lıc a in s a n ı r k la r ı ş im d i b i l in d ik le r i ş e k i ld e o z a m a n d a a y ırd e d ile b il i rd i . O z a m a n k i d a h a m u te d i l ik lim li d a h a a ğ a ç l ı d ü n y a d a v e s a h i l le rd e , A k d e n iz k ı y ı l a n s â k in le r i n in y â n i b u g ü n k ü B e r b e r i le r in , M ıs ı r l ı la r ın v e g ü n e y ve B a tı A s y a h a lk ın ın b ü y ü k b i r k ıs m ın ın c e t le r i o la n , H eo li- t ik m e d e n iy e te m e n s u p e s m e r i n s a n la r y a ş ıy o r d u . B a tıd a d a h a b e y a z , d o ğ u d a d a h a k o y u r e n k l i o la n b u b ü y ü k ı r k b i r s ü r ü t â l i ı r k l a r a ay rılıy o rd u -, A t la n t ik k ı y ı l a n n ın v e A k d e n iz ’in I b e r ı r k ı d a d e n ile n k o y u b e y a z A k d e n iz ırk i; B e rb e r î le r i , M ıs ı r l ı la r ı v e D r a v id e n le r i iç in e a la n H a m i ı rk ; d a h a k o y u r e n k l i H in t ı rk i; d o ğ u H in d is ta n d a k i b i r s ü r ü k ü ç ü k ı r k la r , P o l in e z y a lı la r v e M a o r i le r . O r t a v e k u z ey A v r u p a o r m a n la r ın d a , sö z ü g e ç e n e s m e r N e o l it ik g r u b u n d a n a y r ı l a n , s a r ı sa ç lı, m a v i g ö z lü b i r in s a n ç e ş id i

o la n N o rd ik I r k y a n i K u z e y ı r k ı m e y d a n a ç ık ıy o rd u . K u - z e y -D o ğ u A s y a ’n ın d a h a a ç ık b ö lg e le r in d e d e M o ğ o l t ip i , ç e k ik g ö z le r i , ç ık ık e lm a c ık k e m ik le r i , s a r ım s ı r e n k le r i , d ü z v e s iy a h s a ç la r ı i le e s m e r N e o l i t ik g r u b u n d a n a y r ı l ı y o rd u . G ü n e y A f r ik a ’d a , A v u s t r a ly a ’d a A s y a ’n ın b i r ç o k t r o p ik b ö lg e s i a d a la r ın d a , i lk z e n c i ı r k la r ı n k a l ın t ı l a r ı v a rd ı. A f r ik a ’n ın o r ta s ı ı r k la r ı n ç o k k a r ış m ış o ld u k la r ı b i r b ö lg e y d i. B u g ü n k ü A f r ik a ’n ın b ü t ü n r e n k l i ı r k la r ı , K u z e y ’in e s m e r le r iy le N e g r o id le r in k a r ı ş m a s ın d a n m e y d a n a g e lm işe b e n z e r le r .

U n u tm a y a l ım k i, in s a n ı r k la r ı t ıp k ı b u l u t l a r g ib i s e r b e s tç e b i r b ir l e r iy le k a r ı ş ı r l a r , s o n r a a y r ı l ı r la r , s o n r a y e n i d e n b i r le ş i r le r . F a k a t a y r ı ld ık la r ı z a m a n a ğ a ç d a l l a r ı g ib i b i r d a h a b i r b i r i n e k a v u ş m ıy a c a k ş e k ild e a y r ı lm a z la r . I r k l a r ın b ö y le b i r b ir iy le k a r ı ş t ı k l a r ın ı d a im a a k l ım ız d a t u t a c a k o lu r s a k b i r t a k ım a ğ ı r h a t a l a r a d ü ş m e k te n k u r t u lu ru z . H a lb u k i b u n u g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a k s ız m ı r k k e l im e s i ü z e r in d e ı s r a r e d il iy o r v e b u t e r im e n a b e s ş ü m u l- i e n d i r m e le r e y o l a ç ıy o r . B u s u r e t le , A v r u p a ’n ın h e m e n b ü tü n m il le t le r i e s m e r , k o y u b e y a z v e M o ğ o l t ip i u n s u r l a r ın b i r k a r ı ş ım ın d a n ib a r e t o ld u k la r ı h a ld e , b i r B r i ta n y a ı r k ın d a n , b i r A v r u p a ı r k ın d a n b a h s e d il iy o r .

M o ğ o lla r A m e r ik a ’y a i lk in N e o lit ik d e v r in d e v e h e r h a ld e B e h r in g B o ğ a z ı y o lu ile g e ç m iş le r v e g ü n e y e y a y ı lm ış la r d ı r . K u z e y d e A m e r ik a ’n ın r e n g e y iğ i o la n K a r i- b u ’y u , G ü n e y d e d e b ü y ü k B izo n ö k ü z ü s ü r ü le r i b u lm u ş l a r d ı r . O n la r A m e r ik a ’y a v a r d ık l a r ı z a m a n , d e v â s â v e d iş s iz b i r m e m e li o la n G ly p to d o n t ile f il b o y u n d a a ğ ı r v e a c a y ip şe k ill i b i r h a y v a n o la n M e g a th e r iu m ’l a r o r a la r d a h â lâ y a ş a m a k ta id ile r . M o ğ o lla r , i r i l iğ i n i s p e t in d e k e n d in i s a v u n m a k ta n â c iz o la n b u so n h a y v a n ın n e s l in i tü k e tm iş o la c a k la r d ır .

B u A m e r ik a k a b i l e le r in in ç o ğ u , N e o l it ik d e v r in in g ö ç e b e a v c ıl ık m e r h a le s in i a ş m a d ı la r . D e m ir i k u l la n m a im k â n ın ı k e ş fe d e m e d i le r ; b a ş l ıc a m a d e n le r i a l t ı n v e b a k ır d ı .

F a k a t M e k s ik a ’d a , Y u k a ta n ’d a v e P e r u ’d a ş a r t l a r z i r a a t e e lv e r iş l iy d i v e İ s a ’d a n ö n c e 1.000 y ılı c iv a r ın d a b u r a l a r d a E sk i D ü n y a m n k in e m ü v a z i b i r t ip te o lm a k la b e r a b e r o n d a n f a r k l ı b u lu n a n ç o k e n te r e s a n b i r m e d e n iy e t g e liş ti . Ç o k d a h a e sk i A v r u p a m e d e n iy e t le r in d e o ld u ğ u g ib i b u in s a n l a r d a d a e k im v e h a s a t z a m a n la r ı in s a n k u r b a n e tm e â d e t i b ü y ü k b i r ö n e m le t a tb ik e d il i rd i, f a k a t i le r id e g ö r e c e ğ im iz g ib i E sk i D ü n y a d a b u ip t id a î f ik i r l e r s o n r a la r ı b a ş k a f ik i r le r le k a r ı ş ıp y e r le r in i o n l a r a t e r k e t t i k le r i h a l d e , A m e r ik a ’d a b i lâ k is d a h a d a g e liş ip a ş ı r ı b i r h a l a l m ış la r d ı r . B u A m e r ik a i n s a n la r ı ç o k d in d a r d ı l a r v e r a h i p l e r t a r a f ın d a n id a r e e d il i r le rd i; a s k e r î v e s iy a s î r e is le r i , h â l â f a l l a r a i n a n ı ş ın iz le r in i t a ş ıy a n ç o k ş id d e tl i k a n u n la r a t â b i id ile r .

B u r a h ip l e r a s t r o n o m i b i l im in i y ü k s e k b i r a ç ık l ık ve k e s in l ik d e re c e s in e u la ş t ı r d ı la r . Y ı l la r ın ı , i le r id e k e n d i le r i n d e n b a h s e d e c e ğ im iz B a b il l i le ıd e n iy i b i l iy o r la r d ı . Y u k a t a n ’d a ç o k k a r ı ş ık h a r f l e r d e n m e y d a n a g e ti r i lm iş o la n ve M a y a d e n ile n b i r a lf a b e k u l la n ı l ıy o r d u . O k u n a b i ld iğ i n is - b e t te a n la ş ı ld ığ ın a g ö re b u y a z ı b i lh a s s a , r a h ip l e r i n o la n c a z e k â la r ın ı k u l la n m ış o ld u k la r ı ta k v im le r i a y a r l a m a k iç in k u l la n ı l ı r d ı . M a y a m e d e n iy e t in in s a n ’a t ı e n y ü k s e k n o k ta s ın a M i lâ t t a n s o n r a 700 v e y a 800 y ı l l a r ın d a u la ş tı . B u in s a n la r ın y a p m ış o ld u ğ u h e y k e l le r b iz le r i b ü y ü k p lâ s t ik k u d r e t l e r i v e ç o ğ u z a m a n g ü z e l l ik le r iy le h a y r e t e d ü ş ü r d ü k le r i g ib i, a c a y ip l ik le r i v e b u g ü n k ü z ih n iy e te a y k ır ı o la n b i te v iy e a ç ık s a ç ık ş e k i lle r iy le d e g a r ip b u lm a y a sev - k e d e r . E sk i D ü n y a d a b u n a b e n z e y e n b i r şe y y o k tu r . Y a ln ız H in d ’in a ğ a ç ü z e r in e y a p ılm ış e sk i o y u n la r ı o n la r ı h a t ı r l a t ı r . H e r y e rd e d o k u n m u ş k u ş tü y le r i v e b i r b i r in e d o la n m ış y ı la n l a r g ö r ü lü r . B ir ç o k M a y a k i ta b e le r i E sk i D ü n y a d a k i a y n ı d e v ir e a i t k i ta b e le r d e n z iy a d e ş im d ik i A v r u p a t ım a r h a n e le r in d e y a p ılm ış r e s im le re b e n z e r le r . O d e r e c e k i, M a y a z e k â s ı E sk i D ü n y a in s a n la r ın ın z e k â s ın d a n s a n k i b a ş k a b i r i s t ik a m e t te g e lişm iş v e b iz le r in A v r u p a l ı z e k â m ız a g ö re r a s y o n e l b i r z e k â o lm a m ış t ı r .

B u i n s a n la r k a n d ö k m e y e p e k m e r a k l ı o lm u ş o ls a la r g e r e k t i r . M e k s ik a m e d e n iy e t i b i lh a s s a k a n a h a r is t i . H e r y ıl b in le r c e in s a n k u r b a n e d il i rd i; i n s a n la r ı c a n l ı c a n l ı k e s m e k , o n la r ın h â lâ a t a n y ü r e k le r in i k o p a r m a k , iş te b u g a r ip r a h ip l e r in z ih in le r in e v e h a y a t l a r ı n a h ü k m e tm iş g ib i g ö r ü n e n â d e t le r ! H e r to p lu m t e z a h ü r ü n ü n , h e r m ill i b a y ra m ın m ih v e r i b u m e n f u r h a r e k e t t i .

B u c e m a a t in b a s i t i n s a n la r ın ın h a y a t ı b a s i t k ö y lü le r in ip tid a i h a y a t ı n a b e n z e r d i . Ç a n a k ç ö m le k y a p ım ı, d o k u m a v e r e s im s a n a t l a r ı g e liş ik t i . M a y a y a z ıs ı y a ln ız t a ş la r a h a k k e d i lm e z , h a y v a n d e r i l e r i ü z e r in e d e y a z ı l ı r , b o y a n ı r d ı. A v r u p a v e A m e r ik a m ü z e le r in d e , ş im d iy e k a d a r h e m e n h e m e n y a ln ız t a r ih l e r i o k u n a b i lm iş o la n b ir ç o k el- y a z m a la r ı v a r d ır . P e r u ’d a b u n a b e n z e r b i r y a z ın ın d a h a ip t id a i ş e k li v a rd ı; o n u n y e r in i , b u n d a n b in le r c e y ıl ö n c e Ç in ’d e k u l la n ı lm ış o la n d ü ğ ü m le r m e to d u a ld ı.

E sk i D ü n y a n ın d a b u n d a n 3 - 4 b in y ıl ö n c e , y â n i İ s a ’d a n e v v e l 4.000 - 5 000 y ı l la r ın d a , s ö z ü n ü e d e g e ld iğ im iz m e d e n iy e t le r e b e n z e y e n , y â n i e s a s ın ı m â b e t , k a n l ı k u r b a n â y in le r i v e a s t r o n o m i b i lim i i le u ğ r a ş a n r a h ip l e r te ş k il e d e n m e d e n iy e t le r i o lm u ş tu . F a k a t b u m e d e n iy e t le r E sk i D ü n y a d a b u g ü n k ü ş a r t l a r a d o ğ r u is t ih a le e t t ik le r i h a ld e , A m e r ik a ’n ın ip t id a î m e d e n iy e t le r i b u i lk m e r h a le y i h iç b i r z a m a n a ş a m a d ı la r . O n la r d a n h e r b i r i y a ln ız b a ş ın a d iğ e r le r in d e n a y r ı b i r â le m te ş k il e d iy o rd u . M e se lâ M e k s ik a , a n la ş ı ld ığ ın a g ö re , A v r u p a l I la r ın A m e r ik a 'y a g e l iş le r in d e n ö n c e P e r u ’y a d a i r h e m e n h e m e n h iç b i r şe y b i lm iy o rd u .

Ç a ğ la r b o y u n c a b u i n s a n la r y a ş a d ı la r , t a n r ı l a r ı n a t a p t ı la r , in s a n k u r b a n e t t i le r v e ö ld ü le r . M a y a s a n a t ı y ü k s e k b i r te z y in i g ü z e l l ik s e v iy e s in e u la ş t ı , i n s a n l a r s e v d i le r , k a b i le le r d ö ğ ü ş tü le r . B o llu ğ u n y e r in i k u r a k l ık , s a ğ l ığ ın y e r i n i h a s t a l ı k a ld ı. R a h ip le r u z u n a s ı r l a r b o y u n c a t a k v im le r i n i te s p i t e t t i le r v e k u r b a n â y in le r in i id a r e e t t i le r , f a k a t b a ş k a a la n l a r d a a z i le r le m e le r y a p a b i ld i le r .

K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ 5»

SÜ M E R L E R D E V E E S K İ M IS IR D A İP T İD A İ Y A ZI

İ s a ’d a n ö n c e 6.000 i lâ 7.000 y ı l la r ı c iv a r ın d a A s y a ’n ın m ü n b i t b ö lg e le r in d e v e N il v a d is in d e h e m e n h e m e n P e r u s e v iy e s in e u la ş m ış b u l u n a n y a r ı m e d e n î c e m a a t le r v a rd ı . İ r a n ’ın k u z e y i , b a t ı T ü r k is ta n v e g ü n e y A r a b i s ta n ş im d ik in d e n ç o k d a h a m ü n b i t y e r le r d i . B u g ü n b u b ö lg e le rd e ç o k e s k i c e m a a t le r e a i t e s e r le r b u lu n m a k ta d ı r . B u n u n la b e r a b e r , s i te le r , m â b e t le r , s u la m a te s is le r i v e k ü ç ü k b i r b a r b a r ş e h r i s e v iy e s in in ü s tü n e y ü k s e lm iş b i r c e m iy e t t e ş k i l â t ın a a i t e s e r le r g ö z ü g e ç e n b ö lg e le rd e d e ğ il A ş a ğ ı M e z o p o ta m y a ’d a v e M ıs ı r ’d a g ö r ü lm e k te d i r . D ic le v e F ı r a t n e h i r l e r i ik i a y r ı m a n s a p la B a s r a K ö r fe z in e d ö k ü lü y o r d u v e S ü m e r le r i lk s i te le r in i iş te b u ik i n e h i r a r a s ın d a k a la n b ö lg e d e te s is e tm iş le rd i . B ü y ü k M ıs ır t a r i h i d e a ş a ğ ı y u k a r ı ( ç ü n k i k ro n o lo j i h e n ü z k e s in d e ğ ild i r ) b u d e v ird e b a ş l ıy o rd u .

S ü m e r le r b ü y ü k b u r u n l u e s m e r in s a n la r o lm u ş o lsa g e re k . B u in s a n la r , b i lg in le rc e ç ö z ü lm ü ş o ld u ğ u iç in h â le n o k u n a b i le n b i r y a z ı k u l la n ıy o r la r d ı . T u n ç ta n f a y d a la n m a y ı k e ş f e tm iş le r d i v e g ü n e ş te k u r u t u lm u ş t u ğ la l a r l a k u le ş e k l in d e b ü y ü k m â b e t le r in ş a e d e r le rd i . B u m e m le k e tin k ili ç o k in c e d ir , S ü m e r ’le r o n u y a z m a k ta k u l la n ı r la r d ı , y a z ı v e k i ta b e le r in in b u g ü n e k a d a r b o z u lm a d a n k a lm ış o lm a s ı d a b u s a y e d e d ir . B u i n s a n la r ın k o y u n la r ı , k e ç i le r i , e ş e k le r i v a r d ı , f a k a t a t l a r ı y o k tu . S ü m e r le r s ık s a f l a r h a l in d e y a y a o la r a k s a v a ş ı r la r , m ız r a k v e d e r id e n y a p ılm ış k a lk a n k u l la n ı r la r d ı . Y ü n e lb is e le r g iy e r le r v e b a ş l a r ın ı t r a ş e d e r le rd i .

H e r S ü m e r s i te s i k e n d i t a n r ı s ı v e k e n d i r a h ip le r iy le b a ğ ım s ız b i r D e v le t o lm u ş a b e n z e r . B a z e n b i r s i te b a ş k a s i te le r e t a h a k k ü m e d e r , o n la r ın h a lk ın d a n b a ç is te rd i . N ip p u r ’d a k i ç o k e sk i b i r k i ta b e , b i r y a z ı i le t e s p i t e d ilm iş

i lk i m p a r a to r lu k o la n b i r « İ m p a ra to r lu k » t a n b a h s e d e r ; b u , E re c k s i te s i i m p a r a to r lu ğ u id i. B u D e v le t in h e m r a h ip h e m d e k ı r a l o la n r e is i B a s r a K ö r fe z in d e n K ız ıl D e n iz e k a d a r o la n B ö lg ey e h â k im o ld u ğ u n u id d ia e d e rd i .

Y az ı, i lk in , t a r i h o la y la r ın ı r e s im le r v a s ı ta s iy le k ı s a c a te m s i l e tm e u s u lü id i. İ n s a n l a r d a h a N e o l it ik d e v r in d e n ö n ce y a z m a ğ a b a ş la m ış la r d ı . E v v e lc e s ö z ü n ü e t t iğ im iz A z il m a ğ a r a l a r ın ın d u v a r la r ın d a k i r e s im le r b u y a z ı t a r z ın ın m e n ş e in i te ş k i l e d e r . B u r e s im le r in ç o ğ u a v s e f e r le r in i h a t ı r l a t ı r v e ç o ğ u n d a in s a n s i lu e t le r i a ç ık ç a r e s m e d i lm iş t i r . F a k a t b u s i lu e t l e r in b a z ı l a r ın d a r e s s a m , b a ş l a r ı v e b a c a k la r ı ç iz m e k z a h m e t in e k a t l a n m a y a r a k in s a n la r ı ik i y a ta y ç iz g i ile k e s i lm iş d ik e y b i r ç izg i ile g ö s te r m e k le y e t in m iş t ir . B u t a r z d a n « re s im -y az ı» u s û lü n e g e ç m e k z o r d e ğ ild i. K il ü z e r in e k ü ç ü k d e ğ n e k le r le y a z ı l a n M e z o p o ta m y a ’d a r e s im le r ç o k g e ç m e d e n t a n ın m a z ş e y le r h a l in i a ld ı la r , f a k a t in s a n la r ın d u v a r la r ü z e r in e v e y a i lk k â ğ ı t o la n k a m ış p a p y r u s ’u ü z e r in e b o y a ile r e s im le r y a p t ık l a r ı M ıs ı r ’d a , ö rn e ğ e o la n b e n z e r l ik d e v a m e tt i . S ü m e r le r in y a z m a k iç in k u l la n d ık la r ı k ü ç ü k d e ğ n e k le r k ö ş e l i i ş a r e t l e r m e y d a n a g e t i r d ik le r in d e n b u y a z ıy a k ü n e if o r m (ç iv i y a z ıs ı) d e n il ir .

Y a p ı la n r e s im le r a r t ı k ö r n e k le r in e b e n z e m e y ip s a d e c e o n a y a k ın b i r şe y o lm a y a b a ş l a d ık l a r ı z a m a n a s ı l y a z ıy a d o ğ r u b ü y ü k b i r a d ım a t ı lm ış o ld u . K ü ç ü k ç o c u k la r ın ç o k s e v d iğ i « c is im le r le tem sil» o y u n u b u y a z ı ş e k li h a k k ın d a b iz e b i r f i k i r v e re b i l i r . M e s e lâ b i r k ı l ıç b i r d e a r s l a n r e s m i y a p ıl ı r , ç o c u k b u n u n l a « K ılıça s lan » a d ın ın m u ra d e d ild i - ğ in i k e ş f e d e r e k s e v in ir . S ü m e r le r in d ili b u g ü n k ü A m e r ik a y e r l i l e r in in b a z ı l a r ın ın d ili g ib i y a n y a n a g e t i r i lm iş b i r s ü r ü h e c e d e n y a p ılm ış t ı v e d o ğ r u d a n d o ğ r u y a r e s im le r le te m s i l e d ilm e y e e lv e r iş l i o lm a y a n f ik i r l e r i i f a d e e d e n h e c e m e to d u n u n k u l la n ı lm a s ın a m ü s a i t t i . M ıs ı r y a z ıs ı d a b u n a b e n z e r b i r i s t ih a le y e u ğ r a d ı . D a h a s o n r a la r ı , d il m e to d la - r ı o k a d a r v a z ıh b i r ş e k ild e h e c e y e d a y a n m a y a n b a z ı m il l e t l e r r e s im le r h a l in d e k i b u y a z ıy ı ö ğ r e n ip k u l la n m a k is te y in c e o n u t â d i l e d ip b a s i t l e ş t i r d i l e r v e b ö y le c e y a v a ş y a

v a ş a l f a b e y a z ıs ı te ş e k k ü l e tt i . D a h a s o n r a k i d e v ir le r in b ü t ü n h a k ik i a lf a b e le r i , S ü m e r le r in ç iv i y a z ıs ı i le M ıs ı r l ı la r ın h iy e ro g l i f le r i ( r a h ip l e r in y a z ıs ı) n ın b i r k a r ış ım ıd ır . D a h a s o n r a Ç in d e de , h e r k e s ç e k a b u l e d ile n b i r « re s im -y az ı» m e y d a n a g e ld iy se d e b u y a z ı ş e k li a lf a b e m e r h a le s in e h iç b i r z a m a n u la ş a m a d ı .

Y a z ın ın ic a d ın ın in s a n c e m iy e t le r in in g e liş m e s in d e b ü y ü k b i r ö n e m i o lm u ş tu r . Ç ü n k ü y a z ı, a n la ş m a la r ın , k a n u n l a r ı n v e e m i r le r in s o n r a k i n e s i l le r e i n t i k a l e tm e s in i s a ğ la m ış t ı r . D e v le t le re d e e sk i s i te d e v le t le r iç in m ü m k ü n o lm a y a n b i r g e lişm e im k â n ı s a ğ la m ış t ır . G e ç m iş in u n u t u l m a m a s ın ı te m in e d e re k , i n s a n la r a , in s a n c e m iy e t le r i t a r i h in in d e v a m lıl ığ ı h a k k ın d a b i r f i k i r e d in m e im k â n ın ı v e r m iş ti r . R a h ib in v e y a k ı r a lm e m ir le r i v e m ü h ü r le r i , o n la r ın g ö z v e y a s e s m e n z i l le r in d e n ç o k d a h a u z a k la r a u la ş m ış v e ö lü m le r in d e n s o n r a d a b a k i k a lm ış t ır . S ü m e r le r ’d e m ü h ü r k u l la n m a â d e t in in ç o k y a y g ın o lm a s ı d a k a y d e d i lm e y e d e ğ e r b i r o la y d ır . K ır a l la r ın , a s i l le r in v e y a t a c i r l e r in s a n a t- k â r a n e y a p ılm ış m ü h ü r le r i b u lu n u r d u , b u m ü h ü r le r t a s d ik e d ilm e k is te n i le n k i ld e n v e s ik a y a b a s ı l ı r d ı . î ş te b u n d a n 6.000 y ıl ö n c e in s a n l ık b a s ım iş in e b u d e re c e y a k la ş m ış tı . Ü z e r in e y a z ı la n k i l k u r u t u l u r v e ö y le c e b o z u lm a d a n k a lı r d ı . U n u tm a m a k lâ z ım d ır k i, s a y ı la m ıy a c a k k a d a r u z u n y ı l l a r b o y u n c a M e z o p o ta m y a ’d a m e k tu p la r , v e s ik a l a r v e h e s a p la r , n i s b e te n b o z u lm a z b i r m a d d e o la n t u ğ l a l a r ü z e r in e y a z ı l ı rd ı . B u m e d e n iy e t le r e d a i r b i lg i le r im iz in ç o k o lu ş u n u M e z o p o ta m y a ’d a b u lu n m u ş o la n b u s a y ıs ız v e s ik a la r a b o rç lu y u z .

T u n ç , b a k ır , a l t ın , g ü m ü ş v e k ıy m e t l i n a d i r b i r m a d d e o la r a k d a m e te o r d e m ir i , h e n ü z e n e sk i z a m a n la r d a h e m S ü m e r le r ’in h e m d e e sk i M ıs ı r ’l ı l a r m b i ld ik le r i m a d e n le r di.

E sk i D ü n y a n ın b u ilk s i te le r in d e h a y a t , M ıs ı r ’d a d a M e z o p o ta m y a ’d a d a a y n ı o lm u ş a b e n z e r , v e s o k a k la r d a d o la ş a n e ş e k le r v e s ığ ı r la r m ü s te s n a o lm a k ü z e re , ü ç d ö r t

b in y ıl s o n r a A m e r ik a ’n ın M a y a s i te le r in d e y a ş a n a n h a y a t t a n f a r k l ı o lm a m ış o ls a g e r e k t i r . S u lh z a m a n ın d a h a l k ın ç o ğ u , d in ş e n liğ i g ü n le r i m ü s te s n a o lm a k ü z e r e , s u l a m a v e z i r a a t i ş le r iy le u ğ r a ş ı r d ı . B u in s a n la r ın p a r a l a r ı y o k tu , f a k a t p a r a y a ih t iy a ç la r ı d a y o k tu . U f a k te f e k t i c a r e t l e r in i m a l m ü b a d e le s i ş e k l in d e y a p a r la r d ı . H e m ş e r i le r i - n e n is b e tle v a r l ık l ı o la n d e v le t r e i s le r i v e v a l i le r , t i c a r e t y a p a c a k o ld u k la r ı z a m a n a l t ın v e g ü m ü ş ç u b u k la r ı v e k ıy m e t l i t a ş l a r k u l la n ı r la r d ı . M a b e t b ü t ü n h a y a t a h â k im di. M e z o p o ta m y a ’d a k u le ş e k l in d e b ü y ü k b i r m â b e t v a rd ı; b u n u n d a m ın d a n y ı ld ız la r t e tk ik e d il i rd i. M ıs ı r ’d a ise m â b e t y a ln ız z e m in k a t ı o la n h e y b e t l i b i r b i n a id i. M e z o p o t a m y a ’d a r a h ip - h ü k ü m d a r b ü t ü n v a r l ı k l a r ın e n b ü y ü ğ ü , e n m u h te ş e m i id i. B u n u n la b e r a b e r M ıs ı r ’d a r a h ip l e r in d e f e v k in e ç ık a r ı l a n b i r h ü k ü m d a r v a rd ı; o d a , m e m le k e tin b a ş t a n r ı s ın ın in s a n ş e k l in d e t e z a h ü r ü o la n F i r a v u n , y a n i T a n r ı k ı r a l dı.

O d e v ird e d ü n y a d a a z d e ğ iş ik l ik o lu y o rd u ; in s a n la r ın g ü n le r i g ü n e ş a l t ın d a , m e ş a k k a t iç in d e , y e k n e s a k g e ç iy o rd u . M e m le k e te a z y a b a n c ı g e liy o rd u , g e le n le r iç in d e y o lc u lu k ç o k z a h m e tl iy d i . R a h ip , p e k e sk i z a m a n la r d a n k a lm a k u r a l l a r a g ö re m e m le k e ti id a r e e d iy o r , e k im z a m a n ı iç in y ı ld ız la r ı t e tk ik e d iy o r , k u r b a n v e rm e iş le r i iç in f a l a b a k ıy o r , r ü y a la r ı y o ru m lu y o r d u . İ n s a n la r , ı r k la r ın ın m e ş a k k a t le g e ç e n g e ç m iş in i u n u t u p g e le c e ğ in i d e d ü ş ü n m e k s iz in , a z -ç o k m e s ’u t , ç a l ış ıp ç a b a l ıy o r la r , s e v iy o r la r , ö lü y o r la rd ı . B a z a n h ü k ü m d a r l a r z a r a r s ı z i n s a n la r o lu rd u . M e se lâ d o k s a n y ıl h ü k ü m s ü r m ü ş o la n II. P e p i b u n la r d a n b ir iy d i . B a z a n d a F i r a v u n h a r i s o lu r , g e n ç le r i a s k e re a lı r , o n la r ı s a v a ş v e y a ğ m a iç in k o m ş u s i te le r e y o l la r , v e y a o n la r ı m e ş a k k a t l i b ü y ü k in ş a a t t a k u l la n ı r d ı . M u a z z a m m e z a r la r ı , y a n i C iz e ’d e k i e h r a m la r ı y a p t ı r m ış o la n K h e - o p s , K h e p h r e n v e M y k e r in u s b u ç e ş i t h ü k ü m d a r l a r d ı . B u e h r a m la r ın e n b ü y ü ğ ü 450 k a d e m y ü k s e k l lğ in d e d ir , y a p ı l m a s ın d a k u l la n ı la n t a ş la r ın a ğ ır l ığ ı 4.883.000 to n d u r . B u t a ş la r ın h e p s i N i l ’in y u k a r ı t a r a f l a r ı n d a te k n e le r le g e t i r i

l i r v e y e r le r in e in s a n k u v v e tiy le y e r le ş t i r i l i r d i . B u e h r a m la r ı n y a p ılm a s ı M ıs ır 'ı b ü y ü k b i r h a r p te n f a z la y o rm u ş o ls a g e r e k t i r .

İLK G Ö Ç E B E İN S A N L A R

İ s a ’d a n ö n c e 6.000 i le 3.000 y ı l la r ı a r a s ı n d a in s a n la r ın to p r a ğ a b a ğ la n ıp z i r a a t l e u ğ r a ş t ık l a r ı v e s i te d e v le t le r k u r d u k l a r ı y e r le r y a ln ız M e z o p o ta m y a ile N il v a d is i d e ğ ild ir . S u la m a y a p ıla b ile c e k v e b ü tü n y ıl b o y u n c a y iy e c e k t e m in e d ile b ile c e k h e r y e rd e , i n s a n la r , e s a s e n b e l b a ğ la n a c a k b i r g ıd a k a y n a ğ ı o lm ıy a n m e ş a k k a t l i a v c ı l ığ ı b ı r a k a r a k t o p r a ğ a b a ğ la n ıp k a r a r l ı b i r h a y a t s ü rm e y i t e r c ih e d iy o r la r d ı . Y u k a r ı D ic le v a d is in d e , A s u r i l e r d e n ile n b i r m il le t, ş e h i r le r k u r u y o r d u ; A n a d o lu v â d i l e r in d e v e A k d e n iz k ıy ı l a r ın d a v e a d a l a r ın d a m e d e n iy e te d o ğ r u y ü k s e le n k ü ç ü k c e m a a t le r v a r d ı . B e lk i H in d is ta n ile Ç in ’in e lv e r iş l i b ö lg e le r in d e d e i n s a n la r ın h a y a t ı b u n a m u v a z i g e l iş m e le r k a y d e d iy o r d u . A v r u p a ’n ın b o l b a l ık l ı g ö l le r i b u l u n a n b a z ı b ö lg e le r in d e i n s a n la r ç o k ta n b e r i , s u y a ç a k ı lm ış k a z ık la r ü z e r in e k u r u l u m e s k e n le r e y e r le ş m iş b u lu n u y o r la r v e zi- r a a t t e n e ld e e t t ik le r i g ıd a la r ın ı a v c ı l ık v e b a l ık ç ı l ık la t a m a m lıy o r la r d ı . F a k a t , E sk i D ü n y a ’n ın ç o k d a h a g e n iş k ı s ım la r ın d a b ö y le b i r y e r le ş m e m ü m k ü n d e ğ ild i, tk l im f a z la s e r t , t o p r a k h a d d in d e n f a z la k e s i f o r m a n la r l a k a p lı v e y a k u r a k t ı , y a h u t d a m e v s im le r o ç a ğ in s a n la r ın ın b i l im le r i v e â le t le r iy le t o p r a ğ a y e r le ş m e le r in e e lv e rm iy e c e k d e re c e d e k a r a r s ız d ı .

İ p t id a î m e d e n iy e t ş a r t l a r ı iç in d e in s a n la r ın t o p r a ğ a b a ğ la n ıp y e r le ş e b ilm e le r i iç in , d e v a m lı o la r a k m e v c u t b u l u n a n b i r s u y a , s ıc a ğ a v e g ü n e ş e i h t iy a ç la r ı v a r d ı . B u ih t iy a ç la r ı k a r ş ı la n m a d ığ ı y e r le r d e in s a n , a v ın ın p e ş in d e k o ş a n a v c ı, s ü r ü le r in e o t la k a r a y a n ç o b a n h a l in d e g ö ç e

b e o l a r a k y a ş ıy a b i l ir , f a k a t b i r y e r e y e r le ş ip k a la m a z d ı. A v c ı l ık ta n ç o b a n l ığ a g e ç iş ç o k y a v a ş o lm u ş o ls a g e r e k t i r . Y a b a n î s ığ ı r la r ı v e y a A s y a ’d a y a b a n î a t l a r ı k o v a l ıy a k o v a - la y a , in s a n la r ın a k l ın a o n l a r a s a h ib o lm a k g e lm iş , o n la r ı k u r t l a r a , v a h ş i k ö p e k le r e v e b a ş k a te h l ik e l i h a y v a n la r a k a r ş ı k o r u m u ş tu r .

B ö y lece , z i r a a t e d a y a n a n i lk ip t id a î m e d e n iy e t le r , b a ş l ıc a b ü y ü k n e h i r l e r in v â d i le r in d e g e l i ş i r k e n , b i r t a r a f t a n d a , k ış l ık o t la k la r l a y a z l ık o t l a k l a r a r a s m d a d e v a m lı g i d ip g e lm e ş e k l in d e k i g ö ç e b e h a y a t ı d a g e liş iy o rd u . G ö ç e b e in s a n la r u m u m iy e tle z i r a a tç i l e r d e n d a h a s a ğ la m in san lard ı-, z ü r r iy e t l e r i ve d o la y ıs iy le s a y ı la r ı d a h a azdı-, d a i m î m a b e t le r i o lm a d ığ ı g ib i, iy ic e te ş k i l â t l a n m ış b i r r u h b a n s ın ı f la r ı d a y o k tu ; d a h a a z g iy in i r le r d i , f a k a t b u n d a n d o la y ı h a y a t l a r ı n ın z i r a a tç i l e r in k in d e n a ş a ğ ı o ld u ğ u s a m lm a m a lıd ı r . B irç o k b a k ım la r d a n , b u s e r b e s t h a y a t , t o p r a ğ ı iş l iy e n ç if tç i le r in h a y a t ın d a n d a h a t a m o la n b i r h a y a t t ı . F e r t le r d a h a b a ğ ım s ız d ı v e n e f is le r in e i t im a t la r ı d a h a b ü y ü k tü . O n la r d a k a b ile r e is i d a h a m ü h im d i , s ih i r b a z l a r ın ise h e r h a ld e o k a d a r e h e m m iy e t le r i y o k tu .

G ö ç eb e in s a n g e n iş b ö lg e le r i g e z ip d o la ş tığ ı iç in , h a y a t ı d a h a g e n iş g ö rü y o rd u ; d iğ e r i n s a n la r ın y e r le ş m iş o ld u ğ u to p r a k l a r ın so n h u d u t l a r ı n a k a d a r g id iy o rd u , o t la k l a r iç in r a k ip k a b i le le r le a n la ş m a s ı lâ z ım g e liy o rd u ; m a d e n le re d a i r b i lg is i s a p a n la u ğ r a ş a n in s a n ın b i lg is in d e n fa z la y d ı , ç ü n k ü o d a ğ g e ç i t le r in i a ş ıy o r , k a y a l ık y e r le r d e d o la ş ıy o rd u ; o, m a d e n le r i k u l la n m a y ı h e r h a ld e ç if tç id e n iy i b i l iy o rd u . M ü m k ü n d ü r k i, tu n ç v e d a h a b ü y ü k b i r ih t im a lle d e m ir e r i tm e , g ö ç e b e in s a n la r ın b i r k e ş f i o lm u ş o lsu n . O r t a A v r u p a ’d a d e m ir c e v h e r in d e n e ld e e d ilm iş d e m ir le y a p ılm ış v e i lk m e d e n iy e t le r d e n ç o k e sk i z a m a n la r a a i t b a z ı ip t id a î â le t le r b u lu n m u ş tu r .

D iğ e r t a r a f t a n , y e r le ş m iş in s a n la r ın d o k u m a c ı lık , ç a n a k ç ö m le k ç ilik v e s a ir e g ib i s a n a t l a r ı v a r d ı . Ç if tç i lik v e g ö ç e b e lik a y r ı ik i h a y a t ş e k lin i a lm c a , b u ik i ç e ş it in s a n l a r a r a s ın d a t i c a r e t m ü n a s e b e t le r i k u r u lm a s ı m u k a d d e r d i .

B ilh a s s a h e m çö l b ö lg e le r i , h e m d e m e v s im lik o t la k la r ı o la n M e z o p o ta m y a ’d a , h e r h a ld e g ö ç e b e le r e k il i b ö lg e le r c iv a r ın d a ç a d ı r k u r m u ş la r , t i c a r e t y a p m ış la r , ç a lm ış la r v e b e lk i d e b u g ü n ç in g e n e le r in y a p tığ ı g ib i, k a la y c ı l ık e tm iş le r d i r . ( F a k a t h e r h a ld e t a v u k ç a lm a m ış la r d ı r , ç ü n k ü m e n ş e i H in d is ta n o la n b u k u ş , M i lâ t t a n ö n c e 1.000 y ı l ın a k a d a r h e n ü z i n s a n la r t a r a f ın d a n e h li le ş t i r i lm e m iş t i ) . G ö ç e b e le r m e s k û n y e r le r e k ıy m e t l i t a ş l a r v e m a d e n v e d e r i d e n y a p ılm ış e ş y a la r g e t i r i r le r d i . Ş a y e t a v c ı is e le r h a y v a n p o s tu d a g e t i r i r le r d i . B u m a l l a r a k a r ş ı l ık ç a n a k , ç ö m le k , b o n c u k , s ü s e ş y a s ı v e b u n a b e n z e r m â m u l e ş y a la r a l ı r l a r dı. M e z o p o ta m y a ile E sk i M ıs ı r ’ın i lk m e d e n iy e t d e v ir le r in e t e k a b ü l e d e n b u u z a k g ü n le r d e , g ö ç e b e h a l in d e v e y a y a r ı y e r le ş m iş ş e k ild e y a ş ıy a n in s a n la r ın b u lu n d u ğ u ü ç b a ş l ıc a b ö lg e v e b a ş l ıc a ü ç g ö ç e b e lik ş e k li v a r d ı . T â u z a k l a r d a k i A v r u p a o r m a n la r ın d a p e r i ş a n b i r h a y a t s ü r e n s a r ış ın N o rd ik i n s a n la r (K u z e y in s a n la r ı ) v a rd ı; b u n la r , a v c ılık v e ç o b a n l ık e d e r le rd i . İ lk m e d e n iy e t le r I s a ’d a n 1500 y ıl ö n c e y e k a d a r b u ı r k ın v a r l ığ ın d a n p e k h a b e r d a r o lm a d ıla r . G e n e ç o k u z a k la r d a , d o ğ u A s y a s te p le r in d e ç e ş it l i M o ğ o l k a b ile le r i , H u n la r a t l a r ı e h l i l e ş t i r iy o r la r v e g e n iş ö lç ü d e , m e v s im in e g ö re , y a y la y a ç ık m a v e y a k ış la y a in m e â d e t in i te s is e d iy o r la r d ı . O d e v ird e K u z e y in s a n la r ı ile H u n la r ın b i r b i r in d e n R u s y a ’n ın b a ta k l ık l a r ı ile v e o z a m a n ın ş im d ik in d e n d a h a b ü y ü k o la n H a z e r D e n iz i ile a y r ı l m ış o lm a la r ı m ü m k ü n d ü r . Ç ü n k ü , o z a m a n la r R u s y a 'n ın b ü y ü k b i r k ıs m ı b a t a k l ık l a r v e g ö l le r le k a p lıy d ı . G itg id e ç o r a k la ş a n S u r iy e v e A r a b i s t a n ç ö lle r in d e k o y u b e y a z v e y a e s m e r S a m i k a b i le le r i o t la k ta n o t la ğ a k o y u n , k e ç i v e e şe k s ü r ü le r in i g e z d i r iy o r la r d ı . İ ş te b u S a m i ç o b a n la r v e G ü n e y İ r a n ’ın d a h a k o y u r e n k l i (n e g ro id ) E la m 'la r ı i lk m e d e n iy e t le r le s ık ı te m a s h a l in e g e le n i lk g ö ç e b e le rd ir . B u n la r k â h t i c a r e t m a k s a d iy le , k â h a k ın l a r y a p m a k ü z e r e g e lm iş le r d i r . N ih a y e t a r a l a r ı n d a c e s u r ö n d e r le r tü r e y in ce, f ü t u h a t a b a ş la m ış la r d ı r .

M ilâ t t a n ö n c e 2750 y ılı c iv a r ın d a , b ü y ü k b i r S a m î ö n d e r i o la n S a rg o n , S ü m e r le r ’e a i t b ü tü n t o p r a k l a n z a p t e t m iş ve B a s ra K ö r f e z i 'n d e n A k d e n iz ’e k a d a r o la n y e r le r e h â k im o lm u ş tu . B u a d a m , c a h i l b i r b a r b a r d ı ; m il le t i o la n A k a t ’l a r S ü m e r y a z ıs ın ı ö ğ r e n d i le r v e d e v le t v e b i l im d ili o la r a k d a S ü m e rc e y i a ld ı la r . S a r g o n ’u n k u r d u ğ u i m p a r a to r lu k ik i a s ı r s o n r a i n h i t a t a u ğ r a d ı v e E la m ’la r ın i s t i l â s ın d a n s o n r a , ta z e b i r m il le t o la n A m o r ’l a r y a v a ş y a v a ş b ü tü n M e z o p o ta m y a ’y a h â k im o ld u la r , o z a m a n a k a d a r n e h i r ü z e r in d e k ü ç ü k b i r ş e h i r d e n i b a r e t o la n B a b il ’i b a ş k e n t l e r i y a p t ı l a r . B u n la r ın k u r d u ğ u d e v le te B ir in c i B a b il İ m p a r a to r lu ğ u d e n il ir . B u d e v le t , M i lâ t t a n ö n c e 2100 y ılı c iv a r ın d a b ü y ü k b i r k ı r a l o la n v e t a r ih in k a y d e t t iğ i i lk k a n u n n a m e y i y a p a n H a m m u r a b i t a r a f ın d a n p e k iş t i r i ld i .

N il n e h r in in d a r v a d is i , g ö ç e b e k a v im le r in i s t i l â s ın a M e z o p o ta m y a k a d a r a ç ık d e ğ ild ir ; b u n a r a ğ m e n , H a m m u r a b i z a m a n la r ın d a M ıs ır , S a m i’le r in i s t i l â s ın a u ğ r a d ı v e b ö y le c e , y ü z le rc e y ıl h ü k ü m s ü r e n y e n i b i r F i r a v u n la r s ü lâ le s i , H y k s o s ’la r , y a n i « ç o b a n k ı r a l la r » s ü lâ le s i k u r u ld u . B u S a m î f a t ih le r , h iç b i r z a m a n M ı s ı r l ı l a r l a k a r ı ş ıp k a y n a ş m a d ı la r ; b u y ü z d e n k e n d i le r in e d a im a y a b a n c ı v e h a s ım b a r b a r l a r g ö z ü ile b a k ıld ı , v e î s a ’d a n ö n c e 1000 y ılı c iv a r ın d a b i r h a lk a y a k la n m a s ı s o n u n d a M ıs ır ’d a n k o v u ld u la r .

F a k a t , S a m i’le r , M e z o p o ta m y a ’y a iy ic e y e r le ş t ik le r in d e n , ik i ı r k b i r b i r in e k a r ı ş t ı v e B a b il İ m p a r a to r lu ğ u d il v e k a r a k t e r b a k ım ın d a n S a m î b i r d e v le t h a l in i a ld ı.

İLK D E N İZ C İL E R

îlk k a y ık l a r ve g e m i le r b u n d a n y irm i b e ş i lâ o tu z b in y ıl ö n c e k u l la n ı lm a y a b a ş la m ış o ls a la r g e r e k t i r , i n s a n la r b e lk i e n g e ç N e o lit ik Ç a ğ ı’n ın b a ş la n g ıç la r ın d a a ğ a ç k ü

K I S A D Ü N Y A T A R İ H Î r.7

tü k le r in e v e y a tu lu m la r a b in e r e k s u ü s tü n d e d o la ş ıy o r la r d ı. M ıs ır v e M e z o p o ta m y a ’d a , b u b ö lg e le r in b iz le rc e b i l i n e n i lk d e v ir le r in d e n i t i b a r e n ü z e r in e d e r i g e ç ir i l ip z if t le k a la f a t l a n m ış s e p e t te n t e k n e l e r k u l la n ıy o r la r d ı . B u m e m le k e t le r d e b u n e v i k a y ık l a r h â lâ k u l la n ı lm a k ta d ı r . A y n ı v a s ı t a l a r b u g ü n e k a d a r İ r l a n d a v e W a le s ’d e d e k u l la n ı l m a k ta v e A la s k a ’d a fo k d e r is in d e n y a p ılm ış k a y ık l a r B eh- r i n g B o ğ a z ı’n ı g e ç m e k te d ir le r . Â le t le r te k e m m ü l e d in c e , a ğ a ç k ü tü k le r in in iç le r i o y u lm u ş tu r . B u n la r ı d a p e k ta b i î o la r a k k a y ık v e g e m i le r in in ş a s ı t â k ib e tm iş t i r . N a s ı l k i, d ü n y a m il le t le r i a r a s ın d a p e k y a y g ın b i r in a n ı ş a k o n u o la n T u fa n h ik â y e s in in A k d e n iz ’in s u l a r t a r a f ın d a n is t i lâ s ın ın n a k l in d e n i b a r e t o lm a s ı m ü m k ü n s e , N u h ’u n G e m is i e f s a n e s i de , b e lk i , i lk g e m i in ş a s ın d a e ld e e d ilm iş b i r b a ş a r ın ın h â t ı r a s ın ı y a ş a tm a k ta d ı r .

P i r a m i t le r in y a p ı lm a s ın d a n u z u n z a m a n ö n c e , K ız ıld e - n iz d e g e m i le r v a rd ı . M i lâ t t a n 7000 y ıl ö n c e d e A k d e n iz ’de ve B a s r a K ö r fe z i’n d e g e m i le r d o la ş ıy o rd u . B u n la r ın ç o ğ u , b a l ık ç ı te k n e le r iy d i , f a k a t b a z ı l a r ı d a t i c a r e t v e k o r s a n g e m ile r iy d i , - ç ü n k ü , in s a n la r ın m iz a c ın ı b i ld iğ im iz e g ö re , ilk d e n iz c i le r in im k â n b u ld u k la r ı y e r le r d e y a ğ m a c ı l ık e t m iş v e m e c b u r o ld u k la r ı y e r le r d e de t i c a r e t y a p m ış o ld u k l a r ın ı e m n iy e tle t a h m in e d e b il ir iz .

B u ilk g e m i le r in d o la ş tığ ı d e n iz le r , r ü z g â r l a r ı n k a r a r s ız o la r a k e s t iğ i iç d e n iz le rd i , b u y ü z d e n d e n iz c i l ik s a d e ce f e r ’î b i r iş o lm a k ta n i le r i g id e m e m iş t i r . O k y a n u s a a ç ı- la b i le n iy i d o n a tı lm ış g e m ile r , a n c a k so n d ö r t y ü z y ıl z a r f ın d a y a p ı la b i lm iş t i r . E sk i D ü n y a ’n m g e m ile r i e s a s i t i b a r iy le k ü r e k le y ü r ü tü le n g e m ile rd i , k ıy ı l a r d a n a y r ı lm a z la r d ı v e h a v a n ın s e r t le ş e c e ğ in i a n l a r a n la m a z l im a n a g i r e r le rd i . G e m ile r b ü y ü k k a d ı r g a la r h a l in i a lın c a , k ü r e k ç e k e c e k h a r p e s i r le r in e ih t iy a ç h â s ı l o ld u .

S u r iy e ve A r a b i s ta n b ö lg le r in d e S a m î ı r k t a n y u r t s u z v e g ö ç e b e k a b i le le r in g ö r ü n m e le r in d e n , M e z o p o ta m y a ’yı z a p te d ip i lk A k a t v e s o n r a d a i lk B a b il İ m p a r a to r lu ğ u n u k u r m a la r ın d a n b a h s e tm iş t ik . A y n ı i n s a n la r , b a t ı d a d e n iz

c iliğ e a l ı ş t ı la r . A k d e n iz ’in d o ğ u k ıy ı l a r ın d a b a ş l ıc a la r ı T ir v e S id o n o la n b i r s ı r a l im a n - ş e h i r l e r k u r d u l a r v e B a h i r d e H a m m u r a b i ’n in h ü k ü m s ü r d ü ğ ü s ı r a la r d a tü c c a r , k o r s a n v e s ö m ü rg e k u r u c u s u o la r a k b ü t ü n A k d e n iz h a v z a s ı n a y a y ıld ı la r . B u d e n iz c i S a m i’le r e F e n ik e ’l i le r d e n il iy o rd u . B u n la r , g e n iş ö lç ü d e I s p a n y a ’y a y e r le ş t i le r , o r a n ın e sk i y e r l i h a lk ı o la n îb e r y a B a s k ’la r ın ı m e m le k e t le r in in iç e r i le r i n e d o ğ r u s ü r d ü le r v e C e b e l i ta r ık B o ğ a z ı y o lu ile o c iv a r s a h i l m e m le k e t le r in e s e f e r le r y a p t ı la r ; A f r ik a 'n ın K u z e y k ıy ıs ın d a k o lo n ile r k u r d u la r . B u F e n ik e ş e h i r le r in d e n b i r i o la n K a r t a c a ’d a n i le r id e ç o k d a h a m u f a s s a l o la r a k b a h s e d e c e ğ iz .

F a k a t F e n ik e l i le r , A k d e n iz ’d e k a d ı r g a la r ı o la n i lk m ille t d e ğ ild i le r . A k d e n iz a d a l a r ı v e k ı y ı l a n a r a s ın d a , b a t ın ın B a s k ’la r ı v e g ü n e y in B e r b e r i ’le r i v e M ıs ı r ’l ı la r ı i le k a n ve d il b a k ım l a n n d a n m ü n a s e b e t t a r g ö r ü n e n in s a n la r a , y a n i E g e in s a n la r ın a a i t i r i l i u f a k l ı b i r ç o k ş e h i r l e r m e v c u t tu . B u in s a n la r , t a r i h e ç o k d a h a s o n r a g i r m iş o la n Y u n a n l ı l a r l a k a r ış t ı r ı lm a m a lıd ı r ; b u n la r , Y u n a n l ı l a r d a n ö n c e g e le n b i r m il le t t i v e g e r e k Y u n a n i s t a n ’d a , g e r e k A n a d o lu ’d a m e se lâ M y k e n a v e T r u v a g ib i s i te le r i , G i r i t ’d e k i K n o s s o s ’t a b ü y ü k v e z e n g in b i r ş e h i r le r i v a rd ı . E g e m e d e n iy e t in i v e b u m e d e n iy e t in ş ü m u l v e e h e m m iy e tin i ö ğ re n e b i lm e m iz a n c a k so n e lli y ı l z a r f ın d a , a r k e o lo g la r ın y a p t ık la r ı k a z ı l a r s a y e s in d e m ü m k ü n o ld u . E n iy i t e tk ik e d i le b i le n ş e h i r d e K n o sso s o ld u ; b u ş e h r in ü z e r in e o n u n h a r a b e le r in i y o k e d e c e k k a d a r b ü y ü k b a ş k a b i r ş e h i r k u r u lm a m ış t ı ; iş te b u s a y e d e , b i r v a k i t l e r h e m e n h e m e n u n u tu la n b u m e d e n iy e te d a iı b i lg i le r im iz in b a ş l ıc a k a y n a ğ ı K n o s so s ’tu r .

K n o s so s ’u n t a r ih i , M ıs ır t a r ih i k a d a r e sk id ir ; b u ik i m e m le k e t İ s a ’d a n 4000 y ıl ö n c e d e n iz y o lu ile b i r b ir iy le t i c a r e t e d iy o r la rd ı . M i lâ t t a n ö n c e 2500 y ı lın d a , y â n i I. S a rg o n ile H a m m u r a b i z a m a n l a n a r a s ın d a , G ir i t m e d e n iy e t i en y ü k s e k d e re c e s in e e r iş m iş t i .

K n o sso s b i r ş e h i r o lm a k ta n z iy a d e , G i r i t ’in h ü k ü m d a r ı ile o n u n m il le t i iç in b ü y ü k b i r s a r a y g ib iy d i . B u ş e h ir , t a h

k im b ile e d ilm e m iş t i . K n o sso s , a n c a k F e n ik e l i le r k u v v e t le n d ik te n s o n r a v e d a h a k o r k u n ç b i r k o r s a n m il le t in , y â n i Y u n a n l ı l a r ın K u z e y d e n g e lip d e n iz e m u s a l l a t o lm a la r ı ü z e r in e t a h k im e d ilm iş t i r .

M ıs ı r l ı la r ın h ü k ü m d a r ın a F i r a v u n d e n ilm e s i g ib i, K n o sso s k i r a l ı n a d a M in o s d e n il i rd i . H ü k ü m d a r ın s a r a y ın d a a k a r su , h a m a m la r v e b e n z e r i r a h a t l ı k v a s ı t a l a r ı v a r dı; b u n l a r e sk i s i te le r in h iç b i r in d e r a s t l a n ı lm a y a n ş e y le r d ir . K i r a l ın s a r a y ın d a b ü y ü k ş e n l ik le r v e t e m a ş a l a r t e r t ip le n ird i ; b u a r a d a , I s p a n y a ’d a y a p ı l a n a p e k b e n z iy e n b o ğ a g ü r e ş le r i d e y a p ıl ı rd ı ; h a t t â b o ğ a g ü r e ş ç i l e r in in g iy d ik le r i e lb is e le r b ile , ş im d ik i le r e b e n z iy e n ş e y le rd i; a y r ıc a j im n a s t ik g ö s te r i le r i d e y a p ıl ı rd ı . K a d ın la r p e k m o d e r n e lb is e le r ve b u a r a d a k o r s e v e b o l e te k l ik g iy e r le r d i . B u G i r i t ’l i le r in y a p m ış o ld u k la r ı ç a n a k ç ö m le k le r , d o k u m a la r , h e y k e l le r , r e s im le r , m ü c e v h e r le r , f i ld iş i v e m a d e n ü z e r in e iş le n m iş s ü s le r v e m a r k e t r i l i e ş y a la r , e k s e r iy a h a y r e t e d ile c e k k a d a r g ü z e l ş e y le rd i . G i r i t l i le r in a y r ı b i r y a z ı l a r ı d a v a r d ı , f a k a t b u y a z ı h e n ü z ç ö z ü le m e m iş t i r .

B u m e s ’u t , p a r l a k v e m e d e n i h a y a t y ü z y ı l l a r c a d e v a m e tt i . İ s a ’d a n ö n c e 2000 y ılı c iv a r ın d a K n o sso s i le B a b il ’de , h e r h a ld e p e k h o ş b i r h a y a t s ü r m ü ş o la n p e k ç o k m ü r e f f e h v e m ü n e v v e r in s a n v a r d ı . B u in s a n la r ın k e n d i te m a ş a s a h n e le r i , d in i b a y r a m la r ı v a rd ı , e v d e h iz m e t e d e n e v k ö le le r i v e t i c a r e t v e s a ir e y o lu ile e f e n d i le r in e m e n f a a t sa ğ - l ıy a n m a r i f e t l i k ö le le r i v a r d ı . B u K n o s so s ’lu in s a n la r ın m a v i b i r d e n iz le ç e v r i l i , g ü n e ş l i h a y a t l a r ı , o n l a r a ç o k e m in b i r h a y a t g ib i g ö r ü n m ü ş o ls a g e r e k t i r . Y a r ı b a r b a r « Ç o b a n K ıra lla r» ın id a r e s in d e k i o d e v r in M ıs ı r ’ı h e r h a ld e z e v a le d o ğ r u g id e n b i r m e m le k e t ç e h r e s i g ö s te r m iş o lm a l ıd ır , v e o z a m a n la r s iy a s e t le i lg i le n e n k im s e le r , S a m i ı r k ta n i n s a n l a r ın n a s ı l h e r t a r a f a y e t i ş t ik le r in e , M ıs ı r ’ı v e u z a k l a r d a k i B a b il ’i i d a r e e t t ik le r in e , y u k a r ı D ic le ’d e N in iv e ’y i k u r d u k la r ın a , d e n iz y o lu ile t â b a t ıd a k i H e r k ü le s S ü tu n - l a r ı ’n a ( C e b e l i ta r ık B o ğ a z ın a ) g i t t ik le r in e , o u z a k s a h i l l e r d e s ö m ü r g e le r k u r d u k l a r ı n a d ik k a t e tm iş o l s a la r g e r e k t i r .

K n o s so s ’t a c e v v a l z e k â lı , m e r a k l ı v e m a r i f e t l i i n s a n la r d a b u lu n m u ş o la c a k k i, d a h a s o n r a k i z a m a n la r a a i t b i r Y u n a n e f s a n e s in e g ö re , B e d a lu s a d ın d a b i r G ir i t l i , b i r n e v i u ç a k (b e lk i d e b i r d e n iz u ç a ğ ı) y a p m a y ı d e n e m iş , f a k a t y a p tığ ı c ih a z d e n iz e d ü ş m ü ş tü r .

K n o s so s ’lu la r ın â le m i i le b iz im â le m im iz a r a s ın d a k i f a r k l a r ı v e b e n z e r l ik le r i d e b e l i r t iv e r e l im . İ s a ’d a n ö n c e 2500 y ı l ın d a b i r G i r i t ç e le b is i iç in d e m ir , g ö k te n d ü ş e n v e f a y d a l ı o lm a k ta n z iy a d e , g a r ip o la n b i r m a d e n d i , ç ü n k ü d e m ir h e n ü z c e v h e r le r in d e n e ld e e d ilm iy o rd u , v e b i l in e n c in s i y a ln ız m e te o r d e m ir i id i. B u h a li , h e r t a r a f ı d e m ir in i s t i l â s ın a u ğ r a m ış b u lu n a n b iz im d ü n y a m ız la k ıy a s e d e lim ! G ir i t l i le r e g ö re , a t d a t â K a r a d e n iz ’in ö te s in d e ve u z a k la r ın d a so ğ u k K u z e y t o p r a k l a r ın d a y a ş ıy a n ü s tü n b i r e ş e k te n ib a r e t o lm u ş o ls a g e r e k t i r . O n la r a g ö re , m e d e n iy e t , b a ş l ıc a Y u n a n i s t a n ’ın E g e b ö lg e s in d e v e L id y a ’l ı l a r m ve K a r y a ’l ı l a r ın v e T r u v a ’l ı l a n n G i r i t ’l i le r in h a y a t l a r ı n a b e n - z iy e n b i r h a y a t s ü r d ü k le r i v e b e lk i d e G i r i t ’l i le r in d i lin e b e n z iy e n b i r d il k o n u ş tu k la r ı A n a d o lu ’d a id i. I s p a n y a ’d a ve K u z e y A f r ik a ’d a y e r le ş m iş F e n ik e l i l e r v e E g e l i l e r v a r d ı, f a k a t a r a l a r ı b i r G i r i t l i ’n in m u h a y y i le s i iç in f a z la u z a k v e ü c r a y e r le r d i . İ ta ly a h â lâ y o ğ u n o r m a n la r l a k a p lı , ıss ız b i r ü lk e y d i; e s m e r te n l i E tr ü s k le r h e n ü z A n a d o lu ’d a n o r a y a g i tm e m iş le rd i . V e b e lk i g ü n ü n b i r in d e o G i r i t l i ç e le b il e r d e n b i r i l im a n a in ip d e y e n i g e t i r i lm iş b e y a z te n li , m a v i g ö z lü b i r e s i r g ö r ü n c e h a y r e t t e k a lm ış t ı r . B e lk i b iz im G i r i t l i o a d a m la k o n u ş m a y ı d e n e m iş , e s i r ise o n a a n la ş ı l m a z b i r ş e y le r sö y le m iş t ir . B u y a r a t ık , K a r a d e n iz ’in t â ö te s in d e b i r y e r d e n g e lm iş t i , k e n d is in d e t a m a m e n z a r a r s ı z b i r v a h ş i h a l i v a r d ı . H a k ik a t te ise , b u in s a n , g e r e k ı rk ı, g e re k m e d e n iy e t i h a k k ın d a y a k ın d a p e k ç o k şey sö y liy e c e ğ im iz v e k o n u ş tu ğ u d il d e g ü n ü n b i r in d e S a n s k r i tç e , F a r s ç a , Y u n a n c a , L â tin c e , A lm a n c a , İn g iliz c e v e b a ş l ıc a d ü n y a l i s a n la r ın d a n ç o ğ u h a l in i a la c a k o la n A r i ı r k t a n b i r in s a n d ı .

K n o sso s e n p a r la k d e v r in d e iş te b ö y le z e k î, m ü te ş e b b is , g ü le ç v e m e s ’u t tu . F a k a t I s a ’d a n ö n c e 1400 y ılı c iv a r ın

d a b u ş e h r in r e f a h ı ü z e r in e , b e lk i b i r d e n b i r e , b i r f e lâ k e t ç ö k tü . M in o s ’u n s a r a y ı h a r a b o ld u v e o g ü n d e n b e r i ■ h iç b i r z a m a n y e n id e n in ş a e d ilm e d i. B u f e lâ k e t in n a s ı l v u k u a g e ld iğ in i b i lm iy o ru z . B u h a r a b e le r d e k a z ı y a p a n la r , y a ğ m a v e y a n g ın g ib i ş e y le re d e lâ le t e d e n a lâ m e t le r te s b i t e tm iş le r d i r . F a k a t a y n ı z a m a n d a ç o k y a k ıc ı b i r d e p re m e a i t a lâ m e t le r d e b u lu n m u ş tu r . K n o sso s , t a b i a t t a r a f ın d a n t a h r ib e d i lm iş o la b ile c e ğ i g ib i, d e p r e m in b a ş la m ış o ld u ğ u e s e r i Y u n a n l ı l a r ta m a m la m ış d a o la b il ir .

M IS IR , B A B İL V E A S U R İL E R

M ıs ır l ı la r , S a m i ı r k ta n ç o b a n k ı r a l l a r ın id a r e s in e h iç b i r z a m a n is te y e is te y e b o y u n e ğ m e m iş le rd i, b u y ü z d e n İ s a ’d a n ö n c e 1600 y ılı c iv a r ın d a v u k u a g e le n b ü y ü k b i r is y a n h a r e k e t i s o n u n d a b u y a b a n c ı la r , m e m le k e t te n k o v u l d u la r . M ıs ı r ’d a b u n u t a k ib e d e n d e v ir , Y e n i İ m p a r a to r lu k a d ı v e r i le n b i r r ö n e s a n s , b i r k a lk ın m a d e v r i o ld u . H ik - s o s ’l a r ın i s t i lâ s ın d a n ö n c e b i r l i k b i r m e m le k e t o lm ıy a n M ıs ır , a r t ı k y e k p a r e b i r m il le t h a l in i a ld ı. G e re k H ik s o s ’l a r ın t a h a k k ü m ü , g e r e k o n la r a k a r ş ı a y a k la n m a n e tic e s in d e M ıs ır , a s k e r î b i r r u h k a z a n m ış t ı . B ö y lec e F i r a v u n la r m ü te c a v iz f a t i h l e r h a l in i a ld ı la r . M e m le k e t le r in e H ik s o s ’la r ın g e t i r m iş o ld u ğ u h a r p a t l a r ı v e h a r p a r a b a l a n a r t ı k M ı s ı r l ı l a r d a d a v a rd ı . M ıs ır , III. T h o tm e s v e III. A m e n o p h is z a m a n la r ın d a h â k im iy e t in i A s y a 'd a t â F ı r a t ’a k a d a r g e n iş le tm iş ti .

Ş im d i, v a k tiy le b i r b i r in d e n a y r ı o la r a k s â k in y a ş a m ış o la n M e z o p o ta m y a ile N il a r a s ın d a b in y ıl s ü r ü p g id e n h a r p l e r d e v r in e g i r iy o r u z . B a ş la n g ıç ta ü s tü n lü k M ı s ı r l ı l a r d a id i. B ü y ü k s ü lâ le le r , y â n i III. T h o tm e s ’in , III v e IV . A m e n o p h is ’in v e b ü y ü k k ı r a l iç e H a ta s u ’n u n m e n s u p o ld u k la r ı o n y e d in c i s ü lâ le , v e b a z ı k im s e le r in M u s a P e y g a m b e r in ç a ğ d a ş ı o ld u ğ u n a in a n d ık la r ı v e a l tm ış y e d i y ıl

h ü k ü m d a r l ık e tm iş o la n II. R a m s e s ’in d e d a h il b u lu n d u ğ u o n d o k u z u n c u sü lâ le , M ıs ı r ’ı y ü k s e k b i r r e f a h d e re c e s in e u la ş t ı r d ı la r . M ıs ır , b u a r a d a , i lk in S u r iy e ’l i le r v e s o n r a G ü n e y d e n g e le n E th io p ia ’l ı l a r (H a b e ş le r ) t a r a f ın d a n z a p te d i l - d iğ i z a m a n la r a lç a lm a d e v ir le r i d e id r â k e tt i . M e z o p o ta m y a ’d a B a b il h â k im d u r u m d a y d ı , s o n r a , m u v a k k a t o la r a k , h â k im iy e t i lk in H i t i t ’le r e , s o n r a Ş a m ’lı S u r iy e ’l i le r e g e ç ti; b i r a r a S u r iy e ’l i l e r M ıs ı r ’ı z a p te t t i le r ; N in iv e ’li A s u r 'lu la - r ın k a d e r i d e ğ iş ip d u r u y o r d u ; k â h s i te le r i i s t i l â y a u ğ r u y o r , k â h k e n d i le r i B a b il’i z a p te d ip M ıs ı r 'a d a s a ld ı r ıy o r la r dı. B u r a d a y e r im iz d a r o ld u ğ u iç in , M ıs ı r o r d u la r ın ın g id iş g e l i ş le r in d e n , K ü ç ü k A s y a ’y a , S u r iy e ’y e v e M e z o p o t a m y a ’y a h ü k m e tm iş o la n S a m ı ı r k l ı f a t ih le r d e n b a h s e d e - m iy e c e ğ iz . O r d u la r d a a r t ı k c e n k a r a b a l a r ı v a r d ı , ç ü n k ü h â lâ y a ln ız h a r p le r d e k u l la n ı la n a t , O r t a A s y a ’d a n g e le r e k b u e sk i m e d e n iy e t ü lk e le r in e y a y ılm ış tı .

Ş im d i, b u u z a k g e ç m iş i ö r te n s is p e r d e s i g e r is in d e b a z ı b ü y ü k f a t ih le r in h a y a l l e r i b e l i r iy o r , N in iv e ’y i z a p te d e n , M i ta n n i k ı r a l ı T u s h r a t t a ; B a b il ’i f e th e d e n A s u r k ı r a l ı I. T ig la th P ile s e r . A s u r ’lu la r n ih a y e t o d e v r in e n b ü y ü k a s k e r î d e v le t i h a l in e g e ld i le r . T ig la th P i le s e r , İ s a ’d a n ö n c e 745 y ı l ın d a B a b il’i a l ıp t a r ih ç i l e r in Y e n i A s u r İ m p a r a to r lu ğ u d e d ik le r i d e v le t i k u r d u . D e m ir d e k u z e y d e n g e le r e k o s ı r a la r d a m e d e n iy e te g ird i; b u m â d e n i i lk o la r a k E rm e - n i le r in ö n c ü le r i o la n H i t i t ’l e r ö ğ r e n m iş le r v e A s u r ’lu la r a o n u k u l la n m a y ı ö ğ re tm iş le rd i ; b i r A s u r z o rb a s ı o la n II. S a r g o n d a o r d u la r ın ı d e m ir d e n s i l â h l a r la te ç h iz e tm iş t i . B ü y ü k d â v a l a r d a d e m ir ile k a n ın h e r şe y i h a l le d e c e ğ in e in a n ış ı i lk o la r a k A s u r ’l u la r y a y d ıla r ; S a r g o n ’u n o ğ lu S e n - n a k h e r ib , o r d u s iy le M ıs ı r s ı n ı r l a r ın a v a r d ıy s a d a , o r d u la r k â m i le n v e b a y a y a k a la n ıp , p e r i ş a n o ld u la r . S e n n a k h e r ib ’- in to r u n u A s u r b a n ip a l (b u k ı r a l , t a r i h k i t a p l a r ın d a d a h a z iy a d e Y u n a n c a a d ı ile S a r d a n a p a lu s d iy e a n ı l ı r ) , I s a ’d a n ö n c e 670 y ı l ın d a M ıs ı r ’ı f e th e t t i . F a k a t M ıs ır , o a r a l ık z a t e n E th io p ia ’lı s ü lâ le n in id a r e s in d e y d i ; b ö y le c e S a r d a n a p a lu s b i r f a t ih i b a ş k a b i r f a t ih le d e ğ iş t i rm iş o ld u .

Ö n ü m ü z d e t a r i h i n o n a s ı r s ü r e n b u u z u n d e v r in e a i t s iy a s i h a r i t a l a r o lsa , M ıs ı r ’ı m ik ro s k o p a d e s e s i a l t ı n d a g e n iş le y ip d a r a l a n b i r a m ip g ib i g ö r ü r ü z : S a m i ı r k t a n B a- b i l ’l i le r in , A s u r ’lu la r ın , H i t i t ’le r in v e S u r iy e ’l i le r in d e v le t le r i b i te v iy e b i r b i r l e r in i y u tu p , s o n r a k u s a r a k d u r m a d a n g e n iş le y ip a r k a s ın d a n k ü ç ü lü r le r . G e n e b u h a r i t a l a r K ü ç ü k A s y a ’n ın b a t ı s ın d a , b a ş k e n t i S a r d e s o la n L id y a ile K a r y a g ib i k ü ç ü k E g e d e v le t le r i g ö s te r i r le r . F a k a t İ s a ’d a n ö n c e 1200 y ılı c iv a r ın d a d o ğ u d a n v e k u z e y - b a t ıd a n g e lm e b i r ta k ım is im le r d a h a g ö r ü lü r . B u i s im le r d e m ir d e n s il â h l a r l a m ü c e h h e z o la n v e a t l ı c e n k a r a b a l a r ı k u l l a n a n b a zı b a r b a r l a r ı n ism id ir ; E g e v e S a m i m e d e n iy e t le r in in k u z e y s ın ı r la r ın ı t e h d i t e d e n b u k a b ile le r , o n l a r iç in b ü y ü k b i r k o r k u v e ü z ü n tü k a y n a ğ ı id i. B u k a b ile le r in , h e p s i d e v a k tiy le a y n ı o lm u ş o lm a s ı g e r e k e n b i r d ilin , y â n i A r i d il in in ç e ş it l i le h ç e le r in i k o n u ş u y o r la r d ı .

K a r a d e n iz v e H a z e r D e n iz in in k u z e y -d o ğ u s u e t r a f ın d a M e d ’le r le P e r s ’l e r s a h n e y e g i r d i le r . İ s k i t ’l e r v e S a r m a t ’l a r d a b u n l a r a k a r ış m ış m il le t le r d i r . K u z e y -d o ğ u v e y a k u z e y b a t ıd a n E r m e n i ’le r , k u z e y -d o ğ u d a k i d e n iz e n g e l in i a ş a r a k B a lk a n y a r ım a d a s ın d a n K im m e r ’le r , F r ig ’l e r v e b u g ü n Y u n a n l ı l a r d e d iğ im iz H e lle n k a b i le le r i g e ld i le r . B u A r i ’l e r d o ğ u d a d a , b a t ı d a d a a y n ı ş e y d ile r , y â n i a k ın c ı v e y a ğ m a cı id ile r . B u n la r , m e n ş e le r i b i r o la n v e y a ğ m a c ı l ığ ı k e n d i l e r in e iş e d in e n s a ğ la m y a p ıl ı ç o b a n la r d ı . D o ğ u d a h â l â a k ın l a r v e y a ğ m a la r l a y e t in iy o r la r d ı , f a k a t b a t ıd a ş e h i r le r z a p te d iy o r la r , m e d e n î E g e h a lk ın ı y e r le r in d e n s ö k ü p a t ı y o r la r d ı . E g e ’l i le r o d e re c e b i z a r o lu y o r la r d ı k i, k e n d ile r in a A r i ’le r in b u lu n d u ğ u y e r le r in d ış ın d a v a ta n a r a m a k z o r u n d a k a l ıy o r la r d ı . B a z ı la r ı N il d e l t a s ın d a y e r le ş m e y e ç a l ış ı y o r la r , f a k a t M ı s ı r l ı l a r t a r a f ın d a n g e r i p ü s k ü r t ü l ü y o r la r dı; b a z ı l a r ı , y â n i E t r ü s k ’le r , K ü ç ü k A s y a ’y ı t e r k e d e r e k k e n d i le r in e o r t a İ t a ly a ’n ın k e s i f o r m a n la r ın d a b i r y u r t e d in m e k is te m iş o l s a la r g e r e k t i r ; b a z ı l a r ı d a k e n d i le r in e A k d e - n iz in g ü n e y -d o ğ u k ıy ı l a r ın d a ş e h i r le r k u r m u ş l a r v e s o n r a

d a n t a r i h e F i l is t ’i e r a d ı ile g e ç e c e k o la n m il le t h a l in i a l ın ış la rd ır .

E sk i m e d e n iy e t le r s a h n e s in e b ö y le c e b a s k ın y a p a r c a s ı n a g i r e n b u A r i ’le rd e n , b u n d a n s o n r a k i b i r b a h is te d a h a m u f a s s a l o la r a k b a h s e d e c e ğ iz . B u r a d a s a d e c e , k u z e y o r m a n la r ın d a n ç ık a n b u A r î b a r b a r l a r ı n t e d r ic î v e d e v a m lı b i r ş e k ild e g ü n e y e d o ğ r u i le r le m e le r iy le e sk i m e d e n iy e t le r i b a r ın d ı r a n to p r a k l a r d a İ s a ’d a n ö n c e 1600 v e 600 y ı l la r ı a r a s ın d a v u k u b u la n g ö ç le r i v e d e ğ iş ik l ik le r i k a y d e t m e k le y e t in iy o ru z . D a h a s o n r a k i b i r b a h is te d e F e n ik e v e F il is tin s a h i l le r i g e r is in d e k i te p e le r d e y a ş ıy a n v e b u d e v r in s o n la r ın a d o ğ r u d ü n y a d a ö n e m k a z a n m a y a b a ş la y a n k ü ç ü k b i r S a m î m il le t te n , y â n i İ b r a n i ’le r d e n b a h s e d e c e ğ iz . B u m il le t , s o n r a d a n b ü y ü k b i r e h e m m iy e t k a z a n a n v e h e p si b i r d e n Y a h u d i le r in K i ta b ı-M u k a d d e s ’in i te ş k il e d e n b i r t a k ım k i ta p la r , t a r ih le r , ş i i r le r , « k ita b - ı h ik m e t» le r ve d in i k e h â n e t k i t a p l a r ı m e y d a n a g e t i r m iş t i r .

A r i ’le r in M e z o p o ta m y a ’y a v e M ıs ır 'a g e lm e le r i İ s a 'd a n ö n c e 600 y ı lm a k a d a r b u m e m le k e tle r d e e sa s l ı d e ğ iş ik l ik le r e yo l a ç m a d ı . E g e l i l e r in Y u n a n l ı l a r d a n k a ç m a s ı ve h a t t â K n o s so s ’u n ta h r ib i , g e r e k M ıs ır , g e r e k B a b il h a lk ın c a k e n d i l e r in d e n ç o k u z a k la r d a c e r e y a n e d e n h â d is e le r a d d e d ilm iş o ls a g e r e k t i r . M e d e n iy e tim iz in b e ş iğ i o la n b u e s k i d e v le t le rd e b i r h ü k ü m d a r s ü lâ le s i g e lip , b i r h ü k ü m d a r sü lâ le s i g id iy o r , f a k a t y ü z y ı l l a r g e ç t ik ç e i n s a n la r ın y a ş a y ı şı y a v a ş v e d e v a m lı b i r g e liş m e y le g i tg id e in c e l iy o rd u . M ıs ı r ’d a d a h a e sk i z a m a n la r d a n k a lm a â b id e le r e ( p i r a m it l e r y a p ıla l ı ü ç b in k a d a r y ıl o lm u ş tu , v e b u n l a r t ıp k ı ş im d i o ld u ğ u g ib i, z iy a r e tç i le r e g ö s te r i l iy o r d u ) , b i lh a s s a O n Y e d in c i v e O n D o k u z u n c u s ü lâ le le r z a m a n ın d a y e n i ve m u h te ş e m b i n a l a r i lâ v e ed ild i. K a r n a k v e L a k s o r ’d a k i b ü y ü k m â b e t le r iş te b u d e v ir d e n k a lm a d ır . N in iv e ’n in b a ş l ıc a â b id e le r in in h e p s i , b ü y ü k m â b e t le r , in s a n b a ş l ı v e k a n a t l ı b o ğ a la r , k ı r a l l a r ı , c e n k a r a b a la r ı n ı v e a r s l a n a v la r ın ı te m s i l e d e n k a b a r t m a l a r , İ s a ’d a n ö n c e 1600 v e 600 y ı l

l a n a r a s ın d a k i b u y ü z y ı l l a r d a y a p ılm ış t ı r , v e B a b il ’in i h t i ş a m d e v r in in ç o ğ u d a a y n ı z a m a n a t e s a d ü f e d e r .

Ş im d i e lim iz d e M ıs ır v e M e z o p o ta m y a ’y a a i t t ic a r î d e f te r , t a r i h , ş i i r v e h u s u s i m e k tu p g ib i p e k ç o k v e s ik a v a r d ır . B a b il g ib i v e M ıs ı r ’d a k i T e b g ib i s i te le r in z e n g in v e n ü f u z lu i n s a n la r ın ın h e m e n h e m e n z a m a n ım ız ın m ü r e f f e h in s a n la r ı k a d a r in c e lm iş v e r a h a t b i r h a y a t s ü r m ü ş o ld u k la r ın ı b i l iy o ru z . B u g ib i i n s a n la r g ü z e l d ö ş e n m iş v e te z y in e d ilm iş g ü z e l e v le rd e m u n ta z a m v e a lâ y iş l i b i r ö m ü r g e ç i r iy o r la r , z e n g in te z y in a t l ı e lb is e le r g iy iy o r la r , g ö z a l ı cı m ü c e v h e r le r t a k ıy o r la r d ı ; ş e n l ik le r , e ğ le n c e le r t e r t ip e d iy o r la r , b i r b i r l e r in i m u s ik i v e r a k s l a a ğ ır l ıy o r la r d ı ; s a ğ l ık la r ın ı h e k im le r e v e d iş ç ile re e m a n e t e d iy o r la rd ı ; k a p ı la r ı n d a d a iy i te r b iy e g ö r m ü ş h i z m e tk â r la r b e k le r d i . B u g ib i i n s a n la r , ç o k s e y a h a t e tm e z le rd i , e t t ik le r i z a m a n d a p e k u z a ğ a g i tm e z le rd i , f a k a t g e r e k N il, g e r e k F ı r a t t a k a y ık la g e z in t i l e r y a p m a k y a z m e v s im in e m a h s u s m û ta d z e v k le r d e n d i. Y ü k h a y v a n la r ı e ş e k ti . A t h â l â c e n k a r a b a l a r ı n a k o ş u lu y o r v e y a tö r e n le r d e k u l la n ı l ıy o r d u . K a t ır , m e m le k e te h e n ü z y e n i g i rm iş t i , d e v e ise M e z o p o ta m y a ’d a b i l in d iğ i h a ld e , d a h a M ıs ı r ’a g e t i r i lm e m iş t i . D e m ird e n y a p ılm ış â le t l e r azdı-, e n ç o k k u l la n ı la n m a d e n le r b a k ı r v e tu n ç tu . îy i c in s k e te n , p a m u k v e y ü n d o k u m a la r k u l la n ı l ı r d ı . F a k a t h e n ü z ip e k y o k tu . C a m d a y a p ıl ı r , g ü z e l r e n k le r le r e n k - l e n d i r i l i r d i , f a k a t c a m d a n y a p ı la n ş e y le r u m u m iy e t le u f a k te f e k ş e y le rd i . Ş e f fa f c a m y a p ılm a z d ı v e o p t ik c a m d a im â l e d ilm e z d i. A l t ın d a n d iş d o lg u la r ı o la n b u i n s a n la r ın g ö z le r in e t a k a c a k g ö z lü k le r i y o k tu . T e b v e y a B a b il ş e h i r l e r in d e k i h a y a t l a ş im d ik i h a y a t a r a s ın d a k i g a r ip b i r f a r k d a , o n l a r d a s ik k e ş e k l in d e p a r a b u lu n m a s ıd ı r . T ic a r e t ç o ğ u z a m a n m ü b a d e le ş e k l in d e y a p ıl ı rd ı. B a b il, m a l i b a k ım d a n M ıs ı r ’d a n i le r iy d i. A l t ın v e g ü m ü ş m ü b a d e le iç in k u l la n ı l ı r d ı , f a k a t k ü lç e le r h a l in d e s a k la n ı r d ı . P a r a b a s m a y a b a ş la n ı lm a s ın d a n ö n c e b a z ı s a r r a f l a r k ıy m e t l i k ü lç e le r ü z e r in e h e r b i r in in a ğ ır l ığ ın ı v e k e n d i i s im le r in i g ö s te r e n m ü h ü r le r b a s a r l a r d ı . B ir t a c i r v e y a b i r s e y y a h , ih t iy a c ı

b u lu n a n e ş y a n ın b e d e l in i ö d e y e b i lm e k iç in y a n ın d a k ıy m e t l i t a ş l a r b u l u n d u r u r d u . H iz m e tk â r la r ın v e iş ç i le r in ç o ğ u , h iz m e t k a r ş ı l ı k l a r ı p a r a i le d e ğ il , m a l la ö d e n e n k ö le le rd i . P a r a n ın o r t a y a ç ık m a s iy le b e r a b e r , k ö le l ik m ü e s se se - si d e z a y ı f la m a y a b a ş la m ış t ı r .

Z a m a n ım ız ın i n s a n la r ın d a n b ir i , e sk i d ü n y a n ın b u b ü y ü k s i te le r in i z iy a r e t e d e b ils e y d i , o r a d a ik i ş e y in e k s ik l iğ i n i h is s e d e rd i: T a v u k v e y u m u r ta . B u g ü n ü n b i r F r a n s ız a h ç ıs ı B a b il’d e n p e k h o ş la n m a z d ı . T a v u k v e y u m u r ta n ın D o ğ u d a n g e lm e s i so n A s u r İ m p a r a to r lu ğ u z a m a n la r ın a r a s t la r .

D in d e ö te k i ş e y le r g ib i b ü y ü k b i r g e lişm e v e t e k â m ü le e r iş m iş t i . M e se lâ , in s a n k u r b a n e tm e â d e t i ç o k ta n o r t a d a n k a lk m ış t ı ; in s a n y e r in e a r t ı k h a y v a n v e y a m a n k e n le r k u r b a n e d il iy o rd u . (F a k a t, F e n ik e ’l i le r v e o n la r ın A f r ik a ’d a k i e n b ü y ü k s ö m ü rg e s i o la n K a r t a c a ’n m h a lk ı , s o n r a la r ı , in s a n k u r b a n e tm e k le s u ç la n d ı r ı lm ış la r d ı r .) B ü y ü k b i r ş e f ö ld ü ğ ü z a m a n , k a r ı l a n v e k ö le le r i d e ö ld ü r ü lü r , m ız r a ğ ı ve y a y ı m e z a r ın ın ü s tü n d e k ı r ı l ı r v e b ö y le c e m â n a â le m in d e y a ln ız v e s i lâ h s ız k a lm a m a s ı s a ğ la n ı r d ı . M ıs ı r ’d a b u k ö tü g e le n e ğ in ş e k il d e ğ iş t i r i lm e s iy le m e y d a n a g e le n h o ş b i r â d e te g ö re , ö le n in s a n ın , ev i, d ü k k â n ı , k ö le le r i v e d a v a r ı d a k ü ç ü k m o d e l le r h a l in d e k e n d is iy le b i r l ik te g ö m ü lü y o rd u ; b u s a y e d e , b u n d a n 3000 v e d a h a f a z la y ıl ö n c e y a ş a m ış o la n b u in s a n la r ın s ü r d ü k le r i e m in v e m ü r e f f e h h a y a t ı b u g ü n h e m e n h e m e n c a n l ı b i r ş e k ild e g ö re b il iy o ru z .

K u z e y o r m a n la r ın d a n v e o v a la r ın d a n in e n A r i ’le r in g e l iş in d e n ö n c e E sk i D ü n y a iş te b u d u r u m d a id i. H in d is ta n ile Ç in ’d e d e b u n a m u v a z i g e l i ş m e le r v a rd ı . B u ik i b ö lg e n in b ü y ü k v â d i le r in d e z i r a a t l e u ğ r a ş a n in s a n la r ın k u r d u k la r ı s i te d e v le t le r g e liş ip b ü y ü y o rd u ; f a k a t H in d i s t a n ’d a k i s i te le r M e z o p o ta m y a v e y a M ıs ır s i te d e v le t le r i k a d a r i le r - l iy e m iy o r la rd ı . B u n la r d a h a z iy a d e E sk i S ü m e r ’le r in v e y a A m e r ik a ’d a k i M a y a ’l a r ın m e d e n iy e t s e v iy e s in d e id ile r . Ç in ’in t a r ih i h â l â b i lg in le r t a r a f ın d a n e f s a n e le r in d e n k u r - t a n l ı p m o d e r n le ş t ir i lm e y e m u h ta ç t ı r . O z a m a n la r , Ç in

m u h te m e l o l a r a k H in d i s t a n ’d a n i le r i id i. Ç in ’d e , M ıs ı r 'ın O n Y e d in c i s ü lâ le s i i le ç a ğ d a ş o la n b i r İ m p a r a to r l a r s ü l â le s i, Ş a n g s ü lâ le s i v a rd ı; b u n la r , d a ğ ın ık k ı r a l l ık l a r a h ü k m e d e n r a h ip im p a r a to r l a r d ı . B u i lk im p a r a to r l a r ın b a ş v a z ife s i, m e v s im le re g ö re k u r b a n â y in le r in i y e r in e g e t i r m e k ti. Ş a n g s ü lâ le s i z a m a n ın d a n k a lm a t u n ç t a n g ü z e l k a p la r h â lâ m e v c u t tu r ; b u e s e r le r in g ü z e ll iğ i v e işç il iğ i, b iz i , o n la r ın y a p ı lm a s ın d a n ö n c e b i r ç o k m e d e n iy e t y ü z y ı l la r ın ın i d r â k e d ilm iş b u l u n d u ğ u n u k a b u le z o r la m a k ta d ı r .

İP T İD A Î A R İ’LER

B u n d a n d ö r t b in y ıl e v v e l, y â n i M i lâ t t a n ö n c e 2000 y ılı c iv a r ın d a .o r ta v e g ü n e y -d o ğ u A v r u p a ile o r t a A sya, m u h te m e l o la r a k ş im d ik in d e n d a h a s ıc a k , d a h a n e m li v e d a h a o r m a n l ıy d ı . A rz ın b u b ö lg e le r in d e N o r d ik d e d iğ im iz K u z e y ı r k ın a m e n s u p v e ç o ğ u b e y a z te n l i v e m a v i g ö z lü in s a n la r ın m e y d a n a g e t i r d iğ i k a b i le le r d o la ş ıy o rd u ; b u n l a r b i r b ir iy le s ık ı t e m a s h a l in d e o ld u k la r ın d a n , k o n u ş tu k la r ı d i l l e r d e R e n n e h r in d e n H a z e r D e n iz in e k a d a r te k b i r d i- 'm t ü r lü l e h ç e le r in d e n ib a r e t t i . E s a s e n o s ı r a la r d a s a y ıc a p e k ç o k o lm a m a la r ı m ü m k ü n o la n b u in s a n la r ın v a r l ığ ın d a n n e H a m m u r a b i ’n in k a n u n la r ç ık a r m a k la m e ş g u l b u lu n d u ğ u B a b il’d e , n e d e o g ü n le r d e y a b a n c ı i s t i lâ s ın ın a c ı s ın ı t a t m a k t a b u lu n a n v e d a h a o z a m a n la r b i le e sk i ve iş le n m iş b i r t o p r a k o la n M ıs ı r ’d a k im s e n in h a b e r i y o k tu .

B u N o r d ik ’le r , (K u z e y ı r k ı m e n s u p la r ı ) , s o n r a l a r ı d ü n y a t a r ih in d e p e k m ü h im b i r r o l o y n a m a y a n a m z e t t i l e r . O t l a k l a r d a v e o r m a n s e y r e l t ik le r in d e y a ş a y a n b u in s a n la r ın b a ş l a n g ıç t a a t l a r ı y o k tu , y a ln ız d a v a r l a r ı v a r d ı . G öç e t t ik le r i z a m a n , ç a d ı r la r ın ı v e d iğ e r a ğ ı r l ı k la r ın ı ip t id a î ö k ü z a r a b a l a r ı n a y ü k le r le r d i . B ir m ü d d e t iç in b i r y e re y e r le ş t ik le r i z a m a n , k e r p iç te n k u lü b e le r y a p m ış o lm a la r ı

m ü m k ü n d ü r . N o r d ik ’le r , b ü y ü k le r in in ö lü le r in i y a k a r l a r d ı , k e n d i le r in d e n ö n c e k i e s m e r ı r k t a n in s a n la r ın y a p t ığ ı g ib i, o n la r ı tö r e n le g ö m m e z le rd i. B ü y ü k r e is le r in in k ü l le r in i k a p la r a k o y a r la r , b u n la r ın ü s tü n d e d e d a ir e ş e k l in d e b ü y ü k to p r a k y ığ ın la r ı m e y d a n a g e t i r i r le r d i . B u n la r , k u z e y A v r u p a ’n ın h e r t a r a f ın d a r a s t l a n ı l a n « y u v a r la k tü m se k » le r d i r . E s m e r i n s a n la r ise , ö lü le r in i y a k a c a k y e rd e , o n la r ı « u z u n tü m s e k » d e d iğ im iz u z u n c a b i r t o p r a k y ığ ın ı a l t ı n a ve o tu r m u ş v a z iy e t te g ö m e r le rd i .

A r i 'le r , ö k ü z le ç if t s ü r m e k s u r e t iy le b u ğ d a y y e t i ş t i r i r le rd i , f a k a t b u ğ d a y ı y e t i ş t i r d ik le r i y e r e b a ğ la n ıp k a lm a z la r d ı , m a h s u l le r in i a l ı r a lm a z , k a lk ıp b a ş k a y e r le r e göç e d e r le rd i . T u n ç ta n â le t le r k u l la n a n b u in s a n la r , I s a ’d a n ö n ce 1500 y ılı c iv a r ın d a d a d e m ir k u l la n m a y ı ö ğ r e n d ile r . D e m ir i e r i tm e y i k e ş f e d e n le r d e b e lk i o n la r d ı r . B e lk i g e n e o s ı r a la r d a a t ı ö ğ re n m iş le r , f a k a t b a ş la n g ıç ta b u h a y v a n ı y a ln ız c e n k a r a b a l a r ı n a k o ş m u ş la r d ır . A r i ’le r in c e m iy e t h a y a t l a r ı , A k d e n iz k ıy ı l a r ın d a k i d a h a y e r le ş ik i n s a n la r ı n k i g ib i b i r m a b e t e t r a f ın d a to p la n m a z d ı , r e is le r i d e r a h ip o lm a k ta n z iy a d e , b i r e r b a ş b u ğ id ile r . B u i n s a n la r ın t â b i o ld u k la r ı c e m iy e t d ü z e n i , t e o k r a s i v e y a k r a l l ı k d ü z e n i o lm a k t a n z iy a d e , a r i s to k r a s i d ü z e n i id i; b ö y le c e d a h a i lk z a m a n l a r d a n i t ib a r e n A r i ’le r in b a ş ın d a a s i l a i l e le r b u lu n m u ş tu r .

A r i ’le r ş a r k ı s ö y le m e k te n ç o k h o ş la n a n in s a n la r d ı . G ö ç le r in i ş e n l ik le r le c a n l a n d ı r ı r l a r , b u e ğ le n c e le rd e ç o k iç e r le r v e b a r d ’l a r d e n ile n o z a n n e v ’in d e n k im s e le r in sö y le d ik le r i ş a r k ı la r ı , o k u d u k la r ı ş i i r le r i d in le r le rd i . M e d e n iy e tle t e m a s a g e lin c e y e k a d a r y a z ı la r ı y o k tu , o z a n la r ın h a f ız a s ı o n la r ın b i r n e v i c a n l ı e d e b iy a t l a r ı id i. Ş e n l ik le r in s ık le t m e rk e z in i b u in ş a t l a r ın , e z b e re ş i i r le r o k u m a n ın te ş k i l e tm e s i s a y e s in d e , ş i ir , in c e v e g ü z e l b i r i f a d e v a s ı ta s ı h a l in i a lm ış v e ş ü p h e s iz s o n r a d a n A rî d i l le r in in k a z a n d ığ ı e h e m m iy e t d e k ıs m e n b u n d a n i le r i g e lm iş t ir . H e r A r î m il le t in , b u b a r d (o z a n ) ş i i r le r in d e h ü lâ s a l a n a n e f s a n e v î t a r ih i , y â n i t ü r lü t ü r lü a d la r iy le , e p o p e le r i , s a g a ’l a n , v e d â 'la - r ı v a rd ı.

B u i n s a n la r ın c e m iy e t h a y a t l a r ı ş e f le r in e v le r i e t r a f ın d a to p la n ı r d ı . H a lk ın ş e f in e v in d e o tu r d u k la r ı «hol» d e e k s e r iy a a h ş a p ve g e n iş b i r b in a d a n ib a r e t t i . Ş ü p h e s iz , s ü r ü l e r iç in k a p a l ı a ğ ı l l a r v e a y r ıc a ç if t l ik b in a l a r ı d a v a rd ı , f a k a t A r i k a b i l e le r in ç o ğ u n d a b u h o l u m u m î m e r k e z g ib i b i r şe y d i; ş e n l ik le r iç in o r a y a g id il i r , o z a n la r o r a d a d in le n i l ir , o y u n la r a v e m ü n a k a ş a la r a o r a d a i ş t i r a k e d il i rd i . H o lü n e t r a f ın d a a t a h ı r l a n v e d a v a r a ğ ı l la r ı b u lu n u r d u . K a b ile re is iy le k a r ıs ı v e m a iy e ti ü s tü k a p a l ı b i r y a ta k t a v e y a y ü k s e k b i r lo c a d a y a ta r la r d ı ; h a lk ise , b u g ü n h â lâ H in d i s ta n ’d a o ld u ğ u g ib i, n e r e s i r a s tg e l i r s e o r a d a y a ta r , u y u r d u . S i lâ h la r , sü s e ş y a la r ı , â le t le r v e z a t î e ş y a la r iç in m ü s te s n a o lm a k ü z e re , k a b ile d e b i r n e v i p e d e r ş a h î b i r k o m ü n is t l ik h ü k ü m s ü r e r d i . K a b i le n in re is i , d a v a r ın v e o tl a k la r ın s a h ib iy d i v e b u n la r ı u m u m u n m e n f a a t i a d ın a k u l la n ı r d ı . O r m a n la r v e ı r m a k l a r b o ş v e s a h ip s iz d i .

M e z o p o ta m y a ’d a v e N il k ıy ı l a r ın d a m e d e n iy e t le r g e l i ş ip d u r u r k e n , o r t a A v r u p a v e o r t a A s y a ’n ın g e n iş b ö lg e le r in d e ç o ğ a lıp d u r a n v e İ s a ’d a n ö n c e k i ik in c i b in y ı ld a H e lio l i t ik m il le t le r i h e r t a r a f t a ta z y ik i a l t ın d a b u l u n d u r a n A r i k a v im le r in y a ş a y ış la r ı iş te b ö y le id i. B u n la r , F r a n s a ’y a , B r i ta n y a ’y a v e I s p a n y a ’y a g i r iy o r la rd ı . B a tıy a d o ğ ru ik i d a lg a h a l in d e i le r le d i le r . B r i ta n y a v e İ r l a n d a ’y a i lk g i r e n A r i ’le r , t u n ç t a n s i l â h l a r la m ü c e h h e z d i le r . B r i t a n y a ’d a k i C a r n a c ’t a v e I n g i l t e r e ’d e k i S to n e h e n g e v e A v e b u r y ’de b ü y ü k t a ş â b id e le r i y a p m ış o la n m il le t le r i y a im h a , y a e s i r e t t i le r . O r a d a n İ r l a n d a ’y a g e ç t i le r . B u n la r a G o id e lik K e lt- ler. d e n ir . B u K e l t le r le a y n ı ı r k t a n s a y ı la b i le c e k o la n ve b e lk i iç le r in e b a ş k a ı r k u n s u r l a r ın ın d a k a r ı ş m ış b u l u n d u ğ u ik in c i d a lg a , B ü y ü k B r i ta n y a ’y a d e m ir i g e t i r m iş o lu p , B re to n (B ry th o n ic ) K e l t le r a d iy le a n ı l ı r la r . G a l l i ’l e r d i l le r in i iş te b u K e l t le rd e n a lm ış la r d ı r .

A y n ı ı r k t a n K e ltle r , I s p a n y a 'y a g i r iy o r l a r v e y a ln ız h â lâ o ra y ı iş g a l e tm e k te o la n H e lio l i t ik B a s k ’l a r l a d e ğ il , d e n iz k ıy ı l a r ın d a k i S a m î a s ı ll ı F e n lk e ’li s ö m ü r g e le r iy le d e t e m a sa g e l iy o r la r d ı . G e n e a y n ı m e n ş e d e n b i r ta k ım k a b i le le r

te ş k i l e d e n İ t a l y a n l a r h e n ü z o r m a n la r l a k a p l ı v e ıs s ız b i r m e m le k e t o la n İ t a ly a y a r ım a d a s ın ın i ç e r i le r in e d o ğ r u i le r l iy o r la rd ı . B u n la r i s t i lâ e t t ik le r i m e m le k e ti d a im a z a p te t m iy o r la rd ı . I s a ’d a n ö n c e s e k iz in c i y ü z y ıld a R o m a , d ü n y a ta r ih in e T ib e r n e h r i ü z e r in d e b u lu n a n , A r i L â t in ’le r le m e s k û n , f a k a t E tr ü s k a s i l le r i v e k ı r a l l a r ı id a r e s in d e b i r t i c a r e t ş e h r i o l a r a k g i r e r .

B u A r i ’l e r z in c i r in in d iğ e r u c u n d a g e n e o n la r a b e n z i- y e n b a z ı k a v im le r g ü n e y e d o ğ r u i le r l iy o r la r d ı . S a n s k r i t d i li k o n u ş a n A r i k a b ile le r , M i lâ t t a n ö n c e 1000 y ı l ın d a n ço k ö n c e le r i b a t ı g e ç i t le r in i a ş a r a k k u z e y H in d is ta n ’a g irm iş le r , e s m e r i n s a n la r a a i t d a h a e sk i b i r m e d e n iy e t le , y â n i D ra - v id ’le r m e d e n iy e t iy le t e m a s a g e lm iş le r , o n d a n p e k ç o k şe y ö ğ r e n m iş le rd i r . B a ş k a A r î k a b i l e le r de , g ö r ü n ü ş e g ö re , o r t a A s y a ’n ın d a ğ g e ç i t le r in i a ş a r a k b u ı r k a m e n s u p in s a n la r ın ş im d i b u lu n d u k la r ı y e r le r in ç o k u z a k la r ın a , d o ğ u y a d o ğ r u y a y ı lm ış la r d ı r . D o ğ u T ü r k i s t a n ’d a b u g ü n h â lâ b e y a z te n li , m a v i g ö z lü N o rd ik k a b i le le r v a r d ır ; f a k a t b u n l a r ş im d i M o ğ o l d i l le r i k o n u ş u y o r la r .

K a r a d e n iz ’le H a z e r D e n iz i a r a s ın d a k i b ö lg e , M ilâ t ta n e v v e l 1000 y ı l ın d a n ö n c e E r m e n i le r in i s t i l â s ın a u ğ r a m ış ve b ö y le l ik le b u r a la r d a k i e sk i H i t i t ’l e r A r i ’le ş m iş t i , v e A s u r ’l u la r l a B a b il’l i le r k u z e y -d o ğ u s ın ı r la r ın ın y e n i v e k o r k u n ç b i r b a r b a r te h d id i a l t ın d a b u l u n d u ğ u n u b i l iy o r la rd ı ; b u b a r b a r l a r ı n e n ş ö h r e t l i le r i İ s k i t ’le r , M e d ’l e r v e P e r s ’le r - dı.

F a k a t A r î k a b i le le r in i lk o la r a k k ü t le h a l in d e E sk i D ü n y a m e d e n iy e t in in k a lb g â h ın a g i r m e le r i B a lk a n Y a r ı m a d a s ı y o lu ile o lm u ş tu r . B u k a b ile le r , h e n ü z M ilâ t ta n e v v e l 1000 y ı l ın d a n y ü z y ı l la r c a ö n c e , g ü n e y e d o ğ r u in m iş le r v e K ü ç ü k A s y a ’y ı b a ş t a n b a ş a k a te tm iş le r d i . İ lk in , e n ş ö h r e t l i le r i F r ig ’l e r o la n b i r ta k ım k a b i le le r g e lm iş le r , b u n la r ı d a Eol, to n v e D o r Y u n a n l ı la r ı t a k ib e tm iş t i . B u n la r , M i lâ t t a n e v v e l 1000 y ılı c iv a r ın d a h e m Y u n a n a n a v a ta n ın d a , h e m d e Y u n a n a d a l a r ın d a e sk i E g e m e d e n iy e t in i s i l ip s ü p ü r m ü ş le r d i ; M ik e n v e T ir in s ş e h i r le r i y o k e d ilm iş , K n o s-

so s d a h e m e n h e m e n u n u tu lm u ş tu . Y u n a n l ı l a r M i lâ t t a n e v v e l 1000 y ı l ın d a n ö n c e d e n iz c i l iğ e b a ş la m ış la r , G i r i t v e R o d o s ’a y e r le ş m iş le r v e A k d e n iz k ıy ı l a r ın ın h e r t a r a f ın d a k i F e n ik e t i c a r e t ş e h i r le r in i ö r n e k a la r a k S ic ily a v e g ü n e y İ t a l y a ’d a k o lo n ile r k u r m u ş la r d ı r .

B ö y lece , III. T ig la th P i le s e r , II. S a r g o n v e S a r d a n a p a - lu s , A s u r ’d a h ü k ü m s ü r ü p B a b il, S u r iy e v e M ıs ı r ’la s a v a ş t ık l a r ı s ı r a la r d a , A r i ’l e r m e d e n iy e t in u s u l l e r in i ö ğ r e n iy o r l a r v e o n la r ı İ t a ly a ’d a Y u n a n i s t a n ’d a v e k u z e y İ r a n ’d a t a t b ik e d iy o r la rd ı . İ s a ’d a n ö n c e d o k u z u n c u y ü z y ıld a n i t i b a r e n a l t ı y ü z y ıl b o y u n c a t a r i h i n k o n u s u b u A r i ’le r in n a s ı l k u v v e t v e k u d r e t k a z a n ıp t e ş e b b ü s ü e le a ld ık la r ı v e n a s ı l e n in d e s o n u n d a , S a m i, E g e v e M ıs ır m e d e n iy e t le r in in te m sil e t t iğ i E sk i D ü n y a ’y ı h ü k ü m le r i a l t ı n a a ld ık la r ıd ı r . Z a h i r e n A r i l e r m u z a f f e r o lm u ş la r d ı r , f a k a t A r i, S a m i v e M ıs ı r f i k i r v e u s û l l e r in in m ü c a d e le s i A r i ’le r in d u r u m a h â k im o lm a la r ın d a n s o n r a d a u z u n m ü d d e t d e v a m e tm iş t ir . G e r ç e k te n d e , b u m ü c a d e le , b ü t ü n t a r i h b o y u n c a s ü r ü p g i t m iş o lu p , b u g ü n d e m u h te l i f ş e k i l le rd e d e v a m e tm e k te d ir .

S O N B A B İL İM P A R A T O R L U Ğ U

I. D A R İU S İM P A R A T O R L U Ğ U

III. T ig la th P i le s e r ile II. S a r g o n ’u n id a r e le r in d e A s u r 'u n n a s ı l b ü y ü k b i r a s k e r i d e v le t h a l in e g e ld iğ in d e n e v v e lc e b a h s e tm iş t ik . S a r g o n a d ı, sö z ü g e ç e n k i r a l ı n a s ıl a d ı d e ğ ild i; b u g a y r î m e ş r u k i r a l ı n II. S a r g o n a d ım a lm a sı, m a ğ lû p B a b il’l i le r e 2000 y ıl ö n c e A k a d İ m p a r a to r lu ğ u n u k u r m u ş o la n I. S a r g o n ’u h a t ı r l a t a r a k o n la r ın g u r u r u n u o k

ş a m a k iç in d i . B a b il, z a p te d i lm iş b i r ş e h i r o lm a s ın a r a ğ m e n , N in iv e ’d e n d a h a b ü y ü k v e d a h a k a la b a l ık b i r ş e h i r d i v e b u ş e h r in b ü y ü k ta n r ı s ı B e l-M a rd u k ’a , t a c i r l e r in e ve r a h ip l e r in e s a y g ı ile m u a m e le e d ilm e s i m e c b u r i id i. M e z o p o ta m y a ’d a , M i lâ t ta n ö n c e s e k iz in c i y ü z y ıld a , b i r ş e h r in z a p te d i lm e s in in y a ğ m a ve k a t l i a m la r a v e s ile te ş k i l e tt iğ i b a r b a r l ık d e v ir le r in d e n a r t ı k ç o k u z a k la ş m ış b u lu n u r u z . G a lip le r , m a ğ lû p la r ı k a z a n m a y a , k e n d i le r in e d o s t e tm e y e ( .a l ış ır la rd ı. Y e n i A s u r İ m p a r a to r lu ğ u , S a r g o n ’d a n s o n ra , b i r b u ç u k a s ı r k a d a r d e v a m e tt i , v e e v v e lc e d e k a y d e tm iş o ld u ğ u m u z g ib i, A s u r b a n ip a l ( S a r d a n a p a lu s ) h iç o lm a z s a A ş a ğ ı M ıs ır b ö lg e s in i e l in d e b u lu n d u r d u .

F a k a t , A s u r ’u n s a tv e t v e b ir l iğ i s ü r ’a t le z e v a l b u ld u . M ıs ır , b ü y ü k b i r c e h it le , F i r a v u n I. P s a m m e t ik h u s z a m a n ın d a m ü s te v l iy i m e m le k e tte n k o v d u ğ u g ib i, II. N e k h o z a m a n ın d a d a S u r iy e ’d e f ü t u h a t a g i r iş t i . O s ı r a la r d a A s u r d a h a y a k ın d ü ş m a n la r l a m ü c a d e le h a l in d e b u lu n d u ğ u n d a n , m ü te c a v iz e k a r ş ı a n c a k p e k z a y ıf b i r m u k a v e m e t g ö s te re b i le c e k d u r u m d a y d ı . G ü n e y -d o ğ u M e z o p o ta m y a ’lı S a m i b i r k a v im o la n K a ld e ’l i le r k u z e y -d o ğ u A ri k a v im le r o la n M e d ’le r v e P e r s ’le r le b i r le ş e r e k M ilâ t ta n ö n c e 606 y ıl ın d a ( a r t ık k ro n o lo jiy i k e s in o la r a k b i l iy o ru z ) N in iv e ’yi r a p te t t i le r .

A s u r İ m p a r a to r lu ğ u t a k s im e u ğ r a d ı . K u z e y d e C y a x a - r e s ’in id a r e s i a l t ı n d a b i r M ed İ m p a r a to r lu ğ u k u r u ld u . N in iv e ’y i d e iç in e a la n v e b a ş k e n t i E k b a ta n o la n b u ü lk e n in d o ğ u s ı n ı r l a n H in d i s ta n ’a d a y a n ıy o r d u . B u im p a r a to r lu ğ u n g ü n e y in d e b ü y ü k b i r h i lâ l ş e k l in d e o lm a k ü z e r e y e n i b i r K a id e İ m p a r a to r lu ğ u m e y d a n a g e ld i; ik in c i B a b il İ m p a r a to r lu ğ u d e n ile n b u ü lk e , B ü y ü k N e b u h a d n e z z a r (K itab - ı M u k a d d e s 'in N e b u h a d n e z z a r ’ı) z a m a n ın d a b ü y ü k b i r k u d r e t v e ih t i ş a m a u la ş t ı . B a b il’in so n b ü y ü k g ü n le r i , o z a m a n a k a d a r g e ç irm iş o ld u ğ u g ü n le r in e n b ü y ü k le r i b a ş la d ı , ik i im p a r a to r lu k , b i r m ü d d e t b a r ı ş h a l in d e y a ş a d ı la r , N e- b u h a d n e z z a r ’ın k ız ı d a K y a x a re s i le e v le n d i.

B u a r a d a , II. N e k h o , S u r iy e ’d e k i k o la y f ü t u h a t ı n a d e v a m e d iy o rd u . B u F i r a v u n , . M i lâ t t a n e v v e l 608 y ı l ın d a M e- g id d o m e y d a n s a v a ş ın d a , i le r id e b a h s e d e c e ğ im iz k ü ç ü k b i r m e m le k e t o la n J u d a ’n ın k ı r a l ı J o s ia h ’ı m a ğ lû p e d ip ö ld ü r m ü ş tü ; o n d a n s o n r a F ı r a t ’a d o ğ r u i le r le y in c e , b u s e f e r k a r ş ı s ın d a i n h i t a t h a l in d e b i r A s u r y e r in e , y e n i b i r k u v v e t v e k u d r e t k a z a n m a y a b a ş l ıy a n B a b il ’i b u ld u . K a ld e ’lile r , M ı s ı r l ı l a r a ş id d e tl i b i r m u k a v e m e t g ö s te r e r e k o n la r ı g e r iy e p ü s k ü r t t ü le r . B o z g u n a u ğ r a y a n N e k h o , M ıs ı r ’a k a d a r ç e k ild i v e B a b il’in h u d u t la r ı e sk i M ıs ır s ı n ı r l a r ın a d a y a n d ı .

İk in c i B a b il im p a r a to r lu ğ u , M i lâ t t a n e v v e l 606 y ı l ın d a n 539 y ı l ın a k a d a r e m n iy e ts iz b i r r e f a h id r â k e tti; b u r e fa h , k u z e y d e k i d a h a k u v v e tl i M e d i m p a r a to r lu ğ u i le b a r ı ş h a lin d e y a ş a d ığ ı m ü d d e tç e g e liş ti . B u a l tm ış a l t ı y ıl b o y u n c a , k a d îm ş e h i r d e y a ln ız h a y a t d e ğ il, a y n ı z a m a n d a m a a r i f d e in k iş a f e tt i .

A s u r h ü k ü m d a r l a r ın ın v e b i lh a s s a S a r d a n a p a lu s ’u n id a r e s in d e b i le B a b il b ü y ü k b i r f ik i r f a a l iy e t in e s a h n e o lm u ş tu . S a r d a n a p a lu s b i r A s u r 'lu o lm a s ın a r a ğ m e n , t a m a m iy le B a b il’l ile şm iş ti . B u k ı r a l , b i r k ü tü p h a n e te s is e tm iş ti, f a k a t b u k ü tü p h a n e d e k i k i ta p la r , k â ğ ı t t a n d e ğ il , t â S ü m e r z a m a n ın d a n b e r i M e z o p o ta m y a ’d a y a z ı iç in k u l la n ı la n k il l e v h a la r d a n d ı . B u le v h a l a r ş im d i t o p r a k a l t ı n d a n ç ık a r ı lm ış o lu p , b e lk i d ü n y a n ın e n k ıy m e t l i t a r i h h â z in e s in i te ş k il e tm e k te d ir le r . B a b il h ü k ü m d a r l a r ın ın K a id e s ü lâ le s in in s o n u n c u s u o la n N a b o n id u s ’u n e d e b iy a ta m e r a k ı d a h a d a b ü y ü k tü . B u k ı r a l , e sk i e s e r le r in a r a ş t ı r ı lm a s ı iş le r in i te ş v ik e d e rd i , v e a r a ş t ı r ı c ı l a r I. S a r g o n ’u n c ü lu s t a r i h in i k e ş f e d e r e tm e z , b u o la y ı k i ta b e le r e k a y d e t t i r e r e k k u t la m ış t ı . F a k a t h ü k ü m s ü r m e k te b u lu n d u ğ u ü lk e le rd e b i r ç o k n i f a k b e l i r t i l e r i v a r d ı v e b u s e b e p le m e m le k e tin in b i r liğ in i m e rk e z iy e tç i l ik le p e k iş t i r m e k ü z e re , b i r ç o k m a h a l l î t a n r ı l a r ı B a b il’e g e t i r ip o n l a r iç in o r a d a m â b e t le r in ş a e t tird i .. B u t e d b i r d a h a s o n r a la r ı R o m a l ı l a r t a r a f ın d a n h a y li b a ş a r ı ile t a tb ik e d ild iy se d e , B a b il ’d e o r a n m b a ş ta n r ı s ı o la n B el- M a r d u k ’u n n ü f u z lu r a h ip l e r in in k ı s k a n ç l ığ ın a yo l

a ç tı . B u r a h ip l e r , N a b o n id u s ’u b a ş k a b i r k r a l l a d e ğ iş t i r m e y i d ü ş ü n d ü le r ve b u n u n iç in d e k o m ş u M e d İ m p a r a to r lu ğ u n u n h ü k ü m d a r ı o la n P e r s ’li K y r u s ’u u y g u n b u ld u la r . K y ru s , e v v e lc e K ü ç ü k A s y a b a t ı b ö lg e s in in z e n g in L id y a k ı r a l ı K r e s u s ’u m a ğ lû p e d e r e k k e n d in i g ö s te r m iş t i . B u s e f e r d e B a b il ü z e r in e y ü r ü d ü , s u r l a r ın d ış ın d a c e r e y a n e d e n m u h a r e b e le r d e n s o n ra , ş e h r in k a p ı l a n a ç ı ld ı (M .Ö . 538),M e d a s k e r le r i B a b il ’e s a v a ş m a k s ız ın g i r d i le r . O s ı r a d a N a - b o n id u s ’u n o ğ lu v e v e l i a h t o la n p r e n s B a l th a s a r (v e y a Bel- ş a z z a r ) K ita b - ı M u k a d d e s ’in y a z d ığ ın a g ö re , b i r z iy a fe t te b u lu n u y o r d u v e b i r e l in a te ş te n h a r f l e r le d u v a r a ş u m is t ik k e l im e le r i y a z d ığ ın ı g ö rd ü : « M ene, M e n e , T e k e l U p h a r - sin » . B a l th a s a r ’ın b u k e lim e le r i y o r u m la m a y ı e m r e t t iğ i D a n y a l P e y g a m b e r e g ö re , m u a m m a n ın m â n a s ı ş u id i: « T an rı s e n in s a l t a n a t g ü n le r in i s a y ıp , o n la r ı s o n a e rd ird i . T e ra z id e t a r t ı ld ın , h a f i f g e ld in . Ü lk e n b ö lü n e r e k M e d ’le re v e P e r s ’le re v e r ile c e k » . M u h te m e l o la r a k , B e l-M a rd u k , r a h ip le r in in d u v a r d a k i b u y a z ı l a r l a b i r i lg i le r i v a r d ı . K ita b - ı M u k a d d e s ’in d e d iğ in e g ö re , o g e c e B a l th a s a r ö ld ü rü ld ü , N a b o n id u s e s i r e d ild i v e ş e h r in i ş g a li o d e re c e s ü k û n e t iç in d e c e r e y a n e t t i k i, B e l-M a rd u k â y in le r i h iç in k ı t a a u ğ r a m a d ı.

B ö y lec e B a b il v e M e d İ m p a r a to r lu k l a r ı b i r le ş m iş o ld u la r . K y r u s ’u n o ğ lu K a m b y se s , M ıs ı r ’ı z a p te t t i , s o n r a d e l i r d i v e b i r k a z a y a u ğ r a y a r a k ö ld ü . K y r u s ’u n b a ş l ıc a m ü ş a v i r le r in d e n H y s ta p e s ’in o ğ lu D a r iu s M e d e , I. D a r iu s a d iy le K a m b y s e s 'in y e r in e g e ç ti .

E sk i m e d e n iy e t le r in g e lip g e ç t iğ i y e r le r d e k u r u l a n y e n i A r i i m p a r a to r lu k la r ın i lk i o la n I. D a r iu s ’u n P e r s im p a r a to r lu ğ u , d ü n y a n ın o z a m a n a k a d a r g ö r m ü ş o ld u ğ u e n b ü y ü k im p a r a to r lu k tu , v e b ü tü n K ü ç ü k A s y a 'y ı , S u r iy e ’yi, E sk i A s u r v e B a b il İ m p a r a to r lu k l a r ın ın b ü t ü n ü n ü , M ıs ı r ’ı, K a f k a s y a v e H a z e r D e n iz i b ö lg e le r in i , M e d ’l e r in v e P e r s ’l e r in ü lk e le r in i iç in e a lıy o r , H in d i s ta n ’d a t â I n d u s ’a k a d a r u z a n ıy o r d u . B ö y le b i r i m p a r a t o r l u ğ u n k u r u lm a s ı m ü m k ü n d ü , a r t ı k y e r y ü z ü n d e a t b in e k h a y v a n ı o la r a k k u l la n ı

l ıy o r , a r a b a l a r d a n v e in s a n e liy le y a p ılm ış y o l la r d a n f a y d a la n ı l ıy o r d u . O z a m a n a k a d a r e şe k , ö k ü z v e ç ö lle rd e k u l la n ı l a n d e v e , e n s ü r ’a t l i n a k i l v a s ı ta la r ıy d ı . P e r s h ü k ü m d a r la r ı y e n i İ m p a r a to r lu k l a r ın ın b i r l iğ in i s a ğ la m a k iç in b ü y ü k y o l la r y a p t ı r m ış la r d ı , im p a r a t o r u l a k l a r ı v e r e s m î m ü s a a d e l i y o lc u la r iç in m e n z i l le r d e ta z e a t l a r h a z ı r b u lu n d u r u lu r d u . B u n d a n b a ş k a , d ü n y a a r t ı k s ik k e h a l in d e p a r a k u l la n m a y a b a z l ıy o rd u , b u d a m ü b a d e le v e t ic a r e t i b ü y ü k ö lç ü d e k o la y la ş t ı r ıy o r d u . F a k a t b u b ü y ü k i m p a r a to r lu ğ u n m e r k e z i a r t ı k B a b il d e ğ ild i. B e l-B a rd u k r a h ip l e r in in ih a n e t i n e t ic e i t ib a r iy le k e n d i le r in e b i r ş e y k a z a n d ır - m a m ış t ı . B a b il h â lâ m ü h im b i r m e r k e z o lm a k la b e r a b e r , a r t ı k i n h i t a ta y ü z tu tm u ş b i r ş e h i r d i v e y e n i i m p a r a to r lu ğ u n b ü y ü k ş e h i r le r i ş im d i P e rse p o lis , S u s a v e E k b a ta n ’dı. B a ş k e n t S u s a id i. A r t ık t e r k e d i lm iş b u lu n a n N in iv e ise b i r h a r a b e h a l in i a lm a y a b a ş la m ış t ı .

Y A H U D İL E R İN E S K İ T A R İH İ

Ş im d i İ b r a n i ’le r d e n b a h s e d e b i l i r iz ; S a m i ı r k t a n o la n b u k a v m in ö n e m i, k e n d i z a m a n ın a a i t o lm a k ta n z iy a d e , s o n r a d a n d ü n y a t a r ih in e o la n e tk i le r d e n i le r i g e li r . İ b r a n i ’le r M. Ö . 1000 y ı l ın d a n e v v e l J u d e a (Y a h u d iy e ) y a y e r le ş m iş b u lu n u y o r la r d ı v e o z a m a n d a n b e r i d e b a ş k e n t le r i K u d ü s o lm u ş tu . İ b r a n i ’le r in t a r ih i , b u k a v m in e t r a f ın d a k i b ü y ü k im p a r a to r lu k la r ın , y â n i g ü n e y d e k i M ıs ır i le k u z e y d e k i d e ğ iş k e n S u r iy e , A s u r v e B a b il İ m p a r a to r lu k l a r ın ın t a r ih i ile y o ğ r u lm u ş tu r . Ç ü n k ü , İ b r a n i ’le r in m e m le k e t le r i b u so n i m p a r a to r lu k la r l a M ıs ı r a r a s ın d a k i a n a y o l ü z e r in d e b u lu n m u ş tu r .

B u k a v m in y e r y ü z ü n d e k i ö n e m i, y a z ı l ı b i r e d e b iy a t , b i r d ü n y a t a r ih i , b i r k a n u n k ü l l iy a t ı , d in i ş i i r le r , k i ta b - ı h ik m e t l e r , ş i i r le r , m a s a l l a r v e s iy a ş î f i k i r l e r m e y d a n a g e ti r -

in iş o lm a s ın d a n d ır ; b ü t ü n b u n la r , H ı r i s t iy a n la r ın E sk i V a s iy e t (A h d -i-A tik ) a d iy le b i ld ik le r i İ b r a n i ’le r in K i ta b ın ı t e ş k i l e d e r le r . B u e d e b iy a t d ü n y a t a r ih in e I s a ’d a n ö n c e d ö r d ü n c ü v e y a b e ş in c i y ü z y ı l l a r d a g i r e r .

B u e d e b iy a t ın m u h te l i f u n s u r l a r ı i lk o la r a k m u h te m e le n Y a h u d i le r in B a b il e s a r e t i s ı r a s ın d a b i r a r a y a to p la n m ış tı r . A s u r ’lu la r ın M e d ’le r , P e r s ’l e r v e K a ld e ’l i le r le b i r ö lü m k a lım s a v a ş ın a g i r iş t ik le r i b i r s ı r a d a , F i r a v u n N e k - h o 'n u n A s u r İ m p a r a to r lu ğ u n u n a s ı l i s t i l â e t t iğ in i e v v e lc e a n la tm ış t ık . J u d a k ı r a l ı J o s ia h b u F i r a v u n a k a r ş ı k o y m u ş s a d a M e g id d o ’d a m a ğ lû p e d ile re k ö ld ü r ü lm ü ş tü (M . Ö . 608). B ö y lece J u d a , M ıs ı r ’a ta b î b i r m e m le k e t h a l in e g e ld i v e B a b il 'd e h ü k ü m s ü r e n K a ld e ’li y e n i k ı r a l B ü y ü k N e b u h a d n e z z a r , N e k h o ’y u M ıs ı r ’a ç e k i lm e y e m e c b u r e d in ce, K u d ü s ’e k u k la k ı r a l l a r tâ y in e tm e k s u r e t iy le J u d a ’n ın d u r u m u n u k u r t a r m a y ı d e n e d i. B u t e c r ü b e b a ş a r ı s ız l ığ a u ğ ra d ı, h a lk B a b il’li m e m u r la r ı k a t l e t t i . B u n u n ü z e r in e N e b u h a d n e z z a r , u z u n m ü d d e t M ıs ı r ’ı K u z e y İ m p a r a to r lu ğ u n a k a r ş ı k ı ş k ı r ta n b u k ü ç ü k d e v le t i t a m a m e n o r t a d a n k a l d ı r m a y a k a r a r v e rd i. K u d ü s y a ğ m a e d ilip y a k ıld ı v e h a l k ın a r t a k a la n ı B a b il’e e s a re te g ö tü r ü ld ü .

K y ru s , B a b il ’i a l ın c a y a k a d a r (M . Ö . 538), İ b r a n i ’le r B a b il’d e k a ld ı l a r . B u k ıra ) , o n la r ı to p la y a r a k y e n id e n y e r le ş m e le r i iç in K u d ü s ’e g ö n d e rd i v e b u ş e h r in m â b e d iy le s u r l a r ın ı y e n id e n in ş a e tt i rd i .

O z a m a n a k a d a r , Y a h u d i le r p e k m e d e n i v e b i r l ik b i r m il le t o lm u ş a b e n z e m e z le r . M u h te m e le n iç le r in d e n p e k a z ı o k u y u p y a z a b il iy o rd u . K e n d i t a r ih l e r in d e b i le A h d - i-A tik ’- ın i lk k i ta p l a r ın ın o k u n d u ğ u n d a n b a h is y o k tu r ; b i r k i t a p t a n b a h s e d ilm e s i i lk in J o s ia h z a m a n ın a r a s t l a r . B a b il e s a r e t i Y a h u d i le r i m e d e n i le ş t ir m iş v e a r a l a r ı n d a b i r l ik m e y d a n a g e t i r m iş t i r . B u k a v im e s a r e t te n d ö n d ü ğ ü z a m a n , a r l ık b i r e d e b iy a t ı o ld u ğ u n u b i liy o r , m ill î v e s iy a s î b i r l iğ in i h is s e d iy o rd u .

O v a k it le r , Y a h u d i le r in K i ta b ı M u k a d d e s ’i. ş im d ik i A h d - i-A tik ’in , P e n ta tö k d e n ile n i lk k ıs m ın d a n , y â n i i lk b e ş

c ü z ’ü n d e n ib a r e t k a lm ış a b e n z e r . B u n d a n b a ş k a , K i ta p ’- ta n a y r ı o la r a k , s o n r a d a n o n a i lâ v e e d ilm iş o la n K r o n ik ’- ie r , P s a lm ’l a r ve P r o v e r b ’le r g ib i b i r ç o k c ü z ’l e r d a h a v a r d ır .

K ita b - ı M u k a d d e s ’in b a ş ın d a b u lu n a n d ü n y a n ın y a r a t ı lm a s ı, Â d e m ’le H a v v a v e T u fa n h ik â y e le r i a y n ı k o n u d a k i B a b il e f s a n e le r in e ç o k b e n z e r ; b u e f s a n e le r , b ü tü n S a m i k a v im le r in m ü ş te r e k in a n ı ş la r ın ın b i r k ıs m ın ı te ş k il e tm iş o ls a g e r e k t i r . N i te k im M u s a v e S ü le y m a n P e y g a m b e r le r e d a i r h ik â y e le r e p a r a le l h ik â y e le r S ü m e r v e B a b il’d e d e v a rd ır . F a k a t İ b r a h im P e y g a m b e r d e n b a ş l ıy a r a k d e v a m e d e n h ik â y e le r d a h a z iy a d e Y a h u d i k a v m in e h a s b i r n i te l ik te d ir le r .

İb r a h im p e y g a m b e r , H a m m u r a b i ’n in B a b il’d e h ü k ü m s ü r d ü ğ ü g ü n le r d e y a ş a m ış o ls a g e r e k t i r . K e n d is i S a m i ı r k ta n g ö ç e b e b i r k a b ile r e is iy d i . K ita b - ı M u k a d d e s 'in G e n e s is (T e k v in ) b a h s in d e , o n u n , ç o c u k la r ın ın v e t o r u n la r ın ın â v â r e h a y a t l a r ı v e b u b e r ik i l e r in M ıs ır 'd a k i e s a re t le r i a n la t ı l ı r . K ita b - ı M u k a d d e s ’e g ö re , İ b r a h im p e y g a m b e r , K e n ’a n ( H a n a a n ) d iy a r ın d a d a d o la ş m ış v e T a n r ı , z e n g in ş e h i r le r le k a p lı b u g ü le ç t o p r a k l a r ı o n a v e ç o c u k la r ın a v â - d e tm iş t ir .

Ç o k u z u n b i r m ü d d e t M ıs ı r ’d a k a ld ık t a n v e k ı r k s e n e d e M u s a p e y g a m b e r t a r a f ın d a n ç ö ld e d o la ş t ı r ı ld ık ta n s o n r a o s ı r a la r d a o n ik i k a b ile y e a y r ı lm ış b u l u n a n İ b r a h im ’in ç o c u k la r ı M .Ö . 1600 v e 1300 y ı l la r ı a r a s ın d a A r a b i s ta n ç ö lle r i y o lu ile K e n ’a n d iy a r ın ı i s t i lâ e t t i le r . M ıs ır t a r ih in d e M u s a v e K e n ’a n d iy a r ı h a k k ın d a , b iz le re b u k o n u d a a ç ık b i lg i s a ğ l ıy a c a k h iç b i r şey y o k tu r . H e r h a ld e . İ b r a h im o ğ u l la r ın ın y a p t ık l a r ı f e t ih le r K e n ’a n d iy a r ın ın a r k a p l â n ı n ı te ş k il e d e n t e p e le r d e n ile r iy e g e ç e m e m iş t i r . O s ı r a la r d a s a h i l , K e n ’a n l ı l a r ın d e ğ il, E g e 'd e n g e lip o r a la r ı y e n i işg a l e d e n F i l is t ’le r in e lin d e y d i; b u n la r ın k u r m u ş o ld u k la r ı G a z z a , G a th A s h d o d , A s k a lo n v e J o p p a ş e h i r le r i İ b r a h im o ğ u l la r ın ın h ü c u m la r ın a b a ş a r ı ile k a r ş ı k o y d u la r . İ b r a h im o ğ u l la n n e s i l le r b o y u n c a , b i r y a n d a n F i l is t ’le r le . ö te y a n

8Ü K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ

d a n F i l is t ’l e r in e t r a f ın d a k i a y n ı ı r k t a n M o a b ’l ı la r , M id ia n ’- l ı l a r g ib i k a b ile le r le s o n u g e lm iy e n m ü c a d e le le r e g i r iş m iş m e ç h u l b i r m il le t h a l in d e k a ld ı l a r . K ita b - ı M u k a d d e s ’in H â k im le r K i ta b ı ’n d a Y a h u d i le r in b u d e v ird e k i m ü c a d e le le r i v e u ğ r a d ık l a r ı b a ş a r ı s ız l ık la r t a m b i r a ç ık l ık la a n la t ı lır .

H e m e n b ü tü n b u m ü d d e t z a r f ın d a İ b r a n i l e r , m il le t in i h t i y a r l a n a r a s ın d a n s e ç ile n h â k im - r a h ip le r t a r a f ın d a n id a r e e d ild i le r , s o n ra , M . Ö . 1000 y ılı c iv a n n d a , k e n d i le r in e s a v a ş l a r d a ö n d e r l ik e tm e k ü z e r e b i r k ı r a l s e ç ti le r ; b u i lk k i r a l ın a d ı S a ü l ’d ü r . F a k a t , S a ü l ’ü n id a re s i , h â k im le r in - k in d e n iy i n e t ic e v e rm e d i. B u k ı r a l , G ilb o a d a ğ ı m u h a r e b e le r in d e F i l is t 'le r in o k la r iy le v u r u l a r a k ö ld ü . Ü z e r in d e k i z ırh , F i l is t ’le r in V e n ü s ’e i th a f e t t ik le r i m â b e d e g e ti r i ld i , c e s e d i de B e th -S h a n ş e h r i s u r l a n n a g e r ild i .

H a le f i o la n D a v u t, s iy a s i b i r in s a n d ı ve k ı r a l l ık t a d a h a f a z la m u v a f f a k o ld u . O n u n h ü k ü m d a r l ığ ı z a m a n ın d a , İ b r a n i l e r t a r i h b o y u n c a id r â k e tm iş o ld u k la r ı b i r ic ik r e f a h d e v r in e u la ş t ı la r . B u r e f a h a s e b e p , H ir a m a d ın d a k i k ı r a l - l a r ı p e k z ek i v e m ü te ş e b b is b i r in s a n o la n F e n ik e ’l i le r in T ir ş e h r iy le a k te d i le n i t t i f a k o lm u ş tu r . H ir a m k e n d is in e İ b r a n ı l e r l e m e s k û n d a ğ lık b ö lg e le rd e n g e ç e re k K ız ıl D e- n iz ’e u la ş a n b i r t i c a r e t y o lu s a ğ la m a k is t iy o r d u . K ız ıld e n i- ze g id e c e k o la n F e n ik e t i c a r e t m a l l a n n o r m a l o la r a k M ıs ı r ’d a n g e ç e rd i, f a k a t o s ı r a la r d a M ıs ır b ü y ü k b i r k a n c ık lık iç in d e y d i; b e lk i F e n ik e t ic a r e t in in b u y o lu t â k ip e t m e s in e m â n i o la n b a ş k a s e b e p le r d e v a rd ı . H e r n e h a l ise , F e n ik e k ı r a l ı H ira m , g e r e k D a v u t ’la , g e r e k o n u n o ğ lu v e h a le f i S ü le y m a n ’la s ık ı d o s t lu k m ü n a s e b e t le r i k u r d u . K u d ü s ş e h r in in s u r l a n n ı , s a r a y ın ı , m â b e d in i in ş a e t t i r d i , b u n u n k a r ş ı l ığ ı o la r a k d a F e n ik e l i le r iç in g e m i le r y a p t ı r a r a k K ız ıld e n iz e in d ird i . K u z e y d e n v e g ü n e y d e n g e le n b ü y ü k s a y ıd a tü c c a r , K u d ü s ’te n g e ç iy o rd u . S ü le y m a n , İ b r a n i ’le r in o z a m a n a k a d a r i d r â k e tm e m iş o ld u k la r ı b i r r e f a h v e ih t iş a m a u la ş t ı v e h a t t â b i r f i r a v u n k ız ı ile e v le n d i.

F a k a t b u r e f a h y e ih t i ş a m ın n is b î o ld u ğ u n u u n u t m a

m a k lâ z ım d ır . S ü le y m a n , ik b a l in in z irv e s in d e ik e n b ile , k ü ç ü k b i r ş e h r in k ü ç ü k b i r k i r a l ı n d a n b a ş k a b i r şe y d e ğ il di. K u v v e t v e k u d r e t i o d e re c e te m e ls iz d i k i, ö lü m ü n d e n b i r k a ç y ıl s o n r a X X II. s ü lâ le n in i lk f i r a v u n u o la n Ş işa k , K u d ü s ’ü a ld ı v e y a ğ m a e tt i . K ita b - ı M u k a d d e s ’in K ır a l la r C ü z ü ile K r o n ik le r (V a k a y ı) k ıs m ın d a k i h a ş m e t v e d e b d e b e t a s v i r l e r i i h t iy a t l a te l â k k i e d ilm e k ic a b e d e r . B irç o k te n - k id ç i le r e g ö re , b u t a s v i r l e r , o d e v ir d e n s o n r a k i y a z a r l a r t a r a f ın d a n m il l î b i r g u r u r h is s iy le y a z ı l ıp K i ta b ’a i lâ v e e d il m iş t i r . F a k a t K ita b - ı M u k a d d e s ’in a n la t t ığ ı ş e y le r , i lk b a k ı ş ta g ö r ü n d ü ğ ü k a d a r f e v k a lâ d e ş e y le r d e ğ ild ir . S ü le y m a n 'ın m â b e d i a ş a ğ ı y u k a r ı h e r h a n g i b i r k a s a b a k ilis e s i k a d a r d ı , s a y ıs ı b in d ö r t y ü z o la n c e n k a r a b a l a r ı d a , b i r A s u r a n ı t ı n d a n ö ğ re n ild iğ in e g ö re , h a le f i o la n A h a b ’ın A s u r o r d u s u n a g ö n d e r d iğ i ik i b in c e n k a r a b a s ı n a n is b e tle p e k f a z la b i r ş e y d e ğ ild i. K ita b - ı M u k a d d e s ’t e n a ç ık ç a a n la ş ı ld ığ ın a g ö re , S ü le y m a n , b i lh a s s a ş e n l ik le r t e r t ib e tm e y i se v m iş , h a lk a a ğ ı r v e r g i l e r y ü k le m iş , o n u m e ş a k k a t l i i ş le r le e z m iş t ir . Ö lü m ü n d e n s o n r a , k ı r a l l ığ m k u z e y k ısm ı K u d ü s ’te n a y r ı l a r a k b a ğ ım s ız İ s r a i l k ı r a l l ığ ı h a l in i a ld ı. K u d ü s , J u d a k ı r a l l ığ ın m b a ş k e n t i o l a r a k k a ld ı .

İ b r a n î ’le r in r e f a h v e ik b a l i k ı s a s ü r d ü . H ir a m ö ld ü v e K u d ü s , T i r ’in y a r d ım ın d a n m a h r u m k a ld ı . M ıs ır , y e n id e n b ü y ü k b i r d e v le t h a l in e g e ld i. İ s r a i l v e J u d a k ı r a l l ık l a n n ı n t a r ih i , k u z e y d e k i S u r iy e , A s u r v e B a b il ile , g ü n e y d e k i M ıs ır a r a s ın d a y e r a la n ik i k ü ç ü k d e v le t in t a r ih id i r . B u ta r ih , u z u n f e lâ k e t d e v ir le r in d e n s o n r a h a lâ s a k a v u ş a n v e s o n r a g e n e f e lâ k e t l e r e u ğ r a y a n b i r k a v m in s e r ü v e n id i r . B u t a r ih , b a r b a r k ı r a l l a n n id a r e e tt iğ i b a r b a r b i r k a v m in t a r i h id ir . İ s a ’d a n ö n c e 721 y ı l ın d a İ s r a i l k ı r a l l ığ ı A s u r ’l u l a r t a r a f ın d a n o r t a d a n k a ld ı r ı ld ı v e h a lk ı B a b il’e e s a r e te g ö tü r ü ld ü . O z a m a n d a n i t i b a r e n b u m e m le k e tin a d ı t a r i h t e n 5dlindi. J u d a h a lk ı 604 y ı l ın a k a d a r k e n d in i m ü d a f a a e tt i ve s o n ra , e v v e lc e d e s ö y le d iğ im iz g ib i, İ s r a i l m il le t in in a k ı b e t in e u ğ r a d ı . İ b r a n î t a r ih in in K ita b - ı M u k a d d e s ’te a n la t ı lan b a z ı t e f e r r u a t ı te n k id e d ile b il i r s e d e , b u t a r i h şüpho

y o k k i, g e n e l o l a r a k d o ğ r u d u r v e g e ç e n y ü z y ıld a M ıs ır , A s u r v e B a b il’d e y a p ı la n k a z ı l a r d a n ö ğ re n ile n b i lg i le r e u y g u n d u r .

İ b r a n i ’le r , t a r i h l e r in in m u h te l i f k ı s ım la r ın ı B a b il’d e b i r a r a y a g e t i r m iş le r , g e le n e k le r in i d e o r a d a g e l i ş t i r m iş le r d ir . K y r u s 'u n e m r iy le K u d ü s ’e d ö n e n m il le t , g e r e k r u h , g e re k b ilg i b a k ım ın d a n , e v v e lc e e s a re te g ö tü r ü le n m il le t te n b a m b a ş k a id i. Y a h u d i k a v m in in p e k h u s u s î o la n s e c iy e s in in t e ş e k k ü lü n d e b ü y ü k b i r ro l o y n a m ış o la n y e n i b i r in s a n t i p in d e n de, y â n i p e y g a m b e r le r d e n d e b a h s e tm e k g e r e k i r . P e y g a m b e r le r le b i r l ik te , in s a n c e m iy e t in in a ğ ı r g e l iş m e s in d e y e n i v e d ik k a te ş a y a n k u v v e t le r m e y d a n a ç ık m ış t ır .

Y A H U D İY E ’D E R A H İP L E R V E P E Y G A M B E R L E R

A s u r ve B a b il i m p a r a to r lu k la r ın ın s o n a e rm e s i , S a m i m il le t le r in b a ş ın a ç ö k e c e k o la n b i r s ü r ü f e lâ k e t in b a ş l a n g ıc ı o ld u . İ s a ’d a n ö n c e V II. y ü z y ıld a b ü t ü n m e d e n î d ü n y a n ın S a m i h ü k ü m d a r l a r t a r a f ın d a n id a r e e d ilm e s i m u k a d d e r g ib i g ö r ü n ü y o r d u . B u h ü k ü m d a r l a r , b ü y ü k A s u r İm p a r a t o r lu ğ u n a h ü k m e d iy o r la r d ı v e M ıs ı r ’ı z a p te tm iş le rd i ; A s u r , B a b il v e S u r iy e m il le t le r i , S a m i ı r k ta n d ı la r , v e b i r b i r in d e n f a rk l ı o lm a k la b e r a b e r , h e p s in in d e a n la d ığ ı S a m i d i l le r k o n u ş u y o r la r d ı . D ü n y a t ic a r e t i S a m i’le r in e l in d e y d i. F e n ik e s a h i l le r in in b a ş l ıc a ş e h i r le r i T ir v e S id o n ’u n k u r m u ş o ld u ğ u k o lo n ile r , s o n r a l a r ı İ s p a n y a , S ic ily a v e A fr i k a ’d a g e l i ş m e le r in in e n y ü k s e k m e r te b e s in e u l a ş a c a k la r dı. İ s a ’d a n ö n c e 800 y ı l ın d a te s is e d ile n K a r t a c a ’n ın n ü f u su b i r m ily o n d a n f a z la y ı b u lm u ş tu . K a r t a c a b i r a r a d ü n y a n ın e n b ü y ü k ş e h r i h a l in i a ld ı. G e m ile r i ş im d ik i İn g i l te r e ’y e k a d a r g id iy o r , A t la n t ik ’te d o la ş ıy o rd u ; h a t t â M a d e r a ’- v a k a d a r g i tm iş o lm a la r ı d a m ü m k ü n d ü r . H i r a m ’m S ü le y m a n ’la iş b ir l iğ i e d e re k , A r a b i s t a n ’la v e b e lk i d e H in d is

t a n ’la y a p ı la c a k t i c a r e t iç in K ız ıld e n iz ’d e g e m i le r in ş a e t t i r d iğ in i e v v e lc e sö y le m iş t ik . F i r a v u n N e k h o z a m a n ın d a b i r F e n ik e s e f e r h e y ’e t i d e A f r ik a ’n ın e t r a f ın ı d e v re t t i .

O devirde Ari kavimler, henüz barbardılar. Bununla beraber, Y unanlılar yokettikleri medeniyetin harabeleri üzerinde yeni b ir medeniyet kuruyorlar, ve orta Asya’daki bir Asur kitabesinden öğrenildiğine göre, Med’ler «korkunç» b ir millet halin geliyorlardı. 800 yılında hiçbir kim se, İsa’dan önce III. yüzyıldan evvel her türlü Sami hâkimiyeti izinin Ari diller Konuşan fatihler tarafından silip süpürüleceğim ve Sam i’lerin her yerde tâbi b ir millet haline geleceğini veya, yeryüzüne dağılıp perişan olacağını tahm in edemezdi. Bedevi A rapların göçebe hayatını m uhafaza ettikleri kuzey Arabistan çölleri müstesna olmak üzere, her yerde, I. Sargon ile onun Akad’lılan Süm er’i fethetmeden önce Sami’lerin yaşayış tarzı terkedildi. A ri’ler tarafından hiçbir zaman itaat altına alınm ayan insanlar yalnız Bedevi A raplar oldu.

Îm d i, b u h a r e k e t l i b e ş y ü z y ıl b o y u n c a , m ü te m a d iy e n e z i le n b u m e d e n î S a m i’l e r a r a s ın d a y a ln ız b i r i , y â n i K u d ü s ’ü y e n id e n in ş a e ts in le r iç in K y ru s t a r a f ın d a n v a ta n ın a ia d e e d ile n k ü ç ü k Y a h u d i m ille ti , e sk i g e le n e k le r in e b a ğ lı k a ld ı . Y a h u d i le r in b ö y le c e g e le n e k le r in i m u h a f a z a e d e b i l m e le r i d e B a b il e s a r e t in d e n b e r i b i r K i ta b 'a , y â n i k e n d i f i k i r h â z in e le r in i s a k l ıy a n K ita b - ı M u k a d d e s ’e s a h ip o lm a la r ı s a y e s in d e m ü m k ü n o lm u ş tu r . K ila b - ı M u k a d d e s ’! y a r a t a n l a r Y a h u d i le r o lm a k ta n z iy a d e , Y a h u d i le r i y a r a t a n K i- ta b - ı M u k a d d e s o lm u ş tu r . B u K i ta p ’ta , k o m ş u m il le t le r in k a v r a m la r ın d a n f a r k l ı k a v r a m la r , y i r m i a s ı r b o y u n c a Y a h u d i m il le t in i v a ta n s ız l ık v e z u lü m g ib i f e lâ k e t l e r k a r ş ı s ın d a d e s te k le y ip u y a n ık t u t a n f ik i r l e r v a rd ı .

B u k a v r a m la r d a n ilk i, in s a n e liy le y a p ılm ış o lm ıy a n b î r m a b e d e ç e k ilm iş u z a k v e g ö z le g ö r ü le m iy e n b i r T a n r ı , b ü t ü n K â in a t a h ü k m e d e n â d il b i r T a n r ı k a v r a m ıd ı r . D iğ e r b ü t ü n m il le t le r in , m â b e t le r i d o ld u r a n t a s v i r l e r l e te m s i l e d ile n M illî T a n r ı l a r ı v a r d ı . M â b e t y ık ıl ıp t a s v i r d e k ı r ı ld ı

m ı, t a n r ı d a ö lü rd ü . R a h ip le r in v e k u r b a n â y in le r in in f e v k in d e , g ö k le r d e o t u r a n b i r T a n r ı a n la y ış ı y e n i id i. Y a h u - d i le r ı in in a n ı ş ın a g ö re , b u « İ b r a h im ’in T a n r ıs ı» K u d ü s ’ü ih y a e ts in le r v e o n u k e n d i a d a le t in in y e r y ü z ü n d e k i m e r k e z i h a l in e g e t i r s in l e r d iy e Y a h u d i le r i k e n d in e m il le t o la r a k s e ç m iş ti . İ ş te B a b il e s a re t in d e n , K u d ü s ’e d ö n d ü k le r i z a m a n Y a h u d i le r b ö y le m ü ş te r e k b i r k a d e r e s a h ip o lm a n ın h e y e c a n ı iç in d e y d ile r .

Y a h u d i le r le a y n ı d ili k o n u ş a n , o n l a r l a b i r s ü r ü m ü ş te r e k i t i y a t l a r ı v e g e le n e k le r i o la n B a b il’l i le rd e n , S u r iy e ’- l i l e r d e n v e h a t t â s o n r a l a r ı F e n ik e ’l i le rd e n , b i r ç o ğ u n u n m a ğ lû b iy e t v e e s a r e t g ü n le r in d e ta z e h a y a t v e r e n b u y e n i d in e te v e c c ü h e d ip , o n u n v a i t l e r in d e n h is s e a lm a y a k o ş m u ş o lm a la r ın a ş a ş ı l a b i l i r m i? T i r ’in , S id o n ’u n , K a r t a c a ’n ın v e I s p a n y a ’d a k i F e n ik e s i te le r in in d ü ş ü ş ü n d e n s o n r a F e n ik e l i l e r b i r d e n b i r e t a r i h t e n y o k o lu r la r v e b i r d e b a k a r ı z k i, y a ln ız K u d ü s ’te d e ğ il , I s p a n y a ’d a , M ıs ı r 'd a , A r a b i s ta n 'd a , D o ğ u ’d a , v e lh a s ı l , e v v e lc e F e n ik e l i l e r in b u lu n m u ş o ld u k la r ı h e r y e rd e o n la r ın y e r in i Y a h u d i c e m a a t le r i a l m ış tı r . K ita b - ı M u k a d d e s , b ü t ü n b u Y a h u d i le r i b i r l e ş t i r i y o rd u . B a ş la n g ıç ta n i t ib a r e n o n la r ın b a ş k e n t i s a d e c e i s m e n K u d ü s o lm u ş tu , h a k ik î b a ş k e n t l e r i K i ta p la r ın K ita b ı d e d ik le r i K ita b - ı M u k a d d e s id i. B u, t a r i h t e y e p y e n i b i r o la y d ı r v e t o h u m la r ı d a Y a h u d i le r d e n ç o k d a h a e v v e l, S ü m e r ’- l i le r le M ıs ı r l ı l a r ın h iy e ro g l i f le r in i y a z ıy a ç e v irm e y e b a ş l a d ık la r ı z a m a n a t ı lm ış t ı . E v e t, Y a h u d i le r , t a r i h t e y e p y e n i b i r ş e y d i, m ü te c a n is o lm ıy a n u n s u r l a r d a n b i r a r a y a g e l m iş v e a r a l a r ın d a k i y e g â n e b a ğ y a z ı l ı K e lâ m ’d a n ib a r e t o la n , k ı r a ls ız , b i r m ü d d e t, s o n r a d a m â b e ts iz (K u d ü s ş e h r i M ilâ d ın 70 in c i y ı l ın d a t a h r i p e d ild i ) , b i r k a v im d i .

Y a h u d i le r i b i r b i r i n e b a ğ l ıy a n b u m a n e v î k a y n a ş m a , e v v e ld e n d ü ş ü n ü lm ü ş v e h a z ı r la n m ış b i r şe y o lm a d ığ ı g i b i. r a h ip l e r v e y a d e v le t a d a m la r ı t a r a f ın d a n g e r ç e k le ş t i r i lm iş b i r şe y d e d e ğ ild i. Y a h u d i l iğ in g e n iş le m e s iy le b i r l i k te , t a r i h t e s a d e c e y e n i t a r z d a b i r c e m a a t d e ğ il, y e n i t a r z da, b i r in s a n d a o r t a y a ç ık a r ,

S ü le y m a n z a m a n ın d a , z a n n e d i l i r k i, İ b r a n i 'l e r o d e v r in d iğ e r k ü ç ü k m il le t le r i g ib i s a r a y v e m a b e t e t r a f ın d a to p la n m ış o l a r a k r a h ip l e r in in a k l ı v e k ı r a l l a r ın m ih t i r a s iy le id a r e e d ile n k ü ç ü k b i r k a v im h a l in d e k a la c a k la r d ı r . F a k a t , K ita b - ı M u k a d d e s ’i o k u y a n h e r k e s in m ü ş a h e d e e d e b ile c e ğ i g ib i, b i r a z e v v e l b a h s e t t iğ im iz y e n i t a r z d a in s a n , y â n i p e y g a m b e r , d a h a o z a m a n la r d a b i le b i r in c i d e re c e d e ö n e m li id i.

A r a l a r ın a n i f a k g i r e n İ b r a n î ’l e r in ü z e r in d e k a r a b u l u t l a r d o la ş t ığ ı s ı r a la r d a , p e y g a m b e r le r in e h e m m iy e ti b ü y ü r .

K im d i b u p e y g a m b e r le r ? - M e n ş e le r i b a k ım ın d a n e n ç e ş it l i in s a n la r ! E z e k ie l (H e z k iy e ) p e y g a m b e r r a h ip s ın ı- f ın d a n d ı . A m o s p e y g a m b e r ç o b a n k ıy a f e t in d e d o la ş ırd ı , f a k a t h e p s in in m ü ş te r e k o la n b i r t a r a f l a r ı v a r d ı k i, o d a A d a le t T a n r ı s ın d a n b a ş k a h iç b i r v a r l ığ a i t a a t e tm e m e le r iy di. H a lk a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a h i ta p e d e r le rd i '. H ü v iy e tle r in i y ü k s e k b i r m a k a m d a n a ld ık la r ı iz in le d e ğ il d e , k e n d i l ik le r i n d e n h a lk a k a b u l e t t i r i r l e r d i . D a y a n d ık la r ı y e g â n e k u v v e t «... İm d i, A l la h ın k e lâ m ı b a n a o ş e k ild e g e ld i k i . . » f o r m ü lü n d e n ib a r e t t i . P e y g a m b e r le r in ç o k k u v v e tl i s iy a s e t d u y g u la r ı o lu rd u . H a lk ı, «şu k ı r k k a m ış» d e d ik le r i M ıs ı r 'a k a r ş ı v e y a A s u r v e B a b il’e k a r ş ı k ı ş k ı r t ı r l a r d ı ; r a h ip l e r s ın ı f ın ın m il le te k a r ş ı k a y ıt s ız l ığ ın ı v e y a k i r a l ı n g ö z e b a ta n s u ç la r ın ı a ç ığ a v u r u r l a r d ı . B a z ıla r ı d a b iz im b u g ü n « İç tim a î re fo rm » d iy e b ile c e ğ im iz ş e y le re d ik k a t i ç e k e r le rd i . Z e n g in le r f a k i r l e r in i l iğ in i s ö m ü rü y o r , d e b d e b e iç in d e y a - ş ıy a n la r f a k i r ç o c u k la r ın ın e k m e ğ in i y iy o r la r d ı ; v a r l ık l ı k im s e le r y a b a n c ı l a r l a d o s t o lu y o r , o n la r ın d e b d e b e le r in i v e g ü n a h la r ın ı t a k l id e d iy o r la rd ı . İ b r a h im ’in T a n r ıs ı Y e h o v a b u h a l l e r d e n n e f r e t e d iy o rd u v e b u m e m le k e ti c e z a y a ç a r p m a s ı m u k a d d e r d i .

B u a te ş in s ö z le r k a y d e d i l iy o r , m u h a f a z a o lu n u y o r , in c e le n iy o rd u ; Y a h u d i le r in g i t t ik le r i h e r y e r e d e y a y ıl ıy o r v e o r a l a r d a y e n i b i r d in a n la y ış ı m e y d a n a g e ti r iy o r d u ; i n s a n l a r ı r a h ib in v e m â b e d in ü s tü n e , s a r a v ın v e k i r a l ı n ü s-

tü n e y ü k s e l te r e k o n la r ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a A d a le t k a id e le r iy le k a r ş ı k a r ş ıy a g e t i r iy o r d u . P e y g a m b e r n u t u k la r ı n ın in s a n l ık t a r ih in d e k i ç o k b ü y ü k ö n e m i iş te b u n d a n i le r i g e lir . İ s a ’n ın b ü y ü k s ö z le r in d e p e y g a m b e r se s i y ü k s e k b i r g ö r ü ş ve se z iş d e re c e s in e e r iş ir , v e d a h a o z a m a n la r , u z a k b i r g e le c e k te b ü tü n in s a n l ığ ın te k b i r T a n r ıy a b a ğ la n a r a k b a r ı ş v e h u z u r iç in d e y a ş a y a c a k la r ın ı m ü jd e le r . Y a h u d i p e y g a m b e r le r in in k e h â n e t le r i e n y ü k s e k k ıy m e t le r in e i ş te b u n o k ta d a e r iş m iş le rd ir .

B ü tü n p e y g a m b e r le r b u t a r z d a k o n u ş m u ş d e ğ il le rd ir ; a n la y ış l ı b i r o k u y u c u p e y g a m b e r le r in k i t a p l a r ın d a b u g ü n k ü p r o p a g a n d a u s u l le r in i h a t ı r l a ta b i l e c e k o la n b i r ç o k p e ş in h ü k ü m le r v e k in u n s u r l a r ı b u lu r . B u n u n la b e r a b e r , y e r y ü z ü n d e y e n i b i r k u v v e tin , b i r f e rd i in s a n lığ ın a h lâ k d u y g u s u n a h i ta b e t t i r e n k u v v e tin , o z a m a n a k a d a r b e ş e r i y e ti z il le t iç in d e y a ş a tm ış o la n p u tp e r e s t l iğ in k u r b a n e t m e v e k ö le le r in y e r le r e k a p a n m a â d e t l e r in e k a r ş ı in s a n l ı ğ ın h ü r v ic d a n ın ı i s y a n a s e v k e d e n k u v v e t in te m s i lc i le r i B a b il e s a re t i e t r a f ın d a k i d e v ird e y e t iş e n Y a h u d i p e y g a m b e r le r o lm u ş tu r .

Y U N A N L I L A R

M ilâ t ta n ö n c e 960 y ılı c iv a r ın d a h ü k ü m s ü r m ü ş o la n S ü le y m a n ’d a n s o n r a İ s r a i l v e J u d a k ı r a l l ı k l a n o r t a d a n k a l d ır ıl ıp , h a lk ı s ü r ü ld ü ğ ü v e Y a h u d i k a v m i B a b il e s a r e t i e s n a s ın d a g e le n e k le r in i g e l i ş t i r d iğ i s ı r a la r d a , in s a n l ık r u h ve z e k â s ın ı te m s il e d e n d iğ e r b ü y ü k b i r k u v v e t m e d e n iy e t â le m in e d o ğ u y o rd u v e b u k u v v e t Y u n a n m il le t i id i. Y a h u d i p e y g a m b e r le r i k u d r e t i b ü tü n d ü n y a y a ş â m il o la n e b e d i b i r A d a le t T a n r ıs ı ile in s a n a r a s ın d a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a b i r s o r u m lu lu k m ü n a s e b e t i te s is e d e r le r k e n , Y u n a n f e y le s o f la r ı , i n s a n z e k â s ın ı y e n i b i r m e to d a , f ik i r n a z a r iy a tç ı l ığ ın a y ö n e lt iy o r la rd ı .

Y u n a n k a b ile le r i , d a h a ö n c e d e sö y le d iğ im iz g ib i, A r i ı r k ın b i r d a l ı id ile r . B u k a b i le le r , M i lâ t t a n e v v e l 1000 y ıl ın d a n b i r k a ç y ü z y ıl ö n c e K u z e y d e n g e le r e k E g e D e n iz i s i te le r in e v e a d a l a r ın a in m iş le rd i . G ü n e y e d o ğ r u b u in iş , m u h te m e le n F i r a v u n T h o th m e s ’in f e th e t t iğ i F ı r a t v â d is i ö te le r in d e f il a v la d ığ ı d e v ir d e n ö n c e b a ş la d ı . (E v e t, o z a m a n l a r M e z o p o ta m y a ’d a f il v e Y u n a n i s t a n ’d a a r s l a n v a r d ı) .

Y u n a n l ı l a r ın K n o s so s ’u y a k m ış o lm a la r ı m u h te m e ld i r , f a k a t M in o s 'a v e o n u n s a r a y ın a (L a b y r in th o s ) v e G ir i t 'l i z a n a a t ç ı l a r ın u s ta l ığ ın a d a i r h ik â y e le r m e v c u t o lm a k la b e r a b e r , h iç b i r Y u n a n e f s a n e s i G i r i t ’te k a z a n ı lm ış b i r z a f e rd e n b a h s e tm e z .

A r i k a v im le r in ç o ğ u g ib i, Y u n a n l ı l a r ın d a ş a r k ı c ı l a r ve h ik â y e a n la t ıc ı l a r ı v a r d ı v e b u n la r ın ş a r k ı v e ş i i r le r i c e m iy e t in f e r t l e r in i b i r b i r i n e s ık ıc a b a ğ lıy o rd u . B u o z a n la r , m e n s u p o ld u k la r ı k a v m in ik i d e s ta n h a l in d e to p la n a n b a r b a r l ık d e v r in e a i t h ik â y e le r in i n e s i ld e n n e s i le in t ik a l e t t i r i r le r d i . l l i a d a a d ın d a k i e p o p e , m ü t te f ik Y u n a n k a b i le le r i n in K ü ç ü k A s y a ’d a k i T r u v a ’y ı z a p te d iş le r in i , O d y s s e ia ise T r u v a h a r b in d e n v a ta n ı o la n a d a y a d ö n e n a k ıl l ı g e m ic i. O d y s s e u s ’u n b a ş ın d a n g e ç e n u z u n m a c e r a y ı a n la t ı r . Bu m a n z u m e s e r le r M i lâ t ta n e v v e l V III. v e y a V II. y ü z y ıld a , Y u n a n l ı l a r k e n d i l e r in d e n d a h a m e d e n î o la n k o m ş u la r ın d a n a lf a b e y i ö ğ r e n d ik te n s o n ra , y a z ı lm ış t ı r ; f a k a t b u t e m a la r ın b u d e v ir d e n ç o k d a h a e sk i z a m a n la r d a m e v c u t b u lu n m u ş o ld u ğ u n a in a n d ı r a c a k s e b e p le r v a r d ır . B u e s e r le r , e v v e lc e , K a y ıp C e n n e t ş a i r i M il to n ’u n y a p t ığ ı g ib i, o n la r ı t e r e n n ü m e t t i k te n s o n r a , d ü z e n e s o k tu ğ u z a n n e d i le n k ö r ş a i r H o m e ro s ’a a tf e d ild i . B ö y le b i r ş a i r in y a ş a m ış , ş i i r le r in i b iz z a t d ü z m ü ş v e y a s a d e c e e sk i ş i i r le r i e le a lıp , o n la r ı ci- lâ la y ıp p a r la tm ı ş o lu p o lm a d ığ ı b u r a d a b iz i i lg i le n d irm i- v e n , b i lg in le r e m a h s u s m ü n a k a ş a k o n u la n d ı r . B iz. ş u k a - d a n n ı b i le l im k i , M i lâ t t a n e v v e l V III. y ü z y ıld a Y u n a n l ı l a r ı n e l in d e m a n z u m d e s t a n l a n v a r d ı v e b u d e s t a n l a r ç e ş i t li Y u n a n k a b i le le r i iç in m ü ş te r e k b i r m ir a s , o n la r ı y a b a n

cı b a r b a r l a r a k a r ş ı b i r le ş t i r e n b i r b a ğ te ş k i l e d iy o rd u . B u Y u n a n k a b ile le r i , i lk in s a d e c e k o n u ş u la n v e s o n r a d a y a z ı la n m ü ş te r e k b i r d ille b i r b i r in e m e r b u t v e a y n ı c e s a r e t v e f a z i le t id e a l le r in e b a ğ l ı b i r ta k ım m il l e t l e r g r u b u n d a n ib a r e t t i le r .

D e s ta n la r , Y u n a n l ı la r ı , d e m ir i b i lm e y e n , y a z ıy ı ö ğ r e n m e m iş o la n , h e n ü z s i te le rd e o tu r m ıy a n b a r b a r b i r k a v im o la r a k t a s v i r e d e r le r . B u k a b i l e le r i lk in , t a h r i p e t t ik le r i E g e s i te le r in in h a r a b e le r i d ış ın d a , r e i s le r in in m e s k e n i e t r a f ın d a to p la n m ış k u lü b e le rd e n m e y d a n a g e le n a ç ık k ö y le rd e y a ş a m ış la rd ı r . S o n r a la r ı , ş e h i r le r in i d u v a r la r l a ç e v i r m iş le r ve m a ğ lû p e t t ik le r i m il le t le rd e n m a b e t f ik r in i a lm ış la r d ı r . İp t id a i m e d e n iy e t le r in s i te le r i h e r h a n g i b i r k a b i le t a n r ı s ı n ın ta p ın a ğ ı e t r a f ın d a d o ğ m u ş , d u v a r la r s o n r a d a n i lâ v e e d ilm iş t i r . Y u n a n s i te le r in d e ise m a b e t te n ö n c e d u v a r y a p ı lm ış t ır .

Y u n a n l ı l a r t i c a r e t y a p m a y a v e k o lo n ile r k u r m a y a d a b a ş la d ı la r .

M i lâ t ta n e v v e l V II. y ü z y ı ld a n i t i b a r e n Y u n a n l ı la r , k e n d i l e r in d e n e v v e lk i E g e s i te le r in i v e m e d e n iy e t le r in i ö r n e k a lm a k s ız ın , Y u n a n i s ta n v â d i le r in d e v e a d a l a r ı n d a b i r ta k ım y e n i ş e h i r le r k u r d u la r . B u n la r ın b a ş l ıc a la r ı A th e n a s ( A t in a ) , S p a r t a ( İ s p a r ta ) , K o r in th o s , T h e b e s , S a m o s v e M ile to s ’tu . D a h a e v v e l d e K a r a d e n iz k ıy ı la r ın d a , İ t a ly a ’d a v e S ic i ly a ’d a k ü ç ü k Y u n a n k o lo n ile r i v a rd ı . İ t a ly a ’n ın g ü n e y in e B ü y ü k Y u n a n i s ta n d e n il iy o rd u . M a r s i ly a e sk i b i r F e n ik e k o lo n is in in y e r in d e k u r u lm u ş b i r Y u n a n ş e h r iy d i. B ü y ü k b i r o v a b o y u n c a s ı r a la n m ış d e v le t le r , v e y a b a ş l ıc a m ü n a k a le y o l la n N il v e y a F ı r a t g ib i b ü y ü k b i r n e h i r o la n m il le t le r , m ü ş te r e k b i r d ü z e n k a b u l e d e r e k b i r le ş m e k t e m a y ü lü g ö s te r i r le r . M e se lâ , M ıs ı r s i te le r i b i r b i r i n e a y n ı h ü k ü m e t s i s te m le r iy le b a ğ lıy d ı la r . F a k a t m u h te l i f Y ı ın a n to p - i u lu k l a n m n b a z ı l a r ı a d a la r d a , b a z ı l a r ı d a Y u n a n i s t a n ’ın v e G ü n e y İ t a ly a ’n ın b i r b i r in d e n s a r p d a ğ la r la a y r ı lm ış d e r in v â d i le r in d e y a ş a d ık l a n iç in , o n l a r d a b i r le ş m e d e ğ il , a y r ı lm a te m a y ü lü v a r d ı . Y u n a n l ı l a r t a r i h a la n ın a ç ık t ık la r ı

z a m a n , a r a l a r ı n d a h e r h a n g i b i r b i r l ik b u lu n m ıy a n p e k ç o k s a y ıd a k ü ç ü k d e v le t le r h a l in d e y d i le r . B u k ü ç ü k m il le t le r , h a t t â ı r k b a k ım ın d a n b ile f a r k l ı id ile r . B a z ı la r ı b a ş l ıc a İo n , E o l v e D o r g ib i Y u n a n k a b i le le r in e m e n s u p in s a n l a r d a n m e y d a n a g e lm iş t i , b a z ı l a r ı Y u n a n l ı l a r l a A k d e n iz ’in Y u n a n ö n c e s i m il le t le r in d e n k a lm a in s a n la r ın ın k a r ış ım ı id i; b a z ı l a r ı d a İ s p a r t a ’n ın H e i lo ta i ’le r i g ib i f e th e t t ik le r i b i r m e m le k e te h ü k m e d e n b a ğ ım s ız Y u n a n v a ta n d a ş la r ı id i. B u k ü ç ü k d e v le t le r in b a z ı l a r ın d a m e m le k e ti id a r e e d e n e sk i A r i a i l e le r k a p a l ı b i r a r i s to k r a t s ın ıf ı h a l in i a lm ış la r , b a z ı l a r ın d a d e m o k r a s i k u r m u ş la r d ı r ; b a z ı l a r ın d a d a s e ç im le v e y a v e r a s e t le h ü k ü m d a r o la n k ı r a l l a r v e y a g â s ıp la r v e y a t i r a n l a r h ü k ü m s ü r m ü ş tü r .

Y u n a n i s t a n ’d a d e v le t le r in b i r b i r in d e n a y r ı k a lm a s ın ı in ta ç e d e n c o ğ r a f y a ş a r t l a r ı , o n la r ın k ü ç ü k k a lm a la r ın a d a s e b e p o lm u ş tu r . Y u n a n d e v le t le r in in e n b ü y ü k le r i b ile , b i r ç o k In g iliz k o n t lu k la r ın d a n k ü ç ü k tü v e b u s i te le r d e n h iç b i r in in n ü f u s u n u n ü ç y ü z b in i a ş m a m ış o lm a s ı m u h te m e ld ir . P e k a z m in n ü f u s u e lli b in i b u lm a k ta id i. Y u n a n n ite le r i, d o s t lu k v e m ü ş te r e k m e n f a a t b a ğ la r iy le b i r b i r in e b a ğ lı , f a k a t , s iy a s e tç e b a ğ ım s ız d ıla r . T ic a r e t g e l i ş t ik ç e Y u n a n s i te le r i b i r le ş e r e k i t t i f a k l a r a k te t t i l e r , v e k ü ç ü k s i te le r , b ü y ü k le r in h im a y e s i a l t ı n a g ird i le r . A y r ıc a ik i şe y b ü tü n Y u n a n l ı la r ı d u y g u b a ğ la r iy le b i r le ş t i r iy o r d u : M a n z u m m illi d e s t a n l a r v e d ö r t y ı ld a b i r O ly m p ia ’d a c e r e y a n e d e n O lim p iy a t o y u n la n . B u h is b i r l iğ i , a r a l a r ı n d a h a r b l e r ç ık m a s ın a m â n i o lm u y o r d u ise de , s a v a ş l a r d a v a h ş e t i a z a l t ı y o rd u . B ir de O l im p iy a t o y u n la r ı s ı r a s ın d a O ly m p ia ’y a g id e n v e o r a d a n d ö n e n y o lc u la r , h a r p h a l in d e d e b u lu n u ls a , b u v e s ile i le r i a y e t e d ile n b i r m ü ta r e k e d u r u m u n d a n f a y d a la n ıy o r la r d ı . Z a m a n la m ü ş te r e k g e le n e k d u y g u la r ı g e liş ti v e O ly m p ia ş e n l ik le r in e k a t ı l a n d e v le t le r in s a y ıs ı a r t tı. N ih a y e t , y a ln ız Y u n a n l ı l a r d e ğ il, E p ir u s v e M a k e d o n ia Kibi k o m ş u m e m le k e t le r in h a lk ı d a b u o y u n la r a k a b u l ed ild i.

Y u n a n s i te le r in in t ic a r i e h e m m iy e t le r in in b ü y ü m e s iy le , İ s a ’d a n ö n c e V II, v e V I. y ü z y ı l l a r d a m e d e n iy e t le r i d e i n c e ld i. B u s i te le r in c e m iy e t h a y a t l a r ı E g e ’l i l e r in k in e v e n e h i r b o y u m e d e n iy e t le r in in k in e n a z a r a n b a z ı ö n e m li f a r k l a r g ö s te r ir . Y u n a n i s t a n ’d a a z a m e t l i m â b e t le r v a r d ı , f a k a t d a h a e sk i m e d e n iy e t le r in k in in a k s in e o la r a k , h e r t ü r lü ilm i n e f s in d e to p la y a n v e h e r t ü r lü f ik r in k a y n a ğ ı o la n b i r r u h b a n s ın ıf ı o la n c a g e le n e k le r iy le o r a d a g e liş e m e m iş t i . Y u n a n s i te le r in in r e is le r i v e a s i l a i le le r i v a r d ı , f a k a t a r a l a r ı n d a h iy e r a r ş in in h ü k ü m s ü r d ü ğ ü s a r a y e r k â n ı ile ç e v r i l i y a rı t a n r ı s a l h ü k ü m d a r l a r ı y o k tu . Y u n a n s i te le r in in s iy a s i d ü z e n i , b i r b i r in e d o ğ r u y o lu g ö s te r e n a i le le r in b a ş ın d a b u lu n d u ğ u a r i s to k r a t i k b i r d ü z e n d i . O n la r ın d e m o k r a s i le r i h a k ik a t te a r i s to k r a s id e n f a rk s ız d ı . H e r v a ta n d a ş d e v le t i ş le r in e i ş t i r â k e d e r , m e c lis e g e li rd i , f a k a t h e r k e s v a ta n d a ş d e ğ ild i. Y u n a n d e m o k ra s i le r i , ş im d ik i d e m o k r a s i le r in a k s i n e o la r a k , h e r k e s e o y k u l la n m a k h a k k ın ı ta n ım ıy o r d u . B u d e m o k r a s i le r in b i r ç o ğ u n d a v a ta n d a ş la r ın s a y ıs ı b i r k a ç y ü z v e y a b i r k a ç b in d e n i b a r e t k a ld ığ ı h a ld e d e v le t iş le r in e k a r ı ş m a k h a k k ı o lm a y a n k ö le le r in v e a z a t l ı la r ın s a y ıs ı on b in le r i b u lu r d u . İ ş le r u m u m iy e tle z e n g in le r s ın ı f ın ın e l in d e y d i. K ı r a l l a r v e y a t i r a n l a r , F i r a v u n la r g ib i, M in o s g ib i v e y a M e z o p o ta m y a h ü k ü m d a r l a r ı g ib i, y a r ı t a n r ı o lm a y ıp , s a d e c e t a h t v e t a ç la r ın ı g a s p y o lu ile e le g e ç irm iş k im s e le rd i . B u se b e p le , Y u n a n i s t a n ’d a g e r e k d ü ş ü n c e , g e re k id a r e , d a h a e sk i m e d e n iy e t le r d e n h iç b i r in d e b i l in m iy e n b i r h ü r r iy e t id r â k e d e r le rd i . Y u n a n l ı l a r s i te le r in e K u z e y g ö ç e b e le r in in fe rd iy e tç i l iğ in i , te ş e b b ü s r u h u n u g e t i rm iş le rd i . O n la r t a r ih t e i lk c u m h u r iy e tç i l e r o lm u ş la r d ı r .

Y u n a n l ı l a r ın s a v a ş k a n v e b a r b a r b i r k a v im h a l in d e n ç ık m a la r iy le b e r a b e r , f ik i r h a y a t l a r ı d a z e n g in le ş t i . B u d e v ird e a r a l a r ı n d a n a le lâ c e le b a z ı v a ta n d a ş la r ın b i l im a r a ş t ı r m a l a r ı y a p t ık la r ın ı , k i t a p l a r y a z d ık la r ın ı , h a y a t ın s ı r l a r ın ı ç ö z m e y e ç a l ı ş t ık la r ın ı g ö r ü r ü z ; h a lb u k i o z a m a n a k a d a r b u g ib i i ş le r r u h b a n s ın ı f ın a m a h s u s b i r im t iy a z d a n v e y a k ı r a l l a r m m e ş g u l o la b ile c e ğ i y ü k s e k f a n te z i le r d e n

ib a r e t t i . D a h a M i lâ t t a n e v v e l V I. y ü z y ıld a , î ş a y a p e y g a m b e r in B a b il’d e f a a l iy e t te b u lu n m a s ı m u h te m e l o la n b i r d e v ird e , b u g ü n b a ğ ım s ız i n s a n la r d iy e b ile c e ğ im iz T h a le s g ib i, M i le tu s ’lu A n a x im a n d e r g ib i v e E p h e s u s ’lu H e r a k l i tu s g i b i a d a m l a r b u lu r u z ; b u n l a r z ih in le r in i , iç in d e y a ş a d ığ ım ız d ü n y a , o n u n h a k ik i m a h iy e t i v e k a d e r i g ib i in c e m e s e le le r ü z e r in d e iş le te n v e b u k o n u la r d a h e r t ü r lü a m iy a n e i z a h ta n k a ç ın a n in s a n la r d ı r . Y u n a n z e k â s ın ın k â in a t k o n u s u n d a m e ş g u l o ld u ğ u m e s e le le r i i le r id e t e k r a r e le a la c a ğ ız . M i lâ t ta n e v v e l V I. y ü z y ı ld a n i t i b a r e n b i l in e n b u a r a ş t ı r ı c ı la r , d ü n y a n ın i lk fe y le s o f la r ı , i lk «us d o s t la r ı» d ır . S ıra s ı g e lm iş k e n M ilâ t ta n ö n c e V I. y ü z y ıl ın in s a n l ık t a r ih in d e k i ö n e m in i k a y d e d iv e re l im . B u y ü z d e n y a ln ız Y u n a n fe y le s o f la r ı d ü n y a n ın m e n ş e in i v e in s a n ın k â in a t t a k i m e v k i in i tâ y in e tm e y e ç a l ı ş m a k la v e î ş a y a p e y g a m b e r Y a h u d i le r in p e y g a m b e r l ik m ü e s s e s e s in i e n y ü k s e k d e re c e s in e u l a ş t ı r m a k la k a lm ıy o r , i le r id e g ö re c e ğ im iz g ib i, H in d i s t a n ’d a G a u ta m a B u d d h a v e Ç in ’d e L ao T sa d in i te lk in le r in e b a ş la m ış b u lu n u y o r la r d ı . A t in a 'd a n P a s if ik k ıy ı l a r ın a k a d a r in s a n z e k â s ı h a r e k e t h a l in d e y d i .

Y U N A N — P E R S H A R PL E R İ

Y u n a n is ta n , g ü n e y İ t a ly a v e K ü ç ü k A s y a s i te le r in d e Y u n a n l ı la r s e r b e s t f ik i r a r a ş t ı r m a l a r ı n a b a ş l a r v e B a b il v e K u d ü s 'te Y a h u d i p e y g a m b e r le r in in s o n u n c u s u in s a n l ığ a h ü r b i r v ic d a n y a r a t ı r k e n , k a d im m e d e n iy e te s a h ip v e m a c e ra c ı ik i A r i k a v im , M e d ’l e r ve P e r s ’le r ,o z a m a n a k a d a r d ü n y a n ın g ö rm e m iş o ld u ğ u d e re c e d e b ü y ü k b i r im p a r a t o r lu k m e y d a n a g e t i r m e k le m e ş g u ld ü le r . K y r u s ’u n d e v r in d e B ab il ile z e n g in v e k a d im L id y a m e d e n iy e t i P e r s ’le r in h â k i m iy e ti a l t ı n a g irm iş t i ; d o ğ u A k d e n iz k ıy ı l a r ın d a k i F e n ik e s i te le r i v e K ü ç ü k A s y a ’d a k i b ü tü n Y u n a n s i te le r i h a r a c a

b a ğ la n m ış , K a m b is e s M ıs ı r ’ı z a p te tm iş v e P e r s h ü k ü m d a r l a r ın ın ü ç ü n c ü s ü o la n M e d y a ’lı I. D a r iu s o z a m a n b i l in e n d ü n y a n ın h â k im i h a l in e g e lm iş t i (M . Ö. 521). B u k i r a l ın u l a k l a r ı Ç a n a k k a le B o ğ a z ın d a n î n d u s ’a v e Y u k a r ı M ıs ı r ’d a n O r t a A s y a ’y a k a d a r o la n s a h a d a a t k o ş tu r u y o r la r d ı .

G e rç i A v r u p a ’d a k i Y u n a n l ı l a r ile İ ta ly a , K a r t a c a v e S ic ily a , v e I s p a n y a ’d a k i F e n ik e k o lo n ile r i P e r s İ m p a r a to r lu ğ u n a tâ b i d e ğ ild i le r , f a k a t o n u t a n ıy o r l a r d ı ,ve i m p a r a to r lu k iç in y e g â n e te h l ik e g ü n e y R u s y a v e o r t a A s y a ’d a k i g e n e A r î ı r k t a n K u z e y li le rd i ; b u n l a r k u z e y v e k u z e y -d o ğ u s ın ı r l a r ın a a k ın l a r y a p a n İ s k i t ’le rd i.

B ü y ü k P e r s im p a r a to r lu ğ u n u n h a lk ı h iç ş ü p h e s iz P e r s ’- le r d e ğ ild i. P e r s ’l e r s a d e c e b u b ü y ü k ü lk e y i z a p te tm iş o la n k ü ç ü k a z ın l ık t ı . N ü f u s u n g e r iy e k a la n ı P e r s ’l e r in g e lm e s in d e n ö n c e , t â k a d im d e v ir le r in d e n b e r i o r a d a y a ş a m ış o la n in s a n la r d ı ; f a k a t P e r s d ili h e r h a ld e İ d a r î d ild i . T ic a r e t v e m a l iy e h â l â g e n iş ö lç ü d e S a m i’le r in e lin d e y d i, T ir ve S id o n e s k id e n o ld u ğ u g ib i, b ü y ü k A k d e n iz l im a n la r ıy d ı ve d e n iz le rd e S a m î g e m i le r i d o la ş ıy o rd u . F a k a t o r a d a n o r a y a s e y a h a t e d e n b u S a m î t ü c c a r l a r ın ın v e iş a d a m la r ın ın b i r ç o ğ u n u n K ita b - ı M u k a d d e s t a r a f ın d a n te m s i l o lu n a n m ü ş te r e k g e le n e k le r i v e m ü ş te r e k b i r t a r ih l e r i v a r d ı . O s ı r a l a r d a i m p a r a to r lu k iç in d e s ü r a t le g e l iş e n b i r u n s u r d a Y u n a n l ı l a r d ı . Y u n a n l ı l a r d e n iz le rd e S a m i’l e r iç in c id d î b i r r a k ip h a l in i a l ıy o r la r , ü s te l ik c e v v a l z e k â la r ı s a y e s in d e d e v le t m e m u r lu k la r ın ı e ld e e d iy o r la r v e t a r a f s ız l ık la r ı d o la y ı- s iy le b u v a z i f e le r in d e b e ğ e n i l iy o r la r d ı .

I. D a r iu s ’u n A v r u p a ’y ı i s t i lâ e tm e s i İ s k i t ’l e r y ü z ü n d e n o ld u . B u k i r a l ı n m a k s a d ı İ s k i t a t l ı la r ın ın a n a v a ta n ı o la n g ü n e y R u s y a ’y a u la ş m a k t ı . B ö y lece b ü y ü k b i r o r d u n u n b a ş ın d a K a r a d e n iz B o ğ a z ın ı a ş t ı . B u lg a r i s t a n y o lu ile T u n a ’- y a v a r d ı , g e m i le r d e n y a p m a b i r k ö p r ü ile b u n e h r i g e ç e re k k u z e y e d o ğ r u i le r le d i . B a ş l ıc a y a y a o la n o r d u s u ç o k s ık ın t ı ç e k ti; a t l ı İ s k i t ’l e r b u o r d u n u n e t r a f ın d a d o la n ıp d u r u y o r la r , o n u n ik m â l y o l la r ın ı k e s iy o r la r , g e r id e k a la n l a r ı ö l

d ü r ü y o r la r , h iç b i r z a m a n c id d î m ü h a r e b e y e y a n a ş m ıy o r la r d ı. D a r iu s ş e r e f s iz b i r r i c a t y a p m a k z o r u n d a k a ld ı .

K e n d is i S u s a ’y a d ö n d ü , f a k a t T r a k y a v e M a k e d o n y a 'd a b ü y ü c e k b i r o r d u b ı r a k t ı . M a k e d o n y a D a r iu s ’a b o y u n e ğ d i. B u b a ş a r ı s ız l ık la r ı K ü ç ü k A s y a ’d a k i Y u n a n s i te le r in in i s y a n ı t a k ip e tt i , A v r u p a ’d a k i Y u n a n l ı l a r d a b u m ü c a d e le y e k a t ı ld ı l a r . D a r iu s b u s o n u n c u la r ı i t a a t a l t ı n a a lm a y a k a r a r v e rd i. E m r in d e k i F e n ik e d o n a n m a s ı ile Y u n a n a d a la r ın ı b i r e r b i r e r z a p t e t t ik t e n s o n r a M .Ö . 490 y ı l ın d a A ti n a ’y a k a r ş ı b ü y ü k b i r t a a r r u z a g ir iş t i . K ü ç ü k A s y a v e D o ğ u A k d e n iz l im a n la n n d a n y o la ç ık a n b ü y ü k b i r a r m a d a n ın ta ş ıd ığ ı o r d u A t in a ’n ın k u z e y in d e M a r a to n ’d a k a r a y a ç ık tı . P e r s ’l e r b u r a d a A t in a ’l ı l a r t a r a f ın d a n k a r ş ı la n ıp m a ğ lû p e d ild i le r .

B u o la ğ a n ü s tü h â d is e şö y le c e r e y a n e tt i . A t in a ’n ın e n ç e t in d ü ş m a n ı İ s p a r t a id i; f a k a t b u s e f e r A t in a , İ s p a r t a ’y a a y a ğ ın a ç a b u k b i r u l a k g ö n d e r e r e k Y u n a n l ı l a r ın b a r b a r l a r a e s i r o lm a la r ın a g ö z y u m m a m a s ın ı o n d a n r i c a e t t i . B ü tü n « M a ra to n » y a r ış ç ı l a r ın ın i lk ö r n e ğ i o la n b u u la k â r ı- z a l ı b i r a r a z id e y ü z f e r s a h t a n f a z la b i r m e s a fe y i ik i g ü n d e n a z b i r z a m a n d a a ld ı. İ s p a r ta , A t in a ’n ın r i c a s ın ı d e r h a l v e c ö m e r tç e k a b u l e tt i ; f a k a t ü ç g ü n s o n r a , İ s p a r t a o r d u s u A t in a ’y a v a r d ığ ı z a m a n k e n d is in e y a p a c a k iş k a lm a m ış tı . A t in a ’l ı l a r P e r s ’le r i b o z g u n a u ğ r a tm ı ş l a r , s a v a ş m e y d a n ın ı P e r s a s k e r le r in in c e s e t le r iy le d o ld u r m u ş la r d ı . P e r s d o n a n m a s ı d a K ü ç ü k A s y a ’y a d ö n m ü ş tü . P e r s ’l e r in Y u n a n i s t a n ’a i lk h ü c u m u b ö y le s o n a e rd i.

P e r s ’le r in ik in c i h ü c u m u Y u n a n ’l ı l a r iç in d a h a d a t e h l ik e li o ld u . D a r iu s , M a r a to n y e n ilg is i h a b e r in i a ld ık ta n a z b i r z a m a n s o n r a ö ld ü ; o ğ lu v e h a le f i K s e rk s e s d ö r t y ıl h a z ı r l ık y a p a r a k Y u n a n l ı l a r ı e z e b ile c e k b i r o r d u m e y d a n a g e ti rd i . B u n d a n ç o k k o r k a n Y u n a n l ı l a r b i r le ş t i le r . K s e rk s e s ’in k u v v e t le r i o z a m a n a k a d a r d ü n y a d a k u r u lm u ş o la n e n b ü y ü k o r d u id i, b u n u n la b e r a b e r b u m u a z z a m o r d u a r a l a r ı n d a a h e n k v e im tiz a ç b u lu n m ıy a n , b i r b i r i n i t u t maz u n s u r l a r d a n m e y d a n a g e ti r i lm iş t i . MÖ- 480 y ılın d a ,

g e m ile r d e n y a p m a b i r k ö p r ü ile Ç a n a k k a le B o ğ a z ı g e ç i l di; o r d u yo l a ld ık ç a , a y n ı d e re c e d e g a y r ı m ü te c a n is b i r d o n a n m a k ıy ı l a r d a n i le r l iy e r e k o n u n ik m â l v e ia ş e s in i s a ğ l ıy o rd u . Y u n a n i s t a n ’ın d a r T h e rm o p y la e (T e rm o p il) g e ç id in d e I s p a r t a ’lı L e o n id a s ’ın k o m u ta s ın d a k i 1400 k iş i l ik k ü ç ü k b i r k u v v e t b u b ü y ü k o r d u y a k a r ş ı k o y d u v e e şs iz k a h r a m a n l ık l a r y a r a t t ı k t a n s o n r a so n f e rd in e k a d a r te le f o ld u . F a k a t P e r s ’le r in k a y ıp l a n d a p e k ö n e m liy d i. K s e rk s e s in t ik a m d u y g u l a n iç in d e T eb ( Y u n a n c a d a T h e b e s ş e k l in d e y a z ı la n b u ş e h i r a y n ı a d ı t a ş ıy a n M ıs ı r ’d a k i b ü y ü k ş e h i r le k a n ş t ın l m a m a l ı d ı r ) v e A t in a ü z e r in e y ü r ü d ü . T eb P e r s ’le r le a n la ş a r a k te s lim o ld u ; A t in a l I la r s i te le r in i te r - k e t t i le r ; A t in a y a k ıld ı.

Y u n a n i s ta n d ü ş m a n a b o y u n e ğ m iş g ib i g ö r ü n ü y o r d u , f a k a t b ü tü n t a h m in le r in h i lâ f ın a y e n i b i r z a f e r k a z a n d ı . Y u n a n d o n a n m a s ı , P e r s d o n a n m a s ın ın ü ç te b i r in d e n k ü ç ü k o ld u ğ u h a ld e , o n u S a la m is k ö r f e z in d e y a k a l a y a r a k im h a e tt i . O r d u s u n u n ik m â l y o l la r ın ın k e s i ld iğ in i g ö r e n K s e rk s e s ü m its iz l iğ e k a p ı l a r a k o r d u s u n u n y a n s ı i le K ü ç ü k A s y a ’y a d ö n d ü . Y u n a n i s t a n ’d a b ı r a k t ığ ı k u v v e t le r P l a te a ’d a y e n il d i (M .Ö . 479), P e r s d o n a n m a s ın ın a r t a k a la n ı d a K ü ç ü k A s y a ’d a k i M ik a le ’d e g e n e Y u n a n l ı l a r t a r a f ın d a n y o k e d il d i.

P e r s te h l ik e s i s o n a e rm iş t i . K ü ç ü k A s y a ’d a k i Y u n a n s i te le r in in ç o ğ u h ü r r iy e t e k a v u ş tu . B ü tü n b u n l a r y a z ı l ı t a r i h le r in i lk i o la n H e ro d o tu s T a r ih i ’n d e b ü tü n ta f s i lâ t iy le t a s v i r e d ilm iş t i r . B u H e ro d o tu s M .Ö . 484 y ılı c iv a r ın d a K ü ç ü k A s y a ’n ın îo n la r a a i t H a l ik a m a s s u s s i te s in d e d o ğ m u ş v e y a z a c a ğ ı t a r i h iç in d o ğ r u b i lg i e d in m e k ü z e r e B a b il v e M ıs ı r ’ı z iy a r e t e tm iş t i . M ik a le y e n ilg is in d e n s o n r a P e r s le r s ü lâ le k a v g a la r ın a d a ld ı la r . M i lâ t ta n e v v e l 465 y ı l ın d a K s e rk s e s ö ld ü r ü ld ü v e i s y a n e d e n M ıs ır , S u r iy e v e M e d le r v e k u d r e t l i im p a r a to r lu ğ u n k ı s a s ü r e n d ü z e n in i b o z d u la r . H e ro d o tu s T a r ih i P e r s ’le r in z a a f ı ü z e r in d e İ s r a r e d e r . B u t a r i h ş ü p h e s iz b u g ü n p r o p a g a n d a d iy e c e ğ im iz n e v id e n b i r e s e rd i . Y u n a n l ı l a r ı b i r le ş ip P e r s ’le r i y e n m e y e te ş v ik e d ic i

K I S A D Ü N Y A T A R l H Î 103

b i r p r o p a g a n d a , H e r o d o tu s ’u n t a r ih in d e A r i s ta g o r a s a d ın d a b i r i o z a m a n b i l in e n d ü n y a n ın h a r i t a s ın ı I s p a r t a l ı l a r a g ö s te r e r e k o n la r a şö y le d e r:

«Bu b a r b a r l a r s a v a ş ta k a h r a m a n d e ğ ild i r le r . S iz le r ise a r t ı k h a r p s a n a t ın d a e n y ü k s e k d e re c e y e u la ş t ın ız D ü n y a n ın h iç b i r m il le t in d e o n la r d a o ld u ğ u k a d a r a lt ın , g ü m ü ş , tu n ç , i ş le m e li k u m a ş , d a v a r ve k ö le y o k . B ü tü n b u n la r ı e ld e e tm e n iz s a d e c e i s te m e n iz e b ağ lı!»

Y U N A N İS T A N ’IN İH T İŞ A M D E V R İ

P e r s ’le r in u ğ r a d ığ ı b o z g u n u tâ k ib e d e n b i r b u ç u k a s ı r Y u n a n m e d e n iy e t i iç in p e k b ü y ü k b i r ih t i ş a m d e v r i o ld u . Y u n a n i s ta n g e r ç i b u d e v ird e A tin a , İ s p a r t a v e d iğ e r Y u n a n d e v le t le r i a r a s ın d a k i r e k a b e t y ü z ü n d e n ç ık a n b i r ta k ım s a v a ş la r a (M ilâ t ta n e v v e l 431 d e n 404 e k a d a r s ü r e n Pelo- p o n e s u s h a r p le r i ) s a h n e o lm u ş v e M .Ö . 338 y ı l ın d a M a k e d o n y a l I l a r z a h i r e n Y u n a n i s t a n 'a h â k im o lm u ş la rd ı ; f a k a t b u d e v ird e Y u n a n m il le t in in e r iş t iğ i f i k i r v e s a n a t se v iy e s i o n u in s a n l ık iç in e b e d i b i r m e d e n iy e t m e ş a le s i h a l in e g e t i r m iş t i r .

B u f ik i r f a a l iy e t in in b a ş ı v e m e r k e z i A t in a id i. M ilâ t t a n ö n c e 466 d a n 428 e k a d a r u z a y a n o tu z y ılı a ş k ın b i r m ü d d e t le A t in a P e r s ’le r in y a k ıp y ık t ığ ı s i te y i y e n id e n in ş a e tm e y e g i r iş e n P e r ik le s a d ın d a g e n iş g ö r ü ş lü v e e n e r j ik b i r a d a m ın id a r e ve te s ir i a l t ın d a y a ş a d ı . B u g ü n h â l â A t in a ş e h r in e ş e r e f v e r e n o g ü z e l h a r a b e l e r b a ş l ıc a b u d e v ird e k i g a y r e t le r in m e y d a n a g e t i r d iğ i e s e r le r in k a l ın t ı l a r ıd ı r . P e r ik le s A t in a ’y ı y a ln ız m a d d e te n d e ğ il m â n e n v e f ik r e n d e k a lk ın d ı r d ı . E t r a f ın a y a ln ız m im a r v e h e y k e l t r a ş l a r d e ğ il, ş a i r le r , p iy e s y a z a r la r ı , f e y le s o f la r d a to p la d ı . H e ro d o tu s y a z d ığ ı t a r ih i o k u m a k ü z e r e A t in a ’y a g e ld i (M .Ö . 438). A n a k s a g o r a s g ü n e ş le y ı ld ız la r ın i lk f e n n î t â r i f i n i y a p tı

Birbiri ardından Aeskylus (Eşil), Sophokles ve Evripides, Yunan dram ını en yüksek güzellik ve asillik seviyesine eriştirdiler.

Perikles'in A tina’nın fikir hayatına verdiği hız, Yunanistan 'ın huzur ve sükûnunun bu sefer de Peloponesus harpleri ile bozulmasına ve Atina ile İsparta arasında uzun bir rekabet mücadelesi başlam asına rağmen, bu büyük adamın ölümünden sonra da devam etti. Öyle görünüyor ki siyaset ufkunun kararm ası A tina’lıları ümitsizliğe düşürecek yerde tahrik etmiştir.

D a h a P e r ik le s d e v r in d e n ç o k z a m a n e v v e l Y u n a n m ü - e s s e s e le r in in k e n d i le r in e h a s s e rb e s t l iğ i m ü n a k a ş a u s t a l ı ğ ı ö n e m li b i r s a n a t h a l in e g e t i r m iş t i . B ü tü n m e s e le le rd e k a r a r k i r a l ı n v e y a r a h ip l e r in d e ğ il h a lk v e y a h ü k ü m e t a d a m ı m e c lis le r in in d i . B ö y lece b e la g a t b i r s a n a t h a l in i a l d ı v e b u s a n a t ın ü s t a t l a r ı o la n s o f i s t le r o n u g e n ç le r e ö ğ r e tm e y e b a ş la d ı l a r . F a k a t b i r k o n u o lm a y ın c a m ü n a k a ş a ve m u h a k e m e y a p ıla m ıy a c a ğ ı iç in b u s a n a t ın ı ş ığ ın d a b i l im m e y d a n a g e ld i. B u s o f i s t le r in f a a l iy e t le r i v e a r a l a r ı n d a k i r e k a b e t p e k ta b i i o la r a k ü s lû p , m u h a k e m e m e to d u v e d e lil s a ğ la m lığ ı t e n k ld le r in e y o l a ç tı . P e r ik le s ö ld ü k te n s o n r a S o k r a te s a d ın d a b i r fe y le so f s o f is t le r in ç o ğ u n u r s a p la n d ığ ı so f ism d e n ile n m u g a la ta t a r z ın d a k i m u h a k e m e u s u lü n ü ç ü r ü t tü . P a r la k z e k â lı b a z ı g e n ç le r b u fe y le s o fu n e t r a f ın d a to p la n d ı . S o n u n d a , S o k r a te s g e n ç l iğ in a h lâ k ın ı b o z m a k la s u ç la n d ı r ı ld ı v e z e h i r iç m e k s u r e t iy le i n t i h a r e t m e y e m a h k û m e d ild i (M .Ö . 399). S o k r a te s o z a m a n k i A t i n a â d e t in c e z e h i r i k e n d i e v in d e v e d o s t l a n a r a s ın d a iç e re k ö ld ü . B u m a h k û m iy e te r a ğ m e n ta le b e le r i o n u n d e r s v e t e l k in le r in i y ü r ü tm e y e d e v a m e d e r e k s o n r a k i n e s i l le r e i n t i k a l e t t i r d i le r .

B u g e n ç ta le b e le r in b a ş t a g e le n i E f lâ tu n (M . Ö . 427 - 347) A k a d e m ia b a h ç e s in d e i r ş a t v e t e lk in le r in e b a ş la d ı . B u d e r s le r in b i r k ıs m ı in s a n d ü ş ü n c e s in in m e n ş e i v e m e to t la r ı . d iğ e r k ıs m ı d a s iy a s i m ü e s s e s e le r h a k k ın d a y d ı . O z a m a n a k a d a r m e v c u t o la n in s a n c e m iy e t le r in d e n b a ş k a tü f -

lü ve daha iyi bir cemiyeti, Utopia’yı, ilk olarak tasavvur ve tasvir eden Eflâtun oldu. Bu, o zam ana kadar cemiyet gelenek ve âdetlerini hemen hemen itirazsız kabul etmiş olan insan zekâsı için emsali görülmemiş b ir cü r’- et ve cesaret eseridir. Eflâtun insanlara apaçık şöyle diyordu: «Sıkıntısını çektiğiniz İçtimaî ve siyasi kötülüklerin çoğunun düzeltilmesi elinizde. Yeter ki sizler bunu istemek cesaretini gösteresiniz. Düşünmek ve varacağınız kararı tatb ik etmek zahmetine katlanırsanız başka ve daha akıllıca b ir tarzda yaşıyabilirsiniz. Sizler nelere kaa- dir olduğunuzu bilmiyorsunuz.» Bu cesurane irşadı insanlık kütlesi hâlâ tam olarak kavrıyam am ıştır. Eflâtunun ilk eserlerinden biri, kom ünist bir aristokrasi taslağı olan Republika’dır; yanm kalmış olan son eseri de gene böyle bir Utopia devleti taslağı olan K anunlar’dır.

D ü ş ü n c e m e to t la r ın ın v e h ü k ü m e t m e to t la r ın ın t e n k id i, E f lâ tu n ’u n ö lü m ü n d e n s o n r a , o n u n ta le b e s i o lu p L ik e u m ’d a d e r s v e r e n A r is to t a r a f ın d a n t e k r a r e le a lın d ı . A r is to M a k e d o n y a n ın S t a g i r a ş e h r in d e n d i , b a b a s ı M a k e d o n y a ’d a s a r a y h e k im iy d i. A r is to b i r m ü d d e t k i r a l ı n o ğ lu o la n v e y a p t ığ ı b ü y ü k i ş le r d e n p e k y a k ın d a b a h s e d e c e ğ i m iz İ s k e n d e r ’e m ü r e b b i l ik e t t i . A r i s to ’n u n d ü ş ü n m e m e to t l a r ı ü z e r in d e k i e s e r i , m a n t ık b i l im in i , t â o r t a ç a ğ fe y le s o f la r ı t a r a f ın d a n b u m e s e le le r t e k r a r e le a l ın ın c a y a k a d a r o n b e ş a s ı r v e y a d a h a f a z la d e v a m e d e c e k o la n b i r s e v iy e y e ç ık a r m ış t ı r . A r is to U u to p ia ’l a r y a p m a d ı . İ n s a n o ğ lu n u n E f lâ tu n ’u n i s te d iğ i g ib i k a d e r in e h ü k m e d e b i lm e si iç in m e v c u t b i lg is in d e n ç o k d a h a g e n iş b ilg iy e , ç o k d a h a d e r in b i lg iy e ih t iy a c ı o ld u ğ u n u a n la d ı v e b ö y le c e , b u g ü n b i lim a d ın ı v e rd iğ im iz ş e y m a h iy e t in d e s is te m li b i r b i lg i d e r le m e s i y a p m a y a k o y u ld u . H e r t a r a f a a d a m la r g ö n d e r e r e k « o lay la r» te s p i t e t t i rd i . A r is to T a b ia t T a r ih i n in b a b a s ı v e S iy a s e t B ilim in in k u r u c u s u d u r . L ik e u m ’d a - k i t a le b e le r i 158 m u h te l i f d e v le t in a n a y a s a la r ın ı m u k a y e se e t t i le r .

fşa'dan pnceki bu dördüncü yüzyılda modern düşün

106 K I S A D Ü N Y A T A R Î H t

ce li i n s a n la r a r a s t l ıy o r u z . İp t id a i d ü ş ü n c e n in h a y a le d a y a n a n ç o c u k ç a m e to t la r ı y e r in e h a y a t m e s e le le r in i d ü z e n li b i r ş e k ild e e le a la n te n k id m e to t la r ı b u lu y o r u z . O z a m a n a k a d a r s e r b e s t d ü ş ü n c e y i b a s k ıs ı a l t ın d a t u t a n o g a r ip se m b o lism , a c a y ip t a n r ı ş e k i lle r i , c a n a v a r t a n r ı l a r , k o r k u ve ta z y ik k o n u la r ı b i r t a r a f a b ı r a k ı lm ış b u lu n u r . A r t ık s e rb e s t , d o ğ r u v e s is te m li d ü ş ü n m e b a ş la m ış t ı r . K u z e y o r m a n la r ın d a n y e n i g e le n b u A r î l e r in ta z e v e s e r a z e t z e k â s ı m a b e t le r in e s r a r l ı k a r a n l ık l a r ın a g i r e r e k o ra y ı a y d ın l a t m ış tır .

B Ü Y Ü K İS K E N D E R İM P A R A T O R L U Ğ U

İ s a ’d a n ö n c e 431 y ı l ın d a n 404 y ı l ın a k a d a r s ü r e n P e lo - p o n n e s u s h a r b i Y u n a n is ta m k a s ıp k a v u r d u ğ u s ı r a d a k u z e y d e k i a y n ı ı r k t a n b i r m il le t le m e s k û n M a k e d o n y a ’n ın k u v v e t v e k u d r e t i b ü y ü y o r , m e d e n iy e t i g e liş iy o rd u . M a k e d o n y a l I l a r Y u n a n c a ’y a ç o k y a k ın b i r d il k o n u ş u y o r la r d ı v e b i r ç o k d e f a l a r O l im p iy a t o y u n la r ın a k a t ı lm ış la r d ı . M .Ö . 359 y ı l ın d a ç o k k a b il iy e t l i v e m u h te r i s b i r a d a m , F ilip , b u m e m le k e tin k ı r a l ı o ld u . F ilip e v v e lc e r e h in e o la r a k A ti n a ’y a g ö tü r ü ld ü ğ ü iç in ta m a m iy le Y u n a n ü s lû b u n d a e ğ it im g ö r m ü ş tü v e H e ro d o tu s t a r a f ın d a n o r t a y a a t ı l ıp F ilo - so f S o k r a te s t a r a f ın d a n g e l i ş t i r i le n v e b i r le ş ik b i r Y u n a n m il le t in in A s y a ’y ı f e th e tm e s i im k â n ı k o n u s u n d a k i f ik i r l e r i d e m u h te m e le n b i liy o rd u .

İ lk iş o la r a k k e n d i m e m le k e tin i g e n iş le t ip d ü z e n le m e y e v e o r d u s u n a y e n i b i r ş e k il v e r m e y e ç a lış t ı . . B in y ı ld a n b e r i , a t l ı h ü c u m a r a b a l a r ı v e y a n a ş ık s a f l a r h a l in d e s a v a ş a n p iy a d e s ın ı f ı m u h a r e b e d e k a t î n e t ic e y i s a ğ l ıy a n u n s u r la r d ı . G e rç i a t ü s tü n d e s a v a ş ı ld ığ ı d a o lm u ş tu , f a k a t b u g ib i a t l ı l a r f e r d î o l a r a k v e d is ip l in s iz s a v a ş ı r la r , d a h a z iy a d e a k ın l a r y a p a r l a r d ı . F i l ip * p iy a d e s in i ş ık s a f l a r ha-*

l in d e s a v a ş a n v e M a k e d o n y a F a la n k s la r ı ( F a la n j la r ı ) d e n i le n b i r l i k l e r h a l in d e d ü z e n le d i , a t l ı l a r ı d a g e n e d ü z e n l i v e d is ip lin l i b i r ş e k ild e m u h a r e b e e tm e y e h a z ı r l ı y a r a k t a n s ü v a r i s ın ı f ın ı i c a d e tm iş o ld u . F i l ip ’in o ğ lu İ s k e n d e r ’in y a p t ığ ı m u h a r e b e le r in ç o ğ u n d a b a ş l ıc a r o lü s ü v a r i s ın ı f ı o y n a d ı. F a la n k s d ü ş m a n p iy a d e s in i k e n d i c e p h e s in d e te s p i t e d e r , s ü v a r i b i r l ik le r i h a s m ın k a n a t l a r ın d a k i s e y y a r b i r l ik le r i d a ğ ı t t ık t a n s o n r a o n u n y a n la r ın a v e a r k a s ın a s a r k a r d ı . D ü ş m a n ın c e n k a r a b a l a r ı d a , o n la r ın a t l a r ı n ı v u r a n o k ç u la r t a r a f ın d a n s a f d ış ı e d il i rd i .

F il ip b u y e n i o r d u ile T e s a ly a ’d a n g e ç e r e k A t in a v e m ü t te f ik le r in e k a r ş ı k a z a n d ığ ı K e r o n e a s a v a ş ı (M .Ö . 338) s o n u n d a b ü tü n Y u n a n i s t a n ’a h â k im o ld u . H e r o d o tu s ’u n h ü ly a s ı n ih a y e t g e rç e k le ş iy o rd u . B ü tü n Y u n a n d e v le t le r i n in k a t ı ld ığ ı b i r k o n g r e d e F il ip P e r s ’le r e k a r ş ı k u r u l a n y e n i Y u n a n -M a k e d o n y a k o n f e d e r a s y o n u n a b a ş k o m u ta n tâ - t i n e d ild i v e M .Ö . 336 y ı l ın d a o r d u s u n u n ö n c ü le r i u z u n z a m a n d a n b e r i t a s a r l a n a n m a c e r a y a b a ş l a m a k ü z e r e A n a d o lu ’y a g e ç t i le r . F a k a t F i l ip o s ı r a d a ö ld ü r ü ld ü ğ ü iç in o r d u s u ile b e r a b e r g id e m e d i. S a n ı ld ığ ın a g ö re F i l ip ’i ö ld ü r te n , o n u ik in c i k a r ı s ın d a n k ıs k a n a n , İ s k e n d e r ’in a n a s ı k ı- r a l i ç e O lim p ia s o lm u ş tu r .

F ilip o ğ lu n u n ta h s i l v e te r b iy e s in e h u s u s i b i r e h e m m iy e t v e rm iş t i . D ü n y a n ın e n b ü y ü k fe y le s o fu A r is to ’y u o n a m ü r e b b i s e ç m e k le k a lm a m ış , o n a k e n d i d ü ş ü n c e le r in d e n d e b a h s e tm iş v e a s k e r î h a r e k â t ı n b a z ı l a r ın ı o n a te v d i e t m iş t i r . K e ro n e a s a v a ş ın d a h e n ü z o n s e k iz y a ş ın d a b u l u n a n İ s k e n d e r s ü v a r i b i r l ik le r in e k o m u ta e tm iş t i . B ö y lece , k ı r a l o ld u ğ u z a m a n h e n ü z y irm i y a ş ın d a b u lu n a n b u d e l ik a n l ı b a b a s ın ın y e r in i tu ta b i lm iş v e P e r s ’le re k a r ş ı g i r i ş i le n m ü c a d e le y i y ü r ü te b i lm iş t i r .

İ s k e n d e r ik i y ıl b e k le y ip M a k e d o n y a v e Y u n a n is ta n - d a k i d u r u m u n u k u v v e t le n d i r d ik te n s o n r a Ç a n a k k a le B oğ a z ın ı g e ç t i v e G r a n ik u s ’t a k e n d is in in k in d e n p e k b ü y ü k o lm ıy a n b i r P e r s o r d u s u n u m a ğ lû p e d ip A n a d o lu d a k i b a z ı

s i te le r i z a p te t t i . İ le r le d ik ç e b ü t ü n s a h i l ş e h i r le r in i a l ıp o r a la r a a s k e r b ı r a k m a s ı lâ z ım g e liy o rd u , ç ü n k ü T ir v e S i- d o n d o n a n m a la r ın ı e l le r in d e b u l u n d u r a n P e r s ’l e r d e n iz le re h â k im d i le r . O r d u s u n u n a r k a s ın d a h a s ım b i r k ıy ı ş e h r i b ı r a k a c a k o ls a P e r s le r o r a y a a s k e r ç ık a r a r a k o n u n m u - v a s s a la y o l la r ın ı k e s e b il i r le r d i . M .Ö . 333 y ı l ın d a İ s s u s ’t a III. D a r iu s ’u n k o m u ta s ın d a k i p e k b ü y ü k b i r o r d u y u b o z g u n a u ğ r a t t ı . Y ü z e lli y ıl e v v e l Ç a n a k k a le b o ğ a z ın ı g e ç m iş o la n K s e rk s e s o r d u s u g ib i b i r b i r i n i tu tm a z b i r l i k l e r d e n m e y d a n a g e t i r i lm iş o la n b u b ü y ü k o r d u d a ü s te l ik y ı ğ ın la s a r a y m e m u r u , D a r iu s ’u n h a r e m i v e o r d u y u tâ k ib e - d e n b i r s ü r ü in s a n y ü z ü n d e n fu z u lî b i r k a la b a l ık d a v a rd ı. S id o n İ s k e n d e r ’e te s lim o ld u , T ir ise i n a t l a m u k a v e m e t e tt i , f a k a t s o n u n d a b ü y ü k b i r h ü c u m la z a p t , y a ğ m a v e t a h r i p e d ild i. G a z a d a h ü c u m la z a p te d i ld ik te n s o n r a M .Ö . 332 y ı l ın ın s o n u n a d o ğ r u İ s k e n d e r M ıs ı r ’a g i r e r e k id a r e y i P e r s ’l e r in e l in d e n a ld ı. A n a d o lu ’d a v e M ıs ı r ’d a ş im d i a y n ı a d la r ı t a ş ıy a n v e k a r a t a r a f ı n a a ç ık o ld u k la r ı iç in i s y a n e tm e le r i p e k m ü m k ü n o lm ıy a n İ s k e n d e r o n v e İ s k e n d e r iy e ş e h i r le r in i k u r d u . F e n ik e l i le r in t ic a r e t i b u ş e h i r le r e d o ğ r u ç e v ir ild i . B u a r a l ık b a t ı A k d e n iz in F e n ik e l i le r i t a r i h te n y o k o lu r la r v e y e r le r in i İ s k e n d e r iy e Y a h u d i le r iy le İ s k e n d e r t a r a f ın d a n k u r u l a n d iğ e r t i c a r e t ş e h i r le r i a lı r .

M .Ö . 331 y ı l ın d a İ s k e n d e r k e n d is in d e n ö n c e T h o th m e s , R a m s e s v e N e k h o ’n u n y a p t ık l a r ı g ib i B a b il ü z e r in e y ü r ü m e k iç in M ıs ır ’d a n h a r e k e t e tt i . F a k a t o T ir y o lu n d a n i le r led i. A r t ık u n u tu lm u ş b i r ş e h i r o la n N in iv e ’n in h a r a b e le r i c iv a r ın d a k i A r b e la ’d a (E rb il) D a r iu s ’a r a s t l a y a r a k y ı l ın k a t î n e t ic e l i s a v a ş m a t u tu ş tu . P e r s c e n k a r a b a l a r ı n ın h ü c u m u a k im k a ld ı . M a k e d o n y a s ü v a r i s in in h ü c u m u k a r m a k a r ı ş ık u n s u r l a r d a n m e y d a n a g e t i r i lm iş b ü y ü k P e r s o r d u s u n u d a r m a d a ğ ın e tt i , M a k e d o n y a f a la n k s - la r ı d a z a f e r i t a m a m la d ı . D a r iu s m ü s te v l iy e k a r ş ı d a h a f a z la m u k a v e m e t e tm iy e r e k o r d u s u y la b e r a b e r k u z e y e , M e d le r ü lk e s in e d o ğ r u r i c a t e tt i . İ s k e n d e r h â lâ z e n g in v e ö n e m li b i r ş e h i r o la n B a b il 'e , o r a d a n d a S u s a ’y a v e P e r-

s e p o l is ’e y ü r ü d ü . B u so n ş e h i r d e i ç k in in s u g ib i a k tığ ı ş e n l ik le r d e n s o n r a k ı r a l l a r k ı r a l ı D a r iu s ’u n s a r a y ın ı y a k tı .

O n d a n s o n r a , P e r s i m p a r a t o r l u ğ u n u n e n u z a k k ö ş e le r in e k a d a r g id e r e k O r t a A s y a ’d a b i r a s k e r î g e ç i t r e s m i y a p m a y ı t a s a r la d ı . İ lk in k u z e y e d o ğ r u y ö n e le r e k D a r iu s ’u k o v a la d ı . Ş a f a k s ö k e r k e n D a r iu s ’a y e t i ş e n M a k e d o n y a lI ö n c ü le r o n u b i r c e n k a r a b a s ı n d a ö lü m h a l in d e b u ld u la r . İ m p a r a to r u k e n d i a d a m la r ı v u r m u ş tu . İ s k e n d e r o n u n s a d e c e c e s e d in i g ö re b ild i . B u n d a n s o n r a İ s k e n d e r H a z e r D e n iz i b o y u n c a i le r le d i , b a t ı T ü r k is ta n d a ğ la r ın ı a ş t ı , o r a d a n H e r a t ’a (b u ş e h r i k e n d is i k u r m u ş tu r ) v e K â b i l ’e in d i ve H a y b e r G e ç id i y o lu i le H in d i s t a n ’a g ird i . İ n d u s n e h r i b o y u n d a H in tli k ı r a l P o r u s ’la b ü y ü k b i r s a v a ş a t u tu ş tu ve b u r a d a M a k e d o n y a l I la r i lk d e f a o la r a k f i il i b i r o r d u y a k a r ş ı d ö ğ ü ş e r e k o n u y e n d ile r . N ih a y e t İ s k e n d e r k e n d in e b i r d o n a n m a y a p t ı r d ı , b u d o n a n m a y la İn d u s n e h r in i in e r e k d e n iz e ç ık t ı v e k ıy ı l a r d a n i le r l iy e r e k M .Ö . 324 y ı l ın d a a l t ı y ı l l ık b i r a y r ı l ı k ta n s o n r a B e lı ıç is ta n y o lu i le S u s u ’y a d ö n d ü . O n d a n s o n r a d a z a p te tm iş b u lu n d u ğ u ü lk e le r i b i r le ş t i r ip p e k iş t i r m e y e v e y e n i t a b a a l a r m ı n g ö n lü n ü k a z a n m a y a ç a l ış t ı . P e r s h ü k ü m d a r l a r ın ın e lb ise v e ta c ın ı g iy d i, b u ise M a k e d o n y a lI k o m u ta n la r ın ın k ıs k a n ç l ığ ın ı t a h r ik e tt i . Z a te n o n la r la h iç g e ç in e m iy o rd u . B u M a k e d o n y a ’iı g e n e r a le r l e B a b il’li k a d ın l a r a r a s ın d a e v le n m e le r t e r t i p e d e r e k « D o ğ u ile B a t ı ’y ı k a y n a ş t ı r m a k » is te d i . F a k a t b u t a s a v v u r l a r ın ı g e r ç e k le ş t i r e m e d i : B a b ild e k i b i r iç k i â le m in d e n s o n r a t u tu ld u ğ u b i r h u m m a n e tic e s in d e M .Ö . 323 y ıl ın d a ö ld ü .

İ s k e n d e r ’in k u r m u ş o ld u ğ u b u b ü y ü k İ m p a r a to r lu k h e m e n p a r ç a la n d ı . E sk i P e r s İ m p a r a to r lu ğ u n u n İ n d u s ’- t a n E f e s u s 'a k a d a r o la n e n b ü y ü k b i r k ıs m ın ı g e n e r a l l e r i n d e n S e le u k u s e le g e ç ird i. P to lo m e u s v e A n t ig o n u s a d ın d a k i g e n e r a l l e r d e s ı r a s iy le M ıs ır v e M a k e d o n y a ’y a h â k im o ld u la r . İ m p a r a to r lu ğ u n g e r iy e k a la n k ıs m ı d a m a h a l l i s e r g e r d e l e r a r a s ın d a e l d e ğ iş t i r ip d u r d u . K u z e y d e n g e le n b a r b a r a k m la r ı g i tg id e s ık la ş ıp ş id d e tin i a r t t ı r d ığ ı b i r s ı

r a d a n ih a y e t , i le r id e g ö re c e ğ im iz g ib i, b a t ı d a k u r u l a n y e n i v e b ü y ü k b i r d e v le t , R o m a c u m h u r iy e t i d e v le t i, İ s k e n d e r im p a r a to r lu ğ u n u n k a l ın t ı l a r ın ı b i r e r b i r e r z a p te d e r e k y e n i v e d a h a ö m ü r lü b i r i m p a r a to r lu k te s is e tti .

İS K E N D E R İY E M Ü Z E S İ V E K Ü T Ü P H A N E S İ

D a h a İ s k e n d e r ’d e n ö n c e Y u n a n l ı l a r ta c i r , s a n a tk â r , m e m u r , ü c r e t l i a s k e r o la r a k P e r s i m p a r a to r lu ğ u ü lk e le r i n in ç o ğ u n a y a y ılm ış la rd ı . K s e rk s e s ’in ö lü m ü n d e n s o n ra k i t a h t k a v g a la r ın d a K s e n o p h a n e s (K se n o fo n ) ın k o m u ta s ın d a k i o n b in k iş i l ik b i r ü c r e t l i Y u n a n b i r l iğ i d e ro l o y n a d ı. B u b ir l iğ in B a b il’d e n A n a d o lu ’y a d ö n ü ş ü b i r g e n e r a l t a r a l ın d a n id a r e e t t iğ i h a r e k â t a d a i r y a z ı lm ış i lk h a r p t a r i h le r in d e n b i r i o la n O n B in le r in R ic a t i ’n d e a n la t ı lm ış t ı r . F a k a t İ s k e n d e r ’in f ü tu h a t ı v e k ıs a ö m ü r lü i m p a r a to r lu ğ u n u n k e n d i g e n e r a l l e r i a r a s ın d a t a k s im e d ilm e s i Y u n a n d il v e k ü l tü r ü n ü n f e th e d ile n ü lk e le re y a y ı lm a s ın a y o l a ç tı. B u Y u n a n te s i r in in iz le r in e t â O r t a A s y a ’d a v e k u z e y b a t ı H in d i s t a n ’d a r a s t la n ı lm a k ta d ır . Y u n a n l ı l a r ın H in t s a n a t ı n a te s i r i b ü y ü k o lm u ş tu r .

A t in a y ü z y ı l la r b o y u n c a b i r s a n a t v e k ü l tü r m e rk e z i o lm a k v a s f ın ı m u h a f a z a e tt i ; o k u l la r ı ta k v im im iz in 582 y ı lm a k a d a r y â n i b in y ı la y a k ın b i r z a m a n te s i r l e r in i d e v a m e t t i r d i l e r . F a k a t d ü n y a n ın f i k i r f a a l iy e t i ö n d e r liğ i , İ s k e n d e r ’in k u r d u ğ u y e n i t i c a r e t ş e h r i İ s k e n d e r iy e ’y e g e ç ti. M a k e d o n y a lI g e n e r a l P to lo m e u s f i r a v u n o lm u ş tu , s a r a y d ili d e Y u n a n c a id i. P to lo m e u s e v v e lc e İ s k e n d e r ’in y a k ın a r k a d a ş l a r ın d a n o ld u ğ u n d a n k ı r a l o lm a d a n ö n c e A r is to ’n u n f ik i r l e r in i o d a iy ic e b e n im s e m iş t i . B ö y lec e b i l im a r a ş t ı r m a la r ı i ş le r in i d ü z e n le m e y e ç o k g a y r e t e tt i . B ir d e İ s k e n d e r ’in s e f e r le r in e d a i r b i r t a r i h y a z d ıy s a d a b u e s e r m a a le s e f k a y b o lm u ş tu r .

İ s k e n d e r A r i s to ’n u n a r a ş t ı r m a l a n n a b ü y ü k p a r a l a r t a h s is e tm iş t i , f a k a t I. P to lo m e u s b i l im iş le r in e d a im i p a r a y a r d ım ı s a ğ la y a n i lk in s a n o ld u . B a ş la n g ıç ta M ü z e le re i th a f e d ilm iş o la n İ s k e n d e r iy e M ü z e s i’n i k u r d u . İ s k e n d e r iy e 'd e y a p ıla n b i lim a r a ş t ı r m a l a r ı ik i ü ç n e s i l b o y u n c a so n d e r e ce v e r im li o lm u ş tu r . E u k lid e s , d ü n y a n ın b o y u t la r ın ı ö lç e n ve o n u n ç a p ın ı e lli m il l ik b i r y a k la ş ık l ık la te s p i t e d e n E ra to s th e n e s , k o n i k e s i t le r in e d a i r b i r e s e r y a z a n A p o llo - n iu s , i lk o la r a k g ö k y ü z ü n ü n h a r i t a s ın ı ç iz e n H ip p e rk h o s v e i lk b u h a r l ı g e m iy i i c a d e d e n H e ro , o m u h te ş e m b ilim b u r c u n u n e n p a r la k y ı ld ız la r ın d a n d ı r la r . A rk h im e d e s (A rş im e t) ta h s i l iç in S y r a k u s a ’d a n İ s k e n d e r iy e ’y e g e ld i v e M ü z e ’y e d e v a m lı h iz m e t le r d e b u lu n d u . O d e v ir Y u n a n a n a to m is t l e r in in e n b ü y ü k le r in d e n b i r i o la n H e r o p h i lo s ’u n i lk o l a r a k c a n l ı h a y v a n l a r ü z e r in d e t e ş r ih a m e l iy e le r i y a p t ığ ı r iv a y e t o lu n u r .

I. v e II. P to lo m e u s d e v ir le r in d e İ s k e n d e r iy e , t â IV. y ü z y ıla k a d a r e ş i g ö rü lm iy e c e k o la n p a r la k b i r b i l im ve k e ş i f le r h a r e k e t in e s a h n e o ld u . F a k a t b u h a r e k e t d e v a m e tm e d i. B u a lç a lm a n ın b ir ç o k s e b e p le r i o la b i l ir . P ro f e s ö r M o h a f f ’m f ik r in c e b u s e b e p le r d e n b i r i M ü z e 'n in b i r M ek - te b - i H ü m a y u n o lm a s ı, h o c a la r ın f i r a v u n t a r a f ın d a n t â y in e d il ip m a a ş la r ın ın d a o n u n t a r a f ın d a n v e r i lm iş o lm a s ıd ır . F i r a v u n I. P to lo m e u s ik e n y â n i A r is to ’n u n ta le b e s i ve d o s tu o la n b i r k im s e ik e n b u u s û l p e k iy i id i. F a k a t P to lo m e u s ’l a r s ü lâ le s i z a m a n la M ıs ır l ı la ş ın c a M ıs ır r a h i p le r in in v e d in le r in in te s i r i a l t ın d a k a ld ı l a r , y a p ı l a n iş le r i y a r ıd a b ı r a k t ı l a r v e k o n tr o l le r iy le d e a r a ş t ı r m a r u h u n u ta m a m iy le ö ld ü r d ü le r . M ü z e ilk f a a l iy e t a s r ın d a n s o n r a a z e s e r v e rd i.

I. P to lo m e u s ç o k m o d e r n b i r a n la y ı ş l a b i l im a r a ş t ı r m a la r ın ı te r t ip le m e k le k a lm a d ı, a y n ı z a m a n d a İ s k e n d e r i y e K ü tü p h a n e s i ’n i te s is e d e r e k a n s ik lo p e d ik b i r b i lg i h â z in e s i k u r m a y a g a y r e t e tt i . B u ra s ı y a ln ız b i r k ü tü p h a n e d e ğ il a y n ı z a m a n d a k i t a p l a r ın e l y a z ıs ı ile t e k s i r e d ile re k s a t ı ld ığ ı b i r m e rk e z d i . B u r a d a , d u r m a d a n k i t a p t e k s i r e d e n

b ü y ü k b i r m ü s te n s ih o r d u s u f a s ı la s ız ç a l ış ı rd ı.Z a m a n ım ız e n te l le k tü e l t a r z ın ın y â n i s i s te m li b i r ş e

k i ld e b i lim to p la y ıp d a ğ ı tm a ta r z ın ın b a ş la n g ıc ı i ş te b u d e v ird ir . B u M ü z e ’n in v e b u K ü tü p h a n e ’n in k u r u lm a s ı i n s a n l ık t a r i h i n in b ü y ü k d e v ir l e r in d e n b i r in i i ş a r e t l e r . B u d e v ir Y e n i Z a m a n la r ın g e r ç e k b a ş la n g ıc ıd ı r .

F a k a t a r a ş t ı r m a v e y a y m a ç a l ı ş m a la r ı c id d î e n g e l le r le k a r ş ı la ş t ı . B u e n g e l le r d e n b ir i , ç e le b i b i r in s a n o la n f i lo z o f la t a c i r v e z a n a a tç ı a r a s ın d a k i d e r in u ç u r u m d u . O d e v ird e c a m e ş y a im â l e d e n v e m e ta l l e r ü z e r in d e ç a l ı ş a n b ir ç o k işç i v a r d ı , f a k a t b u n la r ın f i lo z o f la r la f ik r î t e m a s la r ı y o k tu . C a m iş ç ile r i h a r ik u l â d e r e n k l i b o n c u k la r v e ş iş e le r y a p a r la r d ı , f a k a t b i l l u r ş işe v e y a m e r c e k g ib i ş e y le r y a p m a z la rd ı; ş e f f a f c a m o n la r ı i lg i le n d irm e m iş e b e n z e r . S i lâ h v e m ü c e v h e r g ib i e ş y a im â l e tm iş o la n m e ta l iş ç ile r i d e h iç b i r z a m a n h a s s a s t e r a z i y a p m a m ış la r d ır . F i lo z o f la r e ş y a n ın m a h iy e t ve t a b i a t i v e a to m b a h is le r i ü z e r in d e d e r in n a z a r iy e le r e d a la r la r , f a k a t m e s e lâ m in e n in , k u m a ş b o y a la r ın ın v e y a ik s i r le r in n a s ı l y a p ıld ığ ın ı b i lm e z le rd i . Y â n i « m ad d e» ile i lg i le n m e z le rd i . İ ş te b u s e b e p le rd e n , İ s k e n d e r iy e ’n in k ı s a s ü r e n o v e r im li b i l im d e v r in d e n e m ik ro s k o p y a p ıla b ilm iş n e d e k im y a a la n ın d a i le r le n m iş t ir , h a t t â I i e r o ’n u n ic a d e t t iğ i b u h a r m a k in e s i b ile n e b i r g e m id e n e d e b a ş k a f a y d a l ı b i r a la n d a k u l- l a m la b i lm iş t i r . B ilim in b i r ic ik a m e l i t a tb ik le r i t ıp a la n ın d a o lm u ş tu r . V e lh a s ıl fe n , t a tb ik a la n ı y o k lu ğ u s e b e b iy le te ş v ik v e y a r d ım g ö rm e d iğ in d e n p e k i le r l iy e m e m iş ve i lk ik i P to lo m e u s ’t a n s o n r a y e n i a r a ş t ı r m a l a r ı te ş v ik e d e c e k k im s e d e ç ık m a d ığ ın d a n h e r t ü r lü İ lm î ç a l ış m a d u r m u ş tu r . M ü z e 'n in k e ş i f le r i o d e v re a i t e ly a z m a la r ın a g e ç ir i lm iş f a k a t b u v e s ik a l a r R ö n e s a n s ’ın b i lim m e r a k v e t e c e s s ü s ü u y a n ın c a y a k a d a r d ü n y a iç in m e ç h u l k a lm ış t ı r .

K ü tü p h a n e , k i ta p im â l i s a n a t ın ı d a i s lâ h e tm e z o lm u ş tu r . i lk Ç a ğ ın p a ç a v r a d a n im â l e d ilm iş b e l i r l i b ü y ü k lü k te k â ğ ı t l a r ı y o k tu . K â ğ ı t Ç in i c a d ıd ı r v e B a tı d ü n y a s ın a a n c a k M ilâ d ın d o k u z u n c u y ü z y ı l ın d a u la ş m ış t ı r . B ir i

c ik k â ğ ı t m a lz e m e s i p a r ş ö m e n d e n v e u ç u c a b i r le ş t i r i lm iş p a p i r ü s p a r ç a la r ı n d a n ib a r e t t i . B u p a p i r u s la r , a ç ı ld ık la r ı z a m a n b o z u lm a y a m ü s a i t t o m a r l a r h a l in d e m u h a f a z a e d il d ik le r in d e n o k u m a v e y a in c e le m e iç in a ç ı lm a la r ı k o la y o lm a z d ı. İ ş te b u y ü z d e n , b a s ı l ıp , s a y f a l a r h a l in e g e t i r i lm iş k i ta p y a p ı la m a m ış t ı r . Y a z ı v e r e s im b a s ım ı iş le r i , a n la ş ı l d ığ ın a g ö re , t â t a ş ç a ğ ın d a n b e r i i n s a n la r ın b i ld iğ i b i r ş e y d i. E sk i S ü m e r ’le r d e m ü h ü r le r v a r d ı r . F a k a t k â ğ ı t o lm a y ın c a k i ta p b a s m a k is t i f a d e l i b i r şe y o la m a z d ı . B ir d e h e r h a ld e t e k s i r c i le r d e a r a l a r ı n d a b i r l ik k u r a r a k b i r t e r a k k i m e r h a le s i o la n m a tb a a c ı l ık la ş id d e tle m ü c a d e le e t m iş o lm a l ıd ı r la r . İ s k e n d e r iy e b i r ç o k k i t a p ç ık a r m ış f a k a t u c u z k i ta p ç ık a r m a m ış t ı r v e b u n d a n d o la y ı b i lg i z e n g in ve n ü f u z lu b i r s ın ı f ın n a s ib i o la r a k k a lm ış t ır .

İ ş te b ö y le c e b u p a r la k f ik i r h a r e k e t i i lk ik i P to lo m e u s ’- u n e t r a f l a r ı n a to p la d ık la r ı f i lo z o f la r la m ü n a s e b e ti o la n k ü ç ü k b i r a y d ın l a r ç e v re s iy le s ın ı r la n m ış , s a n k i d e n iz i a y d ın la tm a m a s ı iç in s e t r e d i le n b i r d e n iz f e n e r in in iç in d e k i ış ık g ib i k a lm ış t ı r . B u ış ık b e lk i g ö z k a m a ş t ı r a c a k k a d a r p a r l a k o lm u ş , a m a o n u k im s e g ö r m e m iş t ir . D ü n y a n ın g e r iy e k a la n ı d a , g ü n ü n b i r in d e in s a n l ık ta b ü y ü k b i r in k ı lâ p m e y d a n a g e t i r e c e k b i r t o h u m u n s o n r a , İ s k e n d e r iy e s e m a la r ın ı k a r a b i r d in t a a s s u b u k a p la m ış v e b in y ıl s ü r e n b i r c e h il d e v r i A r i s to ’n u n e k tiğ i t o h u m u n f i l iz le n m e s in e e n g e l o lm u ş tu r . S o n r a b u to h u m k ö k le n ip f iliz v e rm iş , b i r k a ç y ü z y ıl l ık b i r z a m a n iç in d e , ş im d i in s a n l ığ ın b ü tü n h a y a t ın ı d e ğ iş t i r e n g e n iş b i r b i lg i vo a ç ık f ik i r d e m e t i h a l in d e f ış k ı r m ış t ı r .

İ s k e n d e r iy e İ s a ’d a n ö n c e III. y ü z y ıld a b i r ic ik Y u n a n f ik i r f a a l iy e t i m e r k e z i d e ğ ild i. K ısa ö m ü r lü İ s k e n d e r İm p a r a to r lu ğ u n u n d a ğ ı la n p a r ç a la r ı o r t a s ın d a p a r la k b i r f i k i r h a y a t ı y a ş ıy a n b a ş k a b i r ç o k s i te le r d a h a v a r d ı . M e se lâ Y u n a n l ı l a r ın S ic i ly a ’d a k i S i r a k u s a ş e h r in d e fe n v e e d e b iy a t ik i y ü z y ıl b o y u n c a p a r la m ış t ı r ; A n a d o lu d a k i B e r

g a m a 'n ın b ü y ü k b i r k ü tü p h a n e s i v a r d ı . F a k a t b u p a r la k H e le n d ü n y a s ı a r t ı k K u z e y d e n g e le n i s t i l â l a r a m â r u z b u lu n u y o r d u . K u z e y li y e n i b a r b a r l a r o la n G o lle r , b i r v a k i t l e r c e t le r i Y u n a n l ı la r ın , F r ig le r in v e M a k e d o n y a ’l ı l a r m tâ - k ib e tm iş o ld u k la r ı y o l la r d a n i le r l iy e r e k g ü n e y e in iy o r la r dı. B u n la r a k ın l a r y a p ıy o r la r , r a s t l a d ık la r ı h e r y e r i y a k ıp y ık ıy o r la r d ı . G o l le r ’in a r k a s ın d a n d a m e n ş e i İ ta ly a o la n y e n i b i r f a t i h m il le t y â n i R o m a l ı la r g e le r e k o m u a z z a m D a r iu s v e İ s k e n d e r ü lk e s in in b ü t ü n b a t ı y a r ı s ın ı t e d r ic e n i t a a t l e r i a l t ı n a a ld ı la r . R o m a l ı la r k a n u n u v e m e n f a a t i f e n v e s a n a t a t e r c ih e d e n k a b i l iy e t l i f a k a t m a d d î i n s a n la r d ı . O r ta A s y a d a n g e le n y e n i i s t i l â c ı l a r d a S e le u k u s İ m p a r a to r lu ğ u n u n o r t a d a n k a ld ı r m a k s u r e t iy le g e n e B a tı d ü n y a s ı ile H in d 'i b i r b i r in d e n a y ı r d ı l a r . B u n la r a t l ı o k ç u l a r o la n P a r t ’la rd ı . M i lâ t t a n ö n c e y e d in c i v e a l t ın c ı y ü z y ı l la r d a M e d ’le r le P e r s ’l e r b ü y ü k m e r k e z le r i P e rs e p o l is v e S u s a o la n Y u n a n -P e r s i m p a r a to r lu ğ u n a k a r ş ı n a s ı l d a v - r a n d ı l a r s a P a r t ’l a r d a b u i m p a r a to r lu ğ a k a r ş ı a y n ı ş e k i l d e h a r e k e t e t t i le r . B u n la r d a n b a ş k a , b e y a z r e n k l i K u z e y ı rk ın d a n o lm a y a n v e A r î d il d e k o n u ş m a y a n , s iy a h sa ç lı, s a r ı t e n l i v e M o ğ o l d ill i k a v im le r d e O r t a A s y a ’d a n b a t ı y a d o ğ ru i le r l iy o r la r d ı . İ le r id e b u n la r d a n b a h s e d e c e ğ iz .

1İ4 K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ

G A U T A M A B U D D A ’N IN H A Y A T I

Ş im d i ü ç y ü z y ıl g e r iy e d ö n e re k , b ü tü n A s y a ’n ın d in a la n m d a k i d ü ş ü n c e v e h is le r in e b a m b a ş k a b i r i s t ik a m e t v e rm e s in e r a m a k k a lm ış o la n b ü y ü k b i r m ü r ş i t t e n b a h s e tm e m iz g e re k iy o r . I ş a y a P e y g a m b e r in B a b il’d e Y a h u d i- l e r e v â z v e k e h a n e t te b u lu n d u ğ u v e H e r a k l i tu s ’u n E fe s ’te v a r l ı k l a r ın m a h iy e t v e t a b i a t i ü z e r in d e n a z a r iy e le r e d a l d ığ ı s ı r a la r d a , b u m ü r ş i t H in d i s t a n ’ın B e n a re s ş e h r in d e

ş a k i r t l e r in e t e lk in le r d e b u lu n m a k ta y d ı . B u a d a m la r ın h e p si d e b i r b i r l e r in in v a r l ığ ın d a n h a b e r s iz o l a r a k a y n ı d e v i r d e y â n i M i lâ t t a n ö n c e a l t ın c ı y ü z y ıld a y a ş a m ış la rd ı r .

M i lâ t t a n ö n c e k i a l t ın c ı y ü z y ıl g e r ç e k te n b ü tü n t a r ih in e n d ik k a te ş a y a n y ü z y ıl ıd ır . H e r y e rd e - ç ü n k ü i le r id e söy- l iy e c e ğ im iz g ib i Ç in ’d e d e d u r u m a y n ı id i- in s a n lık , y e n i b i r c ü r ’e tle , a n a n e v i k ı r a l l ık v e r a h ip l ik m ü e s s e s e le r in in v e in s a n k u r b a n e tm e g ib i â d e t l e r in m e ş r u lu ğ u m e s e le le r i n i d e r in le ş t i r iy o r d u . S a n k i in s a n l ık 20.000 y ıll ık b i r ç o c u k lu k ta n s o n r a n ih a y e t r ü ş t ü n ü id r â k e tm iş t i .

H in d is ta n t a r i h i n in b a ş la n g ıc a a i t k ı s ım la r ı k a r a n l ık k a lm ış t ı r . M i lâ t t a n b e lk i 2.000 y ıl ö n c e k u z e y b a t ıd a n g e le n v e A r i d il k o n u ş a n b i r k a v im y a b i r d e f a d a y a d a b i r k a ç d e f a d a H in d i s t a n ’ı i s t i l â e d e r e k d i l in i v e g e le n e k le r in i k u z e y H in d i s t a n ’ın b ü y ü k k ı s m ın a y a y m ış t ı r . B u in s a n l a r ın d ili b i r A r ı le h ç e s i o la n S a n s k r i t ç e id i. H in d is t a n ’a g e ld ik le r i z a m a n o r a d a d a h a i le r i b i r m e d e n iy e te s a h ip f a k a t m e m le k e tle r i o la n İn d u s v e G a n j h a v a l i s in i s a v u n m a y a p e k a z im li g ö r ü n m iy e n e s m e r v e a z e n e r j ik b i r m il le t b u ld u la r . F a k a t e v v e lc e Y u n a n l ı l a r ı n v e P e r s ’le r in y a p t ık la r ın ın a k s in e o l a r a k m a h a l l î h a lk l a s e r b e s tç e k a r ı ş m a m ış la r , o n d a n a y r ı y a ş a m ış la rd ı r . H in d i s t a n ’ın g e ç m iş i t a r ih ç i l e r c e b i l in m e y e b a ş la n d ığ ı s ı r a d a H in t c e m iy e t i b i r t a k ım s ın ı f la r a v e h e r s ın ı f d a tâ l i s ın ı f la r a a y r ı lm ış b u lu n u y o r d u . A y r ı s ın ı f la r a m e n s u p i n s a n la r b i r a r a d a y e m e k y iy e m e z le r , b i r b ir iy le e v le n e m e z le r v e o r ta k l ık k u r a m a z la r d ı . K a s t d e n ile n b u s ın ı f la r t a r i h b o y u n c a z a m a n ım ız a k a d a r d e v a m e tm iş t ir . B u o la y H in t m il le t in i b i r b i r iy le s e r b e s tç e e v le n e b i le n A v r u p a v e y a M o ğ o l to p lu lu k la r ın d a n f a r k l ı k ı lm a k ta d ı r .

S id d h a t th a G a u ta m a , H im a la y a e te k le r in d e k ü ç ü k b i r b ö lg e y i id a r e e d e n a s i l b i r a i le n in e v lâ d ı id i. O n d o k u z y a ş ın d a y k e n k u z in le r in d e n g ü z e l b i r k ız la e v le n d i . A v la n ıy o r , o y n u y o r , k e n d i â le m i o la n g ü n e ş l i b a h ç e le r d e , k o r u l a r d a , s u la k p i r in ç t a r l a l a r ın d a d o la ş ıy o rd u . İ ş te b ö y le b i r h a y a t s ü r d ü ğ ü b i r s ı r a d a b i r d e n b i r e h a y a t ı m â n â s ız

b u lm a y a b a ş la d ı . B u , k e n d in e l â y ık i ş l e r d e n m a h r u m k a lm ış y ü k s e k b i r z e k â n ın h is s e t t iğ i h u z u r s u z lu k tu . G a u - ta m a , s ü r e g e ld iğ i h a y a t ın g e r ç e k h a y a t o lm a d ığ ın ı , b o y u n a u z a y ıp g id e n b i r t a t i ld e n ib a r e t o ld u ğ u n u a n la m ış t ı .

H a s ta l ık v e ö lü m e n d iş e s i, h e r t ü r lü s a a d e t in te m e ls iz v e y e te r s iz o lu şu , G a u ta m a ’n ın z ih n in i s a r m ış t ı . İ ş te b ö y le b i r r u h h â le t i i ç in d e y k e n , H in d i s ta n ’d a o z a m a n la r d a p e k b o l o la n d e r v iş le r d e n b i r in e r a s t la d ı . D e r v iş le r s e r t k a i d e le re g ö re y a ş a r l a r , z a m a n la r ın ın b i r ç o ğ u n u m ü r a k a b e i le v e d in m ü n a k a ş a la r ı i le g e ç i r i r le r d i . B u a d a m la r ın h a y a t t a d a h a d e r in b i r m â n a a r a d ı k l a r ı f a r z o lu n u r d u . G a u - t a m a ’d a d a a y n ı ş e k ild e h a r e k e t e tm e y o lu n d a d a y a n ı lm a z b i r a r z u u y a n d ı.

B u ta s a v v u r u n u z ih n in d e o lg u n la ş t ı r m a k la m e ş g u l b u lu n d u ğ u b i r s ı r a d a , k a r ı s ın ın b i r e r k e k ç o c u k d ü n y a y a g e t i r d iğ in i b i ld i rd i le r . G a u ta m a : « İşte , k o p a r ı lm a s ı g e r e k e n b i r b a ğ d a h a !» d e d i.

K la n a r k a d a ş l a r ın ın s e v in ç g ö s te r i le r i a r a s ın d a k ö y e d ö n d ü . K ö y d e b u y e n i «bağ» m d o ğ u m u n u k u t la m a k ü z e r e b ü y ü k ş e n l ik le r te r t ip le n m iş t i v e N a u ç r a k s ı o y n a n ı y o rd u . G e c e le y in G a u ta m a ,« e v in in y a n m a k ta o ld u ğ u h a b e r v e r i le n b i r in s a n g ib i» , b o ğ u c u b i r e n d iş e h is s iy le u y a n d ı . B u m e s u t f a k a t g a y e s iz h a y a t ı t e r k e tm e y e k a r a r v e rd i. U s u lc a k a r ı s ın ın y a t t ığ ı o d a n ın k a p ıs ın a v a r d ı , b i r y a ğ k a n d i l in in a y d ın la t t ığ ı k a d ın ı , k o l la r ı a r a s ın d a k i ç o c u ğ u ile , ç iç e k le r o r t a s ın d a m ış ıl m ış ıl u y u r g ö rd ü . O ğ lu n u ilk v e so n o la r a k b a ğ r ın a b a s m a y ı p e k is te d iy s e d e k a r ıs ın ı u y a n d ı r m a k k o r k u s u y la b u n d a n v a z g e ç e r e k o r a d a n u z a k la ş t ı v e a t ı n a b in e r e k H in d i s t a n ’ın o p a r la k a y ı ş ığ ın d a y o la d ü z ü ld ü .

O g e c e ç o k y o l a ld ı, e r te s i s a b a h k e n d i k la n ın ın to p r a k la r ı d ış ın a ç ık ın c a d u r d u v e k u m lu b i r d e r e b o y u n d a a t t a n in d i. H e m e n o r a c ık ta b u k le l i u z u n s a ç la r ın ı k ı l ıc ı ile k e s t i , ü z e r in d e k i b ü tü n z iy n e t e ş y a la r ın ı ç ık a r d ı , h e p s in i a t ı ile b i r l ik te g e r i y o lla d ı. Y o lu n a d e v a m e d e r k e n p e j m ü r d e k ıy a f e t l i b i r a d a m a r a s t la d ı , e lb is e s in i o n u n k i ile

d e ğ iş t i rd i ; b ö y le c e , d ü n y a b a ğ la r ın ın h e p s in d e n k u r t u lu n c a a r t ı k « v a r lığ ın h ik m e ti» n i s e rb e s tç e a r a ş t ı r a b i l i r d i . G ü n e y e d o ğ r u y ö n e le r e k V in h y a D a ğ la r ın ın b i r s a ğ r ı s ın d a d in î i r ş a t l a r d a b u lu n a n m ü n z e v i le r in y a ş a d ık la r ı b i r y e re v a r d ı . B u i n s a n la r h a y a t l a r ı n ı m a ğ a r a l a r d a g e ç i r iy o r la r v e z a m a n z a m a n ş e h i r e in e r e k z a te n p e k b a s i t o la n i h t i y a ç la r ın ı te m in e d iy o r la r , a y n ı z a m a n d a k e n d i le r in i d in le m e k is t iy e n k im s e le re b i lg i le r in i n a k le d iy o r la r d ı . G a u ta - m a k e n d i z a m a n ın ın m e ta f iz iğ in i iy id e n iy iy e in c e le d i, f a k a t o n u n k e s k in z e k â s ı b u m e ta f iz iğ in o la y la r a v e ş e y le r e d a i r v e rd iğ i ç ö z ü m le r i y e te r b u lm a d ı .

H in t l i le r d a im a , k u d r e t l e b i lg in in a ş ı r ı b i r r iy a z e t le , o r u ç la r la , v ü c u d e e z a v e c e fa e tm e k le e ld e e d ile b ile c e ğ in e i n a n m a y a m e y y a l o lm u ş la r d ı r ; G a u ta m a d a b u in a n ı ş la r ı d e n e m e y e k a r a r v e rd i. B eş ç ö m e z i i le b i r l i k t e v a h ş i b i r o r m a n a ç e k i le r e k o r a d a o ru ç tu tm a y a v e b e d e n in e k o r k u n ç i ş k e n c e le r y a p m a y a k o y u ld u . Ş ö h re t i « g ö k le r in k u b b e s in e a s ı l ı b ü y ü k b i r ç a n ın se s i g ib i» h e r t a r a f a y a y ıld ı. F a k a t b u o n a g e rç e ğ i b u lm u ş o ld u ğ u in a n c ın ı v e rm e d i. B ir g ü n g e z in ip d u r u r v e o b i tk in h a l in e r a ğ m e n d ü ş ü n m e y e ç a l ı ş ı r k e n b a y ıl ıv e rd i . K e n d in e g e ld iğ i z a m a n t u t t u ğ u y o lu n o n u g e rç e ğ e u la ş t ı r a m ıy a c a ğ ın ı a n la d ı .

K a r n ın ı d o y u r m a k iç in y iy e c e k is te y ip a r t ı k r iy a z e te d e v a m e tm iy e c e ğ in i sö y le y in c e a r k a d a ş l a r ı d e h ş e t iç in d e k a ld ı l a r . G a u ta m a , b i r in s a n ın u la ş a b i le c e ğ i g e rç e ğ i a n c a k s a ğ la m b i r b e d e n d e iy i b e s le n e n b i r k a f a ile k a v r ıy a b ile - c e ğ in i a n la m ış t ı . B ö y le b i r a n la y ış is e d e v r in v e m e m le k e t in d ü ş ü n c e le r in e ta m a m iy le a y k ır ı id i. Ç ö m e z le r i o n u t e r k e a e r e k B e n a r e s ’e d ö n d ü le r . G a u ta m a d a o â v â r e h a y a t ın a y a ln ız b a ş ın a d e v a m e tti .

İ n s a n ın z ih n i b ü y ü k v e k a r ış ık b i r m e s e le y i in c e le m e y e k o y u ld u ğ u z a m a n a d ım a d ım y o l a ld ığ ı iç in i le r le d iğ i n in p e k f a r k ın d a o lm a z ; f a k a t s o n r a b i r d e n b i r e p a r l ı y a n h a k ik a t ış ığ ı o n a z a f e r in i id r â k e t t i r i r . G a u ta m a ’y a d a b ö y le o ld u . Y e m e k y e m e k ü z e r e d e r e k e n a r ın d a b i r a ğ a ç a l t ı n d a o t u r u r k e n h a k ik a t ış ığ ı a n î o l a r a k g ö z le r in in ö n ü n

d e p a r la y ıv e r d i . G a u ta m a h a y a t ı o ld u ğ u g ib i g ö r d ü ğ ü n ü h is s e t t i . R iv a y e te g ö re , G a u ta m a o r a d a b i r g ü n b i r g e ce k a l ıp d e r in d e r in d ü ş ü n d ü k te n s o n r a « rü y e t» in i in s a n la r a a n la tm a k ü z e r e k a lk ıp y o la d ü z ü lm ü ş tü r .

G a u ta m a B e n a r e s ’te e sk i ç ö m e z le r in i a r a y ıp b u ld u ve o n la r ı y e n i t e lk in le r in e in a n d ı r ıp t e k r a r k e n d in e b a ğ la d ı v e h e p s i b i r d e n ş e h i r d e k i G e y ik P a r k ı ’n d a k ü ç ü k k u lü b e le r in ş a e d e r e k b i r n e v i o k u l k u r d u l a r ;k e m â le e r iş m e k ıs t iy e n b i r ç o k k im s e b u o k u la d e v a m e tm e y e b a ş la d ı .

G a u ta m a ’n m i r ş a t l a r ın ın h a r e k e t n o k ta s ı ,o n u n h e n ü z m e s u t b i r g e n ç b u lu n d u ğ u s ı r a la r d a k e n d i k e n d is in e s o r m u ş o ld u ğ u ş u s u a ld i: « N iç in t a m m â n a s iy le m e s u t d e ğ ilim ?» B u, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a in s a n ın k e n d i iç â le m iy le i lg ili b i r s o r u id i. B u, T h a le s v e H e r a k l i tu s ’u n k â in a t m e s e le le r in i e le a lm a la r ın d a o n la r a r e h b e r l ik e tm iş o la n , n e f s in u n u tu lm a s ın a d a y a n a n , d ış â le m e te v e c c ü h e d e n a ç ık te c e s s ü s te n , v e y a , b ü y ü k p e y g a m b e r le r in İ b r a n î k a v m in e k a b u l e t t i r m e y e ç a l ı ş t ık la r ı v e n e f s i h iç e s a y a n a h lâ k v e c ib e le r in d e n m a h iy e t i t ib a r iy le b a m b a ş k a b i r şe y d i. H in t li m ü r ş i t k e n d i n e f s in i u n u tm u y o r , b i lâ k is b ü t ü n v a r l ığ ı ile n e f s in i d ü ş ü n ü y o r , o n u y o k e tm e y e ç a l ış ıy o rd u . H e r t ü r lü ı s t ı r a b ın f e rd in b e n c i l a r z u l a r ın d a n i le r i g e ld iğ in i sö y lü y o rd u . İn s a n ş a h s î a r z u l a r ın ı y e n m e d ik ç e h a y a t ı h u z u r s u z lu k iç in d e g e ç e r v e g a m v e k e d e r iç in d e s o n a e re r . Ü ç t ü r lü b e n c i l a r z u v a r d ı r v e ü ç ü d e k ö tü d ü r . B ir in c is i h e r t ü r lü ş e h e v î a r z u l a r d ı r , İk in c is i b e n c i l l ik te n i le r i g e le n ş a h s î ö lü m s ü z lü k a r z u s u d u r , ü ç ü n c ü s ü d e d ü n y a iş le r in d e ş a h s î b a ş a r ı , t a m a h v e b u n a b e n z e r ş e y le rd ir . H a y a t ın k e d e r v e m e r a r e t l e r in i ö n le m e k iç in b ü tü n b u a r z u ş e k i l le r in in a l t e d ilm e s i lâ z ım d ır . N i r v a n a ’y a , y â n i e n b ü y ü k n im e t o la n r u h h u z u r u n a e r iş m e k a n c a k b u a r z u l a r ın y e n ilm e s i, n e f s in ta m a m e n o r t a d a n k a lk m a s iy le m ü m k ü n o lu r .

G a u ta m a ’n m i r ş a t l a r ın ın ö z ü n ü te ş k i l e d e n b u g ö r ü ş l e r p e k in c e b i r m e ta f iz iğ e d a y a n ıy o r d u v e k o r k m a d a n b a k ıp d o ğ r u g ö rm e y i e m re d e n Y u n a n d ü ş ü n c e s i v e y a A l

l a h k o r k u s u v e i la h i a d a l e t in a n c ı t e lk in e d e n İ b r a n î E v a- m ir 'i k a d a r k o la y a n la ş ı l ı r ş e y le r d e ğ ild i. B u b iz z a t G a u - t a m a ’n ın ç ö m e z le r in in i d r â k le r in i a ş a n ü s tü n b i r i r ş a t le ve b u y ü z d e n G a u ta m a ’n ın ş a h s î t e s i r v e n ü f u z u o r ta d a n k a lk a r k a lk m a z s o y s u z la ş m ış o lm a s ı ta b i îd ir . O d e v r in H in d i s ta n ’ın d a h ü k ü m s ü r e n u m u m i k a n a a te g ö re , K e m â l v e F e r a s e t u z u n f a s ı la l a r l a y e r y ü z ü n e in e r v e B u d d a d iy e a n ı l a n s e ç k in b i r ş a h ı s t a te c e s s ü t e d e r , ş a h ıs la ş ı r d ı . G a u - t a m a ’n ın ç ö m e z le r i d e o n u n B u d d a o ld u ğ u n u , B u d d a la n n s o n u n c u s u o ld u ğ u n u id d ia v e i lâ n e t t i le r ( f a k a t k e n d is i n in b u ü n v a n ı k a b u l e t t iğ in e d a i r b i r e m a r e y o k t u r ) . G a u ta m a d a h a ö lm e d e n h a k k ın d a b i r ta k ım h a r ik u l â d e e f s a n e le r y a r a t ı ld ı . İ n s a n k a lb i d a im a h a r ik u l â d e b i r şe y i b i r a h lâ k c e h d in e t e r c ih e tm iş t i r , b u n d a n d o la y ı d a G a u ta m a B u d d a h a r ik u l â d e b i r v a r l ık h a l in i a ld ı.

B u n u n la b e r a b e r G a u ta m a ’n ın b u c e h d in d e n d ü n y a y a ö z lü b i r m ir a s k a lm ış t ı r . N i r v a n a in s a n la r ın ç o ğ u n u n m u h a y y ile s in in k a v n y a m ıy a c a ğ ı d e re c e d e in c e v e u lv î o lm a s ın a , i n s a n la r ın k e n d i le r in e m it y a r a t m a ih t iy a ç la r ı s e b e b iy le G a u ta m a 'n ın h a y a t ın d a k i b a s i t o la y la r d a a n la ş ı l a m a m ış b u lu n m a s ın a r a ğ m e n , g e n e de , o n u n S e k iz K o llu H a y a t d e m e k le k a s te t t iğ i şe y d e n , A r î v e y a a s i l h a y a t t a r z ın d a n , b i r ş e y le r k a v r a n a b i lm iş t i r . B u t a r z h a y a t t a d ü ş ü n c e d ü r ü s t lü ğ ü , g a y e v e sö z d ü r ü s t lü ğ ü , t a v r u - h a r e k e t u y a r ı lm a s ı v e n e f s in u n u tu lm a s ın ı g e r e k t i r e n c ö m e r t d u y g u l a r v a rd ı ,

K R A L A S O K A

B u y ü k s e k v e a s i l B u d is t i r ş a t l a r ı , in s a n iç in e n b ü y ü k n im e t in n e f s i k ö r le tm e k te n i b a r e t o ld u ğ u n u i lk d e f a o la r a k v e a ç ık ç a i le r i s ü r e n b u i r ş a t l a r , G a u t a m a ’n ın ö lü m ü n d e n s o n r a k i b i r k a ç n e s i l b o y u n c a y e r y ü z ü n d e n is p e

te n a z r e v a ç b u ld u , f a k a t o n d a n s o n r a , d ü n y a n ın g ö rm ü ş o ld u ğ u e n b ü y ü k h ü k ü m d a r l a r d a n b i r in in a k l ın ı s a rd ı .

B ü y ü k İ s k e n d e r 'in H in d i s ta n ’a g i r ip İn d u s b ö lg e s in d e P a r u s ’l a y a p tığ ı s a v a ş ta n b a h s e tm iş t ik . Y u n a n t a r ih ç i l e r i n in n a k le t t ik le r in e g ö re , Ş a n d r a g u r a M a u r y a a d ın d a b i r i İ s k e n d e r 'in o r d u g â h ın a g e le r e k o n u G a n j ’a k a d a r i le r le y ip b ü tü n H in d i s ta n ’ı z a p te tm e y e te ş v ik e tm iş , f a k a t M a k e d o n y a l I la r k e n d i le r i iç in m e ç h u l b i r â le m o la n b u m e m le k e t te d a h a f a z la i le r le m e k i s te m e d ik le r i iç in İ s k e n d e r b u ta v s iy e y i y e r in e g e t i r e m e m iş v e d a h a s o n r a (M .Ö . 321) Ş a n d r a g u r a b a z ı d a ğ k a b i l e le r in in y a r d ım ın ı s a ğ l ıy a r a k e m e lin i Y u n a n y a r d ım ı o lm a k s ız ın g e r ç e k le ş t i r m iş t i r . Ş a n d r a g u r a k u z e y H in d is ta n ’d a b i r i m p a r a to r lu k k u r m u ş v e P e n c a p b ö lg e s in d e I. S e le u k u s ’a h ü c u m e d e r e k Y u n a n l ı la r ın so n k a l ın t ı l a r ın ı d a H in d i s ta n ’d a n s ü r ü p a tm ış t ı r . O ğ lu b u y e n i im p a r a to r lu ğ u g e n iş le tm iş , to r u n u o la n v e ş im d i k e n d is in d e n b a h s e d e c e ğ im iz A s o k a M .Ö . 264 y ı l ın d a t a h t a ç ık t ığ ı z a m a n k e n d in i A f g a n i s ta n ’d a n M a d r a s ’a k a d a r u z a n a n b i r ü lk e n in b a ş ın d a b u lm u ş tu r .

A s o k a b a ş la n g ıç ta b a b a s ın ın v e d e d e s in in g i t t ik le r i y o ld a n y ü r ü y e r e k b ü tü n H in d y a r ım a d a s ın ı z a p te tm e k n i y e t in d e id i. B ö y lec e M a d r a s ’ın d o ğ u k ıy ıs ın d a b i r ü lk e o la n K a l in g a ’y ı z a p te t t i (M .Ö . 255). A s k e r î h a r e k â t t a b a ş a r ı l a r k a z a n ıy o r d u , f a k a t f a t i h l e r a r a s ı n d a b i r i s t is n a o la r a k , h a r b in f e c a a t l e r in d e n ç o k m ü te e s s i r o ld u ğ u iç in s a v a ş m a k ta n v a z g e ç ti . A r t ık h a r p is te m iy o rd u . B u d d ism in in s a n i d o k t r in le r in i b e n im s e d i v e a r t ı k y a p a c a ğ ı f e t ih le r in d in a la n ın d a y a p ı la c a k f e t i h l e r o la c a ğ ın ı sö y le d i.

A s o k a ’n ın y i r m i s e k iz y ıl s ü r e n s a l t a n a t ı in s a n l ığ ın d a ğ d a ğ a l ı h a y a t ın d a p a r la k b i r h u z u r v e s ü k û n d e v re s i o lm u ş tu r . A s o k a b ü tü n H in d i s ta n ’d a k u y u l a r k a z d ı r d ı v e g ö lg e l ik a ğ a ç la r d ik t i rd i . H a s ta n e le r , p a r k l a r v e t ıp t a k u l l a n ı l a n b i tk i l e r in y e t i ş t i r i ld iğ i b a h ç e le r te s is e d ild i. H in d i s t a n ’ın y e r l i v e d iğ e r h a lk ı i le m e ş g u l o la c a k b i r b a k a n l ık ih d a s e tt i . K a d ın la r ın e ğ it im i iç in t e d b i r l e r a ld ı. B u d - d ism i y a y a n t a r i k a t l a r a b ü y ü k y a r d ım la r d a b u lu n d u v e

onları zam anla birikmiş olan buddism kitaplarını daha kuvvetli b ir tenkid fikriyle incelemeye teşvik etti. Çünkü G autam a’nın basit ve saf irşatları üzerlerine bir takım bâtıl itikatlar aşılanm ak suretiyle çabucak soysuzlaştırılmış- tı. Asoka’nın yolladığı irşa t heyetleri, Keşmir, İran, Seylân ve İskenderiye’ye kadar gittiler.

İşte kıralların en büyüğü olan Asoka böyle bir insandı. Çağından çok ileride idi. Başladığı eseri yürütecek bir prens veya b ir teşkilât bırakm adan öldü; bu yüzden, ölümünü takibeden yüzyıl zarfında saltanatının m uhteşem günleri, parçalanm ış ve inhitat halinde bulunan Hindistan’da şanlı b ir hâtıradan ibaret kaldı. Hind cemiyetinin en yüksek ve imtiyazlı sınıfı olan Brehmenler Budda irşatlarının açıkça vâzedilmesinin daima aleyhinde bulunm uşlardı. Bunlar memlekette Buddismin tesirini ortadan kaldırm ak üzere sinsice mücadele ettiler. Garip ve korkunç şekilli tanrılar, Hinduismin sayısız şekilleri tekrar revaç buldular. Kast yâni sınıf sistemi daha kesin ve karışık b ir şekil aldı. Yüzyıllar boyunca Buddism ve Breh- menlik yan yana yaşayıp geliştiler, fakat sonra Buddism yavaş yavaş ehemmiyetini kaybetti ve onun yerini birçok şekilleriyle Brehmenlik aldı. Fakat Buddism Hindistan’ın ve sınıf sisteminin hüküm sürdüğü ülkenin ötelerine, Çin, Siyam, Burma ve Japonya’ya yayıldı. Bugün bu ülkelerde halkın çoğu buddisttir.

KONFUÇYUS VE LAO-TSE

İnsanlığın rüştünü idrâk etmeye başladığı çağ olan o harikulâde altıncı yüzyılda yaşamış başka iki adam dan da, Konfuçyus ile Lao-Tse’den de bahsetmemiz lâzım.

Bu kitapta Çin’in eski tarihinden şimdiye kadar pek az bahsettik. Bu eski tarih bugün hâlâ pek karanlıktır.

Doğmak üzere bulunan yeni Çin’in istikşafçılarının ve a rkeoloji bilginlerinin, geçen yüzyılda A vrupa’nın geçmişinin m eydana çıkarılması gibi, kendi tarihlerini tam bir şekilde aydınlığa çıkarm alarını bekleriz. İlk iptidaî Çin uygarlıkları pek eski zam anlarda büyük nehir vâdilerinde ilk Heliolitik medeniyetten çıkmıştır. Bu uygarlıklarda Mısır ve Süm er’de olduğu gibi o medeniyetin genel karakteristikleri vardı ve cemiyet hayatının merkezi rahiplerle rahip kıralların mevsimlik kurban âyinlerini idare ettikleri mâbetlerdi. Bu sitelerdeki hayat bundan altı yedi bin yıl önce Mısır ve Süm er’deki hayatın ve bundan bin yıl önce O rta Amerika'nın M ayalarındaki hayatın aynı olmuş olsa gerektir.

Şayet eski Çin’de insan kurban etme âdeti mevcut olmuşsa, Tarih’in başlangıcından çok önce bu âdet yerini hayvan kurban etme âdetine bırakm ıştır. Ve M ilâttan bin yıl öncesinden çok evvel Çin’de b ir yazı-resim şekli gelişmekte bulunm uştur.

iptidaî Avrupa ve Asya medeniyetlerinin çöl ve k u zey göçebeleriyle mücadele halinde bulunm uş olmaları gibi iptidaî Çin medeniyetleri de kuzey sınırlarında bulunan b ir sürü göçebe kavimlerle savaşm ak zorunda kalm ışlardır; bunlar dilleri ve yaşayışları bakım ından birbirine yakın olan ve tarih te Hunlar, Moğollar, Türkler ve T atarlar diye anılan b ir takım kabilelerdi. Bu kabileler, tıpkı kuzey Avrupa ve O rta Asyadaki kuzeyli (Nordik) kavimlerin isim değiştirip oluş değiştirmemeleri gibi, boyuna bölünmek, birleşmek, tek rar bölünüp yeniden birleşmek suretiyle değişip dururlardı. Moğol göçebeleri Nordik göçebelerden önce at kullanm ışlardır ve M ilâttan önceki 1000 yılından sonra Altay Dağları bölgesinde demiri de keşfetmiş olabilirler. Batıdaki göçebe kavimlerin yapmış oldukları gibi bu doğu göçebeleri de aralarında b ir nevi siyasi birlik kurarak ülkelerini zaptettikleri yerleşik ve medenî milletlerin efendileri halini alıyorlar. Bu ilk Çin medeniyetinin eski Mısır, Sümer ve D ravid’ler medeniyetle

r in e b a ğ lı e s m e r ı r k m e d e n iy e t i o ld u ğ u n u v e t a r i h i n i lk y a z ı lm a y a b a ş la d ığ ı s ı r a l a r d a b i r t a k ım f e t i h l e r v e k a v im k a r ı ş m a la r ı m e y d a n a g e lm iş o ld u ğ u n u f a r z e t t i r e c e k s e b e p l e r v a r d ı r . N e o lu r s a o lsu n , M i lâ t t a n ö n c e 1750 y ı l ın d a Ç in g e n iş b i r k ü ç ü k k ı r a l l ık l a r v e s i te d e v le t le r m a n z u m e s i h a l in d e y d i; b u n la r ın h e p s i « G ö k le r in O ğ lu » d e n ile n b ü y ü k b i r r a h ip im p a r a t o r a a z ç o k i t i b a r i b i r i t a a t v a z ife s iy le b a ğ lı b u lu n u y o r la r , o n a a z ç o k m u n ta z a m b i r ş e k i ld e d e r e b e y l ik b a ç ı ö d ü y o r la r d ı . M i lâ t t a n ö n c e 1125 y ı l ın d a Ş a n g s ü lâ le s i s o n a e rd i. O n u n y e r in i Ş e u s ü lâ le s i a ld ı v e H in d i s t a n ’d a A s o k a ’n ın v e M ıs ı r ’d a P to lo m e u s ’u n s a l t a n a t d e v i r le r in e k a d a r Ç in ’i b i r d e re c e y e k a d a r b i r l ik h a l in d e b u lu n d u r d u . U z u n s ü r e n Ş e u s ü lâ le s i d e v r in d e Ç in t e d r i c e n p a r ç a la n d ı . M e m le k e ti H u n ’l a r i s t i lâ e d e r e k h a n l ık l a r k u r d u la r ; e s k i Ç in d e r e b e y le r i i m p a r a to r a b a ç ö d e m e k te n v a z g e ç e r e k b a ğ ım s ız o ld u la r . B ir Ç in b i lg in in in sö y le d iğ in e g ö re , M . Ö . a l t ın c ı y ü z y ıld a Ç in ’d e b i lf i i l b a ğ ım s ız o la n b e ş a l t ı b in d e v le t v a r d ı . B u ç a ğ a Ç in li le r t a r i h le r in d e « K a r ış ık lık D e v ri» d e r le r .

F a k a t b u K a r ış ık l ık D e v r i a y n ı z a m a n d a b ü y ü k b i r f i k i r v e s a n a t f a a l iy e t i ç a ğ ı o lm u ş tu r . Ç in t a r ih in i d a h a iy i ö ğ re n d iğ im iz z a m a n , e v v e lc e o n u n d a M ile tu s v e A t i n a ’sı, B e r g a m a v e M a k e d o n y a ’s ı o ld u ğ u m e y d a n a ç ık a c a k t ı r . Ş im d ik i h a ld e Ç in ’in n i f a k d e v r in e d a i r d e v a m lı v e i n s ic a m lı b i lg im iz o lm a d ığ ın d a n b u d e v ir ü z e r in d e f a z la d u r - m ıy a c a ğ ız .

F a k a t n a s ı l k i , b ö lü n m ü ş b i r Y u n a n i s t a n ’d a fe y le s o f l a r v e d a r m a d a ğ ın e d ilm iş Y a h u d i le r d e p e y g a m b e r le r v a r o lm u ş s a , o d e v r in k a r m a k a r ı ş ık Ç in ’in d e f e y le s o f la r v e d in v e a h lâ k m ü r ş i t l e r i v a r o lm u ş tu r . B ü tü n b u h a l l e r d e e m n iy e ts iz l ik d u y g u s u in s a n la r ın z e k â s ın ı h a r e k e te g e ç i r e r e k k e s k in le ş t i r m iş o lm a l ıd ır . K o n fu ç y u s a s i lz a d e le r s ın ı f ın a m e n s u p b i r a d a m d ı v e L u a d ın d a k i k ü ç ü k b i r d e v le t in e r k â n m d a n d ı . O r a d a , Y u n a n l ı l a r m k in e ç o k b e n z iy e n b i r iç h a m le s iy le , U s ’u k e ş f e d ip tâ l im e y le m e k le v a z ife l i b i r n e v i A k a d e m i k u r d u . Ç in ’in iç in d e b u lu n d u ğ u h u z u r s u z

124 K I S A D Ü N Y A T A R l H İ

luk ve kargaşa hali onu çok üzüyordu. Bu sebeple daha iyi bir hüküm et tarzı ve daha iyi b ir hayat ideali tasarladı ve Çin devletlerini b irer b irer dolaşarak memleketin kanunla idare edilmesi ve milletin eğitilmesi yolundaki düşüncelerini gerçekleştirebilecek b ir hüküm dar aradı. Hayal ettiği hüküm darı b ir tü rlü bulamadı; her nasılsa bulduğu bir tanesi de saray entrikalarına mağlûp olunca M ürşit’in nüfuzu kırıldı ve yaptığı ıslahat teklifleri de bir kenara atıldı. Bu arada kaydedilmeye değen b ir nokta da, b ir buçuk asır sonra Yunan feylesofu Eflâtun’un da böyle bir hüküm dar aram ış ve b ir müddet, Sicilya’nın Sirakusa şehrinde hüküm süren Dionisius’a m üşavirlik etmiş olmasıdır.

Bütün üm itleri kırılmış, meyus b ir insan olarak ölen Konfuçyus son anlarında «beni kendine hoca olarak kabul edecek hiçbir akıllı adam çıkmadı; ölüm de geldi çattı» demiştir. Fakat Konfuçyus'un irşatları onun ümitsiz ihtiyarlık çağında tasavvur etmiş olduğundan fazla yaşam a kabiliyeti göstermiş, Çin halkının yetişmesinde büyük tesiri olmuş, Çinlilerin Üç Öğretim (Budda, Konfuçyus, Lao-Tse öğretimleri) dedikleri irşat sistemlerinden biri halini almıştır.

Konfuçyus’un öğretiminin özü asil ve aristokratik bir insanın yaşayışı hakkındadır. G uatam a insanın kendi nefsini körletmesinden m eydana gelen ruh huzuruna, Y unanlılar dış âlemi tanıyıp öğrenmeye, Yahudiler de dürüstlük esaslarına önem vermiş oldukları gibi Konfuçyus da ferdin tav ır ve hareketlerinin tanzim ine ehemmiyet vermiştir. Konfuçyus büyük m ürşitler arasında halkın kaderi ile en fazla ilgileneniydi. Dünyadaki kargaşa ve sefalete çok üzülür, asil b ir dünya yaratm ak maksadiyle insanları asilleştirmek isterdi. İnsanların her türlü tavır ve hareketlerine karışarak onları en küçük teferruatlarına kadar bir takım kaidelerle düzenlemeye çalıştı. Onun düşüncesi, halk işleriyle ilgilenen, kendi nefsine karşı müsamahasız, terbiyeli ve nazik b ir efendi neslinin yetişmesiydi. Kuzey

Çinde zaten m eydana gelmekte bulunan böyle b ir nesile Lao-Tse daimi b ir şekil verdi.

Uzun zam an Şeu im paratorluk kütüphanesinin başında bulunm uş olan Lao-Tse’nin öğretimi Konfuçyus’unkin- den çok daha müphem ve tasavvuf! olmuştur. Bu m ürşit dünya zevk ve ikballerine karşı stoik bir ilgisizlik ve geçmişteki hayali ve basit b ir hayata dönmeyi vâz ve telkin etmişe benzer. Bu adam garip bir üslûpla kaleme alınmış b ir takım müphem manalı, m uam m aya benzer yazılar bırakm ıştır. Ölümünden sonra, öğretimleri, G autam a Bud- da’nın öğretimleri gibi, üzerlerine b ir takım efsaneler ilâve edilmek, çok karışık ve olmıyacak âdet ve vazifelere riayet esaslan ve bâtıl inanışlar aşılanm ak suretiyle soy- suzlaştırılm ıştır. H indistan’da olduğu gibi Çin’de de insanlığın çocukluk devirlerinden kalm a sihir fikirleri ve acayip, gayri aklî ve zam anı geçmiş b ir takım ibadet şekilleriyle ona tesir etmeye muvaffak olmuştur. Gerek Buddism, gerek geniş ölçüde Lao-Tse’den mülhem olduğunu iddia eden Taoism, şimdi Çin’deki şekilleriyle keşişleri, mâbed- leri, rahipleri ve düşünce bakım ından değilse bile şekil bakım ından eski Sümer ve Mısır dinlerindeki kurban verme tipinde törenleri olan dinlerdir. Fakat Konfuçyus’un öğretimi basit, sınırlı ve doğru olup ötekiler kadar bozulmaya m üsait bulunm adığından o kadar soysuzlaştırılma- mıştır.

Kuzey Çin, Hwang-Ho nehrinin Çin’i, düşünce ve ruh bakım ından Konfuçyusçu oldu-, Güney Çin, Yangtse - Ki- ang nehrinin Çin’i, Taoist oldu. İşte o günlerden beri Çin işlerinde bu iki ruh arasında, kuzey ruhu ile güney ruhu arasında ve daha sonraki zam anlarda Peking ile Nanking arasında, resmi zihniyetli, dürüst ve m uhafazakâr kuzeyle şüpheci, sanatkâr, gevşek ve tecrübeli güney arasında, daima b ir ihtilâf, b ir mücadele mevcut olmuştur.

Çin’in Konfuçyus zam anındaki dağınık hali M ilâttan önceki altıncı yüzyılda en had b ir safhaya erişti. Şeu sülâlesi o kadar kuvvetten düşmüş ve itibarını kaybetmişti

ki, Lao-Tse o perişan saraydan ayrılarak hususî hayatına avdet etti.

İ t ib a r i o la r a k i m p a r a to r lu ğ a b a ğ l ı ü ç Ç in d e v le t i o d e v ird e d u r u m a h â k im b u lu n u y o r la r d ı ; b u n l a r k u z e y d e k i T si v e T s in d e v le t le r iy le Y a n g ts e v â d is in d e k i a s k e r î v e t e c a v ü z c ü Ş u d e v le t i id i. S o n u n d a T si v e T s in i t t i f a k e d e r e k Ş u ’y u m a ğ lû p e t t i le r v e Ç in ’e u m u m î b i r s i lâ h s ız la n m a v e b a r ı ş a n d la ş m a s ı k a b u l e t t i r d i l e r . T s in d e v le t i h â k im b i r d u r u m k a z a n d ı v e n ih a y e t H in d i s ta n ’d a A s o k a ’n ın k ı r a l b u lu n d u ğ u s ı r a d a , T s in d e v le t in in h ü k ü m d a r ı Ş e u s ü lâ le s i im p a r a to r u n d a n k u r b a n tö r e n le r in d e k u l la n ı la n k u p a y ı r a p te d e r e k k u r b a n â y in le r in i id a r e e tm e k y e tk is in i k e n d i ü z e r in e a ld ı. O ğ lu Ş i-H w an g -T i (M .Ö . 246 d a k ı r a l , M .Ö . 220 d e im p a r a to r ) Ç in t a r ih in d e « tik U m u m î İ m p a ra to r» d iy e a n ıl ı r .

İskender’den daha talihli çıkan Şi-Hwang-Ti, kıral ve im parator olarak otuz altı yıl hüküm sürdü. Onun enerjik idaresi Çin milleti için yeni b ir birlik ve refah çağının başlangıcı oldu. Kuzey çöllerinden gelen H un’la ra karşı şiddetle savaşan bu im parator onların akınlarm ı durdurmak maksadiyle Büyük Çin Seddi’ni inşa ettirmeye de başladı.

ROMA TARİH ALANINA GİRİYOR

Şimdiye kadar incelediğimiz bütün medeniyetler, Hindistan’ın kuzey batı sınırında, O rta Asya’da ve Çin Hin- din’de yer alan yüksek dağ silsileleri ve masifleri yüzünden birbirinden tecrid edilmiş bulunm akla beraber, bu medeniyetlerin arasında b ir benzerlik mevcut olduğu okuyucuların dikkatini çekmiş olmalıdır. Heliolitik medeniyet, mâbetlerde rahipler tarafından idare edilen kurban törenleriyle ilkin binlerce yıl zarfında kadim dünyanın sı

cak ve verimli bütün vadilerine yayılmıştır. Bu medeniyetin ilk temsilcileri, insanlığın nüvesi olduğunu söylediğimiz o esmer kavim ler olmuş olsa gerektir. Sonra mevsimlik göç bölgelerinden gelen göçebeler, kültürlerini ve ha ttâ bazan da dillerini bu iptidai medeniyete aşılamışlardır. Kendileri de başka istilâcıların tesirine m âruz kalan bu göçebeler sözü geçen iptidaî medeniyetlere tesir ederek onları geliştirmişlerdir. M ezopotamya’da oranın iptidai medeniyetine m aya katan lar ilkin Elamlar, sonra Samiler, Medler, Persler, nihayet Y unanlılar olmuştur; Egelileri m ayalıyanlar, Yunanlılar, H indistan’a tesir edenler de Ari dil konuşan kavim ler olmuştur; M ısır’a gelen fatihler kesif b ir ruhban medeniyetini m ayalam ışlar, Çin- de de H unlar fatih olm alarına rağm en, temessül edilmişler ve onları yeni H unlar takibetm iştir. Yunanistan ve kuzey H indistan’ın Arileşmesi ve M ezopotamya’nın ilkin Samileşip, sonra Arileşmesi gibi Çin de Moğollaşmıştır. Göçebeler her yerde tah ribat yapmışlar, fakat her yere de yeni b ir tenkid zihniyeti, o zam ana kadar bilinmiyen yeni b ir ahlâk getirm işlerdir. Binlerce yıllık gelenek ve inanışları m ünakaşa etmişler, m âbetlere ışık sokm uşlardır. Ne rahip, ne de tanrı olmıyan, sadece başbuğları veya arkadaşları arasından seçilmiş insanları kıral yapmışlardır.

M ilâttan önceki altıncı yüzyılı takip eden yüzyıllarda her tarafta eski medeniyetlerin çökmesine ve insanlığın tedrici gelişmesinde daima tesiri bakî kalacak olan yeni bir ahlâk anlayışının ve araştırm a ve inceleme ruhunun uyanışına şahit oluyoruz. Okuma ve yazma, rahiplerin kıskançça m uhafaza ettikleri bir inhisar olm aktan çıkıp, idareci züm renin de faydalandığı b ir nimet halini alıyor. İnsanlar seyahat etmeye başlıyor, yollar ve a t sayesinde münakale kolaylaşıyor. Para basılıyor ve bu sayede ticare t çok kolaylaşıyor.

Şimdi Çin’i ve Uzak Doğu’yu bırakarak dikkatimizi Akdenizin batı kısm ına yöneltelim ve burada dünya ta

rihinde pek büyük bir rol oynam aya nam zet b ir sitenin, yâni Roma’nm ortaya çıkışını kaydedelim.

Ş im d iy e k a d a r İ t a ly a ’d a n ç o k a z b a h s e t t ik . M i lâ t ta n ö n c e k i 1000 y ı l ın d a n e v v e l, b u r a s ı d a ğ la r v e o r m a n la r l a k a p lı , a z m e s k û n b i r m e m le k e tt i . A r î d il k o n u ş a n k a b i l e l e r y a r ım a d a y a in e r e k o r a d a k ü ç ü k s i t e le r k u r m u ş la r d ı ; m e m le k e tin g ü n e y in d e ise d a ğ ın ık Y u n a n k o lo n ile r i v a rd ı . P a e s tu m ’d a k i h a r a b e le r b u i lk Y u n a n k o lo n ile r in in i h t i ş a m ın a v e h a lk ın ın y a ş a y ış ın d a k i y ü k s e k l iğ e ş e h a d e t e t m e k te d ir le r . Y a r ım a d a n ın o r t a s ın a A r î o lm ıy a n v e m u h te m e le n E g e h a lk ı ile a y n ı m e n ş e d e n b u lu n a n b i r k a v im y e r le ş m iş t i . B u n la r , m û ta d h i lâ f ın a , b i r ç o k A r î k a b i le le r i m a ğ lû p e tm iş le rd i . R o m a t a r i h a la n ın a g ird iğ i s ı r a la r d a T ib e r n e h r in in s ığ b i r y e r in d e E tr ü s k k ı r a l l a n n m id a r e e t l iğ i, L â t in c e k o n u ş a n in s a n la r l a m e s k û n k ü ç ü k b i r t ic a r e t ş e h r in d e n ib a r e t t i r . E sk i k ro n o lo ji le r , R o m a ’n m k u r u lu ş t a r ih i o la r a k , F e n ik e l i le r in b ü y ü k K a r t a c a s i te s in in te s is in d e n y a r ım a s ı r s o n r a y a v e i lk O l im p iy a t ta n y i r m i ü ç y ıl s o n r a y a t e s a d ü f e d e n , M i lâ t ta n ö n c e k i 753 y ı lın ı g ö s te r i r le r . B u n u n la b e r a b e r , R o m a f o r u m u n d a y a p ı la n k a z ı l a r b u 753 y ı l ın d a n ç o k d a h a e v v e le a i t E tr ü s k k a b i r l e r i m e y d a n a ç ık a r m ış t ı r .

M ilâttan önceki o önemli altıncı yüzyılda Etrüsk kı- ralları kovuldu (M.Ö. 510), ve Roma, Plebeius veya Pleb’- ler denilen avam tabakasına hükm ünü geçiren Patricius’- ların, yâni aristokrat ailelerin idaresinde b ir cum huriyet halini aldı. Bu cum huriyetin birçok aristokratik Yunan sitelerinden farkı; dilinin Lâtince olması idi.

Birkaç yüzyıl boyunca Roma’nın tarih i Plebier’in h ü rriyetlerini ve idareye iştirâk etme haklarım elde etmek için yaptıkları uzun ve inatçı mücadelenin hikâyesinden ibarettir. Bu mücadelenin Y unanistan’da da benzerlerini bulm ak güç olmaz-, Yunanlılar buna Aristokrasi ile Demokrasinin mücadelesi adını vermiş olsalar gerektir. Nihayet, Pleb’ler eski aileleri kendilerinden ayıran mania-

lan n çoğunu bertaraf ederek onlardan eşit haklar elde etmeye m uvaffak oldular. Aynı zam anda Roma, gittikçe artan b ir sayıda olmak üzere, yabancılara da vatandaşlık hakkı tanıdı, çünkü içeride mücadele halinde bulunm akla beraber, dışarıda fü tuhat yaptığı için yeni zaptedilen ülkelerden oraya birçok insan gelip, yerleşiyordu.

R o m a ’n ın g e n iş le y ip y a y ılm a s ı M i lâ t ta n ö n c e k i b e ş in c i y ü z y ıld a b a ş la r . O z a m a n a k a d a r R o m a ’l ıla r , E tr ü s k '- l a r l a s a v a ş m ış la r v e ç o ğ u z a m a n m a ğ lû p o lm u ş la rd ı . Ro- m a ’d a n b i r k a ç f e r s a h m e s a fe d e k i E t r u s k la r ın V e ii k a le s i n i h iç b i r z a m a n z a p te d e m e m iş le rd i . B u n u n la b e r a b e r , M .Ö . 474 d e E tr u s k la r ın b a ş ın a b ü y ü k b i r f e lâ k e t g e ld i: D o n a n m a la r ı S ic ily a S i r a k u s a ’s ın d a k i Y u n a n l ı l a r t a r a f ın d a n ta h r ib e d i ld i , a y n ı z a m a n d a b i r ta k ım k u z e y l i i s t i lâ c ı la r , y â n i G o lle r , E t r u s k ’l a r ın ü z e r in e y ü r ü d ü v e R o m a lı ’- l a r l a G o lle r a r a s ın d a k a la n E tr u s k la r , y e n i le re k t a r ih t e n s i l in d ile r . R o m a ’l ı la r , V e i i ’y i z a p te t t i le r . G o lle r , R o m a 'y a in e r e k ş e h r i y a ğ m a e t t i le r (M . Ö . 390), f a k a t K a p ito l (C a- p i to l iu m ) u e le g e ç ir e m e d ile r . B ir g e c e b a s k ın ı te ş e b b ü s ü k a z l a r ın ç ığ l ık la r ı y ü z ü n d e n a k im k a ld ı v e s o n u n d a i s t i l â c ı la r p a r a ile t a tm in e d ile re k İ t a ly a ’n ın k u z e y in e ç e k i l d ile r . G o l le r 'in a k ın ı R o m a ’y ı z a y ı f la tm a k ta n z iy a d e , k u v v e tle n d ir m iş e b e n z e r . R o m a 'l ı la r y e n d ik le r i E tr u s k la r ı te- m e s sü l e t t i le r v e A r n o ’d a n N a p o li 'y e k a d a r m e r k e z î İ t a l y a h â k im o ld u la r . B u i ş l e r M . Ö . 300 y ı l l a r ın d a b i r k a ç s e n e iç in d e b a ş a r ı ld ı . İ t a ly a 'd a k i b u f e t ih le r , F i l ip in M a k e d o n y a v e Y u n a n i s t a n ’d a k u v v e t v e k u d r e t in in b ü y ü m e s i v e İ s k e n d e r ’in M ıs ı r ’a v e H in d i s ta n ’ın İn d u s b ö lg e s in e y a p t ığ ı a k m la r l a a y n ı z a m a n a r a s t l a r . İ s k e n d e r , i m p a r a to r lu ğ u n u n p a r ç a la n ıp d a ğ ılm a s ı s ı r a s ın d a R o m a , d o ğ u n u n m e d e n iy e t â le m in d e s ö z ü n ü g e ç ir e n b i r d e v le t h a l in i a lm ış t ı .

Roma devletinin kuzeyinde Goller, güneyinde de Mag- na Graecia (= Büyük Yunanistan), yâni Sicilya ile güney İtalya’daki Yunan kolonileri vardı. Goller, çetin ve

cengâver bir kavim oldukları için, Romalılar sınırlarını bir sıra kaleler ve tahkim edilmiş sitelerle koruyorlardı. Başlıcalari; Terentum (şimdiki Taranto) ile Sicilya’daki Sirakusa olan güneydeki Yunan siteleri Romalılar için bir tehlike teşkil etmek şöyle dursun, aksine, onlardan korkuyorlar, bu yeni fatihlere karşı etrafta bir yardım arıyorlardı.

İ s k e n d e r ’in k u r d u ğ u im p a r a to r lu ğ u n y ık ı l ı ş ın d a n ve g e n e r a l le r iy le a r k a d a ş l a r ı a r a s ın d a p a y la ş ı lm a s ın d a n b a h s e tm iş t ik . B u m a c e r a c ı l a r a r a s ın d a İ s k e n d e r ’in a k r a b a s ı n d a n o la n P i r r u s (P y r rh o s ) a d ın d a b ir i , Y u n a n i s t a n ’ın İ t a l y a n ç iz m e s in in ö k ç e s i k a r ş ı s ın d a k i E p iru s b ö lg e s in e k ı r a l o ld u . B u a d a m ın ih t i r a s ı M a g n a G r a e c ia 'd a M a k e d o n y a ’lı F ilip ro lü o y n a m a k , T a r e n tu m v e S i r a k u s a ile d ü n y a n ın b u k ıs m ın ın k o r u y u c u s u , b a ş b u ğ u o lm a k tı . O z a m a n iç in m o d e rn s a y ı la n ç o k te s ir l i b i r o r d u y a d a s a h ip t i . B u o r d u n u n b i r p iy a d e f la n k s ı ( f la n j ı ) , T e s a ly a s ü v a r i s i (b u s ü v a r i , e sk i M a k e d o n y a s ü v a r i s i k a d a r iy i id i) v e y irm i s a v a ş fili v a rd ı . P i r r u s b u o r d u y la İ t a ly a ’y ı i s t i l â e t t i v e b i r i M e r a k le a ’d a (M .Ö . 280), d iğ e r i A u s c u lu m ’d a (M .Ö . 279) c e r e y a n e d e n ik i m e y d a n m u h a r e b e s in d e R o m a lı la r ı b o z g u n a u ğ r a t a r a k k u z e y e d o ğ ru s ü r d ü k te n s o n r a d ik k a t in i S ic i ly a ’y a y ö n e lt t i .

Fakat bu heves, onun karşısına o zamanki Romalılardan çok daha korkunç b ir düşman olarak, belki dünyanın en büyük sitesi olan Fenike’lilerin K artaca ticaret sitesini çıkardı. Sicilya, K artaca’ya çok yakın olduğu için, K artaca’lılar bu yeni İskender’in komşuluğunu iyi karşılayamazlardı. Kartaca, yarım asır evvel ana vatanı olan Tir’in uğradığı âkıbeti unutmamıştı. Bu yüzden bir donanm a göndererek Roma’yı P irrus'la mücadeleye teşvik veya icbar etti ve P irrus’un deniz yollarını kesti. Roma’lılar Pirrus ordusuna taarruz ettiler. Pirrus, Napoli ile Roma a ra sındaki Romalıların Beneventum ordugâhına yaptığı ta a rruz neticesinde büyük b ir bozguna uğradı.

Bu sırada P irrus’a geriye dönmesi için Epirus’tan h a

b e r g e ld i: G o lle r , g ü n e y e in m e y e b a ş la m ış la r d ı . G o lle r g ü n e y e s a r k m a k iç in a r t ı k İ t a ly a ’d a n g e ç e m iy o r la rd ı , ç ü n k ü t a h k im e d ile n v e m u h a f a z a a l t ı n d a b u lu n d u r u la n R o m a d e v le t i h u d u t la r ı o n l a r iç in a r t ı k ç o k te h l ik e l i b i r h a l a lm ış t ı . B u y ü z d e n G o lle r , M a k e d o n y a v e E p i r u s ’a b u g ü n S ı r b i s t a n ’la A r n a v u t lu k ’a a i t t o p r a k l a r o la n İ l l i r y a (İlly - r ia ) ü lk e s i y o lu i le a k ın l a r y a p ıy o r la r d ı . R o m a lı la r t a r a f ın d a n g e r i p ü s k ü r tü le n , d e n iz y o l la r ı K a r t a c a ’l ı la r , m e m le k e t i d e G o l’le r t a r a f ın d a n t e h d i t e d ile n P i r r u s , f ü t u h a t e m e l le r in i te r k e d e r e k , E p ir u s ’a d ö n d ü (M .Ö . 275), R o m a d e v le t i d e to p r a k l a r ın ı M e s s in a B o ğ a z ı’n a k a d a r g e n iş le tti.

B u b o ğ a z ın S ic ily a t a r a f ın d a k i M e ss in a , Y u n a n s ite s i b i r k o r s a n ç e te s in in e lin e g e ç ti . B ilf iil S ic i ly a ’n ın h â k im i , a y n ı z a m a n d a S i r a k u s a ’n ın m ü tte f ik i b u lu n a n K a r t a c a ’lı- l a r b u k o r s a n l a r ı k o v d u la r (M . Ö . 270), v e M e s s in a ’y a b i r K a r t a c a g a r n iz o n u y e r le ş t i rd i le r . K o r s a n la r , R o m a ’y a b a ş v u r d u la r . R o m a b u n la r ın ş ik â y e t le r in i b e n im s e d i . B ö y lece , K a r t a c a t ic a r e t s i te s in in te m s i l e t t iğ i k u v v e tl i d e v le t le fü - tu h a t ç ı y e n i b i r d e v le t o la n R o m a , M e s s in a B o ğ a z ın ın ik i t a r a f ın d a k a r ş ı k a r ş ıy a ik i h a s ım h a l in i a ld ı la r .

R O M A V E K A R T A C A

R o m a ile K a r ta c a a r a s ın d a k i b ü y ü k m ü c a d e le M ilâ t t a n ö n c e , 264 y ı l ın d a P ü n ik (P u n ic u s = F e n ik e ) H a r p le r i n in b i r in c is iy le b a ş la d ı . O y ıl, H in d i s ta n ’d a A s o k a k ı r a l o lm u ş tu . Ç in ’d e Ş i-H v a n g -T i h e n ü z k ü ç ü k b i r ç o c u k tu , İ s k e n d e r iy e M ü z e s i h â lâ v e r im li b i l im ç a l ı ş m a la r ı y a p ıy o r d u , b a r b a r G o l’l e r d e A n a d o lu ’y a g irm iş le r , B e r g a m a (P e r- g a m u m ) y ı h a r a c a b a ğ la m ış la r d ı . D ü n y a n ın m u h te l i f b ö lg e le r i , a r a l a r ın d a k i a ş ı lm a z m e s a f e le r y ü z ü n d e n h â lâ b i r b i r in d e n h a b e r s iz y a ş ıy o rd u . B u s e b e p le , S a m i k u v v e t ve

k u d r e t in in s o n k a le s i o la n K a r t a c a ile A r i d ill i m i l le t le r a r a s ı n a y e n i k a t ı l a n R o m a a r a s ın d a , İ s p a n y a , İ ta ly a , K u z e y A f r ik a v e B a tı A k d e n iz ’d e c e r e y a n e d ip b i r b u ç u k a s ı r d e v a m e d e n ö le s iy e m ü c a d e le , in s a n l ığ ın g e r iy e k a la n ı iç in h e m e n h e m e n m e ç h u l k a lm ış o ls a g e r e k t i r .

B u h a r p le r in d o ğ u r d u ğ u n e t i c e le r in te s i r l e r in i d ü n y a b u g ü n h â lâ h is s e tm e k te d i r . N e t ic e d e R o m a , K a r t a c a 'y a g a le b e ç a ld ı , f a k a t A r i ’le r le S a m i 'le r a r a s ın d a k i r e k a b e t d e v a m e d e c e k v e G e n t i l i s ’ (k â f ir ; Y a h u d i ’n in g a y r ı ) l e r l e Y a h u d i ’l e r a r a s ın d a m ü c a d e le h a l in d e k e n d in i g ö s te re c e k t i . K i ta b ım ız d a ş im d i a n la tm a y a b a ş l ıy a c a ğ ım ız v e b iz le re ş e k il d e ğ iş t i rm iş o la r a k in t ik a l e d e n h â d is e le r in n e t ic e le r i b u g ü n k ü a n la ş m a z l ık v e t a r t ı ş m a l a r a h â lâ d o la y ıs iy le t e s i r e tm e k te d ir le r .

P ü n ik H a r p le r in in i lk i (M .Ö . 264) y ı l ın d a M e s s in a k o r s a n la r ı v e s i le s iy le b a ş la d ı , h e d e f i d e S i r a k u s a ’d a k i Y u n a n k i r a l ı n a a i t k o lo n i le r h a r iç o lm a k ü z e re , b ü tü n S ic i ly a ’n ın e le g e ç ir ilm e s i o ld u . D e n iz ü s tü n lü ğ ü i lk in K a r t a c a ’l ı l a r d a id i. K a r ta c a 'l ı l a r ın , o z a m a n a k a d a r g ö rü lm e m iş c e s a m e tte b e ş s ı r a k ü r e k l i v e m u a z z a m m a h m u z lu k a d ı r g a la r ı v a r dı. İk i y ü z y ıl ö n c e k i S a la m is s a v a ş ın d a e n b ü y ü k h a r p g e m i le r in d e y a ln ız ü ç s ı r a k ü r e k v a rd ı . F a k a t R o m a ’l ıla r , g e m i y a p ım ı i ş le r in d e o k a d a r t e c r ü b e l i o lm a m a k la b e r a b e r , o la ğ a n ü s tü b i r g a y r e t le K a r t a c a ’l ı l a r m k in d e n b ü y ü k b i r d o n a n m a y a p m a y a g i r iş t i le r . M e y d a n a g e t i r d ik le r i d o n a n m a y a , b a ş l ıc a , Y u n a n g e m ic ile r i y e r le ş t i r d i l e r v e d ü ş m a n ın d e n iz c i l ik te k i ü s tü n lü ğ ü n ü b e r t a r a f e tm e k ü z e r e k a n c a ile y a k a l a m a v e y a n a ş a r a k s a v a ş m a u s u lü n ü ic a t e t t i le r . K a r t a c a k a d ı r g a la r ı R o m a g e m i le r in i m a h m u z la m a k v e k ü r e k le r in i k ı r m a k ü z e r e y a k la ş t ı k la r ı z a m a n , b u k a d ı r g a l a r ın ü s tü n e m u a z z a m d e m ir k a n c a l a r in d i, R o m a ’lı a s k e r l e r d e iç e r le r in e d a ld ı. B ö y lece , M ile (M y la e ) d e (M . Ö. 260) ve E k n o m is (E c n o m y s ) 'te (M .Ö . 256), K a r ta c a 'l ı - J a r b ü y ü k y e n ilg iy e u ğ r a d ı la r . K a r t a c a s i te s i c iv a r ın d a Ro- m a ’l ı l a n n y a p t ığ ı b i r ç ık a r m a h a r e k e t in i a k a m e te u ğ r a t - t ı l a r s a d a P a le r m o ’d a b o z g u n a u ğ n y a r a k d ö r t y ü z fil

k a y b e t t i le r ; b u f i l le re , R o m a h a lk ın ın o z a m a n a k a d a r g ö r d ü ğ ü e n b ü y ü k b i r z a f e r a la y ın d a , F o r u m ’d a g e ç i t y a p t ır ı ld ı . O n d a n s o n r a R o m a ’l ı l a r ik i k e r e m a ğ lû p , b i r k e r e d e m u z a f f e r o ld u la r . K a r t a c a ’l ı l a r ın s o n d e n iz k u v v e t le r i R o m a l ı l a r ın s o n b i r g a y r e t iy le E g a t (A e g a t) A d a la r ı d e n iz s a v a ş ın d a y o k e d il in c e K a r t a c a b a r ı ş is te d i v e S ira - k u s a k ı r a l ı H e r o n ’u n t o p r a k l a n h a r iç o lm a k ü z e r e b ü tü n S ic i ly a ’y ı R o m a l ı l a r a t e r k e t t i .

Y irm i y ıl b o y u n c a R o m a ile K a r t a c a b a r ı ş h a l in d e y a ş a d ı la r . İ t a ly a 'd a k i G o l le r , g e n e g ü n e y e in e r e k R o m a ’y ı t e h d i t e t t i le r , f a k a t T e la m o n ’d a b o z g u n a u ğ r a t ı p g e r iy e p ü s k ü r tü ld ü le r . R o m a d e v le t i A lp ’le r e k a d a r g e n iş le d i v e A d r iy a t ik D e n iz in in d o ğ u k ı y ı l a n n d a k i İ l l i r y a b ö lg e s in e k a d a r h â k im iy e t in i te ş m il e tt i . K a r t a c a d a h il i a y a k la n m a l a r a v e K o r s ik a v e S a r d in y a a d a l a r ın d a i s y a n la r a m â r u z k a ld ı v e b u b a ş k a ld ı r ı ş l a n b a s t ı r m a d a e sk is i k a d a r ş id d e t g ö s te re m e d i . N ih a y e t , g ö z y u m u lm a s ın a im k â n o lm ıy a n b i r te c a v ü z h a r e k e t iy le R o m a b u ik i a s î a d a y ı z a p t v e i l h a k e tt i .

O d e v ird e I s p a n y a , t â E b ro n e h r in e k a d a r K a r t a c a ’lı- l a r m iş g a lin d e y d i . R o m a , K a r t a c a ’y ı b u s ın ı r ı m u h a f a z a e tm e y e z o r lu y o r , E b ro n e h r in in K a r t a c a ’l ı l a r t a r a f ın d a n a ş ı lm a s ın ın R o m a ’y a h a r p i lâ n e d ilm e s i s a y ı la c a ğ ın ı i h t a r e d iy o rd u . N ih a y e t , M . Ö . 218 y ı lın d a , y e n i R o m a ’n m t e c a v ü z le r iy le t a h r i k o lu n a n K a r t a c a l ı l a r , b ü t ü n t a r ih in e n p a r la k k o m u ta n la r ın d a n b i r i o la n g e n ç g e n e r a l H a n n ib a l ’- m id a r e s in d e n e h r i a ş t ı l a r . H a n n ib a l , o r d u s u n u k u z e y İ s p a n y a y o lu ile v e A lp ’le r d e n d e a ş ı r a r a k İ t a ly a ’y a ş e v k e t ti, G o l l e r i R o m a l ı l a r a k a r ş ı a y a k la n d ı r d ı v e b ö y le c e b a ş la d ığ ı İk in c i P ü n ik H a r b in i o n b e ş y ıl b o y u n c a İ t a ly a to p - r a k l a n n d a d e v a m e t t i r d i . T r a s im e n e g ö lü b ö lg e s in d e v e K a n C C annae) ’d a R o m a l ı l a r ı ik i k e r e p e r i ş a n e tt i . H a n - n i b a l ’ın b ü t ü n İ t a ly a s e f e r in d e h iç b i r R o m a o r d u s u o n u n k a r ş ı s ın d a tu tu n a m a d ığ ı g ib i, b o z g u n d a n d a k u r tu la m a d ı . F a k a t M a r s i ly a ’y a ç ık a n b i r R o m a o r d u s u , K a r ta c a 'l ı g e n e r a l in İ s p a n y a ile i r t i b a t ı n ı k e s t i ; H a n n ib a l d a m u h a s a r a

m a lz e m e s in d e n m a h r u m k a ld ığ ın d a n , R o m a ’y ı h iç b i r z a m a n e le g e ç ire m e d i. S o n u n d a , a n a - v a ta n d a k i N u m id y a l ı - l a r m is y a n ı ü z e r in e g ü ç d u r u m d a k a la n K a r t a c a ’l ı la r , k e n d i öz s i te le r in i s a v u n m a k iç in A f r ik a 'y a d ö n m e y e m e c b u r o ld u la r , b i r R o m a o r d u s u d a A f r ik a ’y a ç ık ın c a H a n - n ib a l , K a r t a c a s u r l a r ı y a k ın ın d a k i Z a m a m e v k i in d e S k ip - yo A f r ik a n u s (S c ip io A f r i c a n u s ) ’u n e l in d e n i lk y e n ilg iy i ta t t ı . K a r t a c a te s l im o ld u , I s p a n y a ’y ı v e d o n a n m a s ın ı R o- m a ’y a d e v r e t t i , m u a z z a m h a r p t a z m in a t ı ö d e d i v e H a n n i- b a l ’ı R o m a ’l ı l a r ın in t i k a m ın a te r k e tm e y i k a b u l e tt i . H a n - n ib a l , A s y a ’y a k a ç t ı , f a k a t a m a n s ız d ü ş m a n la r ın ın e lin e d ü ş e c e ğ in d e n k o r k a r a k z e h i r iç m e k s u r e t iy le i n t i h a r e tt i .

K ü ç ü lm ü ş K a r t a c a d e v le t i ile R o m a , e lli a l t ı y ıl b o y u n c a b a r ı ş h a l in d e k a ld ı l a r . B u a r a d a R o m a , h â k im iy e t in i k a r g a ş a ve n i f a k iç in d e b u lu n a n Y u n a n i s t a n ’a y a y d ı, A n a d o lu ’y u i s t i l â e t t i v e L id y a ’d a k i M a n is a (M a g n e s ia ) ’- d a S e le u k u s ’l a r s ü lâ le s in d e n k ı r a l A n t io k h o s ’u m a ğ lû p e t li. H â lâ P to lo m e u s ’l a r m id a r e s in d e b u l u n a n M ıs ır ’ı, B e r g a m a ( P e r g a m u m ) ’y ı v e A n a d o lu ’d a k i k ü ç ü k d e v le t le r in ç o ğ u n u k e n d in e « m ü tte f ik » e t t i v e y a « h im a y e a l t ın d a d ev le t» h a l in e g e ti rd i .

M a ğ lû p v e z a y ıf K a r ta c a , b u m ü d d e t z a r f ın d a y a v a ş y a v a ş e sk i z in d e l iğ in d e n b i r k ı s m ın a k a v u ş u y o r v e b u h a l R o m a l ı l a r a k a r ş ı d u y u la n n e f r e t , ş ü p h e h is le r in i k ö r ü k lü y o rd u . B ö y le b i r d u r u m d a . M i lâ t t a n ö n c e 149 y ılın d a , u y d u r m a b a h a n e le r l e te c a v ü z e u ğ r ıy a n K a r ta c a , R o m a l ı l a r a k a r ş ı ç e t in v e in a tç ı b i r m u k a v e m e t g ö s te r ip , u z u n b i r m u h a s a r a y a d a y a n d ı ise d e , s o n u n d a h ü c u m la z a p te d i ld i (M .Ö . 146). S o k a k m u h a r e b e le r i v e k a t l i a m a l t ı g ü n s ü r dü ; k a n g ö v d e y i g ö tü r d ü v e k a le te s l im o ld u ğ u z a m a n ik i y ü z e lli b in K a r t a c a ’l ıd a n y a ln ız e lli b in i h a y a t t a k a lm ış tı. K a r t a c a l ı l a r e s i r g ib i s a t ı ld ı la r , ş e h i r le r i y a k ıl ıp , y e r le b i r e d ild i, y e r y ü z ü n d e n s i l in d iğ in e i ş a r e t o lm a k ü z e re , ş e h r in h a r a b e le r i s a p a n la s ü r ü le r e k ü z e r in e b u ğ d a y e k ild i.

Ü ç ü n c ü P ü n ik H a r b i d e iş te b ö y le s o n a e rd i. B eş y ü z y ıl ö n c e d ü n y a d a m e v c u t b u lu n m u ş o la n b ü t ü n S a m i d e v

l e t v e s i te le r in d e n y a ln ız k ü ç ü k b i r ü lk e y e r l i id a r e c i l e r in e lin d e v e h ü r k a lm ış t ı . B u ü lk e , Y a h u d iy e ( J u d e a ) id i. Se~ le u k u s ’l a r ın h â k im iy e t in d e n k u r tu lm u ş tu v e y e r l i M a k k a - b e (M a k k a b a io s ) p r e n s le r in in id a re s in d e y d i . İ b r a n î ’le r in K ita b - ı M u k a d d e s ’i o s ı r a la r d a h e m e n h e m e n ta m d ı v e Y a h u d i ’le r k e n d i le r in i d iğ e r m ile t le rd e n a y ı r a n g e le n e k le r in i g e l i ş t i r m e k te y d i le r . K a r t a c a ’l ı la r , F e n ik e ’l i le r v e d ü n y a y a d a ğ ılm ış o la n d iğ e r a k r a b a m il le t le r iç in , k o n u ş m a k ta o ld u k la r ı te k d i lin v e b i r ü m it v e c e s a r e t k a y n a ğ ı o la n K it a p l a r ı n ı n o n la r ı b i r le ş t i r e c e k b i r b a ğ v a z ife s i g ö rm e s i t a b i î id i. B u m il le t le r h â lâ g e n iş ö lç ü d e d ü n y a n ın t ü c c a r l a r ı v e s a r r a f l a r ı id ile r . S a m i’le r â le m i i s t i lâ e d ilm iş , f a k a t o n u n y e r in e g e ç ile m e m iş t i .

Y a h u d i l iğ in m e rk e z i o lm a k ta n z iy a d e , r e m z i o lm u ş o la n K u d ü s , M i lâ t ta n ö n c e 65 y ı l ın d a R o m a l ı l a r ın e lin e g e ç t i v e i s y a n la r v e y a r ı b a ğ ım s ız l ık d u r u m la r ı h a l in d e g e ç e n b i r k a r a r s ı z l ı k d e v r e s in d e n s o n r a M ilâ d ın 70 in c i y ı l ın d a m u h a s a r a e d ilip , in a tç ı b i r m u k a v e m e t te n s o n r a R o m a 'l ı la r c a z a p to lu n d u M â b e t t a h r i p e d ild i, 132 y ı lın d a , v u k u b u la n b i r i s y a n s o n u n d a d a y e r le b i r e d ild i . B u g ü n k ü ş e k liy le ta n ıd ığ ım ız K u d ü s , s o n r a d a n R o m a l ı l a r t a r a f ı n d a n in ş a e t t i r i lm iş t i r . E sk i m â b e d in y e r in d e R o m a ta n r ı s ı J ü p i t e r K a p i to l in u s (C a p ito l in u s l a d ın a y e n i b i r t a p ın a k y a p ıld ı v e Y a h u d i le r i ı ı ş e h re g i r m e le r i y a s a k e d ild i.

R O M A İM P A R A T O R L U Ğ U N U N B Ü Y Ü M E S İ

M ilâttan evvel ikinci ve birinci yüzyıllarda, batı dünyasını hâkimiyeti altına alacak olan yeni Roma Devleti, o zam ana kadar medenî dünyaya hükmetmiş olan büyük im paratorluklardan birçok bakım dan farklıydı. Başlangıçta b ir monarşi olmadığı gibi, büyük bir fatihin yarattığı b ir devlet de değildi. Gerçi, Roma b ir cum huriyet im pa

ratorluğu olarak ortaya çıkan ilk devlet değildi; ondan evvel Atina, Perikles devrinde birtakım müttefik ve bağım sız devletleri hâkimiyeti altında bulundurm uş, Kartaca da Roma’ya karşı giriştiği ve kendisinin zevaline m üncer olan mücadeleye başladığı zaman, Sardinya ile Korsika’ya, Fas’a, Cezair’e, Tunus’a, ve İspanya ile Sicilya’nın çoğuna sahip bulunuyordu. Fakat, Roma, zevale uğram ıyan, aksine olarak gitgide gelişen ilk cum huriyet im paratorluğu olmuştur.

Bu yeni siyasi topluluğun merkezi, çok daha eski imparatorluk merkezleri olan Mezopotamya ve M ısır’ın neh ir vadilerinden çok uzaklarda, batıda bulunuyordu. Ro- m a’nın batıda bulunm ası birtakım yepyeni bölgeleri ve milletleri medeniyet âlemine sokmasına yol açmıştır. Roma devleti ilkin Fas ve İspanya’ya yayıldıktan sonra, çok geçmeden kuzey-batıda şimdiki Fransa, Belçika ve Büyük Britanya olan ülkeleri, kuzey-doğu istikametinde de Macaristan ve Güney Rusya’yı işgal etti. Fakat, diğer ta ra ftan, O rta Asya ile Pers’lerin memleketi Roma’nın idare m erkezlerinden çok uzaklarda olduklarından Roma hiçbir zaman buralarda tutunam am ıştır. Roma böylece Ari lehçeler konuşan taze ve büyük insan kütlelerini im paratorluk cam iasına kattı ve çok geçmeden yeryüzündeki Yunanca konuşan milletlerin hemen hemen hepsini im paratorluğu içine aldı. Bu suretle, yeni im paratorluk eskileri gibi ne fazla Hami, ne de fazla Sami olmıyan b ir devlet halini aldı.

Birkaç yüzyıl boyunca bu Roma İm paratorluğu, Pers’lerin ve Y unanlıların yaptıklarının aksine olarak, kendinden öncekilerin geleneklerini kabul ve taklit etmedi, ve bütün bu müddet zarfında durm adan gelişti. Med’lerin ve Pers’lerin hüküm darları b ir nesillik b ir zaman geçince, Babil’lileşiyorlar, Babil kıratlarının tacını giyiyorlar, Babil tanrıların ın mâbetlerini ve ruhbanını benimsiyorlardı; İskender ile halefleri de kolay olan aynı temessül edilme yolunu tuttular; Seleukus sülâlesi hüküm darlarının sarayları

ve idare tarzları Nebuhadnezzar’mkilerin aynı idi; M ısır’daki Ptolemeus’lar b irer Firavun oldular ve iyiden iyiye M ısır’lılaştılar. Bunlar tıpkı kendilerinden önce Süm er’i fetheden Sam i’ler gibi temessül olunmuşlardı. Fakat Ro- m a’lılar, fethettikleri ülkeleri kendi öz sitelerinden idare ettikleri gibi, birkaç yüzyıl boyunca da kendi kanunlarına bağlı kaldılar. Milâdın ikinci veya üçüncü yüzyılından önce R om alılar fikir bakım ından tesir etmiş olan b iricik millet, kendilerine benziyen Y unan lılar oldu. Böylece, Roma devleti geniş bir im paratorluğu Arî usûllere göre idare etmeyi ilk olarak denemiştir. Roma, tarihte yeni tipte geniş bir Arî Cumhuriyeti olmuştur. Bir m ahsul tan rısının mâbedi etrafında gelişmiş b ir başkentte hüküm süren tek b ir fatih kavram ı Rom alıların zihniyetine uymuyordu. R om alıların da tanrıları ve m âbetleri vardı, fakat bunlar, Y unanlıların tanrıları gibi yarı insan olan ölümsüzler, ilâhî Patrisyenler (P atric iu rlar) di. Roma’- lılar da tanrılarına kan adarlar ve hattâ sıkışık zam anlarında insan kurban ederlerdi ve bu âdetleri belki iptidai b ir kavim olan Etrüsk’lerden öğrenmişlerdi; fakat Roma’- nın kuvvet ve kudretinin zirvesine erişmesinden çok sonra la ra kadar, ne ruhban, ne de m âbet Roma tarihinde büyük b ir rol oynamamıştır.

Roma’nın satveti evvelden düşünülmüş b ir plâna göre gelişmiş bir şey değildi; R om alılar hemen hemen farkında olmaksızın kendilerini m uazzam bir idare tecrübesine girişmiş buldular. Buna m uvaffak olmuş b ir tecrübe denilemez, çünkü sonunda im paratorlukları tam am en çöktü. Roma, yüzyıldan yüzyıla pek büyük metod ve şekil değiştirmeleri yaptı. Onun bir yüzyıl zarfında geçirdiği değişmeler, Bengal’in, M ezopotamya’nın veya M ısır’ın bin yılda geçirdiği değişmelerden fazladır. O daim a değişme halindeydi, hiçbir zam an istikrarlı b ir durum a erişemedi.

Bu tecrübe b ir bakım a başarısızlıkla sona ermiş, b ir bakım a da eksik kalmıştır. Bugün Avrupa ile Amerika,

R o m a l ı l a r ın d ü n y a ö lç ü s ü n d e k i id a r e c i l ik s a n a t ın ın s ı r l a r ı n ı h â lâ ç ö z m e y e ç a l ı ş m a k ta d ı r l a r .

R o m a h â k im iy e t i d e v r in d e y a ln ız s iy a s e t d e ğ il, a y n ı z a m a n d a c e m iy e t v e a h lâ k a la n ın d a d a m e y d a n a g e lm iş o la n b ü y ü k d e ğ iş m e le r i h a t ı r d a t u tm a k ta f a y d a v a r d ır . Ç o ğ u z a m a n , R o m a id a r e s in in so n ş e k l in i a la r a k , i s t i k r a r b u lm u ş , k e s in şe k ill i a s i l b i r id a r e t a r z ı o ld u ğ u z a n n e d i l ir . M a o a u la y ’in L a y s o f A n c ie n t R o m e (E sk i R o m a N e ş i- d e le r i) a d lı e s e r in d e C a to , J u l iu s C a e s a r , D io c la t ia n , B ü y ü k K o n s ta n t in g ib i ş a h s iy e t le r , z a f e r le r , n u tu k la r , g la d ia - tö r s a v a ş la r ı v e H ır i s t iy a n l ık k u r b a n la r ı , a y n ı z a m a n d a a s a le ti, z u lm ü v e v e k a r ı te m s il e d e n m ü p h e m v e k a r ış ık b i r ta b lo h a l in d e b i r a r a y a g e t i r i lm iş le r d i r . B u g e n iş ta b lo , p a r ç a la n ıp t a h l i l e d ilm e y e m u h ta ç t ı r , ç ü n k ü , o n u te ş k il e d e n e ş h a s v e k o n u la r , b i r b i r in d e n ç o k a y r ı v e f a r k l ı d e v i r le r e a i t t i r le r .

R o m a ’n ın g e n iş le m e s in i d ö r t s a f h a y a a y ır a b i l i r iz . B ir in c i s a f h a , M .Ö . 390 y ı l ın d a R o m a ’n m G o l’l e r t a r a f ın d a n t a h r ib iy le b a ş la y ıp , B ir in c i P ü n ik H a r b in in s o n u n a (M .Ö . 240) k a d a r d e v a m e d e r . C u m h u r iy e t le ş m e s a f h a s ı d iy e b ile c e ğ im iz b u s a f h a , R o m a t a r ih in in b e lk i e n g ü z e l v e e n k a r a k t e r i s t ik s a f h a s ıd ır . P a t r ic iu s ’l a r l a P le b e iu s ’l a r a r a s ı n d a s ü r ü p g id e n m ü c a d e le b u s a f h a d a s o n a e r m e k ü z e r e d ir , E t- r ü s k te h d id i n ih a y e t b u lm u ş tu r , R o m a d e v le t in d e h iç b i r k im s e n e f a z la z e n g in d ir , n e d e y o k s u l d e n ile c e k k a d a r f a k i r d i r ve i n s a n la r ın ç o ğ u n d a v a ta n d a ş l ık r u h u v a r d ı r . B u c u m h u r iy e t 1900 d a n ö n c e k i G ü n e y A f r ik a B o e r le r i ’n in c u m h u r iy e t i v e y a 1800 ile 1850 a r a s ın d a k i A m e r ik a B irli- ğ i ’n in k u z e y d e v le t le r i g ib id ir ; y â n i b i r h ü r ç i f tç i le r c u m h u r iy e t i . B u s a f h a n ın b a ş ın d a R o m a a n c a k y i r m i m il k a r e g e n iş l iğ in d e k ü ç ü k b i r d e v le t t i . E t r a f ın d a k i a y n ı ı r k ta n ve k u v v e tl i d e v le t le r le s a v a ş t ı ise d e , o n la r ı y o k e tm e k d e ğ il, te m e s s ü l e tm e k is te d i . Y ü z le rc e y ı l s ü r m ü ş o la n iç s a v a ş l a r R o m a l ı l a r ı f e d a k â r l ı k l a r p a h a s ın a a n la ş m a la r y a p m a y a a lı ş t ı r m ış t ı . M a ğ lû p e d ile n s i te le r in b a z ı l a r ı i d a r e d e oy s a h ib i o la n h a k ik î R o m a s i te le r i h a l in i a ld ı la r ,

b a z ı l a r ı d a R o m a ’d a t i c a r e t e tm e k v e e v le n m e k h a k k ın a s a h ip , m u h ta r s i t e le r o ld u la r ; s t r a te j ik n o k ta l a r d a b ü tü n b i r s i te n in te ş k i l e t t iğ i a s k e r î g a r n iz o n la r te s is e d ild i ve y e n i f e th e d ile n m e m le k e tle r d e m u h te l i f im t iy a z la r a s a h ip k o lo n ile r k u r u ld u . B ü y ü k y o l la r i n ş a e d ild i. B ü tü n İ t a ly a 'n ın s ü r a t le L â t in le ş m e s i b ö y le b i r s iy a s e t in t a b i î n e tic e - s iy d i. M i lâ t ta n ö n c e 89 y ı lın d a , İ t a ly a ’n ın b ü tü n h ü r sâ - k in le r i R o m a v a ta n d a ş ı o ld u la r . N ih a y e t , b ü tü n R o m a İm p a r a to r lu ğ u , m u a z z a m b i r s i te h a l in i a ld ı. M ilâ d ın 212 n c i y ı l ın d a im p a r a t o r l u k ta y a ş ıy a n h e r h ü r a d a m a v a ta n d a ş l ık v e R o m a ’y a g id e b i ld iğ i t a k d i r d e o r a d a h a lk o y la m a l a r ın d a o y k u l la n m a k h a k k ı v e r ild i .

R o m a ile a n la ş m a y a p a b i le n s i t e le r v e ü lk e le r in t a m a m ın a te ş m il e d ile n b u v a ta n d a ş l ık h a k k ı , R o m a ’n ın g e l iş m e s in in b a ş l ıc a â m il i v e v a s ı ta s ıy d ı . O z a m a n a k a d a r , f a t ih le r , f e th e t t ik le r i ü lk e n in h a lk ı t a r a f ın d a n te m e s s ü l o lu n u r la r d ı . R o m a ise , f e th e t t iğ i ü lk e le r in h a lk ın ı t e m e s s ü l e d iy o r , o n u k e n d in e b e n z e tiy o rd u .

F a k a t , B ir in c i P ü n ik H a r b in d e n s o n ra , e sk i te m e s s ü l u s û lü d e v a m e tm e k le b e r a b e r , o n u n y a n ın d a b i r u s û l d a h a m e y d a n a ç ık t ı . M e se lâ , S ic ily a z a p te d i lm iş b i r ü lk e m u a m e le s i g ö r ü p R o m a h a lk ın a a i t b i r «m ülk» i lâ n e d ild i. B u a d a n ın z e n g in t o p r a k l a r ı v e ç a l ı ş k a n h a lk ı , R o m a ’- n ın z e n g in le ş t i r i lm e s i y o lu n d a i s t i s m a r e d ild i. B ü y ü k s e r v e t le r i P a t r ic iu s ’l a r v e n ü f u z lu P le b e iu s ’l a r p a y la ş ıy o r la r d ı. H a r p d a R o m a ’y a b ü y ü k s a y ıd a k ö le g e t i r d i . B ir in c i P ü n ik H a r b in d e n ö n c e , c u m h u r iy e t in n ü f u s u g e n iş ö lç ü d e ç if tç i v a ta n d a ş la r d a n m e y d a n a g e lm iş b i r n ü f u s tu . A s k e r l ik b u ç if tç i v a ta n d a ş la r a m a h s u s b i r im t iy a z v e m e s u l i y e t t i . B u n la r , a s k e r o c a ğ ın d a b u lu n d u k la r ı s ı r a d a , ç i f t l ik le r i b o r ç la n ıy o r , v e g e n iş b i r k ö le ç i f tç i le r s ın ıf ı m e y d a n a ç ık ıy o rd u . A s k e r d e n g e ld ik le r i z a m a n , m a h s u l l e r i S ic ily a v e y a a n a - v a ta n k ö le le r i t a r a f ın d a n y e t i ş t i r i lm iş m a h s u l le r in r e k a b e t iy le k a r ş ı la ş ıy o r d u . Z a m a n d e ğ iş m iş t i . C u m h u r iy e t in m a h iy e t i b o z u lm u ş tu . Y a ln ız S ic ily a , R o- m a ’n ın e lin d e d e ğ il , a le lâ d e h a lk d a z e n g in f a iz c in in v e

zengin rakibin elindeydi. Roma devleti ikinci safhasına. Maceracı Zengin Adam lar Cumhuriyeti safhasına girmişti.

İki yüzyıl boyunca, Roma’nm çiftçi askerleri, h ü rriyetleri için ve devletlerinin idaresine iştirak etmek için mücadele etmişlerdi; yüzyıl müddetle de im tiyazlarından faydalanmışlardı. Birinci Pünik Harbi onları elde etmiş bulundukları bütün varlıklardan m ahrum bıraktı.

Seçim im tiyazları da elden gitmişti. Roma cum huriyetinin idare cihazı iki kısımdan müteşekkildi. Bunların birincisi ve en önemlisi Senato idi. Senatörler, başlangıçta Patriciuslar’dı, fakat sonradan, nüfuzlu m em urların, konsüllerin ve sansörlerin, Senato’da çalışm aya dâvet ettiği her sınıftan sivrilmiş adam lar da senatör oldular. Senato, Büyük Britanya’nın Lordlar Kam arası gibi, büyük arazi sahiplerinin, nüfuzlu politikacıların, büyük iş adam larının ve emsalinin toplandığı b ir yer halini aldı. Evet, Roma Senato’su, Amerikan Senato’sundan çok fazla Büyük Britanya Lordlar Kamarası gibiydi. Pünik H arplerinden itibaren üç yüzyıl boyunca Senato, Roma'nın siyasi düşünce ve idare merkezi oldu. İdare cihazlarının İkincisi Halk Meclisi idi. Bu Meclis, nazarî olarak bütün Roma vatandaşlarının meclisiydi. Roma otuz - otuz beş kare kilometrelik küçük b ir devletken, bütün vatandaşların bir araya gelmesi müm kün olabilirdi, fakat Roma vatandaşlığı hakkı İtalya’nın hudutlarını aştığı zam an ise, tam amiyle imkânsız b ir hale geldi. Halk Meclisi’nin toplanacağı, Capitolium’da ve şehrin surları üzerinde öttürülen borularla ilân edilen bu meclis, gitgide, siyaset sim sarlarının şam ata ettiği b ir yer halini aldı. Isa’dan önce dördüncü yüzyılda, halkın haklarını ve isteklerini doğru dürüst temsil eden Halk Meclisi, Senato’yu iyiden iyiye denetliyordu. Pünik Harplerinden sonra ise, artık hükm ü kalm ıyan halk m ürakabesinin âciz b ir hâtırasından ibaret kaldı. Artık nüfuzlu adam ları kanun yolu ile denetliyecek b ir kuvvet yoktu.

Roma cum huriyetinde temsilî idare m ahiyetinde hiç

K I S A D Ü N Y A T A R Î H l 141

b i r ş e y ih d a s e d ilm e d i . H a lk ın i r a d e s in i te m s i l e d e c e k m u r a h h a s l a r s e ç ilm e s in i k im s e a k l ın d a n g e ç irm iy o rd u . B u, t a r i h i in c e l iy e n b i r k im s e n in ü z e r in d e d u r m a s ı g e r e k e n ç o k ö n e m li b i r n o k ta d ı r . H a lk M e c lis i, h iç b i r z a m a n A m e r i k a n T e m s i lc i le r M e c lis i v e y a B ü y ü k B r i ta n y a A v a m K a m a r a s ı n e v ’in d e n b i r m ü e s s e s e o lm a m ış t ı r . N a z a r î o la r a k b ü t ü n v a ta n d a ş la r ı s in e s in d e to p lu y o r d u , f i i l iy a t t a ise , h iç b i r ö n e m i k a lm a m ış t ı . B u h a le g ö re , ik in c i P ü n ik H a r b in d e n s o n ra , R o m a v a ta n d a ş ın ın d u r u m u p e k f e n a la ş tı ; f a k ir le ş m iş , ç if t l iğ i , ç u b u ğ u e l in d e n g i tm iş t i ; k â r l ı i ş le r h e p k ö le le r in e lin e g e ç m iş ti; b u d u r u m u d ü z e l te b i lm e k iç in R o m a v a ta n d a ş ın ın e lin d e s iy a s î k u v v e t d e b ı r a k ı lm a m ış tı. S iy a s î d ü ş ü n c e le r in i i f a d e e tm e y e im k â n b u la m ıy a n b i r h a lk ın e lin d e , y e g â n e t e s i r v a s ı ta s ı o la r a k , g r e v v e is y a n k a l ı r . İ s a 'd a n ö n c e ik in c i v e b i r in c i y ü z y ı l l a r d a R o m a ’- n ın iç s iy a s e t t a r i h i h e r t a r a f t a b e l i r e n b i r ta k ım is y a n h a r e k e t le r in in h ik â y e s in d e n ib a r e t t i r . K i ta b ım ız ın h a c m i o z a m a n k i k a r ı ş ık m ü c a d e le le r d e n , a r a z iy i p a r ç a la y ıp e s k id e n o ld u ğ u g ib i, h ü r ç if tç i le r e d a ğ ı tm a te ş e b b ü s le r in d e n , b o r ç la r ın t a m a m ın ın v e y a b i r k ıs m ın ın a f fe d i lm e s i te k l i f le r in d e n b a h s e tm e y e im k â n b ı r a k m ıy o r . İ s a ’d a n ö n c e 73 y ı l ın d a , İ t a ly a y a r ım a d a s ın ın k ö tü d u r u m u , S p a r t a c u s ’u n p e ş in d e n g id e n k ö le le r in i s y a n ı i le b ü s b ü tü n a ğ ır la ş t ı . A s île r a r a s ın d a g la d y a tö r s a v a ş l a r ın a a lış m ış k ö le le r d e b u l u n d u ğ u n d a n . b u i s y a n b i r d e re c e y e k a d a r t e s i r l i d e o ld u . S p a r t a c u s ik i y ıl m ü d d e t le o z a m a n la r s ö n m ü ş b i r y a n a r d a ğ g ib i g ö r ü n e n V e s u v iu s (V e z ü v ) ’u n k r a te r in d e m u k a v e m e t e tt i . F a k a t s o n u n d a , b u a y a k la n m a e n z a l im b i r ş e k ild e b a s t ı r ı ld ı . E s i r e d ile n S p a r ta c u s t a r a f t a r ı a lt ı b in k ö le , R o m a ’d a n g ü n e y e d o ğ r u u z a n a n A p p iu s Y o lu ü z e r in d e ç a r m ıh a g e r i ld i (1. Ö . 71).

Halk artık, kendisine tahakküm eden kuvvetlere karşı b ir daha baş kaldıram adı. Fakat iktidarda bulunan nüfuz sahibi zenginler halkı ezmekle, Roma dünyasında kendilerini de tahakküm ü altına alacak olan yeni b ir kuvvetin, yâni ordu kuvvetinin zuhurunu hazırlam ış oluyorlardı.

İk in c i P ü n ik H a r b in d e n ö n c e , R o m a o r d u s u , k a a b i l i- y e t le r in e g ö re , p iy a d e v e y a s ü v a r i o l a r a k v a z ife g ö r e n h ü r ç if tç i le r d e n m e y d a n a g e lm iş b i r o r d u y d u . B u, y a k ın y e r le rd e y a p ı la c a k s a v a ş l a r iç in ç o k e lv e r iş l i b i r k u v v e tt i , f a k a t d ış m e m le k e tle re g id ip , o r a la r d a u z u n s e f e r le r e k a t l a n a b i le c e k b i r o r d u d e ğ ild i. Ü s te l ik , k ö le le r in g i tg id e ç o ğ a lm a s ı v e ç if t l ik le r in b ü y ü m e s i ile b i r l ik te h ü r ç if tç i a s k e r le r in te m in i d e g ü ç le ş t i . B u d u r u m a ç a r e b u la n , h a l k ın se v d iğ i M a r iu s a d ın d a b i r l id e r o ld u . K a r t a c a m e d e n iy e t in in y ık ı lm a s ın d a n s o n r a K u z e y A f r ik a ’d a y a r ı b a r b a r b i r k ı r a l l ık o la n N u m id y a d e v le t i k u r u lm u ş tu . R o m a , b u d e v le t in k ı r a l ı o la n J u g u r t h a i le ih t i l â f a d ü ş tü v e o n u y e n m e k te p e k b ü y ü k g ü ç lü k le re u ğ r a d ı . B u d u r u m d a n ç o k m ü te e s s i r o la n R o m a ’l ı la r , d e v le t le r in in ş e r e f in e h a le l g e t i r e n b u h a r b i s o n a e r d ir m e s i iç in M a r iu s ’u k o n s ü l y a p t ı la r . M a r iu s , ü c r e t l i a s k e r u s u lü n ü ih d a s e t t i v e o r d u y u s ık ı b i r tâ l im e tâ b i tu t tu . J u g u r t h a z in c ire v u r u l a r a k R o m a ’y a g e ti r i ld i . (1. Ö . 106), M a r iu s d a k o n s ü l lü k s ü re s i b i t t iğ i z a m a n , y e n i k u r u lm u ş l e jy o n la r a d a y a n a r a k m e v k i in d e k a ld ı . R o m a ’d a o n a k a r ş ı k o y a c a k b a ş k a b i r k u v v e t y o k tu . M a r iu s ’la b e r a b e r , R o m a ’n ın k u v v e t v e k u d r e t çe g e liş m e s in in ü ç ü n c ü s a f h a s ı o la n K o m u ta n la r C u m h u r iy e t i s a f h a s ı b a ş la d ı . B u d e v re d e ü c r e t l i le jy o n la r ın k o m u ta n la r ı R o m a â le m in e h â k im o lm a k iç in b i r b ir iy le s a v a ş t ı la r . M a r iu s ’u n k a r ş ı s ın a , e v v e lc e A f r ik a ’d a o n u n e m r in d e s a v a ş m ış b i r a r i s to k r a t o la n S u l la d ik ild i . B u n la r ın h e r ik is i d e s iy a s î m u h a l i f le r in i k ü t le h a l in d e k a t l e t t i le r . B in le rc e in s a n s ü r ü ld ü , ö ld ü rü ld ü , m a l la r ı s a t ı ld ı . B u ik i a d a m ın k a n l ı r e k a b e t l e r in d e n v e S p a r ta c u s is y a n ın ı s o n a e r d i r e n f a c i a l a r d a n s o n r a L u c u llu s , B ü y ü k P o m p e iu s . C ra s - s u s v e J u l ie s C a e s a r 'ın d u r u m a h â k im o ld u k la r ı b i r s a f h a g e ld i. S p a r t a c u s ’u y e n e n L u c u llu s o ld u . B u k o m u ta n A n a d o lu ’y u z a p te t t i . E r m e n is ta n ’a g i r d i v e b ü y ü k b i r s e r v e tle h u s u s î h a y a t a ç e k ild i. C ra s s u s , f ü t u h a t t a d a h a i le r i y e g id e r e k İ r a n ’ı i s t i lâ e tt i , f a k a t P a r t h ’l ı l a r t a r a f ın d a n y e n ilg iy e u ğ r a t ı l ıp ö ld ü rü ld ü . U z u n s ü r e n b i r r e k a b e t t e n

s o n ra , d a P o m p e iu s , J u l iu s C a e s a r t a r a f ın d a n m a ğ lû p e d ilip M ıs ı r ’d a ö ld ü r ü lü n c e (M .Ö . 48), J u l iu s C a e s a r R o m a d ü n y a s ın ın te k h â k im i o l a r a k k a ld ı.

H a lk m u h a y y i le s i J u l iu s C a e s a r ’ın ş a h s iy e t v e e h e m m iy e t in i h a d d in d e n f a z la b ü y ü l te r e k o n u e f s a n e le ş t i rm iş , b i r s e m b o l h a l in e g e t i r m iş t i r . B iz im iç in b u b a ş b u ğ u n b a ş l ıc a ö n e m i; m a c e r a s ı a s k e r le r in h â k im o ld u k la r ı s a f h a ile , R o m a g e n iş le m e s in in d ö r d ü n c ü s a f h a s ın ı te ş k il e d e n İ m p a r a to r lu k D e v r i B a ş la n g ıc ı a r a s ın d a k i in t ik a l d e v r in i te m s i l e tm e s id ir . B u d e v ird e , p e k b ü y ü k İ k t is a d î v e s iy a s î s a r s ın t ı l a r a , d a h il i h a r b e v e c e m iy e t in so y s u z la ş m a s ın a r a ğ m e n , R o m a d e v le t in in s ın ı r la r ı b o y u n a g e n iş le y ip İ s a ’d a n ö n c e k i 100 y ılı c iv a r ın d a a z a m î h a d d in e u la ş m ış t ı r . İk in c i P ü n ik H a r b in in k a r a r s ı z s a f h a l a r ın d a R o m a ’n ın b ü n y e s in d e b i r n e v i z a y ı f la m a o lm u ş , M a r iu s t a r a f ın d a n o r d u n u n k u r u lm a s ın d a n ö n c e d e g e n e a ş ik â r b i r k u v v e t te n d ü ş m e m e y d a n a g e lm iş t ir . S p a r t a c u s ’u n is y a n ı d a ü ç ü n c ü b i r z a a f s a f h a s ın ı te ş k i l e tm iş t ir . J u l iu s C a e s a r , b u g ü n F r a n s a ve B e lç ik a o la n G o l t o p r a k l a r ın d a a s k e r î ş ö h r e t k a z a n m ış t ı r . (B u ü lk e d e o t u r a n k a b ile le r , b i r m ü d d e t iç in K u z e y İ t a ly a ’y ı iş g a l e tm iş , s o n r a A n a d o l u ’y a g e ç e re k , o r a d a G a la t ’l a r a d iy le y e r le ş e n G o l’le r in m e n s u p o ld u ğ u K e lt k a v m in d e n d i r l e r ) . C a e s a r , G a l l ia ’y ı i s t i lâ e d e n C e r m e n ’le r i g e r i p ü s k ü r tm ü ş , G a l l i a ’y ı R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n a i lh a k e tm iş , ik i d e fa C a la is B o ğ a z ın ı g e ç e r e k B ü y ü k B r i ta n y a a d a s ın a ç ık m ış ( İ s a ’d a n ö n c e k i 55 ve 54 y ı l l a r ı ) , f a k a t o r a d a d e v a m lı f ü t u h a t y a p m a m ış t ı r . B u s ı r a d a , B ü y ü k P o m p e iu s , d o ğ u d a H a z e r D e n iz in e d a y a n a n R o m a f ü tu h a t ın ı ta k v iy e v e t a r s in e tm iş t ir .

O z a m a n la r , y â n i İ s a ’d a n ö n c e k i b i r in c i y ü z y ıl ın o r t a s ın d a , R o m a S e n a to 's u h â lâ R o m a h ü k ü m e t in in i t ib a r î m e rk e z i o lm a k ta d e v a m e d iy o r , k o n s ü l le r i v e s a i r m e m u r l a r ı t â y in e d iy o rd u ; b a z ı p o l i t ik a c ı la r v e b u m e y a n d a ü s tü n b i r s im a o la n C ic e ro , c u m h u r iy e t R o m a ’s ın ın b ü y ü k g e le n e k le r in i m u h a f a z a e tm e y e v e k a n u n la r a r i a y e t e s a s ın ı d e v a m e t t i r m e y e u ğ r a ş ıy o r la r d ı . F a k a t İ t a l y a ’d a h ü r

ç if tç i le r le b e r a b e r v a ta n d a ş l ık r u h u d a y o k o lm u ş tu . Ş im d i b u m e m le k e t, h ü r r iy e t i a r z u l a m a m a k la b e r a b e r , o n u n n e o ld u ğ u n u d a b i lm iy e n k ö le le r v e f a k ir le ş m iş in s a n la r m e m le k e tiy d i . S e n a to ’d a k i c u m h u r iy e tç i l id e r l e r in g ü v e n d ik le r i b i r k u v v e t y o k tu , f a k a t s e n a tö r l e r in k o r k tu k la r ı v e a y n ı z a m a n d a e m ir le r i a l t ı n a a lm a k is te d ik le r i b ü y ü k m a c e r a c ı l a r ın a r k a l a r ı n d a le jy o n la r v a r d ı . C ra s s u s , P o m - p e iu s , v e C a e s a r , S e n a to ’y u h iç e s a y a r a k İ m p a r a to r lu ğ u n id a r e s in i a r a l a r ı n d a ta k s im e t t i le r (B ir in c i T r iu m v i r a tu s ) . Ç o k g e ç m e d e n C r a u s s u s t â u z a k la r d a k i C a r r h a e ’d a P a r th '- l ı l a r t a r a f ın d a n ö ld ü rü ld ü , P o m p e iu s ’la C a e s a r ’ın d a a r a l a r ı a ç ıld ı, P o m p e iu s , c u m h u r iy e tç i l e r t a r a f ın a g e ç ti , C a- e s a r 'ın k a n u n la r ı ih lâ l e t t iğ in d e n , S e n a to ’n u n e m ir le r in e i t a a t e tm e d iğ in d e n d o la y ı y a r g ı l a n m a s ın ı g e r e k t i r e n k a n u n l a r ç ık a r ı ld ı .

B ir g e n e r a l in e m r in d e k i k ı t a l a r ı k e n d in e ta h s is e d ile n b ö lg e d ış ın a ç ık a r m a s ı k a n u n a a y k ır ı id i. C a e s a r ’ın k o m u ta b ö lg e s i ile İ t a ly a a r a s ın d a k i s ın ı r R u b ic o n n e h r iy d i . İ s a ’d a n ö n c e k i 49 y ı l ın d a C a e s a r « Z a r la r a tıld ı!» d iy e re k b u n e h r i a ş t ı , P o m p e iu s v e R o m a ü z e r in e y ü r ü d ü . M e m le k e t a s k e r i a la n d a ç o k b ü y ü k g ü ç lü k le r le k a r ş ı la ş t ığ ı z a m a n la r b u b u h r a n d e v ir le r in d e id a r e y i e le a lm a s ı iç in h e m e n h e m e n h u d u t s u z s e lâ h iy e t le r i o la n b i r « D ic ta to r» s e ç ilm e s i R o m a 'd a â d e t t i . P o m p e iu s ’u y e n e n J u l iu s C a e s a r , i lk in o n y ıl iç in , s o n r a d a (M . Ö . 45) ö lü n c e y e k a d a r o lm a k ü z e r e d ik ta tö r i lâ n e d ild i. H a k ik a t t e ise , im p a r a t o r lu ğ u n b a ş ı o lm u ş tu . B ir a r a k ı r a l i lâ n e d ilm e s i b a h is k o n u s u o ld u , f a k a t b e ş y ü z y ıl ö n c e m e m le k e t le r in d e n t a r d e t t ik le r i E t r ü k s le r d e n k a lm a b i r ü n v a n o la n b u k e lim e d e n n e f r e t e d ild iğ i iç in C a e s a r k ı r a l o lm a y ı r e d d e t t i , l â k in t a h t ile i k t id a r ı k a b u l e tt i . P o m p e iu s ’u y e n d ik te n s o n r a C a e s a r M ıs ı r ’a g i tm iş v e o r a d a P to le m e u s ’l a n n s o n u n c u s u o la n M ıs ır ’ın t a n n - k r a l i ç e s i K le o p a t r a i le se v işm iş ti . B u k a d ın , C a e s a r ’ın b a ş ın ı iy id e n iy iy e d ö n d ü r m ü ş e b e n z e r . C a e s a r , M ıs ı r ’d a n d ö n ü ş ü n d e o r a d a n R o m a ’y a t a n r ı - k ı r a j f ik r in i g e t i r m iş t i . H e y k e li b i r m â b e d e k o n u la r a k a l

t ın a « Y e n ilm e z T a n rı» i b a r e s i y a z ıld ı. R o m a ’n ın c a n ç e k iş m e h a l in d e b u lu n a n c u m h u r iy e tç i l iğ i so n b i r d a v r a n ı ş la C a e s a r ’ı S e n a to ’d a . m a k tu l r a k ib i B ü y ü k P o m p e iu s ’u n h e y k e l in in d ib in d e h a n ç e r l iy e r e k ö ld ü rü ld ü .

M u h te r is ş a h s iy e t l e r a r a s ın d a k i b u k a v g a la r o n ü ç yıl d a h a s ü r d ü . L e p id u s , M a r c u s A n to n iu s v e O c ta v ia n u s , C a e s a r ’d a n m ü te ş e k k i l ik in c i b i r T r iu m v i r a tu s k u r u lm u ş tu . O c ta v ia n u s C a e s a r , J u l iu s C a e s a r ’ın y e ğ e n iy d i . O d a d a y ıs ı g ib i, d iğ e r le r in d e n f a k i r o la n , f a k a t e n iy i le jy o n a s k e r le r in i v e r e n b a t ı v i lâ y e t le r in in k o m u ta n l ığ ın ı ü z e r in e a ld ı. İ s a ’d a n ö n c e k i 31 y ı l ın d a c e r e y a n e d e n A c t iu m d e n iz s a v a ş ın d a O c ta v ia n u s te k ö n e m li r a k ib i o la n M a rc u s A n- t o n iu s ’u y e n e r e k R o m a d ü n y a s ın ın b i r ic ik h â k im i o ld u . F a k a t O c ta v ia n u s , J u l iu s C a e s a r ’d a n ta m a m e n f a r k l ı m iz a ç ta b i r in s a n d ı . T a n r ı v e y a k ı r a l o lm a k g ib i h ü ly a la r ı o lm a d ığ ı g ib i, g ö z le r in i k a m a ş t ı r m a y ı a r z u e d e c e ğ i b i r k ı r a l iç e s i d e y o k tu . S e n a to ’n u n v e R o m a h a lk ın ın h ü r r i y e t le r in i ia d e e tt i . D ik ta tö r o lm a y ı r e d d e t t i . S e n a to d a ş ü k r a n ın ı i f a d e e tm e k ü z e r e o n a b ö y le b i r ü n v a n y e r in e , h a k ik i b i r ik t i d a r v e rd i. O n a k ı r a l d e n ilm iy e c e k , « P rin - eeps» v e « A u g u s tu s» d e n ile c e k ti . B ö y lece O c ta v ia n u s , A u - g u s tu s C a e s a r a d iy le i lk R o m a İ m p a r a to r u o ld u (M ilâ t ta n ö n c e k i 37 y ı l ın d a n M ilâ d ın 14 ü n c ü y ı l ın a k a d a r ) .

A u g u s tu s C a e s a r ’ı, T ib e r iu s C a e s a r (M ilâ d ın 14 i lâ 37 v i l l a n ) , C a lig u la , C la u d iu s , N e ro ve b a ş k a l a n v e n ih a y e t T r a ja n u s (98 y ı l ı ) , A n to n iu s P iu s (138 y ılı) v e M a rc u s A u r e l iu s (161 i lâ 180 y ı lla r ı) t â k ip e tt i . B ü tü n b u im p a r a to r la r , le jy o n la r ın im p a r a to r l a r ıy d ı . A s k e r le r t a r a f ın d a n n a s b e d i l i r le r , g e n e o n la r t a r a f ın d a n o r t a d a n k a ld ı r ı l ı r l a r dı. S e n a to y a v a ş y a v a ş R o m a t a r ih in d e n s i l in d i , y e r in i im p a r a to r v e o n u n id a r e m e m u r l a r ı a ld ı . İ m p a r a to r lu ğ u n h u d u t la r ı o s ı r a la r d a a z a m î g e n iş liğ in e u la ş t ı . B ü y ü k B r it a n y a a d a s ın ın ç o ğ u i m p a r a to r lu ğ a i lh a k e d ild i. T ra n s i l - v a n y a z a p te d i lm iş , D a c ia a d iy le y e n i b i r v i lâ y e t o lm u ş tu .

Trajanus, Fırat nehrini geçmişti. H adrianus’un b ir düşüncesi de bize hemen eski dünyanın öbür ucunda yapılmış olan b ir şeyi hatırlatır; gerçekten de, bu im parator, Şi- Huang-Ti gibi, kuzeyli barbarlara karşı su rlar inşa ettirdi. Bu surlardan biri, Büyük Britanya adasını ortasından keser, diğeri Rhein nehri ile Tuna arasındadır. Hadrianus, kendisinden önce Trajanus’un zaptetmiş olduğu yerlerin b ir kısmını terketti.

Roma İm paratorluğunun genişlemesi artık sona erm işti.

ROMA İLE ÇİN ARASINDA

İsa’dan önceki ikinci ve birinci yüzyıllar, insanlık ta rihinde yeni bir safhayı temsil eder. Mezopotamya ve Do- |;u Akdeniz artık ilgileri üzerinde toplıyan merkezler olm aktan çıkmıştır. Gerek Mezopotamya, gerek Mısır, hâlâ münbit, kalabalık, hayli müreffeh memleketlerdi, fakat artık dünyanın merkezi değillerdi. Kuvvet şimdi batıya ve doğuya intikal etmiş bulunuyordu. Artık dünyaya iki büyük im paratorluk olan Roma İm paratorluğu ile yeniden canlanan Çin İm paratorluğu hükmediyordu. Roma sınırlarını Fırat nehrine kadar genişletti, fakat ana-vatandan çok uzakta olan bu sınırı hiçbir zaman aşamadı. F ırat’ın ötesinde Seleucos’ların eski İran ve Hind sömürgeleri birtakım yeni fatihlerin eline geçmişti. Şi-Tuang-Ti’nin ölümünde Tsin sülâlesinin yerini alan Han sülâlesinin elinde bulunan Çin, tâ Tibet yaylasına ve Pam ir dağlarının yüksek geçitleri yolu ile batı Türkistan’a kadar genişlemişti. Fakat genişleme burada durmuştu. Daha öteleri fazla uzaktı.

O zamanın Çin’i, dünyanın en büyük, en iyi siyasî teşkilâtına sahip, en medenî memleketiydi, ve memleketin

gerek yüzölçümü, gerek nüfusu bakım larından da Roma İm paratorluğunun en genişlemiş zam anındaki durum una üstündü. Bu iki devletin aynı dünyada ve aynı zam anda birbirlerinden pek haberleri olmadan yaşayıp gelişmeleri o devir için mümkündü. Gerek deniz, gerek kara nakil vasıtaları bu iki ülkenin doğrudan doğruya temas haline geçmelerine yetecek kadar gelişmiş ve teşkilâtlanm ış değildi.

Bununla beraber Roma ile Çin dikkate değer bir şekilde birbirlerine tesir ettikten başka, aralarındaki Orta Asya ve Hindistan bölgelerine yaptıkları tesir de derin olmuştur. İran ’dan geçen ve deve katarları ve Kızıldeniz ve H indistan sahilleri yolu ile gidip gelen gemiler bu memleketlerle ilk ticaret m ünasebetlerini sağlamışlardır. İsa’dan önceki 66 yılında Pompeius kom utasındaki Roma orduları, Büyüs İskender’in izinden yürüyerek Hazer Denizinin doğu kıyıları boyunca ilerlediler. Milâdın 102 nci yılında Pan-Şan kom utasındaki Çin kuvvetleri Hazer Denizine ulaştı ve Roma’nm kuvvet ve kudreti hakkında bilgi edinmek maksadiyle batıya m em urlar gönderdi. Fakat Avrupa ile Doğu Asya’da aynı devirde yaşam akta olan iki büyük devletin birbirini iyice tanım aları ve doğrudan doğruya münasebete girişmeleri için aradan daha birkaç yüzyılın geçmesi lâzımdı.

Bu iki büyük im paratorluğun her birinin kuzeyinde büyük vahşi bölgeler vardı. Şimdi Almanya olan yerlerin, çoğu orm anlarla kaplıydı; Rusya içinde tâ uzaklara kadar devam edip gelen bu orm anlarda hemen hemen fil büyüklüğünde bir öküz olan Orok’lar barınıyordu. Sonra, Asya’nın büyük dağ silsilelerinin kuzeyinde, b ir çöller ve stepler şeridi, bunların daha kuzeyinde de orm anlar ve buzla örtülü arazi uzanıyordu. Asya'nın yüksek kısmının aoğu taraflarında büyük M ançurya üçgeni yer alıyordu. Güney Rusya ve Türkistan’dan M ançurya’nm içine kadar uzanan bu bölgelerin büyük kısım larında bugün de olduğu gibi, o zam anlar istisnaî iklim kararsızlıkları hüküm

sürerdi. Birkaç yüzyıl boyunca buraların yağm ur rejim inde büyük değişiklikler m eydana gelmiştir. Buraları hain topraklardır. Buralarda uzun yıllar hayvanları ve ziraatı besliyebilecek b ir iklim sürer, fakat bunun ardından ru tubetin azaldığı ve öldürücü b ir kuraklığın hâkim olduğu sert bir iklim gelip yerleşir.

Cermen orm anlarında Güney Rusya’ya ve oradan Türkistan 'a ve G othland’dan Alp’lere kadar uzanan bu vahşi kuzey bölgeleri, Nordik denilen Kuzey ırklarının ve Arî dillerinin ana vatanıdır. Moğolistan’ın doğu stepleri ve çölleri Hun, Moğol, Tatar veya Türk denilen (bütün bu milletler dil, ırk ve yaşayış tarzı bakım larından ak rabadırlar), kavimlerin menşeidir. Nasıl ki, Nordik kavimler durm adan kendi sınırlarını aşıp, güneydeki Mezopotamya ve Akdeniz kıyısı memleketlerine m usallat olmuşa benzerlerse, aynı suretle Hun kabileleri de insan fazlalarını Çin’in meskün bölgelerine akıncı ve fatih olarak göndermişlerdir. Kuzeydeki refah devirleri oralarda nüfusun artm asına sebep olurdu; fakat bunun ardından otlakların zayıflaması ve hayvanların hastalıktan kırılm ası gibi bir olay, kıtlığa uğrıyan cengâver kabileleri güneye saldırt- maya kâfi gelirdi.

Barbarları uzakta tutacak ve h a ttâ im paratorluklarının hudutlarını genişletebilecek kabiliyette iki kudretli devlet, yeryüzünde b ir müddet için aynı zam anda mevcut bulundu. Han İm paratorluğunun Kuzey Çin’den Moğolistan’a yayılması şiddetli ve devamlı oldu. Çin’liler, Çin Seddi'ni aşarak onun ötelerine yayıldılar. İm paratorluk, hudut m uhafızlarının arkasından atları ve sabanlan ile Çin’li çiftçiler ilerliyorlardı. Bunlar, çayırları sürüyorlar, kışlık otlakları hazırlıyorlardı. H unlar memleketi istilâ ederek, halkını kılıçtan geçirdiler. Fakat Çin’lilerin giriştikleri tedip seferleri onları ya çiftçi olarak yerleşip Çin uyruğu olmaya, yahut da gidip başka yaz otlakları a ra m aya m ecbur etti. Bazılan, birinci şıkkı tercih ettiler, ba

K I S A D Ü N Y A T A R l H İ 149

zıları da kuzey-doğu’ya ve doğuya kaçtılar, ve dağ geçitlerinden geçerek batı Türkistan’a göç ettiler.

Moğol atlılarının bu şekilde batı istikam etinde göç etmeleri İsa’dan önceki 200 yılından beriye doğru devam etti. Bu göç hareketi, Arî kabileleri batıya doğru sürüyor, bu kabileler de herhangi bir zaaf anında içeriye dalmak üzere Roma İm paratorluğu hudutlarında fırsat bekliyorlardı. Moğol kırm ası b ir İskit kavmi olmaları muhtemel bulunan P arth ’lar, İsa’dan önce birinci yüzyılda F ırat’a indiler. Büyük Pompeius’un doğuya yaptığı akında ona karşı savaştılar; Crassus’u yenerek öldürdüler; İran’da Se- leucus sülâlesini sona erdirip, onun yerine b ir P arth l’ı kı- ra lla r sülâlesi olan Arsak sülâlesini tesis ettiler.

Fakat aç göçebelere karşı m ukavemet hattının en zayıf tarafları b ir aralık ne batıda, ne de doğuda olmayıp, O rta Asya’da ve sonra da Hindistan’a yol veren Hayber Ge- çidindeydi. Roma ile Çin’in bu satvet asırlarında Moğol akınm a uğrayan memleket Hindistan oldu. Birbirini tâkip eden fatihler Pencab’dan geçerek büyük ovaları istilâ ve talan ve tahrip ettiler. Asoka’nın im paratorluğu dağıldı ve H indistan’ın tarih i b ir müddet için karanlık lara gömüldü. Akıncı milletlerden biri olan Hindu-İskit’ler tarafından ku rulan Kurhan sülâlesi b ir zaman kuzey Hindistan’ı idare ederek b ir dereceye kadar nizam ve asayişi sağladı. Bu istilâ lar yüzlerce yıl devam etti. Milâdın beşinci yüzyılının büyük b ir kısm ında Hindistan «Ephthalite»ler denilen Beyaz H un’lan n istilâsına uğradı. Bunlar, küçük Hind prenslerini haraca bağladıktan başka, bütün memlekete dehşet saldılar. Bu Beyaz H un’lar, her yaz, Türkistan’a hayvan o tlatm aya giderler, her güz de geçitlerden geçerek Hindistan'ı tedhişe gelirlerdi.

İsa’dan önceki ikinci yüzyılda, Roma ve Çin İm paratorluklarının başlarına gelen büyük b ir felâket bu memleketlerin barbarlara karşı mukavemetlerini zayıflatmış olsa gerektir. Bu, görülmemiş b ir şiddetle zuhur edip, Çin’de on b ir yıl tah ribat yapan ve cemiyetin düzenini altüst eden

b i r v e b a s a lg ın ı id i. H a n s ü lâ le s i d ü ş tü v e b u s u r e t le b a ş la y a n n i f a k v e k a r ış ık l ık d e v r in d e n Ç in ’in t a m m â n a s iy le k u r tu lm a s ı a n c a k M ilâ d ın y e d in c i y ü z y ıl ın d a b ü y ü k T a n g s ü lâ le s in in g e lm e s iy le m ü m k ü n o ld u .

H a s ta l ık s a lg ın ı , A s y a ’d a n A v r u p a ’y a s i r a y e t e t t i ve M ilâ d ın 168 in c i y ı l ın d a n 180 in c i y ı l ın a k a d a r b ü t ü n R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n d a t a h r i b a t y a p tı . R o m a ’n ın im p a r a t o r lu k o r d u s u n u d a ş ü p h e s iz c id d î s u r e t t e z a y ı f la t t ı . B u o la y d a n s o n ra , R o m a v i lâ y e t le r i n ü f u s u n u n a z a lm a s ın d a n b a h s e d i ld iğ in i d u y a r ız ; h ü k ü m e t in k u v v e t v e n ü f u z u n d a d a b a r iz b i r b o z u lm a g ö r ü lü r . Ç o k g e ç m e d e n İ m p a r a to r lu ğ u n h u d u t la r ı ö te d e b e r id e g e ç i lm e z lik v a s f ın ı k a y b e d e r . Y e n i b i r N o rd ik k a v im o la n v e İ s v e ç ’te k i a n a - v a ta n l a r ı G o th la n ’- d a n g e le n G o th ’la r , R u s y a y o lu ile V o lg a b ö lg e s in e v e K a r a d e n iz k ıy ı l a r ın a in m iş le r , d e n iz c i l iğ e v e k o r s a n l ığ a b a ş la m ış la rd ı . B u n la r , ik in c i y ü z y ıl ın s o n u n d a H u n ’l a n n b a t ı i s t ik a m e t in d e k i i le r le y iş le r in in t e s i r in i h is s e tm iş o l s a la r g e r e k t i r 247 y ı l ın d a b ü y ü k b i r a k ın h a l in d e k a r a d a n T u n a ’- y a g e le r e k b u n e h r i a ş a n G o th ’la r , b u g ü n S ı r b i s ta n o la n to p r a k l a r d a c e r e y a n e d e n b i r s a v a ş ta , im p a r a t o r D a c iu s ’u b o z g u n u n a u ğ r a t ıp ö ld ü rd ü le r . B a ş k a b i r C e rm e n m il le t i o la n F r a n k 'l a r 236 y ı l ın d a A ş a ğ ı R h e in ’d e k i h u d u t la r ın ı a ş m ış la r v e A lsa z b ö lg e s i A le m a n n i ’le r in i s t i l â s ın a u ğ r a m ış tı. G a l l i a ’d a k i R o m a le jy o n la r ı b u i s t i l â c ı l a r ı g e r i p ü s k ü r t - m ü ş le r d i r , f a k a t B a lk a n y a r ım a d a s ın d a k i G o th ’l a r t e k r a r t e k r a r a k ın l a r y a p m ış la r d ır . B ö y lec e D a c ia v i lâ y e t i R o m a ta r ih in d e n s i l in m iş t i . R o m a ’m n g u r u r u v e n e f s in e i t im a d ı a r t ı k s a r s ı lm ış b u lu n d u ğ u n d a n , ü ç y ü z y ıl b o y u n c a a ç ık v e e m in b i r ş e h i r o la n R o m a 270-275 y ı l l a r ın d a İ m p a r a to r A u r e la n iu s t a r a f ın d a n t a h k im e d ild i.

R O M A İM P A R A T O R L U Ğ U N D A H A L K IN Y A Ş A Y IŞ T A R Z I

İ s a ’d a n ö n c e k i ik i y ü z y ıl z a r f ın d a k u r u l a n v e A u g u s - tu s C a e s a r id a r e s in d e n i t i b a r e n d e g e n e ik i y ü z y ıl m ü d

K I S A D Ü N Y A T A R Î H İ 151

d e tle h u z u r v e e m n iy e t iç in d e g e l iş e n R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n n a s ı l o lu p d a d a ğ ıl ıp y o k o ld u ğ u n u a n la tm a d a n ö n ce , b u b ü y ü k d e v le t in h e r t a r a f ın d a h a lk ın y a ş a y ış t a r z ı ü z e r in d e b i r a z d u r m a k y e r in d e o lu r . Z a m a n ım ız d a n ik i b i n y ıl k a d a r u z a k ta k a la n b a h is k o n u s u d e v ir d e g e re k R o m a İ m p a r a to r lu ğ u iç in d e , g e r e k Ç in ’d e k i H a n İ m p a r a to r lu ğ u id a r e s in d e y a ş ıy a n m e d e n i m il le t le r in h a y a t ı , g i t g id e , o m il le t le r in b u g ü n k ü m e d e n i h a le f le r in in h a y a t ın a b e n z e m e y e b a ş la m a k ta y d ı .

B a tı d ü n y a s ın d a m â d e n i p a r a k u l la n ıy o r d u ; r u h b a n sa - ı ı ı f ın ın d ış ın d a , n e h ü k ü m e t m e m u r u , n e d e r a h ip o la n b irç o k v a r l ık l ı in s a n la r v a rd ı; h a lk e v v e lc e h iç y a p a m a d ı ğ ı ş e k ild e s e rb e s tç e s e y a h a t e d e b i l iy o rd u , ş e h i r le r a r a s ı n d a y o l la r v e b u y o l la r b o y u n c a h a n la r v a rd ı . G e ç m işe v e m e s e lâ İ s a ’d a n 500 y ıl ö n c e s in e k ıy a s la , h a y a t ç o k d a h a s e rb e s t le ş m iş t i . O t a r i h t e n e v v e l, m e d e n î i n s a n la r b i r b ö lg e y e , b i r m e m le k e te , b i r g e le n e ğ e b a ğ lı k a l ı y o r l a r v e ç o k d a r b i r ç e v re iç in d e y a ş ıy o r la r d ı ; s e y a h a t v e t i c a r e t y a l n ız g ö ç e b e le r in y a p a b i ld ik le r i ş e y le rd i .

F a k a t n e R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n , n e d e H a n s ü lâ le s in in h â k im b u lu n d u k la r ı g e n iş ü lk e le rd e y e k n e s a k b i r m e d e n iy e t m e v c u t d e ğ ild i. B ir b ö lg e ile d iğ e r i a r a s ın d a ç o k b ü y ü k m a h a l l i f a r k l a r , m a h iy e t v e s e v iy e b a k ım ın d a n b i r b i r in in z ıd d ı o la n h a r s l a r v a rd ı . O g e n iş R o m a İm p a r a to r l u ğ u n u n ş u r a s ın a b u r a s ı n a d a ğ ılm ış v a z iy e t te k i R o m a g a r n iz o n v e k o lo n ile r i , R o m a t a n r ı l a r ı n a ib a d e t e d iy o r l a r v e L â tin c e k o n u ş u y o r la r d ı ; f a k a t R o m a l ı l a r ın g e l i ş in d e n ö n c e , m e v c u t b u lu n m u ş o la n ş e h i r le r v e s i t e le r y a ş a m a y a d e v a m e d iy o r v e R o m a ’y a tâ b i o lm a k la b e r a b e r , k e n d i k e n d i le r in i id a r e e d iy o r v e h iç o lm a z s a b i r m ü d d e t iç in k e n d i t a r z la r ı n d a k e n d i t a n r ı l a r ı n a ib a d e t e d iy o r la r dı. Y u n a n i s t a n ’d a , A n a d o lu ’d a , M ıs ı r ’d a v e u m u m iy e tle D o ğ u n u n h a r s b a k ım ın d a n Y u n a n ’l ı la ş m ış k ı s ım la r ın d a L â tin c e h i ç b i r z a m a n h â k im d il h a l in e g e lm e d i. B u r a la r d a , m u z a f f e r â n e h ü k ü m s ü r e n d il; Y u n a n c a id i. S o n r a d a n A z iz P a v lu s o la n T a r s u s l u S a u l . B o m a v a ta n d a ş ı o la n b i r

Y a h u d i id i, f a k a t İ b r a n ic e d e ğ il , Y u n a n c a k o n u ş u y o r v e y a z ıy o rd u . İ r a n ’d a k i S e le u c u s s ü lâ le s in i o r t a d a n k a ld ı r a n ve R o m a ’n ın im p a r a to r lu k h u d u t la r ı n ın h a y l i u z a ğ ın d a b u lu n a n P a r t h h a n e d a n ın ın s a r a y l a r ın d a b i le Y u n a n c a r a ğ b e t te o la n b i r d ild i. I s p a n y a ’n ın b a z ı k ı s ım la r ın d a v e K u z e y A f r ik a ’d a , K a r t a c a ’n ın t a h r i p e d ilm e s in e r a ğ m e n K a r ta c a d ili u z u n m ü d d e t k u l la n ı ld ı , R o m a l ı l a r ın a d ı - s a m d u y u lm a z d a n ç o k ö n c e le r i , z e n g in b i r ş e h i r o lm u ş o la n Se- v illa , b i r k a ç m il ö te s in d e k i İ t a l i c a ’d a o r d u d a n ç e k ilm iş R o m a l ı a s k e r le r in k u r d u ğ u b i r ş e h i r b u lu n m a s ın a r a ğ m e n , S a m i m e n ş e l i d i l in i v e S a ftıi m e n ş e l i t a n r ı l a r ı n ı n e s i l le r b o y u n c a m u h a f a z a e tt i . M ilâ d ın 193 ü n c ü y ı l ın d a n 211 in c i y ı l ın a k a d a r im p a r a t o r o la n S e p t im u s S e v e r iu s , a n a d ili o l a r a k K a r ta c a d ili k o n u ş u r d u . L â t in c e y i s o n r a d a n y a b a n cı d il o la r a k ö ğ re n d i; k ız k a r d e ş in in d e L â tin c e y i h iç b i r z a m a n ö ğ re n m e m iş o ld u ğ u v e R o m a ’d a k i e v in d e K a r t a c a d il in in k o n u ş u ld u ğ u r iv a y e t e d il i r .

B u n u n la b e r a b e r , G a l l ia v e B r i ta n y a g ib i m e m le k e tle r i , v e D a c ia ( b u r a s ı a ş a ğ ı y u k a r ı ş im d ik i R o m a n y a ’y a t e k a b ü l e d e r ) v e P a n n o n ia ( M a c a r i s t a n ’ın T u n a g ü n e y in d e k i k ıs m ı) g ib i e v v e lc e ş e h i r le r i , m â b e t le r i v e h a r s l a r ı o lm a y a n v i lâ y e t le r i R o m a L â t in le ş t i rm iş , b u ü lk e le r i i lk d e fa o la r a k m e d e n i le ş t i r m iş t i r . R o m a n ın b u r a l a r d a k u r d u ğ u s i te v e ş e h i r le r d e b a ş la n g ıç ta n i t i b a r e n L â tin c e h â k im o lm u ş , R o m a t a n r ı l a r ı n a ta p ı lm ış , R o m a u s û l v e â d e t le r in e u y u lm u ş tu r . H e p s i d e L â t in c e n in d e ğ iş ik ş e k i l le r in d e n ib a r e t o la n R u m e n , İ ta ly a n , F r a n s ız v e İ s p a n y o l d i lle r i , b iz - le r e L â tin d il v e â d e t l e r in in b u y a y ıl ış ın ı g ö s te r i r . K u z e y B a tı A f r ik a d a n ih a y e t g e n iş ö lç ü d e L â tin c e k o n u ş a n b i r ü lk e h a l in i a ld ı. M ıs ır , Y u n a n i s ta n v e İ m p a r a to r lu ğ u n d o ğ u k ısm ı h iç b i r z a m a n L â tin le ş m e y ip , h a r s v e r u h b a k ı m ın d a n M ıs ı r l ı v e Y u n a n l ı k a ld ı . V e R o m a ’d a b i le a y d ın l a r a r a s ın d a Y u n a n c a s e ç k in in s a n la r a m a h s u s b i r d il o la r a k ö ğ re n il iy o r , Y u n a n e d e b iy a t ı v e Y u n a n b ilim i p e k y e r in d e o la r a k L â t in le r in k in e t e r c ih e d il iy o rd u .

R ir b ir in d e n f a r k l ı u n s u r l a r d a n ç e lm iş o la n b u im p a

ratorlukta, çalışma ve iş yapma tarzları da çeşitliydi. Yerleşik halkın başlıca meşgalesi hâlâ ziraatti. Roma Cumhuriyetinin belkemiğini teşkil eden çalışkan hür çiftçilerin yerini Pünik Harplerinden sonra büyük çiftliklerde ça- iışan kölelerin aldığını söylemiştik. Yunan dünyasında pek değişik ziraat usulleri tatbik edilmişti. A rkadia’da hü r vatandaşlar, kendi topraklarını kendileri işlerlerdi; Sparta’da ise, kolla çalışmak şerefsiz b ir iş sayılır, z iraat de Heilo- tes denilen serflere yaptırılırdı. Fakat artık bunlar ta rihe karışmış şeylerdi; şimdi Yunan tesiri altındaki memleketlerin her tarafında köle usulü kabul edilmişti. Ziraat- çi köleler, birbirinden farklı diller konuştuklarından, b irbirinin dediklerini anlam ayan esirlerdi, veya doğuştan köle olan insanlardı. Bunların arasında zulme karşı koymalarını sağlayabilecek b ir tesanüd, b ir hak geleneği olmadıktan başka, kendileri de okuma yazma da bilm ediklerinden cahildiler. Bu sebeple, köylerde çoğunluğu teşkil ettikleri halde, her hangi b ir başarılı isyan hareketinde bulunam am ışlardır. M ilâttan önceki birinci yüzyılda Sparta- cus’un isyanı, gladiator savaşları için yetiştirilm iş özel bir köle sınıfının isyanı idi. Cum huriyetin son ve im paratorluğun ilk yıllarında İtalya’daki ziraat işçileri, korkunç derecede haysiyet kırıcı muamelelere m âruz kaldılar-, bunların kaçm alarını önlemek maksadiyle geceleri zincire vurulm aları veya kaçtıkları zaman, tanınıp yakalanabilm eleri için başlarının yarısının traş edilmesi âdetti. Evlene- mezlerdi; efendilerinden hakaret görürler, b ir uzuvlarından m ahrum edilebilirler, öldürülebilirler veya arenalarda vahşi hayvanlarla dövüştürmek üzere satılabilirlerdi. Bir köle, efendisini öldürecek olsa, o efendinin evindeki bütün köleler toptan çarm ıha gerilirlerdi. Y unanistan’ın bazı yerlerinde ve bilhassa A tina’da kölelerin nasibi bu derece korkunç olmamakla beraber, gene de pek kötü idi. O sıralarda İm paratorluğun hudutlarını bekleyen lejyonları bozguna uğratarak içeriye dalan b arb ar istilâcılar, hy kölelere düşman gibi değil, kurtarıcı gibi geldi.

K ö le u s û lü b i r ç o k iş le re v e e k ip h a l in d e ç a l ı ş ı la n h e r işe s i r a y e t e tm iş t i . M a d e n o c a k la r ı v e m a d e n s a n a y i i iş le r i , k a d ı r g a l a r d a k ü re k ç i l ik , y o l v e b in a in ş a a t ı , k ö le le r in y a p tığ ı b a ş l ıc a iş le r a r a s ın d a y d ı . E v i ş le r in in d e h e m e n h e m e n h e p s i k ö le le r t a r a f ın d a n g ö r ü lü r d ü . Ş e h i r le r d e v e k ö y y e r le r in d e k e n d i iş le r i iç in ç a l ı ş a n v e h a t t â p a r a m u k a b i l in d e b a ş k a la r ı iç in ç a l ı ş a n h ü r a d a m l a r v e y a a z a d e d i lm iş k ö le le r d e v a rd ı . B u n la r , k ö le iş ç i le r le r e k a b e t h a l in d e ç a l ı ş a n v e p a r a ile iş g ö r e n y e n i b i r işç i s ı n ı f ın a m e n s u p z ir a a tç i , iş ç a v u ş u v .s. g ib i in s a n la r d ı ; f a k a t b u s ın ı f ın u m u m î n ü f u s u n n e k a d a r ım te ş k il e tm iş o ld u ğ u n u b i lm iy o ru z . H e r h a ld e y e r in e v e d e v r in e g ö re b u n is p e t ç o k d e ğ iş ik o lm u ş o ls a g e r e k t i r . S o n ra , k ö le l ik s is t e m in d e d e d e ğ iş ik l ik le r o ld u . M e se lâ , g e c e le r i z in c i re v u r u la n , ç if t l iğ e v e y a t a ş o c a ğ ın a k ı r b a ç la s e v k e d ile n k ö le l e r o ld u ğ u g ib i, e f e n d is in e t a tm in e d ic i b i r a id a t ö d e m e k ş a r t iy le h ü r b i r in s a n g ib i k e n d i t a r l a s ın ı iş le m e s in e , s a n a t ın ı i c r a e tm e s in e v e y a e v le n m e s in e m ü s a a d e o lu n a n k ö le le r d e v a rd ı . S i lâ h l ı k ö le le r d e v a r d ı . M i lâ t t a n ö n c e k i 263 y ı l ın d a P ü n ik H a r p le r i d e v r in in b a ş la n g ıc ın d a , E tr ü s k 'le r - d e n k a lm a b i r s p o r o la n k ö le s a t ın a l ıp b a ş k a k ö le le r le ö le s iy e d ö v ü ş tü r m e k â d e t i ih y a e d ild i. B u s p o r ç a b u c a k y a y ıld ı v e ç o k g e ç m e d e n h e r z e n g in v e n ü f u z lu R o m a ’lı g la - d ia tö r l e r b e s le m e y e b a ş la d ı ; b u n la r , b a z a n a r e n a l a r d a d ö v ü ş m e k le b e r a b e r , a s ı l v a z i f e le r i e f e n d i le r in e m u h a f ız l ık e tm e k ti . B u n d a n b a ş k a , b i lg i l i k ö le le r d e v a r d ı . C u m h u r i y e t in s o n r a k i d e v ir le r in d e , y ü k s e k b i r m e d e n iy e te s a h ip o la n Y u n a n . K u z e y A f r ik a v e A n a d o lu s i te le r i f e th e d ilm iş ti; b u r a l a r d a n b i r ç o k b i lg i l i k ö le le r g e t i r i lm iş t i . İy i a i l e le re m e n s u p R o m a ’lı g e n ç le r in m ü r e b b i le r i , u m u m iy e tle k ö le le rd e n o lu rd u . Z e n g in R o m a 'l ı la r ın k ü tü p h a n e c i l e r i ve k â t ip le r i d e k ö le le rd e n o lu rd u . B u g ib i R o m a l ı la r ın t ıp k ı b i r e r k ö p e ğ i o lm a s ı g ib i, b i r e r ş a i r i o lu r d u . E d e b iy a t k ü l t ü r ü v e k ılı k ı r k y a r a n , h e m p ıs ı r ık , h e m k a v g a c ı te n k id g e le n e k le r i iş te b u k ö le l ik h a v a s ı iç in d e g e liş ti . B azı m ü te ş e b b is i n s a n la r , g e n ç k ö le le r in z e k î o la n la r ın ı s a t ın a l a

rak okutturup, yetiştirirler, sonra pahalıya satarlardı. Köleler, müstensihlik, kuyum culuk vesaire gibi hüner isteyen b ir sürü iş için yetiştirilirlerdi. Fakat zenginler, cum huriyet devrinin başlangıcı ile büyük veba salgınını takip eden çözülme arasında geçen dört yüz yıl zarfında kölelerin durum unda büyük değişmeler oldu. İsa’dan önceki ikinci yüzyılda köle boldu, insanlar da kaba ve haşindi; o zam anki köleler, her türlü haktan m ahrum oldukları gibi, tahayyül edilebilecek en kötü muameleler de kendilerine reva görülürdü. Fakat Milâdın birinci yüzyılında Roma medeniyetinin kölelere karşı takındığı tavırda hayli salâh hasıl olmuştu. Bir kere, esirler artık o kadar bol değildi, bu yüzden köleler de pahalıydı. Sonra, köle sahipleri kölelerinden sağladıkları fayda ve hizmetlerin bu biçarelerin izzetinefsine saygı gösterilmekle arttığını anlam aya başlamışlardı. Fakat aynı zam anda cemiyetin m ânevi seviyesi yükseldiğinden, vicdanlarda adalet hissi de uyanıyordu. Y unanlıların medenî zihniyeti R om alıların huşunetini yumuşatıyordu. Böylece, zulümlere bir hudut çizildi; efendiler artık kölelerini vahşi hayvanlarla boğuşturulm ak üzere satam az oldular; kölelere m ahdut da olsa bir mülkiyet hakkı tanındı, şevkle çalışsınlar diye onlara ücret verildi, onlar için b ir nevi evlenme şekli tespit edildi. Birçok ziraat şekilleri ekip halinde çalışmaya elverişli değildirler veya ekip halinde çalışmayı ancak bazı mevsimlerde icabettirirler. Bu şartların hâkim olduğu bölgelerde çok geçmeden köleler «serf» oldular; bun lar elde ettikleri m ahsulün b ir kısmını toprak sahibine verirler veya bazı mevsimlerde onun için çalışırlar. Milâdın ilk iki yüzyılındaki Lâtince ve Yunanca konuşan ve bu im paratorlukta hü r yaşam anın gururunu hissetmiş olanların ne kadar küçük b ir azınlık teşkil etmiş bulunduğunu böylece gördükten sonra bu devletin neden alçalıp zeval bulduğunu anlarız. Aile hayatı dediğimiz şey, düşünmeye ve çalışm aya elverişli, itidalli b ir hayatın sürüldüğü aile yuvaları bu im paratorlukta pek a? rastlanan şeylerdi; mektep

ler ve kolejler pek azdı. H ür irade ve h ü r zekâya hiçbir yerde rastlam ak mümkün değildi. Bu im paratorluktan kalan ve insanda hayranlık y a ra tan büyük yollar, m uhteşem bina harabeleri ve kanun ve devlet kudreti gelenekleri, bütün bu maddî ihtişamın zedelenmiş iradeler, pısırıklaşmış zevkler ve soysuzlaşmış a rzu lar üzerine bina edilmiş olduğunu gözümüzden kaçırm am alıdır.

Cebrin ve zulmün hâkim olduğu bu muazzam ülkeye hükmeden küçük azınlık bile huzursuzluk içinde yaşamıştır; hürriyetin ve saadetin meyveleri olan sanat, edebiyat, fen ve felsefe, bu hava içine soysuzlaşıp zaafa uğram ışlardır. Pek çok kopyecilik ve taklit, birçok sanat sahtekârı, birçok bilgiç âlim köle vardı, fakat dört yüzyıl zarfında bütün Roma İm paratorluğu küçücük A tina sitesinin bir asırlık satvet devrinde m eydana getirdiği cesur ve asil fikir m ahsullerinin yanında yer alabilecek hiçbir şey hasıl edememiştir. Atina, Roma’nın tesiriyle inh ita ta uğradı. İskenderiye bilimi de ehem m iyetini kaybetti. Anlaşılan, o sıra larda insanlığın zekâsı b ir alçalm a devresinde bulunuyordu.

ROMA İMPARATORLUĞU DEVRİNDE DİNÎ GELİŞME

Milâdın birinci ve ikinci yüzyıllarında bu Lâtin ve Yunan İm paratorluğu idaresinde yaşayan insanlığın ruhu, huzursuzluk ve yeis içinde idi. Her yerde cebir ve zulüm hüküm sürüyordu; gu ru r ve ihtişam vardı, fakat şerefli, ruh huzuru ve ahenkli hayat gibi şeyler pek yoktu. Nasipsizler sefalet içinde yaşıyorlar, hor görülüyorlar, talihliler de endişe içinde öm ür sürüyorlar, durm adan yeni yeni nim et ve im tiyazlar peşinde koşuyorlardı. Birçok şehirlerde hayatın merkezi, insanların hayvanlarla döğüştürül- çlüğü, işkence içinde öldürtüldüğü kanlı arenalardı. Amfi

t e a t r ’l a r , R o m a h a r a b e le r in in e n k a r a k t e r i s t i k o la n la r ıd ı r . H a y a t b u ş e k i ld e s ü r ü p g id e r k e n , in s a n la r ın y ü r e k le r in d e k i h u z u r s u z lu k k e n d in i d e r in b i r d in e n d iş e s i ş e k lin d e g ö s te r iy o rd u .

A r i k a b i le le r in i lk d e f a o la r a k k ü t le h a l in d e ip t id a î m e d e n iy e t le r in h ü k ü m s ü r d ü ğ ü ü lk e le r i i s t i l â e tm e y e b a ş la d ık la r ı g ü n le r d e n i t i b a r e n e sk i m a b e t t a n r ı l a r ı n ın v e r a h ip le r in y a y e n i d u r u m la r a i n t i b a k e tm e le r i , y a h u t d a o r t a d a n k a lk m a la r ı t a b i î id i. Y ü z le rc e n e s i l b o y u n c a , e s m e r im s i in s a n m e d e n iy e t le r in e m e n s u p z i r a a tç i k a v im le r , m a b e t le r in i h a y a t v e d ü ş ü n c e le r in in m e rk e z i y a p m ış la r d ı . O n la r ın d ü ş ü n c e le r in i e n f a z la iş g a l e d e n ş e y le r , ib a d e t , d in g e le n e k le r in i b o z m a k ta n ç e k in m e , k u r b a n â d e t l e r in i y e r in e g e t i r m e v e a s l ın a n ü f u z e d ile m e y e n b i r ta k ım d in h a k ik a t le r in e k ö r ü k ö r ü n e in a n m a z a r u r e t i id i. A r î le ş m iş b i r â le m e m e n s u p b u lu n d u ğ u m u z iç in , o n la r ın t a n r ı l a r ı b iz le re a c a y ip v e a k la a y k ır ı g ib i g ö r ü n ü r l e r s e d e , e sk i k a v im le r iç in b u t a n r ı l a r t e s i r l i b i r r ü y a d a g ö r ü lm ü ş ş e y le r in in a n d ı r ı c ı l ık v a s f ın ı h a iz d i . S u m e r y a ’d a v e y a M ıs ı r ’d a b i r s i te d e v le t in b a ş k a b i r s i te d e v le t t a r a f ın d a n f e t h e d ilm e s i t a n r ı v e t a n r ı ç a l a r ı n d e ğ iş m e s in e v e y a h iç o lm a z s a a d la r ın ın b a ş k a la ş m a s ın a s e b e p o lu y o r id iy s e de , f e th e d ile n d e v le t in ib a d e t ş e k li v e r u h u o ld u ğ u g ib i k a l ı y o r , u m u m i m a h iy e t in d e b i r d e ğ iş ik l ik o lm u y o rd u ; a y n ı r ü y a , ş a h ı s l a r ı d e ğ iş m e k s u r e t iy le d e v a m e d ip g id iy o rd u . S a m î ı r k t a n i lk f a t ih le r , z ih n iy e t b a k ım ın d a n S ü m e r ’le re y a k ın o ld u k la r ın d a n , h â k im iy e t l e r i a l t ı n a a ld ık la r ı M e z o p o ta m y a m e d e n iy e t in in d in in i f a z la d e ğ iş t i r m e d e n k a b u l e t t i le r . M ıs ı r h i ç b i r z a m a n k e n d is in e b i r d in in k ı lâ b ı g e ç i r te c e k d e re c e d e b o y u n d u r u ğ a g irm e d i . G e re k P to le m e u s ’- 1ar, g e r e k s e C a e s a r ’l a r d e v r in d e t a p ın a k la r ı , s u n a k la r ı ve r a h ip l e r i e s a s i t ib a r iy le M ıs ı r ’lı k a ld ı .

C e m iy e t v e d in â d e t le r i , b i r b i r i n e b e n z e y e n k a v im le r a r a s ın d a f e t i h l e r d e v a m e t t iğ i m ü d d e tç e b i r m â b e d in v e b ö lg e n in t a n r ı s ı i le b i r d iğ e r in in k i le r i b i r b ir iy le k a r ı ş t ı r ı p b i r le ş t i r m e k m ü m k ü n d ü , ik i t a n r ı m a h iy e t i t ib a r iy le a y n ı

oldukları zam an da ikisi b ir tanrı oluyordu. Rahipler ve halk, onları başka adlarla anılan aynı tanrı addediyorlardı. Tanrıların böylece birleştirilmesine «theokrasia» denilir; İsa’dan önce binlerce yıl sürüp gitmiş olan büyük fütuhat devri de bir «theokrasia» devri olmuştur. Büyük bölgelerde mahalli tanrıların yerini umumî bir tanrı aldı. Öyle ki, nihayet Babil’de İbrani peygam berleri bütün dünya için tek b ir Adalet Tanrısı ilân ettikleri zaman, insanlık bu fikri benimseyecek durum a erişmiş bulunuyordu.

Fakat ekseriya, tanrılar, birbirinden çok farklı olduklarından, birleştirilmeleri mümkün olmuyor, bu takdirde aralarında akla uygun bir yakınlık tesis edilerek gruplandırılıyorlardı. Meselâ, b ir dişi tanrı (Yunanlıların gelmesinden önce Ege dünyasının birçok ana tanrıçaları vardı) erkek bir tanrı ile evlendiriliyor, bir hayvan veya yıldız tanrı insanlaştırılıyor, meselâ bir yılan veya güneş tezyini, b ir şekil veya remiz haline getiriliyordu. Mağlûp bir milletin tanrısı galip milletin tanrıların ın hasmı olan bir şer tanrısı halini alıyordu. Teoloji tarihi mahalli tan rıların böylece intibak ettirilmeleri, birleştirilm eleri veya akla yakın hale getirilm elerinin hikâyeleriyle doludur.

Mısır site devletler halinden birleşik b ir kırallık haline doğru yol aldıkça, bu «theokrasia» sistemi çok ta tbik edildi. Başlıca tanrı, kendisine hasat kurbanı verilen ve yeryüzündeki maddî tezahürü Firavun olan Osiris idi. Osiris, ölür ölür dirilirdi; o yalnız ekim ve hasa t değil, mantıki bir teşmil yoluyla da, insanlar için ölümsüzlüğe erişme vasıtasıydı. Osiris’i temsil eden rem izler arasında, yeniden hayata doğmak için yum urtalarını gömen geniş kanatlı b ir donuzlan böceği, batıp batıp doğan ateşten bir güneş de vardı. Osiris, sonraları Apis oldu. Bu kutsal bir öküzdü. Osiris’in yanında tanrıça îsis vardı. Bir adı da Hathor olan İsis, hem inek tanrıça, hem hilâl, hem de deniz yıldızı idi. Osiris ölür, İris de Horus’u doğurur. Bu sonuncu, atm aca tanrıdır, şafaktır ve büyüyüp Osiris olacaktır. îsis’i, temsil eden şekiller onu hilâl üzerinde oturup,

K I S A D Ü N Y A T A R I H t

kucağında Horus’u tu ta r vaziyette gösterirler. A ralarında m antıki bir yakınlık bulunm ayan bütün bu unsurlar, insanlığın henüz sistemli bir tarzda düşünmeye başlamamış bulunduğu devirlerde rüya gibi hayal edilmiş şeylerdir, Bu üçlü gruptan başka, köpek başlı Anubis, karanlık gece, insan yiyen, kötülüğe tahrik eden tan rılar gibi tanrıların ve insanların düşmanı olan talî mahiyette birtakım Mısır tanrıları daha vardı.

Her din sistemi, zam anla insanların ruhuna intibak eder ve hiç şüphe yok ki, bu akla aykırı ve h a ttâ kaba saba rem izler M ısır’lılar için hakiki dindarlık ve teselli vasıtaları olmuştur. Ölümsüzlük arzusu, M ısırlıların zihnini çok işgal eden b ir şeydi ve M ısır’ın dinî hayatı da işte bu arzu etrafında dönüyordu. Mısır, dini o zam ana kadar hiçbir dinin olmadığı derecede bir ölümsüzlük dini idi. Mısır yabancı fatihlerin istilâsına uğrayıp da Mısır tanrıları, siyasî tesirlerinden kaybedince, ölümden sonra kavuşulup bu dünyadaki hüsranları telâfi edecek olan bir hayata hissedilen iştiyak büsbütün kuvvetlendi.

Y unanlılar tarafından fethinden sonra İskenderiye şehri M ısır’ın dinî hayatının ve şüphesiz bütün Hellen dünyasının din hayatının merkezi haline geldi. I. Ptolemeus’un yaptırdığı Serapeum mâbedinde üçlü b ir tanrı grubuna ta pılıyordu. Bu tan rılar Serapis (Osiris-Apis’in yeni adı), İsis ve H orus’tu. Bunlar ayrı ayrı tan rılar değil, tek b ir tan rının m uhtelif veçheleri addediliyorlardı; Serapis, Y unan’- lıların Zeus’u, R om alıların Jüp iter’i ve İran lIların güneş tanrısı ile aynı şey sayılıyordu. Bu ibadet şekli Hellen nüfuzunun yayıldığı her yere, ha ttâ kuzey H indistan’a ve batı Çin’e sirayet etti. Yeryüzündeki süflî hayatı tâvizlerle telâfi edecek bir âhiret hayatı fikri, halkın hayatının ümitsiz b ir sefalet içinde geçtiği dünyam ızda şevkle k arşılandı. Serapis’e «Ruhların Kurtarıcısı» denildi. O devrin İlâhilerinde: «Ölümümüzden sonra da o bizleri korum aya devam edecek» deniliyordu. İsis de kendine pek çok âbit çekiyordu. İsis m abetlerinde bu tanrıçanın kollan arasın

daki Horus ile olan tasvirleri onu, Cennetin Kıraliçesi olarak gösteriyordu. Bu tasvirlerin önünde kandiller yakılıyor, tanrıçaya adaklar adanıyor, bekârlığa ahdetmiş başı tıraşlı rahipler ona mahsus sunakta nöbet tutuyorlardı.

Roma im paratorluğunun genişlemesi, batı A vrupa’nın kapılarını bu ibadete açtı. Serapis-lsis mâbetleri, rahiplerin şarkıları ve ölümsüz bir hayata ulaşm a ümidi, Roma sancakları ile birlikte tâ îskoçya ve Hollanda’ya kadar gitti. Fakat Serapis dininin birçok rakipleri vardı. Bunların er> önemlisi M ithraism ’di. Menşei İran olan bu dinin esası, kutsal boğa kurban eden M ithras hakkındaki unutulmuş bir efsaneydi. Bu, her halde, karışık ve ince Se- rapis-îsis dininden çok daha iptidaî olan ve insanlığı tâ Heliolithik devrinin kanlı ibadet şekillerine avdet ettiren bir ibadet tarzı idi. M ithras dini ile ilgili âbidelerde, boğanın bağrından daim a bol akan akar, bu kandan yeni bir hayat fışkırdığına inanılır. M ithras dinine girenler, ku rban edilen boğanın kanında yıkanırlardı. Bunun için de boğanın kurban edildiği b ir çatm a sunağın altında dururlar, boğanın kanının akıp vücutlerini kaplamasiyle o dinde rüşde ermiş olurlardı.

Gerek bu iki din, gerekse ilk Roma im paratorları zam anında kölelerin ve vatandaşların sadakatini temin etmek isteyen diğer birçok dinler, ferdin kurtu luşunu ve ölümsüzlüğünü hedef tu tan şahsi dinlerdi. Daha eski dinler, şahıs için değil, cemiyet içindi. Eski tarzın tanrıları, evvelâ şehrin veya devletin tanrısı, ancak ondan sonra fertlerin tanrısı idi. Kurban fertler için değil, cemiyet için verilir, içinde yaşanılan dünyanın kollektif hacetleriyle ilgili bulunurdu. Fakat ilkin Yunan’lılar ve işte şimdi de R om alılar dini siyasetten ayırmışlardı. M ısırlıların geleneğine uyarak din öteki âleme, fâni âleme çekilmişti.

Ferdin ölümsüzlüğünü esas olarak alan bu yeni dinler, insanların kalbini ve din heyecanlarını devlet dinlerinden ayırdıysa da, onların yerini alamadı. İlk Roma imparatorları zam anında site adına lâyık b ir Roma sitesi

nin m utlaka her çeşit tanrıya ait mabetleri bulunurdu. Roma’nın büyük tanrısı olan Capitolium Juppiter’i için, b ir m âbet bulunurdu; belki iktidardaki Caesar için de bir mabet bulunurdu, çünkü Caesar’lar, F iravunlar’dan tanrı olabilmeyi öğrenmişlerdi. Bu gibi mâbetlerde m ütem adiyen siyasi mahiyette ruhsuz ibadet törenleri yapılır, isteyen gidip sunacağını sunar ve im paratora sadakatini gösterm ek için bir tutam günlük yakafdı, Fakat başı darda kalan kimselerin yardım ve teselli bulm ak için gittikleri yer Cennetin Kıraliçesi sevgili Apis’in mâbediydi. M ahallî tan rılar da vardı. Meselâ, Sevilla uzun zam an eski K artaca tanrısı Venus’a taptı. Şüphe yok ki, ya b ir m ağarada, yahut da b ir yeraltı mâbedinde lejyon askerlerinin ve kölelerin devam ettiği b ir mâbette M ithras’a da ibadet ediliyordu. Ve muhtemelen Y ahudiler de b ir sinagog’da toplanarak Kitab-ı M ukaddeslerini okuyorlar ve bütün yeryüzünün görünmeyen Tanrısına olan im anlarını teyid ve takviye ediyorlardı. Bazen, devlet dininin siyasetle ilgili tarafları konusunda Y ahudi’lerle Roma’lılar arasında ihtilâflar çıkıyordu. Yahudi’ler, kendi Tanrılarının putperestliğe m üsam aha etmeyen kıskanç bir Tanrı olduğunu ileri sürerek Caesar için yapılan kurban törenlerine iştirak etmek istemiyorlardı. Hattâ, putperestlik etmek kor- kusiyle Roma bayrağını bile selâmlamıyorlardı.

Doğuda, Budda zam anından çok önceleri, mânevi kuvvet kazanm ak için hayatın nim etlerinin çoğundan el çeken, böylece evlenmeyip mülkiyet de istemeyen, hayatın cebir ve tazyiklerinden kurtulm ak için yalnızlık ve riyazet içinde geçen im sakkâr b ir hayatı tercih eden münzevî erkekler ve kadınlar vardı. Bizzat Buddha münzevilerin aşırı hareketlerine karşı cephe almışsa da, şakirtlerinin bir çoğu en sert yaşayış kaidelerine tâbi olan lceşiş- varî b ir hayat sürm üşlerdir. Mahiyetleri pek iyi bilinmeyen bazı Yunan tarikatleri de böyle b ir yol takip etmiş

l e r v e h a t t â n e f is le r in e z u lm e tm e y i k e n d i l e r in i b a z ı u z u v - J l a r ın d a n m a h r u m b ı r a k m a k d e re c e s in e v a r d ı r m ış la r d ı r . Y a h u d iy e ü lk e s i ile İ s k e n d e r iy e ’d e k i Y a h u d i c e m a a t le r in d e m ü n z e v i le r k e z â M ilâ t ta n ö n c e k i b i r in c i y ü z y ıld a p e y d a o lm u ş la r d ı r . İ n s a n la r , c e m a a t h a l in d e d ü n y a y ı te rk e - d e re k k e n d i le r in i r iy a z e t v e i t ik â f a h a s r e d iy o r la r d ı . E sse - ; n i ’l e r t a r i k a t i b u n la r d a n b ir iy d i . M i lâ t t a n s o n r a k i b i r in c i 0 ve ik in c i y ü z y ıl la r d a , d e v r in b ü y ü k s ık ın t ı l a r ın d a n k u r tu - i lu p , s e lâ m e te e r m e k m a k s a d iy le b ü tü n y e r y ü z ü n d e b ö y le - jj ce d ü n y a d a n e l e te k ç e k m e te m a y ü lü v a rd ı . M ü e ss e s n i- j z a m la r a , r a h ip le r e , m â b e d e , k a n u n a v e te a m ü lle r e o la n o ' e sk i i t im a t t a n e s e r k a lm a m ış t ı . N e f s i - e m m a re d e n b u m â n e v i e m n iy e ts iz lik , h e r ş e y d e n f e r a g a t v e i h t iy a r î ı s t ı r a p j p a h a s ın a d a o lsa , t a tm in e d ilm e y e ç a l ı ş ı la n b u h u z u r iş- ) t iy a k ı , iş te h e r t a r a f t a h ü k ü m s ü r e n k ö le lik , z u lü m , k o r - ] k u , e n d iş e , i s r a f , ih t i ş a m v e s e f a h a t h a v a s ı iç in d e d ü n y a yı s a rm ış t ı . S e r a p e u m m â b e d in i g ö z y a ş la r ı iç in d e k i nâ- d im le r le d o ld u r a n ve y e n i y e n i s â l ik le r i k a n k o k a n k a ? v e tli M i th r a s m a b e t le r in e s ü r ü k le y e n b u d u r u m d u .

İSA’NIN ÖĞRETİMİ

H ır is t iy a n l ığ ın H r is to s ’u o la n İsa , i lk R o m a im p a r a to r u A u g u s tu s C a e s a r , R o m a ’d a h ü k ü m s ü r d ü ğ ü s ı r a d a , Y a- h u d iy e ’d e d ü n y a y a g e ld i. İ s a ’n ın a d ın a d o ğ u p y ü k s e le c e k o la n b i r d in i le r id e b ü tü n R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n r e s m i d in i h a l in i a la c a k t ı .

B u r a d a t a r ih l e d in b i lg is in i b i r b i r i n d e n a y ı r m a k lâ z ım d ır . H ı r i s t iy a n la r ın b ü y ü k b i r k ıs m ı iç in İsa , i lk in Y a h u d i ’le r in ta n ın m ış o ld u k la r ı R a b b e l Â le m in ’in b i r te c e s s ü s ü d ü r . T a r ih ç i h a k ik î b i r t a r ih ç i k a lm a k , y â n i b i t a r a f k a l m a k ş a r t iy le , b u in a n ış ı n e k a b u l , n e d e r e d d e d e b il i r . M a d d î o l a r a k İsa , in s a n la r a b i r in s a n ş e k l in d e g ö r ü n m ü ş tü r v e t a r ih ç i d e o n u b i r in s a n o la r a k e le a lm a k z o r u n d a d ı r .

162 K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ ■

Tiberius Caesar’ın hüküm darlığı sırasında, Yahudiye’- de ortaya çıkan İsa, bir peygam berdir. O da kendisinden önceki Yahudi peygam berleri tarzında vâız ve irşa tta bulunm uştur. O rtaya çıktığı sırada otuz yaşlarında olan bu peygam berin vâızlarına başlam adan önceki hayatı tam amen meçhuldür.

İsa’nın hayatı ve öğretimi hakkında bütün bildiklerimiz; sayıları dört olan İncillere dayanıyor. Bunların dördü de sarih olarak aynı insanı anlatm aktadır; onları okurken böyle b ir insanın yaşamış bulunduğuna ve icat edilmiş olamayacağına inanılır.

Fakat nasıl ki, G autam a Budda’nın şahsiyeti, sonraki Buddizm tarafından bağdaş kurm uş hissiz b ir insan şeklindeki altından b ir pu ta kalbedilerek soysuzlaştırılıp anlaşılmaz bir hale getirilmişse, İsa’nın zayıf bünyeli ener- iik şahsiyetinin de modern H ıristiyan sanatının hatalı bir saygı duygusu ile m eydana getirdiği, realiteye aykırı, beylik İsa suretleriyle çok bozulmuş bulunduğu hissediliyor. İsa, cebinde meteliği olmayan, Yahudiye’nin güneşten kavrulan tozlu yollarında dolaşıp duran, şunun bunun verdiği yiyecekle kam ını doyuran b ir vâizdi. Halbuki o, bize daima, saçları taralı, ü s tü -b aş ı tertemiz, dimdik duruşlu ve sanki havada kayarcasına dolaşan hareketsiz b ir insan halinde sunuluyor. Sadece bu hal bile, hikâyenin özü ile m utaassıp dindarların acemice ilâve ettikleri süsleri birbirinden ayırdedemeyen birçok insanların nazarında İsa’yı reel olmayan, inanılm az b ir şey haline getirmeye yetiyor.

Bu lüzumsuz teferruatı ayıklayacak olursak, karşım ızda, tamamiyle insan olan, ateşin ve heyecanlı, çabuk hiddete kapılabilen ve basit olduğu kadar derin b ir doktrin vâzeden b ir yaratık kalır. Bu doktrinin temeli: Tanrının, şefkati um um a şâmil b ir Baba olduğu ve günün birinde yeryüzünde Tanrı Saltanatının hüküm ran olacağıdır. İsa’nın çok cazip b ir şahsiyeti vardı. Cazibesine kapılanların kalbini aşk ve cesaretle doldurur, onları peşinden siirük-

lerdi. Onu gören zayıfların ve hastaların yüreklerine ferahlık gelir, ıstırapları dinerdi. Fakat çarm ıhta o kadar çabuk can verdiğine bakılırsa, bizzat kendisi zayıf ve çelimsiz olmuş olsa gerektir. Bir rivayete göre, gerileceği çarmıhı âdet gereğince idam yerine kadar taşım aya zorlandığı zaman, düşüp bayılmıştır. İsa üç yıl memleketinde dolaşarak doktrinini tâlim etti, sonra Kudüs’e geldi ve orada, Yahudiye’de garip bir idare kurm aya yeltenmekle suçlandırıldı ve bu suçla yargılanarak iki hırsızla birlikte çarm ıha gerildi. Bu iki hırsız ölmeden çok önce, onun ıstırapları sona ermişti.

İsa’nın öğretiminin temeli olan T ann Saltanatı doktrini hiç şüphe yok ki, insan düşüncesini tahrik eden ve kafasını değiştiren en büyük ihtilâl doktrinlerinden biridir. O zamanki dünyanın bunun m ânasını iyice kavrayam amış olması ve insanlığın yerleşmiş itiyad lanna ve mües- seselerine meydan okum asından ürkm üş bulunm ası pek de şaşılacak b ir şey değildir. Çünkü, Tanrı Saltanatı, İsa’nın tâlim etmiş olduğu anlaşılan şekliyle, birbirini yiyen insanların hayatında tam b ir değişme ve temizlenme, içte ve dışta köklü b ir temizlenme isteyen ve bu hususlarda m üsam aha tanım ayan bir doktrindi. Bu kudretli öğretimin m uhafaza edilmiş kısmını öğrenmek isteyen okuyucular İncil’leri okum alıdırlar. Biz burada sadece İsa doktrininin yerleşmiş düşüncelerle karşılaşm ası neticesinde meydana gelen mücadelelerden bahsedeceğiz.

Yahudiler bütün kâinatın biricik Tanrısı olan Allahın b ir Adalet Tanrısı olduğuna inanıyorlardı; fakat onu aynı zam anda kendisiyle pazarlık da edilebilen b ir Tanrı addediyorlardı. Nitekim bu Tanrı, Y ahudi’lerin Babası olan İbrahim Peygam ber’le pazarlık ederek —bu, şüphesiz, onla r için iyi b ir alış - verişti— Yahudileri yeryüzünde h â kim b ir ırk haline getireceğine dair söz vermişti. Yahudiler, geleceğe ait bütün üm itlerinin İsa’nın vâzlariyle yok olacağından korkarak kızdılar. İsa’ya göre Tanrı b ir pazarlıkçı değildi, gelecekteki Tanrı Saltanatında imtiyazlı

ırk diye b ir şey ve iltimaslı insanlar yoktu. Tanrı, bütün kâinatı eşit olarak aydınlatıp ısıtan güneş gibi, hiçbir imtiyaz tanım adan bütün canlılara babalık eden canlı bir varlıktı. Ve bütün insanlar kardeştiler, günahkârları da dahil olmak üzere hepsi bu İlâhi babanın evlâtlarıydı. Incil’deki «iyi Samiriyeli» meselinde İsa, insanların kendi milletlerini şan ve şerefe lâyık görüp, öteki milletleri ve inanışları hor görme yolundaki tabii temayüllerine şiddetle çatar. «Rençberler» meselinde de Yahudilerin Tanrıdan hususi muamele görme iddialarını reddeder. İsa’nın düşüncesinde, Tanrının kendi İlâhi ülkesine lâyık görüp kabul ettiği herkes eşittir; onlara yapacağı muamelede bir ayırdetme bahis konusu olamaz, çünkü onun iyiliğine hudut yoktur. «Meziyyetler» meselinin gösterdiği ve «Dul Kadının Nafakası» meselinin teyid ettiği gibi, Tanrı, herkesten azamî gayret bekler. Tanrı Saltanatında ne imtiyaz, ne pazarlık, ne de m âzeret yoktur.

Fakat İsa’nın öğretiminden m üteessir olan yalnız Yahudi’lerin kabile ölçüsündeki vatanseverlikleri değildi. Yahudi’ler, aile bağları çok kuvvetli olan b ir kavimdiler; İsa’nın vâzettiği büyük Tanrı sevgisi onların dar ve tah- ditçi olan aile müessesesini kendi genişliği içinde silip süpürecekti. Tanrı Saltanatı, İsa’nın peşinden gidenlerden meydana gelecek büyük b ir aile topluluğu olacaktı. İncil aynen şöyle der; «İsa, halka henüz söylemekte iken, işte anası ve kardeşleri, onunla söyleşmek isteyerek, dışarıda durdular. Ve biri İsa’ya dedi: İşte, anan ve kardeşlerin seninle söyleşmek isteyerek dışarıda duruyorlar. Fakat İsa cevap verip kendisine söyleyene dedi: Benim anam kim dir? Ve kardeşlerim kim lerdir? Ve elini şakirtlerine doğru uzatıp dedi: İşte, benim anam ve kardeşlerim . Çünkü, göklerde olan Babamın iradesini kim yaparsa, benim k a rdeşim, kızkardeşim, ve anam odur.» (M atta İncil’den, XII, 49 - 50).

İsa’nın, Tanrının kâinatı kavrayan babalığı ve bütün insanların kardeşliği adına sadece dar milliyet ve dar ai-

Je b a ğ ı h i s le r in e ç a tm a k la k a lm a y ıp , ö ğ r e t im in d e z a m a n ın ik t i s a d i d ü z e n in e , h u s u s î s e r v e t le r e v e ş a h s i im t iy a z l a r a k a r ş ı c e p h e a lm ış o ld u ğ u d a a ş ik â r d ı r . B ü tü n in s a n l a r T a n r ı Ü lk e s i u y r u k la r ıy d ı , v a r la r ı y o k la r ı b u ü lk e y e a it t i ; h e r in s a n iç in d o ğ r u y o l, b i r ic ik d o ğ r u y o l, o la n c a v a r l ığ ı v e b ü tü n o lu ş u ile T a n r ın ın i r a d e s in e h iz m e t e t m e k te n ib a r e t t i . Isa , t e k r a r t e k r a r , ö z e l s e r v e t le r i v e t a m a m e n T a n r ıy a h a s r e d i lm e y e n h a y a t l a r ı t a k b ih e d e r .

«Y ola ç ık a r k e n b i r i y a n ın a k o ş tu v e ö n ü n d e d iz ç ö k ü p k e n d is in d e n so rd u : İy i m u a l l im , e b e d i h a y a t ı m ir a s a lm a k iç in n e y a p a y ım ? İ s a d a o n a d e d i: N iç in b a n a iy i d iy o r s u n ? B ird e n b a ş k a k im s e iy i d e ğ ild i r , o d a A l la h t ı r . E m ir l e r i b i l i r s in : « K a tle tm e y e s in ; z in a e tm e y e s in ; ç a lm a y a s ın ; y a la n ş e h a d e t e tm e y e s in ; g a d r e tm e y e s in ; b a b a n a v e a n a n a h ü r m e t et.» O n a d e d i: M u a llim , b ü tü n b u ş e y le r i ç o c u k lu ğ u m d a n b e r i t u t tu m , t s a o n a b a k t ı v e o n u s e v d i v e k e n d is in e d e d i: B ir ş e y in e k s ik , g i t, n e n v a r s a s a t ıp f a k i r le r e v e r , g ö k te h â z in e n o la c a k t ı r v e g e l, b e n im a r d ım d a y ü r ü . F a k a t b u sö z ü z e r in e a d a m ın y ü z ü b o z u ld u v e k e d e r l i g i t t i ; ç ü n k ü ç o k m a l ı v a rd ı.»

« İsa e t r a f ın a b a k ıp ş a k i r t l e r in e d ed i: S e rv e t i o la n la r A l la h ın m e le k û tu n a n e k a d a r g ü ç g i r e c e k le r d ir ! Ş a k i r t l e r o n u n s ö z le r in e ş a ş t ı la r . F a k a t İ sa y in e c e v a p v e r ip o n la r a d e d i: Ç o c u k la r , A l la h ın m e le k û tu n a g i r m e k n e g ü ç tü r ! D e v e n in iğ n e d e liğ in d e n g e ç m e s i, z e n g in a d a m ın A lla h ın m e l e k û tu n a g i r m e s in d e n d a h a k o la y d ır .»

Ü s te l ik , b ü tü n i n s a n la r ın T a n r ıd a n b i r le ş e r e k «bir» o la c a k la r ın ı m ü jd e le y e n b u m u a z z a m ö ğ r e t im d e îs a , y e r le ş m iş d in e b a ğ lı k im s e le r in m e n f a a t a d a y a n a n d ü r ü s t lü k le r in e d e t a h a m m ü l e d e m iy o rd u . G ö s te rd iğ i ş id d e t in b ü y ü k b i r k ıs m ı d a o z a m a n k i d in a d a m la r ın ın d in k a id e le r in e h a r f iy e n r i a y e t e tm e le r in e k a r ş ıd ı r .

« F e r is i le r i le Y a z ıc ı la r o n a s o r d u la r : Ş a k i r t l e r in n iç in i h t i y a r la r ın a n ’a n e s in e g ö re y ü r ü m ü y o r la r v e m u r d a r e ll e r l e e k m e k y iy o r la r ? O n la r a d e d i: İ s a ’y a , s iz ik iy ü z lü le r* d e n ö tü r ü iy i p e y g a m b e r l ik e tm iş t ir , n a s ı l k i y a z ı lm ış t ı r :

•B u k a v im d u d a k la r ı ile b e n i s a y a r l a r , f a k a t o n la r ın y ü r e ğ i b e n d e n u z a k t ı r . V e t a l im a t o la r a k in s a n e m ir le r in i ö ğ re t ip b o ş y e re b a n a t a p a r la r . S iz A l la h ın e m r in i b ı r a k ıp in s a n la r ın a n a n e s in i tu tu y o r s u n u z .» V e o n la r a d e d i: K e n d i a n a n e n iz i tu tm a k iç in A lla h ın e m r in i n e g ü z e l r e d d e d e r s i n iz!»

İ s a ’n ın i lâ n e tt iğ i in k ı lâ p y a ln ız a h lâ k i v e iç t im a i b i r in k ı lâ p d e ğ ild i; İn c i l ’in b a z ı p a s a j l a r ın d a n a ç ık ç a a n la ş ı l d ığ ın a g ö re , o n u n ö ğ r e t im in d e s a r ih b i r s iy a s î t e m a y ü l d e v a rd ı. G e rç i k e n d is i t a h a y y ü l e tt iğ i ü lk e n in b u d ü n y a y a a i t o lm a d ığ ın ı , o ü lk e n in b i r k ı r a l t a h t ı n a d e ğ il, i n s a n la r ın k a lb in e d a y a n d ığ ın ı s ö y lü y o rd u ; f a k a t a ş i k â r d ı r k i, o n u n ü lk e s i n e r e d e o lu r s a o lsu n , v e n e d e re c e y e k a d a r i n s a n la r ın k a lb in d e k u r u l u r s a k u r u l s u n , d ış â le m d e o ö lç ü d e d e ğ iş e c e k v e y e n ile ş e c e k ti .

O n u d in le y e n le r , ö ğ re t im in e k a r ş ı k ö r v e s a ğ ı r k a lm ış o la b i l i r le r , f a k a t o n u n d ü n y a y a b a ş k a b i r ç e h r e v e rm e k y o lu n d a k i n iy e t in i d e a n la m ış la r d ır . K a r ş ı la ş t ığ ı m u k a v e m e t in m a h iy e ti v e y a r g ı l a n m a v e id a m ş a r t l a n a ç ık ç a g ö s t e r iy o r k i, İsa , ç a ğ d a ş la r ın ın n a z a r ın d a in s a n h a y a t ın ın u f u k la r ın ı g e n iş le tm e k s u r e t iy le o h a y a t ı d e ğ iş t i rm e y e g e le n b i r in s a n d ı .

Z e n g in le r in v e k u d r e t s a h ip le r in in , h a y a t l a r ın ı t e m e l in d e n y ık a c a k o la n b u g a r ip ö ğ re t im e k a r ş ı c e p h e a lm ış o lm a la r ın a ş a ş ı l a b i l i r m i? Isa , o n la r ın h a lk ın iş le r in i g ö r m e k b a h a n e s iy le s a ğ la d ık la r ı h a s is m e n f a a t l e r i g e n iş b i r d in in ış ığ ın a tu t tu . K o r k u n ç b i r a h lâ k a v c ıs ı g ib i, i n s a n lığ ı o z a m a n a k a d a r iç in d e y a ş a m ış o ld u ğ u s a k la n m a y e r in d e n ç ık a n y o r d u . O n u n v â d e t t iğ i g ö z k a m a ş t ı r ıc ı ü lk e d e n e m ü lk iy e t , n e im tiy a z , n e g u r u r , n e m e r a t ip s ils ile s i o lm a y a c a k , s e v g id e n b a ş k a d a m ü k â f a t b u lu n m a y a c a k t ı . B u n a g ö re , in s a n la r ın g ö z le r in in k a m a ş ıp g ö rm e z h a le g e lm iş v e o n a k a r ş ı i s y a n e tm iş o lm a la r ı ş a ş ı l a c a k b i r se y m id ir ? B u ış ığ ı ş a k i r t l e r in d e n d e e s irg e m e d iğ i iç in o n la r b i le ü s t a d la r m a k a r ş ı c e p h e a ld ı la r . R a h ip le r in d e , r u h b a n s ın ıf ı ile b u a d a m ın b i r a r a d a v a r o la m a y a c a k la r ın ı ,

ik i t a r a f t a n b i r in in o r t a d a n k a lk m a s ı lâ z ım g e ld iğ in i a n la m ış o lm a la r ın a ş a ş ı l a b i l i r m i? İ d r â k le r in i a ş a n v e b ü tü n d is ip l in le r in i t e h d i t e d e n b i r şe y k a r ş ı s ın d a k a la n R o m a ’lı a s k e r le r in İ s a ile k a b a - s a b a a la y e tm e k te n b a ş k a b i r ç a r e b u la m a y ıp , o n a k ı r m ız ı u r b a g iy d irm iş , b a ş ın a d ik e n d e n ta ç ta k m ış , o n u y a la n c ı b i r k a y s e r ş e k l in e s o k m u ş o lm a la r ın a ş a ş ı l a b i l i r m i? Ç ü n k ü İ s a ’y ı c id d iy e a lm a k d e m e k , a n la ş ı lm a z b i r s a a d e te e r iş m e k ü z e r e g a r ip v e t e h lik e li b i r h a y a t a b a ş la m a k , i t i y a d la r ı te r k e tm e k , iç g ü d ü v e a r z u l a r ı k o n t r o l e tm e k d e m e k o lu rd u ...

H IR İS T İY A N D O K T R İN İN İN G E L İŞ M E S İ

I n c i l ’le rd e I s a 'n ın ş a h s iy e tin e v e ö ğ r e t im in e d a i r p e k ç o k ş e y v a r s a d a , H ır i s t iy a n k i l i s e s in in iç t ih a d ı h a k k ın d a f a z la b i r ş e y y o k tu r . H ır i s t iy a n im a n ın ın a n a h a t l a r ı I s a ’n ın k e n d is in d e n h e m e n s o n r a k i m u a k k ip le r i t a r a f ın d a n ç iz ilm iş tir .

H ır i s t iy a n l ığ ın i ç t ih a d ın ı v â z e d e n le r in b a ş ın d a A z iz P a v lu s g e lir . B u a z iz , İ s a ’y ı n e g ö rm ü ş , n e d e v â z ın ı d in le m iş t i . A s ıl a d ı S a u l o la n P a v lu s , İ s a ’n ın ç a r m ıh a g e r i l m e s in d e n s o n r a o n u n k ü ç ü k ş a k i r t l e r g r u b u n a z u lm e tm e k le d ik k a t i ç e k m iş t i . F a k a t s o n r a b i r d e n b i r e H ı r i s t iy a n l ığ ı k a b u l e t t i v e P a v lu s a d ın ı a ld ı . D e v r in in d in h a r e k e t l e r in e k a r ş ı d e r in v e ih t i r a s l ı b i r a l â k a d u y a n b u a d a m , b ü y ü k b i r d ü ş ü n m e k u d r e t in e s a h ip t i . Y a h u d i l iğ e , M i th r a s d in in e v e o z a m a n ın İ s k e n d e r iy e d in in e v â k ıf t ı . B u d in le r d e k i b i r ç o k f ik i r l e r i v e i f a d e ş e k i l le r in i H ı r i s t iy a n l ığ a s o k a n o o lm u ş tu r . İ s a ’n ın T a n r ı S a l ta n a t ı v e y a A lla h ın M e le k û tu ile i lg il i o la n e s a s ö ğ r e t im in i P a v lu s , b a ş la n g ıç t a p e k a z g e n iş le t t i , f a k a t İ s a ’n ın s a d e c e b e k le n e n M e s ih , Y a h u d i ’le r in ö n d e r i o ld u ğ u n u v â z e tm e k le k a lm a y ıp , o n u n

ö lü m ü n ü n e sk i m e d e n iy e t le r d e k u r b a n e d ile n i n s a n la r g i b i in s a n l ığ ın iş le d iğ i g ü n a h la r ın k e f a r e t i o l a r a k k a t l a n ı l m ış b i r f e d a k â r l ık o ld u ğ u f ik r in i d e y a y d ı.

M u h te l i f d in le r y a n y a n a g e li ş t ik le r i z a m a n , b i r b i r l e r in d e n â y in ve i b a d e t ş e k i l le r i a l ı r l a r . M e se lâ , b u g ü n Ç in ’d e B u d d ism , L a u T se ’n in ö ğ r e t im in i tâ k ib e tm iş o la n T a- o is m in k u l la n d ığ ı m â b e t le r in v e r a h ip l e r in a y n ın ı k u l la n ıy o r . H a lb u k i, B u d d is m ile T a o is m in ö ğ r e t im le r i a ç ık ş e k ild e z ı t t ı r l a r . B u s e b e p le , İ s k e n d e r iy e v e M i th r a s d in le r in d e n s a d e c e r a h ip l e r in s a ç la r ın ı k a z ı tm a la r ı , a d a k a d a n m a s ı, m ih r a p la r , k a n d i l l e r , a ğ ı r t i l â v e t ş e k i l le r i v e r e s im l e r g ib i d ış la i lg il i â d e t l e r d e ğ il, ib a d e t te k u l la n ı la n i f a d e le r v e d in k a v r a m la r ı d a a lm ış o lm a s ı H ır i s t iy a n d o k t r in i n i h iç b i r s u r e t le i t i b a r d a n d ü ş ü r m e z ve g e rç e k liğ i h a k k ın d a z ih in le r d e ş ü p h e u y a n d ır m a z . B ü tü n b u d in le r , b a ş k a b i r ç o k d a h a a z ö n e m li d in le r le b i r l ik te y a n y a n a g e liş m e k te y d ile r . B u n la r ın h e r b i r i , k e n d in e t a r a f t a r l a r a r ıy o r d u v e b i r in d e n d iğ e r in e d e v a m lı s u r e t t e y e n i s â l ik le r g e ç m iş o ls a g e r e k t i r . B u d in le r in b a z ı l a r ı , b a z a n h ü k ü m e te t a r a f t a r o lm u ş la r d ı r . F a k a t H ır i s t iy a n l ığ a , r a k ib i d in le r d e n d a h a ş ü p h e l i b i r n a z a r l a b a k ıl ıy o r d u , ç ü n k ü b u d in d e n o la n la r , Y a h u d i le r g ib i, R o m a ’n m T a n r ı - İ m p a r a to r u n a ib a d e t e tm iy o r la r d ı . B u h a l, H ı r is t iy a n l ığ ı , b i z z a t İ s a ’n ın ö ğ r e t im in d e k i ih t i lâ lc i r u h t a n t a m a m e n a y r ı o la r a k , a s î b i r d in h a l in e g e t i r iy o r d u .

A z iz P a v lu s , O s ir is g ib i İ s a ’n ın d a t e k r a r d i r i lm e k ve i n s a n la r a ö lü m s ü z lü k v e r m e k ü z e r e ö le n b i r t a n r ı o ld u ğ u f ik r in i ş a k i r t l e r in e a ş ı la d ı . B ö y lece , ç o k g e ç m e d e n , h e r t a r a f a d a ğ ı la n H ı r i s t iy a n c e m a a t i , T a n r ı - İ s a i le İ n s a n l ığ ın B a b a s ı o la n T a n r ı a r a s ın d a k i a k r a b a l ık k o n u s u n d a k a r ı ş ık i la h iy a t k a v g a la r iy le t a m b i r n i f a k a d ü ş tü . A r î le r , İ s a ’n ın İ lâ h i b i r v a r l ık o ld u ğ u n u f a k a t , B a b a ’d a n f a r k l ı v e o n u n d û n u n d a o ld u ğ u n u i le r i s ü r ü y o r la r d ı . S a b e liu s d o k tr i n i t a r a f t a r l a r ı n a g ö re , I s a s a d e c e B a b a ’m n b i r t a r a f ı n d a n ib a r e t t i . T a n r ı h e m İsa , h e m B a b a id i, t ıp k ı b i r i n s a n ın h e m b a b a , h e m d e e s e r m e y d a n a g e t i r e n b i r k iş i o l

m a s ı g ib i. T e s lis t a r a f t a r l a r ı ise , d a h a u s t a c a b i r a k id e t â lim e d iy o r la rd ı . O n la r a g ö re , T a n r ı h e m b ir , h e m d e ü ç tü , y â n i B a b a , O ğ u l, v e k u ts a l R u h ’t a n m ü te ş e k k i ld i . B ir m ü d d e t A r i ’le r in d o k t r in i r a k ip le r in e g a l ip g e le c e k g ib i g ö r ü n d ü , s o n r a , b i r s ü r ü m ü n a k a ş a la r d a n , ş id d e t h a r e k e t l e r in d e n v e h a r p le r d e n s o n r a , te s l is ç i le r in f o r m ü lü b ü t ü n H ır i s t iy a n l ığ ın k a b u l e t t iğ i fo r m ü l h a l in i a ld ı . B u a k id e b ü tü n t a f s i lâ t iy le A th a n a s iu s A k a id i ’n d e b u lu n a b i l i r .

B u m ü n a k a ş a v e m ü c a d e le le r i b u r a d a y o r u m la y a c a k d e ğ il iz Ç ü n k ü , e h e m m iy e tle r i , I s a ’n ın ö ğ r e t im in in t a r ih e t e s i r e tm e s i n is p e t in d e d e ğ ild ir . İ s a ’n ın ş a h s î ö ğ re t im i in s a n l ığ ın a h lâ k î v e m â n e v i h a y a t ın ın g e liş m e s in d e y e n i b i r s a f h a n ın a ç ı l ış ın ı i ş a r e t e d e r d e n ile b il i r . B u ö ğ r e t im in T a n r ın ın b ü tü n in s a n la r ın B a b a s ı o ld u ğ u , d o la y ıs iy le b ü tü n in s a n la r ın b i r b i r i n in k a r d e ş i o ld u ğ u v e h e r in s a n ş a h s ı n ın T a n r ın ın c a n l ı b i r m â b e d i s ı f a t iy le k u t s a l o ld u ğ u e s a s la r ı ü z e r in d e ı s r a r l a d u r m a s ı , in s a n l ığ ın o n d a n s o n r a k i b ü tü n iç t im a i v e s iy a s i h a y a t ın d a d e r in t e s i r l e r m e y d a n a g e t ir e c e k t i . H ı r i s t iy a n l ık la v e İ s a ’n ın g i tg id e y a y ı la n ö ğ r e t i m i ile b i r l ik te , y e r y ü z ü n d e i n s a n a in s a n o la r a k s a y g ı g ö s te r m e y e b a ş la n ı ld ı . H ı r i s t iy a n l ığ a m u a r ız o la n ten k id c ile* r in i le r i s ü r d ü k le r i g ib i A z iz P a v lu s , k ö le le re i t a a t v â z ın - d a b u lu n m u ş o la b i l i r , f a k a t u n u tm a m a k lâ z ım d ır k i, İ s a ’n ın I n c i l ’le r d e h ı f z e d ilm iş o la n ö ğ r e t im in in r u h u , in s a n ın in s a n t a r a f ın d a n k ö le e d ilm e s in e m u h a l i f t i r . H ı r i s t iy a n l ık a r e n a l a r d a y a p ı la n g l a d i a tö r s a v a ş la r ın ı a ç ık ta n a ç ığ a t a k b ih e d iy o rd u .

İ s a ’d a n s o n r a k i ik i a s ı r b o y u n c a H ır i s t iy a n d in i, R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n d a y a y ı l a r a k s a y ı la r ı d u r m a d a n a r t a n y e n i s â l ik le r i m ü ş te r e k d ü ş ü n c e v e i r a d e y e s a h ip b i r c e m a a t h a l in d e b i r a r a y a to p la m ış t ı r . İ m p a r a to r l a r ın b u d in e k a r şı t a k ın d ık la r ı t a v ı r , d ü ş m a n l ık la m ü s a m a h a a r a s ın d a d e ğ iş m iş t i r . ik in c i v e ü ç ü n c ü y ü z y ı l l a r d a b u y e n i im a n ı o r t a d a n k a ld ı r m a y o lu n d a te ş e b b ü s le r o lm u ş v e n ih a y e t 303 y ılı ile o n u t a k ib e d e n y ı l la r d a , i m p a r a t o r D o c le t ia n u s z a

m a n ın d a H ı r i s t iy a n la r a z u lm e d ilm iş t i r . D e ğ e r i b ü y ü k y e k û n l a r a b a l iğ o la n k i l i s e m a l l a n z a p te d i lm iş , K ita b - ı M u k a d d e s l e r v e d in î y a z ı l a r m ü s a d e r e v e t a h r ip o lu n m u ş , H ı- r i s t iy a n l a r k o n u n u n h im a y e s in d e n m a h r u m b ı r a k ı lm ış , b i r ç o ğ u id a m e d ilm iş t i r . K i ta p la r ın t a h r i p e d ilm e s i, b i lh a s s a d ik k a te d e ğ e r , ç ü n k ü y a z ı l ı k e lâ m ın y e n i im a n ın te v h id i b a k ım ın d a n n e k a d a r ö n e m li o ld u ğ u n u R o m a m a k a m la r ı n ın a n la m ış o ld u k la r ın ı g ö s te r i r . B u « k ita p lı d in le r» , y â n i H ır i s t iy a n l ık i le Y a h u d i l ik , ö ğ re t ic i , e ğ i t ic i d in le r d i . V a r o lm a k ta d e v a m e d e b i lm e le r i a n c a k s â l ik le r in in o n la r d a k i a k id e le r i o k u y u p a n la y a b i lm e le r i i le m ü m k ü n d ü . D a h a e s k i d in le r b u ş e k ild e ş a h s ın z e k â s ın a h i ta p e tm e m iş le rd i . O s ı r a la r d a , B a r b a r i s t i l â la r ın ın A v r u p a ’d a m e y d a n a g e t i r d iğ i k a r ı ş ık l ık d e v r in d e , ö ğ r e n m e g e le n e ğ in i y o k o lm a k t a n k o r u y a n m ü e s s e s e b i lh a s s a H ır i s t iy a n K ilis e s i o lm u ş tu r .

D io c le t ia n u s ’u n z u lü m le r i g i tg id e b ü y ü y e n H ır i s t iy a n t o p lu lu ğ u n u o r t a d a n k a ld ı r a m a m ış t ı r . B irç o k v i lâ y e t le r d e h a lk ın ç o ğ u v e m e m u r l a r H ı r i s t iy a n o ld u k la r ı iç in , b u z u lü m v e i ş k e n c e le r in te s i r i g ö rü le m e m iş t i r . 317 y ı l ın d a İm p a r a t o r G a le r iu s b i r T o le r a n s e m ir n a m e s i n e ş r e tm iş , 324 y ı l ın d a d a H ır i s t iy a n l ığ ın d o s tu o la n v e ö lü m d ö şe ğ in d e b u d in i k a b u l e d e n B ü y ü k C o n s ta n t in u s , R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n y e g â n e h â k im i o lm u ş tu r . B u im p a r a to r , h e r t ü r lü t a n r ı l ık i d d ia l a r ın d a n v a z g e ç m iş , a s k e r l e r in in k a lk a n v e b a y r a k l a n n a H ı r i s t iy a n l ık r e m iz le r i k o y d u r m u ş tu r .

B ö y lec e b i r k a ç y ıl iç in d e H ır i s t iy a n l ık e m in b i r ş e k i l d e i m p a r a to r lu ğ u n r e s m î d in i h a l in i a ld ı. R a k ip d in le r y a m e y d a n d a n ç e k i ld ile r , y a h u t d a h a y r e t e d ile c e k b i r s ü r a t l e te m e s s ü l o l u n d u la r v e 390 y ı l ın d a B ü y ü k T h e o d o s iu s d e İ s k e n d e r iy e ’d e k i b ü y ü k J u p p i t e r S e r a p is h e y k e l in i y ık t ırd ı . B e ş in c i y ü z y ıl ın b a ş ın d a n i t i b a r e n R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n d a k i b ü t ü n r a h ip l e r v e m â b e t le r H ı r i s t iy a n r a h ip l e r i v e H ı r i s t iy a n m â b e t le r id i r .

B A R B A R LA R , İM P A R A T O R L U Ğ U ÎK ÎY E B Ö L Ü Y O R L A R

M ilâ d ın ü ç ü n c ü y ü z y ıl ın d a c e m iy e t in in d ü z e n i b o z u lu p , a h lâ k b a k ım ın d a n d a a lç a la n R o m a İ m p a r a to r lu ğ u , b a r b a r l a r ın h ü c u m u n a u ğ r a d ı . B u d e v r in im p a r a to r l a r ı , c e n - g â v e r k o m u ta n la r d ı v e b u y ü z d e n im p a r a to r lu ğ u n b a ş k e n t i a s k e r î i c a p l a r a g ö re b o y u n a y e r d e ğ iş t i r iy o r d u . İ m p a r a to r u n k a r a r g â h ı k â h k u z e y İ t a ly a ’d a k i M ilâ n o ’d a , k â h ş im d i S ı r b i s ta n to p r a k l a r ın d a o la n S i r m iu m (N iş ) d a , k â h A n a d o lu ’d a k i N ic o m e d ia ( İz m it) d e b u lu n u y o r d u . İ t a ly a n y a r ım a d a s ın ın o r t a l a r ın d a b u l u n a n R o m a ş e h r i a lâ k a m e r k e z le r in d e n ç o k u z a k ta o ld u ğ u n d a n , im p a r a t o r u n o t u r m a s ın a e lv e r iş l i b i r y e r d e ğ ild i v e b u y ü z d e n d e g i tg id e e h e m m iy e tin i k a y b e tm e k te y d i . İ m p a r a to r lu ğ u n ç o ğ u y e r in d e h e n ü z s u lh v e s ü k û n h ü k ü m s ü r ü y o r , b ö y le c e i n s a n l a r s i lâ h s ız d o la ş ıy o r la rd ı . O r d u la r d e v le t in b i r ic ik b e k ç i le r i o lm a k ta d e v a m e d iy o r la rd ı . İ m p a r a to r l a r , l e jy o n la r ın a d a y a n a r a k i m p a r a to r lu ğ u te ş k il e d e n ü lk e le r i g i tg id e a r t a n b i r i s t ib d a t la id a r e e d iy o r la r , R o m a d e v le t i d e g i t g id e P e r s h ü k ü m d a r l a r ın ın v e y a d iğ e r Ş a r k h ü k ü m d a r l a r ın ın d e v le t in e b e n z iy o rd u . D io c le t ia n u s k ı r a l l a r a m a h s u s ta ç ta ş ıy o r , ş a r k v a r î e lb is e le r g iy iy o rd u .

A şa ğ ı, y u k a r ı R h e in v e T u n a n e h i r l e r in i tâ k ip e d e n im p a r a to r lu k h u d u d u n u d ü ş m a n la r s ık ı ş t ı r m a y a b a ş la m ış la rd ı . F r a n k l a r v e b a ş k a C e rm e n k a b i le le r i R h e in n e h r in e u la ş m ış la r d ı . K u z e y M a c a r i s t a n ’d a V a n d a l ’l a r v a rd ı; b i r v a k i t l e r D a c ia v e ş im d i d e R o m a n y a o la n y e r le r d e V isi- g o th ’l a r v e y a B a tı G o th la r ı b u lu n u y o r la r d ı . B u n la r ın g e r i le r in d e , g ü n e y R u s y a ’d a D o ğ u G o th ’l a n v e y a O s tr o g o th ’- la r , o n la r ın d a a r k a s ın d a , V o lg a b ö lg e s in d e A la n ’l a r v a r d ı. F a k a t ş im d i M o ğ o lla r d a A v r u p a ’y a d o ğ r u i le r le m e y e ç a l ı ş ıy o r la r d ı . H u n ’la r , A la n ’l a r ı v e O s to r o g o th ’l a r ı h a r a c a b a ğ la m ış la r d ı v e o n la r ı b a t ı y a d o ğ r u i t iy o r la r d ı .

A s y a ’d a im p a r a to r lu ğ u n s ın ı r l a r ı y e n id e n c a n la n a n P e r s ’le r in b a s k ıs ı a l t ı n d a g e r i l iy o r d u . Y e n i P e r s d e v le ti, y â n i S a s a n iy a n s ü lâ le s i k ı r a l l a r ı n ın d e v le ti, g e le c e k ü ç y ü z y ıl b o y u n c a R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n A s y a ’d a k u v v e t li b i r r a k ib i o la c a k t ı .

A v r u p a h a r i t a s ı n a b i r g ö z a t ı l a c a k o lu r s a , im p a r a t o r lu ğ u n z a a f s e b e p le r in d e n b i r i a n la ş ı l ı r . T u n a n e h r i A d r i y a t ik D e n iz in d e n ik i y ü z m il k a d a r iç e r id e , ş im d i B o sn a v e S ı r b i s t a n o la n y e r le r e k a d a r i n e r v e b u r a d a iç e r iy e d o ğ r u b i r d ik a ç ı te ş k il e d e r , R o m a ’l ı l a r d e n iz y o lu ile o la n m u v a s a la v e i r t i b a t l a r ı n ı h iç b i r z a m a n d ü z e n l i b i r ş e k ild e m u h a f a z a e d e m e d ik le r in d e n , İ m p a r a to r lu ğ u n L â t in c e k o n u ş a n b a t ı s ı ile, Y u n a n c a k o n u ş a n d o ğ u s u a r a s ı n d a i r t i b a t b u ik i y ü z m il l ik a r a z i ş e r id i v a s ı ta s iy le te m in e d il iy o rd u . T u n a ’n ın b i r d ik a ç ı te ş k il e d e n b u d ir s e ğ i, b a r b a ı l a r ı n e n f a z la s ık ı ş t ı r d ık la r ı n o k ta id i. B u ra s ı ç ö k ü n c e , im p a r a to r lu ğ u n ik iy e b ö lü n m e s i m u k a d d e r d i .

D a h a k u v v e tl i b i r im p a r a to r lu k d ü ş m a n ı g e r iy e p ü s k ü r t e r e k D a c ia ’y ı y e n id e n e le g e ç ire b ild i, f a k a t R o m a İm p a r a t o r lu ğ u n d a b ö y le b i r k u v v e t k a lm a m ış t ı . B ü y ü k C o n s- t a n t in u s , ş ü p h e s iz ç o k z e k î v e d in d a r b i r h ü k ü m d a r d ı , G o th 'l a r ın B a lk a n la r ın b u c a n a lıc ı n o k ta s ın a y a p t ık la r ı n k ın la r ı g e r i p ü s k ü r tm ü ş tü , f a k a t h u d u d u T u n a ö te s in e n a k le d e c e k k u v v e ti y o k tu . İ m p a r a to r lu ğ u n d a h il î z a a f ı , o n u h e r ş e y d e n f a z la m e ş g u l e d iy o rd u . H ır i s t iy a n l ığ ın te s a - n ü d ü n i i v e m â n e v i k u v v e t in i a lç a lm a h a l in d e k i i m p a r a to r lu ğ a y e n i b i r h a y a t k a z a n d ı r m a y o lu n d a k u l la n m a k is te d i v e H e l le s p o n tu s t a r a f l a r ı n d a k i B y z a n t iu m (B iz a n s ) d a d a im î b i r b a ş k e n t k u r m a y a k a r a r v e rd i. Y e n i b a ş t a n k u r u l a n v e » n u n ş e r e f in e K o n s ta n t in o p o l is a d ı v e r i le n b u B y z a n tiu m ş e h r i , im p a r a to r ö ld ü ğ ü s ı r a d a h â l â i n ş a e d ilm e k te y d i. B u im p a r a t o r u n s a l t a n a t d e v r in in s o n la r ın a d o ğ r u d ik k a te d e ğ e r b i r h â d is e o ld u . G o th ’l a r t a r a f ın d a n s ık ı ş t ı r ı l a n V a n d a l ’la r , R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n a k a t ı lm a k t a le b in d e b u lu n d u la r . O n la r a , b u g ü n M a c a r i s t a n ’ın T u n a b a t ı s ın d a k a la n b i r k ısm ı o la n P a n n o n ia ’d a y e r g ö s te r ild i ,

a s k e r le r i d e le jy o n a s k e r i o ld u la r . F a k a t b u y e n i le jy o n l a r k e n d i k o m u ta n la r ın ın e m r in d e k a ld ı l a r , R o m a o n la r ı t .em essü l e d e m e d i.

C o n s ta n t in u s , o m u a z z a m i m p a r a to r lu ğ a y e n id e n b i r ç e k id ü z e n v e r m e y e ç a l ış t ığ ı s ı r a d a ö ld ü , ç o k g e ç m e d e n d e R o m a d e v le t in in s ın ı r l a r ı ö te d e b e r id e y e n id e n a ş ı ld ı , V i- s ig o th ’la r , K o n s ta n t in o p o l i s ’i n t â y a k ın l a r ın a k a d a r g e ld i le r , A d r ia n a p o l is (E d irn e ) d a im p a r a t o r V a le n s 'i m a ğ lû p e t t i le r v e V a n d a l l a r ı n P a n n o n ia ’y a y e r le ş m e le r i g ib i, o n l a r d a b u g ü n k ü B u lg a r i s t a n ’a y e r le ş t i le r . N a z a r î o l a r a k im p a r a to r u n t e b a a l a r ı o lm a k la b e r a b e r , h a k ik a t t e f a t i h t i le r .

M ilâ d ın 379 i lâ 395 y ı l l a r ın d a d e v le t in b a ş ın d a im p a r a t o r B ü y ü k T h e o d o s iu s b u lu n d u v e b u m ü d d e t z a r f ın d a im p a r a to r lu k h iç b i r k a y b a u ğ r a m a d ı . İ ta ly a v e P a n n o n ia ’- d a k i o r d u la r ın b a ş ın d a S ti l ic h o a d ın d a b i r V a n d a l , B a lk a n y a r ım a d a s ın d a k i o r d u la r ın b a ş ın d a d a A la r ic a d ın d a b i r G o th b u lu n u y o r d u . D ö rd ü n c ü y ü z y ıl ın s o n u n d a , T h e o d o s iu s ö ld ü ğ ü z a m a n ik i e r k e k e v lâ t b ı r a k t ı . A la r ic b u p r e n s le r d e n K o n s ta n t in o p o l i s ’te k i A r c a d iu s ’u , S t i l ic h o ise , İ t a ly a ’d a k i H o n o r iu s ’u tu t tu . B a ş k a b i r d e y im le A la r ic ile S tilic h o , im p a r a to r lu ğ u e le g e ç i r m e k iç in ik i p r e n s i k u k la o la r a k k u l la n d ı la r . B u m ü c a d e le le r s ı r a s ın d a A la r ic , İ t a l y a ü z e r in e y ü r ü d ü ve k ıs a b i r k u ş a tm a d a n s o n r a R o m a ş e h r in i z a p te t t i .

B e ş in c i y ü z y ıl ın i lk y a r ıs ı R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n A v- r u p a d a k i k ıs m ın ın y a ğ m a c ı b a r b a r o r d u la r ı t a r a f ın d a n i s t i l â e d ilm e s in e ş a h i t o ld u . O d e v ir d e d ü n y a n ın n e h a ld e b u lu n d u ğ u n u iy ic e k e s t i r m e k g ü ç tü r . F r a n s a , İ s p a n y a , İ t a l y a v e B a lk a n y a r ım a d a s ın d a im p a r a to r lu ğ u n i lk d e v ir le r in d e g e liş ip z e n g in le ş m iş o la n b ü y ü k ş e h i r le r h â lâ m e v c u t o lm a k la b e r a b e r , f a k ir le ş m iş , n ü f u s l a r ı a z a lm ış v e in h i t a t a y ü z tu tm u ş b i r h a ld e y d i le r . B u ş e h i r le r d e h e r h a l d e f a k i r a n e v e e m n iy e ts iz b i r h a y a t s ü r ü lm e k te y d i . M a h a l l î id a r e c i le r , o to r i t e le r in i k u l l a n ıy o r la r v e a r t ı k u z a k l a r d a o la n v e y a n ın a v a r ı l a m ıy a n b i r i m p a r a t o r a d ın a d a

i ş le r in i k e n d i b i ld ik le r i g ib i y ü r ü tü y o r la r d ı . K i l is e le r u m u m iy e tle c a h i l r a h ip l e r i n e lin d e o lm a k la b e r a b e r g e n e de a a l iy e t le r in i id a m e e d iy o r la r d ı . H e r t a r a f t a p e k a z o k u

m a , b u n a m u k a b i l ç o k b â t ı l in a n ı ş v e k o r k u v a r d ı . F a k a t , y a ğ m a c ı la r ın t a h r i b a t ı n a u ğ r a m ış y e r le r m ü s te s n a o lm a k ü z e re , h e r t a r a f t a k i ta p , r e s im , h e y k e l v e b u n a b e n z e r s a n a t e s e r le r i b u lm a k m ü m k ü n d ü .

K öy y e r le r in d e d e h a y a t s o y s u z la ş m ış tı . H e r y e r , b a k ım s ız k a lm ış , s a n k i h e r y e r i y a b a n î o t l a r k a p la m ış t ı . B a z ı b ö lg e le rd e h a r p v e v e b a â f e t i a r a z iy i çö l h a l in e g e t ir m iş t i . Y o lla r v e o r m a n la r e ş k iy a ile d o lu y d u . B a r b a r l a r b u b ö lg e le rd e h e m e n h e m e n m u k a v e m e te u ğ r a m a d a n i le r l iy o r la r v e k e n d i r e is le r in i e k s e r iy a R o m a ü n v a n la r iy le o r a la r a v a li t â y in e d iy o r la r d ı .E ğ e r b u n l a r y a r ı m e d e n i le ş m iş b a r b a r l a r ise , z a p te t t ik le r i b ö lg e le re m ü s a i t ş a r t l a r b a h ş e d iy o r la r , ş e h i r le r in id a r e s in i ü z e r le r in e a l ıy o r la r , h a lk la k a y n a ş ıy o r la r , k a d ın la r iy le e v le n iy o r la r v e h u s u s i b i r ş iv e i le d e o ls a L â tin c e k o n u ş m a y a b a ş l ıy o r la rd ı . F a k a t R o m a i m p a r a to r lu ğ u n u n B r i ta n y a e y â le t in i i s t i lâ e d e n J u t ’la r , A n g l ’l e r v e S a k s o n 'la r , z i r a a tç i k a v im le r o ld u k la r ı iç in , ş e h i r le r e i t i b a r e tm e m iş le r v e a n la ş ı la n , g ü n e y B r i ta n y a ’y ı R o m a ’lıla ş m ış h a lk ın d a n te m iz le m iş le r , L â t in c e ’n in y e r in e d e s o n r a d a n İ n g i l iz c e o la n k e n d i T oy- to n (T e u to n ) d i l le r in i k o y m u ş la r d ı r .

Ç ö z ü lm e h a l in d e k i im p a r a to r lu k iç in d e y a ğ m a v e y a o tu r a c a k g ü z e l b i r y e r a r ıy a r a k t a n d o la ş ıp d u r a n ç e ş it l i C e r m e n v e S la v o n k a b i le le r in in b ü t ü n h a r e k e t l e r in i a n l a t m a y a b u r a d a y e r im iz m ü s a i t d e ğ ild ir . B ir m is â l o lm a k ü z e r e y a ln ız V a n d a l ’l a r ı e le a la l ım . B u n la r , t a r i h a la n ın a D o ğ u A lm a n y a ’d a n g i r m iş le r v e d a h a ö n c e d e sö y le m iş o ld u ğ u m u z g ib i, g e lip P a n n o n ia ’y a y e r le ş m iş le r d i r . O r a d a n . M ilâ d ın 425 in c i y ılı c iv a r ın d a , a r a d a k i R o m a e y â le t le r in i a ş a r a k I s p a n y a ’y a g i r m iş le r d ir . O r a d a , g ü n e y R u s y a 'd a n g e le n V is ig o th 'la r ı v e b a ş k a C e rm e n k a b i le le r in i b u lm u ş l a r d ı r ( b u n la r ın d a h a o z a m a n la r b a ş l a r ı n d a k ı r a l l a r ve d u k a la r v a r d ı ) . G e n e s e r ik id a r e s in d e k i V a n d a l ’l a r , î s p a n -

y a ’d a n K u z e y A f r ik a ’y a g e ç m iş le r (429), K a r t a c a ’y ı z a p t e t m iş le r (439) v e b i r d o n a n m a in ş a e tm iş le r d i r . D e n iz d e h â k im iy e ti s a ğ l a d ık t a n s o n ra , y a r ım y ü z y ıl ö n c e u ğ r a m ış o ld u ğ u A la r ic â f e t in d e n h e n ü z k e n d in i iy ic e to p a r l ıy a m a m ış o la n R o m a ş e h r in i z a p t v e y a ğ m a e tm iş le rd ir .

V a n d a l ’la r , b u n d a n s o n r a S ic ily a , K o rs ik a v e S a rd in - y a ’y ı v e B a tı A k d e n iz a d a l a r ın ın ç o ğ u n u e le g e ç ird i le r . B ö y lece , 700 y ıl k a d a r ö n c e K a r t a c a ’l ı l a r ın m e y d a n a g e t i r m iş o ld u k la r ı d e n iz im p a r a to r lu ğ u n a g e n iş liğ i b a k ım ın d a n ç o k b e n z iy e n b a ş k a b i r d e n iz im p a r a to r lu ğ u y a r a t t ı la r . M ilâ d ın 477 n c i y ılı c iv a r ın d a s a tv e t l e r in in e n y ü k se k n o k ta s ın a e r iş t i le r . V a n d a l ’la r , s a d e c e b ü tü n i m p a r a to r lu ğ u e l le r in d e t u t a n b i r a v u ç f a t i h t e n ib a r e t t i le r . M ü te a k ip y ü z y ıld a , I. J u s t i n i a n u s d e v r in d e , a le v le n e n b i r g a y r e t h a m le s i n e t ic e s in d e , V a n d a l l a r ı n i ş g a lin d e k i t o p r a k l a r ın h e m e n h e m e n h e p s i B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u t a r a f ın d a n g e r i a lın d ı .

V a n d a l l a r ı n h ik â y e s i b u g ib i b i r s ü r ü m a c e r a d a n y a l n ız te k b i r m is â ld ir . F a k a t ş im d i A v r u p a â le m in e b u t a h r ip ç i l e r in e n k o r k u n c u , b a t ı d ü n y a s ın ın o z a m a n a k a d a r m is lin e t e s a d ü f e tm e d iğ i , f a a l , z e k i b i r s a r ı ı rk , M o ğ o l H u n ’l a r ı v e y a T a t a r l a r g e liy o rd u .

H U N 'L A R V E B A T I İM P A R A T O R L U Ğ U N U N S O N U

M o ğ o l a s ı l l ı f a t i h l e r in A v r u p a ’d a z u h u r u , in s a n l ık t a r ih in d e y e n i b i r s a f h a n ın b a ş la n g ıc ı o l a r a k a l ın a b il i r . M il â t t a n ö n c e k i so n y ü z y ıla k a d a r M o ğ o l k a v m i ile N o rd ik d e n ile n K u z e y k a v im le r i , b i r b ir l e r iy le y a k ın d a n t e m a s a g e lm e m iş le rd i . T â k u z e y o r m a n la r ı ö te s in d e k i b u z lu a r a z id e o t u r a n v e M o ğ o l a s ı l l ı o la n L â p o n la r , b a t ı i s t ik a m e t in d e L â p o n y a ’y a k a d a r i le r le m iş le r , f a k a t t a r i h t e b i r r o l o y n a m a m ış la r d ı . B in le rc e y ıl b o y u n c a b a t ı d ü n y a s ın d a A r i ’l e r

v e S a m i’l e r i le k e n d i le r in d e n ö n c e k i e s m e r m il le t le r a r a s ın d a m ü n a s e b e t le r c e r e y a n e tm iş , f a k a t H a b e ş l i le r in b i r ik i k e r e M ıs ı r ’ı i s t i l â e tm e le r i h a l i m ü s te s n a o lm a k ü z e re b u k a v im le r g ü n e y s iy a h i le r i ile o ls u n M o ğ o l m il le t le r i ile o ls u n p e k a z te m a s e tm iş le rd ir .

G ö ç e b e M o ğ o l’la r ı y e n id e n b a t ıy a d o ğ r u h ic r e te z o rlı- y a n ik i s e b e p o lm u ş o lm a s ı m u h te m e ld i r . B iri, H a n s ü lâ le s in in a ç t ığ ı r e f a h d e v r i s a y e s in d e Ç in İ m p a r a to r lu ğ u n u n k u v v e tle n m e s i , k u z e y e d o ğ r u y a y ılm a s ı ve n ü f u s u n u n a r t m a s ıd ır . D iğ e r i, ik l im ş a r t l a r ın d a m e y d a n a g e le n g e liş m e le rd ir ; b e lk i y a ğ ış la r ın e s k is in d e n a z o lm a s ı n e t ic e s in d e b a t a k l ık l a r v e o r m a n la r k u r u m u ş , v e y a a k s in e d a h a b o l y a ğ a n y a ğ m u r l a r s te p le r i o t la k h a l in e g e t i r m iş v e b e lk i d e b u h a l l e r in h e r ik is i b i r d e n m e y d a n a g e le r e k b a t ıy a d o ğ r u h ic r e t i i c a b e t t i r m iş v e y a k o la y la ş t ı r m ış t ı r . Ü ç ü n c ü b i r â m il d e R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n ik t i s a d i p e r iş a n l ığ ı , iş d ü z e n in in b o z u lm a s ı v e n ü f u s u n u n a z a lm a s ıd ır . R o m a c u m h u r iy e t in in so n z a m a n la r ın d a z e n g in le r v e s o n r a a s k e r R o m a İ m p a r a to r l a r ın ın v e r g i ta h s i ld a r la r ı , İ m p a r a to r lu ğ u n h a y a t iy e t in i tü k e tm iş le r d i . H ü lâ s a h ic r e t â m i l le r i ş u n l a r d ır: D o ğ u n u n b a s k ıs ı , B a tı m e d e n iy e t in in te f e s s ü h ü v e y o lu n a ç ık b u lu n m a s ı .

H u n ’ia r , A v r u p a R u s y a ’s ın ın h u d u t la r ın a M i lâ t ta n ö n ce b i r in c i y ü z y ıld a v a r m ış la rd ı , f a k a t s ö z ü n ü e t t iğ im iz a t ı l la r ın i s te p le r e h â k im o lm a la r ı a n c a k M ilâ d ın d ö r d ü n c ü v e b e ş in c i y ü z y ı l la r ın d a v a k i o lm u ş tu r . B e ş in c i y ü z y ıl H u n ’l a r ın y ü z y ıl ı id i. İ t a ly a ’y a g i r e n i lk H u n ’la r , H o n o r i- u s ’u n e fe n d is i V a n d a l S t i l ic h o ’n u n e m r in d e k i ü c r e t l i a s k e r le rd i. B u n la r , V a n d a l ’l a r d a n b o ş a la n P a n n o n ia ’y ı e le g e ç i r m iş o la n H u n ’la rd ı .

B e ş in c i y ü z y ıl ın ik in c i ç e y re ğ in d e , H u n 'l a r ın iç in d e n A t t i lâ a d ın d a b ü y ü k b i r s e r d a r ç ık t ı . B u b a ş b u ğ u n , k u v v e t v e k u d r e t i h a k k ın d a b i ld ik le r im iz e f s a n e t a r z ın d a h i k â y e le r e d a y a n ı r . A t t i lâ y a ln ız H u n ’l a r a d e ğ il, h a r a c a b a ğ

la m ış o ld u ğ u b i r s ü r ü C e rm e n k a v im le r in e d e h ü k m e t m iş t i r . İ m p a r a to r lu ğ u R h e in n e h r in d e n t â O r t a A s y a 'y a k a d a r u z a n ıy o r d u . K a r a r g â h ı M a c a r i s t a n o v a s ın d a , T u n a d o ğ u s u n d a b u lu n a n b u h ü k ü m d a r , Ç in ’le d ip lo m a tik m ü n a s e b e t le r te s is e tm iş t i . K o n s ta n t in o p o l i s ’te n g ö n d e r i le n v e o n u M a c a r i s t a n ’d a z iy a r e t e d e n P r i s c u s a d ın d a b i r e lç in in A t t i l â ’y a d a i r y a z d ığ ı s e y a h a tn a m e ç o k i lg i ç e k ic id ir . B u M o ğ o l’l a r ın y a ş a y ış t a r z la r ı , y e r le r in i a lm ış o ld u k la r ı ip t id a i A r i ’le r in y a ş a y ış t a r z la r ı n ın h e m e n h e m e n a y n ı id i. H a lk k u lü b e le rd e v e ç a d ı r l a r d a o tu r u r , b a ş b u ğ la r b i r k a ç k a t l ı a h ş a p b i n a l a r d a y a ş a r la r d ı . O z a n la r ın ş a r k ı la r iy le s ü s le n e n iç k ili ş e n l ik le r t e r t ip e d il i rd i . H o m e ro s ’u n k a h r a m a n la r ı ve h a t t â B ü y ü k İ s k e n d e r ’in M a k e d o n y a ’h a r k a d a ş la r ı , k e n d ile r in i , o s ı r a la r d a K o n s ta n t in o p o l i s ’te h ü k ü m r a n o la n A r c a d iu s ’u n o ğ lu II. T h e o d o s iu s ’u n in c e t e r b iy e li, f a k a t m ü te r e d d i s a r a y ın d a n z iy a d e , A t t i l â ’n ın b i r o r d u g â h ta n ib a r e t o la n b a ş k e n t in d e d a h a r a h a t h i s s e d e r le rd i.

B ir m ü d d e t , H u n ’la r ın v e A t t i l â ’n ın e m r in d e k i g ö ç e b e le r in A k d e n iz m e m le k e tle r in d e k i Y u n a n - R o m a m e d e n iy e t in e k a r ş ı , ç o k e s k id e n b a r b a r Y u n a n l ı l a r ı n E g e m e d e n iy e t in d e o y n a m ış o ld u k la r ı r o lü o y n ıy a c a k la r ı z a n n e d i l di. T a r ih b ü y ü k b i r f a s ı la ile t e k e r r ü r e tm e k ü z e re im iş g ib i g ö r ü n d ü . F a k a t H u n ’l a r i lk Y u n a n l ı l a r a n is p e tle g ö ç e b e h a y a t ın a ç o k d a h a f a z la b a ğ lı o la n in s a n la r d ı , o Y u n a n l ı l a r ise , h a k ik î g ö ç e b e b i r m il le t o lm a k ta n z iy a d e , s ü r ü le r iy le b i r l ik te h ic r e t e d e n ç o b a n la r d ı . H u n ’la r , a k ın l a r y a p t ı l a r , y a ğ m a c ı l ık e t t i le r , f a k a t h iç b i r y e r e y e r le ş m e d ile r .

A t t i lâ b i r k a ç y ıl b o y u n c a T h e o d o s iu s ’u is te d iğ i g ib i k o r k u t tu . O r d u la r ı K o n s ta n t in o p o l is s u r l a r ın a k a d a r g e le r e k h e r t a r a f ı t a h r ip v e y a ğ m a e t t i le r . T a r ih ç i G ib b o n , A ttilrV m n B a lk a n y a r ım a d a s ın d a y e d i ş e h r i ta m a m e n y a k ıp . y ık t ığ ın ı sö y le r . T h e o d o s iu s , A t t i l â ’y ı u z a k ta t u tm a k iç in o n a h a r a ç ö d e m iş v e o n d a n t a m a m e n k u r tu lm a k iç in d e g iz li a j a n l a r v a s ı ta s iy le o n ıı ö ld ü r tm e y i d e n e m iş t ir . 451

y ı l ın d a A t t i lâ d ik k a t in i İ m p a r a to r lu ğ u n L â tin c e k o n u ş a n k ı s m ın a ç e v i r e r e k G a l l ia ’y ı i s t i l â e tt i . K u z e y G a l l ia ’d a k i ş e h i r le r in h e m e n h e m e n h e p s i y a ğ m a e d ild i. F r a n k 'l a r , V i- s i g o th 'la r v e im p a r a to r lu k k u v v e tle r i , A t t i l â ’y a k a r ş ı b i r l e ş t i l e r v e T ro y e s ’d a c e r e y a n e d e n p e k d a ğ ın ık b i r m e y d a n s a v a ş ın d a o n u y e n ilg iy e u ğ r a t t ı l a r . B u s a v a ş l a r d a ö le n le r in s a y ıs ı 150.000 ile 300.000 a r a s ın d a t a h m in e d il i r . B u y e n il g i H u n s e r d a r ın a b i r d a r b e o ld u y s a d a , o n u n o m u a z z a m a s k e r i im k â n la r ın ı tü k e te m e d i. E r te s i y ıl, V e n e t ia y o lu ile İ t a ly a ’y a g i r e n A tt ilâ , A q u e i le ia ile P a d u a ’y ı y a k tı , M ila n o ’y u d a y a ğ m a e tt i .

K u z e y İ t a ly a ’n ın b u ş e h i r le r in d e n v e b i lh a s s a P a d u a ’- d a n k a ç a n i n s a n la r A d r iy a t ik D e n iz i n ih a y e t in d e k i b a t a k l ık l a r d a b u lu n a n a d a l a r a g e ç e r e k o r a d a , s o n r a d a n O r t a ç a ğ ın e n b ü y ü k t i c a r e t m e r k e z le r in d e n b i r i h a l in i a la c a k o la n V e n e d ik s i te -d e v le t in in te m e lin i a t t ı la r .

453 y ı l ın d a A t t i l â g e n ç b i r k a d ın la e v le n m e s in i k u t l a m a k ü z e r e v e rd iğ i b ü y ü k b i r z iy a f e t te n s o n r a ö ld ü v e b ö y lece , k u r m u ş o ld u ğ u y a ğ m a c ı l ık k o n f e d e r a s y o n u d a o r t a d a n k a lk t ı . H a k ik î H u n ’l a r e t r a f la r ın d a k i d a h a k a la b a l ık A r i d illi m il le t le r e k a r ı ş a r a k t a r i h t e n y o k o ld u la r . F a k a t b u b ü y ü k H u n a k ı n l a n L â tin R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n in k ı r a z ın ı t a m a m la d ı . A t t i l â ’n m ö lü m ü n d e n s o n r a y i r m i y ıl b o y u n c a R o m a ’d a V a n d a l ’l a r v e y a b a ş k a ü c r e t l i a s k e r le r t a r a f ın d a n b a ş a g e ç ir i le n o n m u h te l i f i m p a r a t o r h ü k ü m s ü r d ü . K a r t a c a ’d a n g e le n V a n d a l ’la r , 45 y ı l ın d a R o m a ’y ı z a p t v e t a h r ip e t t i le r . N ih a y e t 476 d a B a r b a r a s k e r le r in b a ş ı o la n A d o a c e r , R o m u lu s A u g u s tu lu s g ib i g ö s te r iş l i b i r a d la i m p a r a to r lu k m a k a m ın ı işg a l e d e n b i r P a n n o n ia ’Im ın v ü c u d ü n ü o r t a d a n k a ld ı r d ı v e K o n s ta n t in o p o l i s ’te k i im p a r a t o r a a r t ı k b a t ı d a im p a r a to r d iy e b i r ş e y k a lm a d ığ ın ı b i ld i rd i . B ö y lec e , L â t in R o m a İ m p a r a to r l u ğ u ş e r e f s iz b i r ç e k ild e s o n a e rd i. 493 y ı l ın d a G o th a s ı l l ı T h e o d o r ic , R o m a k ı r a l ı o ld u .

Ş im d i b ü t ü n b a t ı v e o r ta A v r u p a ’d a , b i lf i i l b a ğ ım s ız

o lm a k la b e r a b e r , m ü p h e m b i r s a d a k a t le İ m p a r a to r a b a ğ l ı k a lm a y a d e v a m e d e n b a r b a r ş e f le r i , k ı r a l , d u k a v .s. g ib i u n v a n la r la h ü k ü m s ü r ü y o r la r d ı . B u g ib i b i lf i i l b a ğ ım s ız e ş k iy a h ü k ü m d a r l a r d a n y ü z le rc e s i v e b e lk i b in le r c e s i v a r dı. G a l l ia ’d a , I s p a n y a ’d a , İ t a ly a ’d a v e D a c ia ’d a L â tin d ili m a h a l l î ş iv e le r h a l in d e h â k im k a ld ı , f a k a t B r i ta n y a ’d a v e R h e in n e h r i b a t ı s ın d a C e rm e n g r u b u n d a n d i l le r (v e B oh e m y a ’d a b i r S la v o n le h ç e s i o la n Ç e k ç e ) k o n u ş u lm a y a d^ v a m e tti . Y ü k s e k r u h b a n s ın ıf ı v e s a y ı la r ı p e k a z o la n d i g e r a y d ın i n s a n la r , L â tin c e o k u y o r la r , L â tin c e y a z ıy o r la r d ı . H e r t a r a f t a e m n iy e ts iz l ik h ü k ü m s ü r ü y o r d u , m ü lk iy e t h a k k ı d a s i lâ h la k o r u n u y o r d u . Ş a to la r ın s a y ıs ı a r t ı p d u r u y o r , y o l la r g i tg id e b o z u lu y o rd u . A lt ın c ı y ü z y ıl ın b a ş l a n g ıc ı, b a t ı d ü n y a s ın d a b i r n i f a k v e k o y u c e h a le t d e v r i o lm u ş tu r . K e ş iş le r v e H ır i s t iy a n m is y o n e r le r i t a r a f ın d a n m u h a f a z a e d ilm e s e y li L â tin k ü l tü r ü b e lk i t a m a m e n u n u tu la b i l i r d i .

R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n e s e b e p le b ü y ü m ü ş v e n e s e b e p le b u k a d a r t a m b i r ş e k ild e i n k ı r a z b u lm u ş tu ? B ü y ü m e s i, b a ş la n g ıç ta v a ta n d a ş l ık f ik r in in b i r l ik y a r a tm ış o lm a s ın d a n d ır . C u m h u r iy e t in g e liş m e s i d e v r in d e v e h a t t â İ m p a r a to r lu k d e v r i b a ş la n g ıç la r ın d a , k e n d i le r in d e R o m a v a t a n d a ş l ığ ı d u y g u s u b u lu n a n , R o m a v a ta n d a ş l ığ ım h e m b i r im tiy a z , h e m d e b i r v a z ife te lâ k k i e d e n , R o m a k a n u n la r ı s a y e s in d e h a k la r ın d a n e m in b u lu n a n v e R o m a a d ın a f e d a k â r l ık y a p m a y a â m a d e o la n p e k ç o k in s a n v a rd ı . R o- m a ’n ın â d il , b ü y ü k v e k a n u n la r ı k o r u y a n b i r s i te o la r a k k a z a n d ığ ı ş ö h r e t v e i t ib a r , R o m a h u d u t la r ı d ı ş ın a y a y ıld ı. F a k a t , P ü n ik H a r p le r i b a ş l a r b a ş la m a z , s e r v e t t e r a k ü m ü v e k ö le l iğ in g e liş m e s i v a ta n d a ş l ık r u h u n a z a r a r v e rd i. V a ta n d a ş l ık h a k k ı , y e n i z a p te d i le n y e r le r e te ş m il e d iliy o r , f a k a t v a ta n d a ş l ık r u h u a ş ı la n a m ıy o r d u .

R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n e tic e i t ib a r iy le p e k ip t id a i b i r ta a z z u v d u . S a y ı la n g i t t ik ç e a r t a n v a ta n d a ş la r ın ı e ğ itm iy o r , k e n d in i o n la r a t a n ı tm ıy o r , a ld ığ ı k a r a r l a r d a o n la r ı iş

b ir l iğ in e d a v e t e tm iy o rd u . D ü ş ü n c e b i r l iğ i s a ğ l ıy a b i le c e k b i r m e k te p ş e b e k e s i o lm a d ığ ı g ib i, s iy a s i h a b e r l e r i y a y m a k s u r e t iy le k o l le k t if f a a l iy e t d e d e s te k le n m iy o r d u . M a r iu s v e S u l la z a m a n ın d a n b e r i i k t i d a r iç in m ü c a d e le e d e n m a c e r a p e r e s t l e r , h a lk ı im p a r a to r lu ğ u n u n m e s e le le r i i le i l g i le n d i r m e y i d ü ş ü n m e m iş le r d i . V a ta n d a ş l ık r u h u b e s le n m e d iğ i iç in , ö ld ü v e b u ö lü m , k im s e n in d ik k a t in e ç a r p m a d ı . B ü tü n im p a r a to r lu k la r , b ü tü n d e v le t le r , t e ş k i l â t l a n m ış in s a n to p lu lu k la r ı , n e t ic e i t ib a r iy le a n la ş m a v e i r a d e d e n d o ğ a n n e s n e le r d ir . R o m a İ m p a r a to r lu ğ u y e r y ü z ü n d e a r t ı k i r a d e s in i i z h a r e tm e z o lm u ş tu , i ş te b u y ü z d e n v a r lığ ı s o n a e rd i.

L â tin c e k o n u ş a n R o m a im p a r a to r lu ğ u b e ş in c i y ü z y ıl d a z e v a l b u ld u y s a d a , o n u n b a ğ r ın d a n d o ğ a n R o m a , K a to lik K ilise s i, o n u n n ü f u z v e i t i b a r ın d a n v e g e le n e k le r in d e n f a y d a l a n a r a k g e liş m iş t ir , im p a r a to r lu k o r t a d a n k a lk t ığ ı h a ld e , b u m ü e s s e s e n in y a ş a m a y a d e v a m e tm e s in in s e b e b i, b i r l i k s a ğ l ıy a c a k k i t a p l a r a v e b ü y ü k b i r v â iz v e m is y o n e r le r k ü t le s in e s a h ip o lm a s ıd ır , ç ü n k ü b u n la r , h e r h a n g i b i r k a n u n d a n v e l e jy o n la r d a n d a h a k u v v e tl i ş e y le r d ir . M ilâ d ın d ö r d ü n c ü v e b e ş in c i y ü z y ı l l a r ın d a i m p a r a t o r lu k in k ı r a z a y ü z t u t t u ğ u s ı r a d a , H ır i s t iy a n l ık , b ü t ü n A v- r u p a y ı h ü k m ü a l t ı n a a la c a k ş e k ild e y a y ı lm a k ta y d ı . B u d in A v r u p a y ı f e th e d e n b a r b a r l a r ı n im a n la r ın ı f e th e d e r e k o n l a r ı y e n d i. A t t i l â ’n ın R o m a ü z e r in e y ü r ü m e y e h a z ı r g ö r ü n d ü ğ ü b i r a n d a R o m a P a t r iğ i o n u g ö r e re k h iç b i r o r d u n u n y a p a m ıy a c a ğ ı şe y i y a p tı ; m â n e v i i k n a k u v v e tiy le o n u te ş e b b ü s ü n d e n v a z g e ç ird i.

R o m a P a t r iğ i v e y a P a p a , k e n d is in i b ü tü n H ır i s t iy a n c e m a a t in in b a ş ı i lâ n e tt i , a r t ı k o r t a d a im p a r a t o r d a k a l m a m ış o ld u ğ u n d a n , k e n d is in e im p a r a to r lu k p â y e v e h a k la r ın ı iz a fe e t t i v e i m p a r a to r l a r ın e n e sk i ü n v a n ı o la n « p o n tife x m a x im u s» y â n i. R o m a im p a r a to r lu ğ u B a ş r a h ib i u n v a n ın ı a ld ı.

B İZ A N S V E S A S A N İM P A R A T O R L U K L A R I

R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n Y u n a n c a k o n u ş a n y a r ıs ı , b a t ıd a k i y a r ı s ın d a n ç o k d a h a f a z la s iy a s i i s t i k r a r g ö s te rd i. D o ğ u İ m p a r a to r lu ğ u , B a tı İ m p a r a to r lu ğ u n u n f ta m a m iy le in k ır a z ın ı in ta ç e d e n b e ş in c i y ü z y ıl b â d i r e s in i a t l a t t ı . A t- t i lâ , İ m p a r a to r II. J u s t i n i a n u s ’u h a y l i k o r k u t tu v e h e m e n h e m e n K o n s ta n t in o p o l is s u r l a r ın a k a d a r h e r t a r a f ı y a ğ m a e t t i , f a k a t b u ş e h i r te c a v ü z e u ğ r a m a d ı . N u b ia 'l ı l a r N i l ’e k a d a r in ip , Y u k a r ı M ıs ı r ’ı y a ğ m a e t t i le r s e de , A ş a ğ ı M ıs ır v e İ s k e n d e r iy e o ld u k ç a m ü r e f f e h b i r h a ld e y a ş a m a y a d e v a m e t t i le r . B u s ı r a d a A n a d o lu ’n u n k ıs m ı â z a m i S a s a n i İ r a n 'l ı l a r a m u k a v e m e t e tm e k te y d i.

B a tı iç in k a r a n l ık b i r d e v ir o la n a l t ın c ı y ü z y ıl , Y u n a n k u v v e t v e k u d r e t in in ö n e m li b i r k a lk ın m a s ın a ş a h i t o ld u .I. J u s t i n i a n u s , b ü y ü k ih t i r a s s a h ib i , e n e r j ik b i r h ü k ü m d a rd ı; e v v e lc e b i r a k t r i s o la n z e v c e s i İ m p a r a to r iç e T h eo - d o s ia d a o n u n k a d a r m u h te r i s v e e n e r j ik t i . J u s t in ia n u s , K u z e y A f r ik a ’yı V a n d a l ’l a r d a n , İ t a ly a ’n ın ç o ğ u n u d a G o th ’l a r d a n g e r i a ld ı. H a t tâ I s p a n y a ’n ın g ü n e y in i d e is t i r d a t e tt i . F a k a t i c r a a t ı a s k e r i f a a l iy e t le r d e n ib a r e t k a l m a d ı. K o n s ta n t in o p o l i s ’te b i r ü n iv e r s i te k u r d u . A y a s o fy a k i lis e s in i i n ş a e t t i r d i v e R o m a k a n u n la r ın ı te d v in e tt i . L â k in , k e n d i k u r d u ğ u ü n iv e r s i t e n in r a k ib i o la n b i r m ü e s se - se y i o r t a d a n k a ld ı r m ış o lm a k ü z e r e t â E f lâ tu n d e v r in d e n , y â n i b in y ı la y a k ın b i r z a m a n d a n b e r i d e v a m lı o la r a k ö ğ r e t im y a p m ış o la n A t in a ’d a k i fe ls e fe o k u l la r ın ı k a p a d ı .

Ü ç ü n c ü y ü z y ıld a n b e r i P e r s İ m p a r a to r lu ğ u , d a im a B iz a n s im p a r a to r lu ğ u n a r a k ip o lm u ş tu . H e r ik i d e v le t A n a d o lu , S u r iy e v e M ıs ı r ’ı d a im î b i r h u z u r s u z lu k iç in d e y a ş a tm ış la r , o n la r ı d u r m a d a n t a h r ip e tm iş le rd i . M ilâ d ın b i r in c i y ü z y ıl ın d a b u m e m le k e t le r h â lâ y ü k s e k b i r m e d e n iy e te s a h ip z e n g in v e ç o k m e s k û n y e r le r d i . F a k a t d e v a m lı

s u r e t te o r d u la r ın g id ip g e liş i , t a l â n la r a v e h a r p m ü k e l le f i y e t le r in e m â r u z k a lm a la r ı n e t ic e s in d e b u m ü r e f f e h y e r le r d e n n ih a y e t o r t a d a h a r a b e h a l in d e ş e h i r le r v e a h a l is i a z a lm ış s e y r e k k ö y le r k a ld ı . M e m le k e t le r i p e r i ş a n e d e n b u h e r c ü m e r ç te A ş a ğ ı M ıs ır d iğ e r ü lk e le r a r a s ın d a h e r h a ld e e n a z z a r a r g ö r e n ü lk e o ld u . K o n s ta n t in o p o l is g ib i İ s k e n d e r iy e d e d o ğ u ile b a t ı a r a s ın d a b i r t i c a r e t m e rk e z i o lm a k ta d e v a m e tti .

H a r p v e i n h i t a t h a l in d e k i b u im p a r a to r lu k la r ın h e r ik is in d e d e b i l im v e s iy a s i fe ls e fe ö lm ü ş e b e n z iy o rd u . A t i n a ’n ın so n f e y le s o f la r ı , m e k te p le r i o r t a d a n k a ld ı r ın c a y a k a d a r , g e ç m iş in b ü tü n e d e b iy a t ın ı , p e k a n la m a m a k la b e r a b e r , s o n s u z b i r s a y g ı ile m u h a f a z a e tm iş le r d i r . F a k a t a r t ık d ü n y a d a , b u y a z ı l a r ın r u h u n u te ş k i l e d e n s a m im ilik v e a r a ş t ı r m a g e le n e ğ in i y ü r ü te c e k c e s u r v e b a ğ ım s ız d ü ş ü n m e i t i y a t l a r ın a s a h ip b i r in s a n s ın ıf ı k a lm a m ış t ı , i ç t i m a i v e s iy a s i h e r c ü m e r ç b u s ın ı f ın y o k lu ğ u n u g e n iş ö lç ü d e iz a h e d e n b i r â m il o lm a k la b e r a b e r , o d e v ird e in s a n z e k â s ın ın h u z u r s u z v e k ı s ı r o lm a s ın ın b i r s e b e b i d a h a v a r d ır . D e v ir , g e r e k İ r a n ’d a , g e r e k B iz a n s ’ta , b i r i s t ib d a t ve t a h a k k ü m d e v r iy d i . H e r ik i im p a r a to r lu k in s a n z e k â s ın ın h ü r f a a l iy e t le r in i t a h d i t e d e n y e n i t a r z d a d in î d e v le t le rd i .

Ş ü p h e s iz e sk i im p a r a t o r l u k la r d a c e m iy e t h a y a t ın ın b i r t a n r ı v e y a t a n r ı - k ı r a l e t r a f ın d a to p la n d ığ ı d in î im p a r a t o r lu k la r d ı . B ü y ü k İ s k e n d e r ’e t a n r ı m u a m e le s i e d il i rd i , C ae- s a r ’l a r d a o d e re c e t a n r ı te lâ k k i e d i l i r le rd i k i k e n d i le r in e m a h s u s s u n a k la r ı v e m â b e t le r i v a r d ı , v e m â b e t te g ü n lü k y a k ılm a s ı , R o m a d e v le t in e s a d a k a t in d e lil i s a y ı lı rd ı . F a k a t b u e sk i d in le r e s a s i t ib a r iy le z a h i r i f iil v e h a r e k e t l e r e , ş e k lî ib a d e t le r e d a y a n a n d in le rd i . İ n s a n ın k a f a s ın a v e r u h u n a h ü k m e tm e z le rd i . B ir k im s e s u n a c a ğ ın ı s u n u p t a n r ı ö n ü n d e e ğ ild i m i, y a p t ığ ı b u h a r e k e t h a k k ın d a y a ln ız is te d iğ in i d ü ş ü n m e k te d e ğ il d ü ş ü n d ü ğ ü n ü sö y le m e k te d e s e rb e s t t i . F a k a t d ü n y a n ın y e n i d in le r i v e b i lh a s s a H ı r i s t iy a n l ık in s a n la r ın iç â le m in e d e h ü k m e d iy o r d u . B u y e n i d in le r y a l-

184 K I S A D Ü N Y A T A R Î H l

ııız a m e l i d e ğ il , im a m d a m e c b u r i k ı l ıy o rd u . P e k ta b i î o la r a k d a im a n ın m e v z u u o la n ş e y le r in s a r ih m â n a la r ı ü z e r in d e ş id d e tl i m ü n a k a ş a la r c e r e y a n e tt i . B u d in le r b i r e r a m e n tü s ü o la n d in le rd i . K a r ş ı s ın a « O rto d o k s lu k » d iy e y e n i b i r k e lim e ç ık a n d ü n y a , y a ln ız a m e l in i d e ğ il, sö z le r in i ve d ü ş ü n c e le r in i d e ö ğ re t i le n d in in e s a s la r ın a u y d u r m a y a m e c b u r tu tu ld u . Ç ü n k ü y a n lış b i r in a n ı ş a s a h ip o lm a k , ve b u n d a n d a k ö tü s ü , o n u b a ş k a la r ın a a ş ı la m a k , a r t ık s a d e c e f ik r î b i r n o k s a n d e ğ il, s a h ib in i i le le b e t d a lâ le t tö h m e ti a l t ı n d a b u lu n d u r a b i le c e k m â n e v i b i r k u s u r s a y ı lıy o rd u .

G e re k M ilâ d ın ü ç ü n c ü y ü z y ı l ın d a S a s a n i s ü lâ le s in i k u r a n I. A r d a ş i r , g e r e k d ö rd ü n c ü y ü z y ıld a R o m a İ m p a r a t o r lu ğ u n u y e n id e n te s is e d e n B ü y ü k C o n s ta n tin u s , in s a n l a r ın i r a d e le r in i id a r e e d ip k u l la n m a y a im k â n v e r e n y e n i b i r ç a r e a d d e t t ik le r i d in î t e ş k i l â t t a n f a y d a la n d ı la r . D a h a d ö r d ü n c ü y ı lm s o n a e r m e s in d e n ö n c e h e r ik i im p a r a t o r lu k d a sö z h ü r r iy e t in i v e d in a la n ın d a k i y e n il ik le r i ş id d e t li c e z a la r la y a s a k e tm iş le rd i . İ r a n ’d a A r d a ş i r e sk i P e r s d i n i o la n Z a r a th u s t r a (Z e rd ü ş t d in i) y ı r u h b a n ı , m â b e t le r i v e s u n a k la r ın d a y a n a n a te ş i ile ih y a e d e r e k o n u d e v le t d i n i h a l in e g e t i rd i . Ü ç ü n c ü y ü z y ıl ın s o n u n d a n e v v e l Z e rd ü ş t d in i H ır i s t iy a n l ığ a z u lm e tm e y e b a ş la m ış t ı , ve 277 y ı lın d a , M a n ih e iz m d e n ile n y e n i d in in k u r u c u s u H ı r i s t iy a n m û te z ille r in i ta k ip v e te c z iy e e tm e k le m e ş g u ld ü . H ır i s t iy a n l ığ a b ü y ü k z a r a r l a r v e r e n M a n ih e iz m le k ıy a s ıy a m ü c a d e le e d il m e s i g e r e k iy o rd u ; b u n a m u k a b i l , H ı r i s t iy a n l ık ta n b u la ş a n b a z ı f i k i r l e r d e Z e r d ü ş t d in in in s a f l ığ ın a z a r a r v e r iy o rd u . B ö y lece h e r t ü r lü f ik i r d e n ş ü p h e e d ilm e y e b a ş la n d ı . İn s a n z e k â s ın ın h e r ş e y d e n e v v e l h u z u r iç in d e iş le m e s in i g e r e k t i r e n b i lim , b u i s t ib d a t d e v r in d e t a m a m iy le k ü s u f a u ğ r a d ı . B u d e v ir d e B iz a n s ’ın h a y a t ın a h â k im o la n u n s u r l a r ş u n la rd ı : h a r p , e n z a l im b i r d in , v e i n s a n la r ın m û ta t a h lâ k s ız l ık la r ı . B u h a y a t , ö z e l l ik le r i o la n r o m a n t ik b i r h a y a t o lm a k la b e r a b e r p e k d e s e v ile c e k b i r ş e y d e ğ ild i. B iz a n s ile İ r a n k u z e y b a r b a r l a r iy l e s a v a ş m a d ık la r ı z a m a n la r b i r - b i r iy le s a v a ş a r a k A n a d o ly v e S u r iy e ’y i b o y u n a t a h r i p e d j-

y o r la rd ı . F a k a t b u ik i i m p a r a t o r l u k a r a l a r ı n d a a n la ş s a l a r b i le b a r b a r l a n g e r i p ü s k ü r tü p e sk i r e f a h l a r ı n a k a v u ş m a la r ı a r t ı k p e k g ü ç o lu r d u . T ü r k le r v e y a T a t a r l a r b u d e v le t l e r d e n i lk in b i r in in , s o n r a d a d iğ e r in in m ü tte f ik i o la r a k t a r ih e g i r e r l e r . A lt ın c ı y ü z y ıld a h a s ım la r J u s t i n i a n u s ileI. K h o s ro e s (K e y h u s re v ) id i; y e d in c i y ü z y ıl ın b a ş la n g ıc ın d a ise İ m p a r a to r H e r a c l iu s i le II. K h o s ro e s b i r b i r i n in h a s - m ı o ld u la r (580).

B a ş la n g ıç ta v e H e r a c l iu s im p a r a t o r o lu n c a y a k a d a r (610) II. K h o s ro e s h e r t a r a f t a g a le b e ç a l a r a k A n ta k y a , Ş a m v e K u d ü s ’ü a ld ı, o r d u la r ı K o n s ta n t in o p o l is k a r ş ı s ın d a k i K h a lk e d o n (K a d ık ö y ) m e v k i in e k a d a r g e ld i. B u h ü k ü m d a r 619 y ı l ın d a d a M ıs ı r ’ı f e th e t t i . B u n u n ü z e r in e h a r e k e te g e ç e n H e ra c l iu s , b i r k ıs m ı h â lâ K h a lk e d o n ’d a b u l u n a n P e r s o r d u s u n u N in iv e ’d e b o z g u n a u ğ r a t t ı . 628 y ı l ın d a K h o s ro e s , o ğ lu K a v a d h t a r a f ın d a n t a h t t a n in d ir i le r e k ö ld ü rü ld ü , b u n u n ü z e r in e , h e r ik is i d e b i tk in b i r h a ld e b u lu n a n ik i d e v le t a r a s ı n d a i s t ik r a r s ız b i r b a r ı ş a k te d i ld i .

B iz a n s ile İ r a n a r a l a r ı n d a so n s a v a ş ı y a p m ış la r d ı , f a k a t i s te p le r d e h a z ı r l a n a n v e m ü z m in le ş e n b u h e d e f s iz m ü c a d e le y e k e s in b i r so n v e re c e k o la n f ı r t ın a y ı p e k a z k im se t a h m in e d e b il iy o rd u .

H e ra c l iu s , S u r iy e ’d e n iz a m v e a s a y iş i te s is e tm e k le m e ş g u l b u lu n d u ğ u s ı r a d a , k e n d is in e b i r m e k tu p g e ld i. B u m e k tu p Ş a m ’ın g ü n e y in d e k i B o s tr a m e v k i in d e b u lu n a n İ m p a r a to r lu k k a r a r g â h ın a g e ti r i lm iş t i ; m e k tu p S a m i b i r çö l d ili o la n A r a p ç a ile y a z ı lm ış t ı , v e ş a y e t İ m p a r a to r u n e lin e g e ç t iy s e o n a h e r h a ld e b i r t e r c ü m a n ta r a f ın d a n o k u n d u . B u m e k tu p , k e n d in i « A lla h ın R e s ü lü M u h a m m e t» s ı fa tiy le t a n ı t a n b i r in d e n g e liy o r v e İ m p a r a to r u T ek ve H a k ik i b i r A l la h ’ı t a n ım a y a v e o n a ib a d e t e tm e y e d a v e t e d iy o rd u . İ m p a r a to r u n n e d e d iğ i b i l in m iy o r .

B u n a b e n z e r b i r m e k tu p K te s ip h o n ’d a b u l u n a n K a- v a d h ’a d a g e ld i . B u h ü k ü m d a r ın c a n ı s ık ı ld ı , m e k tu b y y ı r t t ı v e m e k tu b u g e t i r e n u la ğ ı k o v d u ,

M u h a m m e t , k a r a r g â h ı M e d in e a d ın d a k i k ü ç ü k b i r çö l ş e h r in d e o la n b i r b e d e v i ş e y h i id i. T e k v e H a k ik i b i r A lla h a d ın a y e n i b i r d in v â z v e n e ş r e d iy o r d u .

M u h a m m e t: « Y a ra b , K a v a d h ’ın ü lk e s in i e l in d e n al!»d iy e d u a e tt i .

Ç İN 'D E S ü t V E T A N G SÜ LÂ LE L ER İ

B e şin c i, a lt ın c ı , y e d in c i v e s e k iz in c i y ü z y ı l la r d a M o ğ o l ’l a r d u r m a d a n b a t ıy a d o ğ r u a k m ış la r , A t t i l â ’n ın H u n ’- la r ı b u g e n iş çö l h a r e k e t in in s a d e c e ö n c ü le r i o lm u ş la rd ır . B ir k ısm ı b u g ü n k ü F in lâ n d iy a , E s to n y a v e M a c a r i s t a n ’d a k a r a r k ı la n b u H u n ’l a r ın a h f a d ı z a m a n ım ız d a h â l â b u m e m le k e tle rd e y a ş a m a y a d e v a m e tm e k te v e T ü rk ç e y e y a k ın b i r d il k o n u ş m a k ta d ı r la r . B u lg a r la r d a T ü r k ı r k ın d a n o lm a k la b e r a b e r s o n r a d a n A r î b i r d il a lm ış la r d ı r . Y ü z y ıll a r c a ö n c e A r î k a v im le r in E g e v e S a m î m e d e n iy e t le r in e k a r ş ı o y n a m ış o ld u k la r ı r o lü b u d e f a d a M o ğ o l’l a r A v r u p a , I r a n v e H in d i s ta n ’ın A r î ’le ş m iş m e d e n iy e t le r in k a r - ?ı o y n u y o r la rd ı .

T ü r k ’le r in v a ta n ı O r ta A s y a ’d a b u g ü n B a tı T ü r k is ta n o la n y e r le r d i . D a h a o z a m a n la r I r a n , b i r ç o k T ü r k m e m u r l a r v e ü c r e t l i T ü r k a s k e r le r i k u l la n ıy o r d u . P a r t h ’l ı l a r İ r a n ’ın n ü f u s u n a k a r ı ş a r a k t a r i h t e n s i l in m iş le rd i . O r ta A s y a 'd a a r t ı k A r î m e n ş e l i g ö ç e b e le r k a lm a m ış , o n la r ın y e r in i M o ğ o l ’l a r a lm ış t ı . B ö y lec e T ü r k ’l e r t â Ç in ’d e n H a z e r D e n iz i n e k a d a r A s y a ’y a h â k im o ld u la r .

M ilâ d ın ik in c i y ü z y ıl ı s o n u n d a R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u p e r i ş a n e d e n b ü y ü k v e fa â f e t i Ç in ’d e d e H a n s ü lâ le s i n e so n v e rm iş t i . B u n u n ü z e r in e b i r n i f a k d e v r i g e ç ir e n Ç in , H u n i s t i l â la r ın d a n y e n i b i r h a y a t b u lm u ş v a z iy e t te ve A v r u p a ’d a n ç o k d a h a s ü r a t le ç ık tı . A l t ın c ı y ü z y ıl ın so

n a e r m e s in d e n ö n c e Ç in S u i s ü lâ le s i id a r e s in d e b ir le ş t i . B iz a n s ’ta H e r a c l iu s ’u n i m p a r a t o r b u lu n d u ğ u s ı r a d a S u i s ü lâ le s in in y e r in i Ç in iç in d iğ e r b ü y ü k b i r r e f a h d e v r i a ç a n T a n g s ü lâ le s i a ld ı.

Y e d in c i, s e k iz in c i v e d o k u z u n c u y ü z y ı l l a r d a Ç in , d ü n y a n ın e n m e d e n î v e e m n iy e tl i m e m le k e tiy d i . H a n s ü lâ le si, m e m le k e tin s ın ı r la r ın ı k u z e y d e g e n iş le tm iş t i . S u i v e T a n g s ü lâ le le r i Ç in m e d e n iy e t in i g ü n e y e d o ğ r u y a y d ı la r v e Ç in ü lk e s i b u g ü n k ü b ü y ü k lü ğ ü n ü a lm a y a b a ş la d ı , v e O r t a A s y a ’d a d a T ü rk k a b i le le r in i h a r a c a b a ğ la m a k s u r e t iy le h u d u t la r ın ı t â İ r a n ’a v e H a z e r D e n iz in e k a d a r g e n iş le t t i .

B u y e n i Ç in , H a n s ü lâ le s i z a m a n ın d a k i Ç in 'd e n b a m b a ş k a b i r m e m le k e tt i . Y e n i v e ç o k d a h a z in d e b i r e d e b iy a t ı v a rd ı; ş i i r s a n a t ı d a y e n i b i r h a y a t a k a v u ş m u ş tu . B u d iz m , fe ls e fe v e d in a la n l a r ın d a k i d ü ş ü n c e le r i a l t ü s t e t m iş ti . S a n a t e s e r le r in d e , te k n ik a la n ın d a v e h a y a t ı g ü z e l l e ş t i r e n h e r ş e y d e b ü y ü k i le r le m e le r o ld u . İ lk d e f a o la r a k ç a y k u l la n m a y a , k â ğ ı t im â l e tm e y e v e a ğ a ç k a l ıp l a r l a k i t a p b a s m a y a b a ş la d ı . B u y ü z y ı l la r d a A v r u p a ’n ın v e B a tı A s y a ’n ın h a r p le r d e n k ı r ı l a n n ü f u s u k u lü b e le rd e , s u r l a r l a ç e v r i l i k ü ç ü k ş e h i r le r d e v e k a s v e t l i e ş k iy a k a le le r in d e y a ş a r k e n , Ç in ’d e m ily o n la r c a in s a n a s a y iş iç in d e h o ş v e l â t i f b i r h a y a t s ü r m e k te y d i . B a tın ın k a f a s ın ın d in le ilg il i s a b i t f ik i r le r le k a r a n l ık l a r a g ö m ü ld ü ğ ü b i r s ı r a d a , Ç in ’in k a f a s ı b ü tü n y e n il ik le r e a ç ık v e to le r a n s l ı id i.

T a n g s ü lâ le s in in i lk h ü k ü m d a r l a r ın d a n b i r i H e r a c l i u s ’u n N in iv e z a f e r in i k a z a n d ığ ı 627 y ı l ın d a t a h t a ç ık a n T a i-T s u n g id i. B u h ü k ü m d a r a , h e r h a ld e İ r a n ’ın g e r is in d e k e n d is in e b i r m ü t te f ik a r iy a n H e r a c l iu s 'ta n b i r h e y e t g e ld i. İ r a n ’d a n d a 635 y ı l ın d a b i r H ır i s t iy a n m is y o n e r h e y e t i g e ld i. H e r ik i h e y e t in d e d in î k a n a a t l e r in i i z a h e tm e le r in e m ü s a a d e e d ild i. K ita b - ı M u k a d d e s ’in Ç in ’c e t e r c ü m e s in i in c e l iy e n T a i-T s u n g b u g a r ip d in i k a b u le ş a y a n g ö r ü p b i r m a n a s t ı r ile b i r k i l is e te s is e d ilm e s in e iz in v e rd i,

B u h ü k ü m d a r a 628 y ı l ın d a M u h a m m e t ’t e n d e u l a k l a r g e ld i. B u n la r K a n to n ş e h r in e b i r t i c a r e t g e m is iy le v a r m ış la rd ı . A r a b i s t a n ’d a n Ç in ’e k a d a r H in d i s ta n s a h i l le r i b o y u n c a y o l a lm ış la rd ı . H e r a c l iu s i le K a v a d h ’m y a p t ık l a r ı n ın a k s in e o l a r a k T a i-T s u n g b u h a b e r c i l e r i n e z a k e t le d in led i. O n la r ın d in i i le i lg i le n e r e k K a n to n ’d a b i r c a m i in ş a e tm e le r in e m ü s a a d e e tt i . S ö y le n ild iğ in e g ö re b u c a m i b u g ü n h â lâ m e v c u t tu r v e d ü n y a n ın e n e sk i c a m is id ir .

M U H A M M E T V E İS L Â M İY E T

Y e d in c i y ü z y ıl ın b a ş ın d a h â d is e le r e b a k a r a k g e le c e ğ e a i t h ü k ü m le r e v a r m a k is t iy e c e k b i r t a r i h m e r a k l ı s ı b ü tü n A v r u p a v e A s y a ’n ın b i r k a ç y ü z y ıla k a d a r M o ğ o l h â k im i y e tin e g ir e c e ğ in i t a h m in e d e b i l ird i . B a tı A v r u p a ’d a d ü z e n v e b i r l ik e m a r e le r i y o k tu . B iz a n s v e P e r s İ m p a r a to r lu k la r ı b i r b i r l e r in i y ık m a k la m e ş g u ld ü , H in d is ta n n i f a k h a l in d e y d i v e g ü n d e n g ü n e z a a f a u ğ r u y o r d u . D iğ e r t a r a f t a n o z a m a n k i n ü f u s u h e r h a ld e A v r u p a n ü f u s u n d a n f a z la o la n Ç in d e v a m lı o la r a k g e n iş le m e k te b u lu n a n b i r im p a r a t o r l u k tu v e O r t a A s y a ’d a g i tg id e k u v v e t v e k u d r e t k a z a n a n T ü r k le r d e Ç in ile iş b ir l iğ i y a p m a y a h a z ı r d ı l a r . B iz im t a r i h m e r a k l ı s ın ın y a p a c a ğ ı b u t a h m in ta m a m iy le b o ş u n a o lm a z d ı. Ç ü n k ü o n ü ç ü n c ü y ü z y ıld a b i r M o ğ o l h ü k ü m d a r ı T u n a ’d a n t â P a s i f ik O k y a n u s u k ıy ı l a r ın a k a d a r u z a n a n ü lk e le re h â k im o la c a k , B iz a n s v e P e r s İ m p a r a to r lu k l a r ı i le M ıs ı r v e H in d i s ta n ’ın ç o ğ u T ü r k s ü lâ le le r in in h â k i m iy e t in e g ire c e k t i .

T a r ih ç im iz i y a n ıl tm ış o la b i le c e k n o k ta la r , A v r u p a ’n ın L â t in y a n s ı n ın k a lk ın m a k u d r e t in i h a k k iy le t a k d i r e d e m e m iş v e A ra p ç ö lü n d e k i g iz li k u v v e t t e n h a b e r s iz k a lm ış o lm a s ı o la b il ir . A r a b i s ta n o n a s a d e c e e z e ld e n b e r i n e ise , o, y â n i s a v a ş k a n k ü ç ü k g ö ç e b e k a b i le le r in y u r d u g ib i g ö

r ü n m ü ş o ls a g e r e k t i r . Ç ü n k ü b in y ı ld a n b e r i h iç b i r S a m i m il le t o r a l a r d a b i r d e v le t k u r m a m ış t ı .

B u n u n la b e r a b e r B e d e v i’l e r b i r d e n b i r e m il l î ş a h s iy e t le r iy le o r t a y a ç ık a r a k t a r ih l e r in e y ü z y ıl k a d a r b i r z a m a n k a v r ıy a n b i r ih t i ş a m d e v r i k a z a n d ı r d ı l a r ; h â k im iy e t le r in i v e d i l le r in i I s p a n y a ’d a n Ç in h u d u t l a r ı n a k a d a r y a y d ıla r . D ü n y a y a y e n i b i r k ü l tü r v e r d i le r . Y a r a t t ık l a r ı d in d e b u g ü n h â lâ d ü n y a n ın e n c a n l ı k u v v e t le r in d e n b i r in i te ş k il e tm e k te d ir .

A r a p a te ş in i y a k a n M u h a m m e t , t a r i h e i lk in M e k k e ’li z e n g in b i r tü c c a r ın d u l k a r ı s ı i le e v le n e n b i r g e n ç o la r a k g i r e r . K ırk y a ş ın a g e lin c e y e k a d a r d ü n y a d a k e n d is in i d i ğ e r i n s a n la r d a n a y ı r d e t t i r e c e k p e k a z ş e y y a p m ış , y a ln ız d in m ü n a k a ş a la r iy le ç o k i lg i le n m e s iy le d ik k a t i ç e k m iş t ir . O z a m a n la r M e k k e , b ü tü n A r a p la r ın t a v a f m e r k e z i o la n H a c e r- î E sv e d v e y a K â b e a d ın d a k i k a r a t a ş a t a p m a n , p u t p e r e s t l e r in o tu r d u ğ u b i r ş e h ird i; f a k a t m e m le k e tte p e k ç o k Y a h u d i d e v a r d ı - A r a b is t a n ’ın b ü tü n g ü n e y i Y a h u d i id i,- S u r iy e ’d e d e H ır i s t iy a n c e m a a t le r i m e v c u t tu .

M u h a m m e t k ı r k y a ş l a r ın a g e lin c e , k e n d is in d e n b in ik i y ü z y ıl ö n c e Y a h u d i p e y g a m b e r le r in in s a h ip o ld u k la r ı n e v id e n p e y g a m b e r l ik h a s s a l a r ı e d in m e y e b a ş la d ı . B ir ic ik ve H a k ik i A l la h ’ta n , iy il ik v e k ö tü lü ğ ü n g ö re c e ğ i m ü k â f a t ve m ü c a z a t la r d a n i lk in k a r ı s ın a b a h s e t t i . D ü ş ü n c e le r in in Y a h u d i v e H ı r i s t iy a n d ü ş ü n c e le r in in k u v v e tl i t e s i r i a l t ın d a m e y d a n a g e lm iş o ld u ğ u n d a n ş ü p h e e d ile m e z . E t r a f ın d a k ü ç ü k b i r m ü ’m in le r c e m a a t i to p l ıy a n M u h a m m e t ç o k g e ç m e d e n M e k k e ş e h r in d e u m u m î p u tp e r e s t l iğ e k a r ş ı v â z v e i r ş a d a b a ş la d ı . F a k a t M e k k e ş e h r in in r e f a h ın ı s a ğ l ıy a n b a ş l ıc a g e l i r k a y n a ğ ı K â b e ’y e y a p ı l a n t a v a f l a r o ld u ğ u iç in , M u h a m m e d ’in b u h a r e k e t i M e k k e ’l i le r t a r a f ın d a n f e n a k a r ş ı la n d ı . V â z ve i r ş a t l a r ı n d a d a h a d a c e s a r e t v e k a t iy e t le h a r e k e t e tm iy e b a ş l ıy a n M u h a m m e t k e n d is in in A l la h ’ın so n R e s û lü o lu p d in m ü e s s e s e s in i i s lâ h e tm e y e m e m u r e d ild iğ in i , İ b r a h im v e I s a p e y g a m b e r le r in k e n d is in in m ü -

190 K I S A D Ü N Y A T A R l H İ

b e ş ş i r le r i o ld u k la r ın ı , k e n d is in in T a n r ı i r a d e s in in t e z a h ü r ü n ü t a m a m la m a k v e k â m i l b i r h a le g e t i r m e k iç in se ç ilm iş b u lu n d u ğ u n u b i ld i rd i .

M u h a m m e t n a k le t t iğ i m ıs r a l a r ın k e n d is in e b i r m e le k t a r a f ın d a n te b l iğ e d ild iğ in i sö y lü y o rd u . B ir s û re d e , g ö k le re y ü k s e le r e k A l la h ’la t e m a s a g e ld iğ in i, v e O ’n u n t a r a f ın d a n y e r y ü z ü n d e k i v a z if e s in e d a i r i r ş a t e d ild iğ in i a n la t ı r .

V â z v e t e lk in le r i k u v v e t k e s b e tt ik ç e M u h a m m e d ’in h e m ş e h r i l e r in in o n a k a r ş ı d ü ş m a n l ığ ı d a a r t ıy o r d u . N ih a y e t o n u ö ld ü r m e k ü z e r e b i r s u ik a s t t e r t i p ed ild i; f a k a t o, s a d ık a r k a d a ş ı v e ş a k i r d i E b u b e k i r ile b i r l ik te , k e n d i s in i iy i k a r ş ı l a y a r a k İ s lâ m iy e ti k a b u l e d e n M e d in e ş e h r in e k a ç t ı . M e k k e ile M e d in e a r a s ın d a k i d ü ş m a n l ık b i r m ü d d e t s ü r ü p g i t t ik te n s o n r a b i r a n d la ş m a ile s o n a e rd i. M e k k e B ir ic ik v e H a k ik î A l la h ’a ib a d e t e s a s ın ı k a b u l e d e c e k , M u h a m m e d i A l la h ’ın R e s û lü o la r a k ta n ıy a c a k , f a k a t y e n i d in in s â l ik le r i t ıp k ı p u tp e r e s t l ik z a m a n la r ın d a y a p t ık la r ı g ib i M e k k e ’y i t a v a f e d e c e k le rd i. B ö y lec e M u h a m m e t M e k k e ’n in h a c t i c a r e t in e z a r a r v e r m e d e n A l la h ’ı b u ş e h r e k a b u l e t t i r m iş o ld u . 629 y ı lın d a , y â n i H e r a c l iu s ’a , T a i - T s u n g ’a , K a v a d h ’a v e d ü n y a n ın b ü tü n h ü k ü m d a r l a r ın a e l ç i le r g ö n d e r m e s in d e n b i r y ıl s o n ra , M u h a m m e t M e k k e ’ye, o r a n ın h â k im i s ı f a t iy le a v d e t e tti .

S o n ra , ö lü m y ılı o la n 632 ye k a d a r M u h a m m e t h â k i m iy e tin i A r a b i s t a n ’ın g e r i k a la n k ı s m ın a te ş m il e tt i . Y a ş l ıl ık ç a ğ ın d a b i r k a ç d e f a e v le n d i; h a y a t ı u m u m iy e tle b u g ü n k ü c e m iy e t in a n la y ı ş la r ın a u y g u n d e ğ ild i. A n la ş ı ld ığ ın a g ö re , M u h a m m e t d in î h is le r i t a m a m iy le s a m im i o la n ç o k g u r u r lu , z e k î, a y n ı z a m a n d a s â f b i r in s a n d ı . B irço k e m ir v e n e h iy le r iy le b i r l ik te , a k id e le r in i iz a h e t t iğ i k i ta b ı , y â n i K u r a n ’ı, k â t ip le r in e im lâ e t t i v e b u n la r ın k e n d is in e A lla h t a r a f ın d a n i lh a m e d ild iğ in i b i ld i rd i .

B u n u n la b e r a b e r , M u h a m m e d ’in A r a p ’l a r a k a b u l e t t i r d iğ i İ s lâ m iy e t b ü y ü k b i r k u v v e t v e k u d r e t k a y n a ğ ıd ı r . İs- lâ m iy e t in k a r a k t e r i s t i k le r in d e n b i r i d e te lk in e tt iğ i i t i r a z

k a b u l e tm e z V a h d a n iy e t e s a s ı , A l la h 'ın b a b a l ığ ın a o la n o s â f v e h e y e c a n l ı im a n ı , v e k a r ı ş ık b i r d in f e ls e fe s i ih t iv a e tm e m e s id ir . D iğ e r b i r ö z e l l iğ i d e , d in in k u r b a n c ı r a h i p le r le v e m a b e t le o la n a lâ k a s ın ı t a m a m e n k e s m e s id ir . İ s lâ m iy e t ta m a m iy le v a h y e d a y a n a n v e k a n l ı k u r b a n v e rm e tö r e n le r in e r ü c û im k â n ı b ı r a k m ıy a n b i r d in d ir . M e k k e ’ye y a p ı la c a k h a c c ın m a h d u t b i r tö r e n ş e k l in d e o la c a ğ ı h u s u s u sö z g ö tü r m e z b i r ş e k ild e i f a d e e d ilm iş t i r , v e M u h a m m e t ö lü m ü n d e n s o n r a k e n d is in in t a n r ı l a ş t ı r ı lm a s ın ı ö n liy e c e k b ü tü n t e d b i r l e r i a lm ış t ır . İ s lâ m iy e tin k u v v e t in i te ş k i l e d e n ü ç ü n c ü b i r n o k ta d a , r e n k , ı r k v e İ ç tim a î d u r u m la r ı g ö z e t i lm e k s iz in b ü t ü n i n s a n la r ın A lla h h u z u r u n d a k a r d e ş o ld u k la r ın d a ı s r a r e tm e s id ir .

B u d in i d ü n y a d a b ü y ü k b i r k u v v e t h a l in e g e t i r m iş o la n e s a s l a r iş te b u n la r d ı r . İ s lâ m İ m p a r a to r lu ğ u n u n k u r u c u s u n u n M u h a m m e t ’t e n z iy a d e O ’n u n a r k a d a ş ı v e y a r d ım c ıs ı E b u b e k i r o ld u ğ u n u s ö y l iy e n le r o lm u ş tu r . M u h a m m e t o m ü te h a v v i l k a r a k t e r iy l e İ s lâ m iy e tin k a f a s ı v e m u h a y y i le s i o lm u ş sa , E b u b e k i r d e o n u n v ic d a n ı v e i r a d e si o lm u ş tu r . M u h a m m e t t e r e d d ü d e d ü ş tü ğ ü z a m a n E b u b e k i r O ’n u d e s te k le m iş t i r . P e y g a m b e r ö ld ü ğ ü z a m a n d a E b u b e k i r h a l i f e o lm u ş , v e d a ğ la r ı d e v ir e c e k k u d r e t t e b i r im a n la , b ü tü n d ü n y a y ı A l la h ’ın k e lâ m ın a i t a a t e t t i r m e k ü z e re ü ç d ö r t b in k iş i l ik k ü ç ü k o r d u la r la , e v v e lc e M u h a m - m e d ’in M e d in e ’d e n m e k tu p la r g ö n d e rd iğ i ü lk e le r in f e th i n e g i r iş m iş t i r .

A R A P ’L A R IN S A T V E T Y IL L A R I

Ş im d i b ü t ü n in s a n l ık t a r ih in in e n h a y r e t v e r ic i f ü t u h a t ın d a n b a h s e d e c e ğ iz . B iz a n s o r d u s u 634 y ı l ın d a Y a r m u k M e y d a n M u h a r e b e s in d e y o k e d ild i; s ı h h a t i b o z u la n v e b ü tü n im k â n la r ın ı P e r s ’le r e k a r ş ı s a v a ş l a r d a tü k e t e n İm

p a r a t o r H e ra c l iu s , S u r iy e 'd e y e n i f e th e tm iş o ld u ğ u D a m a s (Ş a m ) , P a lm ir a , A n ta k y a , K u d ü s v e s a i r y e r le r in h e m e n h e m e n h iç m u k a v e m e t g ö s te r m e d e n A r a p ’l a r ı n e lin e g e ç m e s in e ş a h i t o ld u . B u r a la r d a n ü f u s u n b ü y ü k b i r k ıs m ı Is- lâ m iy e t i k a b u l e tt i . B u n u n ü z e r in e A r a p ’l a r D o ğ u ’y a d ö n d ü le r . P e r s ’le r in R ü s te m a d ın d a k a a b i l iy e t l i b i r s e r d a r l a r ı , k u v v e tl i b i r o r d u la r ı v e b i r ç o k f i l le r i v a r d ı . Ü ç g ü n m ü d d e tle K a d e s ia ’d a A r a p ’l a r a m u k a v e m e t e t t i le r s e d e , s o n u n d a t a m b i r b o z g u n a u ğ r a d ı l a r .

B u n u n ü z e r in e , İ r a n b a ş t a n b a ş a f e th e d ild i v e İ s lâ m İ m p a r a to r lu ğ u B a tı T ü r k is ta n i ç e r le r in e v e D o ğ u d a d a Ç in ’l i le r le m e s k û n y e r le r e v a r ın c a y a k a d a r i le r le d i . M ıs ı r h e m e n h e m e n k a r ş ı k o y m a d a n y e n i f a t ih le r e te s lim o ld u , v e t a a s s u p d e r e c e s in d e b i r im a n la K u r 'a n ’m k i f a y e t in e i n a n a n A r a p ’la r , İ s k e n d e r iy e ’n in k i ta p te k s i r i s a n a t ın ın s o n k a l ın t ı l a r ın ı d a o r t a d a n k a ld ı r d ı la r . F e t ih d a l g a s ı A f r ik a ’n ın k u z e y k ıy ı l a r ın a , o r a d a n d a C e b e l i ta r ık ’a v e I s p a n y a ’y a y a y ıld ı . 710 y ı l ın d a İ s p a n y a f e th e d ild i , 720 y ı l ın d a d a P i r e n e d a ğ la r ın a v a r ı ld ı . 732 y ı l ın d a A r a p ’l a r F r a n s a ’n ın o r t a l a r ı n a k a d a r i le r le m iş le r , f a k a t o r a d a P o i- t ie r s M e y d a n M u h a r e b e s in d e y e n ile re k t e k r a r P i r e n e ’le re ç e k i lm iş le rd ir . M ıs ı r 'ın f e th i , M ü s lü m a n la r a b i r d o n a n m a k a z a n d ı r m ış t ı v e b ö y le c e b i r a r a A r a p ’l a r ı n İ s t a n b u l ’u a la c a k la r ı z a n n e d ild i , 628 ile 718 y ı l la r ı a r a s ın d a m ü k e r r e r t a a r r u z l a r y a p t ı l a r s a d a , b ü y ü k ş e h i r b a ş a r ı l ı b i r m ü - k a v e m e t g ö s te rd i.

A r a p ’l a r ın s iy a s e t k a b i l iy e t le r i a z d ı, s iy a s e t t e c r ü b e le r i ise h iç y o k tu ; b a ş k e n t i Ş a m o la n v e İ s p a n y a ’d a n tâ Ç in ’e k a d a r u z a n a n b u b ü y ü k İ m p a r a to r lu ğ u n b u y ü z d e n ç o k ç a b u k d a ğ ılm a s ı m u k a d d e r d i . D a h a b a ş la n g ıç ta n i t i b a r e n d o k t r in f a r k l a r ı İ m p a r a to r lu ğ u n b i r l iğ in i y a v a ş y a v a ş b o z m a y a b a ş la m ış t ı . F a k a t b u r a d a b iz i i lg i le n d i r e n h u s u s İ m p a r a to r lu ğ u n s iy a s î in h ilâ l i d e ğ il, in s a n l ığ ın z e k â - t ’n a v e b e ş e r n e v ’in in m u k a d d e r a t ın a o la n t e s i r id i r . A r a p d ü ş ü n c e s in in d ü n y a y a y a y ıl ış ı b in s e n e e v v e l Y u n a n d ü -

in in y a y ıl ı ş ın d a n ç o k d a h a s ü r a t l i o lm u ş tu . D ü n y a -

n m Ç in ’in b a t ı s ın d a k a la n k ıs m ı b i r f ik i r r ö n e s a n s ı id r â k e d iy o r , e sk i d ü ş ü n ü ş t a r z la r ı n ın y e r in i y e n i le r i a lıy o rd u .

Ö ğ re n m e y e h a r i s A r a p z e k â s ı İ r a n ’d a y a ln ız M a n i- h e iz m , Z e r d ü ş t lü k v e H ır i s t iy a n l ık f ik i r le r iy le d e ğ il, Y u n a n c a m e t in le r d e v e S u r iy e d i l in e y a p ılm ış t e r c ü m e le r d e m u h a f a z a e d ilm iş Y u n a n b i l im l i t e r a t ü r ü ile d e t e m a s a g e ld i. A r a p l a r a Y u n a n k ü l tü r ü M ıs ır v a s ı ta s iy le d e in t ik a l e tt i . H e r y e rd e v e b i lh a s s a I s p a n y a ’d a A r a p ’l a r n a z a r iy e c i- l iğ e v e m ü n a k a ş a y a h a r i s o la n Y a h u d i g e le n e ğ i i le k a r ş ı l a ş t ı l a r . O r t a A s y a ’d a B u d iz m i v e Ç in m e d e n iy e t in i b u l d u la r . Ç in ’l i le r d e n k i ta p b a s m a y a im k â n v e r e n k â ğ ı t im â l in i ö ğ r e n d ile r . N ih a y e t , A r a p ’l a r H in d i s ta n ’d a d a H in d m a te m a t iğ i v e f e ls e fe s i i le t e m a s a g e ld i le r .

K u r ’a n ’d a n b a ş k a b i r k i ta p o la m ıy a c a ğ ı in a n c ın ı y a r a tm ı ş o la n i lk z a m a n la r ın t a a s s u b u ç a b u c a k y o k o ld u . A r a p la r ın h e r f e th e t t iğ i ü lk e d e b i l im g e liş t i . S e k iz in c i y ü z y ıld a , A r a p ’la ş m ış o la n b ü t ü n ü lk e le rd e ö ğ r e t im ve e ğ it im te ş k i lâ t ı m e v c u t tu . D o k u z u n c u y ü z y ı ld a İ s p a n y a ’d a k i C o r- d o b a (C o rd o v a , K o r t o b a ) m e k te p le r in d e k i b i lg in le r K a h i re , B a ğ d a t , B u h a r a ve S e m e r k a n d ’d a k i b i lg in le r le m u h a r e b e e d iy o r la r d ı . Y a h u d i z e k â s ı ç a b u c a k A r a p ’l a r a i n t i b a k e t t i v e S a m ı ı r k t a n o la n b u ik i k a v im A r a p d ili v a - s ı ta s iy le b i r m ü d d e t i ş b ir l iğ i e t t i le r . A r a p İ m p a r a to r lu ğ u n u n z a y ıf la y ıp i n k i r a z b u lm a s ın d a n ç o k s o n r a l a r ı d a A r a p ç a k o n u ş a n m il le t le r a r a s ı n d a d ü ş ü n c e b i r l iğ i d e v a m e tt i . B u b i r l ik o n ü ç ü n c ü y ü z y ıld a b i le ö n e m li n e t ic e le r m e y d a n a g e ti rm e k te y d i .

Bu s u r e t le i lk in Y u n a n l ı l a r t a r a f ın d a n b a ş la m ış o la n o la y la r ın s is te m li b i r ş e k ild e te s c i l v e te n k id e d ilm e s i işi S a m i m il le t le r in b u h a y r e t e d i 'e c e k u y a n ış la r ın d a t e k r a r e le a lın d ı . A r i s to ’n u n v e İ s k e n d e r iy e m ü z e s in in s a ç t ığ ı f a k a t p e k u z u n b i r z a m a n k ı s ı r k a lm ış o la n to h u m la r ş im d i f i l iz le n iy o r , m e y v e le r in i v e r m e y e b a ş l ıy o r d u . M a te m a t ik , t ıp v e f iz ik b i l im le r i a l a n l a r ın d a b ü y ü k i le r le m e le r o ld u .

B iç im siz R o m a r a k k a m la r ım n y e r in i b u g ü n h â lâ k u l la n d ı ğ ım ız A r a p r a k k a m la r ı a ld ı . S ı f ı r i ş a r e t i i lk d e f a o l a r a k i c a d e d il ip k u l la n ı lm a y a b a ş la d ı . C e b ir k e lim e s i A r a p ç a d ı r . K im y a k e lim e s i d e ö y le d ir . E l G ü r , E l D a h a r in g ib i y ı ld ız a d la r ı A r a p la r ın g ö k le r d e k i f ü t u h a t ı n ın iz le r in i t a ş ıy a n k e lim e le rd i . A r a p fe ls e fe s i F r a n s a 'n ın , İ t a ly a ’n ın v e b ü tü n H ır i s t iy a n â le m in in o r ta ç a ğ f e ls e fe s in e y e n i b i r h a y a t k a z a n d ı r m ış t ı r .

K im y a te c r ü b e le r i y a p a n A r a p b i lg in le r in e E lk im y a c ı d e n il i rd i; b u n l a r a r a ş t ı r m a la r ın ı v e e ld e e t t ik le r i n e t ic e le r i m ü m k ü n o ld u ğ u k a d a r g iz li t u ta c a k k a d a r ip t id a î z ih n iy e t t i in s a n la r d ı . Y a p a b i le c e k le r i k e ş i f le r in k e n d i le r in e n e b ü y ü k f a y d a l a r s a ğ i ıy a c a ğ ın ı v e i n s a n la r ın h a y a t ı n a n e k a d a r ş ü m u l lü t e s i r l e r y a p a c a ğ ın ı t â b a ş la n g ıç ta a n la m ış la rd ı . M e ta l s a n a y i i v e te k n ik â le t l e r a l a n l a r ın d a so n d e r e c e d e ğ e r l i k e ş i f le r y a p t ı la r ; m e ta l k a r ı ş ım la r ı v e b o y a l a r k e ş fe t t i le r ; d a m ı tm a , e s a n s ç ık a r m a , o p t ik c a m la r y a p m a u s u l le r in i k e ş fe t t i le r . F a k a t v a r m a k is te d ik le r i b a ş lıca , ik i ş e y iç in b o ş u n a ç a l ış m ış o ld u la r . B u n la r d a n b i r i «Fels e fe T aşı» d e n ile n v e b i r m e ta l i b a ş k a b i r m e ta l h a l in e g e t i r m e y i te m in e d e c e k v e b ö y le c e s u n ’î a l t ın y a p m a im k â n ın ı v e re c e k o la n m a d d e , d iğ e r i d e h a y a t ı ta z e le y ip s o n s u z o la r a k u z a t a c a k o la n « H a y a t îk s ır i» id i. B u A r a p k im y a c ı l a r ın ın in a t l ı v e s a b ı r l ı ç a l ı ş m a la r ı H ır i s t iy a n l ık â le m in e d e s i r a y e t e tt i . B u t ü r lü ç a l ı ş m a la r ın v e r d iğ i h e y e c a n l ı z e v k in t a d ın a v a r ıld ı . A r a p k im y a c ı la r ı y a v a ş y a v a ş b u f a a l iy e t le r in i g iz li t u tm a k ta n v a z g e ç ip c e m iy e te m a l e t t i le r . F ik i r le r in i m ü b a d e le v e m u k a y e s e e tm e y i f a y d a l ı b u ld u la r . B ö y lece h is s e d i le m iy e c e k d e re c e d e a ğ ı r b i r i n t i k a l h a r e k e t iy le b u S im y a c ı la r ın s o n u n c u s u t e c r ü b e c i fe y le s o f la r ın i lk i o ld u .

O z a m a n ın E lk im y a c ıla r ı â d i m e ta l l e r i a l t ı n a ç e v ir e c e k o la n F e lse fe T a ş ı’n ı v e Ö lü m s ü z lü k îk s i r i ’n i b u lm a y a ç a l ış t ı la r ; b u ld u k la r ı ise , i n s a n la r a t a b i a te h â k im o lm a v e k e n d i k a d e r l e r in i d e ğ iş t i r m e ü m i t l e r in i s a ğ l ıy a n b u g ü n k ü te c r ü b î b i l im in m e to d la r ı o ld u .

L Â T İN H IR İS T İY A N L IĞ IN IN G E L İŞ M E S İ

D ü n y a n ın A r i k a v im le r in h â k im iy e t i a l t ı n d a b u lu n a n k ıs m ın ın y e d in c i v e s e k iz in c i y ü z y ı l l a r d a n e k a d a r k ü ç ü l m ü ş b u lu n d u ğ u i ş a r e t e d ilm e y e d e ğ e r b i r o la y d ır . B in y ıl ö n c e , Ç in ’in b a t ı s ın d a k i m e d e n î â le m e h ü k m e d e n le r A r i d illi k a v im le rd i . Ş im d i is e M o ğ o l’l a r t â M a c a r i s t a n ’a k a d a r g e lm iş le r d i v e A n a d o lu ’d a k i B iz a n s ü lk e le r i m ü s t e s n a o lm a k ü z e r e A s y a ’n ın h iç b i r y e r in d e A r ı id a re s i k a lm a m ış , b ü tü n A f r ik a v e n e r e d e y s e b ü tü n I s p a n y a e ld e n ç ık m ış t ı . O m u a z z a m Y u n a n d ü n y a s ın d a n k a la k a la b i r t i c a r e t ş e h r i o la n K o n s ta n t in o p o l is ile c iv a r ın d a k i b i r k a ç k o lo n i k a l m ış ve R o m a d ü n y a s ın ın h â t ı r a s ın ı d a y a ln ız B a tın ın H ır i s t iy a n r a h ip l e r in in L â tin c e s i y a ş a tm a y a d e v a m e tm iş t ir . B u g e r i le m e ile t a m b i r t e z a t h a l in d e o la r a k , b in y ıll ık b i r m a h k û m iy e t v e n is y a n h a l in d e n s o n r a S a m i m e d e n iy e ti y e n id e n k a lk ın ıy o r d u . B u n u n la b e r a b e r , K u z e y k a d im le r in in h a y a t iy e t i tü k e n m iş d e ğ ild i. M e rk e z i v e K u - z e y -B a tı A v r u p a ’y a s ık ış a n b u k a v im le r s iy a s î v e İç tim a î d e r in b i r h e r c ü m e r ç iç in d e y a ş a m a k la b e r a b e r t e d r ic i f a k a t e m in b i r t a r z d a y e n i b i r c e m iy e t d ü z e n i k u r u y o r l a r v e k e n d i le r i d e f a r k ın d a o lm a d a n , e v v e lc e s a h ip o ld u k la - 11 k u d r e t t e n d a h a b ü y ü k v e g e n iş b i r k u d r e t in d o ğ u ş u n u h a z ı r l ıy o r la r d ı .

A l t ın c ı y ü z y ıl b a ş l a r ın d a B a tı A v r u p a ’d a h iç b i r m e r k e z î h ü k ü m e t k a lm a m ış o ld u ğ u n u e v v e lc e s ö y le m iş t ik . B ir ta k ım m a h a l l i k ü ç ü k h ü k ü m d a r l a r k ı ta y ı p a y la ş m ış b u lu n u y o r la r d ı . F a k a t b u d u r u m ço k e m n iy e ts iz o ld u ğ u iç in d e v a m e d e m e z d i. B u h e r c ü m e r ç iç in d e n F e o d a li te d e d iğ im iz y e n i b i r i ş b ir l iğ i d ü z e n i d o ğ m u ş v e b u d ü z e n z a m a n ım ız a k a d a r A v r u p a ’n ın h a y a t ın a te s i r l e r in i i c r a e d e g e l- m iş t i r . B u d ü z e n , c e m iy e t in b i r k u v v e t e t r a f ın d a to p la n m a s ın d a n ib a r e t t i . H e r y e rd e , y a ln ız o la n i n s a n la r k e n

d i le r in i e m n iy e t te h is s e tm e d ik le r i iç in , y a r d ım v e k o r u n m a m u k a b i l in d e h ü r r i y e t l e r i n in b i r k ıs m ın d a n v a z g e ç m e y e a m a d e b u lu n u y o r la r , a ğ a s ı f a t iy le k e n d i le r in i k o r u y a c a k k u v v e tl i b i r a d a m a r ıy o r la r d ı ; o n u n e m r in d e a s k e r l ik e d iy o r la r , o n a v e r g i v e r iy o r la r d ı ; b u n a k a r ş ı l ık , m ü lk iy e t j h a k la r ın d a n e m in b u lu n u y o r la r d ı . B u a ğ a l a r d a k e n d i le r in d e n d a h a b ü y ü k b i r a ğ a y a v e y a b i r h ü k ü m d a r a t â b i o lm a k la k e n d i e m n iy e t le r in i s a ğ l ıy o r la rd ı . G e r e k s i te le r , g e r e k m a n a s t ı r l a r v e k i lis e y e t â b i to p r a k l a r , b ö y le c e b i r d e - r e b e y in in h im a y e s i a l t ı n a g i r m e y i f a y d a l ı b u lu y o r la r d ı . Ş ü p h e y o k k i, b i r ç o k y e r le r d e a ğ a l a r k e n d i le r in d e n h im a.- y e t a le p e d ilm e d e n e v v e l z a y ı f la r ın k e n d i le r in e b a ğ la n m a l a r ın ı ta le p e d iy o r la r d ı . Y â n i b u d ü z e n h e m y u k a r ıd a n a ş a ğ ıy a , h e m d e a ş a ğ ıd a n y u k a r ıy a d o ğ r u g e liş iy o rd u . B ö y lece , ş id d e t h a r e k e t l e r in i v e m a h a l l î s a v a ş la r ı g e r e k t i r m e k le b e r a b e r , y e r in e g ö re d e ğ iş e n b u p i r a m i tv a r i s is te m k a n u n v e n iz a m ın y e n id e n t e e s s ü s ü n e d o ğ r u b i r g id iş s a ğ l ıy o rd u . B u p i r a m i t l e r in b a z ı l a r ı b ü y ü y e r e k k ı r a l l ık h a l in i a ld ı. V I. y ü z y ı ld a b u g ü n k ü F r a n s a v e F e le m e n k t o p r a k l a r ı n d a C lo v is t a r a f ın d a n k u r u lm u ş b i r k ı r a l l ık m e v c u t tu , v e ç o k g e ç m e d e n o r t a y a V is ig o th , L o m b a rd v e G o th k ı- r a l l ı k la r ı d a ç ık tı .

M ü s lü m a n la r 720 y ı l ın d a P i r e n e d a ğ la r ın ı a ş t ık l a r ı z a m a n F r a n k k ı r a l l ığ ı , C lo v is ’in a h f a d ın d a n s o y s u z la ş m ış b i r i n in s a r a y n a z ı r ı o la n C h a r le s M a r te l ’in id a r e s in d e b u lu n u y o r d u . C h a r le s M a r te l 732 y ı l ın d a P o i t ie r s M e y d a n M u h a r e b e s in d e M ü s lü m a n la r ı k e s in b i r y e n ilg iy e u ğ r a t t ı . K e n d is i P i r e n e ’le r d e n M a c a r i s t a n ’a k a d a r A v r u p a ’n ın A lp D a ğ l a n k u z e y in d e k i k ıs m ın ın v e d o la y ıs iy le F r a n s ız c a la ş - m ış L â tin c e v e A lç a k A lm a n c a d i lle r i k o n u ş a n b i r ç o k se n - y ö r le r in h ü k ü m d a r ı b u lu n u y o r d u . O ğ lu o la n P e p in , C lo v is s ü lâ le s in d e n g e le n so n k ı r a l ı d e v ir e r e k k ı r a l ü n v a n ın ı a id i; P e p in ’in to r u n u o lu p 768 y ı l ın d a t a h t a ç ık a n C h a r le - m a g n e (C a ro lu s M a g n u s ) k e n d in i o k a d a r g e n iş b i r ü l k e n in b a ş ın d a b u ld u k i, b i r a r a l ık B a tı L â t in İ m p a r a to r u

u n v a n ın ı a lm a y ı b ile d ü ş ü n d ü . K u z e y İ t a ly a ’y ı z a p t e t t i v e R o m a ’y ı iş g a l ey le d i.

B iz im b u r a d a y a p tığ ım ız g ib i, A v r u p a ’n ın t a r ih i d ü n y a t a r ih i ç e rç e v e s i iç in d e m ü ta l â a e d ild iğ i z a m a n , b ö y le b i r L a tin - R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u y a ş a tm a g a y r e t le r in in n e k a d a r a b e s o ld u ğ u m illî t a r i h y a z a n b i r k im s e d e n d a h a iy i f a rk e d i l i r . B ir h a y a ld e n ib a r e t o la n b i r i m p a r a to r lu ğ u n , ü s tü n lü ğ ü k a b u l v e s ü r e s in c e A v r u p a ’n ın e n e r j is in i h a r c a m ış , tü k e tm iş t i r . B u m ü d d e t z a r f ın d a b i r ta k ım ih t i r a s v e r e k a b e t le r e ş a h i t o lu y o ru z . C l ıa r le m a g n e g ib i b a z ı b a h t ı y a v e r h ü k ü m d a r l a r ın ih t i r a s ı b i r n e v i C a e s a r o lm a k t ı . C h a r le m a g n e ’m ü lk e s i a z -ç o k b a r b a r e la n b i r ta k ım fe o d a l A lm a n d e v le t le r i ih t iv a e d iy o rd u . R h e in n e h r i b a t ı s ın d a b u C e r m e n ’le r in ç o ğ u y a v a ş y a v a ş f r a n s ız c a y : m e y d a n a g e t i r e n b a z ı L â t in le h ç e le r in i ö ğ re n m iş le rd i ; d o ğ u d a k i k a v im le r ise k e n d i C e rm e n d i l le r in i m u h a f a z a e t t i le r . D il f a r k ı b u ik i ç e ş it f ü tu h a t ç ı b a r b a r l a r a r a s ın d a k i m ü n a s e b e t le r i g ü ç le ş t i r d i v e b u y ü z d e n ç o k g e ç m e d e n a r a la - ı m d a a n la ş m a z l ık b a ş g ö s te r d i . B u a n la ş m a z l ığ ın s e b e p le r in d e n b i r i de , C h a r le m a g n e ’ın ö lü m ü h a lin d e İ m p a r a to r lu ğ u n o ğ u l la r ı a r a s ın d a t a k s im e d ilm e s in i g e r e k t i r e n F r a n k â d e t iy d i . C h a r le m a g n e ’d a n i t i b a r e n A v r u p a t a r i h i k ıs m e n b u h ü k ü m d a r l a a ile s in in , s o n r a d a g e ç ic i b i r ü s tü n lü k iç in m ü c a d e le e tm iş o la n k ı r a l l a r ın , p r e n s le r in , d u k a la r ın , p i s k o p o s la r ın ve s i te le r in t a r ih id i r . B u m ü d d e t z a r f ın d a b i r y a n d a n d a , f r a n s ız c a k o n u ş a n u n s u r l a r l a a lm a n c a k o n u ş a n u n s u r l a r a r a s ın d a g i tg id e a r t a n b i r h u s u m e t g e liş ip d u r m u ş tu r . H e r im p a r a t o r s e ç im y o lu ile i m p a r a t o r o lu rd u v e h e r im p a r a to r u n d e rd i d e o k ö h n e R o m a ş e h r in i z a p te d ip o r a d a t a ç g iy m e k ti . A v r u p a ’d a k i s iy a s î k a r g a ş a n ın b i r â m il i d e H ır i s t iy a n k i l is e s in in R o m a ’d a k i P a p a ’d a n b a ş k a b i r h ü k ü m d a r is te m e m e s iy d i . Z a te n P a p a « P o n tife î M a x in ıu s» id i, y â n i R o m a s i te s in in h ü k ü m d a r ı id i. B u z a t ın o r d u s u y o k tu a m a r a h ip l e r v a s ı ta s iy le b ü t ü n L â tin â le m in e t e s i r e d ilm e s in i m ü m k ü n k ı la n g e n iş b i r p r o p a g a n d a te ş k i lâ t ı v a r d ı . P a p a , i n s a n la r ın f i il v e h a r e k e t l e r i

n e t e s i r e d e m iy o rd u a m a o n la r ın m u h a y y i le s in d e P a p a , c e n n e t ve c e h e n n e m in a n a h t a r l a r ın ı e lin d e b u l u n d u r a n a d a m d ı ve o n la r ın r u h l a r ı ü z e r in e b ü y ü k te s i r l e r y a p a b i l iy o rd u . N i te k im b ü tü n O r ta ç a ğ b o y u n c a , p r e n s l e r i lk in e ş i t l ik s o n r a d a ü s tü n lü k iç in b i r b ir iy le m ü c a d e le e d e r l e r k e n , R o m a ’d a k i P a p a ’la r , k â h c ü r ’e tlc â ra n e , k â h s in s ic e , k â h z a y ıf b i r ş e k ild e -ç ü n k ü o n la r p a p a l ık m a k a m ın d a ik i s e n e d e n f a z la k a la m ıy a n ih t iy a r la r d ı - b ü tü n p r e n s le r i i t a a t a l t ı n a a lm a y a , p a p a l ığ ın ü s tü n lü ğ ü n ü k a b u l e t t i r m ey e , p a p a l ığ ı H ır i s t iy a n l ığ ın e n b ü y ü k h ü k ü m r a n l ık o r g a n ı h a l in e g e t i r m e ğ e ç a l ı ş ıy o r la rd ı .

F a k a t p r e n s le r in k e n d i a r a l a r ı n d a k i v e İ m p a r a to r l a P a p a a r a s ın d a k i b u ih t i l â f l a r A v r u p a k a r g a ş a s ın ın te k â m il i d e ğ ild i; ş im d i i ııc e l iy e c e ğ im iz b a ş k a b i r â m il d a h a v a r d ı . K o n s ta n t in o p o l i s ’te Y u n a n c a k o n u ş a n v e a y n ı z a m a n d a b ü tü n A v r u p a ü z e r in d e h â k im iy e t id d ia e d e n b i r im p a r a to r d a h a v a r d ı . C h a r le m a g n e R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n e sk i h u d u t la r iy le ih y a e tm e y i d e n e d iğ i z a m a n e s a s ın d a s a d e c e B a tı İ m p a r a to r lu ğ u n u ih y a e d iy o rd u . B a tı İm p a r a to r lu ğ u ile D o ğ u İ m p a r a to r lu ğ u a r a s ın d a ç a b u c a k b i r r e k a b e t ç ık m a s ı m u k a d d e r d i . B i lh a s s a b u İ m p a r a to r lu k l a r d a n b i r in in Y u n a n c a , d iğ e r in in is e L â tin c e k o n u ş m a s ı r e k a b e t i d a h a d a k ö r ü k lü y o r d u . R o m a ’d a k i P a p a k e n d is in i , H a v a r i l e r i n re is i v e b ü tü n H ı r i s t iy a n la r ın b a ş ı o la n A z iz P e t r u s ’u n h a li f e s i i lâ n e tt i . N e İ m p a r a to r , n e d e K o n s ta n - t in o p o l i s ’te k i P a t r ik b u ü s tü n lü ğ ü k a b u l e tm e te m a y ü lü n d e d e ğ ild i le r . N ih a y e t , u z u ıı b i r z a m a n s ü r ü p g i tm iş o la n ih t i l â f l a r T e s lis d o k t r in in in n a z ik b i r n o k ta s ı h u s u f u n d a ç ık a n a n la ş m a z l ık n e t ic e s in d e , 1054 y ı l ın d a L â tin v e Y u n a n k i l i s e le r in in k a t ı o la r a k b i r b i r i n d e n a y r ı lm a la r ı n e t ic e s in i d o ğ u r d u , v e b u ik i k i lis e o z a m a n d a n b e r i b i r b i r in d e n a y r ı v e b i r b i r in in m u a r ız ı k a ld ı .

N ifa k h a l in d e k i H ır i s t iy a n â le m i d ı ş a r ıd a n g e le n ü ç s a ld ır ı ş a u ğ r a d ı : N o r m a n ’la r ın , M a c a r ’l a r ın v e A r a p ’la r ın s a ld ır ı ş la r ı . B a lt ık D e n iz i ile K u z e y D e n iz i c iv a r ın d a H ır i s t iy a n l ığ ı t e d r ic e n v e is te m iy e is te m iy e k a b u l e tm iş o la n

N o r m a n la r d e n ile n N o rd ik (K u z e y li) k a b i le le r y a ş ıy o rd u . D e n iz c i v e k o r s a n o la n b u k a b i le le r t â İ s p a n y a ’y a k a d a r H ı r i s t iy a n la r l a m e s k û n b ü t ü n k ıy ı la r ı y a ğ m a e d ip d u r u y o r la rd ı . N o r m a n 'la r R u s y a ’n ın n e h i r l e r in e d e g i r m iş le r , b u m e m le k e tin ü c r a m e r k e z b ö lg e le r in e k a d a r i le r le m iş le r , g e m ile r in i g ü n e y d e k i n e h i r l e r e k a d a r g ö tü r m ü ş le r d i . H a z e r D e n iz i ile K a r a d e n iz ’d e d e k o r s a n l ık e d iy o r la rd ı . R u s y a ’d a p r e n s l ik le r k u r a n b u N o r m a n ’l a r i lk R u s ’la r d ı r . B u n la r ın K o n s ta n t in o p o l i s ’i z a p te tm e le r in e r a m a k k a lm ış tı. IX. y ü z y ıl b a ş l a r ın d a In g i l te r e , C h a r le m a g n e ’m m a h m i- si v e ta le b e s i o la n E g b e r t a d ın d a b i r k i r a l ın id a r e e tt iğ i b i r C e rm e n m e m le k e tiy d i . N o r m a n ’l a r E g b e r t ’in h a le f i o la n B ü y ü k A l f r e d ’in e l in d e n ü lk e s in in y a r ı s ın ı a ld ı l a r (886) v e h ü k ü m d a r l a r ı C a n u t z a m a n ın d a d a b ü tü n m e m le k e t i z a p t e t t i l e r (1016). Ç e te b a ş ı R o lf v e y a R o llo n i d a r e s in d e k i b a ş k a b i r N o r m a n g u r u b u d a K u z e y F r a n s a ’y ı e le g e ç ird i v e b ö y le c e b u r a s ı N o r m a n d ia o ld u .

Canut, yalnız Ingiltere’nin değil, Norveç ile D anim arka’nın da hüküm darı oldu. Ölümünde, barbarlarda carî olan ve esasında siyasî b ir ha tâ teşkil eden usule göre, oğulları arasında, taksim edilen İm paratorluğu parçalandı. İnsan, N orm an’lar arasındaki bu geçici birlik devam etseydi, acaba ne olurdu diye düşünüyor. H ayret edilecek derecede pek gözlü ve enerjik bir kavim olan N orm an’lar kadırgalariyle denizlere açılarak tâ İzlanda ve Groen- land’a kadar gidiyorlardı. Onlar Amerika kıtasına çıkmış olan ilk AvrupalIlardır. Daha sonraları bazı Norm an m aceracıları A rap’ların elinden Sicilya adasını alm ışlar ve Roma’yı yağma etmişlerdir. Canut’un ülkesinden doğarak Amerika'dan Rusya’ya kadar olan yerleri içine alacak büyük b ir deniz devletini tahayyül etmek ne kadar enteresan olur!

C e rm e n to p r a k l a r ın ın v e Lâ t :r. le şm iş A v r u p a ’l ı l a r ınto p r a k l a r ın ın d o ğ u s u n u b i r t a k ım İ s lâ m v e T ü r k k a v im le r i i s t i l â e tm iş t i . B u n la r ın b a ş l ı c a l a n X III. v e IX . y ü z y ı l la r d a B a tıy a d o ğ r u i le r l iy e n M a c a r ’la rd ı . C h a r le m a g n e b u n la r ı

b ir m ü d d e t d u r d u r d u y s a d a , o n u n ö lü m ü n d e n s o n r a M a c a r ’l a r b u g ü n M a c a r i s t a n o la n m e m le k e te y e r le ş t i le r . S e le f le r i H u n ’l a r g ib i h e r y a z A v r u p a ’n ın y e r le ş m iş h a lk l a m e s k ü n b ö lg e le r in i y a ğ m a e t t i le r . 938 y ı l ın d a A lm a n y a ’yı g e ç e re k F r a n s a ’y a g i r d i le r . A lp g e ç i t le r in i a ş a r a k K u z e y İ t a ly a ’y a g ird i le r , r a s t l a d ık la r ı h e r y e r i y a k ıp y ık ıp y a ğ m a e t t ik te n s o n r a , m e m le k e t le r in e d ö n d ü le r .

N ih a y e t , R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n s o n k a l ın t ı l a r ın a g ü n e y d e n d e A r a p ’l a r ç u l la n d ı la r . A r a p ’l a r d e n iz le re h e m e n h e m e n ta m a m iy le h â k im o lm u ş la rd ı ; o n la r ın d e n iz le rd e ç e k in d ik le r i y e g â n e d ü ş m a n N o r m a n ’la rd i : K a r a d e n iz ’d e k i R u s y a N o r m a n ’la r ı i le B a tı N o r m a n ’la r ı .

B u k u d r e t l i m ü te c a v iz le r t a r a f ın d a n s a r ı la n , m a h iy e t in i a n la y a m a d ık l a r ı k u v v e t le r in h ü k m ü a l t ın d a b u lu n a n v e v a r l ı k l a r ın d a n h a b e r d a r o lm a d ık la r ı te h l ik e le r e m â r u z k a la n C h a r le m a g n e ile s o n r a d a n o n u n y e r in e g e c e n b irç o k h a r i s i n s a n la r . B a tı İ m p a r a to r lu ğ u n u M u k a d d e s R o m a İm p a r a to r lu ğ u a d ı i le ih y a e tm e k s e v d a s ın a d ü ş tü le r . C h a r - ie m a g n e d e v r in d e n i t i b a r e n b u f i k i r B a tı A v r u p a ’n ın s iy a s e t in e h â k im o ld u . B u s ı r a la r d a D o ğ u R o m a İ m p a r a to r lu ğ u i n h i t a ta u ğ r a y ıp n ih a y e t ta m a m iy le in k ı r a z b u lu y o r , v e e t r a f ın d a k i b i r k a ç k i lo m e tr e l ik to p r a k la r iy le a h lâ k ç a s u k u t e tm iş b i r t i c a r e t ş e h r i o la n K o n s ta n t in o p o l i s ’te n ib a r e t k a l ıy o r d u . V e lh a s ıl C h a r le m a g n c ’ın h ü k ü m d a r l ığ ın d a n i t ib a r e n b in y ıl b o y u n c a , k ı t a A v r u p a s ı s iy a s e t b a k ım ın d a n g e le n e k le r i iç in d e h a r e k e ts iz v e k ı s ı r k a lm ış t ı r .

C h a r le m a g n e ’ın a d ı t a r ih t e m e ş h u r d u r , f a k a t b u h ü k ü m d a r ın ş a h s iy e ti a z b i l in m e k te d ir . N e o k u m a , n e d e y a z m a s ı o la n b u a d a m b ilim e ç o k i t i b a r g ö s te r ir d i . S o f r a d a k e n d is in e k i ta p o k u tm a y ı s e v e r , d in m ü n a k a ş a la r ın d a n h o ş la n ır d ı . K ış ın A ix - la -C h a p e lle ’e v e y a M a y e n c e ’e ç e k i ld i ğ i z a m a n e t r a f ın a b ü y ü k s a y ıd a b i lg in to p la r , o n la r ın k o n u ş m a la r ın ı d in le m e y i f a y d a l ı b u lu r d u . Y a z ın İ s p a n y a A r a p ’la r iy le , î s l â v la r la , M a c a r ’la r la , S a k s o n ’l a r l a v e h e n ü z p u tp e r e s t o la n d a h a b a ş k a C e rm e n k a b ile le r iy le s a v a ş ı rd ı .

M e r a k e d ile c e k b i r n o k ta , R o m u iu s A u g u s tu lu s y e r in e im p a r a t o r o im a k f ik r in in C h a r le m a g n e ’a K u z e y İ t a ly a ’y ı f e t h e tm e s in d e n ö n c e m i, y o k s a b u f ik r in o n a L â t in k i l is e s in in K o n s ta n t in o p o ü s ile o la n b a ğ la r ın ı k o p a r m a k i s te y e n P a p a III. L eo t a r a f ın d a n m ı v e r i ld iğ id ir .

P a p a , İ m p a r a to r l a r a b iz z a t ta ç g iy d ir m e k is t iy o r , f a k a t İ m p a r a to r b u n u k a b u l e tm iy o r d u . H e rk e s k e n d i h e d e f le r in e u la ş m a k is te d iğ i iç in , e n k u r n a z c a m a n e v r a l a r a b a ş v u r u y o r d u . P a p a m e m le k e tin i f e th e d e n v e k e n d is in i z iy a r e te g e le n C h a r le m a g n e ’ı g a f i l a v la y a r a k 800 y ı l ın ın N o e l g ü n ü n d e o n a S a in t- P ie r r e k i lis e s in d e t a ç g iy d irm e y e m u v a f f a k o ld u . C h a r le m a g n e ’ın b a ş ın a b i r t a ç k o y d u v e o n u C a e s a r A u g u s tu s i lâ n e t t i . C h a r le m a g n e k e n d is i iç in a c ı b i r m a ğ lû b iy e t a d d e t t iğ i III . L eo ’n u n b u m u a m e le s in d e n h iç m e m n u n k a lm a d ı v e o ğ lu n a b u k o n u d a ç o k s a r ih m a lu m a t v e r e r e k k a t ’iy e n P a p a t a r a f ın d a n t a ç g iy d i r i l e r e k İ m p a r a to r i lâ n e d ilm e m e s in i , ta c ı k e n d i e l le r iy le a l ıp b a b ın a k o y m a s ın ı te m b ih e tt i . İ ş te b ö y le c e , İ m p a r a to r lu ğ u n ih y a e d ilm e s iy le b i r l ik te P a p a ile İ m p a r a to r a r a s ın d a r e k a b e t b a ş la m ış ve y ü z y ı l la r c a d e v a m e tm iş t ir . B u n u n la b e r a b e r C h a r le m a g n e ’m o ğ lu D in d a r L o u is v e y a B a b a c a n L o u is b a b a s ın ın n a s ih a t l e r in e u y m a y a r a k ta m a m iy le P a p a y a t â b i o lm u ş tu r .

C b a r le m a g n e ’m ö lü m ü n d e İ m p a r a to r lu k p a r ç a la n d ı v e F r a n s ız c a k o n u ş a n F r a n k l a r l a A lm a n c a k o n u ş a n F r a n k ’- l a r a r a s ın d a k i u ç u r u m d e r in le ş t i . C h a r le m a g n e ’m y e r in i O t to a ld ı. B u a d a m , 919 y ı l ın d a A lm a n p r e n s l e r i v e r u h a n i r e i s le r i t a r a f ın d a n A lm a n y a k ı r a l ı s e ç ile n K u ş ç u H e in r ic h tH e n r y th e F o w le r) a d ın d a k i b i r S a k s o n ’u n o ğ lu y d u . O t to im p a r a to r lu k ta c ı g iy m e k ü z e r e 902 d e R o m a ’y a g i t t i . X. y ü z y ıld a b u S a k s o n s ü lâ le s i s o n a e r e r e k y e r in i b a ş k a A lm a n h ü k ü m d a r l a r ı n a b ı r a k t ı . M u h te l i f F r a n s ız le h ç e le r i k o n u ş a n B a tın ın p r e n s le r i v e d e r e b e y le r i C a r lo v in g s ü lâ le s i n in s o n a e r m e s in d e n s o n r a , b u A lm a n im p a r a t o r l a r ı t a r a f ın d a n id a r e e d ilm e d ile r ; B ü y ü k B r i ta n y a d a h iç b i r z a m a n

M u k a d d e s R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n a d a h il o lm a d ı. N o rm a n - d iy a D u k a s ı , F r a n s a K ır a l ı v e d a h a b i r ç o k d e r e b e y le r i b u im p a r a to r lu ğ u n d ış ın d a k a ld ı la r .

987 d e F r a n s a k ı r a l l ığ ı C a r lo v in g s ü lâ le s in in e lin d e n , a h f a d ı X V III. y ü z y ıla k a d a r h ü k ü m r a n o la n H u g u e s C a p e t s ü lâ le s in in e lin e g e ç ti . H u g u e s C a p e t 'in d e v r in d e F r a n s a k i r a l ın ın s a d e c e P a r i s c iv a r ın d a k i n i s b e te n d a r s o k a k la r a h ü k m ü g e ç iy o rd u .

1066 y ı l ın d a İn g i l te r e , h e m e n h e m e n a y n ı z a m a n d a , k ı r a l l a r ı H a r o ld H a r d r a d a id a r e s in d e k i N o rv e ç ’li N o r m a n ’- l a r ın v e N o r m a n d iy a D u k a s ı id a r e s in d e k i L â t in le ş m iş N o r- m a n ’l a r m h ü c u m u n a u ğ r a d ı . İ n g i l t e r e K ır a l ı H a ro ld b u n l a r d a n b i r in c is in i S ta m f o r d B r id g e M e y d a n M u h a r e b e s in d e b o z g u n a u ğ r a t t ı y s a d a , İ k in c is in d e H a s t in g s ’te y e n ild i . B ö y le c e N o r m a n ’l a r t a r a f ın d a n z a p te d i le n İ n g i l te r e , İ s k a n d i n a v , T o y to n (T e u to n ) v e R u s d ü n y a la r iy le a lâ k a s ın ı k e s e r e k F r a n s a ile s ık ı m ü n a s e b e t l e r e v e d a im î m ü c a d e le y e b a ş la d ı . İ n g i l te r e , i s t i lâ s ın ı t a k ip e d e n d ö r t y ü z y ıl b o y u n c a , F r a n s ız fe o d a l p r e n s le r in in i h t i l â f l a r ın a k a r ı ş t ı v e F r a n s a h a r p m e y d a n la r ın d a k u v v e t in i i s r a f e tti .

H A Ç L I SE FE R L E R İ V E P A P A L A R H Â K İM İY E T İ D E V R İ

C h a r le m a g n e ’m H a r u ı ıü r r e ş i t ile , y â n i b in b i r g e c e m a s a l la r ın d a k i H a r u n ü r r e ş i t ile , a y n ı d e v ird e h ü k ü m s ü r m ü ş o ld u ğ u n a i ş a r e t e d ilm e s i i lg i ç e k ic id ir . T a r ih in a n l a t t ığ ın a g ö re , b u h a l i f e o z a m a n la r Ş a m y e r in e İ s lâ m d ü n y a s ın ın b a ş k e n t i o la n B a ğ d a t ’t a n C h a r le m a g n e ’a e lç i le r g ö n d e r m iş t i r . B u e lç i le r in g e t i r d iğ i ş a h a n e h e d iy e le r a r a s ın d a m u h te ş e m b i r ç a d ı r , s u i le iş le y e n b i r s a a t , b i r fil v e İ s a ’n ın m e z a r ın ın a n a h t a r l a r ı b u lu n u y o r d u . B u so n h e d iy e , B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u ile M u k a d d e s R o m a İ m p a r a to r l u ğ u n u n a r a s ın ı a ç m a k iç in d ü ş ü n ü lm ü ş tü , ç ü n k ü h e r ik i

İ m p a r a to r lu k d a K u d ü s H ı r i s t iy a n la r ın ın h a k ik î k o r u y u c u s u n u n k e n d is i o ld u ğ u n u id d ia e d iy o rd u .

B u h e d iy e le r in i f a d e e t t iğ i d iğ e r b i r m â n a d a , IX. y ü z y ıld a A v r u p a ’n ın h a r p l e r v e y a ğ m a la r l a m e ş g u l b u lu n d u ğ u b i r s ı r a d a , o d e v i r A v r u p a ’s ın d a n ç o k d a h a m e d e n i b i r A r a p İ m p a r a to r lu ğ u n u n g e li ş e r e k M ıs ır v e M e z o p o ta m y a ’d a g ö z k a m a ş t ı r a n b i r ş a v k la p a r la d ığ ıd ı r . E d e b iy a t ,fe n v e güzel s a n a t l a r o r a d a t a m b i r g e lişm e h a l in d e b u lu n u y o r la r v e in s a n z e k â s ı h iç b i r e n d iş e d u y m a k s ız ın v e h iç b i r b a t ı l in a n ı ş a b a ğ l ı k a lm a k s ız ın s e rb e s tç e i ş l iy e b i liy o rd u . V e h a t t â A r a p k o lo n i le r in in s iy a s î i h t i l â f l a r a d ü ş tü k le r i İs p a n y a ile K u z e y A f r ik a ’d a k e s i f b i r f i k i r h a y a t ı v a rd ı . A v r u p a ’n ın b u c e h a le t y ü z y ı l l a r ın d a A r a p ’l a r v e Y a h u d i ’le r A r i s to ’y u o k u y u p m ü n a k a ş a e d iy o r la r , ih m a le u ğ r a m ış o la n i lim v e f e ls e fe g e le n e ğ in i d e v a m e t t i r iy o r la r d ı .

H a l if e n in h ü k ü m r a n o ld u ğ u ü lk e le r in k u z e y -d o ğ u s u n - d a b i r ç o k T ü r k k a b i le le r i M ü s lü m a n o lm u ş la r d ı v e İ s lâ m d in in in e s a s la r ın a g ü n e y d e k i e n te l le k tü e l m il le t le r d e n , y â n i A r a p ’l a r d a n v e İ r a n ’l ı l a r d a n ç o k d a h a b a s i t v e m u t la k b i r ş e k ild e r i a y e t e d iy o r la r d ı . IX. y ü z y ı ld a T ü r k ’le r g i tg id e k u v v e t le n iy o r la r , A r a p la r ise i n h i t a t a d o ğ r u g id iy o r la rd ı . T ü r k ’le r le H a l if e n in İ m p a r a to r lu ğ u a r a s ın d a k i m ü n a s e b e t l e r o d e v ir d e n o n d ö r t y ü z y ıl e v v e l M e d y a ’l ı l a r la B a b il İm p a r a t o r lu ğ u a r a s ın d a k i m ü n a s e b e t l e r i ç o k a n d ır ıy o r d u . XI. y ü z y ı ld a S e lç u k lu T ü r k le r i d e n ile n b i r T ü r k k a b i le le r i g u r u b u M e z o p o ta m y a ’y a in e r e k H a life y i k e n d i le r in e i t ib a r î h ü k ü m d a r y a p t ı l a r , h a k ik a t t e ise o o n la r ın e s i r i v e o y u n c a ğ ı id i. S e lç u k ’I u l a r E r m e n is ta n ’ı f e th e t t i le r , s o n r a A n a d o l u ’d a B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u n u n k a l ın t ı l a r ın a s a ld ır d ı la r . 1071 d e c e r e y a n e d e n M a la z g ir t M e y d a n M u h a r e b e s in d e B iz a n s o r d u s u t a m b i r b o z g u n a u ğ r a d ı v e T ü r k le r m e m le k e t in iç e r is in e d o ğ r u i le r le d i le r . Ç o k g e ç m e d e n A sy a 'd ıı B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u n d a n h iç b i r e s e r k a lm ıy a c a k t ı . T ü rk l e r K o n s ta n t in o p o l i s c iv a r ın d a k i N ik e a ( İz n ik ) k a le s in i ııl d ı l a r v e b u ş e h r e h ü c u m a h a z ı r la n d ı la r .

B iz a n s İ m p a r a to r u V II. M ik h a e l d e h ş e t iç in d e k a ld ı . E s a se n b i r t a r a f t a n D u r a z z o ’y u e le g e ç irm iş o la n N o r m a n m a c e r a c ı l a r ın a k a r ş ı , d iğ e r t a r a f t a n d a T u n a b ö lg e s in i t a l a n e d e n o m ü th iş P e ç e n e k T ü r k le r in e k a r ş ı m ü c a d e le y e g ir iş m iş b u lu n u y o r d u . B u ü m its iz d u r u m d a n e r e d e n y a r d ım te m in e d e b i l i r s e o r a y a b a ş v u r d u v e d ik k a te ş a y a n d ı r k i, B a tı İ m p a r a to r lu ğ u n d a d e ğ il. L â k in H ı r i s t iy a n la r ın ın r e i s i o la n R o m a ’d a k i P a p a ’d a n y a r d ım is te d i . V II. G r e g o r iu s ’a v e o n u n h a le f i A le x iu s C o m m e n u s ’a m e k tu p g ö n d e rd i , II. U r b a n u s ’t a n d a â c i l y a r d ım r i c a e tt i .

B ü tü n b u o la y la r , L â tin k i l is e s i ile Y u n a n k i l is e s in in m ü n a s e b e t le r in i k e s m e le r i ü z e r in d e n h e n ü z y ü z y ı l g e ç m e d e n m e y d a n a g e liy o rd u . İ h t i l â f h â lâ b ü t ü n c a n l ı l ığ ın ı m u h a f a z a e d iy o rd u v e P a p a d a , B iz a n s ’ın u ğ r a d ığ ı f e lâ k e ti L â t in k i l is e s in in ü s tü n lü ğ ü n ü Y u n a n l ı l a r a k a b u l e t t i r m e k iç in e le g e ç m iş b i r f ı r s a t te lâ k k i e tm iş o lsa g e r e k t i r . B u n d a n b a ş k a b u h â d is e P a p a ’y a b a t ı H ı r i s t iy a n l ığ ın d a iğ- t i ş a ş y a r a t a n ik i k o n u ile m e ş g u l o h ı ıa k f ı r s a t ı n ı v e r m iş tir : C e m iy e t h a y a t ın ı b o z a n h u s u s î h a r p â d e t l e r i v e a ş a ğ ı C e r m e n ’le r le H ır i s t iy a n la ş m ış K u z e y l i le r in v e b i lh a s s a N o r- m a n 'l a r l a , F r a n k l a r ı n a ş ır ) d e re c e d e c e n g â v e r o lm a la r ı . B u h a le ç a r e o la r a k , K u d ü s 'ü i ş g a l le r i a l t ı n d a b u lu n d u r a n T ü r k le r e k a r ş ı H a ç lı S e fe r i a d iy le b i r d in s a v a ş ı a ç ı l m a s ı v e H ı r i s t iy a n la r a r a s ın d a b i r m ü ta r e k e y a p ılm a s ı iç in v â z v e t e lk in le r e g i r iş i ld i (1095). B u H a ç lı S e f e r le r i ’n in g a y e s i İ s a ’n ın k a b r in i «k âfir» le r in e l in d e n k u r t a r m a k t ı . P ie r r e l ’H e rm ite a d ın d a b i r a d a m y a l ın a y a k v e s ı r t ın d a k ıl b i r a b a o ld u ğ u h a ld e e şe k ü s tü n d e F r a n s a ile A lm a n y a ’y ı d o la ş tı . E ü n d e k o c a m a n b i r h a ç ta ş ıy o r , s o k a k la r d a , p a z a r y e r le r in d e v e k i l is e le rd e h a lk a v â z d a b u lu n u y o r d u . T ü r k le r in H ır i s t iy a n h a c ı l a r a y a p t ığ ı z u lü m le r d e n v e İ s a ’n ın m e r k a d in in k â f i r l e r in e lin d e b u lu n m a s ın d a n d u y u l a n u t a n ç t a n d e m v u r u y o r d u . Y ü z y ı l la rc a s ü r e n H ır i s t i y a n l ık t e lk in le r i m e y v e le r in i v e rm e y e b a ş la m ış t ı , b u s a y e d e B a tı d ü n y a s ın ı b ü y ü k b i r h e y e c a n d a lg a s ı k a p la d ı v e h a lk H ı r i s t iy a n l ığ ın ı iy ic e h is v e i d r â k e tt i .

H a lk ın b i r f ik i r u ğ r u n d a h e y e c a n a k a p ıl ıp , ş e v k e g e lm e s i in s a n l ık t a r ih in d e y e n i b i r ş e y d i. E v v e lc e n e R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n , n e H in d ’in n e d e Ç in ’in t a r ih in d e b u n a b e n z e r b i r ş e y o lm a m ış tı . B u n u n la b e r a b e r d a h a k ü ç ü k ö lç ü d e o lm a s ın a r a ğ m e n B a b il e s a r e t in d e n s o n r a Y a h u d i ’le r d e v e d a h a s o n r a M ü s lü m a n 'la r d a b u n a b e n z e r h a r e k e t l e r o lm u ş tu . B u h a r e k e t l e r M is y o n e r le r v a s ı ta s iy le t e l k in d e b u lu n a n d in le r in g e liş m e s iy le b i r l ik te m e y d a n a g e le n y e n i z ih n iy e t le i lg i l id i r . İ b r a n î P e y g a m b e r le r i , İ s a ile ş a k i r t l e r i , M a n i v e M u h a m m e t , f e r d in r u h u n a h i t a p e d iy o r la r , in s a n la r ın v ic d a n ım T a n r ı i le k a r ş ı k a r ş ıy a g e t i r i y o r la r d ı . O n la r d a n e v v e l ise d in v ic d a n d a n z iy a d e fe t iş iz m ile v e b i r n e v i sö z d e b i l im le m e ş g u l o lm u ş tu . E sk i d in in s ık le t m e rk e z i m â b e t , i r ş a t l ı r a h ip l e r v e m is t ik k u r b a n â y in i id i j in s a n k ö le id i v e k o r k u s a ik i i le i t a a t e d e rd i . Y e n i d in ise o n u h ü r b i r y a r a t ık h a l in e g e t i rd i .

B u i lk H a ç lı S e fe r i iç in y a p ı la n v â z l a r A v r u p a t a r i h i n d e h a lk k ü t le le r in i a y a k la n d ı r a n i lk h a r e k e t o ld u . B u a y a k la n m a y a m o d e r n d e m o k r a s in in d o ğ u ş u d e m e k b e lk i f a z la o lu r , f a k a t h iç ş ü p h e y o k k i, g e n e d e m o d e r n d e m o k r a s in in i lk k ım ı ld a n ış ı o lm u ş tu r . Ç o k g e ç m e d e n b u y e n i r u h u n o r t a y a e n k a r ı ş ık c e m iy e t v e d in m e s e le le r i ç ık a r d ığ ın ı g ö re c e ğ iz .

B u i lk h a lk h a r e k e t i n e y a z ık k i, p e k k ö tü b i r n e tiı ile s o n a e rd i. H a lk t a b a k a l a r ın d a n p e k ç o k in s a n t e ş k i lâ t , t e ç h iz a t v e k o m u ta d a n m a h r u m b i r h a ld e , İ s a ’n ın m e z a r ı n ın b u lu n d u ğ u y e r le r i a lm a k m a k s a d iy le , F r a n s a ’d a n , R h e in n e h r i b ö lg e s in d e n , O r t a A v r u p a ’d a n y o la ç ık t ı la r . B u , h a lk ın y a p t ığ ı b i r H a ç lı S e fe r i o ld u . İk i b ü y ü k h a lk o r d u s u M a c a r i s t a n ’ı i s t i lâ v e y a ğ m a e t t i , y e n i H ı r i s t iy a n o lm u ş M a c a r ’l a r ı p u tp e r e s t s a n d ı , e n v a h ş iy a n e c in a y e t l e r iş le d i , v e s o n u n d a k a t l i a m a u ğ r a d ı . K e z â t e ş k i l â ts ız o la n ü ç ü n c ü b i r o r d u R h e in b ö lg e s in d e k i Y a h u d i ’le r i to p y e k û n k a t l e t t i k te n s o n r a , d o ğ u y a d o ğ r u i le r le d i v e g e n e M a c a r i s t a n ’d a y o k e d ild i. B u k a la b a l ık in s a n s ü r ü le r in d e n b iz z a t P i e r r e L ’H e r m ite t a r a f ın d a n s e v k v e i d a r e e d ile n ik is i

K o n s ta n t in o p o l is 'e e r iş t i . B o ğ a z ı g e ç t i v e S e lç u k lu T ü rk le - r i t a r a f ın d a n t a m a m e n k ı l ıç ta n g e ç ir i ld i . İ lk h a lk H a ç lı S e f e r i d e b ö y le c e s o n a e rd i.

E r te s i y ıl (1097) h a k ik î H a ç lı o r d u la r ı B o ğ a z ı a ş t ı la r . B u n la r r u h ç a N o r m a n ’d ı la r ve b a ş b u ğ la r ı d a b i r N o r m a n ’- d ı. N ik e a ( İz n ik ) ş e h r in i z a p t e t t ik t e n s o n r a , o n d ö r t y ü z y ıl ö n c e B ü y ü k İ s k e n d e r ’in tâ k ib e tm iş o ld u ğ u y o lu n h e m e n h e m e n a y n ı o la n b i r y o ld a n A n ta k y a ’y a d o ğ r u i le r le d i le r . A n ta k y a m u h a s a r a s ı b i r y ıl s ü r d ü , v e 1099 y ılı H a z i r a n ın d a d a K u d ü s m u h a s a r a e d ild i v e b i r a y s o n r a h ü c u m la z a p te d i ld i. Ş e h i r d e k o r k u n ç b i r b o ğ a z la ş m a c e r e y a n e tt i . S o k a k la r d a a k a n k a n la r a t l ı l a r ın ü s tü n e s ıç r ıy o rd u . 15 H a z ir a n g ü n ü g e c e o lu r k e n H a ç l ı la r İ s a ’n ın k a b r in e u l a ş a r a k o ra y ı e le g e ç i r d i le r , ü s t le r i b a ş la r ı k a n iç in d e , y o r g u n lu k t a n b i tk in b i r h a ld e v e s e v in ç le r in d e n a ğ l ıy a r a k d iz ç ö k ü p A l la h ’a h a m d e t t i le r .

B u n u m ü te a k ip L â t in v e Y u n a n K il is e le r i a r a s ın d a m u h a s a m a t y e n id e n b a ş la d ı . H a ç l ı l a r L â t in k i lis e s in e m e n s u p tu la r , K u d ü s ’te k i R u m P a t r iğ i m u z a f f e r L â t in ’le r in id a r e s in d e o lm a y ı T ü r k ’le r in id a r e s in d e o lm a k ta n ç o k d a h a f e n a b u ld u . H a ç l ı la r d a k e n d i le r in i B iz a n s ’l ı l a r i le T ü r k ’l e r a r a s ın d a k a lm ış v e h e r ik is iy le d e m ü c a d e le e d e r v a z iy e t te b u ld u la r . A n a d o lu ’n u n ç o ğ u y e r le r in i B iz a n s İm p a r a to r lu ğ u y e n id e n z a p te t t i . K u d ü s ’te k i v e e n ö n e m lis i S u r iy e ’d e k i E d e s s a o la n b i r k a ç y e r d e k i L â t in p r e n s l ik le r i T ü r k ’le r le R u m ’l a r a r a s ın d a ta m p o n v a z iy e t in d e k a ld ü a r . L â t in ’le r in b u r a la r d a k i d u r u m la r ı d a p e k k u v v e t l i d e ğ il di; n i te k im 1144 y ı l ın d a E d e s s a M ü s lü m a n la r ın e lin e g e ç t i v e b u n u n t a h r ik e tt iğ i ik in c i b i r H a ç lı S e fe r i E d e s s a 'n ın

g e r i a l ın m a s ın ı s a ğ l ıy a m a d ı ise de , A n ta k y a ’n ın e ld e t u tu l m a s ın ı m ü m k ü n k ıld ı.

1169 d a M ü s lü m a n k u v v e t le r i M ıs ı r ’ı e lin d e b u l u n d u r a n S a lâ h a d d in a d ın d a b i r K ü r t m a c e r a c ın ın e m r in d e to p la n d ı la r . S a lâ h a d d in H ı r i s t iy a n la r a k a r ş ı c ih a t i lâ n e t t i , 1189 d a K u d ü s ’ü g e r i a ld ı v e b ö y le l ik le ü ç ü n c ü H a ç lı S e

f e r i n i n y a p ı lm a s ın a s e b e p o ld u . F a k a t H ı r i s t iy a n la r b u s e f e r K u d ü s ’ü g e r i a la m a d ı la r . D ö rd ü n c ü H a ç lı S e f e r i ’n d e (1202 - 1204) L â t in k i l is e s i a ç ık ta n a ç ığ a Y u n a n İ m p a r a to r l u ğ u n a k a r ş ı c e p h e a ld ı , T ü r k ’le re k a r ş ı s a v a ş m a k b a h is k o n u s u o lm a k ta n ç ık tı . V e n e d ik ’te n y o la ç ık a n H a ç l ı la r o r d u s u 1204 y ı l ın d a K o n s ta n t in o p o l i s ’i m u h a s a r a e tt i . B u s e f e r in b a ş ın d a b ü y ü k t i c a r e t ş e h r i o la n V e n e d ik (V e n e - t ia , V e n e z ia ) b u lu n u y o r d u v e B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u s a h i l le r in in v e a d a l a r ın ın ç o ğ u V e n e d ik l i le r in e lin e g e ç ti . K o n s ta n t in o p o l i s ’te k i t a h t a F la n d e r ’li B a ld w in v e y a B a u - d o iıı a d ın d a b i r i o tu r tu ld u v e b ö y le c e L â t in v e Y u n a n k i l is e le r i b i r le ş m iş o ld u . 1204 te n 1261 y ı l ın a k a d a r K o n s- t a n t in o p o l i s ’te L â t in İ m p a r a to r l a r h ü k ü m r a n o ld u la r v e b u d e v re d e Y u n a n l ı l a r g e n e R o m a b o y u n d u r u ğ u n u s i lk ip a t t ı la r .

N a s ıl k i, o n u n c u y ü z y ıl N o r m a n 'la r ın v e o n b i r in c i y ü z y ıld a S e l ç u k lu T ü r k ’le r in h â k im iy e t ç a ğ l a r ı o lm u ş sa , o n ik in c i y ü z y ıl ile o n ü ç ü n c ü y ü z y ıl ın b a ş la n g ıc ı d a P a p a la r ın h â k im iy e t ç a ğ ı o lm u ş tu r ; P a p a n ın id a r e s in d e b i r le ş e n H ır i s t iy a n l ık â le m i o z a m a n a k a d a r k i v e o z a m a n d a n s o n r a k i d u r u m u n a k s in e o la r a k b i r r e a l i t e .k u d re t l i b i r v a r l ık h a l in i a lm ış t ır .

B u y ü z y ı l l a r d a H ır i s t iy a n l ık im a n ı b a s i t v e h a k ik î ş e k l iy le A v r u p a ’n ın ç o ğ u y e r le r in e y a y ılm ış t ı . G e rç i b iz z a t R o m a b ile b a z ı k a r a n l ık s a f h a l a r d a n g e ç m e m iş d e ğ ild i ( iğ re n ç m a h lû k la r o la n P a p a XI. J o h a n n e s ile P a p a X II. J o h a n n e s ’in o n u n c u y ü z y ıld a s ü r d ü k le r i h a y a t ı m a z u r g ö s t e r e b i le c e k m ü e l l if p e k y o k tu r ) , f a k a t L â t in H ır is t iy a n l ığ ı r u h ç a s a f v e te m iz k a lm ış t ı . A le la d e r a h ip l e r l e k e ş i ş l e r v e m a n a f l ı r r a h ib e le r i ö r n e k te ş k i l e d e c e k d e re c e d e te m iz v e im a n l ı b i r h a y a t s ü r m ü ş le r d i . K il is e n in k u v v e t i iş te b u g ib i te m iz h a y a t l a r ı n y a r a t t ı ğ ı e m n iy e t v e i t im a d a d a y a n ı y o rd u . G e ç m iş te B ü y ü k G r e g o ı iu s (590-604), v e C h a r le - m a g n e ’ı C a e s a r o lm a y a d â v e t e d ip a r z u s u h i l â f ın a o n a ta ç g iy d irm iş o la n III. L eo g ib i b ü y ü k P a p a la r y a ş a m ış t ı . O n b i r in c i y ü z y ıl ın s o n u n a d o ğ r u o r t a y a ç ık a n H i ld e b r a n d

208 K I S A D Ü N Y A T A R t H t

a d ın d a K ilis e y e m e n s u p b i r d e v le t a d a m ı, h a y a t ın ı V II. G r e g o r iu s (1073-85) o l a r a k ik m â l e tt i . O n d a n s o n r a k i P a p a n ın y e r in e de , B ir in c i H a ç l ı la r S e f e r i ’n in P a p a s ı o la n II. U r b a n u s (1087 - 99) g e ç ti . V II. G r e g o r iu s ile II. U r b a n u s P a p a la r ın İ m p a r a to r l a r a h ü k m e t t ik le r i P a p a l ığ ın s a tv e t d e v r in in k u r u c u la r ı o ld u la r . B u lg a r i s t a n ’d a n İ r l a n d a ’y a v e N o rv e ç ’te n S ic i ly a ’y a k a d a r o la n ü lk e le rd e e n b ü y ü k o to r i t e P a p a n ın o to r i te s iy d i . V II. G r e g o r iu s İ m p a r a to r IV . H e in r ic h ’i C a n o s s a ’y a k a d a r g e lip k e n d is i v a s ı ta s iy le s u ç ç ık a r m a y a v e s ı r t ın d a b i r ç u l v e y a l ın a y a k ü ç g ü n ü ç g e c e ş a to n u n a v lu s u n d a a f iç in b e k le m e y e m e c b u r e tt i . 1176 d a V e n e d ik ’te İ m p a r a to r F r ie d r ic h B a b a r o s s a P a p a III. A le x a n d e r ’in ö n ü n d e d iz ç ö k e re k o n a b i a t e tti .

K il is e n in o n b i r in c i y ü z y ıl b a ş l a r ın d a k i k u v v e t v e k u d r e t i in s a n la r ın i r a d e le r in e v e v ic d a n la r ın a d a y a n ıy o r d u . F a k a t K ilise , k u v v e t in in te m e lin i te ş k il e d e n m â n e v i n ü f u z u n u m u h a f a z a e d e m e d i. O n d ö r d ü n c ü y ü z y ıl ın o r t a l a r ı n a d o ğ ru , P a p a l ık n ü f u z v e i t i b a r ın ın y o k o lm u ş b u lu n d u ğ u a n la ş ı l ıv e r d i . A c a b a n a s ı l o ld u d a H ı r i s t iy a n h a lk ın K ilis e y e o la n s â f i t im a d ı y o k o ld u v e a r t ı k K il is e n in ç a ğ r ı la r ı n a k u l a k a s ı lm a z v e g a y e le r in e h iz m 9 t e d ilm e z o ld u ?

B ir in c i s e b e p , h iç ş ü p h e y o k k i, K il is e n in b ü y ü k s e r v e t s a h ib i b i r m ü e s s e s e h a l in e g e lm e s iy d i. Ç o c u k s u z ö le n k im s e le r e k s e r iy a t o p r a k l a r ın ı K ilis e y e t e r k e d e r le r d i . N e d a m e t g e t i r e n g ü n a h k â r l a r d a b u ş e k ild e h a r e k e t e tm e y e t e ş v ik e d il i r le rd i . B ö y lec e b i r ç o k A v r u p a m e m le k e tle r in d e to p r a k l a r ın d ö r t te b i r i k a d a r ı K il is e n in m a l ı o ld u . M a l e d in m e h ı r s ı m a l e d in d ik ç e a r t a n b i r h ı r s d ı r . D a h a o n ü ç ü n c ü y ü z y ıld a , r a h ip l e r in iy i a d a m la r o lm a d ık la r ı , d a i m a p a r a v e m ir a s p e ş in d e k o ş tu k la r ı h e r y e rd e s ö y le n il iy o r d u .

K ı r a l l a r v e p r e n s l e r b u m ü lk b a ğ ış la r ın d a n h iç h o ş la n m ıy o r la r d ı . Ç ü n k ü m e m le k e t le r in in t o p r a k l a r ı k e n d i le r in e a s k e r i y a r d ım d a b u lu n a b i l e c e k fe o d a l m ü lk s a h ip le r in i b e s l iy e c e k y e r d e m a n a s t ı r la r ı , k e ş iş le r i v e m a n a s t ı r r a h i b e le r in i b e s le r o lm u ş tu . V e b u to p r a k l a r f i i l iy a t t a y a b a n

c ı b i r d e v le te a i t m ü lk le r h a l in e g e lm iş t i . H e n ü z P a p a V II. G r e g o r iu s ’u n z a m a n ın d a n e v v e l, p is k o p o s la r ın k im in t a r a f ın d a n t â y in e d ile c e ğ i k o n u s u n d a « in v e s ti tu re s » m e s e le s i v e s i le s iy le h ü k ü m d a r l a r l a P a p a l ık a r a s ın d a b i r m ü c a d e le c e r e y a n e tm iş t i . B u s e lâ h iy e t K ı r a l l a r d a d e ğ il d e P a p a l a r d a o la c a k o ls a K ı r a l l a r y a ln ız t e b a a l a r ın ın v ic d a n ın a h ü k m e tm e k im k â n ın d a n d e ğ il , h ü k ü m r a n l ık h a k la r ın ın ö n e m li b i r k ı s m ın d a n d a m a h r u m k a la c a k la r d ı . Ç ü n k ü r u h b a n s ın ıf ı v e r g i l e r d e n d e m u a f t u tu l m a k is t iy o r , v e r g is in i R o m a ’y a ö d ü y o rd u . İş b u k a d a r l a d a k a lm ıy o r , K ilis e d in a d a m ı o lm a y a n k im s e le r in h ü k ü m d a r a ö d e d iğ i v e r g i l e r d e n b a ş k a k e n d in e d e m ü lk ü n ü n o n d a b i r i n isb e - t in d e b i r v e rg i v e r m e s in i ta le p e d iy o rd u .

L â t in H ı r i s t iy a n â le m in e m e n s u p o la n h e m e n h e m e n b ü tü n m e m le k e t le r in t a r ih l e r i , o n b i r in c i y ü z y ıld a c e r e y a n e tm iş o la n H ü k ü m d a r - P a p a m ü c a d e le le r in d e n v e u m u m iy e tle P a p a n ın b u m ü c a d e le d e n m u z a f f e r ç ık m a s ın d a n b a h s e d e r . P a p a h ü k ü m d a r ı a f a r o z e tm e k , h ü k ü m d a r ın t e b a a s ın ı o n a k a r ş ı o la n i t a a t v a z i f e s in d e n a f f e tm e k v e h ü k ü m d a r ın h a le f in i t a s v ip v e y a r e d d e tm e k h a k la r ın a s a h ip o ld u ğ u n u v e b i r m il le t i to p y e k û n a f a r o z e d e b i le c e ğ in i id d ia e d iy o rd u . B ir m il le t in to p ta n a f a r o z e d ilm e s i h a l in d e v a f t iz v e s a i r e g ib i p e k ö n e m li le r i m ü s te s n a o lm a k ü z e r e r a h ip l e r in g ö r d ü k le r i b ü tü n i ş le r o m e m le k e tte y a p ılm a z o lu y o r , p a p a z la r k i l is e â y in i y a p m a d ık la r ı g ib i k im s e y i e v le n d i r m iy o r la r , h iç b i r ö lü y ü d e g ö m m ü y o r la r d ı . P a p a la r e l le r in d e b u l u n d u r d u k la r ı b u ik i s i l â h la e n s e r k e ş h ü k ü m d a r l a r ı d iz e g e t i r iy o r la r , e n in a tç ı m il le t le r i k o r k u v e d e h ş e t iç in d e b ı r a k ıy o r la r d ı . B u n la r s i lâ h la r d ı , m u a z z a m s i l â h l a r is e a n c a k f e v k a lâ d e h a l le rd e k u l la n ı l ı r . F a k a t P a p a l a r o n la r ı n ih a y e t o k a d a r s ık k u l la n d ı la r k i t e s i r l e r i a z a l d ı. O n ik in c i y ü z y ıl ın s o n u n d a o tu z y ı ll ık b i r z a m a n iç in d e s ı r a s iy le İ sk o ç y a , F r a n s a v e İ n g i l t e r e ’n in a f a r o z e d il m e le r in e ş a h i t o lu y o ru z . P a p a la r â s i h ü k ü m d a r l a r a k a r ş ı

H a ç lı S e fe r in i a ç m a k id d ia s ın d a d a b u lu n d u k la r ı iç in n i h a y e t h a ç l ı l ık r u h u d a ö ld ü .

R o m a K ilis e s i y a ln ız h ü k ü m d a r l a r l a m ü c a d e le e d ip r u h l a r ü z e r in d e k i s u l ta s ın ı m u h a f a z a e tm e y e ç a l ış s a y d ı b ü tü n H ır i s t iy a n l ık d ü n y a s ın ı d a im î o l a r a k e lîn d e t u ta b i l ird i . F a k a t P a p a n ın b ü y ü k id d ia la r ı r u h b a n s ın ı f ın ın h a r e k e t t a r z la r ı n d a k ib i r v e g u r u r ş e k lin i a lıy o rd u . O n b i r in c i y ü z y ı ld a n ö n c e R o m a K ilis e s in e b a ğ lı r a h ip l e r e v le n e b il i r le rd i; a r a s ın d a y a ş a d ık la r ı h a lk l a y a k ın d a n t e m a s h a l in d e y d ile r ; v e lh a s ı l h a lk t a n b i r p a r ç a id ile r . V II. G r e g o r iu s o n la r ı b e k â r l ığ a m a h k û m e tt i . B u n d a n m a k s a t r a h ip l e r in h a lk la f a z la t e m a s v e s a m im iy e t h a l in d e b u lu n m a la r ın ın ö n ü n e g e ç ip o n la r ı R o m a ’y a d a h a ç o k b a ğ la m a k t ı ; f a k a t n e t ic e d e K ilise ile h a lk a r a s ı n a s o ğ u k lu k g ird i. K il is e n in k e n d i m a h k e m e le r i v a r d ı . Y a ln ız r a h ip l e r i d e ğ il k e ş iş le r i , ta le b e le r i , h a ç l ı la r ı , d u l la r ı , y e t im le r i v e f a k i r l e r i i lg i le n d i r e n d â v a l a r K ilise m a h k e m e le r in d e g ö r ü ld ü ğ ü g ib i v a s i y e t, e v le n m e , y e m in , b ü y ü c ü lü k , d e lâ le t v e k ü f ü r le a lâ k a lı d â v a l a r a d a b u m a h k e m e le r b a k a r d ı . H a lk ta n b i r k im s e r a h ip le ih t i l â f a d ü ş tü ğ ü z a m a n b i r k i lis e m a h k e m e s in e g id e rd i. H a r p v e b a r ı ş d e v ir le r in e a i t b ü t ü n k ü l f e t l e r h a lk a y ü k le n i r , r a h ip s e r b e s t k a l ı rd ı . D u r u m b ö y le o lu n c a , H ır is t iy a n l ık â le m in d e r a h ib e k a r ş ı k ıs k a n ç l ık v e k in d u y g u la r ın ın g e lişm iş o lm a s ın a h a y r e t e d ile b il i r m i?

R o m a k e n d i k u v v e t v e k u d r e t in in h a lk ın v ic d a n ın d a o ld u ğ u n u h iç b i r z a m a n a n la m a m ış a b e n z e r . B ilâ k is , k e n d in e m ü tte f ik o la b i le c e k o la n d in h e y e c a n ın a k a r ş ı c e p h e a lm ış v e d ü r ü s t ş ü p h e c il iğ i m ü n a k a ş a k a b u l e tm iy e n b i r d o k t r in s is te m iy le ö n le m e k is te m iş t ir . K ilise a h lâ k iş le r i n e k a r ı ş t ığ ı z a m a n h a lk ı k e n d i t a r a f ın d a b u lm u ş , f a k a t d o k t r in i ş le r in e k a r ı ş t ığ ı z a m a n h a lk m k e n d is in d e n u z a k la ş t ığ ın ı g ö r m ü ş tü r . F r a n s a ’n ın g ü n e y in d e W a ld o , im a n v e y a ç a y ış h u s u s u n d a İ s a P e y g a m b e r in s a d e liğ in e d ö n ü lm e s in i v â z e d in c e P a p a III. İ n n o c e n t is W a ld o ’n u n t a r a f t a r l a r ı n a k a r ş ı c ih a t i lâ n e d e r e k o n la r ın a te ş te y a k ılm a k , k ı l ıç t a n g e ç i r i lm e k v e ı r z l a r ı n a g e ç i lm e k g ib i e n ş e n i ş e k i l le r

de ö ld ü r ü lü p y o k e d ilm e le r in e iz in ç ık a rd ı . G e n e , A s s is i ’li S a n F ra n c e s c o (1181 - 1226) İ s a P e y g a m b e r g ib i f a k i r a n e b i r h iz m e t h a y a t ı y a ş a n ı lm a s ı y o lu n d a v â z d a b u lu n u n c a , t a r a f t a r l a r ı o la n F r a n s i s k e n 'l e r h a p s e a t ı lm a v e k ı r b a ç la n m a g ib i z u lü m v e iş k e n c e le r le d a ğ ı t ı ld ı la r . 1318 d e d ö r t F r a n s is k e n M a r s i ly a ’d a c a n l ı c a n l ı y a k ıld ı .. Ö te y a n d a n , S a n D o m in g o (1170 - 1221) t a r a f ın d a n k u r u l a n v e P a p a lık d o k t r in in e t a a s s u p la b a ğ lı o ta n D o m in ik e n t a r i k a t ı III. İn - n o c e n t i s 'in d e m ü z a h e r e t iy le k u r d u ğ u « İn q u s itio n » te ş k ilâ - tiy le P a p a lığ ın d a lâ le t s a y d ığ ı h a r e k e t l e r i v e s e r b e s t d ü ş ü n c e e r b a b ın ı a m a n s ız b i r ş id d e tle t â k ib e tm iş t i r .

B ö y lece K ilise , a ş ı r ı id d ia la r ı , h a k s ız im t iy a z la r ı ve ş u u r s u z m ü s a m a h a s ız l ığ ı ile , k e n d i k u v v e t v e k u d r e t in in k a y n a ğ ı o la n h a lk ın h ü r im a n ın ı y o k e tti . K il is e n in in h i t a t ı t a r i h i h a r ic i d ü ş m a n ın te s i r l e r in d e n d e ğ il iç e r id e n o la n b i r ç ü r ü m e d e n b a h s e d e r .

SE R K E Ş H Ü K Ü M D A R L A R V E B Ü Y Ü K N İF A K

R o m a K il is e s in in b ü tü n H ır i s t iy a n l ığ ın l id e r i o lm a y o lu n d a k i m ü c a d e le le r in d e d u r u m u n u z a y ı f la ta n b ü y ü k b i r â m il d e P a p a la r ın s e ç ilm e ta rz ıy d ı .

P a p a lığ ın h e r k e s ç e b i l in e n id d ia s ın ın g e rç e k le ş m e s i ve b ü tü n H ı r i s t iy a n l ık â le m in d e te k b i r id a r e v e te k b i r b a r ı ş ın k u r u lm a s ı iç in b u m ü e s s e s e n in k u v v e tl i o lm a s ı v e d e ğ işm e z e s a s l a r a b a ğ lı b i r id a r e ş e k lin e s a h ip o lm a s ı ic a - b e d e rd i . P a p a l ığ ın k e n d is i iç in ç o k m ü s a i t o la n b u d e v ird e h e r ş e y d e n f a z la m u h ta ç o ld u ğ u şe y P a p a la r ın v a z ife y e b a ş la d ık la r ı z a m a n g e n ç v e z in d e o lm a la r ı , h e r b i r in in K ilise i ş le r in i b i r l ik te m ü z a k e r e ve m ü n a k a ş a e d e b ile c e ğ i b i r h a le f a d a y ı b u lu n m a s ı , P a p a la r ın s e ç ilm e ş e k il v e u s û l le r i n in s a r ih , k e s in , d e ğ iş m e z v e h e r k e s ç e ta s v ib e d i le c e k m a h iy e t te o lm a s ı id i. M a a le s e f b u ş a r t l a r ın h iç b i r i m e v c u t

d e ğ ild i. P a p a n ın s e ç ilm e s in d e k im le r in oy k u l la n a b ile c e ğ i d e s a r ih o l a r a k b i l in m e d ik te n b a ş k a b u m e s e le d e B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u n u n m u y o k s a K u ts a l R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n m u sö z s a h ib i o ld u ğ u d a m a lû m d e ğ ild i. K il is e d e n y e tiş m e p e k b ü y ü k b i r d e v le t a d a m ı o la n H i ld e b r a n d (P a p a V II. G re g o r iu s , 1073-85), se ç im e b i r d ü z e n v e r m e k iç in ç o k u ğ r a ş t ı . O y k u l la n m a h a k k ın ı R o m a K a r d in a l le r in e t a h s is e d ip İ m p a r a to r u n b u iş te k i r o lü n ü b i r t a s v ip fo rm ü - ' lü k u l la n m a k ta n i b a r e t b ı r a k t ı , f a k a t b i r h a le f a d a y ı t â y in in i d ü ş ü n m e d iğ in d e n P a p a l ık m a k a m ın ın in h i lâ l in d e K a r d in a l le r a r a s ın d a ç ık a n ih t i l â f l a r y ü z ü n d e n b a z a n b u m a k a m b i r y ıl v e y a d a h a u z u n m ü d d e t s a h ip s iz k a ld ı .

P a p a la r ın s e ç im t a r z ın d a k i b u s a r a h a t s i z l iğ in n e t ic e le r i P a p a l ık m ü e s s e s e s in in o n a l t ın c ı y ü z y ıla k a d a r o la n t a r ih in d e g ö r ü lü r . D a h a i lk z a m a n la r d a n i t i b a r e n m ü n a k a ş a lı v e i t i r a z l ı s e ç im le r o lm u ş v e h e r d e f a s ın d a P a p a o lm a k id d ia s ın d a o la n ik i v e y a d a h a ç o k a d a m z u h u r e tm iş t ir . B u g ib i h a l l e r d e K ilise İ m p a r a to r a v e y a y a b a n c ı b i r m e m le k e t te k i b i r h a k e m e b a ş v u r m a k z il le t in e d ü ş m ü ş tü r . B u y ü z d e n h e r b ü y ü k P a p a ’n ın ö lü m ü n d e z ih in le r d e «Ş im d i n e o la c a k ? » m â n a s ın d a b i r s o r u i ş a r e t i h a s ı l o lu r d u . Ç ü n k ü P a p a ö lü n c e K ilise b a ş s ız k a la b i l i r v e d o la y ıs iy le â c iz b i r h a le g e le b i li rd i . V e y a ö le n in y e r in e , b a ş l ıc a g a y e s i o n u n i t ib a r ın ı y o k e tm e k te n ve e s e r in i b o z m a k ta n i b a r e t o la n b i r i g e ç e b il i rd i. Y a h u t d a a y a ğ ı ç u k u r a g i r m iş â c iz b i r i h t i y a r y e n i P a p a o la b il ird i .

P a p a lık m ü e s s e s e s in in b u z a a f ı i s t e r i s te m e z C e rm e n p r e n s le r in in , F r a n s a K ir a l ın ın v e İ n g i l t e r e ’d e h ü k ü m s ü r e n N o r m a n v e F r a n s ız K ı r a l l a r ın ın m ü d a h a le le r in i d â v e t e d e c e k ti . B u n la r ın h e p s in in P a p a s e ç im le r in e t e s i r e tm e k v e R o m a ’d a k i P a la z z o d e l L a te r a n o s a r a y ın a k e n d i m e n f a a t l e r in e u y g u n b i r P a p a o tu r tm a k i s te m e le r i t a b i î id i. V e P a p a l ık A v r u p a iş le r in d e n e k a d a r k u v v e t v e e h e m m iy e t k a - z a n d ıy s a y a b a n c ı K ı r a l l a n n m ü d a h a le le r i d e o k a d a r f a z la o lm u ş tu r . B u ş a r t l a r iç in d e P a p a la r ın b i r ç o ğ u n u n z a y ıf v e ş a h s iy e ts iz m a h lû k la r o lm u ş o lm a la r ın a h a y r e t e d ile

m ez . A s ıl ş a ş ı la c a k şey , a r a l a r ı n d a b i r ç o k k a b i l iy e t l i v e c e s u r a d a m la r ın d a b u lu n m u ş o lm a s ıd ır .

B u b ü y ü k d e v r in e n e n e r j ik v e e n e n te r e s a n P a p a la r ı n d a n b i r i d e III. İ n n o c e n t is id i. B u a d a m h e n ü z o tu z s e k iz y a ş ın d a ik e n P a p a lık p a y e s in e y ü k s e lm iş t i . III . İ n n o c e n t is v e h a le f le r i d a h a d a e n te r e s a n b i r ş a h s iy e t o la n İm p a r a t o r II. F r ie d r ic h ile m ü c a d e le e tm e k z o r u n d a k a ld ı la r . B u im p a r a to r a S tu p o r M u n d i y â n i d ü n y a n ın h â r ik a s ı d e n iliy o rd u . B u h ü k ü m d a r ın R o m a ile m ü c a d e le s i t a r i h t e b i r d ö n ü m n o k ta s ı te ş k il e d e r . S o n u n d a R o m a o n u m a ğ lû p e d ip s ü lâ le s in i d e m a h v e t t i , f a k a t K il is e n in v e P a p a n ın n ü fu z v e i t ib a r ı ö y le s in e y a r a l a n d ı k i s o n r a d a n i l t i h a p l a n a n b u y a r a l a r o n u n b ü n y e s in i iy id e n iy iy e ç ü r ü t tü .

F r ie d r ic h İ m p a r a to r V I. H e in r ic h ’in o ğ lu y d u ,a n a s ı d a S ic i ly a 'n ın N o r m a n K ıra l ı I. R o g e r ’in k ız ı id i. 1198 d e h e n ü z d ö r t y a ş ın d a b i r ç o c u k k e n b u k ı r a l l ığ a t e v a r ü s e tt i . III. İ n n o c e n t is o n a v â s i tâ y in e d ilm iş ti . O s ı r a la r d a S ic ily a N o r m a n la r t a r a f ın d a n y e n i f e th e d ilm iş b u lu n u y o r d u . A r a p b i lg in le r iy le d o lu o la n s a r a y y a n y a r ıy a b i r Ş a r k s a r a y ı id i. B u a r a p l a r m b a z ı l a r ı g e n ç K ira l ın e ğ it im in e iş t i r a k e d iy o r la r d ı -v e h iç ş ü p h e y o k k i g ö r ü ş le r in i o n a a n l a tm a k ta b i r a z z a h m e t ç e k iy o r la rd ı . F r ie d r ic h b ö y le c e H ır i s t iy a n l ığ ı M ü s lü m a n g ö z ü ile M ü s lü m a n lığ ı d a H ır i s t iy a n g ö z ü ile g ö rm e y i ö ğ r e n d i v e b u ik i s is te m in m u h a s s a la s ı , o im a n ç a ğ ın d a i s t is n a î b i r h a l o lm a k ü z e re , g e n ç K i r a la b ü tü n d in le r in b i r e r s a h t e k â r l ı k t a n i b a r e t o ld u ğ u k a n a a t in i v e r m e ş e k l in d e te c e l l i e tt i . F r ie d r ic h b u k o n u d a s e rb e s tç e k o n u ş u y o r d u . D e lâ le t v e k ü f ü r l e r i t a r i h e g e ç m iş t ir .

B u d e lik a n lı b ü y ü y ü n c e v a s îs i ile ih t i l â f a d ü ş tü . F r ie d r i c h ’in İ m p a r a to r o lm a s ı r a s ı g e lin c e P a p a b u n u n iç in b i r t a k ım ş a r t l a r k o ş tu . F r ie c lr ic h ’in A lm a n y a ’d a d e lâ le t i o r t a d a n k a ld ı r m a s ın ı , v e P a p a lık iç in te h l ik e l i d e re c e d e b i r İ m p a r a to r o lm a m a s ı iç in o n u n S ic ily a v e G ü n e y İ t a l y a ’d a h ü k ü m r a n l ık h a k la r ın d a n f e r a g a t e tm e s in i i s t iy o rd u . B u n d a n b a ş k a A lm a n y a ’d a k i r u h b a n s ın ıf ı h e r t ü r l ü v e rg i m ü k e l le f iy e t in d e n m u a f t u tu la c a k t ı . F r ie d r ic h b u ş a r t l a r ı

k a b u l e t t iy s e d e s ö z ü n ü tu tm a y a n iy e t l i d e ğ ild i. P a p a d a h a e v v e l F r a n s a K ira l ın ı k e n d i t e b a a s ın a k a r ş ı t a h r ik e d e re k VValdo t a r a f l a r ı n a k a r ş ı k a n l ı v e z a l im c e b i r h a r p a ç t ı rm ış t ı ; F r ie d r ic h ’in d e a y n ı şe y i A lm a n y a 'd a y a p m a s ı n ı i s t iy o rd u . F a k a t F r ie n r ic h , d in î in a n ç l a r ı y ü z ü n d e n P a p a n ın g a z a b ın ı t a h r i k e d e n a le la d e d in d a r l a r d a n t a m a m iy le b a ş k a m a h iy e t t e b i r â s î o ld u ğ u n d a n k e n d is in d e H a ç lı- l ık r u h u y o k tu . N i te k im P a p a , F r ie d r ic h ’i M ü s lü m a n la r a k a r ş ı b i r H a ç lı S e fe r i t e r t i b e d ip K u d ü s 'ü a lm a y a z o r la d ı ğ ı z a m a n o g e n e k a b u l e tm iş f a k a t i c r a a t t a g e v ş e k d a v ra n m ış t ı .

II. F r ie d r ic h İ m p a r a to r lu k ta c ın ı e ld e e d in c e , d e v a m lı o tu r m a y e r i o la r a k A lm a n y a ’d a n ç o k d a h a iy i b u ld u ğ u S ic i ly a ’y ı s e ç ti v e III. İ n n e c e n t i s ’e v e rd iğ i s ö z le rd e n h iç b i r in i tu tm a d ı . B u P a p a d a 1316 d a ö ld ü .

İ n n o c e n t is ’in y e r in e g e ç e n III. H o n o r iu s , F r i e d r ic h ’e k a r ş ı d a h a f a z la b i r ş e y y a p a m a d ı . IX. G r e g o r iu s d a P a p a o ld u ğ u z a m a n h e r n e p a h a y a o lu r s a o ls u n b u g e n ç İm p a r a to r u s in d i r m e k a z m in d e g ö r ü n ü y o r d u . F r ie d r ic h ’i a f a r o z e tt i , o n u h e r t ü r lü d in î m ü z a h e r e t te n m a h r u m b ı r a k t ı . B u t e d b i r y a r ı A r a p o la n S ic ily a s a r a y ın d a h a y r e t e d ile c e k d e re c e d e a z h u z u r s u z lu ğ a s e b e p o ld u . P a p a b u n d a n b a ş k a , İ m p a r a to r u n k u s u r l a r ın ı (b u k u s u r l a r g e r ç e k te n d e m e v c u t tu ) , d a lâ le t le r in i v e k ö tü h a r e k e t l e r in i s a y ıp d ö k e n b i r a ç ık m e k tu p n e ş r e t t i . F r ie d r ic h b u n a ş e y ta n c a t a s a r la n m ış b i r m e k tu p la c e v a p v e rd i. A v r u p a ’n ın b ü t ü n h ü k ü m d a r l a r ın a g ö n d e r i le n b a m e k tu p ta F r ie d r ic h P a p a ile h ü k ü m d a r l a r a r a s ın d a k i d â v a n ın e s a s ın ı i lk d e fa o la r a k s a r ih b i r ş e k ild e a n la t ıy o r v e P a p a 'n m b ü tü n A v r u p a ’n ın m u t la k h â k im i o lm a y o lu n d a k i a ş i k â r i h t i r a s ı n a ş id d e tle ç a t ıy o r , b u g a s p te ş e b b ü s ü n e k a r ş ı b ü tü n h ü k ü m d a r l a r ın b i r le ş m e s in i te k l i f e d iy o r v e o n la r ın d ik k a t in i b i lh a s s a K il is e n in z e n g in l iğ i ü z e r in e ç e k iy o rd u .

F r ie d r ic h b u ö ld ü r ü c ü m e rm iy i s a v u r d u k ta n s o n r a , o n y ıl ö n c e v e rd iğ i sö z ü tu tm a y a v e b i r H a ç lı s e fe r i y a p m a y a k a r a r v e rd i. B u, H a ç lı S e fe r in in a l t ın c ıs ı id i (1228), v e b i r

H a ç lı s e fe r i o l a r a k d a k o m e d id e n ib a r e t t i . F r ie d r ic h M ıs ı r ’a g i t t i , o r a d a S u l ta n la b u l u ş a r a k iş h u s u s u n d a o n u n la m ü z a k e r e le r d e b u lu n d u .

İ m a n la r ın ın z a y ıf lığ ı b a k ım ın d a n b i r b i r in d e n g e r i k a l- m ıy a n b u ik i z a t b i r b i r i n e u y g u n f ik i r l e r t e a t i e t t i le r ve k a r ş ı l ık l ı m e n f a a t l e r e d a y a n a n b i r a n la ş m a y a p a r a k K u d ü s ’ü n F r ie d r ic h ’e d e v r i h u s u s u n d a m u ta b ık k a ld ı l a r . B u, g e r ç e k te n h u s u s î a n d la ş m a ile y a p ı la n y e n i t a r z d a b i r H a ç lı S e fe r i id i. B u H a ç lı S e f e r in d e f a t i h l e r in ü s tü n e b a ş ın a s ı ç r a y a n k a n la r v e « se v in ç te n d ö k ü le n g ö z y a ş la r ı» y o k tu v e b iz im H a ç lı d a a f a r o z e d ilm iş b i r a d a m o ld u ğ u n d a n K u d ü s K ıra l ı t a c ın ı k e n d i e l le r iy le a lıp b a ş ın a k o y m a k la y e tin d i . Ç ü n k ü r u h b a n s ın ı f ı o n u n la t e m a s ta n m e n e d i lm iş t i . B u n d a n s o n r a F r ie d r ic h İ t a ly a ’y a d ö n d ü , k e n d is in e a i t t o p r a k la r ı i s t i lâ e tm iş b u lu n a n P a p a l ık o r d u la r ın ı o r a la r d a n k o v d u v e P a p a ’y ı e v v e lc e k e n d i a le y h in e v e r m iş o ld u ğ u a f a r o z c e z a s ın ı a f fe tm e y e m e c b u r e tt i . İ ş te o n ü ç ü n c ü y ü z y ı ld a b i r h ü k ü m d a r P a p a ’y a b u t a r z d a b i r m u a m e le d e b u lu n a b i l iy o r v e h a lk d a b u n d a n d o la y ı b i r in f ia l f e v e r a n ın a k a p ı lm ıy o r d u . O g ü n le r g e ç m iş t i a r t ık .

1239 d a IX . G re g o r iu s , F r ie d r ic h ile m ü c a d e le y e y e n id e n b a ş la d ı , o n u ik in c i d e fa o la r a k a f a r o z e t t i v e b ö y le c e , P a p a l ığ ın p e k ç o k z a r a r ın ı g ö r m ü ş b u lu n d u ğ u k a r ş ı l ık l ı A lenî s ö v ü ş m e n in y e n id e n b a ş la m a s ın a s e b e p o ld u . IX . G r e g o r iu s ö lü p d e IV . İn n o c e n t is P a p a o lu n c a m ü c a d e le d ^ fra d a ş id d e tle n d i. F r ie d r ic h K ilis e y e k a r ş ı y e n id e n i n s a n la r ın a k l ın d a n ç ık a r a m ıy a c a k la r ı t a h r i p k â r b i r m e k tu p y a z d ı. F r ie d r ic h b u m e k tu p ta r u h b a n s ın ı f ın ın k ib r in i v e d in s iz l iğ in i a ç ığ a v u r u y o r v e z a m a n ın b ü tü n k ö tü lü k le r in i b u s ı n ı f ın k ib r in e v e z e n g in l iğ in e a t f e d iy o r , h ü k ü m d a r l a r ı K ilis e n in iy il iğ i iç in o n u n b ü tü n m a l la r ın ı z a p te tm e y e d â v e t e d iy o rd u . B u te k l i f s o n r a d a n A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ın ın m u h a y y i le le r in i d a im î o l a r a k m e ş g u l e tm iş t ir .

II. F r ie d r ic h ’in h a y a t ın ın so n y ı l l a r ın ı a n la t a c a k d e ğ iliz . H a y a t ın ın u f a k te fe k h â d is e le r i u m u m î h a v a s ın d a n ç o k d a h a a z e n te r e s a n d ı r . Y a ln ız S ic i ly a ’d a k i s a r a y h a y a t ı h a k

kında bir iki söz söylemek m üm kündür. Yaşayışında lüksü, güzel şeyleri seven bir insandı. Kendisini «serbest» yaşayışlı b ir insan olarak tasvir ederler. Fakat unutm am ak ica- beder ki, o, çok m erak ve tecessüsü olan b ir insandı. Sarayına Hıristiyan feylesofları olduğu kadar Yahudi ve Müslüman feylesofları da topladı ve İtalyanların kafasında Arap düşünce tarzı tesiriyle b ir değişiklik yapm ak için çok uğraştı. H ıristiyan öğrencilere A rapların rakam larını ve algebrasını tanıttı. Sarayında, Aristo’dan parçalarla birlikte büyük Arap feylesofu İbnürrüşd (Kortoba’lı)’ün aynı Yunan feylesofu hakkındaki tefsirlerini tercüm e eden feylesoflar arasında Michael Scott da vardı. Friedrich 1224 te Napoli Üniversitesini kurdu ve Salerno Üniversitesinin büyük Tıp Okulu’nu genişletip zenginleştirdi. Aynı zam anda bir hayvanat bahçesi de m eydana getirdi. Şahin uçurm a sanatı hakkında yazdığı b ir kitap onun kuşların yaşayışını da iyiden iyide tetkik etmiş b ir insan olduğunu gösterir .Friedrich İtalyanca ile ilk nazım denemeleri yapmış olanlardan biridir. Gerçekten, İtalyan şiirinin beşiği onun sarayı olmuştur. Ünlü bir yazar Friedrich hakkında, «modern şairlerin ilki» demiştir ve bu söz bu im paratorun entellektüel cephesini lâyıkiyle anlatır.

Papalığın kuvvet ve kudretten düşmekte olduğu, Papaların Fransa Kiralının gittikçe artan kudret ve nüfuzu ile mücadeleye giriştikleri zam an daha da açıkça görüldü. İmparator II. Friedrich’in hayatında Alm anya’nın birliği sars- sıldı ve o zam ana kadar Hohenstaufen sülâlesinden İmpara to rlara düşen b ir rol olan Papaların koruyucusu, desteği ve rakibi olma rolünü artık Fransa Kıralı oynam aya başladı. Bazı Papalar, Fransa Kiralını destekleme siyasetini güttüler. Sicilya ve Napoli tah tlarına Roma’nm tasvibi ile Fransız prensleri oturtuldu ve Fransa Kıralları Charle- magne İm paratorluğunu ihya ve idare etmek im kânını görü r gibi oldular. Bununla beraber, II. Friedrich’in ölümü ile başlıyan Alman fasıla-i-saltanatı, Habsburg hanedanından ilk İm parator olan Rudolf’un İm parator seçilmesiyle

K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ 21T

s o n a e r in c e , (1273) R o m a ’n m s iy a s e t i h e r p a p a ’n m te r c ih i n e g ö re , k â h A lm a n y a ’y ı, k â h F r a n s a ’y ı t u tm a k ş e k l in d e t e z a h ü r e tt i . D o ğ u ’d a 1261 y ı l ın d a Y u n a n l ı l a r K o n s ta n t i - n o p o l is ’i L â t in İ m p a r a to r l a r d a n g e r i a ld ı l a r v e y e n i Y u n a n s ü lâ le s in in k u r u c u s u o la n M ik h a e l P a le o g o s , P a p a ile u z la ş m a k iç in s a m im i o lm a y a n b a z ı t e ş e b b ü s le r d e n so n ra ,. R o m a ile o la n b a ğ la r ın ı t a m a m e n k o p a r d ı v e b u n u n ü z e r i n e A n a d o lu ’d a k i L â t in K ı r a l l ık la r ım n d ü ş m e s iy le P a p a la r ın D o ğ u i s t ik a m e t in d e k i n ü f u z la r ı d a s o n a e rd i.

1294 te B o n ifa c iu s P a p a o ld u . B u P a p a , F r a n s ız la r ı s e v - m iy e n v e R o m a ’n m b ü y ü k g e le n e k le r in e v e y e r y ü z ü n d e k i ö ze l v a z if e s in e i n a n a n b i r İ ta ly a n d ı . B ir m ü d d e t d u r u m a h â k im o ld u . 1300 d e g e n e l b i r s u ç b a ğ ış la m a tö r e n i t e r t i - b e t t i v e b u v e s ile y le R o m a ’d a p e k b ü y ü k b i r h a c ı l a r k a l a b a lığ ı to p la n d ı . J . H . R o b in so n b u to p la n t ıd a n b a h s e d e r k e n , d e r k i: « P a p a lık h â z in e s in e o k a d a r ç o k p a r a a k ıy o r d u k i, A z iz P e t r u s (S e n P iy e r ) 'u n m e z a r ı ü z e r in e b ı r a k ı l a n p a r a l a r ı to p la m a k iç in ik i a d a m e l le r in d e k ü r e k le r le d u r m a d a n ç a l ı ş ıy o r la r d ı . F a k a t b u f e s t iv a l in s a ğ la d ığ ı b a ş a r ı , a ld a t ıc ı b i r b a ş a r ı id i. 1302 d e B o n ifa c iu s , F r a n s a K ra l ı ile i h t i l â f a d ü ş tü v e 1302 d e h ü k ü m d a r ı a f a r o z e d e c e ğ i b i r s ı r a d a , c e t l e r in d e n k a lm a A n a g n i s a r a y ın d a G u i l la u m e d e N o g a r e t t a r a f ın d a n te v k i f e d ild i. F r a n s a K i r a l ın ın g ö n d e rm iş o ld u ğ u b u a ja n , z o r la s a r a y a g i r e r e k P a p a ’n m e lin d e b i r h a ç l a y a tm a k ta b u lu n d u ğ u y a ta k o d a s ın a v a rd ı,, d e h ş e t iç in d e k a la n i h t i y a r d in a d a m ın a t e h d i t le r s a v u r u p , h a k a r e t t e b u lu n d u . P a p a , b i r ik i g ü n s o n r a ş e h i r h a l k ı t a r a f ın d a n k u r t a r ı l a r a k R o m a ’y a d ö n d ü ; f a k a t o r a d a b u s e f e r d e O r s in i a ile s i t a r a f ın d a n e le g e ç i r i le r e k e s i r edildi- ve b u s a r s ı n t ı l a r a d a y a n a m ıy a n ih t i y a r a d a m , b i r k a ç h a f t a s o n r a O r s in i ’le r in e lin d e ö ld ü .

G e rç i A n a g n i h a lk ı P a p a ’n ın m â r u z k a ld ığ ı i lk h a k a r e t t e n m ü te e s s i r o lm u ş la r v e B o n ifa c iu s ’u k u r t a r m a k iç in a y a k la n m ış la r d ı ; f a k a t u n u tm a m a k lâ z ım d ı r k i , A n a g n i , P a p a ’n ın d o ğ m u ş o ld u ğ u ş e h ird i . D ik k a t e d ile c e k n o k ta ;.

Fransız Kiralının Hıristiyanlığın ruhani reisine karşı böyle haşin b ir muamelede bulunurken kendi tebaasiyle tam amiyle m utabık bulunm uş olmasıdır; çünkü, bu aşırı hareketleri yapm adan önce «Etats Generaux» denilen asilzadeler, ruhban ve halk sınıflarından müteşekkil meclisi toplıyarak, onun tasvibini sağlamıştı. Papaya reva görülen bu muameleden dolayı, ne İtalya, ne Almanya, ne de İngiltere’de en küçük ölçüde umumi bir infial tezahürü görülmedi. Birleşik bir Hıristiyan âlemi fikri pek zayıflamış olduğundan, artık insanların kafalarında bir tesir yara tamaz hale gelmişti.

Ondördüncü yüzyılda, Papalık mânevi nüfuzunu yeniden tesis etme yolunda hiçbir şey yapmadı. Bonifacius’tan sonra Papalığa Fransa Kiralının namzedi olan V. Clemen- tis seçildi. Bu adam, hiçbir zam an Roma’ya gitmedi, Fransa toprakları arasında bulunm akla beraber, Papalığa ait olan Avignon şehrine yerleşti, halefleri de 1377’y e kadar aynı şehirde kaldılar; 1377 de XI. Gregorius, Roma’daki Vaticanus sarayına döndüyse de, Kilisenin bütün sempatilerini birlikte götüremedi. Kardinallerin bir çoğu Fran- sızdı ve gerek itiyatları, gerek hâtıra ları ile Avignon’a bağlı bulunuyorlardı. 1378 de XI. Gregorius ölüp de, bir İtalyan olan VI. Urbanus, Papa seçilince bu m uhalif K ardinaller, seçimi hüküm süz sayarak başka bir din adamını VII. Clementis adiyle kendilerine Papa yaptılar. Bu gibi Papalara Antipap ve bu ikiliğe de Büyük Nifak denilir. Bu tarih ten itibaren, Papalar yine Roma’da ikam et ettiler ve Fransa’nın düşmanı olan bütün devletler, yâni Almanya im paratoru, İngiltere Kıralı, M acaristan, Lehistan ve Kuzey Avrupa onlara sadık kaldılar. Öte yandan, Avignon’da hüküm ran olmaya devam eden Antipapları, Fransa Kıralı, onun müttefiki îskoçya Kıralı, Portekiz ve bazı Cermen Prensleri destekliyordu. Her Papa, rakibi olan öteki Papanın tarafından olanları afaroz ve tel’in ediyordu (1378-1417).

Durum böyle olunca A vrupa'nın her tarafında halkın

d in b a h s in d e ş a h s î o la r a k d ü ş ü n m e y e k o y u lm u ş o lm a s ın a ş a ş ı l a b i l i r m i?

B u n d a n ö n c e k i b a h is te s ö z ü n ü e t t iğ im iz F r a n s is k e n '- ıe r le D o m in ik e n ’le r , k e n d i a n la y ı ş l a r ın a g ö re K ilis e y i d e s te k le m e k v e y a o n u n la m ü c a d e le e tm e k ü z e re H ır i s t iy a n l ık â le m in d e z u h u r e d e n b i r ç o k to p lu lu k la r ın y a ln ız ik is in d e n ib a r e t t i r . K ilise b u ik i t a r i k a t ı t e m e s s ü l e d e re k , k e n d i g a y e le r i iç in k u l la n m a y a m u v a f f a k o lm u ş tu r . F a k a t d iğ e r t o p lu lu k la r ç o k d a h a a ç ık o la r a k â s i v e te n k id ç i id ile r . O n la r d a n b i r b u ç u k y ü z y ıl s o n r a d a W y c liffe (1320-1384) g e ld i. B u a d a m O x f o r d ’lu b i r b i lg in d i . H a y a t ın ın s o n la r ın a d o ğ r u r u h b a n s ın ı f ın ın te f e s s ü h ü n e v e K il is e n in ş u u r s u z iş le r in e d a i r b i r y ığ ın te n k id y a z ıs ı v e d ü ş ü n c e le r in i b ü tü n İ n g i l t e r e ’y e y a y m a k m a k s a d iy le b i r ta k ım f a k i r r a h ip l e r ( W y c l if f i te ’le r ) i h e r t a r a f a y o lla d ı. K il is e n in m i y o k sa k e n d is in in m i h a k l ı o ld u ğ u a n la ş ı l s ın d iy e d e , K ita b - ı M u k a d d e s i İn g iliz c e y e te rc ü m e e tt i . B u z a t , g e r e k F ra n s is - k e n l e r i n l id e r i S a n F ra n c e s c o ’d a n , g e r e k s e D o m in ik e n ’le- r i n b a ş ı S a n D o m in g o ’d a n h e m b ilim , h e m d e k a b il iy e tç e ü s tü n d ü . Y ü k s e k m a k a m s a h ip le r i a r a s ın d a v e h a lk iç in de k e n d is in i d e s te k le y e n le r v a rd ı; b u n d a n d o la y ı, R o m a ’n ın o n a k a r ş ı a te ş p ü s k ü r tm ü ş v e o n u n h a p s e a t ı lm a s ı iç in e m i r ç ık a r m ış o lm a s ın a r a ğ m e n , o h ü r b i r a d a m o la r a k ö lm ü ş tü r . F a k a t , K a to lik K ilis e s in i m a h v a s ü r ü k l iy e n o k a r a r u h W y c l i f f e ’in k e m ik le r in in k â b i r d e k a lm a s ın a t a h a m m ü l e d e m e d i. 1415 te C o n s ta n c e ’t a to p la n a n R u h a n î M e c lis , W y c l i f f e ’in k a l ın t ı l a r ın ın m e z a r d a n ç ık a r ı l a r a k y a k ı lm a s ın a k a r a r v e r d i v e b u k a r a r 1428 d e P a p a V . M a r t i n i n e m r iy le P isk o p o s F le m in g t a r a f ın d a n y e r in e g e t i r i ld i . M u k a d d e s a t a k a r ş ı i ş le n e n b u c ü r ü m , b i r m ü ta a s s ıb m m ü n f e r i t h a r e k e t i d e ğ il, K il is e n in r e s m î b i r h a r e k e t iy d i .

M O Ğ O L F Ü T U H A T I

O n ü ç ü n c ü y ü z y ıld a , b ü tü n H ı r i s t iy a n la r ı P a p a ’n ın id a re s i a l t ın d a b i r le ş t i r m e y o lu n d a k i b u g a r ip v e n e t ic e i t i b a r iy le b a ş a r ı s ız m ü c a d e le d e v a m e d ip d u r u r k e n , A s y a ’d a ç o k d a h a ö n e m li o la y la r c e r e y a n e d iy o rd u . Ç in ’in k u z e y in d e k i b i r b ö lg e d e y a ş ıy a n b i r T a t a r k a v m i, b i r d e n b i r e d ü n y a i ş le r in d e b a ş l ıc a b i r ro l o y n a m ıy a b a ş l ıy a r a k , t a r i h t e b e n z e r i o lm a y a n b i r ta k ım g e n iş f ü t u h a t l a r b a ş a r d ı . B u n l a r M o ğ o l’la rd ı . O n ü ç ü n c ü y ü z y ıl ın b a ş l a r ın d a M o ğ o l’l a r a t l ı g ö ç e b e le rd e n m ü te ş e k k i l b ü y ü k b i r k a b ile h a l in d e y d i l e r v e k e n d i l e r in d e n ö n c e k i H u n la r g ib i, a v e t i v e k ı s r a k s ü tü ile b e s le n ip , k e ç e ç a d ı r la r d a o tu r u r la r d ı . Ç in h â k i m iy e t in d e n k u r tu lm u ş l a r , b a ş k a T ü r k k a b ile le r iy le b i r l ik te a s k e r î b i r k o n fe d e ra s y o n k u r m u ş la r d ı . K a r a r g â h l a r ı d a S ib i r y a ’n ın O n o n n e h r i k ıy ı l a r ın d a id i.

O s ı r a la r d a Ç in n i f a k h a l in d e y d i . B ü y ü k T a n g s ü lâ le si, o n u n c u y ü z y ıld a z e v a l b u lm u ş tu ; s o n r a m u h te l i f Ç in d e v le t le r in in b i ıb i r iy le s a v a ş m a s ı ile g e ç e n b i r s a f h a d a n s o n ra , o r t a d a b a ş l ıc a ü ç Ç in İ m p a r a to r lu ğ u k a lm ış t ı; B a ş k e n t i P e k in g o la n k u z e y d e k i K in d e v le t i , b a ş k e n t i N a n k in g o la n g ü n e y d e k i S u n g d e v le t i v e m e r k e z d e k i H s ia d e v le ti. M o ğ o l k o n f e d e r a s y o n u n u n ö n d e r i o la n C e n g iz H a n , 1214 te K in İ m p a r a to r lu ğ u n u y e n e r e k P e k in g ’i z a p te t t i . (1214). S o n r a b a t ıy a y ö n e le r e k B a tı T ü r k i s t a n ’ı, İ r a n ’ı, E r m e n is t a n ’ı, L a h o r ’a k a d a r H in d i s ta n ’ı, M a c a r i s t a n v e Y u k a r ı S i- l e s ia ’y a k a d a r d a g ü n e y R u s y a ’y ı f e th e t t i . Ö ld ü ğ ü z a m a n P a s if ik O k y a n u s u k ıy ı l a r ın d a n D n ie p e r n e h r in e k a d a r u z a n a n g e n iş b i r im p a r a to r lu ğ u n b a ş ın d a b u lu n u y o r d u . H a le f i o la n O k ta y H a n , M o ğ o l is ta n ’d a k i K a r a k u r u m ’d a d a im î b i r b a ş k e n t k u r d u k t a n s o n ra , b u h a y r e t v e r ic i f ü t u h a t a d e v a m e tt i . O r d u la r ı p e k t e s i r l i b i r s a v a ş g ü c ü m e y d a n a g e t i r e c e k ş e k ild e t e ş k i lâ t la n d ı r ı lm ış t i ; b u o r d u l a r b i r Ç in

ic a d ı o la n b a r u t u k ü ç ü k s a h r a to p la r ın d a k u l la n ıy o r la r d ı . O k ta y H a n , Ç in İ m p a r a to r lu ğ u n u n f e th i i ş in i t a m a m la d ık t a n s o n r a , o r d u la r ın ı m u a z z a m b i r y ü r ü y ü ş le A s y a k ı ta s ı b o y u n c a i le r l e te r e k R u s y a ’y a d a ld ı (1235). 1240 t a K iy e f ta h r ib e d i ld i v e h e m e n h e m e n b ü t ü n R u s y a , M o ğ o l h â k i m iy e t i a l t ı n a g ird i . L e h is ta n y a k ıl ıp y ık ıld ı v e b i r k a r m a L e h -G e rm e n o r d u s u A ş a ğ ı S i le s ia ’d a k i L ie g n itz m e v k i in d e 1241 d e c e r e y a n e d e n b i r m u h a r e b e d e im h a o lu n d u . İ m p a r a t o r İk in c i F r ie d r ic h , i s t i l â o r d u la r ın ı d u r d u r m a k iç in p e k b ü y ü k b i r g a y r e t s a r f e tm e m iş e b e n z e r .

B u ry , G ib b o n ’u n « R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n A lç a lm a s ı v e D ü şm e s i» a d l ı e s e r in e y a z d ığ ı ö n sö z d e d e r k i : «1241 y ılı b a h a r ı n d a L e h is ta n ’ı b a ş t a n b a ş a k a te d e r e k M a c a r is t a n ’ı i ş g a l e d e n M o ğ o l o r d u s u n u n b a ş a r ı l a r ın ın s a d e c e sa y ı ü s tü n lü ğ ü n d e n d e ğ il , m ü k e m m e l b i r s e v k ü lc e y ş te n d e i le r i g e ld iğ in i A v r u p a T a r ih i d a h a y e n i a n la m a y a b a ş la d ı . F a k a t b u n u h e n ü z h e r k e s b i lm iy o r . T a t a r l a r ı ö n le r in e ç ık a n h e r ş e y i s a y ı ü s tü n lü k le r iy le b a s t ı r a n v e b ü t ü n e n g e l le r i a t l a r ı i le d ö r t n a la a ş a n b i r in s a n s ü r ü s ü z a n n e t i r e n u m u m î k a n a a t h â lâ h â k im d ir .. .»

« A şağ ı V is tü l ’d e n t â T r a n s i lv a n ia ’y a k a d a r u z a n a n b i r h a t b o y u n c a a s k e r i h a r e k â t ı n n a s ı l in c e d e n in c e y e v e t e s i r l i b i r ş e k ild e t e r t i p v e t a tb ik e d ild iğ i g ö r ü lü n c e in s a n h a y r e t t e n ş a ş a k a l ı r . B ö y le b i r s e f e r o z a m a n k i h e r h a n g i b i r A v r u p a o r d u s u n u n b a ş a ra b i le c e ğ i b i r iş o lm a d ık ta n b a ş k a , A v r u p a lI b i r k o m u ta n ın t a s a v v u r e d e b ile c e ğ i b i r ş e y d e d e ğ ild i. II. F r ie d r ic h d e d a h il o lm a k ü z e r e A v ru p a - d a S u b u ta y a y a r ı n d a b i r g e n e r a l y o k tu . Ş u n u d a k a y d e t m e k ic a b e d e r k i, M o ğ o l 'la r b u iş e g i r iş m e d e n ö n c e M a c a r is t a n ’d a k i s iy a s î d u r u m v e L e h is ta n ’d a k i ş a r t l a r h a k k ın d a iy id e n iy iy e b i lg i e d in m iş le r v e b u n a iy i t e ş k i lâ t la n d ı r ı lm ış b i r c a s u s ş e b e k e s iy le m u v a f f a k o lm u ş la rd ı . Ö te y a n d a n g e r e k M a c a r la r , g e r e k d iğ e r H ı r i s t iy a n d e v le t le r , d ü ş m a n la r ı h a k k ın d a h e m e n h e m e n h i ç b i r ş e y b i lm iy o r la r d ı .

F a k a t M o ğ o l’l a r , L ie g n i tz ’d e k i g a le b e le r in e r a ğ m e n , b a t ıy a d o ğ r u i le r le m e le r in e d e v a m e tm e d ile r . K e n d i h a r p

t a k t ik le r in e u y g u n g e lm iy e n o r m a n l ık v e d a ğ lık a r a z i i le k a r ş ı la ş t ık la r ı iç in g ü n e y e d o ğ r u d ö n d ü le r v e e v v e lc e M a c a r l a r ın İ s k i t ’le re , A v a r ’l a r a v e H u n ’l a r a y a p t ık l a r ı g ib i, ş im d i o n la r d a ı r k d a ş la r ı M a c a r ’l a r ı k ı l ı ç ta n g e ç ir ip , te- m e s sü l e d e r e k o n la r ın ü lk e le r in e y e r le ş m e y e h a z ı r la n d ı la r . B u s u re t le , g e n e e v v e lc e M a c a r ’l a r ın o n u n c u , A v a r ’la r ın y e d in c i v e s e k iz in c i v e H u n ’l a n n b e ş in c i y ü z y ı l l a r d a y a p t ık la r ı g ib i, M a c a r i s t a n o v a s ın d a n b a t ıy a v e g ü n e y e d o ğ r u a k ın l a r y a p a b i l i r le r d i . F a k a t , O k ta y H a n b i r d e n b i r e ö ld ü v e b u n u n ü z e r in e m e y d a n a g e le n ö n d e r l ik ih t i l â f l a r ı n e t i c e s in d e , n â m a ğ lû p M o ğ o l’la r , M a c a r i s t a n v e R o m a n y a ’y ı b i r k e r e d a h a k a te d e r e k d o ğ u i s t ik a m e t in d e ç e k ilm e y e b a ş la d ı la r .

B u n d a n s o n r a M o ğ o l’la r , d ik k a t l e r in i A s y a 'd a y a p a c a k la r ı f ü t u h a t ü z e r in d e to p la d ı la r . O n ü ç ü n c ü y ü z y ıl o r t a l a r ı n d a S u n g İ m p a r a to r lu ğ u n u z a p te tm iş le r d i . 1251 d e O k ta y H a n ’ın y e r in e ,B ü y ü k H a n o la r a k M a n g u H a n g e ç ti v e k a r d e ş i K u b i lâ y H a n ı Ç in ’e v a l i t â y in e t t i . 1280 d e K u b ila y H a n , r e s m e n Ç in İ m p a r a to r u o la r a k t a n ın d ı v e b ö y le c e 1368 y ı l ın a k a d a r h ü k ü m r a n o la n Y u a n s ü lâ le s i k u r u ld u . Ç in ’d e S u n g id a r e s in in s o n k a l ın t ı l a r ı d a o r t a d a n k a lk m a k ta ik e n M a n g u H a n ’ın b a ş k a b i r k a r d e ş i o la n H u - la g û H a n , İ r a n v e S u r iy e ’y i z a p te d iy o r d u . O z a m a n la r M o ğ o l’la r , İ s lâ m iy e te k a r ş ı z a l im c e b i r d ü ş m a n l ık g ö s te r d i l e r v e B a ğ d a d ’ı z a p te t t ik le r i z a m a n y a ln ız h a lk ın ı k ı l ıç t a n g e ç irm e k le y e tin m e y ip , t â i lk S ü m e r ’le r d e n b e r i M eso - p o t a im a ’y ı ç o k m e s k û n v e m ü r e f f e h b i r b ö lg e h a l in d e tu t a n k a d îm s u la m a t s i s le r in i d e t a h r ib e t t i l e r . İ ş te o z a m a n d a n b e r i M e s o p o ta m ia , s e y r e k n ü f u s lu b i r ç ö ld e n ib a r e t k a lm ış t ı r . M o ğ o l’la r , h iç b i r z a m a n M ıs ı r ’a g i tm e d ile r . M ıs ı r S u l ta n ı b i r H u la g û o r d u s u n u 1260 y ı l ın d a F i l is t in ’d e b o z g u n a u ğ r a t t ı .

B o z g u n d a n s o n ra , m u z a f f e r M o ğ o l a k m la r ı d u r d u . B ü y ü k H a n ’ın i m p a r a to r lu ğ u b i r t a k ım b a ğ ım s ız d e v le t le r e a y r ı ld ı . D o ğ u M o ğ o l’la r ı , Ç in ’l i le r g ib i B u d d is t o ld u la r . B a t id a k i le r ise İ s lâ m iy e ti k a b u l e t t i le r , Ç in T ile r 1368 d e Y u a n

s ü lâ le s in i b a ş l a r ın d a n a ta r a k , o y ı ld a n 1664 y ı l ın a k a d a r s ü r e n Ç in a s ı l l ı M in g s ü lâ le s in i k u r d u la r . R u s la r , g ü n e y -d o - ğ u is te p le r i b ö lg e s in d e 1480 y ı l ın a k a d a r T a t a r l a r ın i d a r e s in d e y a ş a d ı l a r v e b u t a r i h t e M o s k o v a B ü y ü k D u k a s ı , T a t a r l a r a e d ile n s a d a k a t y e m in in i b o z a r a k b u g ü n k ü R u s y a ’n ın te m e l le r in i a t t ı .

O n d ö r d ü n c ü y ü z y ıld a , C e n g iz H a n ’ın to r u n la r ın d a n . T im u r le n k , M o ğ o l k u d r e t in i k ıs a b i r m ü d d e t iç in c a n l a n d ırd ı. B a tı T ü r k i s t a n ’a y e r le ş t ik te n s o n r a 1369 d a B ü y ü k H a n ü n v a n ın ı a ld ı v e S u r iy e ’d e n D e lh i’y e k a d a r o la n b ö lg e y i z a p te t t i . F a k a t k u r d u ğ u im p a r a to r lu k , ö lü m ü n d e n s o n r a z e v a le u ğ r a d ı . B u n u n la b e r a b e r , 1505 te , T im u r le n k ’- in t o r u n la r ın d a n o la n B a b ü r , to p la r la m ü c e h h e z b i r o rd u h a z ı r l ı y a r a k H in d is ta n o v a la r ın ı i s t i l â e tt i . T o r u n u E k b e r (1556-1605), d e d e s in in f ü tu h a t ın ı t a m a m la d ı v e b u M o ğ o l sü lâ le s i t â o n s e k iz in c i y ü z y ıla k a d a r H in d is ta n k ı ta s ın ın ç o ğ u n u D e lh i’d e n id a r e e tt i .

O n ü ç ü n c ü y ü z y ıld a k i b ü y ü k M o ğ o l is t i lâ s ın ın n e t ic e le r in d e n b i r i de , s o n r a d a n O s m a n l ı T ü r k le r i a d iy le a n ı l a n b a z ı T ü r k k a b i le le r in i M o ğ o l’l a r ın ö n le r in e k a t a r a k T ü r k i s t a n ’d a n A n a d o lu y a g ö ç e tm e y e m e c b u r e tm iş o lm a la r ı d ır . O s m a n l ı T ü r k le r i , A n a d o lu ’d a h â k im iy e t l e r in i g e n iş le tip , t a r s in e t t ik te n s o n r a Ç a n a k k a le B o ğ a z ı’n ı a ş ıp M a k e d o n y a , S ı r b i s ta n ve B u lg a r i s t a n ’a a k ın l a r y a p t ı l a r . S o n u n d a , İ s ta n b u l ş e h r i , O s m a n l ı S u l ta n ı İk in c i M e h m e t, A v r u p a t a r a f ın d a n b ü y ü k s a y ıd a to p la t a a r r u z a g e ç e re k ş e h r i f e th e t t i . B u o la y A v r u p a ’d a b ü y ü k h e y e c a n y a r a t t ı , b i r H a ç lı S e fe r i y a p ı lm a s ın d a n b a h s e d ild i , f a k a t a r t ı k H a ç lı S e f e r le r in in d e v r i g e ç m iş t i.

O n a l t ın c ı y ü z y ıld a O s m a n l ı S u l t a n la r ı B a ğ d a d ’ı, M a c a r i s t a n ’ı, M ıs ı r ’ı v e k u z e y A f r ik a ’n ın ç o ğ u n u z a p te t t i l e r , d o n a n m a la r iy le d e A k d e n iz ’in h â k im i h a l in e g e ld i le r . V i- y a n a 'y ı a lm a la r ın a r a m a k k a ld ı . N e m ç e İ m p a r a to r u n u h a r a c a b a ğ la d ı la r . O n b e ş in c i y ü z y ı ld a H ı r i s t iy a n l ığ ın u m u m i g e r i le y iş in i d u r d u r a n ik i h â d is e c e r a y a n e tt i . B ir i, M o sk o v a ’n ın y e n id e n b a ğ ım s ız l ığ a k a v u ş m a s ı (1480), ö te k i , İ s

p a n y a ’n ın H ı r i s t iy a n la r t a r a f ın d a n te d r ic e n g e r i a l ı n m a s ıd ır . 1492 d e , y a r ım a d a n ın so n m ü s lü m a n ş e h r i o la n G ra - n a ta , k ı r a l F e r d in a n d A r a g o n v e k ı r a l iç e I s a b e l la C a s t i l la ’- n m k u v v e t le r in e y e n ild i.

F a k a t A k d e n iz ’in y e n id e n H ı r i s t iy a n h â k im iy e t in e g e ç m e s i a n c a k 1571 d e , L e p a n to d e n iz s a v a ş ın d a O s m a n lI la r ın b ü y ü k b i r y e n ilg iy e u ğ r a m a la r ı i le m ü m k ü n o lm u ş tu r .

A V R U P A ’D A F İK İR U Y A N IŞ I (R Ö N E S A N S )

O n ik in c i y ü z y ıld a , A v r u p a z e k â s ın ın u y a n ıp i lk Y u n a n l ı l a r ı n b i l im a r a ş t ı r m a l a r ı n ı v e İ t a ly a n L u c r e t iu s ’u n f ik i r n a z a r iy a tç ı l ığ ın ı y e n id e n e le a la c a ğ ın ı g ö s te r e n b i r ç o k a lâ m e t le r v a r d ı . B u u y a n ış ın b i r ç o k v e k a r ı ş ık s e b e p l e r i m e v c u t tu . H u s u s î h a r p le r in o r t a d a n k a lk m a s ı , H a ç lı S e f e r l e r in in a r k a s ın d a n d a h a y ü k s e k b i r y a ş a y ış v e e m n iy e t d u r u m u n u n te e s s ü s e tm e s i v e H a ç lı S e f e r le r i e s n a s ın d a g ö r ü le n ş e y le r in in s a n la r ın k a f a l a r ı n d a y a r a t t ı ğ ı te s i r , h iç ş ü p h e y o k k i, b u u y a n ış ın b a ş l ıc a â m i l le r i o lm u ş tu r . T ica - r e h a y a t ı y e n id e n c a n la n ıy o r , ş e h i r l e r r e f a h v e e m n iy e te k a v u ş u y o r , K i l is e n in e ğ it im se v iy e s i y ü k s e l iy o r v e b u e ğ it im h a lk a d a y a y ıl ıy o rd u . O n ü ç ü n c ü v e o n d ö r d ü n c ü y ü z y ı l l a r g i t t ik ç e b ü y ü y e n b a ğ ım s ız v e y a y a r ı b a ğ ım s ız s i te l e r d e v r i id i. V e n e d ik (V e n e z ia ) , F lo r a n s a ( F ir e n z e ) , C e- n e v e (C e n o a ) , L iz b o n (L isb o a ) , P a r i s , B ru g e , L o n d ra , A n - v e r s (A n tw e rp ) , N ü m b e r g , N o v g o ro d , W is b y v e B e rg e n , iş t e b u g ib i ş e h i r le r d e n d i . B u n la r ın h e p s i t i c a r e t ş e h i r le r iy d i v e i n s a n la r d a s e y a h a t v e t i c a r e t e t t ik le r i y e r le r d e b ir - b i r le r iy le k o n u ş u y o r la r , b i r l ik te d ü ş ü n ü y o r la r d ı . P a p a la r la h ü k ü m d a r l a r ı n m ü c a d e le le r i v e d a lâ le t le s u ç la n d ı r ı la n k im s e le r in ç a r p ı ld ık la r ı c e z a la r ın v a h ş iy a n e o lu şu , in s a n l a r ı h iç ş ü p h e y o k k i, K il is e n in y e tk i l e r in d e n ş ü p h e e tm e y e v e a n a m e s e le le r i o r t a y a k o y u p , m ü n a k a ş a e tm e y e z o r lu y o r d u .

A r is to 'n u n A r a p l a r t a r a f ın d a n A v r u p a 'y a n a s ı l g e t i r i l d iğ in i v e A r a p f e ls e fe v e b i l im in in u y a n a n A v r u p a z e k â s ın a t e s i r e tm e s i iç in II. F r ie d r ic h g ib i b i r h ü k ü m d a r ın n a sıl v a s ı t a o ld u ğ u n u g ö r m ü ş b u lu n u y o r u z . î n s a n la r ı n d ü ş ü n c e le r in e b u n l a r d a n d a f a z la t e s i r e d e n b i r u n s u r d a , Y a- h u d i le r d i . Ç ü n k ü , b u n la r ın v a r ı l ı k l a n b i le K il is e n in id d ia la r ı n ın ş ü p h e ile k a r ş ı la n m a s ın a s e b e p o lu y o rd u . N ih a y e t k im y a b i lim i i le u ğ r a ş a n l a r ın g i t t ik ç e h e r t a r a f a y a y ı la n o g iz li v e ç e k ic i a r a ş t ı r m a u s u l le r i , i n s a n l a r iç in b i r a lâ k a k a y n a ğ ı , b i r f i k i r h a r e k e t i v e s i le s i o lu y o rd u .

İ n s a n z e k â s ın ın b u u y a n ış ı y a ln ız iy i b i r ta h s i l v e t e r b iy e g ö r e n b a ğ ım s ız k im s e le r e in h i s a r e tm iy o rd u . H a lk ın z e k â s ı d a i n s a n l ığ ın o z a m a n a k a d a r g ö rm e m iş o ld u ğ u b i r ş e k i ld e d ü n y a y a a ç ı lm ış t ı . R a h ip le r e v e d in a d ın a y a p ı la n z u lü m le r e r a ğ m e n , H ı r i s t iy a n l ık u la ş m ış o ld u ğ u h e r y e r e v â iz le r i v a s ı ta s iy le b i r d ü ş ü n m e m a y a s ı d a g ö tü r m ü ş e b e n z e r . H ı r i s t iy a n l ık h e r f e r d in v ic d a n ile A lla h a r a s ın d a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a i r t i b a t te s is e tm iş v e b ö y le c e i n s a n a i c a b ın d a h ü k ü m d a r , r a h ip v e im a n m e s e le le r i h a k k ın d a k e n d i k e n d in e b i r h ü k m e v a r m a k c e s a r e t in i v e r m iş ti.

D a h a o n b i r in c i y ü z y ıld a , A v r u p a ’d a fe ls e f i m ü n a k a ş a l a r y e n id e n b a ş la m ış t ı v e P a r is , O x fo rd v e B o lo g n a g ib i m e r k e z le r d e g i t t ik ç e b ü y ü y e n b ü y ü k ü n iv e r s i t e le r v a r d ı . B u ü n iv e r s i t e le r d e O r ta ç a ğ ın b i lg in le r i , k e n d i le r in d e n s o n r a g e le c e k o la n b i l im ç a ğ ın d a s a r ih b i r ş e k i ld e d ü ş ü n ü l m e s i iç in z a r u r î o la n k e l im e le r in m â n a v e d e ğ e r le r i h a k k ın d a k i b i r s ü r ü m e s e le y i k ı l ı k ı r k y a r a r c a s ın a in c e le d ile r . B u d e v ird e , s e ç k in d e h a s ı s e b e b iy le ü z e r in d e a y r ıc a d u r u lm a k g e r e k e n v e b u g ü n k ü t e c r ü b î b i l im in b a b a s ı o la n O x f o r d ’lu F r a n s i s k e n R o g e r B a c o n ( t a k r ib e n 1210-1213) a d ın d a b i r b i lg in y a ş a d ı . B a c o n ’u n a d ı, t a r ih im iz d e A r is to ’d a n h e m e n s o n r a g e le n b i r m e v k ie lâ y ık t ı r .

B u b i lg in in y a z ı l a n C e h a le te k a r ş ı k a le m e a l ın m ış

uzun bir iddianamedir. Bacon, çağdaşlarına cahil olduklarını söyledi; bu hareket o devir için büyük b ir cesaret işiydi. Bugün her hangi b ir kimse, çağdaşlarının o vekarlı görünüşleri altında büyük bir cahillik gizlediklerini, onların m etodlarınm hâlâ çocukça şeyler olduğunu, doğm alarının da çocuklara yakışır iddialardan ibaret olduğunu hiçb ir tehlikeye m âruz kalm adan söyliyebilir; fakat Ortaçağ insanları, katliam a uğram adıkları, açlıktan ölmedikleri veya vebadan kırılm adıkları zam anlar, im anlarının kendi kendine yeten tam ve kâmil bir nesne olduğuna inanırlar ve im anları hakkında yürütülecek her hangi bir fikri çok kötü karşılarlardı. Bacon’un yazıları kesif bir karanlığa tutu lan parlak b ir ışıktı. O, yaşadığı devrin cehaletine hücum etmekle beraber, bilimin çoğalmasının türlü türlü yollarını da gösteriyordu. Bu konuda tecrübenin ve bilim toplamının önemi üzerinde ısrarla durm ası ile Aristo’nun ru hunu yeniden yaşatmış oldu. Tecrübe... Tecrübe.. Roger Bacon’un parolası işte bu olmuştur.

Bununla beraber, Roger Bacon’un kendisi, Aristo'nun lâfının edildiğini istemiyordu. Çünkü, insanlar cesaretlerini toplayıp, olayları inceleyecek yerde, odalara kapanarak o devirde Aristo’ya dair elde mevcut yegâne bilgi kaynağı olan, kötü bir Lâtince ile tercüme edilmiş metinleri okum akla yetiniyorlardı. Bacon, her zamanki coşkun üslûbu ile: «Elimde olsa, Aristo’nun bütün kitaplarım yakarım, çünkü onları okumak sadece vakit kaybetmeye, h a talara düşmeye ve daha da cahil olmaya yarar» diye yazıyordu. Aristo'yu okum aktan ziyade, onu b ir nevi ibadet konusu haline getirmiş olan o zam anın dünyasına Aristo’nun kendisi avdet edebilseydi, Bacon’un yazılarını tasvib ederdi, kaldı ki, bu eserler Roger Bacon’un dediği gibi, berbat b ir şekilde tercüme edilmişlerdi.

Bacon, hapse atılm a veya daha kötü b ir hale uğram a korkusu ile, devrinin im an şekline uyar gibi görünmekle beraber, insanlığa şöyle hitabeder: «Artık doğm alarla ve otorite ile idare edilmeye razı olma! Dünyaya bak!»

B a co n , c e h a le t in b a ş l ıc a d ö r t s e b e p te n i le r i g e ld iğ in i h a b e r v e r ir : O to r i te y e sa y g ı , g e le n e ğ e b a ğ lı l ık , h a lk ın c a h i l liğ i v e n ih a y e t h iç b i r ö ğ re n m e y e ih t iy a c ı o lm a d ığ ın ı s a n a n in s a n y a r a d ı l ı ş ın d a k i b o ş g u r u r .

« D e n iz le rd e k ü r e k s iz te k n e le r le s e y r ü s e f e r m ü m k ü n dür-, n e h i r l e r v e o k y a n u s la r iç in b ü y ü k g e m i le r y a p ıla c a k v e te k b i r in s a n t a r a f ın d a n id a r e e d ile c e k o la n b u g e m ile r , iç i k ü r e k ç i le r l e d o lu g e m i le r d e n d a h a h ız l ı g id e c e k t i r . A y n ı s u r e t le ,öy le a r a b a l a r y a p ı l a c a k t ı r k i, k o ş u m h a y v a n ı n a lü z u m o lm a k s ız ın , i lk ç a ğ d a in s a n la r ın k u l la n d ık la r ın ı z a n n e t t iğ im iz t ı r p a n l ı c e n k a r a b a la r ı n ın s ü r a t in i a n d ı r a n in a n ı lm a s ı g ü ç b i r h ız la i le r l iy e c e k t ir . U ç a n m a k in e le r y a p ılm a s ı d a m ü m k ü n d ü r ; b i r a d a m b u m a k in e le r d e n b i r in in o r t a s ın a o tu r u p , b i r ta k ım s u n ’î k a n a t l a r ı h a r e k e t e t t i r e n b i r c ih a z ı i d a r e e d e c e k t i r . B u m a k in e le r h a v a d a k u ş g ib i u ç a c a k t ı r .»

İş te b ö y le d iy o r d u R o g e r B a co n . B u n u n la b e r a b e r , in s a n la r ın k e n d i d o n u k g ö r ü n ü ş le r i a l t ı n d a m e v c u t o ld u ğ u n u iy ic e b i ld ik le r i d in a m ik k u v v e t le r i a r a ş t ı r m a y a k o y u l m a la r ı iç in a r a d a n d a h a ü ç y ü z y ıl g e ç e c e k ti .

A r a p la r , H ı r i s t iy a n l a r a y a ln ız f e y le s o f la r ı v e s im y a c ;- l a r iy le u y a n d ı r ı c ı b i r t e s i r y a p m a m ış la r , o n l a r a k â ğ ıd ı d a ö ğ r e tm iş le r d i r . A v r u p a n ın f ik r î u y a n ış ın ın k â ğ ı t s a y e s in d e m ü m k ü n o lm u ş o ld u ğ u n u id d ia e tm e k le p e k m ü b a lâ ğ a y a d ü ş ü lm ü ş o lm a z . B ir Ç in ic a d ı o la n k â ğ ıt , m u h te m e le n İ s a 'd a n c n c e II. y ü z y ıla a i t t i r . 751 y ı l ın d a S e m e r k a n d ’- d a k i A r a p la r a s a ld ı r a n Ç in ’l i le r , g e r i p ü s k ü r tü ld ü le r , f a k a t b i r m ik t a r d a e s i r b ı r a k t ı la r . B u Ç in ’l i le r a r a s ın d a b u lu n a n k â ğ ıtç ı u s t a la r ı , s a n a t l a r ın ı A r a p ’l a r a d a ö ğ r e t t i le r . H â le n IX . y ü z y ı ld a n k a lm a v e k â ğ ı t ü z e r in e y a z ı lm ış A r a p e ly a z m a la n v a r d ı r . K â ğ ı t im a l i H ı r i s t iy a n A v r u p a ’y a g e r e k Y u n a n ’l ı l a r v a s ı ta s iy le .g e re k H ı r i s t iy a n la r ın I s p a n y a ’y ı g e r i a lm a la r ı s ı r a la r ın d a e le g e ç e n A r a p ’l a r a a i t k â ğ ı t im a lâ th a n e l e r i v a s ı ta s iy le g i rd i. F a k a t , I s p a n y a ’d a k i H ır is t iy a n h â k im iy e t i s ı r a s ın d a k â ğ ı t , ç o k b o z u ld u . H ır i s t iy a n A v r u p a 'd a iy i k â ğ ı t o n ü ç ü n c ü y ü z y ıl s o n u n a k a d a r y a

pılamadı, bu tarih te de dünyada iyi cins kâğıt yapan başlıca memleket İtalya oldu. Bu sanat Alm anya’ya on dördüncü yüzyılda girdi ve kâğıdın kitap basılabilecek kadar bol ve ucuz olarak istihsal edilmesi ancak bu yüzyılın sonunda m üm kün oldu. Bunun da tabiî ve zaruri b ir neticesi olarak icat edilen matbaa, sayesinde dünyanın fikir hayatı yeni ve çok daha kuvvetli b ir safhaya girdi. Fikir hayatı, küçük b ir seçkinler zümresine inhisar etmekten çıkıp binlerce ve yüzbinlerce zekânın iştirâk yettiği geniş b ir cereyan halini aldı.

M atbaanın icadının ilk neticelerinden biri, Kitab-ı Mu- kaddes’in bol m iktarda dünyaya yayılması oldu. Diğer bir netice de, okul kitaplarının ucuzlaması idi. Böylece, okuma bilgisi çabucak yayıldı. Yalnız kitap sayısı pek çok a rtm akla kalmıyor, basılan k itaplar da artık daha kolaylıkla okunup daha kolaylıkla anlşılıyordu. Bir metni binbir güçlükle okuyup, sonra m ânasını anlam aya uğraşacak yerde, şimdi okuyucular metni okum akta güçlüğe uğram adıkları için, m âna üzerinde durup düşünebiliyorlardı. Okuma kolaylattığı için, bu okuyucuların sayısı arttı. Kitap artık süslü püslü bir oyuncak ve yalnız âlimlerin bildiği bir sır olm aktan çıktı. Yazarlar, gerek okunmaya, gerekse halk tarafından bakılm aya elverişli k itaplar yazm aya başladılar, hem de artık Lâtince değil, herkesin konuştuğu dille yazdılar. Böylece A vrupa’nın edebiyat tarihi on dördüncü yüzyılda başlar.

Şimdiye kadar A vrupa'nın fikir uyanışında yalnız Ispanya A rap’larının tesirinden bahsettik. Şimdi de, Moğol fütuhatın ın yaptığı tesiri ele alalım. Bu fütuhat, A vrupa’nın muhayyilesini uzak diyarlar konusunda tahrik etti. Bir müddet, Büyük H an’ın hüküm darlığı sıralarında, Asya ile Batı Avrupa arasında m ünasebetler kurulup devam etti, bütün yollar açıldı ve K arakurum sarayına bütün milletlerden temsilciler gitti. H ıristiyanlıkla İslâmiyet arasında din konusunda mevcut olan düşmanlığın Avrupa ile Asya arasına diktiği m ânialar kalktı. Papalar, Moğol’ların

H ır is t iy a n e d ilm e s i y o lu n d a b ü y ü k ü m it l e r b e s le d i le r . M o ğ o l’l a r ın o z a m a n a k a d a r k i b i r ic ik d in le r i p u tp e r e s t l iğ in ip t id a i b i r ş e k li o la n Ş a m a n d in i id i. P a p a n ın e lç i le r i H in d 'd e n g e lm iş B u d d is t r a h ip l e r , P a r i s ’li, I t a ly a ’lı, Ç in ’li s a n a tk â r la r , B iz a n s ’lı v e E rm e n i t ü c c a r l a r , M o ğ o l s a r a y ı n d a A r a p m e m u r la r ı , P e r s v e H in d a s t r o n o m la r ı v e m a te m a t ik ç i le r i i le b u lu ş u p k a y n a ş ıy o r la r d ı . T a r ih le r d e M o ğ o l’l a r ın y a p tığ ı s e f e r l e r d e n k a t l i a m la r d a n h a d d in d e n f a z la b a h s e - d i lm e s in e m u k a b i l , o n la r ın ö ğ r e n m e m e r a k v e a r z u l a r ı n d a n k â f i d e re c e d e sö z e d ilm e z .

M o ğ o l’l a r , b e lk i ic a t k a b i l iy e t i o la n b i r ı r k o l a r a k d e ğ ils e b ile , b i l im in v e m e to d u n n â k i l i o la r a k t a r i h t e p e k ö n e m li b i r ro l o y n a m ış la r d ır . C e n g iz v e K u b i lâ y H a n ’la r ın m ü p h e m v e r o m a n t ik ş a h s iy e t le r i h a k k ın d a e lim iz d e m e v c u t b i lg i l e r b u a d a m la r ın e n a z o c o ş k u n , f a k a t h o d b in B ü y ü k İ s k e n d e r k a d a r v e y a s iy a s î h o r t l a k l a r y a r a tm a d a p e k u s t a o la n o e n e r j ik , f a k a t c a h i l C h a r le m a g n e (C a ro lu s M a g n u s ) k a d a r z e k î v e y a r a t ıc ı h ü k ü m d a r l a r o ld u k la r ı i n t ib a ın ! k u v v e t le n d ir m e k te d ir .

M o ğ o l s a r a y ın ı z iy a r e t e d e n le r in e n e n te r e s a n l a r ın d a n b ir i , b ü t ü n g ö r d ü k le r in i s o n r a d a n s e y a h a tn a m e h a l in d e y a y ın la m ış o la n M a rc o P o lo a d ın d a b i r V e n e d ik ’l id i r . B u s e y y a h , 1272 y ılı c iv a r ın d a , e v v e lc e Ç in ’e g e lm iş o la n b a b a s ı v e a m c a s ı ile b i r l ik te b u m e m le k e te g i t t i . B a b a ile a m c a , i lk s e y a h a t le r in d e B ü y ü k H a n ’ın ü z e r in d e d e r in b i r t e s i r y a r a tm ış la r d ı . O n la r , H a n ’ın g ö r d ü ğ ü i lk L â t in ’le rd i . H a n , g e r e k m a h iy e t in i ö ğ r e n m e k is te d iğ i H ı r i s t iy a n l ık h a k k ın d a , g e r e k s e i lg i le n d iğ i s a i r A v r u p a h u s u s la r ı h a k k ın d a lü z u m lu b i lg i le r i b i lg in le r d e n ö ğ r e n ip k e n d is in i a y d ın l a tm a la r ı iç in b u ik i a d a m ı m e m le k e t le r in e g ö n d e rm iş t i . B u s e f e r , M a rc o i le y a p t ık l a r ı z iy a r e t ik in c i z iy a re t t i .

P o lo ’l a r b u d e fa k i y o lc u lu ğ a i lk s e fe rd e o ld u ğ u g ib i, K ır ım ’d a n d e ğ il , F i l is t in ’d e n b a ş la d ı l a r . Y a n la r ın d a b ü y ü k H a n t a r a f ın d a n v e r i lm iş o la n b i r s e r b e s t g e ç iş r u h s a t h a - m e s i v e s e y a h a t le r in i k o la y la ş t ı r m a y a m a h s u s b i r t a k ım v e s ik a la r v a r d ı . B ü y ü k H a n , K u d ü s ’te k i M e rk a d - i - İ s a ’d a y a -

i ia n k a n d i ld e n b i r a z y a ğ a l ı n a r a k k e n d is in e g e t i r i lm e s in i is te m iş t i . B ö y lece , y o lc u lu k la r ın a F i l is t in ’d e n b a ş la d ık ta n s o n ra , K il ik y a y o lu ile E r m e n i s t a n ’a g i t t i le r . K u z e y e d o ğ r u y ö n e lm e le r in in s e b e b i o z a m a n la r M is ır S u l t a n ın ın M o ğ o l h ü k ü m d a r ın a t â b i m e m le k e tle r i t a l a n e tm e s iy d i. Y o lc u la r ı m ız E r m e n is ta n ’d a n , s a n k i b i r d e n iz y o lc u lu ğ u y a p a c a k la r m ış g ib i, M e s o p o ta m ia y o lu ile B a s r a K ö r fe z i’n d e k i O r- m u z ’a g i t t i le r . B u ra d a , H in d i s la n ’lı t a c i r l e r e r a s t la d ı la r . H e r n e s e b e p te n s e .g e m iy e b in m e y ip g e n e K u z e y e y ö n e le re k , İ r a n ç ö lle r in e d a ld ı la r , B e lh v e P a m ir y o lu ile K a ş- g a r ’a v e K o ta n v e L o b -N o r y o lu ile H w a n g -H o v â d is in e , o r a d a n d a P e k in ’e u la ş t ı la r . B u ş e h i r d e b u lu n a n B ü y ü k H a n y o lc u la r ı ç o k iy i k a r ş ı la d ı .

K u b ila y , M a rc o P o lo ’d a n b i lh a s s a h o ş la n d ı. M a rc o , g e n ç v e z e k î o ld u k ta n b a ş k a , T a t a r d i l in i d e iy ic e ö ğ r e n m iş ti . K e n d is in e r e s m î b i r ü n v a n v e r i le n M a rc o , ö z e l v a z ife le r le b i rç o k y e r le r e v e b u a r a d a g ü n e y b a t ı Ç in ’e g ö n d e r i ld i . B u s e y a h a t le r in d e g ö r d ü ğ ü g ö z a la b i ld iğ in e u z a n ıp g id e n g ü le ç v e m ü r e f f e h m e m le k e tle r i a n la t ı r k e n b a h s e t t iğ i h a n l a r v e k e r v a n s a r a y la r , b e r e k e t l i t a r l a l a r , v e r im li b a ğ la r v e b a h ç e le r , B u d d is t k e ş iş le r e m a h s u s m a n a s t ı r la r , ip e k , s ı r m a , t a f t a g ib i k ıy m e t l i k u m a ş la r , y o l b o y u n c a b i r b i r i n i t â k ib e d e n m â m u r ş e h i r v e k a s a b a l a r g ib i ş e y le r A v r u p a l I l a r t a r a f ın d a n i lk in ş ü p h e ile k a r ş ı la n d ı , f a k a t s o n r a d a n o n la r ın m u h a y y i le le r in i t u tu ş tu r u p a le v le n d ird i .

M a rc o P o lo , B u r m a ’d a n , b u m e m le k e tin y ü z le rc e f ili o la n b ü y ü k o r d u la r ın d a n , M o ğ o l o k ç u la r ın ın b u o r d u la r ı n a s ı l b o z g u n a u ğ r a t t ı k la r ın d a n b a h s e d iy o r v e M o ğ o l’la r ın , P e g u ’y u n a s ı l f e th e t t ik le r in i a n la t ıy o r d u . P o lo , J a p o n ’l a r d a n d a sö z e d iy o r v e b u m e m le k e tte k i a l t ın m ik ta r ın ı m ü b a lâ ğ a l ı b i r d i l le a n la t ıy o r d u , M a rc o P o lo ü ç y ıl m ü d d e t le Y a n g ş o v (v e y a Y a n g -Ş e u ) v a l i l iğ in d e b u lu n d u v e ih t im a l h e r h a n g i b i r T a t a r v a l id e n f a r k l ı b i r id a r e t a r z ı t a tb ik e tm iy e r e k o r a Ç in ’l i le r in i h a y r e t t e b ı r a k t ı . M a rc o ö ze l b i r v a z ife i le H in d i s ta n ’a d a g ö n d e r i lm iş o la b i l i r . Ç in t a r ih i 1277 d e k i İ m p a r a to r lu k D iv a n ın d a P o lo a d ’n d a b i r a d a m

b u lu n d u ğ u n d a n b a h s e d e r k i b u d a M a rc o P o lo ’n u n a n l a t t ık l a r ın ın g e n e l o la r a k d o ğ r u o ld u ğ u n u g ö s te r e n k ıy m e t l i b i r d e li ld ir .

« M a rco P o lo S e y a h a tn a m e s i» n in y a y ın la n m a s ı A v r u p a c ı l a r ın m u h a y y i le s i ü z e r in d e b ü y ü k b i r t e s i r y a r a t t ı . O n b e ş in c i y ü z y ıl A v r u p a e d e b iy a t ı v e b i lh a s s a o d e v r in r o m a n la r ı , M a rc o P o lo ’n u n s e y a h a tn a m e s in e a d ı g e ç e n K a t- h a y (K u z e y Ç in ) v e K a m b u la k (P e k in ) g ib i i s im le r le d o lu d u r .

îk i y ü z y ıl d a h a s o n r a , M a rc o P o lo S e y a h a tn a m e s i ’n i o k u y a n la r a r a s ın d a C r is to fo ro C o lo m b o (K r is to f K o lo m b ) a d ın d a C e n e v e ’li b i r d e n iz c i d e v a r d ı . B u a d a m , b a t ı i s t i k a m e t in d e d e n iz y o lu ile Ç in ’e u la ş m a y ı t a s a r la d ı . I s p a n y a ’n ın S e v illa ş e h r in d e v a k tiy le C o lo m b o ’n u n s a y f a k e n a r l a r ı n a n o t la r y a z m ış o ld u ğ u b i r S e y a h a tn a m e n ü s h a s ı v a r d ır . C e n e v iz l i le r in b a t ıy a d o ğ r u y ö n e lm e le r in in b i r ç o k s e b e p le r i v a r d ı r . 1453 y ı l ın d a T ü r k le r t a r a f ın d a n z a p te d i l in - c e y e k a d a r K o n s ta n t in o p o l is , B a tı â le m i ile D o ğ u â le m i a r a s ın d a ta r a f s ız b i r t i c a r e t ş e h r iy d i v e C e n e v iz l i le r o r a d a s e r b e s tç e a lış -v e r iş e d iy o r la rd ı . F a k a t C e n e v iz l i le r in e n b ü y ü k r a k ib i o la n «L âtin» V e n e d ik l i le r , T ü r k ’le r in m ü t t e f ik iy d i l e r v e Y u n a n l ı l a r a k a r ş ı T ü r k ’le r i d e s te k le m iş le rd i . T ü r k le r , K o n s ta n t in o p o l i s ’e g e lin c e , b u ş e h i r C e n e v iz l i le r in t ic a r e t in i k ö s te k le m e y e ç a l ış t ı . Ç o k ta n b e r i u n u tu lm u ş b i r k e s i f o la n d ü n y a n ın y u v a r la k l ığ ı y a v a ş y a v a ş i n s a n la r ın a k im ı y e n id e n m e ş g u l e tm e y e b a ş la d ı v e b u n u n p e k ta b i î b i r n e t ic e s i o l a r a k Ç in ’e, b a t ı y o lu i le u la ş m a k f ik r i v ü c u t b u ld u . B u te ş e b b ü s ü k o la y la ş t ı r a n ik i â m il d e v a r d ı . P u s u la ic a d e d ilm iş b u l u n d u ğ u n d a n , a r t ı k in s a n la r , g e m i le r i n in , s e y i r y ö n ü n ü tâ y in e tm e k iç in y ı ld ız lı g e c e le re m u h ta ç d e ğ il le rd i . N o r m a n ’la r , K a to lo n y a ’l ı la r , C e n e v iz ’l e r v e P o r t e k iz l i l e r d e A tla s O k y a n u s u n d a C a n a r ia , M a d e ir a ve A ç o re s (A s o r) a d a l a r ı n a k a d a r a ç ı lm ış la r d ı .

F a k a t C o lo m b o , t a s a r ı s ın ın ta tb ik in e y a r a y a c a k g e m ir le r i t e d a r ik e tm e k te b i r ç o k g ü ç lü k le re u ğ r a d ı . A v r u p a s a r a y l a r ın ı n b i r in d e n ö te k in e d o la ş ıp d u r d u . N ih a y e t , İ s

232 K I S A D Ü N Y A T A R Î H İ

p a n y a A r a p la r ın d a n h e n ü z g e r i a l ın m ış o la n G r a n a d a ( K a m a ta ) d a F e r d in a n d i le î s a b e la ’n ın h im a y e le r in i s a ğ lı- y a r a k ü ç k ü ç ü k g e m i ile O k y a n u s ’t a m e ç h u le d o ğ r u y e l ' k e n a ç t ı . İk i a y o n g ü n s ü r e n b i r y o lc u lu k ta n s o n r a k a r a y a ç ık tı . O r a s ın ı H in d is ta n s a n d ı . H a lb u k i o r a s ı H in d is ta n d e ğ il, E sk i D ü n y a n ın o z a m a n a k a d a r v a r l ığ ın d a n b i le ş ü p h e le n m e d iğ i y e n i b i r k ı t ’a id i. C o lo m b o Ispanya'ya a lt ın , p a m u k , g a r ip h a y v a n la r v e H ı r i s t iy a n e tm e k is te d iğ i ik i y e r l i ile d ö n d ü . B u y e r l i le r e H in t l i l e r d e n ild i , ç ü n k ü C o lo m b o ö m r ü n ü n s o n u n a k a d a r , b u lm u ş o ld u ğ u t o p r a k l a r ın H in d is ta n o ld u ğ u n u z a n n e t t i . Y e n i k a y n a k la r iy le o k o sk o c a A m e r ik a k ı ta s ın ın k e ş fe d i lm iş o ld u ğ u n u in s a n la r y ı l l a r c a s o n r a a n la y a b i ld i le r .

C o lo m b o ’n u n b a ş a r ı s ı d e n iz a ş ı r ı t e ş e b b ü s le r i te ş v ik e t ti. 1497 y ı l ın d a P o r te k iz l i le r A f r ik a ’n ın e t r a f ın d a n d o la n a r a k H in d i s ta n ’a g i t t i le r ; 1515 te C a v a ’d a P o r te k iz g e m ile r i v a r d ı . 1549 d a , İ s p a n y a h iz m e t in d e b i r P o r te k iz d e n iz c is i o la n M a g e lla n ( F e m a n d o d e M a g e lh a e s ) S e v i l la ’d a n b e ş g e m i i le b a t ı i s t ik a m e t in d e d e n iz e a ç ıld ı. B u g e m i le r d e n b i r i o la n V i t to r ia 1522 d e G u a d a lq u iv ı r (V â d iu lk e b ir ) n e h r i m a n s a b ı y o lu ile S e v i l la ’y a a v d e t e tt i . D ü n y a y ı d e v re d e n i lk g e m i o la n V i t to r i a ’d a , y o la ç ık a n 280 k iş id e n a r t a k a la n o tu z b i r k iş i v a r d ı . B iz z a t M a g e lla n d a F il ip in a d a l a r ı n d a ö ld ü r ü lm ü ş tü .

İ ş te b ö y le c e , k â ğ ıd a b a s ı lm ış k i t a p l a r ,en u z a k y e r le r in e u la ş ı la b i le n b i r d ü n y a h a k k ın d a e d in i le n y e n i f ik ir , g a r ip m e m le k e tle r , g a r ip h a y v a n la r v e b i tk i l e r ,g a r ip â d e t l e r v e y a ş a y ış t a r z la r ı , d e n iz a ş ı r ı ü lk e le rd e v e a s t r o n o m i a la n ın d a y a p ı la n k e ş i f le r , A v r u p a l ıa r m d ü ş ü n c e v e m u h a y y i le le r in d e b ü y ü k b i r g e liş m e m e y d a n a g e ti rd i . P e k u z u n z a m a n d a n b e r i u n u tu lm u ş b u l u n a n Y u n a n k lâ s ik le r i s ü r a t l e b a s ı l ıp t e tk ik e d il iy o r , i n s a n la r ın m u h a y y i le le r i E f- l â t u n v a r i h a y a l le r le , in s a n h a y s iy e t v e h ü r r iy e t in e s a y g ı g ö s te r e n b i r C u m h u r iy e t ç a ğ m a a i t h a y a l l e r l e r e n k le n iy o r d u . İ lk in R o m a h â k im iy e t i B a tı A v r u p a ’y a k a n u n v e n i z a m g e ti rm iş , L â t in K ilise s i d e b u d u r u m u y e n id e n te s is

K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ 233-

ve ih y a e tm iş t i . F a k a t g e r e k p u tp e r e s t R o m a g e r e k s e K a to lik R o m a d e v ir le r in d e , ö ğ r e n m e te c e d d ü t a r z u l a n te ş k i lâ t t a r a f ın d a n ö n le n m iş t i . L â t in r u h u n u n h â k im iy e t i a r t ı k s o n a e r iy o r d u . O n ü ç ü n c ü v e o n a l t ın c ı y ü z y ı l l a r a r a s ın d a A v ru p a lI A r î l e r g e r e k S a m i v e M o ğ o l t e s i r l e r i s a y e s in d e ' g e r e k s e Y u n a n k lâ s ik le r in in y e n ib a ş ta n k e ş fe d i lm e s i s a y e s in d e L â t in g e le n e k le r iy le i r t i b a t l a r ı n ı k e s e re k y e n id e » in s a n l ığ ın m a d d î v e m a n e v î ö n d e r l iğ in e y ü k s e ld i le r .

L Â T İN K İL İS E S İN İN IS L A H I (R E F O R M )

B u f ik r î u y a n ış b iz z a t L â t in (R o m a ) K il is e s in e d e t e s i r e tt i . H ı r i s t iy a n â le m in d e k i b i r l ik r u h u ç ö z ü lü p d a ğ ı ld ı v e b u b i r l iğ in y a ş a m a y a d e v a m e d e n k ıs m ı d a ö n e m li b i r y e n ile n m e id r â k e tt i .

O n b i r in c i v e o n ik in c i y ü z y ı l a r d a K il is e n in n a s ı l b ü tü n H ı r i s t iy a n â le m in in m u t la k ö n d e r i h a l in e g e lm e k ü z ere - b u lu n m u ş o ld u ğ u n u v e o n d ö r d ü n c ü v e o n b e ş in c i y ü z - y ı la r d a d a n a s ı l i n s a n la r ın r u h l a r ı v e h a r e k e t l e r i ü z e r in d e k i k u d r e t v e t e s i r in in a z a lm ış o ld u ğ u n u v e b a ş la n g ıç ta K il is e n in k u v v e t v e k u d r e t in in te m e lin i te ş k il e d e n h a lk ın d in h e y e c a n ın ın g e n e K il is e n in k i b i r v e g u r u r u , z u lü m le r i v e a ş ı r ı m e rk e z iy e tç i l iğ i y ü z ü n d e n n a s ı l o n u n a le y h in e - d ö n d ü ğ ü n ü v e d in e in a n m ıy a n II. F r i e d r ic h ’in h a in c e e n t r i k a la r ın ın h ü k ü m d a r l a n n K ilis e y e b a ğ l ı l ık l a n n ı n a s ı l g i tg i d e s a r s ıp y o k e t t iğ in i g ö r m ü ş b u lu n u y o r u z . B ü y ü k N if a k K il is e n in d in v e s iy a s e t a la n l a r ın d a k i n ü f u z u n u p e k ö n e m s iz b i r h a le g e t i r m iş t i . Ş im d i a r t ı k i s y a n k u v v e t le r i o n a h e r ik i y a n d a n s a ld ır ıy o r d u .

İn g i l iz W y c l i f f e ’in t e lk in v e i r ş a t l a r ı A v r u p a ’y a g e n iş ö lç ü d e y a y ıld ı . 1398 d e J a n H u s s a d ın d a b i r Ç e k b i lg in i P r a h a (P ra g ) ü n iv e r s i te s in d e W y c l i f f e ’in i r ş a t l a r ı n a d a i r

b i r s ı r a k o n f e r a n s v e rd i. B ö y lec e b u i r ş a t l a r ı n te s ir i a y d ın l a r ç e v r e s in i a ş a r a k h a lk a u la ş t ı v e u m u m i b i r h e y e c a n y a r a t t ı . 1414 - 1418 y ı l l a r ın d a b ü tü n K il is e n in i ş t i r a k iy le ve B ü y ü k N if a k m e s e le s in i h a l l e tm e k ü z e r e C o n s ta n c e ’d a b i r r u h a n i m e c lis to p la n d ı J a n H u s s P a p a t a r a f ın d a n k e n d i s in e e m n iy e t t e m in a t ı v e r i le c e ğ i v a d iy le b u m e c lis e d â v e t e d ild i, y a k a la n d ı , d a lâ le t s u ç u ile y a r g ı la n d ı , d i r i d i r i y a k ı l d ı (1415). B u t e d b i r B o h e m y a h a lk ın ı te s k in e d e c e k y e rd e b u m e m le k e t te k i H u s s ’ç u la r ın a y a k la n m a s ın a v e L â t in â le m in in p a r ç a la n m a s ı s o n u c u n u d o ğ u r a n h a r p le r d e n i lk in in ç ık m a s ın a s e b e p o ld u . C o n s ta n c e ’d a , b i lh a s s a y e n id e n b i r le ş t iğ i f a r z o lu n a n H ır i s t iy a n â le m in in b a ş ı o la r a k s e ç ile n P a p a V. M a r t in b u a y a k la n m a y a k a r ş ı H a ç lı S e fe r i i lâ n e tt i .

B u k a h r a m a n k ü ç ü k m il le te k a r ş ı b e ş s e f e r s a ld ı r t ı la n H a ç lı o r d u la r ın ın h e p s i d e y e n ild i . O n b e ş in c i y ü z y ıld a A v r u p a ’d a n e k a d a r iş s iz g ü ç s ü z se rse ri- v a r s a h e p s i B o h e m y a ’y a s a ld ır t ı lm ış t ı , t ıp k ı o n ü ç ü n c ü y ü z y ıld a W a ld o t a r a f t a r l a r ı n a m u s a l l a t e d ild ik le r i g ib i. F a k a t B o h e m y a ’lı Ç e k ’l e r W a ld o ’c u la r ın a k s in e o l a r a k s i lâ h l ı m u k a v e m e t in te s i r in e in a n ıy o r la r d ı . H a ç l ıa r d a h a u z a k ta n H u s s ’ç u a s k e r le r i n ş a r k ı l a r ın ı v e a r a b a la r ı n ın g ü r ü l tü l e r in i d u y u n c a m u h a r e b e y e g i r m e k s iz in d a ğ ıl ıp k a ç t ı l a r (D o m a lic e m u h a r e b e s i 1413). 1436 d a B ase l ş e h r in d e to p la n a n y e n i r u h a n î m e c l is in K ilis e y e k a r ş ı y a p ı la n b i r ç o k te n k id le r i h a k l ı g ö r m e s i ü z e r in e K ilis e y le H u s s t a r a f t a r l a r ı a r a s ı n d a b i r a n l a ş m a y a v a r m a k m ü m k ü n o ld u .

O n b e ş in c i y ü z y ıld a A v r u p a ’y ı k a s ıp k a v u r a n b ü y ü k b i r v e b a s a lg ın ı c e m iy e t in d ü z e n in i b o z d u . H a lk b ü y ü k b i r s e f a le t iç in d e v e h a y a t ın d a n ş ik â y e tç i id i, İ n g i l t e r e ’d e ve F r a n s a ’d a k ö y lü le r a r a z î s a h ip le r in e v e z e n g in le r e k a r ş ı a y a k la n ıy o r la r d ı . H u s s h a r p le r in d e n s o n r a b u a y a k la n m a l a r A lm a n y a ’d a b ü y ü d ü v e d in î b i r m a h iy e t a ld ı. B u h a r e k e t l e r d e m a tb a a n ın i c a d ın ın d a te s i r i v a r d ı . O n b e ş in c i y ü z y ıl o r t a l a r ı n d a F e le m e n k te , R h e in la n d (R h e in n e h r i b ö lg e s in d e ) d a d iz m e h u r u f a t l a ç a l ı ş a n m a tb a a c ı l a r v a rd ı.

B u sanat İtalya ve İngiltere’ye de yayıldı. 1477 de West- m inster'de Caxton adında bir m atbaacı vardı. Netice olarak Kıtab-ı Mukaddes pek büyük sayılarda basılıp dağıtıldı ve halk arasında din alanındaki m ünakaşaları kolaylaştırdı. Avrupa dünyası b ir okuyucular dünyası halini aldı. Geçmişte bu kadar çok okuyan başka b ir cemiyet mevcut olmamıştı. Halkın zekâsının böylece daha açık fikirlerle beslenip daha kolay anlaşılan bilgilerle birdenbire aydınlanm ası tam da Kilisenin zayıflamış, nifaka düşmüş ve kendini savunm adan âciz b ir hale geldiği ve bir çok prenslerin kendi tebaalarını onlardan büyük servetler talep eden Kilisenin elinden kurtarm aya çalıştıkları bir zamana rastlar.

A lm anya’da Kiliseye karşı kurulan cephe, 1571 yılında W ittenberg’de ortaya çıkarak Roma’nın muhtelif doktrinleri ve tü rlü türlü temayülleri konusunda m ünakaşalar açan M artin Luther (1483-1546) adında bir keşişin etrafında toplandı. Bu din adam ı önceleri m ünakaşalarını bütün bilginler gibi Lâtin diliyle yapıyordu. Fakat sonradan m atbaanın icad edilmesinden faydalanarak görüşlerini halk diliyle A m anya’nın her tarafına yaydı. Evvelce Jan Huss’a yapıldığı gibi onun da vücudünü ortadan kaldırm a yolunda b ir teşebbüste bulunuldu, fakat m atbaa artık şartları değiştirmişti. Luther’in Alman prensleri arasında onu açıktan açığa veya gizli olarak tu tan o kadar çok dostu vardı ki onun öyle b ir akıbete uğram ası imkânsızdı.

Çünkü şimdiki çağ fikirlerin çoğaldığı ve im anın zayıfladığı b ir çağdı, birçok hüküm darlar idare ettikleri milletlerle Roma arasındaki bağların kopmasını m enfaatlerine uygun buluyorlardı. Bu hüküm darların her biri daha millî mahiyette bir dinin reisi olmaya çalışıyordu. Böylece İngiltere, İskoçya, İsveç, Norveç, Danim arka, Kuzey Alm anya ve Bohemya birbiri arkasından Roma Kilisesinden ayrıldılar ve o zam andan beri de ondan ayrı kaldılar.

Bu hüküm darlar tebaalarının manevî ve fikri hürriyetlerine değer veren insanlar değildi. Onlar tebaalarının din

k o n u s u n d a k i ş ü p h e le r in i v e i s y a n k â r l ı k la r ın ı k e n d i le r in i R o m a ’y a k a r ş ı k u v v e t le n d ir m e d e k u l la n ıy o r la r d ı , f a k a t R o m a i le o la n b a ğ l a n k o p a r ıp d a k e n d i i d a r e le r i a l t ı n d a m ill i b i r e r K ilis e k u r a r k u r m a z h a lk a e s k is i k a d a r h â k im o la m a d ı la r . L â k in İ s a ’n ın tâ l im v e t e lk in le r in d e d a im a d ik k a te ş a y a n b i r h a y a t iy e t , d o ğ r u lu k d u y g u s u n a y a p ı la n b i r h i ta p v e s iy a s î o ls u n d in î o ls u n h e r t ü r lü i t a a t i n ü s tü n d e t u tu l a n in s a n v e k a r v e h a y s iy e t in e s a y g ı e s a s ı m e v c u t o lm u ş tu r . B u d e v le t k i l i s e le r i R o m a ile o la n b a ğ la r ın ı k o p a r ı r k e n A l la h la in s a n a r a s ı n a n e P a p a n ın n e d e h ü k ü m d a r ı n g i r m e s in i k a b u l e tm iy e n b a z ı d in t a r i k a t l a r ı i le b o z u ş m a k z o r u n d a k a ld ı la r . M e se lâ İ n g i l t e r e ’d e v e İ s k o ç y a ’d a , y a ş a y ış la r ın a ve i m a n l a n n a b i r ic ik r e h b e r o l a r a k K ita b - ı- M u k a d d e s 'i a la n v e b u e s a s l a r d a n v a z g e ç m e k is te m iy e n b a z ı t a r i k a t l a r v a r d ı . B u n la r d e v le t k i l i s e s in in id a r e s i a l t ın a g irm e y i k a b u l e tm e d ile r . İ n g i l t e r e ’d e b u m u h a l i f le r s o n r a l a r ı y â n i o n y e d in c i v e o n s e k iz in c i y ü z y ı l l a r d a b u m e m le k e tin s iy a s î h a y a t ın d a p e k b ü y ü k b i r r o l o y n ıy a c a k o la n N o n c o n f o r m is t ’le rd i. B u n la r K il is e n in b a ş ın d a b i r h ü k ü m d a r i s te m e y iş le r in i K ıra l I. C h a r le s ’m b a ş ın ı k e s m e y e k a d a r i le r i v a r d ı r d ı l a r (1649) v e o n b i r y ı l m ü d d e t le İ n g i l te r e N o n c o n f o r m is t ’le r in id a r e e t t iğ i b i r c u m h u r iy e t d e v r i i d r â k e tt i .

K u z e y A v r u p a ’n ın b u b ü y ü k k ıs m ın ın L â t in H ır i s t i y a n l ığ ı â le m in d e n a y r ı lm a s ı o la y ın a g e n e l o la r a k R e fo rm H a r e k e t i d e n il i r . F a k a t R o m a K il is e s in in m â r u z k a ld ığ ı b u d a r b e l e r v e u ğ r a d ığ ı k a y ıp l a r b iz z a t o n u n b ü n y e s in d e d e b e lk i a y n ı d e re c e d e ı s l â h a t y a p ı lm a s ın a y o l a ç t ı . K ilis e y e n id e n t e ş k i l â ta n d ın ld ı v e h a y a t ı n a y e n i b i r r u h h â k im o ld u . B u y e n ile n m e h a r e k e t in d e b e li b a ş l ı r o l o y n ıy a n la r m b i r i d e h e r k e s in S t. İ g n a t iu s d e L o y o la a d ı ile t a n ıd ığ ı în ig o L o p ez v e R e c a ld e a d ın d a g e n ç b i r İ s p a n y o l a s k e r id i r . B u a d a m b a ş la n g ıç ta r o m a n t ik b i r h a y a t g e ç i r d ik te n s o n r a 1538 d e r a h ip o ld u v e a s k e r l iğ in m e r t v e c ö m e r t g e le n e k le r in i d in h iz m e t in e k o y m a k a m a c ı ile (T ü rk ç e m iz d e İ s a D e m e ğ i , O s m a n l ıc a ile d e C e m ’iy y e t- iY e s û d iy e b ile c e ğ i

miz) İsa Bölüğü’nü kurm a iznini elde etti. Bu cemiyet, yâni Cizvitler, dünyanın en büyük irşa t ve misyonerlik cem iyetlerinden biri halini aldı. H ıristiyanlığı Hind’e, Çin’e, A m erika’ya götürdü. Roma Kilisesinin o süratli dağılışını önledi. Bütün Katolik âlem inin eğitim seviyesini yükseltti. H er ta ra fta Katoliklerin zekâ seviyesini kalkındırdı ve Katoliklik ruhunu kuvvetlendirdi. A vrupa’nın Protestan memleketlerini eğitim alanında rekabet yolu ile aynı gayretleri sarf etmeye m ecbur kıldı. Bu hepimizin bildiği kuvvetli ve mütecaviz Roma Kilisesi geniş ölçüde bu Cizvit hareketinin eseridir.

İM P A R A T O R V. K A R L (Ş A R L K E N )

K u ts a l R o m a im p a r a to r lu ğ u İ m p a r a to r V . K a r i d e v r in d e e n s a tv e t l i d e v r in i id r a k e tt i . K a r i , A v r u p a ’n ın g ö r d ü ğ ü e n d ik k a te ş a y a n h ü k ü m d a r l a r d a n b i r i id i v e b i r a r a l ık d a C h a r le m a g n e 'd a n b e r i e n b ü y ü k h ü k ü m d a r te s i r in i b ı r a k m ış t ı .

K a r l ’m b ü y ü k lü ğ ü n ü s a ğ l ıy a n k e n d is i d e ğ il b ü y ü k b a b a s ı İ m p a r a to r I. M a x im ila n u s (1459-1519) id i. K e n d i le r in e h â k im iy e t s a ğ la m a k is t iy e n a i le le r d e n b a z ı l a r ı s a v a ş t ı l a r , b a z ı l a r ı m a n e v r a l a r ç e v ird i le r . H a b s b u r g ’l a r ise b u n u e v le n m e y o lu i le b a ş a r d ı l a r , I. M a x im il ia n u s t a h t a ç ık t ığ ı z a m a n e lin d e H a b s b u r g a i le s in in e v d a t t a n k a lm a m e m a lik i o la n A v u s tu r y a , S ty r ia , E ls a s s ’ın b i r k ıs m ı v e d a h a b i r t a k ım y e r le r v a r d ı . M a x im il ia n u s i lk in F e le m e n k v e B u rg o n - y a ile e v le n d i , - a ld ığ ı h a n ım ın a d ı b iz im iç in o k a d a r m ü h im d e ğ il- . F a k a t b u b i r in c i h a n ım ın ö lm e s i ü z e r in e B u r- g o n y a a r a z is in in ç o ğ u e l in d e n ç ık tı , a m a g e n e d e F e le - m e n k ’i m u h a f a z a e t t i . S o n r a F r a n s a ’n ın K u z e y in d e k i B re - t a g n e ile e v le n m e y i d e n e d iy s e d e b u n u b a ş a r a m a d ı . 1439 d a b a b a s ı III . F r i e d r ic h ’in y e r in e İ m p a r a to r o lu n c a M ilâ n o

Dukalığı ile evlendi. N ihayet kendi oğlunu Cristoforo Colombo (Kristof Kolomb) ’nun velinimetleri Kıral Ferdinand ile Kıraliçe İsabelle’nin aptal kızlariyle evlendirdi. Bu hüküm darlar henüz yekpare b ir millet haline gelmiş olan Ispanya’dan başka Sardenya’yla, İki-Sicilya’ya ve aynı zamanda Am erika’da Brezilya batısında kalan bütün ülkelere hükmediyorlardı. İşte bu suretle I. M aximilianus’un torunu V. Kari, Am erika kıtasının çoğu ile A vrupa’nın Türkler tarafından alınmamış yerlerinin yarısına yakın b ir kısm ına tevarüs etti. 1506 da Felemenk tah tına da tevarüs etti, ve büyük babası 1516 da ölünce Kari, anası akıldan m ahrum olduğu için, bütün İspanyol İm paratorluğunun sahibi oldu ve büyük babası M aximilianus da 1519 da ölünce 1520 yılında 20 yaşında ve henüz çocuk denilebilecek kadar genç b ir yaşta İm parator seçildi.

K a r i g ö r ü n ü ş te p e k z e k i o ln ı ıy a n y a k ış ık s ız b i r d e lik a n lıy d ı , ü s t d u d a ğ ı k a lın , ç e n e s i u z u n d u . Ç e v re s in d e k i ş a h s iy e t l e r d e g e n ç v e k u d r e t l i i n s a n la r d ı . D e v ir p a r la k g e n ç h ü k ü m d a r l a r d e v r iy d i . I. F ra n ç o is 1515 d e y i r m i b i r y a ş ın d a F r a n s a t a h t ı n a ç ık m ış , V III. H e n r y 1509 d a o n s e k iz y a ş ın d a İ n g i l te r e K ıra lı o lm u ş tu . B u ç a ğ a y n ı z a m a n d a ,h e r ik is i d e k a a b i l iy e t l i h ü k ü m d a r l a r o la n B a b ü r ile S ü le y m a n ’ın b i r i H in d i s ta n ’d a (1526-30) d iğ e r i T ü r k iy e ’d e (1520) s a l t a n a t s ü r d ü k le r i , v e ç o k s e ç k in b i r in s a n o la n X. L eo ’n u n P a p a o ld u ğ u (1513) b i r ç a ğ d ı . P a p a i le I. F ra n ç o is , K a r l ’ın İ m p a r a to r s e ç ilm e s in i ö n le m e k i s te d i le r , ç ü n k ü b u d e r e c e k u v v e t v e k u d r e t in te k b i r i n s a n ın e lin d e to p la n m a s ın d a n ü r k ü y o r la r d ı . G e r e k I. F ra n ç o is , g e r e k V III. H e n ry k e n d i le r in i İ m p a r a to r lu k E le k tö r le r in e ( s e ç m e n p r e n s le r ) a d a y o la r a k s u n d u la r . F a k a t İ m p a r a to r l a r ın H a b s b u r g a i le s in d e n o lm a la r ı e sk i b i r g e le n e k h a l in i a lm ış t ı (1263 te n b e r i ) ; K a r i E le k tö r le r i y e m le y in c e d e s e ç im i k a z a n d ı .

Genç İm parator nâzırlarınm elinde b ir m üddet m uhteşem b ir kukla olm aktan ileri gidemedi. Sonra, yavaş yavaş mevcudiyetini hissettirmeye ve idareyi ele alm aya baş-

adı, fakat o ihtişamlı durum unu tehdit eden kararsızlığı da hissediyordu.

Saltanatının tâ başlangıcından itibaren Luther’in Alm anya’da yarattığı huzursuzlukla uğraşm ak zorunda kaldı. Papa, K arl’ın im parator seçilmesine m uhalefet ettiği için o da Papa’ya karşı Luther’i destekliyebilirdi: fakat kendisi en m utaassıp b ir Katolik memleket olan Ispanya’da büyüdüğü için Luther’e karşı cephe aldı ve bu sebeple de Protestan Prenslere ve bilhassa Sachsen (Saksonya) Prensi ile ihtilâfa düştü ve neticede kendisini H ıristiyanlık âlemini birbirinin düşmanı olan iki kısım halinde ayıran b ir uçurumun karşısında buldu. Bu uçurum u doldurup kapam ak yolundaki samimî teşebbüs ve gayretleri b ir semere vermedi. A lm anya’da siyasî ve dini karşılıklardan doğan geniş b ir isyan durum u vardı. Bu dahili gaileler doğudan ve batıdan gelen haricî tehlikelerle daha da vahim b ir hal aıyordu. K arl’ın batıdaki düşmanı enerjik Kıral I. Fran- çois idi; doğuda ise durm adan ilerliyen Türkler vardı. Türkler şimdi M acaristan’da idiler ve A vusturya devletlerinden bazı haraç bakayası talep ediyorlardı. İspanya’nın parası ve ordusu K arl’m emrindeydi, fakat Alm anya’dan tesirli b ir malî yardım temin etmek son derece güçtü. K arl’ın karşılaştığı İçtimaî ve siyasî gaileler mail sıkıntılar yüzünden daha ciddî b ir hal alıyordu. Bu yüzden im para to r yıkıcı borçlara girmek zorunda kaldı.

Neticede, VII, H enry’nin müttefiki olan Kari, I. Fran- çois’yı ve Türkleri yendi. Başlıca m uharebeler Kuzey İtalya’da cereyan etti. Her iki ta ra fta da kum anda beceriksiz ellerde idi; orduların ilerleme ve gerilemeleri bilhassa takviye kuvvetlerinin gelişine bağlı kalıyordu. Alman ordusu Fransa’yı istilâ etti, M arsilya’yı alamadı, İtalya’ya çekildi, Milâno’yu kaybetti ve Pavia da kuşatıldı. I. François, Pa- via’yı uzun uzadıya m uhasara ettiyse de, alamadı, taze Alman kuvvetlerinin hücum una uğradı, yenildi, yaralandı ve esir edildi. Fakat K arl’ın fazla kuvvetlenmesinden hâlâ korkan Papa ile VIII. Henry bu sefer ona karşı birleştiler. Bo-

u r b o n K o n n e ta b l i e m r in d e b u l u n a n M ilâ n o ’d a k i A lm a n o r d u s u m a a ş a la m a d ığ ın d a n R o m a ’y a s a ld ırd ı , ş e h r i y a ğ m a «etti (1527). Y a ğ m a v e k a t l i a m d e v a m e tt iğ i s ı r a d a P a p a S a n A n g e lo ş a to s u n a s ığ ın d ı v e 400.000 d u k a v e r m e k s u r e t iy le A lm a n o r d u s u n u ş e h i r d e n u z a k la ş t ı r d ı . B u k a r m a k a r ış ık s a v a ş l a r ın c e r e y a n e t t iğ i y ı l l a r d a A v r u p a f a k i r d ü ş tü . N ih a y e t İ m p a r a to r İ t a l y a ’d a m u z a f f e r o ld u . 1530 d a P a - p a ’n m e lin d e n t a ç g iy d i. K a r i , B o lo g n a ’d a t a ç g iy e n s o n A lm a n İ m p a r a to r u id i.

B u s ı r a d a T ü r k le r M a c a r i s t a n ’d a s ü r ’a t le , ü e r l iy o r la r d ı . 1526 d a M a c a r K ir a l ın ı y e n ilg iy e u ğ r a t ı p ö ld ü r m ü ş le r , B u d a p e ş te ’y i a lm ış la r d ı ; 1529 d a d a M u h te ş e m S ü le y m a n 'ın V iy a n a ’y ı a lm a s ın a r a m a k k a lm ış t ı , İ m p a r a to r b u i le r le y i şe ç o k ü z ü lü y o r v e T ü r k le r i g e r i p ü s k ü r tm e k iç in e l in d e n g e le n i y a p ıy o rd u , f a k a t b u k o r k u n ç d ü ş m a n k a p ı l a r ın d a ■olduğu h a ld e A lm a n P r e n s le r in i b i r le ş t i r m e k te p e k b ü y ü k g ü ç lü k le re u ğ r u y o r d u . I. F ra n ç o is d a b i r t ü r lü y o la g e lm e d iğ in d e n , y e n i b i r F r a n s a h a r b i b a ş la d ı . K a r i , G ü n e y F r a n s a ’y ı y a k ıp y ık t ı v e b ö y le c e I. F r a n ç o is ’y ı k e n d is in e k a r ş ı d a h a d o s tç a b i r t a v ı r t a k ın m a y a m e c b u r e t t i k te n b a ş k a , T ü r k le r e k a r ş ı o n u n la i t t i f a k e t t i . F a k a t P r o te s ta n P r e n s le r , y â n i R o m a ile m ü n a s e b e t l e r in i k e s m e y e a z m e tm iş o la n A lm a n P r e n s le r i , İ m p a r a to r a k a r ş ı S c h m a lk a ld e n B ir liğ i d i y e b i r c e p h e k u r m u ş la r d ı ; b u s e b e p le K a r i H ı r i s t iy a n b i r m e m le k e t o la n M a c a r i s t a n ’ı k u r t a r m a k ü z e r e b ü y ü k b i r s e f e r a ç a c a k y e r d e , b ü t ü n d ik k a t in i d a h i l î g a i le le r le m ü c a d e le y e t e k s i f e t t i . O , b u m ü c a d e le n in y a ln ız i lk s a f h a s ın ı g ö re c e k ti . B u m ü c a d e le le r k e n d i le r in e h â k im iy e t s a ğ la m a k î s t iy e n P r e n s le r a r a s ın d a k â h k a n l ı s a v a ş l a r v e y a k ıp y ık m a la r , k â h d ip lo m a s i o y u n la r ı v e e n t r i k a l a r ş e k l in d e c e r e y a n e d iy o rd u . B u s a v a ş l a r v e e n t r i k a l a r O r t a A v r u p a 'y ı t e k r a r t e k r a r t a h r i p e tm e k s u r e t iy le o n d o k u z u n c u y ü z y ıl a k a d a r s ü r ü p g i tm iş t ir .

İm parator bu kargaşaya sebep olan hakiki âmilleri hiç b ir zam an anlam am ışa benzer. Kendisi zam anına ve durum una göre, çok değerli b ir insandı ve Avrupa’yı n ifaka ve

silâhlı ihtilâflara düşüren dinî anlaşm azlıkların hakikî kanaa t farklarından ileri geldiğini sanmış olsa gerektir. Bu sebeple Kari ta ra fta rları uzlaştırm ak ümidiyle diyetler (siyasî meclisler) ve konsüller (ruhanî meclisler) toplamıştır. Bu devire ait Alman tarihini inceliyenler N ürnberg Din Barışının, Ratisbon Diyetinin, A ugusburg İnterim inin ve daha bu gibi başka şeylerin teferruatı ile uğraşm ak zorunda kalırlar. Biz bunları sadece bu büyük İm paratorun dağdağalı hayatına ait teferruat olarak zikredeceğiz. Filhakika o devir A vrupa’sı Prens ve K ırallarm m hemen hem en hiç biri iyi niyetle hareket etmemiştir. Dünyadaki o geniş din ihtilâfları, halkın hakikate ve içtimai adalete susayışı, her ta ra fa yayılan bilim, hüküm darların siyasetlerine yanyan bahanelerden ibaretti. Saltanatının başlangıcında dalâlet aleyhinde b ir kitap yazarak Papa tarafın dan «İmanın Koruyucusu» ünvaniyle m ükâfatlandırılan İngiltere Kıralı V III Henry, Anne Boleyn adında genç bir hanım la evlenmek üzere ilk karısından boşanm ak ve aynı zam anda İngiliz Kilisesinin servetini ele geçirmek isteyince 1530 da Protestan Prensler tkrafına geçiverdi. İsveç, Danim arka ve Norveç de daha evvel Protestan’la r cephesine geçmiş bulunuyorlardı.

A lm a n d in h a r b i 1546 y ı l ın d a M a r t in L u th e r ’in ö lü m ü n d e n b i r k a ç a y s o n r a b a ş la d ı .B u h a r b in t a f s i l â t ı n a i h t i y a c ım ız y o k tu r . Ş u k a d a r ın ı sö y liy e l im k i, P r o t e s t a n ’l a r ın S a c h s e n (S a k s o n y a ) o r d u s u L o c h a u ’d a b ü y ü k b i r y e n ilg i y e u ğ r a d ı . İ m p a r a to r u n b a ş m u a r ız ı o la n P h i l ip V o n H e sse i h a n e te y a k ın b i r t e d b i r le e le g e ç i r i le r e k h a p s e d ild i . T ü r k l e r d e k e n d i le r in e s e n e lik b i r b a ç ö d e n m e s i v a d iy le u z a k ' l a ş t ı r ı ld ı l a r . 1547 d e I. F ra n ç o is ö lü n c e İ m p a r a to r r a h a t b i r n e fe s a ld ı . B ö y lec e K a r i d ü ş m a n la r iy le u z la ş t ı v e so n g a y r e t l e r in i h â l â h a r p o la n y e r le r d e b a r ı ş ı te s is e tm e y e h a s r e t ti. 1552 d e b ü t ü n A lm a n y a g e n e h a r p h a l in d e y d i . K a r i İ n n s b u r g ’t a n a le la c e le k a ç m a s ı s a y e s in d e e s i r e d ilm e k te n

kurtuldu. 1552 de aktedilen Passau Andlaşması ile başka bir kararsız denge durum u m eydana geldi.

İ m p a r a to r lu ğ u n o tu z ik i y ı l l ık b i r d e v re a i t s iy a s i d u r u m u n u n h ü lâ s a s ı iş te b ö y le d ir . B u d e v ir d e A v r u p a d e v le t le r in d e n h e r b i r in in A v r u p a ’y a h â k im o lm a k ta n b a ş k a d ü ş ü n c e s i y o k tu d e n ils e y e r id i r . N e T ü r k le r , n e F r a n s ız ’la r , n e İn g i l iz ’l e r n e d e A lm a n ’l a r b ü y ü k A m e r ik a k ı ta s ın a k a r ş ı h e n ü z h e r h a n g i s iy a s î b i r i lg i g ö s te r m e d ik le r i g ib i A s y a 'y a g id e n y e n i d e n iz y o l la r ın ın ö n e m in i d e k a v r a m a m ış la rd ı . A m e r ik a ’d a b ü y ü k ş e y le r o lu y o rd u ; C o r te z b i r a v u ç in s a n la n e o li t ik M e k s ik a İ m p a r a to r lu ğ u n u İ s p a n y a h e s a b ı n a f e th e tm iş t i , P iz a r r o P a n a m a B e r z a h ın ı g e ç m iş t i (1530) ve b a ş k a b i r h a r i k a l a r d iy a r ı o la n P e r u ’y u z a p te tm iş t i . F a k a t b ü tü n b u o la y la r , A v r u p a l I l a r ın n a z a r ın d a İ s p a n y a h â z in e s in e p a r a a k m a s ın ı s a ğ la y a n ş e y le r d e n ib a r e t t i .

V. K a r i k a r a k t e r i n i n o r i j in a l l iğ in i P a s s a u A n d la ş m a s m - d a n s o n r a g ö s te rd i. A r t ık s a l t a n a t t a n u s a n m ış .h a y a lle r i de k ır ı lm ış tı ; A v r u p a ’d a k i r e k a b e t l e r in m â n a s ız l ığ ım ş im d i d a h a iy i h is s e d iy o rd u . H iç b i r z a m a n t a m m â n a s iy le s ıh h a t l i b i r in s a n o lm a m ış tı , y a r a d ı l ı ş t a n te m b e l m iz a ç l ıy d ı d a ; ü s te l ik d a m la h a s ta l ığ ı ç e k iy o rd u . T a h t t a n f e r a g a t e tt i . A lm a n y a ü z e r in d e k i b ü tü n h ü k ü m r a n l ık h a k la r ın ı k a r d e şi F e r d in a n d ’a , İ s p a n y a ile F e le m e n k ’i d e o ğ lu P h i l ip ’e v e r d i. V e ş a h a n e b i r ö fk e ile , İ s p a n y a ’n ın T a jo v â d is i k u z e y in d e k i Y a ts u te p e le r in d e , m e ş e v e k e s ta n e o r m a n la r ı a r a s ı n d a k i b i r m a n a s t ı r a ç e k ild i. V e 1558 d e o r a d a ö ld ü .

B u t a h t t a n f e r a g a t o la y ı h a k k ın d a , b u y o r g u n d e v İm p a r a t o r u n d ü n y a d a n v a z g e ç e r e k in z iv a k ö ş e s in d e v e r i y a z e t h a l in d e T a ı ı r ı ’n ın g u f r a n ın ı a r a m a y a k o y u lm a s ı h a k k ın d a , p e k ç o k h is s i y a z ı y a z ı lm ış t ı r . F a k a t b u d ü n y a iş l e r in d e n e l e te k ç e k iş te n e in z iv a y a ,n e d e r iy a z e te b e n z i- y e n b i r şe y y o k tu . K ir a l ın m a iy e t in d e g e n e 150 k a d a r in s a n v a rd ı, s ü r d ü ğ ü h a y a t g e n e ş a h a n e v e e ğ le n c e li b i r h a y a t t ı , b u « inziva» y e r in d e e k s ik o la n t e k şe y im p a r a to r lu k v a z if e le r in in y ü k ü id i. K a r l ’m o ğ lu v e h a le f i II. P h i l ip d e b a b a s ın ın t a v s iy e le r in i e m i r te l â k k i e d e n b i r e v lâ t t ı .

K a ri, A v r u p a iş le r in in id a r e s in e k a r ş ı o la n ş id d e tl i a l â k a s ın ı a r t ı k k a y b e tm iş o lm a k la b e r a b e r , k e n d is in i p e k y a k ın d a n i lg i le n d i r e n ş e y le r y o k d e ğ ild i. P r e s c o t t şö y le d e r:

« Q u ix a d a v e y a G a tz e lu i le V a l la d o l id ’d e k i n a z ı r a r a s ın d a h e m e n h e m e n h e r g ü n t e a t i e d ile n m e k tu p la r iç in d e sö z ü e n in d e s o n u n d a İ m p a r a to r u n y e m e s in e iç m e s in e v e y a h a s t a l ı ğ ın a g e t i r m iy e n b i r t a n e s i b i le y o k tu r d e n ile b il i r . B u ik i k o n u p e k t a b i î o la r a k b i r b i r in e b a ğ la n ı r . B ö y le ş e y le r in dev le t, m u h a b e r a t ın a k o n u te ş k i l e t t iğ i n a d i r o la r a k g ö r ü lm ü ş tü r . S iy a s e tle m îd e i ş le r in in n e d e re c e g a r ip b i r t a r z d a b i r b i r in e k a r ı ş t ığ ı m e k tu p la r ı o k u r k e n n a z ı r c id d iy e tin i m u h a f a z a e tm e k te g ü ç lü ğ e u ğ r a m ış o ls a g e r e k t i r . V a lla d o lid -L is b o n p o s ta s ı İ m p a r a to r u n s o f r a s ın a lü z u m lu m a d d e le r i te m in e tm e k ü z e r e y o lu n u u z a t a r a k J a r a n d i l - l a ’d a n g e ç e rd i. C u m a g ü n le r i y e m e k le r h a f i f y e n ile c e ğ i iç in , p o s ta p e r ş e m b e g ü n ü n d e n b a lık g e t i r m e k le m ü k e l le f ti . C iv a r d a k i a la b a l ık la r K a r i iç in f a z la c a k ü ç ü k o ld u ğ u n d a n , o n a t â V a l la d o l id ’d e n i r i a la b a l ık la r , g ö n d e r i l i rd i . İ m p a r a to r b a l ığ ın h e r t ü r lü s ü n ü se v d iğ i g ib i, b a l ık g ib i ya - ş ıy a n h e r ş e y i d e s e v e rd i . Y ıla n b a l ık la r ı , k u r b a ğ a l a r v e is t i r id y e le r İ m p a r a to r u n s o f r a m a s r a f l a r ı a r a s ın d a ö n e m li b i r y e r iş g a l e d e rd i . K a r i b a l ık k o n s e r v e le r in e v e b i lh a s s a a n - ç o v iz e p e k r a ğ b e t d e r , F e le m e n k ’te n g e l i r k e n b u m a d d e le r d e n d a h a ç o k m ik t a r d a g e t i r m e m iş o lm a s ın a h a y ıf la n ı r d ı . E n ç o k s e v d iğ i d e b i r n e v i y ı la n b a lığ ı e z m e s i idi» (1).

K a r i 1554 te P a p a III. J u l i u s ’t a n o ru ç t u tm a m a v e k u t s a l t ö r e n g ü n le r i b i le o r u c u n u s a b a h ta n b o z m a m ü s a a d e s i a ld ı.

Y iy ip , iç m e k v e k e n d in e b a k m a k ! B u , e n ip t id a i b i r y a ş a y ış ş e k lin e a v d e t e tm e k ti . O , h iç b i r z a m a n o k u m a i t iy a d ın ı e d in m e m iş t i , f a k a t C h a r le m a g n e g ib i y e m e k y e r k e n k e n d is in e y ü k s e k s e s le k i ta p o k u t tu r u r v e b i r a n la

tı) Robertson’un «History of Charles V» (V. K arl’m Tarihi) adlı eserine Prescott’un yazdığı ek.

tanın dediğine göre, dinlediği şeyler üzerinde «tatlı ve semavî» fikirler yürütürdü. Aynı zam anda mihaniki oyuncaklarla, musiki veya vâz dinlemekle ve hâlâ kendisine kadar ulaşan İm paratorluk işleriyle uğranarak tan vakit geçirirdi. Çok bağlı olduğu İm paratoriçenin ölümü onu dine teveccüh ettirmiş ve bu dindarlık daha ziyade şeklî ibadetlere harfiyen riayet etme tarzında tezahür etmişti. Büyük Perhiz Cum alarında diğer keşişler gibi döğünürdü ve bu sırada kendisini öylesine kırbaçlardı ki, vücudün- den kan çıkardı. Bu ihtiyarî işkence ve damla hastalığının verdiği ıstırap, K arl’da o zam ana kadar siyasî sebeplerle frenlediği taassubunu açıkça göstermesine vesile oldu. Pek yakın b ir yer olan Valladolid’de Protestan’lık vâz- larına başlanılm ası onu öfkeden kudurttu . «Baş İnkiziz- yoncuya ve onun heyetine tarafım dan söyleyiniz, vazifeleri başında bulunsunlar, kötülük daha fazla gelişmeden baltayı köküne vursunlar...» Kari, kendi kendine: «Bu kadar vahim b ir işte kabahatler bağışlanm asa ve m erham et gösterilmese daha iyi olmaz mı, çünkü suçlular affedilirse suçlarını tekrarlam ak fırsatını bulabilirler» diyordu. Ve misâl olarak da Felemenk’te hatâlarında ısrar edenlerin diri diri yakıldıklarını ve af dileyenlerin sadece başların ın vurulduğunu hatırlatıyordu.

V. K arl’m aklı fikri cenaze törenlerindeydi ve bu hal onun tarihte işgal ettiği yer ve oynadığı rol bakım ından semboliktir. Öyle anlaşılıyor ki, ondaki bir içsezi A vrupa’da büyük b ir şeyin öldüğünü, bu ölünün gömülmesi lâzım geldiğini ve b ir «İşin sonu» kitabesinin yazılması gerektiğini ona hissettiriyordu. İm parator, Yatsu’daki hakiki cenaze törenlerinde hazır bulunm akla kalmıyor, karısının ölüm yıldönümünde onun hâtırasına cenaze töreni tertip ediyordu. Ve nihayet kendisi için de böyle b ir tören te rtip etti.

«Küçük kilisenin her tarafına o kadar çok siyah perde gerilmişti ki, 'b u yüzden kararan ortalığı yüzlerce m umun ışığı şöyle böyle aydınlatıyordu. Keşiş kıyafetleriyle

m a n a s t ı r m e n s u p la n , b ü y ü k m a te m e lb is e le r in i g iy m iş s a r a y b e n d e le r i , k i l is e n in o r t a y e r in e d ik ilm iş v e k e z â s iy a h la r la k a p la n m ış m u a z z a m b i r k a ta f a lk ın e t r a f ın d a to p la n d ı la r . B u n u n ü z e r in e d e f in â y in i y a p ıld ı , m e r h u m u n r u h u n u n A l la h ın r ı z a s ın a n a i l o la n m u t lu r u h l a r ı n y a n ı n a k a b u l e d ilm e s i iç in k e ş iş le r in f e r y a t v e f i g a n la r ı a r a s ın d a d u a l a r e d ild i. Y e is v e k e d e r iç in d e k a la n h a z ı r u n , e f e n d i le r in in ö lü m ü n ü t a s a v v u r e d e r e k gfcz y a ş l a n d ö k tü le r ; k im b i l i r b e lk i d e b u d e re c e b ü y ü k b i r k a r a k t e r z â f m a a c ıd ık la r ı iç in a ğ l ıy o r la r d ı . K o y u r e n k l i b i r m a n to y a b ü r ü n m ü ş o la n K a r i , e t r a f ın d a b e n d e le r i v e e lin d e y a k ılm ış b i r m u m o ld u ğ u h a ld e k e n d i c e n a z e tö r e n in d e h a z ı r b u lu n u y o r d u . N ih a y e t , r u h u n u A l la h a te s lim e tm e s i n i te m s i l e d e n b i r h a r e k e t l e e lin d e k i m u m u r a h ib e v e r e r e k b u k a s v e t l i tö r e n i s o n a e rd ird i.»

B u m a s k a r a l ık t a n ik i a y k a d a r s o n r a K a r i g e r ç e k te n ö ld ü . K u ts a l R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n k ıs a ö m ü r lü s a tv e - t i d e o n u n la b e r a b e r y o k o ld u . H ü k ü m r a n o ld u ğ u g e n iş ü lk e le r i d a h a ö n c e d e n k a r d e ş i i le o ğ lu a r a s ın d a ta k s im e tm iş t i . K u ts a l R o m a İ m p a r a to r lu ğ u t â I. N a p o le o n d e v r i n e k a d a r m ü c a d e le y e d e v a m e t t i ,f a k a t b u n u a r t ı k a li l v e i h t i z a r h a l in d e b i r b ü n y e ile y a p tı . Ö lü p t a r i h e k a r ı ş a n b u İ m p a r a to r lu ğ u n b i r t ü r lü g ö m ü le m e m e s i b u g ü n h â l â d ü n y a n ın h a v a s ın ı z e h ir le m e y e d e v a m e d iy o r .

A V R U P A ’D A S İY A S İ T E C R Ü B E L E R V E B Ü Y Ü K M O N A R Ş İ, PA R L Â M E N T O L A R V E C U M H U R İY E T Ç İL İK Ç A Ğ I

L â t in K il is e s in in b i r l iğ i b o z u lm u ş tu , K u ts a l R o m a İm p a r a to r lu ğ u t a m b i r i n h i t a t h a lin d e y d i; o n a l t ın c ı y ü z y ı l d a n i t i b a r e n A v r u p a ’n ın t a r ih i , m e y d a n a g e le n y e n i ş a r t l a r a d a h a u y g u n b i r i d a r e v e h ü k ü m e t t a r z ı b u lm a y a ç a l ış a n m il le t le r in h ik â y e s id i r . E sk i D ü n y a ’d a u z u n y ü z y ıl

lar boyunca sülâleler birbirinin yerine geçmiş, ha ttâ hüküm darların ırkı ve dini değişmiş, fakat hüküm darların ve ruhbanın idare şekilleri ve bunlardan da fazla olarak halkın yaşayış şekli olduğu gibi kalmıştı. On altıncı yüzyıldan itibaren Avrupa'daki sülâle değişmelerinin tarih bakım ından önemi yoktur. Önemi olan şey siyasal ve toplumsal teşkilâtlanm a yolunda yapılan geniş ve çeşitli tecrübelerdir.

On altıncı yüzyıldan bu yana dünyanın siyasî tarihi, biraz önce dediğimiz gibi, insanlığın kendi kendini idare etme metodlarını m eydana gelmiş bulunan yeni şartlara uygun hale getirm ek yolundaki ve geniş ölçüde gayrı şu- urî olan gayretlerin tarihidir. Yeni şartlara uym ak için sarfedilen bu gayretler bizzat bu şartların gittikçe artan bir hızla değişip durm aları yüzünden karışık bir hal alıyordu. İnsan denilen yaratığın değişiklikten nefret etm esi sebebiyle hemen hemen onun iradesi dışında meydana gelen değişiklikler değişen şartlara ayak uyduram ayarak onları gittikçe daha geriden tâkip etmiştir. On altıncı yüzyıldan beriye doğru .insanlığın tarihi, zam anın şartlarına gitgide daha az uygun olan gitgide daha çok i*ıüntü- lere yol açan müesseselerin ve insan cemiyetlerinin yeni ihtiyaç ve im kânları karşılayabilecek şekilde bilerek ve tekemmül yolu ile yeniden teşkilâtlandırılm ası lüzum unun ağır ağır ve istemeye istemeye de olsa anlaşılmasının ta rihidir.

Ruhbanı, köylüsü ve tüccarı ile bir İm paratorluk halinde teşkilâtlanm ış olan ve zam an zam an barbar istilâ- lariyle tazelenen insanlığın yaşayış şartlarında ne gibi değişiklikler olmuş da yüz asırdan uzun bir müddet boyunda insanlık sürekli bir istihale halinde bulunm uştur?

Bu değişiklikler hem çok, hem de çeşitlidir, çünkü insanların işleri son derece karışıktır; fakat başlıca değişikliklerin hepsi de b ir sebepten ileri gelmişe benzerler ki, o da «şeyler» in mahiyeti hakkındaki bilgilerin artıp yayılmasıdır. Bu bilgiler başlangıçta zekî insanların teşkil et

t iğ i k ü ç ü k z ü m r e le r e in h i s a r e tm iş , s o n r a i lk in y a v a ş y a v a ş , so n b e ş y ü z y ıl z a r f ın d a ise b ü y ü k b i r s ü r ’a t l e h a lk k ü t le l e r in in g i tg id e b ü y ü y e n n is p e t te k i k ı s ım la r ın ın m a lı o lm u ş tu r .

B a ş k a b i r b ü y ü k d e ğ iş ik l ik d e i n s a n la r ın h a y a t h a k k ın d a k i f ik r in d e m e y d a n a g e le n i le r le m e n in n e tic e s i o lm u ş o lu p , b u d a b i l im in a r t ı p y a y ılm a s ı ile i lg i l id i r . B a s it b i r ih t iy a ç v e a r z u l a r ı n te m in v e t a tm in e d ilm e s i g i t g id e g a y r ık â f i a d d e d i lm iş v e k a r ş ı l ık l ı h iz m e t v e te s a n ü - d e d a y a n a n d a h a g e n iş b i r y a ş a y ış k a v r a m ı v ü c u t b u lm u ş t u r . B u , so n y i r m i y ü z y ıld a k u r u l u p y a y ı la n B u d iz m , H ır i s t iy a n l ık , İ s lâ m iy e t g ib i b ü tü n b ü y ü k d ü n y a d in le r in in m ü ş te r e k v a s f ıd ır . B u d in le r e sk i d in le r in a k s in e o la r a k i n s a n la r ın r u h u n a h i ta p e d iy o r la rd ı . B u d in le r , m a h iy e t le r i v e t e s i r l e r i b a k ım ın d a n , k ıs m e n tâ d i l e t t ik le r i , k ıs m e n d e y e r in i a ld ık la r ı e sk i t a r z d a k i f e t i ş i s t v e k a n l ı r a h ip - m â b e t d in le r in d e n t a m a m e n f a r k l ı o la n k u v v e t le rd i v e f e r t l e r d e te d r ic e n n e f s e s a y g ı d u y g u s u v e in s a n l ığ ın m ü ş te r e k d â v a l a r ın a i ş t i r a k e tm e ve o d â v a l a r d a m e s u liy e t p a y ı a lm a h is s i y a r a tm ış la r d ı r ; h a lb u k i e sk i m e d e n iy e t le r d e b ö y le d u y g u la r y o k tu .

S iy a s î v e İç t im a î ş a r t l a r d a m e y d a n a g e le n i lk ö n e m li d e ğ iş ik l ik e sk i m e d e n iy e t le r in d e k u l la n m ış b u lu n d u k la r ı y a z ın ın b a s i t le ş ip y a y ılm a s ı n e t ic e s i o la r a k d a h a g e n iş im p a r a to r lu k la r ın m e y d a n a g e lm e s i v e s iy a s î a n la ş m a la r ın d a h a g e n iş b i r h a l a lm a s ıd ır . İ le r iy e d o ğ r u a t ı l a n b a ş k a b i r a d ım d a ö n c e a tm s o n r a d a d e v e n in u l a ş t ı r m a v a s ı ta s ı o la r a k k u l la n ı lm a y a b a ş la m a la r ı , t e k e r le k l i t a ş ı t l a r ı n ic a t e d ilm e s i, k a r a y o l la r ı y a p ılm a s ı v e d e m ir c e v h e r i n in k e ş f o lu n m a s ı s a y e s in d e o r d u la r ın d a h a te s ir l i b i r h a l a lm a s ıd ır . O n d a n s o n r a d a s ik k e n in i c a t e d ilm e s i ü z e r in e b u k u l la n ış l ı f a k a t te h l ik e l i m a d d e n in b o r ç la n m a la r d a , m ü lk iy e t h a k la r ın d a v e t i c a r e t t e • '-b ep o ld u ğ u d e r in İk t i s a d î b u h r a n l a r o r t a y a ç ık m ış t ır . İ m p a r a to r l u k l a r g e n iş l ik çe v e k u d r e tç e b ü y ü m ü ş v e in s a n la r ın g ö r ü ş v e d ü ş ü n c e le r i b u n a m u v a z i o la r a k g e l iş m iş t ir . B u n u n ü z e r in e m a

h a l l î t a n r ı l a r o r t a d a n k a lk m ış , o n la r ın y e r in i a la n b ü y ü k d ü n y a d in le r in in v â z v e te lk in e d ild iğ i T e o k ra s i d e v r i t e e s sü s e tm iş t ir . A y n ı z a m a n d a t a r i h v e c o ğ r a f y a b i l im le r i v e s ik a la r a d a y a n a n m ü s b e t b i l im le r h a l in i a lm a y a b a ş la m ış , i n s a n la r c a h i l l ik le r in in d e r in l iğ in i f a rk e tm iş le r , i lk d e f a o la r a k s is te m li b i r ş e k ild e b i l im a r a ş t ı r m a l a r ı n a b a ş la m ış la r d ı r .

Y u n a n i s t a n ’d a v e İ s k e n d e r iy e ’d e p e k p a r la k b i r ş e k i l d e i le r le m e y e b a ş la y a n b i lim v e b i r a r a i n k ı t a a u ğ r a m ış tı. T o to n b a r b a r l a r ı n ı n is t i lâ s ı , M o ğ o l k a v im le r in in b a t ıy a d o ğ r u a k m a la r ı , s a r s ın t ı l ı d in î t e c e d d ü t h a r e k e t l e r i v e n i h a y e t b ü y ü k v e b a â f e t i s iy a s î v e İ ç t im a î d ü z e n e p e k b ü y ü k t e s i r l e r y a p m ış t ı r . M e d e n iy e t ih t i l â f v e k a r g a ş a s a f h a s ın d a n y e n id e n k u r t u ld u ğ u z a m a n a r t ı k k ö le l ik m ü e s - s e se s i İ k t is a d î h a y a t ın te m e li o lm a k ta n ç ık m ış t ı , v e i lk k â ğ ı t f a b r ik a la r ı h a b e r l e r i t o p lu m la r a m a l e d e c e k v e iş b i r l iğ in i s a ğ la y a c a k o la n m a t b a a l a r lü z u m lu m a d d e y i s a ğ l ıy o r la r d ı . T e d r ic e n ş u v e y a b u k o n u la r d a b i l im a r a m a y a , s is te m li b i lim a r a ş t ı r m a l a r ı n a d a b a ş la n d ı .

O n a l t ın c ı y ü z y ı ld a n b u y a n a , s is te m li d ü ş ü n ü ş ü n z a r u r î n e t ic e le r i o la r a k g i tg id e a r t a n s a y ıd a o r t a y a ç ık a n i c a t l a r v e v a s ı t a l a r s a y e s in d e i n s a n l a r b i r b ir iy le d a h a k o la y te m a s e d e r e k d a h a k o la y c a m ü n a s e b e t l e r k u r m u ş l a r d ır . P e k b ü y ü k b i r s ü r a t le ç o ğ a la n b u i c a t l a r ın h e p s in in d e g a y e s i i n s a n la r a d a h a b ü y ü k b i r f a a l iy e t v e t e s i r a la n ı s a ğ la m a k , o n la r ı b i r b i r in e k a r ş ı d a h a f a y d a l ı v e y a d a h a z a r a r l ı h a le g e t i r m e k v e d a h a g e n iş b i r i ş b i r l iğ in e im k â n te m in e tm e k ti . F a k a t in s a n la r ın k a f a l a r ı b ö y le ş e y le re h a z ı r la n m ış d e ğ ild i, v e b u y ü z d e n d e y i r m in c i y ü z y ıl b a ş ın d a k i b ü y ü k f e lâ k e t l e r in s a n la r ın g ö z ü n ü a ç ıp , a k l ın ı b a ş ın a g e t i r in c e y e k a d a r , b u i c a t l a r s e l in in m e y d a n a g e t i r d iğ i y e n i ş a r t l a r ı k a r ş ı la y a b i l e c e k m a h iy e t t e a k ı l l ıc a t a s a r l a n m ış te ş e b b ü s le r y a p ılm ış o ld u ğ u p e k d e id d ia e d ilem e z . S o n d ö r t y ü z y ıl ın in s a n l ık t a r ih i , u y k u d a k i b î r m a h p u s u n h ik â y e s id i r ; k e n d is in i h a p s e d e n v e b a r ın d ı r a n b in a t u tu ş u p y a n m a y a b a ş la d ığ ı s ı r a d a , o z a v a ll ı h e m e n

tehlikeyi anlayıp ona göre davranan b ir adam ın aksine- olarak yatağı içinde kıvranıp durur ve yangının sıcaklığını ve çatırtılarını eskiden gördüğü münasebetsiz rüyalarla karıştırır.

Tarih fertlerin değil, toplum ların hayatının hikâyesi olduğuna göre tarihi ilgilendiren icatlar ister istemez insanlar arasındaki rab ıta ve m ünasebetleri kolaylaştırm ış olan icatlardır. On altıncı yüzyılda kaydedilmesi gereken başlıca yenilikler, m atbaa ve denizci puslası kullanarak okyanuslara açılan gemilerdir. Bu icatların birincisi öğrenimi, haber almayı ve umumî m ünakaşaları kolay ve yaygın b ir hale getirm iş bu alanlarda inkılâp yaratmış,, siyasî faaliyetlere temel teşkil etmiştir. İkincisi de, dünyayı tek bir dünya haline getirm iştir. Fakat hemen hemen aynı derecede önemli olan başka b ir yenilik de on üçüncü yüzyılda Moğol’ların Batıya getirdikleri top ve baru tun gittikçe daha fazla kulanılm ası ve tekâm ül etmesidir. Bunlar Baronların kalelerindeki dokunulm azlıklarını yok etmiş, surlarla çevrili şehirleri müdafaasız hale getirmiştir. İstanbul şehri top ateşiyle sukut etmiş, Meksika ile Peru da İspanyol toplarının saçtığı dehşete dayanam ayarak düşmüştür.

On yedinci yüzyıl sistemli bilim yayınlarının gelişmesine şahit olmuştur. Bu, sözünü edegeldiğimiz yenilikler kadar göze çarpan bir şey olm am akla beraber, netice itibariyle onlardan çok daha önemli yeniliklere gebe olan bir ilerlemeydi. Bu büyük ileri adımın atılm asında ön - ayak olanlardan en başta geleni, sonradan Lord Ver ulan adiyle İngiltere Lord Chancellor’u (bir nevi başmabeyin- çi) olan Sir Francis Bacon idi. Bu zat diğer b ir İngiliz olan Colchester’li deneyci feylesof Doktor G ilbert’in talebesi ve belki de sözcüsü idi. Bu ikinci Bacon da tıpkı birincisi gibi bilimde gözlem ve deney metodlarm ı yaym aya çalıştı, ve büyük b ir araştırm a teşkilâtı kurm a yolundaki hayallerini anlatm ak için The New Atalantis (Yeni

Atlantid) adiyle fikirlerle dolu yeni bir Ütopya eseri yayınladı.

Çok geçmeden, araştırm aları teşvik etmek ve bilim yayınlam ak ve mübadele etmek gayesiyle Royal Society of London (Londra Cemıyyet-i-Kıraliyyesi) ve Floransa Cemiyeti ve daha sonra da buna benzer millî bilim dernekleri kuruldu. A vrupa’nın bu bilim dernekleri yalnız sayısız icatların fışkırdığı kaynaklar olmakla kalmamış, yüzyıllardan beri insanların düşüncesini tesiri altında bulundurup alilleştiren o gülünç ilahiyat bilmini de yıkıcı tenkid- lerine hedef ittihaz etmiştir.

Ne on yedinci, ne de onsekizinci yüzyıl insanların yaşayışlarında m atbaa ve okyanus gemileri gibi derhal bir inkılâp yaratan yeniliklere şahit olmamışlarsa da bu yüzyıllarda toplanan bilgi ve bilim enerjisi on dokuzuncu yüzyılda olanca meyvelerini vermiştir. Dünya geniş bir istikşafa tâbi tu tu larak haritaya alınmış, Tasmanya, Avustralya, Yeni Zelanda dünya haritasına ilâve olunmuştur. On sekizinci yüzyılda Büyük Britanya’da mâden sanayiinde kok köm ürü kullanm aya başlanılmış ve böylece demiri daha büyük parçalar halinde dökmek ve kullanm ak müm kün olmuştur. (Daha önceleri demiri odun kömürü île eritirlerdi). Neticede makine sanayii doğmaya başlamıştır.

Cennetin ağaçları gibi bilim ağacı da daimî olarak hem tomurcuklu, hem çiçekli, hem de meyvelidir. On dokuzuncu yüzyılın başından itibaren bilim ağacı olanca meyvesini vermeye başladı. İlkin buhar ve çelik gelmiş, sonra demiryollar, büyük posta gemileri, büyük köprüler, büyük binalar, takatleri hemen hemen hudutsuz olan makineler imâl edilmiş, insanların bütün maddî ihtiyaçlarının temini müm kün olmuş, ve nihayet bunların hepsinden de harikulâde olarak elektrik biliminin gizli hâzineleri insanlığın istifadesine açılmıştır.

On altıncı yüzyıldan beriye doğru, insanlığın siyasi ve İçtimaî halini, hapsedildiği bina yandığı sırada uyku ha

l in d e b u lu n u p r ü y a g ö r e n b i r m a h p u s a b e n z e tm iş t ik . O n a l t ın c ı y ü z y ıld a in s a n l ık h â lâ o m â h u t L â tin İ m p a r a to r lu ğ u rü y a s ın ı , K a to lik K il is e s in in h im a y e s i a l t ı n d a b ir le - ş e r e k b i r K u ts a l R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n r ü y a s ın ı g ö r m e k le m e ş g u ld ü . F a k a t n a s ı l k i , m a h iy e t in i a n la y a m a d ığ ı m ız b a z ı s e b e p le r r ü y a la r ım ız a e n s a ç m a s a p a n ş e y le r k a t a r l a r s a , b u r ü y a d a d a h a b i r e V . K a r l ’ın u y k u lu s u r a t ı ve d u r m a d a n k a z m a n m id e s i y a n ın d a V III. H e n ry ile L u th e r ’- in K a to lik l iğ in b ir l iğ in i p a r ç a la d ık la r ın ı g ö r ü y o ru z . O n a l t ın c ı y ü z y ı ld a r ü y a ş a h s î m o n a r ş i e m e l le r in e d ö n d ü . B u d e v r e d e h e m e n h e m e n b ü tü n A v r u p a ’n ın t a r ih i m o n a r ş i y i k u v v e tle n d ir m e , o n u m u tla k iy e t h a l in e g e t i r m e v e n ü f u z u n u c iv a r d a k i d a h a z a y ıf b ö lg e le re y a y m a te ş e b b ü s le r in d e n , v e i lk in a r a z i s a h ip le r in in s o n r a d a d ış t ic a r e t in v e iç s a n a y i in g e lişm e s iy le , t ü c c a r ın v e p a r a l ı s ın ıf ın h ü k ü m d a r ın m ü s a d e r e v e m ü d a h a le le r in e k a r ş ı d e v a m lı m u k a v e m e t le r in d e n b a h s e d e r . B u m ü c a d e le h e r y e r d e a y n ı n e t ic e y i v e rm e z . B a z ı y e r le r d e z a f e r k i r a l ı n t a r a f ın d a k a l ı r , b a z ı y e r le r d e d e m ü lk s a h ip le r i k ı r a l ı m a ğ lû p e d e r le r . Y a ln ız b i r y e rd e k i r a l ı n k e n d i m il le t in in g ü n e ş i ve m e r k e z i h a l in e g e ld iğ in i v e b u e s n a d a s ın ı r ın ö te s in d e c e s u r b i r t ü c c a r s m ıf ım n c u m h u r iy e t id a r e s in i d e v a m e t t i r d iğ in i g ö r ü y o r u z . B u g ib i f a r k l a r b u d e v re h ü k ü m e t le r i n in 11e k a d a r m e v z ii v e t e c r ü b ı h ü k ü m e t ş e k i l le r i o ld u k la r ın ı g ö s te r ir .

B u m ill î d r a m la r ın h e p s in d e g ö r ü le n b i r s im a k i r a l ın n â z ı n d ı r . H â lâ K a to lik o la n m e m le k e tle r d e e k s e r iy a b i r r a h ip o la n b u n â z ı r , k i r a l ı n a r k a s ın d a iş g ö rm e k le b e r a b e r , k i r a l a e t t iğ i k ıy m e t l i h iz m e t le r le o n u h ü k m ü a l t ı n d a t u ta r .

B u r a d a y e r im iz m a h d u t o ld u ğ u iç in b u ç e ş it l i m ill i d r a m la r ı t a f s i lâ t iy le a n la tm a k im k â n s ız d ır . F e le m e n k ’in t ü c c a r h a lk ı P r o t e s t a n o ld u v e İ m p a r a to r V . K a r l ’ı a o ğ lu İ s p a n y a K ır a l ı I I . P h i l ip ’i b a ş ın d a n a t t ı . İ n g i l t e r e ’d e V III. H e n ry ile n â z ı n W o lse y , K ıra liç e E liz a b e th i le n â z ı n B u r- ie ig h m u t la k iy e t i d a r e s in in te m e lle r in i a t t ı l a r s a d a I. J a -

m e s ile I. C h a r le s ’m k ıs a g ö r ü ş le r i b u t a r z i d a r e n in o r t a d a n k a ld ı r ı lm a s ı s o n u c u n u d o ğ u rd u . M il le t in e i h a n e t e t m e k le s u ç l a n d ı r ı la r a k I. C h a r le s ’ın b a ş ı k e s i ld i (1649). B u o la y A v r u p a ’n ın s iy a s î d ü ş ü n c e s in d e y e n i b i r i s t ik a m e te i ş a r e t e d e r . 1660 y ı lm a d e ğ in , y â n i 12 y ı l k a d a r İ n g i l te r e c u m h u r iy e t l e id a r e e d ild i. K ir a l ık m ü e s s e s e s i P a r lâ m e n to t a r a f ın d a n g ö lg e le n e n k a r a r s ı z b i r k u v v e t h a l in i a ld ı, n i h a y e t III. G ecrrge (1760- 1820), s ü r e k l i v e k ıs m e n d e b a ş a r ı l ı g a y r e t l e r s a r f e d e r e k b u m ü e s s e s e n in ü s tü n lü ğ ü e s a s ın ı y e n id e n k u r d u . Ö te y a n d a F r a n s a k r a l ı m o n a r ş iy i t e r s in e tm e y o lu n d a A v r u p a K i r a la r ı a r a s ın d a e n f a z la b a ş a r ı k a z a n a n K ıra l o ld u . R ic h e l ie u (15 8 5 -1 6 4 2 ) v e M a z a - r in (1 6 0 2 -6 1 ) g ib i b ü y ü k n a z ı r l a r b u m e m le k e t te t a h t ı n h â k im iy e t in i s a ğ l a d ı l a r v e « B ü y ü k H ü k ü m d a r» X IV . L o u is ’ n in u z u n s a l t a n a t ı v e b ü y ü k k a b i l iy e t le r i d e b u iş e y a r d ım e tt i .

X IV . L o u is A v r u p a K r a l la r ın a ö r n e k te ş k il e tt i . B u h ü k ü m d a r b a z ı z a a f la r ı n a r a ğ m e n , m ü s te s n a k a b i l iy e t te b i r h ü k ü m d a r d ı . S iy a s î i h t i r a s l a r ın ı d iğ e r b ü t ü n i h t i r a s l a r ı n d a n ö n d e tu ta r d ı . T a k ip e t t iğ i e n e r j ik d ış s iy a s e s t m e m le k e t in i i f lâ s a s ü r ü k le d iy s e de , b u n u b u g ü n b i le h a y r a n l ığ ım ız ı c e lb e d e n b i r b ü y ü k lü k le y a p tı . İ lk h e d e f i F r a n s a d e v le t in i s a ğ la m la ş t ı r m a k v e h u d u t la r ı n ı R h e in n e h r in e v e P i r e n e D a ğ la r ın a k a d a r g e n iş le tm e k v e İ s p a n y a ’y a a i t F e le m e n k ’i F r a n s a ’y a i lh a k e tm e k ti . D a h a i le r iy e a i t e m e li d e F r a n s a K ı r a l l a n n m y e n i b i r K u ts a l R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n d a C h a r le m a g n e (K a ro lu s M a g n u s ) ’a h a le f o lm a la r ıy d ı. R ü ş v e ti h e m e n h e m e n h a r p k a d a r ö n e m li b i r d ış s i y a s e t s is te m i h a l in e g e t i rd i . İ n g i l t e r e K ır a l ı II . C h a r le s v e L e h is ta n a s i lz a d e le r s ın ı f ın ın ç o ğ u X IV . L o u is ’d e n p a r a a l ı r l a r d ı . O n u n p a r a s ı , d a h a d o ğ r u s u F r a n s a ’d a v e r g i ö d e y e n s ın ı f la r ın p a r a s ı , h e r t a r a f a s a ç ıl ı rd ı . F a k a t o n u n e n b ü y ü k m e r a k ı ih t iş a m d ı. V e r s a i l le s ( V e r s a y ) ’d a k i s a r a y ı , s a lo n la r iy le , k o r id o r la r iy le , a y n a la r iy le , t a r a ç a l a r ı , f ı s k iy e li. h a v u z la r ı v e p a r k l a r ı v e m a n z a r a la r iy le , d ü n y a n ın g ıp t a s ın ı v e h a y r a n l ığ ın ı ç e k iy o rd u .

B ü tü n d ü n y a o n u t a k l id e tm e y e b a ş la d ı . A v r u p a ’d a n e k a d a r p r e n s v e h ü k ü m d a r v a r s a , h e p s i d e p a r a l a r ı n ı n v e t e b a a l a r ın ın m ü s a a d e s i n is b e ti ı ıd e k e n d i V e r s a y ’la r ın ı i n ş a e d iy o r la r d ı . H e r t a r a f t a a s i lz a d e le r , ş a to la r ın ı y e n i ö r n e ğ e g ö re , y a y e n id e n in ş a e t t i le r , y a g e n iş le t t i le r . G ü z e l v e z e n g in k u m a ş v e d ö şe m e s a n a y i i m e y d a n a g e ld i. L ü k s m a d d e s a n a t l a r ı h e r t a r a f t a g e liş ti : S u m e r m e r in d e n h e y k e lle r , ç in i, a ğ a ç ü z e r in e y a ld ız lı te z h ip , m â d e n ü z e r in e o y m a la r , b a s k ı l ı d e r i le r , m u s ik î, r e s im , g ü z e l k i ta p b a s m a la r ı v e c il t le r , e n fe s p o r s e le n le r , n e f is ş a r a p l a r . B u a y n a l a r ın v e n e f is e ş y a la r ın a r a s ın d a , p u d r a la n m ış u z u n p e r u k a l a r t a k a n , ip e k e lb is e le r v e k ı r m ız ı r e n k te y ü k s e k ö k ç e lı p a b u ç l a r g iy e n v e e l le r in d e s ü s lü b a s to n la r b u l u n d u r a n g a r ip b i r « ç e le b ile r» s ın ı f ı v e b u n l a r d a n d a h a g a r i p o l a r a k te p e le r in e te l le t u t t u r u l m u ş s a ç la r ı k u le le r g i b i y ü k s e le n v e a la b i ld iğ in e g e n iş e te k l i ip e k v e s a t e n f i s t a n l a r g iy e n h a n ım e f e n d i le r d o la ş ıp d u r u r d u . D ü n y a n ın g ü n e ş i s a y ı la n B ü y ü k K ıra l , ı ş ığ ın ın n ü f u z e d e m e d iğ i a l ç a k y e r le r in k a r a n l ığ ı iç in d e n z a y ıf y ü z le r i , a s ık s u r a t l a r ı v e a c ı b a k ış la r iy le k e n d is in i s e y r e d e n in s a n la r ın v a r l ı ğ ın d a n h a b e r s iz , o a c a y ip k a la b a l ığ ın o r t a s ın d a b u l u n u r d u .

B u m o n a r ş i l e r v e y e n i h ü k ü m e t ş e k i l le r i d e v r in d e A lm a n m il le t i s iy a s i b a k ım d a n n i f a k h a l in d e b u l u n d u v e p e k ç o k s a y ıd a D u k a v e P r e n s s a r a y ı m u h te l i f ö lç ü le rd e V e r s a y ’d a k i ih t i ş a m ı m a y m u n c a t a k l i t e tt i . A l m a n l a r ı n , İ s v e ç l i l e r in v e B o h e m y a 'l ı la r ın g e ç ic i ü s tü n lü k le r u ğ r u n a b i r b i r l e r iy le m ü c a d e le h a l in d e b u lu n d u k la r ı O tu z Y ıl S a v a ş l a r ı (1 6 1 8 -4 8 ) y ü z y ı l m ü d d e t le A lm a n y a ’n ın e n e r j is i n i i s r a f e tt i . W e s tp h a l i a B a r ış ı (1648) n d a n s o n r a y a m a l ı b i r b o h ç a h a l in i a la n A v r u p a h a r i t a s ı n a a t f e d i le c e k b i r n a z a r O tu z Y ıl S a v a ş l a r ı ’n ın A v r u p a ’y ı n e k a d a r p a r ç a l a d ığ ın ı g ö s te r i r . O r t a y a b i r s ü r ü P re n s l ik , D u k a l ık , h ü r d e v l e t ç ık m ış t ı r v e b u n la r ın b i r k ıs m ı im p a r a t o r l u ğ a a n c a k k ıs m e n m e r b u t tu r . İsv e ç , A lm a n y a ile iy i a n la ş ıy o r d u , v e A lm a n a r a z is i o r t a s ın d a k a lm ış b a z ı a r a z i m ü s te s n a o l

m a k ü z e re , F r a n s a R h e in n e h r in e u l a ş m a k ta n ç o k u z a k tı. B u b o h ç a n ın y a m a l a n a r a s ın d a P r u s y a K ıra ll ığ ı — b u r a s ı 1701 d e k ı r a l l ık o lm u ş tu r — b i r s ı r a b a ş a r ı l ı h a r p l e r y a p a r a k d a im i ü s tü n lü ğ e y ü k s e ld i. P r u s y a K ır a l ı B ü y ü k F r ie d r ic h (1 7 4 0 -8 6 ) in d e P o ts d a m ’d a k e n d i V e r s a y ’ı v a r - dı. F r a n s a K i r a l ın ın k ü l tü r ü n e r a k ip o la n P o ts d a m s a r a y ın d a F r a n s ız c a k o n u ş u lu r , F r a n s ız la r ın e d e b î e s e r le r i o k u n u r d u .

1714 te H a n n o v e r E le k to r ’u ( İ m p a r a to r u s e ç e n p r e n s le re v e r i le n ü n v a n : s e ç m e n ) İ n g i l te r e K ıra l ı o ld u , b ö y le c e İ m p a r a to r lu ğ a k ıs m e n b a ğ l ı o la n b i r m o n a r ş i d a h a k u r u lm u ş o ld u .

V . K a r i s ü lâ le s in in A v u s tu r y a k o lu İ m p a r a to r u n v a n ı n ı m u h a f a z a e tti; İ s p a n y a k o lu İ s p a n y a ’y ı m u h a f a z a e t ti. F a k a t ş im d i g e n e b i r D o ğ u İ m p a r a to r u v a rd ı . K o n s ta n - t in o p o l i s ’in s u k u tu n d a n (1453) s o n r a M o s k o v a B ü y ü k D u k a s ı B ü y ü k İ v a n (1 4 6 2 -1 5 0 5 ) k e n d in i B iz a n t iu m (B iza n s) t a h t ı n a v â r is i lâ n e t t i v e ik i b a ş l ı B iz a n s k a r ta l ı n ı k e n d i n e a r m a o la r a k a ld ı. B u n u n t o r u n u IV . İv a n , y â n i K o r k u n ç İv a n (1533 - 84) İ m p a r a to r d e m e k o la n Ç a r ü n v a n ı- n ı a ld ı. F a k a t R u s y a ’n ın A v r u p a ’l ı l a r a u z a k b i r A s y a d e v le t i g ib i g ö r ü n m e m e y e b a ş la m a s ı a n c a k o n y e d in c i y ü z y ı l ın ik in c i y a r ı s ın d a o lm u ş tu r . Ç a r B ü y ü k P e t r o (1682- 1725) R u s y a 'y ı B a tı i ş le r in e k a r ı ş t ı r d ı . İ m p a r a to r lu ğ u iç in N e v a n e h r i ü z e r in d e P e t e r s b u r g a d iy le y e n i b i r b a ş k e n t i n ş a e tti; b u r a s ı R u s y a ’n ın A v r u p a ’y a a ç ı l a n b i r p e n c e r e si o ld u . P e tro d a P e t e r s b u r g ’d a n 18 m il u z a k t a k e n d i V e r- s a y ’ın ı k u r d u . B u n u n m im a r ı o la n F ra n s ız , s a r a y ın ın b a h ç e s in i s e t le r , h a v u z la r v e ş e lâ le le r e d o n a t ıp e t r a f ın d a b ird e p a r k ta n z im e tm e k v e s a r a y a b i r r e s im g a le r is i d e i lâ v e e tm e k s u r e t iy le b ü y ü k m o n a r ş i le r e m a h s u s ih t i ş a m a lâ m e t le r in d e n h iç b i r in i e k s ik b ı r a k m a m ış o ld u . P r u s y a ’d a o ld u ğ u g ib i R u s y a ’d a d a F r a n s ız c a s a r a y d ili h a l in i a ld ı.

A v u s tu r y a , P r u s y a v e R u s y a a r a s ın d a b i r b ü y ü k a r a z i s a h ip le r i m e m le k e ti ve lâ y ık ı ile te ş k i l â t l a n m a m ış b i r

K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ 255.

devlet olan Lehistan bulunuyordu. Bu arazi sahipleri kendi şahsi büyüklüklerine fazla bağlı oldukları için, seçtikleri k ırallara ancak itibarî bir hüküm darlık hakkı tanıyorlardı. Bu devletin kaderi Fransa’nın onu bağımsız b ir müttefik olarak m uhafaza etme yolundaki bütün gayretlerine rağmen, bu üç komşu arasında paylaşılmak oldu. İsviçre o zam anlar bir cum huriyetçi K anton’lar grubu halindeydi; Venedik bir cumhuriyetti; İtalya da A lm anya’nın çoğu gibi küçük D ukalar ve Prensler arasında paylaşılmıştı. Papa Kiliseye bağlı devletleri bir hüküm dar gibi idare ediyor ve kendisine sadakat yemini etmiş olup da sadakatlerinde sebat eden prenslerin bu yeminlerini bozm alarından korktuğu için, onlarla tebaaları arasına girmekten ve dünyaya Hıristiyan âleminin b ir birlik teşkil etmesi lâzım geldiğini hatırlatm aktan çekiniyordu. Avrup a’da m üşterek b ir siyasi fikir kalmamıştı, tam bir ayrılık ve çeşitlilik hüküm sürüyordu.

Bütün bu hüküm darlar birbirinin zararına olarak ülkelerini genişletme yolunda plânlar yapm akla meşguldüler. Her biri ,esası kom şularına tecavüzden ve tecavüzî mahiyette ittifaklar kurm aktan ibaret olan b ir «dış siyaset» takip ediyordu. Biz A vrupa’lılar bugün hâlâ, bu çok çeşitli eğemen devletler çağının son safhasında yaşam akta ve o çağın m eydana getirdiği, kin, düşmanlık ve şüphe duygularının acısını çekmekteyiz. Bu devrin tarihini şimdiki zihniyetimizle gitgide daha mânâsız ve daha sıkıcı buluyoruz. Çünkü konuları aşağı yukarı filân k iralın metresinin filân harbe nasıl sebep olduğu veya b ir nazırın başka b ir nâzın kıskanm asının filân harb i nasıl çıkardığı tarzındadır. Bu haset ve fesat hikâyeleri aklı başında bir okuyucuyu tiksindirir. Bütün bun lann yam başın- da devamlı b ir m ânası olan tek b ir olay vardır ki, o da b ir sürü devlet hudutların ın teşkil ettiği engele rağm en okuma ve düşünme itiyatlarının daha da artm ış, icatların çoğalmış olmasıdır. On sekizinci yüzyıl, devrin saraylarını ve siyasetlerini derin b ir şüphe ve tenkid duygusu ile

e le a la n b i r e d e b iy a t ın z u h u r u n a ş a h i t o ld u . V o l ta i r e ’in C a n d id e ’in d e A v r u p a d ü n y a s ın ın g id iş a t ın d a k i k a r g a ş a n ın -ve h e d e f s iz l iğ in v e rd iğ i u s a n c ın i f a d e s i v a r d ır .

ASYA’DA VE DENİZAŞIRI ÜLKELERDE AVRUPALILARIN YENİ İMPARATORLUKLARI

O r ta A v r u p a b ö y le n i f a k v e k a r g a ş a h a l in d e b u l u n u r k e n B a tı A v r u p a ’l ı a r v e b i lh a s s a F e le m e n k l i l e r , İ s k a n d i n a v y a l I l a r , İ s p a n y a ’l ı la r , P o r te k iz ’l ie r , F r a n s ız ’l a r v e İ n g i l i z ’l e r m ü c a d e le a la n l a r ın ı d ü n y a n ın d e n iz a ş ı r ı ü lk e le r in e n a k le d iy o r la r d ı . M a tb a a n ın te s ir iy le A v r u p a ’n ın s iy a s i f i k i r l e r i b ü y ü k b i r p o ta d a b i r b i r i n e k a r ı ş a r a k m a y a la n ıp o lg u n la ş m ış t ı ; f a k a t d iğ e r b ü y ü k b i r i c a t o la n e n g in d e n iz y e lk e n l i le r i d e A v r u p a ’n ın u f k u n u d e n iz le r in e n u z a k s ın ı r l a r ı n a k a d a r g e n iş le t iy o rd u .

F e l e m e n k l i l e r v e K u z e y A t l a n t ik ’li A v r u p a ’l ı l a r i lk y e r l e ş t ik le r i y a b a n c ı to p r a k l a r ı s ö m ü rg e y a p m a k iç in d e ğ il, t i c a r e t v e m a d e n c i l ik m a k s a t l a r iy le iş g a l e tm iş le rd i . İ lk sö m ü r g e c i l e r İ s p a n y o l ’l a r o ld u la r ; b u n l a r Y e n i D ü n y a ’n ın t a m a m ı ü z e r in d e h â k im iy e t h a k k ı id d ia e t t i le r . F a k a t a r a d a n ç o k g e ç m e d e n P o r te k iz ’l ie r d e p a y is te d i le r . P a p a y e n i k ı ta y ı o r a y a i lk g e le n ik i m il le t a r a s ı n d a t a k s im e tt i , — b u , R o m a ’n m d ü n y a h â k im iy e t in in so n i c r a a t ı n d a n b i r i y d i — : B re z i ly a ’y ı v e C a p e V e r d e A d a la r ın d a n 370 f e r s a h m e s a fe d e k i b i r h a t t ı n d o ğ u s u n d a k a la n h e r ş e y i P o r t e k iz ’e, g e r iy e k a la n ın h e p s in i d e İ s p a n y a ’y a v e r d i (1494). O z a m a n la r P o r t e k iz l i l e r d e G ü n e y v e D o ğ u i s t ik a m e t l e r in d e u z u n d e n iz s e f e r le r i y a p ıy o r la r d ı . 1497 d e V a sc o d e G a m a , L iz b o a (L iz b o n ) d a n h a r e k e t l e v e Ü m it B u rn u y o lu i le Z e n g ib a r ’a ( Z a n z ib a r ’a ) , o r a d a n d a H in d i s ta n ’d a k i K a l ik u t ’a g i tm iş t i . 1515 te C a v a ’d a v e M a lu k u A d a la r ı n d a P o r te k iz g e m i le r i v a r d ı v e H in d O k y a n u s u k ıy ı la

rında ve dolaylarında Portekiz’lier ticaret merkezleri kuruyorlar ve tahkim ediyorlardı. Mozambik, Goa ve Hindistan’da diğer iki küçük yer ile Çin’e Makao ve Timur Adasının bir kısmı bugün hâlâ Portekizlilere aittir.

Papa’nın A m erika’dan m ahrum bıraktığı m illetler İspanya ile Portekiz’in bu kıta üzerindeki haklarına aldırış etmediler. İngiliz’ler, D anim arkalIlar, İsveçliler ve hemen sonra da Felem enkliler Kuzey Am erika üzerinde ve Batı H indistan’ı denilen adalar üzerinde hak iddia ettikleri gibi, Papanın hiç b ir sözünden çıkm ayacak kadar Katolik sanılan Fransa Kıralı da Papanın yaptığı paylaşm aya an cak Protestan m illetler kadar riayet etti. Böylece Avrupa’ daki harp ler Am erika k ıtasına da sirayet etti.

Denizaşırı ülkeler uğrundaki bu mücadeleyi neticede İngiliz’ler kazandı. D anim arkalIlar ve İsveçliler Almany a ’daki karışık işlerle fazlaca meşgul oldukları için devamlı olarak uzaklara askeri seferler yapam adılar. «Kuzeyin Protestan Arslanı» denilen İsveç Kıralı Gustavus Adolphus ordularını Alm anya'daki harp m eydanlarında kırdırdı. Felem enkliler İsveçlilerin Am erika’daki yerlerine tevarüs ettilerse de Fransa’nın tecavüzüne uğram aktan korktukları için bu yerleri İngilizlere karşı m üdafaa etmeyi göze alam adılar. Uzak Doğu’da İm paratorluk kurma işinde rekabet İngiltere, Felemenk ve Fransa arasında, Am erika’da ise İngiltere, Fransa ve İspanya arasında cereyan ediyordu. İngiliz’ler «English Channel» dedikleri Manş Deniz sayesinde A vrupa’dan ayrı bulunm ak gibi büyük b ir üstünlükten faydalanıyorlardı. Lâtin İm paratorluğu gelenekleri onların hareketlerini köstekleyemiyordu.

Fransa daim a Avrupa işlerine fazla ehemmiyet vermiş ve on sekizinci yüzyılda İspanya’ya, İtalya’ya ve Alman kargaşasına hâkim olma hırsı yüzünden gerek Do- ğ u ’da, gerekse Batı’da genişleme fırsatlarını heba etrrAştir. On yedinci yüzyılda İngiltere’de cereyan eden dini ve si

yasi mücadeleler birçok Ingiliz’i A m erika’da kendilerine daimî b ir vatan aram aya zorlamıştı. Bu insanlar orada kök saldılar, çoğaldılar ve böylece A m erika m ücadelelerinde İngiltere’ye büyük bir üstünlük sağladılar. 1756 ve 1760 da Fransızlar K anada’yı İngiliz'lere ve onların müstemle- kecilerine kaptırdılar; b ir kaç yıl sonra da, «İngiliz Ticaret Şirketi» Hindistan yarım adasında Fransız’ları, Felem enklileri ve Portekizlileri alt etti. Babür’lerin, Eltber’lerin ve haleflerinin büyük Moğol im paratorluğu artık tam çözülme halindeydi ve bu İm paratorluğun b ir Londra ticaret şirketi tarafından mağlûp edilmesi fü tuhat tarihinin en harikulâde sayfalarından birini teşkil eder.

Af.ıl adı «East İndia Company», yâni Doğu Hindistan Kumpanyası olan bu ticaret şirketi. Kıraliçe Elizabeth devrinde kurulduğu zaman, denizlerde m acera arayan bazı kimselerin m eydana getirdikleri bir topluluktu. Fakat bunlar yavaş yavaş asker toplam ak ve gem ilerini silâhlandırmak zorunda kalmışlardı. Şimdi bu ticaret şirketi yalnız baharat, boya, çay ve m ücevherat ticareti yapm akla kalmayıp, birçok Hind prensinin arazisini ve gelirini zapte- derek Hindistan’ın m ukadderatında rol oynuyordu. O raya alı^ verişe gitmişti, halbuki eşkiyalık yapıyordu. Kendisine karşı koyacak kimse de yoktu. Bu şartla r içinde, şirketin kaptanlarının, kom utanlarının, m em urlarının ve h a ttâ küçük mem urlariyle alelâde neferlerinin Ingiltere’ye yığın yığın ganimetle dönmüş olm alarına şaşılabilir mi?

B u d e re c e b ü y ü k v e z e n g in b i r m e m le k e tle k a r ş ı l a ş a n b a ş ıb o ş i n s a n la r y a p ılm a s ı lâ z ım g e le n şe y i y a p ı lm a m a s ı ic a b e d e n ş e y d e n a y ır d e m e m e m iş le r d i r . H in d is ta n o n la r iç in g ü n ış ığ ı b i le g a r ip o la n a c a y ip b i r m e m le k e tt i ; e s m e r t e n l i o la n i n s a n la r ı b i le b a ş k a b i r ı r k t a n g ib i g ö r ü n ü y o r l a r v e s e v g i i lh a m e tm iy o r la r d ı ; e s r a r e n g iz m â b e t - l e r in d e p e k a c a y ip ib a d e t ş e k i l le r i t a tb ik e d il iy o rd u . B u g e n e r a l l e r v e m e m u r l a r I n g i l t e r e ’y e d ö n ü ş le r in d e b i r b i r l e r i n i e n a ş ı n g a s p ve z u lü m s u ç la r iy le i th a m e d in c e , İn g i l iz ’l e r h a y r e t t e k a ld ı l a r . 1774 te P a r l â m e n to ’d a n b i r ta k b ih c e

z a s ı a la n C liv e i n t i h a r e t t i . H in d i s ta n ş i r k e t in in d iğ e r b i r n ü f u z lu id a r e c is i o la n W a r r e n H a s t in g s d e i th a m e d ild iy se d e b e r a a t e t t i (1792). B u o la y la r , d ü n y a t a r ih in d e m is li g ö rü lm e m iş g a r ip ş e y le rd i . İn g iliz P a r lâ m e n to s u b i r L o n d ra t i c a r e t ş i r k e t in i k o n t r o l e d iy o r , o ş i r k e t d e İn g iliz K ir a l ın ın s a h ib i b u lu n d u ğ u b ü tü n ü lk e le r d e n ç o k d a h a b ü y ü k v e ç o k d a h a k a la b a l ık b i r İ m p a r a to r lu ğ u id a r e e d iy o rd u . İ n g i l te r e h a lk ın ın ç o ğ u n lu ğ u iç in H in d i s ta n p e k u z a k la r d a b u lu n a n , i ç e r le r in e p e k z o r n ü f u z e d ile b ile n , a c a y ip b i r m e m le k e tt i , v e o r a y a g id e n m a c e r a d ü ş k ü n ü f a k i r g e n ç le r , y ı l l a r g e ç t ik te n s o n r a ç o k z e n g in le ş m iş v e m iz a ç la r ı d a ç o k b o z u lm u ş ih t i y a r c e n t i lm e n le r o la r a k a n a v a t a n a d ö n ü y o r la r d ı . D o ğ u n u n g ü n e ş i a l t ın d a y a ş a y a n b u m ily o n la r c a e s m e r in s a n ın h a y a t l a r ın ın n e o la b ile c e ğ in i İn g iliz h a lk ın ın m u h a y y i le s i p e k id r â k e d e m e z d i v e b u y ü z d e n H in d is ta n o n u n iç in b i r e f s a n e m e m le k e ti o lm a k ta n i le r i g id e m e d i, i ş te b u s e b e p le İ n g i l iz le r in K u m p a n y a n ı n m â r i f e t l e r in i te s lf’li b i r ş e k ild e k o n t r o l e d ip f r e n le m e s i im k â n s ız d ı .

B a tı A v r u p a ’l ı l a r b ü tü n b u e fs a n e v î d e n iz a ş ır ı im p a r a to r l u k l a r ı u ğ r u n d a s a v a ş t ık la r ı s ı r a d a A s y a ’d a ik i b ü y ü k f ü t u h a t h a r e k e t i c e r e y a n e d iy o rd u . 1360 d a M o ğ o l b o y u n d u r u ğ u n d a n k u r tu lm u ş o la n Ç in y e r l i M in g s ü lâ le s in in id a r e s in d e 1644 y ı l ın a k a d a r g i t t ik ç e g e l iş e n b i r r e f a h iç in d e y a ş a m ış t ı . F a k a t b u t a r ih t e M o ğ o l ı r k ın d a n d iğ e r b i r k a v im o la n M a n ç u la r Ç in ’i y e n id e n z a p te d e r e k 1912 y ı l ın a k a d a r o n u id a r e e t t i le r . B u s ı r a d a R u s y a d a D o ğ u ’y a d o ğ r u g e n iş l iy o r v e d ü n y a i ş le r in d e sö z s a h ib i b ü y ü k b i r d e v le t h a l in i a lıy o rd u . N e t a m a m e n D o ğ u ’lu , n e d e ta m a m e n B a t ı ’lı o la n E sk i D ü n y a ’n ın b u e s k i b ü y ü k d e v le t in in d a h a d a g e liş ip k u v v e t b u lm a s ı in s a n l ığ ın m u k a d d e r a t ı b a k ım ın d a n s o n d e re c e ö n e m li b i r o la y d ır . R u s y a ’n ın b ü y ü m e s in in b a ş l ıc a s e b e b i, K a z a h la r v e y a K a z a k l a r d e n ile n H ır i s t iy a n d in in d e n b i r i s te p k a v m in in z u h u r u d u r . B u n la r B a t ı ’n ın ik i f e o d a l z i r a a t m e m le k e ti o la n L e h is ta n v e M a c a r i s t a n ’la D o ğ u ’d a k i T a t a r ’l a r a r a s ı n d a b i r

m ania gibi dikilmişlerdir. Doğu Avrupa’nın gayrımedeni kısmını temsil eden Kazaklar, birçok bakım lardan on dokuzuncu yüzyıl ortalarında Kuzey Am erika’nın aynı durum da bulunan Batı kısmını hatırlatırlar. Rusya’nın başından defetmek istediği ne kadar sabıkalı, âsi serf, din nifakçısı, hırsız, serseri, kaatil veya zulme lâyık görülen mâsum varsa hepsi Güney Steplerine iltica ediyor, orada kendilerine yeni b ir hayat kurm ak için fark gözetmeden Lehliler’e, Rus’lara ve T atar’lara karşı savaşıyorlardı. Hiç şüphe yok ki, bu Kazak karışım ında Doğu’dan kaçıp gelme T atar’lar da yer almışlardır. Bu sınır halkı aşağı yukarı İskoçya’nm yayla klanlarının İngiliz hüküm eti ta rafından alaylar haline getirilmesi gibi yavaş yavaş Rus İm paratorluğu hizmetine alınmıştır. Kendilerine Asya’da yeni topraklar verilen Kazak'lar esasen zayıflayan göçebe Moğol’la ra karşı ilkin Türkistan’da sonra da Sibirya’da tâ Am ur nehri kıyılarına kadar kalkan vazifesi görm üşlerdir.

On yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda Moğol enerjisinin zayıflamasını izah etmek pek güçtür. Cengiz ve Ti- m urlenk devirlerinden henüz iki - üç yüzyıl geçmeden Orta Asya halkı dünyaya hükmeden b ir durum dan büyük b ir siyasi aciz haline düştü. İklim değişmeleri, misli görülmemiş veba âfetleri, m alarya nevinden hastalıklar .dünya ta rih i ölçüsünde nazara alındığı zam an m uvakkat b ir gerileme olabileceği düşünülen Orta Asya milletlerinin bu gerileyişinde rol oynamış olabilirler. Bazı bilginlere göre Çin’den yayılan Budizm telkinleri de Moğol’ların cengâverliğini yum uşatm ıştır. Her ne olursa olsun, on altıncı yüzyılda MopoI asıllı T atar’lar ve Türk’ler artık Batı’ya doğru ak ın lar yapıp yayılmak söyle dursun, aksine kendileri istilâya uğraviü boyunduruğa giriyorlar, Batı’dan Hıristiyan Rusya. Doğu’dan da Çin tarafından geri püskürtülüyorlardı.

Bütün on vedinci yüzyıl boyunca K azak’la r Avrupa Rusya’sından Doğu’ya doğru yayılmışlar, ziraate elveriş

li buldukları Jıer yere yerleşmişler, Türkm en’lerin hâlâ kuvvetli ve faal bulundukları Güneye karşı da seyyar bir serhat gibi kaleler ve karakollar kurm uşlardır. Kuzey - doğuda ise Pasifik O kyanusu’na varıncaya kadar Rusya kendine bir hudut tanımamıştır...

AMERİKA İSTİKLÂL HARBİ

Velhasıl onsekizinci yüzyılın üçüncü çeyreğinde istikrardan m ahrum bir halde ve nifak içinde bulunan A vrupa’da artık birliği sağlayacak m üşterek bir siyasî ve dinî fikir yoktu; bununla beraber, m atbaalarda basılan kitap ve harita ların insanların muhayyilelerini kam çılam ası ve Okyanuslara açılan gemiler sayesinde aynı A vrupalIlar dünyanın bütün sahillerini gelişigüzel ve teşkilâtsız bir şekilde de olsa cebren işgal edebiliyorlardı. Plânsız olarak yapılan bu hum m alı teşebbüslerin başarı ile sonuçlanm asının sebebi A vrupalIların insanlığın diğer kısmı kar- nüfusu olan yeni Amerika kıtası A vrupalılar tarafından is- şısmda geçici ve hemen hemen daim a tesadüfi b ir üstünlüğe sahip olmalarıydı. Bu suretle boş denilecek kadar az kân edildiği gibi Güney Afrika, Avustralya ve Yeni Zelanda da A vrupa’dan gelebilecek insanların yerleşebileceği yerler olarak tespit edildi.

Colombus’u A m erika’ya ve Vasco da Gam a’yı Hindistan ’a sevkeden âmil tâ başlangıçtan beri denizcileri her ta rafa şevketmiş olan âmildi, yâni ticaretti. Fakat zaten kalabalık ve müreffeh olan Doğu’ya giden A vrupa’lıların hedefi, oralarda ticaretle para kazandıktan sonra memleketlerine dönerek o parayı harcam ak olduğu halde Amerika’ya giden A vrupa’lılar istihsal faaliyetleri pek az olan insan topluluklariyle karşılaştıkları için oraya yerleşip altın ve gümüş aram ak hevesine kapıldılar. Bu kıymetli m â

denler bilhassa İspanya Am erika’sında bulunuyordu. AvrupalIlar A m erika'ya sadece silâhlı tüccarlar olarak değil, mâden istikşafçısı ve tabiî servetler arayıcısı olarak, sonra da büyük ölçüde ziraat yapm ak üzere gidiyorlardı. Kuzeyde de kürk arıyorlardı. M âdenler ve ziraat, Avrupacıların bu işlerle uğraştıkları yerler civarına yerleşmelerini gerektiriyordu. Bu durum onları oralarda kendilerine daimî olarak kalacakları b irer yuva yapm aya zorladı. Nihayet on yedine; yüzyıl başlarında dinî takibattan kaçan İngiliz Püriten’leri (Puritans) New-England (Yeni İngiltere) 'a geldikleri, on sekizinci yüzyılda Oglenthorpe borçtan m ahkûm İngilizleri hapishanelerden çıkarıp Geor- g ia’ya sürdüğü, ve on sekizinci yüzyıl sonunda Felemenk’- liler yetimleri Ümit Burnuna gönderdikleri zaman, Avru- p a ’lılar artık A vrupa’dan kendilerine yeni bir yurtta yeni b ir yuva kurm ak üzere çıkmaya başladılar. On dokuzuncu yüzyılda ve bilhassa buharlı gemilerin icat edilmesinden sonra. A vrupalIların Am erika ve A vustralya’nın boş topraklarına akışları uzunca bir müddet için büyük ölçüde bir hicret mahiyeti kesbetti.

Böylece denizaşırı bir ülkede, orada daimi surette otu rup gelişen insan toplulukları teşekkül etti. Ve Avrupa kültürü de evvelce m eydana gelmiş olduğu topraklardan çok daha geniş alanlara nakledildi. Hazır b ir medeniyeti bu yeni ülkelere getiren bu yeni insan toplulukları gelişigüzel ve farkına varılm adan büyüdüler. Avrupa devletleri bu yeni toplulukların teşekkülünü tahm in etmemiş oldukları için o»iara yapılacak muamele hakkında da bir fikirleri yoktu. Bu sebeple, onların kendilerini ayrı toplum hayatları olan topluluklar addetmeye başlam aları üzerinden hayli zam an geçtiği halde A vrupa’nın siyaset adam ları ve n âzırlan bu yeni ülkeleri hâlâ b ir nevi söm ürge addetmeye devam ediyorlardı. Bu yeni devletler Am erika kıtasının tâ içerilerine yayılıp artık eski milletlerinin denizden yapabileceği her türlü baskının menzilin

d e n ç ık t ık la r ı h a ld e A v r u p a ’l ı l a r o n la r ı h â lâ h u k u k a n a n a v a t a n l a r ı n a b a ğ l ı t e b a a l a r s a y m a ğ a d e v a m e d iy o r la rd ı .

U n u tu lm a m a l ıd ı r k i, b ü tü n b u d e n iz a ş ı r ı ü lk e le r le o la n i r t i b a t y a ln ız y e lk e n l i g e m i le r le s a ğ la n ıy o r d u , k a r a d a d a e n s ü r a t l i n a k i l v a s ı ta s ı h â lâ a t t ı , v e b u y ü z d e n b i r k a r a d e v le t in in s iy a s i v a h d e t i a t l a y a p ı la n m ü n a k a le le r in v e r d iğ i im k â n la r l a s ın ı r la n ıy o r d u .

O n se k iiz ı ıc i y ü z y ıl ın ü ç ü n c ü ç e y re ğ i s o n u n d a K u z ey A m e r ik a ’n ın k u z e y k ıs m ın ın ü ç te ik is i İ n g i l t e r e ’y e a i t t i . F r a n s a A m e r ik a ’d a n v a z g e ç m iş t i . P o r te k iz 'e a i t o la n B re z i ly a v e F r a n s ız ’la r ın , İn g i l iz ’le r in , D a n i m a r k a l I l a r ı n ve F e le m e n k l i l e r in e lin d e b u lu n a n b i r , ik i k ü ç ü k a d a m ü s t e s n a o lm a k ü z e re , F lo r id a , L o u is ia n a , C a l i f o r n ia v e b ü t ü n G ü n e y A m e r ik a İ s p a n y o l 'la r ın d ı . D e n iz a ş ı r ı m il le t le r i s ı r f y e lk e n l i g e m i le r in s a ğ la y a b ild iğ i im k â n la r l a t e k b i r s iy a s î to p lu lu k h a l in d e m u h a f a z a e tm e n in k a a b i l o la m a y a c a ğ ın ı i lk o l a r a k i s p a t e d e n le r M a in e e y â le t i ile O n ta r io G ö lü g ü n e y in d e k i İn g i liz k o lo n ile r i o ld u .

B u İn g i liz k o lo n ile r i g e r e k m e n ş e le r i , g e r e k k a r a k t e r le r i b a k ım ın d a n ç o k k a r ış ık t ı la r . İn g i l iz ’le r le m e s k û n y e r le r b u lu n d u ğ u g ib i F ra n s ız , İ s v e ç ’li v e F e le m e n k l i l e r l e m e s k û n b ö lg e le r d e v a r d ı . M a r y la n d ’d a İn g i liz k a to l ik le r i , N e w -E n g la n d (Y e n i İ n g i l te r e ) d e a ş ı r ı İn g i l iz P r o t e s t a n ’l a r ı v a r d ı , v e Y e n i İ n g i l t e r e l i l e r t o p r a k l a r ın ı k e n d i le r i iş le d ik le r i v e k ö le k u l la n a n la r ı t a k b ih e t t ik le r i h a ld e V i r g in ia ’ dakd v e g ü n e y d e k i İn g i l iz ’l e r b ü y ü k ö lç ü d e y a p t ık l a r ı zı- r a a t t e d ı ş a r ıd a n g e ti r i lm iş b ü y ü k s a y ıd a k ö le k u l la n ıy o r la r d ı . B u d e v le t le r in i r t i b a t ı n ı v e d o la y ıs iy le b i r l ik le r in i » a ğ la y a c a k t a b i î m ü n a k a le v e m u v a s a la im k â n la r ı d a m e v c u t d e ğ ild i. B ir d e v le t te n d iğ e r in e g i tm e k A t la n t iğ i a ş m a k k a d a r z a h m e t l i v e m a s r a f l ı b i r y o lc u lu k g e r e k t i r i y o r d u . F a k a t A m e r ik a l ı İn g i l iz ’le r in a r a l a r ı n d a b i r le ş m e le r in e e n g e l o la n m e n ş e f a r k l a r ı t a b i a t ş a r t l a n g ib i e n g e l l e r L o n d r a ’d a k i İn g i l iz h ü k ü m e t in in h o d b in l iğ i v e a k ı ls ız c a , d a v r a n ı ş l a r ı n e t ic e s in d e o r t a d a n k a lk t ı . B u İn g i- lizkiC. d e v e rg i v e r iy o r la r , f a k a t v e r d ik le r i v e r g i l e r in k u l

l a n ı lm a s ı b a h s in d e sö z s a h ib i b u lu n m u y o r la r d ı ; t i c a r e t le r i d e İ n g i l t e r e ’n in m e n f a a t l e r in e f e d a e d il iy o rd u . In g i liz h ü k ü m e t i , V i r g in ia ’l ı l a r ın i t i r a z l a r ı n a r a ğ m e n , ç o k k â r l ı b i r iş o la n k ö le t i c a r e t in i d e v a m e t t i r iy o r d u . V i r g in ia ’l ı l a r h e r n e k a d a r z e n c i k ö le le r i m u h a f a z a e tm e k v e k u l la n m a k i s t iy o r la r s a d a g i t t ik ç e ç o ğ a la n ip t id a î b i r k a v im t a r a f ın d a n i s t i l â e d ilm e d u r u m u n a d ü ş m e k te n d e k o r k u y o r la r d ı .

O s ı r a la r d a İ n g i l te r e d a h a s ık ı b i r m o n a r ş i id a r e s in e d o ğ r u yo l a l ıy o r v e K ıra l III . G e o rg e (17 6 0 -1 8 2 0 ) ’u n in a t ç ıl ığ ı a n a v a ta n l a k o lo n i id a r e le r i a r a s ın d a k i m ü c a d e le n in ş id d e tle n m e s in e s e b e p o lu y o rd u .

B u ih t i lâ f , İn g i liz h ü k ü m e t in in A m e r ik a ’Iı t ü c c a r l a r ın z a r a r ın a o la r a k D o ğ u H in d is ta n K u m p a n y a s ın ı h im a y e e d e n b i r k a n u n ç ık a r m a s ı ü z e r in e b ü s b ü tü n a le v le n d i . H in d i s ta n ’d a n b u y e n i k a n u n u n i c a p l a r ın a v e ş a r t l a r ın a g ö re i th a l e d ile n ü ç g e m i y ü k ü ç a y , B o s to n l im a n ın d a y e r l i k ıy a f e t in e g i r m iş g e n ç le r t a r a f ın d a n d e n iz e d ö k ü ld ü (1773). S a v a ş ise 1775 te , İn g iliz h ü k ü m e t in in B o s to n y a k ın la r ın d a k i L e x in g to n ’d a ik i A m e r ik a ’lı ş e f i t e v k i f e tm e y e te ş e b b ü s e tm e s iy le b a ş la d ı , i lk s i lâ h ı L e x in g to n ’d a İn g i l iz ’l e r p a tla ttı- , i lk s a v a ş d a C o n c o rd ’d a o ld u .

B ö y lec e A m e r ik a İ s t ik lâ l H a r b i b a ş la m ış o ld u v e b i r y ı l m ü d d e t le k o lo n i d e v le t le r i a n a v a ta n l a o la n b a ğ la r ın ı k o p a r m a y ı h iç a r z u e tm e z g ö r ü n d ü le r . N ih a y e t 1776 y ılı o r t a l a r ın d a â s i le r in to p la d ığ ı b i r K o n g re , İ s t ik lâ l B e y a n n a m e s i ’n i n e ş r e t t i le r . O d e v i r s ö m ü r g e c i le r in in b i r ç o ğ u g ib i, F r a n s ız ’l a r a k a r ş ı y a p ı la n s a v a ş l a r d a a s k e r l ik ö ğ r e n m iş o la n G e o rg e W a s h in g to n b a ş k o m u ta n se ç ild i. 1777 de, K a n a d a y o lu ile N e w -Y o rk ’a u la ş m a k i s te y e n B u rg o y n e a d ın d a b i r İn g iliz g e n e r a l i F r e e m a n ’s F a r m m e v k i in d e m a ğ lû p e d ild i v e S a r a to g a ’d a te s lim o lm a y a m e c b u r k a ld ı . A y n ı y ı l F r a n s a ile İ s p a n y a d a İ n g i l t e r e ’y e k a r ş ı h a r b a ç a r a k o n u n d e n iz m ü n a k a le y o l la r ın ı b ü y ü k ö lç ü d e te h l ik e y e d ü ş ü r d ü le r . 1781 d e g e n e r a l C o rn w a l lis k o m u ta s ın d a k i ik in c i b i r İn g iliz o r d u s u V i r g in ia ’d a k i Y o rk to w n y a r ım a d a s ın d a s ık ı ş t ı r ı l a r a k te s l im o lm a y a m e c b u r e d ild i. 1783 te

K I S A D Ü N Y A T A R İ H Î 265.

P a r i s ’te s u lh a k te d i ld i v e M a in e ’d e n G e o r g ia ’y a k a d a r olan. O n Ü ç K o lo n i b a ğ ım s ız v e e g e m e n d e v le t le r d e n k u ru lu , b i r b i r l ik h a l in i a ld ı. V e b ö y le c e A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i m e y d a n a g e lm iş o ld u . K a n a d a is e İn g iliz b a y ra ğ ın a ^ s a d ık k a ld ı .

B ir K o n fe d e ra s y o n te ş k i l e d e n b u d e v le t le r d ö r t y ı l m ü d d e t le p e k z a y ıf b i r m e r k e z î id a r e y e t â b i o ld u k la r ın d a n , e n in d e s o n u n d a b i r b i r i n d e n a y r ı l a r a k b i r ta k ım b a ğ ım s ız c e m a a t le r te ş k i l e d e c e ğ e b e n z e d ile r . F a k a t b i r y a n d a n In g i l iz ’le r in d ü ş m a n lığ ı , ö te y a n d a n d a F r a n s ız ’l a r ı n t e c a v ü z k â r a n e t a v ı r l a r ı , a y r ı lm a n ın y a r a t a c a ğ ı te h l ik e le r i A m e r ik a l ı l a r a g ö s te rd i . 1788 d e h a z ı r la n ıp k a b u l e d ile n b i r a n a y a s a , b ü y ü k y e tk i l e r s a h ib i b i r b a ş k a n ın r i y a s e t e tt iğ i ç o k d a h a t e s i r l i b i r f e d e r a s y o n h ü k ü m e t i te s is e t t ik te n b a ş k a z a y ı f o la n m ill î b i r l ik d u y g u s u d a 1812 d e İn g i l iz ’l e r e k a r ş ı y a p ı la n ik in c i b i r h a r p le k u v v e t le n d ir i ld i . B u n u n la b e r a b e r A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i ’n in k a p la d ığ ı a la n o k a d a r g e n iş v e b u d e v le t le r in m e n f a a t l e r i b i r b i r i n d e n o k a d a r f a r k l ıy d ı k i, o d e v r in m a h d u t m ü n a k a le im k â n la r ı d a g ö z ö n ü n d e t u tu l a r a k , B ir l ik ’in b i r z a m a n m e se le s i o ld u ğ u z a n n e d il iy o r d u . U z a k b ö lg e le r in A v r u p a ö lç ü s ü n d e d e v le t le r h a l in d e p a r ç a la n m a s ın ın s a d e c e s e n a tö r le r iy le K o n g re ü y e le r in in W a s h in g to n ’a g e lm e le r i , u z u n , y o r u c u v e p e k d e e m in o lm a y a n b i r s e y a h a t i g e r e k t i r iy o r ; v e m ü ş te r e k b i r e ğ it im , e d e b iy a t v e f ik i r y a y m a y o lu n d a k i g a y r e t l e r h e m e n h e m e n a l t e d ile m e z g ü ç lü k le r le k a r ş ı la ş ıy o rd u . F a k a t d ü n y a d a g e r ç e k le ş t i r i le n i le r le m e le r A m e r i k a l ı l a r ı n b i r b i r i n d e n a y r ı lm a la r ın ı ö n le y e c e k ti . N e h i r le r d e iş le y e n b u h a r l ı g e m ile r , d e m iry o l v e te lg r a f , B i r le ş ik D e v le t le r i p a r ç a la n m a k t a n k u r t a r d ı v e o d a ğ ın ık A m e r ik a h a lk ın ı b u g ü n k ü b ü y ü k m il le t le r in î lk i h a l in e g e ti rd i .

Y irm i ik i y ıl s o n r a d a A m e r ik a ’d a k i İ s p a n y o l m ü s te m le k e le r i O n Ü ç le r ’in a ç t ığ ı ç ığ ı r a u y a r a k A v r u p a ile o lan- b a ğ la r ın ı k o p a r a c a k t ı . F a k a t b u m ü s te m le k e le r k ı t a n ın h e r t a r a f ın a d a ğ ılm ış v e b ü y ü k s ı r a d a ğ la r , ç ö lle r , o r m a n la r v e P o r t e k iz l i l e r e a i t B re z i ly a g ib i e n g e l le r y ü z ü n d e n b i r

.266 K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ

b i r in d e n a y r ı d ü ş m ü ş o ld u k la r ın d a n , a r a l a r ı n d a b ı r i ik k u r m a y ı b a ş a r a m a d ı l a r . B ö y lece , b a ş la n g ıç ta a r a l a r ı n d a s a v a ş m a y a v e i h t i l â l l e r ç ık a r m a y a p e k h e v e s l i b i r s ü r ü c u m h u r iy e t te ş k il e t t i le r .

B re z i ly a is e m u k a d d e r o la n a y r ı l ığ a d o ğ r u b a ş k a b i r y o l t â k ip e tt i . 1807 d e N a p o ly o n id a r e s in d e k i F r a n s ız o r d u la r ı a n a v a ta n P o r te k iz ’i i ş g a l e tm iş , k ı r a l B re z i ly a ’y a k a ç m ış t ı . O z a m a n d a n i t i b a r e n v e b i r b i r in d e n a y r ı l ın c a y a k a d a r , B re z ily a , P o r te k iz ’e t â b i o lm a k ta n z iy a d e P o r te k iz B re z i ly a ’y a t â b i o ld u . 1822 d e B re z i ly a k e n d is in i P o r te k iz k i r a l ı n ın o ğ lu I. P e d ro id a r e s in d e a ,y rı b i r İ m p a r a to r lu k o l a r a k i lâ n e tt i . F a k a t Y e n i D ü n y a h iç b i r z a m a n m o n a r ş iy e p e k t a r a f t a r o lm a d ı. 1899 d a B re z i ly a İ m p a r a to r u g ü z e l g ü z e l g e m iy e b in d i r i l e r e k A v r u p a 'y a g ö n d e r i ld i v e B i r le ş ik B re z ily a D e v le t le r i d iğ e r A m e r ik a c u m h u r iy e t l e r i n e a y a k u y d u r d u .

F R A N S IZ İH T İL Â L İ V E F R A N S A ’D A M O N A R Ş İN İN İH Y A S I

İn g i l te r e , A m e r ik a ’d a k i O n Ü ç K o lo n i’s in i h e n ü z k a y b e tm iş t i k i , B ü y ü k F r a n s ız M o n a r ş i ’s in d e p a ,tla k v e r e n d e r i n b i r iç t im a i v e s iy a s î s a r s ın t ı , y e r y ü z ü n d e k i s iy a s î t e r t ip le r in e s a s i t ib a r iy le z e v a le m a h k û m ş e y le r o ld u ğ u n u A v r u p a ’h l a r a u n u ta m a y a c a k la r ı b i r t a r z d a h a t ı r l a t t ı .

F r a n s ız M o n a r ş is in in A v r u p a ’d a k i ş a h s i m o n a r ş i le r in ■en b a ş a r ı l ı s ı o ld u ğ u n u v e b i r b i r i n e r a k ip b i r s ü r ü k ü ç ü k m o n a r ş i iç in g ıp ta i le b a k ı la n b i r ö r n e k te ş k il e t t iğ in i s ö y le m iş t ik . F a k a t b u p a r la k id a r e a d a le ts iz l iğ e d a y a n d ığ ı iç in b i r f a c ia i le s o n a e rd i. E v e t, o p a r la k v e m ü te c a v iz b i r i d a r e y d i , f a k a t a y n ı z a m a n d a h .a lk m h a y a t ın ı v e ö z ü n ü i s r a f e d e n b i r id a re y d i . K a n u n la r r u h b a n v e a s i lz a d e le r s ın ı f la r ı m v e r g id e n m u a f t u t t u k l a r ı iç in d e v le t in b ü tü n y ü k ü o r

t a v e a l t t a b a k a l a r ın o m u z la r ın a y ü k s e n iy o r d u . K ö y lü le r v e r g id e n e z i l iy o r , o r t a s ın ı f l a r a s i lz a d e le r in k ü ç ü k d ü ş ü r ü c ü t a h a k k ü m ü a l t ı n d a b u n a l ıy o r la r d ı .

1787 d e F r a n s ız m n o a r ş is i m a l i i f lâ s la k a r ş ı la ş ın c a g e l i r l e r in y e te r s iz l iğ in d e n v e g id e r le r in f a z la l ığ ın d a n d o ğ a n g ü ç lü k le r h a k k ın d a i s t iş a r e d e b u lu n m a k ü z e r e m e m le k e t t e k i m u h te l i f s ın ı f la r ın te m s i lc i le r in i d â v e t e tm e k z o r u n d a k a ld ı . 1789 d a a s i lz a d e g â n , r u h b a n v e h a lk s ın ı f la r ın ın te m s i lc i le r in d e n m e y d a n a g e le n v e a ş a ğ ı y u k a r ı İn g i liz P a r lâ m e n to s u n u n b a ş la n g ıç ta k i ş e k l in e m u a d i l o la n E ta t s - G e n e r a u x M e c lis i V e r s a i l le s ( V e r s a y ) ’d a t o p la n t ıy a ç a ğ ı r ı ld ı . B u m e c lis 1610 d a n b e r i to p la n m a m ış t ı , ç ü n k ü o t a r i h te n b e r i F r a n s a m u tla k iy e t le id a r e e d ilm iş ti . Ş im d i h a lk u z u n z a m a n d a n b e r i m a y a la n a n m e m n u n iy e ts iz l iğ in i i f a d e e tm e y e im k â n b u lu y o r d u . V e T ie rs E ta t (T iy e rz e ta ) d e n i le n h a lk s ın ı f ın ın m e c lis e h â k im o lm a k is te m e s i ü z e r i n e ü ç s ın ı f a r a s ı n d a h e m e n k a v g a l a r b a ş la d ı . H a lk s ın ıf ı b u m ü c a d e le d e n m u z a f f a k ç ık t ığ ı iç in d e m e c lis b i r M illî M e c lis h a l in i a ld ı. M illi M e c lis , İn g iliz P a r lâ m e n to s u n u n K ır a l ı k o n t r o l e tm e s i g ib i. F r a n s a K ira l ın ı k o n t r o lü a l t ın a a lm a y a a ç ık ç a k a r a r v e rd i. K ıra l X V I. L o u is m ü c a d e le y e k a r a r v e r e r e k t a ş r a d a n a s k e r î b i r l i k l e r g e t i r t t i . B u n u n ü z e r in e , P a r i s v e b ü tü n F r a n s a i s y a n e tti .

M u t la k iy e t id a r e s in in d ü ş m e s i p e k ç a b u k o ld u . O k a s v e t l i B a s t i l le h a p is h a n e s in in P a r is h a lk ı t a r a f ın d a n z a p te - d i lm e s i ü z e r in e a y a k la n m a ç a b u c a k b ü tü n F r a n s a ’y a s i r a y e t e t t i . D o ğ u v e k u z e y - b a t ı v i lâ y e t le r in d e b u lu n a n , a s i l z a d e le r e a i t b i r ç o k ş a to la r k ö y lü le r t a r a f ın d a n y a k ıld ı , t a p u s e n e t l e r i ih t im a m la t a h r ip e d ild i, s a h ip le r i d e y a ö ld ü r ü ld ü , y a o r a la r d a n k o v u ld u . O e sk i v e s o y s u z la ş m ış a r i s to k r a t l a r s ın ı f ı b i r a y iç in d e ç ö k ü v e rd i . B e lli b a ş l ı p r e n s le r in v e K ır a l iç e n in n e d im e le r in in b i r ç o ğ u y a b a n c ı m e m le k e tle re k a ç t ı la r . P a ris 'te* v e d iğ e r b ü y ü k ş e h i r le r in ç o ğ u n d a m u v a k k a t h ü k ü m e t l e r k u r u ld u v e h e r ş e h i r d e K ıra l k u v v e t l e r in e k a r ş ı k o y m a k la v a z ife l i G a r d e N a tio - n a le (M illî M u h a f ız ) k ı t a l a r ı a d iy le y e n i a s k e r î b i r l i k l e r

teşkil edileli. Millî Meclis, yeni b ir siyasî ve İçtimaî düzen yaratm ak durum unda bulundu.

Millî Meclis’în bu vazifesi, onun için güç b ir im tihan teşkil etti. Millî Meclis muafiyetleri, serfliği, yâni, köleliği, aristokratik ünvan ve im tiyazları lâğvetmek suretiyle m utlakiyet rejim inin başlıca adaletsizliklerini ortadan kaldırdı ve Paris’te m eşrutî b ir m onarşi idaresi kurm ak istedi. Kıral Versailles sarayını ve onun debdebeli hayatını terkederek Paris’teki Tuileries sarayında oturm aya başladı.

Millî Meclis iki yıl müddetle, modernleştirilmiş ve tesirli b ir hüküm et vasıtasiyle işleri yoluna koyacak gibi göründü. Yaptığı işlerin birçoğu tecrübe m ahiyetinde ve sonradan bozulması gerekmiş olan şeyler olmakla beraber birçokları da yerinde ve bugün hâlâ devam etmekte bulunan eserlerdi. Millî Meclis Ceza K anununu tâdil etti, işkence, keyfî hapis, din mezheplerine intisaptan dolayı takibata uğram a gibi şeyleri ortadan kaldırdı. Fransa’nın Normandiya ve Burgonya gibi eski vilâyetleri yerine D epartm anlar denilen seksen idarî bölge ihdas edildi. Orduda en yüksek rütbelere kadar yükselebilme hakkı her sınıf halka tanındı. Çok mükemmel ve basit b ir m ahkeme teşkilâtı kuruldu, fakat hâkim lerin kısa devreler için ve halk tarafından seçilmesi bu mahkemeler için çok zararlı oldu. Çünkü bu sistemde halk b ir nevi istinaf m ahkemesi heyeti rolü oynuyor, hâkim ler tıpkı Millî Meclis üyeleri gibi halkın hoşuna gidecek şekilde k a ra rla r vermek zorunda kalıyordu. Kilisenin pek çok olan emlâkî de m üsadere edilerek devletin idaresine verildi; eğitim veya hayır işleriyle meşgul olmayan din müesseseleri lâğvedildi ve ruhban sınıfının m aaşlarının millet hâzinesinden ödenmesine k a ra r verildi. Bu, haddizatında pek kötü b ir sey değildi, çünkü yüksek rütbeli rahipler, zengin oldukları halde, küçük rütbeliler ekseriya pek az para alırlardı. Fakat rahiplerin ve piskoposların tâyinlerinin de seçimle yapılmasına başlanıldı. Bu olay, Roma Kilisesinin dü

ş ü n ü ş t a r z ın a e s a s ta n a y k ı r ı o la n b i r ş e y d i, ç ü n k ü b u K ilis e y e g ö re , y e tk i le r , a ş a ğ ıd a n y u k a r ıy a d e ğ il , y u k a r ıd a n a ş a ğ ıy a , y â n i P a p a v e K a r d in a l le r t a r a f ın d a n v e r i l i r d i . F ilh a k ik a , M illî M e c lis , F r a n s a ’d a K ilis e y i d o k t r in b a k ım ın d a n o lm a s a b ile , t e ş k i l â t b a k ım ın d a n p r o t e s ta n l a ş t ı r m a k is t iy o rd u . Ş im d i h e r t a r a f t a M illî M e c lis t a r a f ın d a n n a s - b e d ilm iş r a h ip le r l e , R o m a ’y a s a d ık k a la n r a h ip l e r a r a s ı n d a m ü c a d e le le r o lu y o r , i h t i l â f l a r ç ık ıy o rd u .

F r a n s a ’d a k i b u m e ş r u t î k ı r a l l ık te c rü b e s i , K ı r a l l a K ı- r a l i ç e n in m e m le k e t d ış ın d a k i a r i s to k r a t v e m o n a r ş i t a r a f - ta r l a r iy l e i ş b ir l iğ i e d e re k , g i r i ş t ik le r i b i r t e ş e b b ü s ü z e r in e1791 d e b i r d e n b i r e s o n a e rd i. Y a b a n c ı o r d u la r , d o ğ u s ın ı r ı n d a y ığ m a k y a p m ış la r d ı v e b i r H a z i r a n g e c e s i, K ıra l ve K ıra l iç e ç o c u k la r iy le b i r l ik te y a b a n c ı l a r a v e m ü lte c i a s i l z a d e le r e i l t i h a k e tm e k ü z e r e g iz lic e T u il le r ie s s a r a y ın d a n a y r ı ld ı la r . F a k a t , V a r e n n e s ’d e y a k a l a n a r a k P a r i s ’te g e t i r i l d i le r . B u n u n ü z e r in e , b ü t ü n F r a n s a ’y ı b i r C u m h u r iy e t id a r e s i a r z u s u s a rd ı , c u m h u r iy e t i lâ n e d ilm e s iy le b e r a b e r , A v u s tu r y a v e P r u s y a ile h a r p b a ş la d ı , K ıra l m il le t in e i h a n e t e tm e s u ç u ile y a r g ı l a n d ı v e e v v e lc e İ n g i l iz le r in v e r m iş o ld u ğ u m is â le u y u la r a k 1793 y ılı O c a k a y ın d a id a m e d ild i.

B u h â d is e le r ü z e r in e F r a n s ız m il le t in in t a r ih in d e g a r ip b i r s a f h a b a ş la d ı . H e r t a r a f t a F r a n s a ’y a v e c u m h u r iy e t i d a r e s in e k a r ş ı h e y e c a n l ı t a k d i r h is l e r i m e y d a n a g e ld i. M e m le k e t iç in d e v e d ış ın d a c u m h u r iy e t id a r e s in i b a l t a la y a b i l e c e k h e r ş e y i y o k e tm e k lâ z ım d ı, i ç e r id e K ıra l t a r a f t a r l a r ı v e h e r ş e k i ld e k i s a d a k a t s i z l ik h a r e k e t l e r i e z ile c e k , d ı ş a r ı d a is e F r a n s ız C u m h u r iy e t i ih t i l â lc i l e r in k o r u y u c u s u v e y a r d ım c ıs ı o la c a k t ı . B ü tü n A v r u p a ’n ın v e b ü t ü n d ü n y a n ın i l le c u m h u r iy e tç i o lm a s ı lâ z ım d ı. F r a n s ız g e n ç l iğ i a k ın a k ın c u m h u r iy e t o r d u l a r ı n a k o ş tu ; b u g ü n b i le ş a r a p g ib i in s a n ın k a n ın ı k ı z ı ş t ı r a n v e L a M a rs e i l la is e (L a m a rs e y y e z ) d e n ile n y e n i v e h a r ik u l â d e b i r m ill î ş a r k ı b ü t ü n m e m le k e te y a y ıld ı . B u ş a r k ın ın , F r a n s ız s ü n g ü le r in in v e ş e v k le k u l la n ı la n t o p la r ın k a r ş ı s ın d a y a b a n c ı o r d u l a r r i c a t e t t i le r .

1792 y ılı s o n a e rm e d e n , F r a n s ız o r d u la r ı X IV . L o u is ’n i n e n p a r la k f ü t u h a t ı n d a n ç o k d a h a u z a k l a r a e r iş m iş le r d i v e h e r t a r a f t a y a b a n c ı t o p r a k l a r d a b u lu n u y o r la r d ı . B r ü k s e l ’e g i r m iş le r , S a v o ie ’y i i s t i l â e tm iş le r , M a in z ’a a k ın l a r y a p m ış la r , F e le m e n k ’te n S c h e ld t ’i a lm ış la r d ı . F a k a t b u s ı r a - d a , F r a n s ız h ü k ü m e t i a k ı l s ız c a b i r iş e tt i . K ı r a l L o u is ’n in id a m e d ilm e s i ü z e r in e F r a n s ız t e m s i lc i le r in in İ n g i l t e r e ’d e n s ın ı r d ış ı e d ilm e le r in e ç o k s in i r le n e n P a r i s h ü k ü m e t i , İ n g i l t e r e ’ye h a r p a ç t ı . B u , a k ı l s ız c a b i r i ş t i , ç ü n k ü h e r n e k a d a r İh t i lâ l , F r a n s a ’y a z e v k le s a v a ş a n y e n i b i r p iy a d e s ı n ı f ı v e a r i s to k r a t s u b a y la r ın e l in d e n v e f a a l iy e t in i k ö s te k le y e n e n g e l le r d e n k u r tu lm u ş b i r to p ç u s ın ıf ı k a z a n d ır m ış id iy s e d e , b a h r iy e s ın ı f ın d a z a p tu r a p t ı y o k e tm iş t i; İn g i- l iz le r ise d e n iz le rd e m u t la k s u r e t t e h â k im d i le r . B a ş la n g ıç ta , İ n g i l t e r e ’d e F r a n s a ih t i lâ l in e k a r ş ı b ü y ü k b i r s e m p a t i b e s le n m iş o lm a s ın a r a ğ m e n , F r a n s a ’n ın b u t a h r i k i b ü t ü n İ n g i l t e r e ’y i o n a k a r ş ı b i r le ş t i r d i .

S o n r a k i y ı l l a r d a F r a n s a ’n ın A v r u p a K o a l is y o n u n a k a r ş ı y a p m ış o ld u ğ u m ü c a d e le y i b u r a d a ta f s i l e d e m e y iz . Ş u k a d a r ın ı sö y liy e l im k i, F r a n s a , A v u s tu r y a l I la r ı k e s in o l a r a k B e lç ik a ’d a n s ü r ü p ç ık a r d ı v e F e le m e n k ’i b i r c u m h u r iy e t h a l in e g e t i rd i . T e x e l’d e h a r e k e ts iz k a la n F e le m e n k d o n a n m a s ı t o p la r ın ı k u l la n m a k s ız ın b i r a v u ç s ü v a r iy e te s l im o ld u . F r a n s ız la r ın İ t a ly a 'd a i le r le m e le r i b i r m ü d d e t iç in d u r d u ise d e , 1796 d a N a p o le o n B o n a p a r te a d ın d a y e n i b i r g e n e r a l , p e jm ü r d e k ıy a f e t l i v e a ç c u m h u r iy e t o r d u l a r ın ı P ie m o n te , M a n tu a v e V e r o n a ’y a m u z a f f e r a n e u l a ş tırd ı . C. F. A tk in s o n , E n c y lo p a e d ia B r i ta n n ic a ( İn g iliz A n s ik lo p e d is i ) ’y a y a z d ığ ı « F ra n s rz İ h t i lâ l S a v a ş la r ı» m a k a le s in d e şö y le d e r ;

« M ü tte f ik le r i e n f a z la h a y r e t e d ü ş ü r e n şey ; c u m h u r i y e tç i le r in s a y ıs ı v e s a v le t le r iy d i . B u d e v ş irm e o r d u la r ı h iç b i r ş e y d u r d u r a m ıy o r d u . O r d u d a ç a d ı r d iy e b i r şe y y o k tu , ç ü n k ü p a r a y o k tu ; ç a d ı r o ls a d a t a ş ıy a c a k k a d a r ç o k s a y ıd a a r a b a b u lm a k im k â n s ız d ı . Z a te n b u o r d u n u n ç a d ı r a ih t iy a c ı d a y o k tu , ç ü n k ü p r o fe s y o n e l o r d u la r d a a s

k e r le r in to p y e k û n f i r a r e tm e le r in » s e b e b o la b ile c e k r a h a t s ız l ık la r a 1793-94 a s k e r le r i se v e se v e k a t l a n ıy o r la r d ı . O z a m a n a k a d a r i ş i t i lm e d ik b i r s a y ıd a k a la b a l ık o la n b u o r d u la r ın ik m a l v e ia ş e m a lz e m e s in in n a k l iy e k o l la r ı i le t a ş ın m a s ı im k â n s ız d ı . B u s u r e t le ç o k g e ç m e d e n F r a n s ız la r g i t t ik le r i y e r le r d e b u ld u k la r ı ile g e ç in m e y e a l ı ş t ı la r . B öylec e 1793 y ılı m o d e r n h a r p s is te m in in d o ğ u ş u n a ş a h i t o ld u . S a v a ş la r d a ih t iy a t l ı m a n e v r a la r ın , k ü ç ü k m e s le k o r d u la r ın ın , ç a d ı r l a r ın v e t a m o la r a k v e r i le n y iy e c e k t a y ı n la r ın ın v e m ü n a k a ş a la r ın y e r in i h a r e k e t l e r d e s ü r ’a t, m ille t in o la n c a g ü c ü n ü n k u l la n ı lm a s ı , ç a d ı r s ız o r d u g â h , m ü s a d e re v e ş id d e t g ib i e s a s l a r a ld ı. E sk i u s u ld e a z t e h l ik e y e g i r e r e k a z k a z a n m a z ih n iy e ti y e n i u s u ld e ise , v e r i l e n b i r k a r a r ı n i c a p l a r ın a g ö re h a r e k e t e tm e z ih n iy e t i h â k im d i..»

i s t i l â e t t ik le r i y e r le r i y a ğ m a e tm e y e m i, y o k s a k u r t a r m a y a m ı g e ld ik le r in i p e k b i le m e y e n b u p e jm ü r d e , f a k a t h e y e c a n l ı a s k e r le r , M a r s e i l la i s e ’i sö y le y e sö y le y e F r a n s a a d ın a s a v a ş ıp d u r u r l a r k e n , P a r i s ’te k i c u m h u r iy e tç i l ik h e y e c a n ı k e n d i k e n d in i şo k d a h a a z ş e r e f l i i ş le r d e h a r c a m a k l a m e ş g u ld ü . î h t i l â l h a r e k e t i ş im d i R o b e s p ie r r e a d ın d a m u ta a s s ıp b i r l id e r in e lin d e y d i. B u a d a m h a k k ın d a b i r h ü k ü m v e rm e k g ü ç tü r ; v ü c u tç a b iç im s iz , y a r a d ı l ı ş ta n p ıs ır ık , f a k a t a y n ı z a m a n d a k e n d in i b e ğ e n m iş , h a r i s b i r in s a n d ı . O n d a ik t i d a r a u la ş m a k iç in e n g e r e k l i o la n b i r h a s s a , y â n i im a n v a rd ı . C u m h u r iy e t i k u r t a r m a y ı a k l ın a k o y a n R o b e s p ie r r e , b u iş i y a ln ız k e n d is in in y a p a b i le c e ğ in e in a n ıy o r d u . O n a g ö re , i ş b a ş ın d a k a lm a k , c u m h u r iy e t i k u r t a r m a k d e m e k ti . İ h t i lâ l r u h u n u a n la ş ı l a n K ir a l ın id a m ı v e t a r a f t a r l a r ı n ı n k a t l i a m ı d o ğ u r m u ş tu . H e r t a r a f t a a y a k l a n m a la r o lu y o rd u . B a tıd a k i V e n d e e b ö lg e s in d e h a lk a s k e r to p la n m a s ın a v e K a to lik r u h b a n ın m a l la r ın ın m ü s a d e r e e d ilm e s in e k a r ş ı i s y a n e tti ; g ü n e y d e k i L y o n v e M a r s i ly a şe h i r le r i d e b a ş k a ld ı r m ış , T o u lo n l im a n ı d a b i r k ıs ım İn g iliz - İ s p a n y o l k ı ta l a r ın ı ş e h r e k a b u l e tm iş t i . B u h a l l e ri b e r t a r a f e tm e n in e n iy i ç a r e s i d e k ı r a l iy e tç i l e r i ö ld ü r m e y e d e v a m e tm e k g ib i g ö r ü n d ü .

İ h t i lâ l m a h k e m e s in in iş e k o y u lm a s iy le b e r a b e r , sis^ te m li b i r k a t l i a m d a b a ş la d ı . G u i l lo t in e (g iy o tin ) d e n ile n id a m c ih a z ın ın ic a d ı d a im d a d a y e tiş t i . K ıra liç e ö ld ü r ü l

d ü , R o b e s p ie r r e ’in m u h a l i f le r in d e n ç o ğ u ö ld ü rü ld ü , A l la h ı i n k â r e d e n le r ö ld ü rü ld ü . G ü n le rc e v e h a f t a l a r c a b u c e h e n n e m m a k in e s i g i tg id e a r t a n b i r h ız la b a ş u ç u r d u . R o b e s- p i e r r e id a r e s i g ö r ü n ü ş e g ö re k a n la y a ş ıy o r d u , h e m d e , a f y o n t i r y a k i le r in in g i tg id e d a h a f a z la a fy o n is te m e le r i g ib i, g i t t ik ç e d a h a ç o k k a n la .

N ih a y e t 1794 y a z ın d a R o b e s p ie r r e ’in k e n d is i d e , ik t i d a r d a n d ü ş ü r ü le r e k g iy o tin le ö ld ü r ü ld ü . O n u n y e r in i D i- r e c to i r e ( d i r e k tu v a r ) d e n ile n b e ş k iş i l ik b i r h e y e t a ld ı. B u "heyet, b e ş y ıl b o y u n c a d ı ş a r ıy a k a r ş ı s a v u n m a iş in i y ü r ü t tü , a y n ı z a m a n d a iç e r id e F r a n s ız la r ı b i r l ik h a l in d e t u t m a y a m u v a f f a k o ld u . B u h e y e t in id a r e s i b u s e r t d e ğ iş m e l e r d e v r in d e g a r ip b i r a r a s a f h a te ş k i l e d e r . D i r e k tu v a r , "her şe y i b u ld u ğ u g ib i k a b u l e tt i . İ h t i l â l in p r o p a g a n d a g a y 1 r e t i , F r a n s ız o r d u la r ın ı F e le m e n k ’e, B e lç ik a ’y a , İ sv iç re 'y e , G ü n e y A lm a n y a ’y a v e K u z e y İ t a ly a ’y a g ö tü r d ü . H e r t a r a f t a k ı r a l l a r k o v u lu y o r , c u m h u r iy e t id a r e le r i k u r u lu y o r d u . F a k a t , D i r e k tu v a r i d a r e s in in a n la d ığ ı t a r z d a k i ih t i l â l p r o p a g a n d a s ı , k u r t a r ı l a n m il le t le r in h â z in e le r in in y a ğ m a e d il e r e k F r a n s a ’n ın m a l î s ık ın t ı l a r ın ın g id e r i lm e s in e ta h s is e d i lm e le r in e m â n i o lm u y o rd u . B ö y lece , F r a n s ız o r d u la r ın ın v e r d iğ i s a v a ş l a r g i t t ik ç e k u t s a l h ü r r i y e t s a v a ş la r ı o lm a k t a n ç ık ıp , e sk i r e j im in te c a v ü z h a r p le r in e b e n z e r o ld u l a r . F r a n s a ’n ın B ü y ü k M o n a r ş i g e le n e k le r i a r a s ın d a n t e r l e t m e y e e n a z m e y y a l o ld u ğ u g e le n e k ; d ış s iy a s e t g e le n e ğ iy d i. B u s iy a s e t, s a n k i h iç ih t i lâ l o lm a m ış g ib i, D i r e k tu v a r d e v r in d e d e a y n ı ş id d e tle d e v a m e d iy o rd u .

B u s ı r a d a g e r e k F r a n s a , g e r e k s e d ü n y a iç in b i r tfl1 iris iz lik e s e r i o la r a k , F r a n s a ’n ın b u m il l i h o d b in liğ in i e n h a d s e k l in d e ş a h s ın d a te m s i l e d e n b i r a d a m z u h u r e tt i . B u a d a m , o n y ıl m ü d d e t le m e m le k e tin e s a n v e ş e r e f s a ğ la d ık t a n s o n r a o n a n ih a î m a ğ lû b iy e t in z il le t in i d e t a t t ı r d ı . B u « .d am , D i r e k tu v a r o r d u la r ım İ t a l y a ’d a se v k v e id a r e e tm iş

o la n N a p o le o n B o n a p a r te ’d a n b a ş k a s ı d e ğ ild i. N a p o le o n , D i r e k tu v a r i d a r e s in in d e v a m e tt iğ i b e ş y ı l z a r f ın d a y ü k s e l m e k iç in t a s a r ı l a r k u r m u ş , ç a l ış m ış tı . N ite k im , te d r ic e n ik t id a r ın e n y ü k s e k k a d e m e s in e u la ş t ı . Ç o k d a r k a f a l ı b i r in s a n o lm a k la b e r a b e r , ç o k d a e n e r j ik v e ö n ü n e ç ık a n e n g e lle r i m e r h a m e ts iz c e y o k e d e c e k m iz a ç ta id i. S iy a s î h a y a t ın a m ü f r i t b i r R o b e s p ie r r e ’c i o la r a k b a ş la m ış t ı . İ lk i le r i a d ım ın ı b ö y le attı-, f a k a t o s ı r a la r d a A v r u p a ’n ın b ü n y e s in e t e s i r e d e n y e n i k u v v e t l e r in f a r k ın d a d e ğ ild i. S iy a s î h ü ly a la r ı o n u g e ç k a lm ış v e g ö s te r iş l i b i r h a m le i le B a tı îm p a r a t o r l u ğ u ’n u d i r i l tm e k g ib i im k â n s ız b i r teşeb b ü se... ş e v k e tt i . K u ts a l R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n so n k a l ın t ı l a r ım y o k e d e re k , m e rk e z i P a r i s ’te b u lu n a c a k b i r y e n is in i k u r m a y ı d e n e d i . V iy a n a ’d a k i İ m p a r a to r , K u ts a l R o m a İ m p a r a to r u o lm a k ta n ç ık ıp , s a d e c e A v u s tu r y a İ m p a r a to r u o ld u . N a p o le o n , A v u s tu r y a ’lı b i r p r e n s e s le e v le n m e k ü z e r e k a r ı s ın ı b o şa d ı .

1799 d a b i lf i i l F r a n s a h ü k ü m d a r ı v e B a ş K o n s ü l (P re - m ie r C o n su l) o la n N a p o le o n 1804 te d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Ş a r lm a n y 'ı (K a ro lu s M a g n u s ’u ) t a k l id e d e r e k k e n d in i F r a n s a İ m p a r a to r u i lâ n e tt i . P a r i s ’te v e P a p a t a r a f ın d a n t a ç la n d ı r ı ld ıy s a d a , e v v e lc e Ş a r lm a n y ’m d a y a p t ığ ı g ib i, ta c ı P a p a ’d a n a l a r a k k e n d i e lle r iy le b a ş ın a g e ç ird i.

N a p o le o n , b i r k a ç y ı l m ü d d e t le z a f e r d e n z a f e r e k o ş tu . İ ta ly a i le I s p a n y a ’n ın ç o ğ u n u z a p te t t i . P r u s y a ile A v u s tu r y a ’y ı y e n d i v e A v r u p a ’n ın R u s y a b a t ı s ın d a k a la n k ıs m ın ı h ü k m ü a l t ı n a a ld ı. F a k a t h iç b i r z a m a n İn g i l iz le r in e lin d e b u lu n a n d e n iz h â k im iy e t in i o n l a r d a n a la m a d ığ ı g ib i, d o n a n m a la r ı d a T r a f a lg a r ’d a İn g iliz A m ir a l i N e lso n t a r a f ı n d a n b ü y ü k b i r b o z g u n a u ğ r a t ı ld ı (1805). 1808 d e İ s p a n y a , N a p o le o n 'a k a r ş ı a y a k la n d ı v e W e l l in g to n k o m u ta s ın d a k i b i r İn g i liz o rd u s u , F r a n s ız o r d u la r ın ı y a v a ş y a v a ş k u z e y e d o ğ r u s ü r e r e k , İ s p a n y a y a r ım a d a s ın d a n d ı ş a r ıy a u ğ r a t t ı . 1811 d e Ç a r A le k s a n d ile ih t i l â f a d ü ş e n N a p o le o n , 1812 d e

600.000 k iş i l ik k a r m a b i r o r d u ile R u s y a ’y ı i s t i l â e t t iy s e d e , R u s 'la r v e R u s y a ’n ın k ış ı b u o r d u y u m a ğ lû p v e b ü y ü k ö lç ü d e im h a e tt i . B u s e f e r o n a k a r ş ı A lm a n y a a y a k la n d ı , İsv e ç d e o n a k a r ş ı d ö n d ü . F r a n s ız o r d u la r ı y e n i le re k g e r iy e p ü s k ü r tü ld ü v e N a p o le o n d a F o n ta in e b le a u ’d a t a h t t a n f e r a g a t e t t i (18X4). E lb e A d a s ın a s ü r ü le n s a b ık i m p a r a to r , so n b i r te ş e b b ü s te b u lu n m a k ü z e r e F r a n s a ’y a d ö n d ü , f a k a t m ü t te f ik İn g iliz , B e lç ik a v e P r u s y a o r d u la r ı t a r a f ın d a n 1815 te W a te r lo o ’d a b o z g u n a u ğ r a t ı ld ı , v e 1821 y ı l ın d a S a in t H e le n a a d a s ın d a İn g i l iz le r in e lin d e e s a r e t te ö ld ü .

Fransız ihtilâlinden kalm a ordular, israf edilmiş, tüketilmişti. Büyük badirenin darm adağın ettiği eski durum u mümkün olduğu kadar ihya etmek maksadiyle m uzaffer m üttefikler V iyana’da bir kongre akdettiler ve mecalsiz kalan Avrupa milletleri kırk seneye yakın b ir zam an bir nevi barış halinde yaşadılar.

AVRUPA’DA NAPOLfiON'UN DÜŞÜŞÜNÜ TAKİBEDEN KARARSIZ BARIŞ DEVRESİ

B e llib a ş lı ik i s e b e p b u d e v r e n in t a m m â n a s iy le İç tim a î v e m il l e t l e r a r a s ı b i r b a r ı ş d e v r e s i o lm a s ın a e n g e l o lm u ş , 1814 v e 1871 y ı l l a n a r a s ın d a k i h a r p le r e y o l a ç m ış t ır . B u s e b e p le r in ilk i, b a z ı A v r u p a s a r a y l a r ın ın h a k s ız im ti y a z la r ı y e n id e n te s is v e d ü ş ü n m e , y a z m a v e ö ğ re tm e h ü r r iy e t l e r in i t a h d id e tm e s e v d a s ın d a o lm a la r ıy d ı . İk in c i se b e p d e , d ip lo m a t la r ın V iy a n a ’d a ç iz m iş o ld u k la r ı h u d u t la rd ı .

M o n a r ş i le r in e sk i ş a r t l a r a d ö n m e te m a y ü l le r i i lk o la r a k b i lh a s s a İ s p a n y a ’d a a ç ığ a v u r u ld u . B u m e m le k e tte e n g iz is y o n b ile ih y a e d ild i. 1808 d e N a p o le o n k a r d e ş i J o s e p h ’i İ s p a n y a t a h t ı n a o tu r tu n c a , A t la n t ik ö te s in d e k i İ s p a n y a m ü s te m le k e le r i B ir le ş ik D e v le t le r ’in v e rd iğ i m is â le u y a r a k ,

Büyük Avrupa Devletler Sistemi’ne karşı ayaklanm ışlardı. Güney Am erika’nın George W ashington’u General Bo- livar’dı. İspanya bu ayaklanm ayı bastırm aktan âciz olduğu için mücadele tıpkı Amerika İstiklâl Savaşı gibi sürüp gitti. Nihayet Avusturya, Avrupa hüküm darlarının M ukaddes İttifak ruhu ile Ispanya’ya yardım etmelerini teklif etti. Buna A vrupa’da ilkin İngiltere itiraz etti, fakat m onarşinin ihyası yolundaki bu teşebbüsü kesin olarak meneden Birleşik Devletler Cum hurbaşkanı Monroe’nun sert müdahalesi oldu. Bu zat, A vrupa’nın Batı Yarımküresi işlerine her hangi bir müdahalesini b ir tecavüz hareketi sayacağını haber verdi. Böylece, A m erikalı olmayan devletlerin Amerika işlerine karışmaması esasını vazeden ve Büyük Devletleri yüz yıla yakın bir zaman Am erika’nın dışında tu tan ve yeni İspanyol A*ıerika’sı devletlerinin m ukadderatlarını bizzat tâyin etmelerini müm kün kılan Monroe Doktrini m eydana geldi:

Fakat İspanya monarşisi, müstemlekelerini kaybettiyse de, hiç olmazsa Avrupa Konseyi denilen büyük devletlerin himayesinde A vrupa’da istediği gibi hareket etti. Ispanya’da baş gösteren b ir halk ayaklanm ası bir Avrupa kongresi tarafından vazifelendirilen Fransız ordusu ta ra fından bastırıldı. Gene o sıralarda, A vusturya da Napoli isyanını bastırıyordu.

1824 te XVIII. Louis’nin ölmesiyle, yerine X. Charles geçti. Bu hüküm dar, basın ve üniversite hürriyetlerini kaldırm aya ve m utlakivet idaresi kurm aya koyuldu. 1789 da şatoları yakılan ve m alları m üsadere edilen asilzadelere bin m ilyar frank tazm inat verilmesini sağlıyan b ir kanun çıkarıldı. Paris halkı eski rejimin bu şekilde canlanışına karşı 1830 da ayaklandı ve kıralı tahttan indirerek, onun yerine Terör devrinde idam edilen Orleans Dukası Phi- lippe’in oğlu Louis Philippe’i geçirdi. Bu isyanın İngiltere (arafından açıktan açığa tasvibedilmesi ve Almanya ve A vusturya’daki kuvvetli hürriyet cereyanları karşısında Avrupa’nın diğer monarşileri bir müdahalede bulunam a

d ı la r . N e tic e i t ib a r iy le F r a n s a , g e n e b i r m o n a r ş i id i. L o u is P h il ip p e d e n ile n a d a m , o n s e k iz y ıl m ü d d e t le (1830-48) F r a n s a ’n ın m e ş r u t î k ı r a l ı o lm a k ta d e v a m e tti .

V iy a n a K o n g re s i ile a k te d i le n s u lh , m o n a r ş i s t l e r in i r t ic a h a r e k e t l e r i y ü z ü n d e n iş te b ö y le s a r s ı n t ı l a r g e ç ird i. V iy a n a ’d a d ip lo m a t la r ın ç iz d iğ i g a y r î m a n t ık i h u d u t la r d a n i le r i g e le n g e r g in l ik , g i t t ik ç e a r t a r a k in s a n l ığ ın b a r ış ı iç in te h l ik e l i b i r h a l a ld ı. B a ş k a b a ş k a d i l le r k o n u ş a n v e d o la - y ıs iy le b a ş k a b a ş k a e d e b iy a t l a r o k u y a n , b a ş k a b a ş k a z ih n iy e t l e r i o la n m il le t le r in i ş l e r in i id a r e e tm e k so n d e re c e g ü ç tü r , h e le b u f a r k l a r b i r d e d in i h t i l â f l a r ı y ü z ü n d e n b ü s b ü t ü n a r tm ış o lu r s a . Y a ln ız m ü ş te r e k s a v u n m a m e n f a a t le r i o la n İ s v iç re d a ğ l ı la r ı g ib i, a y r ı a y r ı d i l le rd e v e a y r ı a y r ı d in le r d e k i b a z ı in s a n to p lu lu k la r ı , s ık ı b i r ş e k ild e b i r b i r in e b a ğ la n a b i l i r l e r . K a ld ı k i, İ s v iç re 'd e b ile b u g ib i i n s a n to p lu lu k la r ı e n i le r i b i r m u h ta r iy e t t e n f a y d a l a n m a k ta d ı r l a r . M a k e d o n y a ’d a o ld u ğ u g ib i, h a lk y a m a l ı b o h ç a g ib i, p a r ç a p a r ç a k ö y le re v e b ö lg e le re a y r ı ld ığ ı z a m a n k a n to n s is te m i k e s in b i r z a r u r e t h a l in i a l ı r . H a l b ö y le ik e n , V iy a n a K o n g re s in d e ç iz i le n A v r u p a h a r i t a s ı n a b a k ıld ığ ın - «la, s a n ı l ı r k i , b u h a r i t a , m a h a l l î h a lk l a r ı ç ile d e n ç ık a r m a k iç in b u ş e k ild e ç iz i lm iş t ir .

B u k o n g re , h iç lü z u m u y o k k e n F e le m e n k c u m h u r iy e t i n i o r t a d a n k a ld ı r m ış , P r o te s ta n F e le m e n k l i l e r i , K a to lik m e z h e b in d e n o la n v e F r a n s ız c a k o n u ş a n e sk i İ s p a n y a (A v u s tu r y a ) ' F e le m e n k l i l e r i ile b i r le ş t i r m iş v e b ö y le c e H o ll a n d a d e v le t in i m e y d a n a g e t i r m iş t i r . Y a ln ız k a d im V e n e d ik c u m h u r iy e t in i d e ğ il, M ila n o ’y a k a d a r o la n b ü tü n k u z e y İ t a ly a ’y ı d a A lm a n c a k o n u ş a n A v u s tu r y a l I l a r a d e v r e t m iş t i r . F r a n s ız c a k o n u ş a n S a v o ia ’y ı b a z ı İ ta ly a n a r a z is iy le b i r l e ş t i r e r e k d e S a r d in y a k ı r a l l ığ ın ı ih y a e tm iş t ir . A lm a n , M a c a r , Ç e k o s lo v a k , Y u g o s la v , R u m e n v e K o n g re y i m ü te a k ip d a İ t a ly a n g ib i b i r b i r in i t u tm a z m il l iy e t u n s u r l a r ın d a n m e y d a n a g e lm iş v e h e r a n p a t l a m a y a h a z ı r b i r k a r ı ş ım m a n z a r a s ı a r z e d e n A v u s tu r y a v e M a c a r is ta n , A v u s tu r y a ’n ın 1772 v e 1795 te P o lo n y a ’d a n a ld ığ ı t o p r a k l a r ın r e s

men tanınm asiyle büsbütün imkânsız bir devlet haline gelmiştir. Katolik mezhebinden ve ruhça cum huriyetçi olan Leh milletinin çoğu, Ortodoks mezhebinden olan Çar’m daha az medeni olan idaresine devredilmiş, önemli bir kısmı da Protestan Prusya’ya verilmiştir. Ç ar’ın bam başka bir millet olan Fin'lerden aldığı topraklar tanınmış, birbirine hiç benzemiyen Norveç ve İsveç milletleri tek b ir kiralın idaresinde birleştirilm iştir. Görüleceği üzere, Prusya, bilhassa tehlikeli b ir kargaşa içinde bırakılmış, Prusya ve Avusturya, b ir sürü küçük devletler ihtiva eden Cermen Konfederasyonunun kısmen içinde, kısmen dışında b ırakılmışlardır. Danim arka kıralı Holstein’deki bazı Cermen dilli toprak lan dolayısiyle Cermen Konfederasyonuna g irmiş, Lüksemburg da hüküm darlannın aynı zam anda Felemenk kıralı olmasına ve .halkının bir çoğunun da Fransızca konuşm asına rağm en, bu Konfederasyona ithal edilmiştir.

Bütün bu işler yapılırken, gözönünde tutulm am ış olan bir gerçek vardı ki, o da Almanca konuşan ve düşünceleri Alman edebiyatına dayanan, İtalyanca konuşan ve düşünceleri İtalyan edebiyatına' dayanan ve Leh dili konuşup düşünceleri Leh edebiyatına dayanan insanların kendi işlerini kendi dilleriyle idare ettikleri zaman, daha mesut, daha ümitli ve insanlığın geriye kalan kısmı için daha az tehlikeli olacakları idi. O devir Alman halk şarkılarının en yaygınlarından birinin, Alman dilinin konuşulduğu her yerin Alman vatanı olduğunu söylemesine şaşılabilir mi?

F r a n s ız c a k o n u ş a n v e F r a n s a ’d a k i ih t i l â l in h a r e k e te g e t i r d iğ i B e lç ik a , F e le m e n k k ı r a l l ığ ın a i lh a k e d ilm iş o lm a s ın a k a r ş ı 1830 y ı l ın d a i s y a n e tt i . B u m e m le k e tin b i r c u m h u r iy e t id a r e s in e k a v u ş m a s ı v e y a F r a n s a t a r a f ın d a n i lh a k e d ilm e s i ih t im a l le r in d e n ü r k e n b ü y ü k d e v le t le r , B e lç ik a 'd a k i d u r u m u y a t ı ş t ı r m a ş i t a b e d e r e k b u m e m le k e te b i r h ü k ü m d a r v e r d i l e r (S a c h s -C o b u rg -G o th a h a n e d a n ın d a n I. L e o p o ld ) . 1830 d a İ ta ly a v e A lm a n y a ’d a t e s ir s iz a y a k la n

m a la r , P o lo n y a ’n ın R u s id a r e s in d e k i k ıs m ın d a ise ç o k d a h a c id d i b i r i s y a n o ld u . 1825 t e Ç a r A le k s a n d r ’m y e r in e g e ç m iş o la n Ç a r I. N ik o la ’y a k a r ş ı V a r ş o v a ’d a k u r u l a n b i r c u m h u r iy e t h ü k ü m e t i b i r y ıl k a d a r m u a m m e r o ld u k ta n s o n r a , b ü y ü k b i r ş id d e t ve z u lü m le o r t a d a n k a ld ı r ı ld ı . L eh d i lin i k o n u ş m a k y a s a k e d ild i, d e v le t d in i o la r a k K a to lik m e z h e b in in y e r in e O r to d o k s m e z h e b i k o n u ld u .

1821 y ı l ın d a Y u n a n l ı l a r , T ü r k ’le re b a ş k a ld ı r a r a k a l t ı y ıl m ü d d e t le ü m its iz c e s a v a ş t ı la r . A v r u p a h ü k ü m e t le r i b u h a le s e y irc i k a ld ı l a r . N ih a y e t A v r u p a h ü r r iy e t s e e v r l e r i b u h a r e k e ts iz l iğ i p r o te s to e t t i le r . B u n u n ü z e r in e , A v r u p a ’n ın b ü tü n m e m le k e t le r in d e n b i r ta k ım g ö n ü l lü le r â s i le r e k ıp ı l d ı l a r v e n ih a y e t İn g i l te r e , F r a n s a v e R u s y a d a m ü ş te r e k e n h a r e k e te g e ç t i le r . 1827 d e T ü r k d o n a n m a s ı N a v a r in ’d e in - g i l iz le r v e F r a n s ı z la r t a r a f ın d a n ta h r ib e d i ld i , Ç a r d a T ü r k iy e 'y i i s t i lâ e t t i . 1829 E d irn e M u a h e d e s iy le , Y u n a n is ta n b a ğ ım s ız i lâ n e d ild i, f a k a t e sk i c u m h u r iy e t g e le n e k le r i . le a v d e t e tm e s in e m ü s a a d e e d ilm iy e re k , b a ş ın a O tto a d ın d a B a v y e r a ’lı b i r C e rm e n p r e n s i g e t i r i ld i . Ş im d i R o m a n y a o la n T u n a v i lâ y e t le r in e ve ş im d ik i Y u g o s la v y a ’n ın b i r k ıs m ı o la n S ı r b i s t a n ’a H ır i s t iy a n v a l i l e r g e t i r i ld i . B u n a r a ğ m e n , T ü r k ’le r in b u t o p r a k l a r d a n ta m a m e n ç ık a r ı lm a l a n iç in ç o k k a n a k a c a k t ı d a h a .

T A T B İK İ B İL İM İN G E L İŞ M E S İ

O n y e d in c i ve o n s e k iz in c i y ü z y ı l l a r d a v e o n d o k u z u n c u y ü z y ıl b a ş ın d a A v r u p a ’d a B ü y ü k D e v le t le r in v e h ü k ü m d a r l a r ın i h t i l â f l a n s ü r ü p g id e r , 1648 W e s tp h a l i a A n d la ş - m a s ı ’n ın m e y d a n a g e t i r d iğ i y a m a l ı b o h ç a n ın y e r in i , 1815 V iy a n a K o n g re s i ’n i ıı m e y d a n a g e t i r d iğ i y a m a l ı b o h ç a a i ı r v e b ü y ü k y e lk e n g e m i le r i A v r u p a 'n ın te s i r in i d ü n y a n ın h e r t a r a f ın a y a y a r k e n , A v r u p a 'd a v e A v r u p a l ı l a ş m ış n ıe ın -

l e k e t le r d e b i l im d e v a m lı o l a r a k a r t ı y o r v e i n s a n la r ın ü z e r in d e y a ş a d ık la r ı d ü n y a h a k k ın d a k i f ik i r l e r i d u r m a d a n d a h a v ü z u h lu b i r h a l a lıy o rd u .

B ilim in b u i le r le y iş i , s iy a s î h a y a t d ış ın d a c e r e y a n sd i- y o r v e o n y e d in c i v e o n s e k iz in c i y ü z y ı l l a r d a b u t e r a k k i le r in s iy a s î h a y a t a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ö n e m li b i r t e s i r i d o k u n m u y o r d u . G e n e a y n ı d e v re d e h a lk ın d ü ş ü n c e s in e d e d e r in b i r t e s i r y a p m ıy o r d u . B u te p k i le r , a n c a k s o n r a la r ı , y â n i o n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın İk in c i y a r ı s ın d a b ü tü n k u v v e t le r iy le k e n d i l e r in i h is s e t t i r e c e k t i . B ilim in g e lişm e s i , b i lh a s sa , r e f a h iç in d e b u l u n a n m ü s ta k i l d ü ş ü n c e li k ü ç ü k b i r s e ç k in z ü m r e t a r a f ın d a n g e r ç e k le ş t i r i l iy o r d u . İ n g i l iz 'le r in « p r iv a te g e n tle m a n » d e d ik le r i b u g ib i i n s a n la r v e o n la r ın te ş k i l e t t ik le r i s e ç k in z ü m r e o lm a s a y d ı , b i l im Y u n a n i s t a n ’d a z u h u r e tm e z , A v r u p a ’d a d a y e n ile n m e z d i . B u d e r in f e l s e fe v e fe n d ü ş ü n c e le r in in g e liş m e s in d e ü n iv e r s i t e le r d e b i r ro l o y n a m ış la r s a d a , b u ro l b a ş l ıc a e h e m m iy e tte o lm a m ış t ı r . Ç ü n k ü , m a h f u z b i l im le r , b a ğ ım s ız z e k â la r ın te m a s ın d a n a la b i le c e k le r i b i r h ız o lm a d ığ ı t a k d i r d e , p ıs ı r ık v e m u h a f a z a k â r k a l ı r l a r , t e ş e b b ü s r u h u n d a n m a h r u m b u l u n u r l a r v e y e n il iğ e k a r ş ı m u k a v e m e t g ö s te r ir le r .

1662 y ı l ın d a k u r u l a n R o y a l S o c ie ty b i l im c e m iy e t in d e n v e b u c e m iy e t in B a e o n ’u n N e w A ta la n t i s ’in d e k i h a y a l l e r in i g e r ç e k le ş t i r m e y o lu n d a k i ç a l ı ş m a la r ın d a n b a h s e tm iş b u l u n u y o r u z . O n s e k iz in c i y ü z y ıld a m a d d e v e h a r e k e t h a k k ın d a k i f ik i r l e rd e b ü y ü k b i r v ü z u h m e y d a n a g e ld i, m a te m a t ik a la n ın d a b ü y ü k i le r le m e le r k a y d e d i ld i , o p t ik c a m l a n n m ik ro s k o p v e te l e s k o p la r d a k u l la n ı lm a s ı s is te m li b i r g e liş m e y e e rd i, t a b i a t t a r ih in d e t a s n i f f a a l iy e t le r i y e n i b i r e n e r j i i le h ız la n d ır ı ld ı , a n a to m i b i l im i b ü y ü k b i r in k iş a fa m a z h a r o ld u . A r i s to ’n u n v e L e o n a rd o d a V in c i (1452-1519)' n in ö n c ü lü ğ ü n ü e t t ik le r i je o lo ji b i l im i, r ü s u p t a b a k a l a r ın ı in c e le m e iş in i e le a ld ı.

F iz ik î b i l im le r in i le r le m e s i m e ta l s a n a y i in d e te s i r in i g ö s te rd i. B u s a y e d e g e liş e n m e ta l s a n a y ii , m e ta l k ü t le l e r i n i v e b a ş k a m a lz e m e y i d a h a b ü y ü k ö lç ü d e m u a m e le e tm e k

im k â n ım e ld e e t t iğ in d e n , t a tb ik s a h a la r ı o la n b i r ç o k i c a t l a r a y o l a ç tı . B ü y ü k ç a p ta v e b o l m ik t a r d a im â l e d ile n m a k in e le r , s a n a y id e b i r in k ı lâ p m e y d a n a g e tird i .

1804 te T re v i th ic k . W a t t m a k in e s in i t a ş ı t a la n ın a t a t b ik e d e re k i lk lo k o m o tif i y a p tı , 1825 te S to c k to n ile D a r- l in g to n a r a s ın d a i lk d e m iry o l h a t t ı a ç ı ld ı v e S te p h e n s o n ’- u n o n ü ç to n lu k b i r k a t a n t a h r i k e d e n «R o ck et» i s a a t t e k ı r k d ö r t m il l ik b i r s ü r a t e e r iş ti . 1830 d a n i t i b a r e n d em i y o l la r ç o ğ a ld ı. A s r ın o r t a l a n n a d o ğ ru , b ü tü n A v r u p a ’vı g e n iş b i r d e m iry o l ş e b e k e s i s a r m ış b u lu n u y o r d u .

K a r a n a k l iy a t ın d a e r iş i le n b u a z a m î s ü r a t , in s a n h a y a t ın ın o z a m a n a k a d a r k i ş a r t l a r ın d a a n î b i r d e ğ iş ik l ik m e y d a n a g e t i rd i . N a p o le o n , R u s y a b o z g u n u n d a n s o n ra , V i ln a c iv a r ın d a n P a r i s ’e 312 s a a t t e g e le b i lm iş t i . B u , a ş a ğ ı y u k a n 1.400 m il l ik b i r m e s a fe y d i. N a p o le o n , o d e v ir iç in m ü m k ü n o la n e n iy i ş a r t l a r iç in d e s e y a h a t e tm iş ve s a a t t e o r t a l a m a 5 m ild e n a z y o l a la b i lm iş t i . A le lâ d e b i r y o lcu , a y n ı m e s a fe y i b u n u n ik i m is li o la n b i r z a m a n d a b ile k a te d e m e z d i . M ilâ d ın b i r in c i y ü z y ı l ın d a R o m a ile G a lia a r a s ın d a s e y a h a t e d e c e k b i r y o lc u d a a z a m î b u s ü r a t le /o l a la b i l i rd i . İ ş te b i r d e n b i r e b ö y le s in e b i r d e ğ iş m e o ld u . D e m iry o l b u y o lc u lu ğ u h e r h a n g i b i r y o lc u iç in k ı r k s e k iz s a a t t e n a z b i r z a m a n a in d ird i . Y â n i, A v r u p a ’d a k i b a ş l ıc a m e s a fe le r i e s k is in in o n d a b i r in e in d ird i . T ek b i r m e rk e z i id a r e , e v v e lc e k o n t r o l e d e b ild iğ i t o p r a k l a r ın o n m is lin i id a r e e d e b i lm e k im k â n ın ı b u ld u . B u im k â n ın m â n a s ı ; A v r u p a ’d a h e n ü z a n la ş ı lm a m ış b u lu n u y o r . A v r u p a h a r i t a s ı h â lâ a t v e y o l d e v r in d e ç iz i lm iş h u d u t ç iz g i le r iy le k a p lı . A m e r ik a ’d a is e b u k e ş f in te s ir i h e m e n k e n d in i g ö s te r m iş t ir . T e d r ic e n b a t ıy a d o ğ r u y a y ıl ıp g e n iş l iy e n B ir le ş ik D e v le t l e r iç in d e m ir y o lu n m â n a s ı , k e n d i le r in i W a s h in g to n 'd a n a y ı r a n m e s a fe n e o lu r s a o lsu n , is te n i ld iğ i z a m a n b u ş e h ir e g id iv e r m e k im k â n ı id i. O r a d a , d e m ir y o lu n m â n a s ı , b u s ü r a t l i t a ş ı t o lm a k s ız ın id a m e e d ilm e s i im k â n s ız o la c a k d a im î b i r b i r l ik t i .

L o k o m o tif in h e m e n a r k a s ın d a n b u h a r l ı g e m i g e ld i.

1802 d e F o r th o f C ly d e K a n a l ı n d a C h a r lo t t e D u n d a s a d ın d a b i r b u h a r l ı g e m i v a rd ı; 1807 y ı l ın d a d a F u l to n a d ın d a b i r A m e r ik a l ı n ı n N e w Y o r k ’u n y u k a r ı t a r a f ın d a k i H u d - so n R iv e r ’d e iş le y e n , m a k in e le r i în g i l iz y a p ıs ı , C le r m e n t a d lı b i r b u h a r l ı g e m is i v a rd ı . D e n iz e a ç ı l a n i lk b u h a r l ı g e m i d e g e n e b i r A m e r ik a n te k n e s i o la n P h o e n ix o lu p , N e w Y o rk (H o b o k e n ) ’t a n P h i l a d e lp h ia ’y a g i tm iş t ir . H e m b u h a r lı, h e m d e y e lk e n li b i r t e k n e o lu p , i lk d e f a o l a r a k A tla s O k y a n u s u ’n u a ş a n S a v a n n a h d a b i r A m e r ik a n g e m is iy d i . B ü tü n b u n la r , y a n d a n ç a r k l ı g e m ile rd i; h a lb u k i y a n d a n ç a r k l ı l a r b ü y ü k d a lg a l a r a d a y a n a m a z la r ; p a le t l e r ç a b u c a k p a r ç a la n ı r , v a p u r d e n iz in o r t a s ın d a k a l ı r . U s k u r lu g e m in in ic a d e d i lm e s i b i r a z a ğ ı r o ld u . U s k u r u n g e m ile rd e k u l la n ı la b i lm e s i iç in b i r ç o k g ü ç lü k le r in a l te d i lm e s i g e r e k iy o r d u . B u h a r l ı g e m i le r t o n a j ın ın y e lk e n l i g e m i le r to n a j ın ı a ş m a sı d a a n c a k a s r ın o r t a l a r ı n a d o ğ r u m ü m k ü n o ld u . O n d a n so n ra d e n iz n a k l iy a t ı s ü r a t le t e r a k k i e tt i . D e n iz le r i v e o k y a n u s l a r ı a ş m a k ü z e r e y o la ç ık a n in s a n la r , g i t t ik le r i y e r e n e v a k i t v a r a c a k la r ın ı a ş a ğ ı y u k a r ı k e s in o la r a k b i lm e y e b a ş la d ı l a r . A t la s O k y a n u s u ’n u n a ş ı lm a s ı b a z a n a y l a r c a s ü r e n v e n e t ic e s in d e n e m in o lu n a m ıy a n b i r k a ç h a f ta l ı k b i r m a c e r a ik e n , k ıs a l ıv e r d i v e n ih a y e t 1910 d a e n s ü r ’a t l i g e m ile r iç in b e ş g ü n d e n a z s ü r e n v e v a r ış s a a t i d e a ş a ğ ı y u k a r ı b e ll i o la n e m in b i r y o lc u lu k h a l in i a ld ı.

K a r a d a v e d e n iz d e b u h a r l ı n a k l iy a t ın g e liş m e s iy le b i r l ik te , V o lta , G a lv a n i v e F a r a d a y ’ın t ü r l ü e le k t r ik o la y la r ı a la n ın d a y a p t ık l a r ı a r a ş t ı r m a l a r s a y e s in d e i n s a n la r a r a s ın d a i r t i b a t ı k o la y la ş t ı r a n h a r ik u l a d e b u lu ş l a r a v a r ı ld ı ve 1835 te t e lg r a f ic a d e d ild i. 1851 d e F r a n s a i le İ n g i l te r e a r a s ın a i lk d e n iz a l t ı k a b lo s u d ö şe n d i. A r a d a n b i r k a ç y ıl g e ç in c e b ü tü n m e d e n î d ü n y a , t e lg r a f t a n f a y d a la n m a y a b a ş la m ış v e e v v e lc e b i r y e r d e n ö te k in e y a v a ş o la r a k u la ş t ı - r ı la b i le n h a b e r le r , y e r y ü z ü n ü n h e r t a r a f ın d a h e m e n h e m e n a y n ı z a m a n d a ö ğ r e n i l i r o lm u ş tu r .

B u ş e y le r , y â n i b u h a r l ı d e m iry o l i le e le k t r ik l i t e lg r a f , on d o k u z u n c u y ü z y ıl y a r ı s ın d a h a lk m u h a y y i le s in d e en f a z la

t e s i r v e i n k ı l â p y a r a t a n i c a t l a r o lm a k la b e r a b e r , ç o k d a h a i le r i le r e v a r a c a k b i r t e k â m ü lü n i lk m e r h a le le r in d e n i b a r e t t i le r . T e k n ik b i lg i v e m e h a r e t d a h a ö n c e k i ç a ğ la r a n is p e t le h a r ik u l â d e s a y ı la b i le c e k b i r s ü r ’a t ve y a y g ın l ık t a g e liş iy o rd u . G ü n lü k h a y a t t a p e k f a z la d ik k a t i ç e k m e m e k le b e r a b e r , sö z ü e d ile n i c a t l a r k a d a r ö n e m li o la n b i r o la y d a , in s a n la r ın t ü r lü y a p ı m a lz e m e s in e t a s a r r u f u id i. O n s e k iz in c i y ü z y ıl ın i lk y a r ıs ı s o n a e r m e d e n ö n c e , s a f d e m ir i c e v h e r in d e n a y ı r m a k iç in o d u n k ö m ü r ü k u l la n ı l ı r , b u m a d e n k ü ç ü k p a r ç a l a r h a l in d e iş le n ir , d ö v ü lü r , ş e k il a l ı rd ı . B u iş b i r s a n a tç ı iş iy d i. M a m u l m a d d e n in k a li te s i e n z iy a d e d e m irc i u s ta s ın ın ş a h s i t e c r ü b e v e k a b i l iy e t in e b a ğ lıy d ı . B u ş a r t l a r iç in d e , iş le n i le b i le n e n b ü y ü k d e m ir k ü t le le r in in a ğ ır l ığ ı o n a l t ın c ı y ü z y ıld a e n ç o k ik i ü ç t o n a v a r ıy o r d u . (D e m e k k i, to p la r ın b ü y ü k lü ğ ü n ü n d e b i r h u d u d u v a r d ı ) . O n s e k iz in c i y ü z y ıld a y ü k s e k f ı r ın ic a d e - d i ld i v e k o k k ö m ü r ü n ü n k u l la n ı lm a s iy le d e g e liş ti . O n se k iz in c i y ü z y ı ld a n ö n c e n e h a d d e m a h s u lü sa c le v h a (1728), n e d e k e z a h a d d e d e y a p ılm ış k a l ın v e y a in c e d e m ir ç u b u k (1838) b u la m a y ız . N a s m y th ’in b u h a r l ı ç e k ic i d e 1838 y ı lm a a i t t i r .

E sk i d ü n y a , m e ta l s a n a y im d e k i a ş a ğ ı d u r u m u n d a n ö tü r ü b u h a r d a n f a y d a la n a m a z d ı . B u h a r l ı m a k in e v e h a t t â ip t id a i b i r t u lu m b a b i le y a p r a k h a l in d e d e m ir k u l la n ı lm a d a n g e liş e m e z d i. İ lk m a k in e le r b u g ü n k ü i n s a n la r a p e k k a b a - s a b a b i r i ş ç il ik e s e r i o la n p e k b iç a r e ş e y le r g ib i g ö r ü n ü r ; f a k a t o m a k in e le r o d e v r in m e ta l s a n a y i i b i l im in in y a p a b ;- le c e ğ in in â z a m is i id i. 1856 d a B e s s e m e r u s û lü , ç o k g e ç m e d e n d e (1864) « O p e n h e a r t» u s u lü ic a d e d i le r e k o z a m a n a k a d a r g ö r ü lm e d ik b i r t a r z d a v e ö lç ü d e ç e l ik v e h e r t ü r lü d e m ir in e r i t i lm e s i , ta s f iy e e d ilm e s i v e d ö k ü lm e s i m ü m k ü n o ld u . B u g ü n e le k t r ik f ı r ın ın d a , t ıp k ı t e n c e r e d e k a y m y a n s ü t g ib i, ç e l iğ in f o k u r d a d ığ ı g ö r ü le b i l i r . İ n s a n l ığ ın e v v e lc e t a t b i k a t a la n ın d a g e r ç e k le ş t i r m iş o ld u ğ u i le r le m e le rd e n h iç b i r in in n e t ic e le r i , i n s a n la r ın ş im d ik i ç e lik v e d e m ire v e b u n la r ın d o k u su n - ı v e k a l i te s in e o la n m u t la k h â k im i

y e ti d e m u k a y e s e e d ile m e z . D e m iıy o l la r v e i lk m a k in e le r i n h e r ç e ş id i y e n i d e m ir s a n a y i i m e to d la r m ın i lk z a f e r le r i n d e n ib a r e t t i . Ç o k g e ç m e d e n d e m ir v e ç e l ik te n g e m ile r , b ü y ü k k ö p r ü l e r v e ç e lik k u l l a n ı l a r a k d e v g ib i y a p ı l a r y a p m a u s u lü o r t a y a ç ık t ı . İ n s a n la r , d e m iry o l i n ş a a t ın ı p e k d a r ö lç ü d e t u t t u k l a r ı n ı v e b u in ş a a t ı ç o k d a h a s ü r e k l i ve r a h a t y o lc u lu k la r y a p ı lm a s ın ı s a ğ l ıy a c a k b i r ö lç ü d e t a s a r l a m a m ış b u lu n d u k la r ın ı ç o k g e ç a n la m ış la r d ır .

O n d o k u z u n c u y ü z y ı ld a n ö n c e d ü n y a d a 2.000 t o n d a n f a z la y ü k a la n g e m i y o k tu ; b u g ü n 50.000 to n lu k b i r p o s ta g e m is i n o r m a l c e s a m e t te b i r g e m i s a y ılıy o r . B az ı k im s e le r , b ö y le b i r t e r a k k iy i s a d e c e c e s a m e t b a k ım ın d a n b i r t e r a k k i g ib i g ö r ü p k ü ç ü m s e r le r , f a k a t b u t a r z d a b i r k ü ç ü m s e m e o lsa o ls a b u g ib i i n s a n la r ın g ö r ü ş d a r l ığ ın ı o r t a y a k o y a r . B ü y ü k g e m i v e y a ç e l ik ç a tm a l ı y a p ı, o n la r ın z a n n e t t iğ i g i b i g e ç m iş in k ü ç ü k ç a p ta k i g e m i v e b in a l a r ın ın b ü y ü tü lm ü ş k o p y a la r ın d a n i b a r e t o lm a y ıp , m a h iy e t le r i b a k ım ın d a n b a ş k a o la n şey lerd ir-, d a h a iy i v e d a h a s a ğ la m m a lz e m e ile d a h a h a f i f v e d a h a d a y a n ık l ı o l a r a k v e g ö r e n e ğ e ve p r a t i k b i lg iy e d e ğ il, in c e v e k a r ış ık h e s a p la r a g ö re y a p ı l m ış la r d ı r . E sk i e v le rd e v e y a g e m ile rd e m a d d e h â k im d i , m a lz e m e y e v e o n u n ic a p l a r ın a b o y u n e ğ m e k ş a r t t ı ; y e n i le r in d e ise , m a d d e i n s a n la r ın h ü k m ü a l t ı n a g irm iş , o n la r t a r a f ın d a n t â d i l e d ilm iş , i s te n i le n ş e k le s o k u lm u ş tu r . K ö m ü r ü , d e m ir i v e n e h i r y a ta k l a r ın d a n ç ık a r ı l a n k u m u b i r d ü ş ü n e l im , s o n r a d a b u n la r ın b ü k ü lü p , iş le n ip , e r i t i l ip , d ö k ü lü p s o n u n d a k a la b a l ık b i r ş e h i r o r t a s ın d a 600 k a d e m i r t i f a a y ü k s e le n ç e l ik te n v e c a m d a n y a p m a n â r in v e p ır ı l p ı r ı l b i r b in a h a l in e g e lm e s in i g ö z ö n ü n e g e t i r e l im .

Ç e lik s a n a y i i a l a n ın d a in s a n b i lg is in in i le r le m e s iy le v e d o ğ u r d u ğ u n e t ic e le r le i lg il i b u t e f e r r u a t ı b i r ö r n e k o la r a k v e rd ik . B a k ır ile k a la y ın v e o n d o k u z u n c u y ü z y ı ld a n ö n c e b i l in m iy e n b i r ç o k m e ta l in v e b u m e y a n d a n ik e l i le a lü m in y u m u n d a s a n a y i in g e l iş m e s in d e b u n a b e n z e r te s i r l e r i o lm u ş tu r . M a k in e in k ı lâ b ın ın z a f e r le r i , b u g ü n e k a d a r i n s a n la r ın m a d d e y e , m u h te l i f c a m la r a , k a y a l a r a , a lç ıy a ve

d a h a b u g ib i ş e y le re , b o y a m a d d e le r in e v e d o k u m a la r a g i t g id e a r t a n b i r k u v v e t le h ü k m e tm e s i n e t ic e s in d e b a ş a r ı lm ış t ır . B u n u n la b e r a b e r , b u k o n u d a i n s a n la r h â l â i lk m e y v e l e r m e r h a le s in d e b u lu n m a k ta d ı r l a r . B ilim in s a ğ la d ığ ı n i m e t le r in i lk t a tb ik a t ın ın ç o ğ u , â m iy a n e v e g ü lü n ç a b e s v e y a k o r k u n ç ş e y le r o lm u ş la r d ı r . S a n a tç ı l a r v e u y g u la y ıc ı la r , e m ir le r in d e b u lu n a n s o n s u z ç e ş it l i m a lz e m e i le ç a l ış m a y a d a h a y e n i b a ş la m ış la r d ı r .

M a k in e n in s a ğ la d ığ ı im k â n la r ın g e n iş le m e s iy le b i r l i k te , y e n i e le k t r ik b ilim i d e g e liş ti . B u b i l im in h a lk m u h a y y i le s in e t e s i r e d e c e k n e t ic e le r v e r m e y e b a ş la m a s ı a n c a k o n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın s o n la r ın a d o ğ r u o ld u . S o n r a b i r d e n b i r e e le k t r ik ış ığ ı, e le k t r ik le y ü r ü tm e , b i r e n e r j id e n d iğ e r in e g e ç iş , m ih a n ik i h a r e k e t in ış ığ a v e y a ıs ıy a te b d i l e d ile b il m e s i, e n e r j in in b o r u iç in d e k i s u g ib i b i r b a k ı r t e l v a s ı ta - s iy le n a k le d i le b ilm e s i im k â n la r ın ı h a lk y a v a ş y a v a ş t a b i î k a r ş ı la m a y a b a ş la d ı .

B u b ü y ü k b ilim h a r e k e t in d e , İn g i l iz le r le F r a n s ız la r , ö n c e le r i b a ş t a g e l iy o r la rd ı , f a k a t N a p o le o n i s t i l â s ın d a n d e r s a la n A lm a n la r ç o k b ü y ü k b i r g a y r e t le b i lim a r a ş t ı r m a l a r ı n a s a r ı la r a k , ö n d e r le r in i g e r id e b ı r a k t ı l a r . B ü y ü k B r i ta n y a ’d a g e liş m iş o la n b ilim , b ü y ü k ö lç ü d e , m a lû m a r a ş t ı r m a m e r k e z le r i d ış ın d a ç a l ı ş a n İn g i l iz le r in v e İ s k o ç y a ’l ı la r ın e se r iy d i .

O s ı r a l a r d a İn g i liz ü n iv e r s i t e le r i L â t in v e Y u n a n k lâ s ik le r in e d u y u la n b i lg iç ç e h a y r a n l ık y ü z ü n d e n b i r g e r i le m e s a f h a s ın d a b u lu n u y o r la r d ı . F r a n s ız la r ın e ğ it im ta r z ı d a C iz v it o k u l la r ın ın k lâ s ik ö ğ r e t im in e t â b i o ld u ğ u iç in , A lm a n la r , b i r b i l im a r a ş t ı r m a g r u b u m e y d a n a g e t i r m e k te g ü ç lü k ç e k m e d ile r . B u g r u p y a p ı la c a k iş in o r t a y a ç ık a r a c a ğ ı i m k â n la r a g ö re k ü ç ü k o lm a k la b e r a b e r , İn g iliz v e F r a n s ız m u c i t le r in in v e a r a ş t ı r ı c ı l a r ın ın te ş k il e t t ik le r i g r u b a n is p e tle g e n e d e b ü y ü k tü . B u a r a ş t ı r m a v e d e n e y im ç a l ış m a la r ı In g i l te r e i le F r a n s a ’y ı d ü n y a n ın e n z e n g in v e k u d re t l i m e m le k e tle r i h a l in e g e t i r m e k le b e r a b e r , b i l im u d u ıııİn r ın ı ve m u c i t le r i z e n g in v e k u d r e t l i e tm iy o rd u . S a

m im î b i r b i l im a d a m ın ın d ü n y a iş le r iy le p e k i lg i l i o lm a m a s ı z a r u r îd i r . B ö y le b i r a d a m , a r a ş t ı r m a la r iy l e z ih n e n ç o k m e ş g u l o ld u ğ u n d a n , o n l a r d a n n a s ı l p a r a ç ık a r a c a ğ ın ı t a s a r l ıy a m a z . H a l b ö y le o lu n c a , o n u n y a p t ığ ı k e ş i f le r d e n f a y d a la n m a iş i p e k k o la y v e t a b i î b i r ş e k i ld e d a h a h a r i s i n s a n la r a d ü ş e r . B u s e b e p le , g ö r ü y o r u z k i, İ n g i l t e r e ’d e h e r y e n i b i lim s e l v e te k n ik t e r a k k in in m e y d a n a g e t i r d iğ i z e n g in le r , m il le te a l t ın y u m u r ta ç ık a r a n t a v u ğ u h e p g ö r ü p ö ld ü r m e k i s te y e n s k o lâ s t ik ç i le r v e r a h ip l e r k a d a r i le r i g i t m e m e k le b e r a b e r , b u v e r im li m a h lû k u a ç l ık ta n ö lm e y e t e r k e tm iş le r d i r . O n la r ın d ü ş ü n ü ş ü n e g ö re , m u c i t le r v e k â ş i f le r , d a h a a k ıl l ı a d a m la r ın i s t i f a d e e tm e s i iç in d ü n y a y a g e lm iş o la n k im s e le r d ir .

B u k o n u d a A lm a n la r b i r a z d a h a a k ı l l ıc a d a v r a n d ı la r . A lm a n « Â lim » i y e n i b i l im le r e k a r ş ı a y n ı n e f r e t i g ö s te r m e d i , o n u n g e liş m e s in e m ü s a a d e e tt i . A lm a n iş a d a m ı ve im a la tç ı s ı d a b i l im a d a m ın ı İn g i liz r a k ib i k a d a r h o r g ö r m ü y o r d u . B ilg i, A lm a n la r ın k a n a a t in c e , b a k ı ld ığ ı z a m a n m e y v e v e r e b i le c e k o la n b i r b i tk iy d i . B u n a g ö re , A lm a n la r f e n a d a m l a r ı n a b i r ta k ım im k â n l a r s a ğ la d ı la r . A lm a n la r ın b i lim ç a l ı ş m a la r ın a d e v le t b ü tç e s in d e n a y r ı l a n t a h s i s a t d a h a b ü y ü k tü v e b u t a h s is a t , b o l b o l k a r ş ı l ığ ın ı a l ıy o r d u . O n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın ik in c i y a r ı s ın d a A lm a n b i l im işç is i, A lm a n c a y ı k e n d i d a l ın d a k i v e b i lh a s s a k im y a a la n ın d a k i so n b i l im a r a ş t ı r m a l a r ı n d a n h a b e r d a r o lm a k is te y e n h e r b i lim ta le b e s i iç in ö ğ re n ilm e s i z a r u r î o la n b i r d il h a l in e g e t i r m iş , A lm a n y a b a t ı k o m ş u la r ı k a r ş ı s ın d a k e n d in e p e k b ü y ü k b i r ü s tü n lü k s a ğ la m ış t ı . A lm a n y a ’d a 1860 ve 1870 y ı l l a n a r a s ın d a b i l im y o lu n d a s a r f e d i l e n g a y r e t le r 1880 d e n s o n r a m e y v e le r in i v e r in c e , A lm a n la r te k n ik v e s m a î g e liş m e d e İ n g i l iz le r le F r a n s ı z la n d e v a m lı o l a r a k g e r id e b ı r a k t ı la r .

1800 y ı l l a r ın d a b u h a r ın g e n le ş m e k u v v e t i y e r in e , p a t la y ıc ı b i r m a d d e n in g e n le ş m e k u v v e t in i k u l l a n a n y e n i t ip te b i r m a k in e d e n f a y d a la n m a y a b a ş la n ı lm a s iy le i c a t l a r t a r ih in d e y e n i b i r s a f h a a ç ıld ı. B u s u re t le , y a p ılm a s ı m ü m

k ü n o la n h a f i f v e ç o k k u d r e t l i m a k in e le r , o to m o b ile t a t b ik e d i ld ik te n s o n r a d a h a d a g e l i ş t i r i l e r e k t â e sk i z a m a n la r d a n b e r i im k â n d a h il in d e o ld u ğ u b i l in e n u ç u ş u m ü m k ü n k ı la c a k d e re c e d e h a f i f v e k u d r e t l i b i r h a le g e t i r d i le r .1897 d e W a s h in g to n ’d a k i S m i th s o n ia n I n s t i tu te m e n s u p la r ın d a n P ro f e s ö r L a n g le y , b i r u ç a n m a k in e y a p ıp , u ç u r m a y a m u v a f f a k o ld u y s a d a , b u m a k in e b i r i n s a n ı d a t a ş ıy a c a k k a d a r b ü y ü k d e ğ ild i. 1909 d a in s a n t a ş ıy a n u ç a k im â l e d ilm iş b u lu n u y o r d u . D e m ir y o l la r ın v e o to m o b i l le r in t e k â m ü lü n e tic e s in d e in s a n la r ın a z a m i s ü r a t e v a r d ık la r ı s a n ı l m ış tı , f a k a t u ç a ğ ın ic a d ı i le b i r l ik te , d ü n y a n ın b i r n o k ta sı i le d iğ e r i a r a s ın d a m e s a f e le r b i lf i i l d a h a d a a z a lm ış o ld u . O n se k iz in c i y ü z y ıld a L o n d r a ’d a n E d in b u r g h ’a s e k iz g ü n d e g id i l i rd i . 1918 d e İn g i liz S iv il H a v a N a k l iy a t ı (B r i ts h C iv il T r a n s p o r t ) K o m isy o n u , y a r ım d ü n y a t u r u d e m e k o la n L o n d ra - M e lb o u rn e y o lc u lu ğ u n u n b i r k a ç y ı la k a d a r s e k iz g ü n d e y a p ı lm a s ın ın m u h te m e l o ld u ğ u n u b i ld i r iy o rd u .

D ü n y a n ın ik i n o k ta s ı a r a s ın d a k i m e s a f e le r in z a m a n i t ib a r iy le b u d e re c e a z a lm a s ı ü z e r in d e f a z la d u r m a y a lü z u m y o k tu r . B u s a d e c e in s a n im k â n la r ın ın ç o k d a h a d e r in v e d a h a ö n e m li b i r g e liş m e s in in te k b i r c e p h e s in i te ş k il e d e r . M e se lâ , z i r a a t b i l im i v e z i r a a t s a n a y i i d e o n d o k u z u n c u a s ı r d a b u n a p a r a l e l o la r a k i le r l e m e le r k a y d e t t i . İ n s a n la r , s u n î g ü b r e k u l la n m a y ı ö ğ r e n e r e k b i r t a r l a d a n o n y e d in c i y ü z y ıld a a lm a n m a h s u lü n d ö r t b e ş m is l in i e ld e e t m e y e b a ş la d ı la r . T ıp b i l im in d e d a h a d a h a r ik u l â d e t e r â k k i le r o ld u : O r t a la m a in s a n ö m r ü u z a d ı , ç a l ı ş m a g ü c ü a r t t ı , s ıh h a ts iz l ik te n i le r i g e le n h a y a t i s r a f ı a z a ld ı .

İ n s a n la r ın h a y a t ş a r t l a r ın d a m e y d a n a g e le n b ö y le b i r d e ğ iş m e , t a r i h t e y e n i b i r s a f h a y ı te m s i l e d e r . B ir a s ı r d a n b i r a z f a z la b i r z a m a n d a m a k in e in k ı lâ b ı g e rç e k le ş m iş t i . İ n s a n o ğ lu b u d e v ird e m a d d î h a y a t ş a r t l a r ın ı ı s lâ h e tm e y o lu n d a P a le o l i t ik d e v r in i Z i r a a t d e v r in d e n v e y a M ıs ı r ’d a k i P e p i d e v r in i K ıra l IV . G e o rg e d e v r in d e n a y ı r a n u z u n f a s ı la l a r d a a ta b i ld iğ in d e n , ç o k d a h a b ü y ü k b i r a d ım a t t ı . İ n s a n o ğ lu n u n h a y a t ı a r t ı k e s a s ı m a d d e o la n m u a z z a m b i r ç e r

ç e v e iç in e g i r m iş b u lu n u y o r d u . B u ç e rç e v e , o n u n c em iy e t,, ik t i s a t v e s iy a s e t m e to d la r ın ın a y a r la n m a s ın ı g e r e k t i r i y o rd u . F a k a t b u a y a r l a m a la r , i s t e r is te m e z m a k in e i n k ı l â b ın ın g e liş m e s in i b e k le d i le r v e b u g ü n d e h â lâ i lk sa f l ıa la - r ı n d a d ı r l a r .

SANAYİ İNKILÂBI

T a r ih le r in b i r ç o ğ u n d a b iz im « m a k in e in k ılâ b ı» d e d i ğ im iz ş e y le « sa n a y i in k ılâ b ı» n ı b i r b ir iy le k a r ı ş t ı r m a te m a y ü lü v a r d ır . H a lb u k i, b u n l a r d a n b i r in c is i in s a n l ık t a r i h in d e te ş k i lâ t l ı b i l im in g e liş m e s iy le m e y d a n a g e le n y e p y e n i b i r şey i; z i r a a t ı n ic a d e d i lm e s i v e m e ta l l e r in k e ş fo lu n - m a s ı g ib i y e n i b i r a d ım ı te m s i l e t t iğ i h a ld e İk in c is i m e n ş e i b a k ım ın d a n b a m b a ş k a b i r şe y o lu p , e s a s e n t a r i h t e e m s a l i b u lu n a n İç tim a î ve m a l i b i r g e liş m e y i te m s i l e d e r . B u ik i h a r e k e t b i r l ik te y ü r ü y o r la r , d a im î s u r e t t e b i r b i r in e t e s i r e d iy o r la r , f a k a t k ö k le r i v e ö z le r i b a k ım ın d a n f a r k l ı b u lu n u y o r la r d ı . K ö m ü r , b u h a r v e m a k in e o lm a k s ız ın d a b i r n e v i s a n a y i in k ı lâ b ı o la b i l i r , f a k a t b u t a k d i r d e o i n k ı l â p m u h te m e le n R o m a D e v le t in in so n y ı l l a r ın d a k i İç t im a î v e m a l î g e l iş m e le re ç o k b e n z e r , h ü r ç i f tç i le r in to p r a k l a r ın ın e l le r in d e n a l ın m a s ı , to p lu ç a l ış m a , b ü y ü k a r a z i m ü lk iy e ti, b ü y ü k m a l i s e r v e t l e r v e c e m iy e t i m a h v e d e n m a l î s is te m h ik â y e le r i t e k e r r ü r e d e rd i . İ m a lâ th a n e u s u lü b i le e n e r j in in v e m a k in e n in k e ş f in d e n ö n c e m e v c u t o lm u ş tu r . F a b r ik a d e d iğ im iz b ü y ü k im a la th a n e , m a k in e n in d e ğ il « işb ö lü m ü » n ü n y a r a t t ı ğ ı b i r ş e y d ir . B o s ta n d o la b ı n e v ’in d e n m u h a r r ik k u v v e t l e r in s a n a y i a la n ın a t a t b i k e d i lm e s in d e n ö n c e b ile k a d ın ş a p k a la r ı , ş a p k a k u tu la r ı , e v e şy a s ı , r e n k li h a r i t a , k i ta p s ü s ü g ib i ş e y le r y a p m a k iç in a ğ ı r ş a r t l a r a l t ın d a ç a l ı ş t ı r ı l a n y e t iş k in iş ç i le r v a r d ı . M e s e lâ y e n i k i t a p l a r k i ta p im a lâ th a n e le r in d e s ı r a s ı r a o tu r u p ç a l ı ş a n

y a z ıc ı la r a im lâ e d il i rd i . D e fo e ’y u v e F ie ld in g ’in s iy a s î h ic v iy e le r in i d ik k a t le o k u y a n la r , f a k i r h a lk ı m ü e s s e s e le re t o p l ıy a r a k b o ğ a z to k lu ğ u n a ç a l ı ş t ı r m a k f ik r in in o n y e d in c i y ü z y ıl ın s o n u n d a n ö n c e İ n g i l t e r e ’d e c a r î o lm a y a b a ş la d ığ ın ı a n la r l a r . M o re ’u n «U to p ia» s ın d a b ile (15X6) b u n a d a i r im a l a r v a r d ır . B u g e lişm e , m a k in e ile i lg is i o lm ıy a n iç t im a i b i r g e lişm e y d i.

B a tı A v r u p a ’n ın o n s e k iz in c i y ü z y ıl o r t a l a r ın ı g e ç in c e y e k a d a r o la n iç t im a i v e ik t i s a d i t a r ih i , R o m a d e v le t in in M i lâ t t a n ö n c e k i so n ü ç y ü z y ıl z a r f ın d a t u t t u ğ u y o lu n tâ k i - b e d ilm e s i h ik â y e s in d e n ib a r e t t i r . F a k a t , A v r u p a ’d a k i s iy a s î n i f a k l a r , m o n a r ş iy e k a r ş ı a y a k la n m a la r , h a lk ın s e r k e ş l iğ i v e b e lk i d e a y d ın t a b a k a l a r ın m a k in e f ik r in e v e i c a t l a r a k u c a k a ç m a s ı, in s a n l ığ ın g e liş m e s in i y e n i i s t ik a m e t le r e y ö n e ltm iş t i r . İ n s a n l a r a r a s ı n d a t e s a n ü t f ik i r l e r i H ır i s t iy a n l ık s a y e s in d e y e n i A v r u p a d ü n y a s ın d a ç o k d a h a f a z la y a y ılm ış tı , s iy a s î ik t id a r , e sk is i k a d a r m e rk e z iy e tç i d e ğ ild i v e b ö y le c e , i lle z e n g in o lm a k is te y e n e n e r j ik in s a n l a r d a k ö le l ik v e to p lu ç a l ı ş t ı r m a f ik i r l e r in d e n v a z g e ç e r e k m a k in e e n e r j is in e v e m a k in e y e t e v e c c ü h e t t i le r .

M ih a n ik i i c a t l a r ın v e k e ş i f le r in m e y d a n a g e t i r d iğ i m a k in e in k ı lâ b ı in s a n l ık iç in y e n i b i r ş e y d i v e h â s ı l e d e b i le c e ğ i İç tim a î, s iy a s î , İ k t is a d î v e s ın a i n e t ic e le r i n a z a r ı i t i b a r a a lm a d a n d e v a m e d ip g i tt i . D iğ e r t a r a f t a n s a n a y i in k ılâ b ı , d iğ e r in s a n i ş le r in in ç o ğ u g ib i, m a k in e in k ı l â b ı n ı n in s a n la r ın h a y a t ş a r t l a r ın d a m e y d a n a g e t i r d iğ i d a im î d e ğ iş m e le r s e b e b iy le ta h a v v ü l le r e v e i n h i r a f l a r a u ğ r u y o r d u . R o m a d e v le t in in s o n ü ç y ü z y ı l ı z a r f ın d a s e r v e t id d ih a - n , k ü ç ü k z i r a a t ç ı l a r ın v e k ü ç ü k iş a d a m la r ın ın y o k e d il- m e s i v e b ü y ü k m a l î i ş le r ç e v r i lm e s i i le o n s e k iz in c i v e o n d o k u z u n c u y ü z y ı l l a r ın a y n ı ş e k i ld e k i s e r m a y e t e r a k ü m le r i a r a s ın d a k i e s a s f a rk , m a k in e in k ı l â b ın ın ç a l ı ş m a n ın m a h iy e t in d e h u s u le g e t i r d iğ i d e r in f a r k t a n i le r i g e lm e k te d ir . E sk i d ü n y a n ın k u l la n d ığ ı k u v v e t , in s a n k u v v e tiy d i ; h e r ş e y n e t ic e i t ib a r iy le in s a n a d a le s in e , b o y u n d u r u ğ a v u r u l m u ş c a h i l in s a n la r ın a d a le s in e d a y a n ıy o r d u . Ö k ü z v e a t g i

b i h a y v a n la r ın ç e k m e k u v v e t l e r i d e b u n a b i r a z y a r d ım e d iy o r d u . A ğ ır b i r ş e y k a ld ı r ı la c a ğ ı z a m a n , o n u in s a n la r k a ld ı r ıy o r d u ; t a ş o c a ğ ın d a n b i r k a y a ç ık a r ı l a c a ğ ı z a m a n o n u i n s a n la r ç ık a r ıy o r d u ; b i r t a r l a n ı n s ü r ü lm e s i g e r e k in c e o n u i n s a n la r v e ö k ü z le r s ü r ü y o r d u . R o m a l ı la r ın b u h a r l ı g e m is i s ı r a s ı r a k ü r e k m a h k û m la r ın ın k a n - te r iç in d e y ü r ü t tü k l e r i k a d ı r g a id i. İ lk m e d e n iy e t le r d e in s a n o ğ u l la r ı n ın b ü y ü k b i r k ıs m ı ta m a m iy le m ih a n ik i o la n a n g a r y a l a r d a k u l la n ı l ı r d ı . M a k in e k u v v e t i i lk z a m a n la r ın d a in s a n la r ı b u a b e s a n g a r y a la r d a n k u r t a r a c a k g ib i g ö r ü n m e d i . K a n a l l a r ı n a ç ı lm a s ın d a , d e m iry o l y a r m a v e im lâ la r ın ın v e d a h a b u g ib i b a ş k a i ş l e r in y a p ı lm a s ın d a b ü y ü k in s a n k ü t le le r i k u l la n ı l ıy o r d u . M a d e n i ş ç i le r in in s a y ıs ı p e k z iy a d e a r t t ı . F a k a t y a r a t ı l a n k o la y l ık la r v e i s t ih lâ k m a d d e le r in in i s t ih s a l i d a h a d a ç a b u k a r t t ı . B ö y lec e o n d o k u z u n c u y ü z y ıl s ü r ü p g id e r k e n y e n i d u r u m u n ş a r t l a n d a h a v a z ıh b i r ş e k i l d e b e li rd i . A r t ık i n s a n la r s a d e c e a d a le k u v v e t le r i iç in a r a n ı lm a z o ld u la r . B ir i n s a n ın y a p a b i le c e ğ i m ih a n ik i b i r işi m a k in e d a h a ç a b u k v e d a h a iy i y a p a b i l iy o r d u . A r t ık in s a n l a r a y a ln ız z e k â k u l la n ı lm a s ın ı g e r e k t i r e n y e r le r d e ih t iy a ç v a r d ı . İ n s a n l a r a y a ln ız in s a n o la r a k ih t iy a ç h i s s e d i l i y o rd u . D a h a ö n c e k i m e d e n iy e t le r in i s t in a d e t t iğ i v a z ife s i y a ln ız i t a a t e tm e k te n ib a r e t o la n v e a k lı lü z u m s u z a d d e d i l e n «köle» , in s a n l ığ ın r e f a h ı iç in lü z u m lu o lm a k ta n ç ık m ış tı .

B u, y e n i m a d e n iş le m e s a n a y ii iç in o ld u ğ u k a d a r , z ir a a t v e m a d e n c i l ik g ib i e sk i s a n a y i iç in d e b ö y le y d i . S ü r m e , e k m e v e b iç m e iş le r i iç in b i r ç o k in s a n ın y e r in i t u t a n s ü r a t l i m a k in e le r ic a d e d i ld i. R o m a m e d e n iy e t i z il le te d ü ş ü r ü lm ü ş i n s a n la r ın u c u z e m e ğ i ü z e r in e k u r u lm u ş tu ; ş im d ik i m e d e n iy e t , u c u z m a k in e k u v v e ti ü z e r in e y e n id e n k u r u lm a k ta d ı r . Y ü z y ı ld a n b e r i m a k in e k u v v e ti g i tg id e u c u z l a m a k ta , in s a n e m e ğ i g i tg id e p a h a l ı la ş m a k ta d ı r . G e rç i b i r n e s il k a d a r b i r z a m a n b o y u n c a m a k in e m a d e n o c ağ ın a , g i

r e m e m iş s e d e , b u n u n se b e b i; in s a n g ü c ü n ü n b i r m ü d d e t iç in m a k in e d e n d a h a u c u z b u lu n m u ş o lm a s ıd ır .

İm d i b u d e ğ iş ik l ik , b i r in c i d e r e c e d e ö n e m li b i r o la y d ır . E sk i m e d e n iy e t le r d e z e n g in le r in v e i d a r e c i l e r in b a ş l ıc a k a y g ıs ı , e l le r in d e i h t i y a r k ö le le r b u lu n d u r m a k t ı . O n d o k u z u n c u y ü z y ıl i le r le d ik ç e , in s a n d e n ile n y a r a t ığ ın k ö le d e n d a h a iy i b i r ş e y o lm a s ı g e r e k t iğ in i a k lı b a ş ın d a i n s a n l a r g i t t ik ç e d a h a iy i i d r â k e t t i le r . S a d e c e s a n a y id e d a h a v e r im li b i r h a le g e lm e le r i g a y e s iy le d a h i o lsa , in s a n la r ın t a h s i l g ö r m e le r i g e r e k iy o r d u . Ç ü n k ü , y a p t ık la r ı iş i a n la m a la r ı l â z ım d ı. İ lk H ır i s t iy a n l ık p r o p a g a n d a s ın ın b a ş la d ığ ı y ı l la r d a n i t ib a r e n , A v r u p a ’d a h a lk e ğ it im in in t o h u m la r ı a t ı lm ış t ı , n a s ı l k i, A s y a ’d a d a îs lâ m iy e t in g i r d iğ i h e r y e rd e a y n ı şey o lm u ş tu r . Ç ü n k ü , m ü m in le r in k e n d i le r in i k u r t a r a n im a n d a n b i r ş e y le r a n la y a c a k v e b u im a n ı n a k le d e n k u t s a l k i t a p l a r ı b i r a z o k u y a c a k h a le g e lm e le r i z a r u r e t i v a rd ı . Y en i s â l ık le r b u lm a k m a k s a d iy le H ır i s t iy a n l ık d ü n y a s ın d a y a p ı la n d in m ü n a k a ş a la r ı h a lk e ğ it im in e z e m in h a z ı r la d ı . M e se lâ , İ n g i l t e r e ’d e o n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın o tu z v e k ı r k y ı ll a r ın d a b i r b ir iy le k a v g a e d e n m e z h e p le r in k e n d i le r in e sâ - l ik le r te m in e tm e le r i z a r u r e t i i le ç o c u k la r iç in b i r b i r i n in r a k ib i o la n «M illî» k i l is e o k u l la r ı , « a y rılık ç ı» İn g i liz o k u lla r ı v e h a t t â k a to l ik i lk o k u l la r ı k u r u lm u ş tu . O n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın ik in c i y a n s ı , d ü n y a n ın g a r p l ı l a ş m ış k ı s ım la n n - d a h a lk e ğ i t im in in h ız la i le r le d iğ i b i r d e v ird i . Y u k a r ı s ın ı f la r ın e ğ it im in d e is e b u n a m u v a z i b i r i le r le m e y o k tu . B ö y lece d ü n y a d a o k u m a b i le n le r le , o k u m a b i lm e y e n in s a n l a r k ü t le s in i b i r b i r in d e n a y ı r a n b o ş lu k k a p a n a r a k ik i t a r a f ın e ğ it im s e v iy e le r i a r a s ı n d a b e ll i b e l i r s iz b i r f a r k k a lm ış o ld u . Bu te k â m ü lü n se b e b i, g ö r ü n ü ş te İç t im a î d u r u m la r l a i lg is i o lm ıy a n , f a k a t h a k ik a t te o k u m a - y a z m a b i lm iy e n sın ı f la r ın o r t a d a n k a lk m a s ın d a İ s r a r e d e n m a k in e in k ılâ b ı id i.

R o m a d e v le t in in ik t i s a d i in k ı l â b ın ın m â n a s ın ı h a lk h iç b i r z a m a n iy ic e k a v n y a m a m ış t ı . R o m a v a ta n d a ş ı , iç in d e y a ş a d ığ ı d e ğ iş ik l ik le r i h i ç b i r z a m a n b iz im ş im d i g ö rd ü -

g ü m ü z g ib i a ç ık ç a v e m a n a s ım a n l ı y a r a k g ö r m e m iş t ir . F a k a t s a n a y i in k ılâ b ı , o n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın s o n u n a d o ğ ru d e v a m e d ip g i t t ik ç e , t e s i r e t t iğ i h a lk t a r a f ın d a n g i tg id e d a h a a ç ık b i r ş e k ild e « g ö rü lm ü ş» , y â n i a n la ş ı lm ış t ı r . B u d a h a lk ın o k u m a k , m ü n a k a ş a e tm e k , b i r b ir iy le t e m a s v e m u h a b e r e e tm e k v e s e y a h a t e d e r e k b a ş k a y e r le r d e o lu p b i te n le r i g ö rm e k im k â n ın a s a h ib o lm a s iy le m ü m k ü n o lm u ş tu r .

Z A M A N IM IZ IN S İY A S E T V E T O P L U M F İK İR L E R İN İN G E L İŞ M E S İ

E sk i m e d e n iy e t le r in m ü e s s e s e le r i , â d e t l e r i v e s iy a s î f i k i r le r in d e k i g e l iş m e le r h iç k im s e n in d a h li o lm a d a n y a v a ş y a v a ş , ç a ğ d a n ç a ğ a m e y d a n a g e lm iş le rd ir . İ n s a n la r ın b i r b ir iy le o la n m ü n a s e b e t le r in i a ç ık ç a d ü ş ü n m e y e v e k u r u lu d ü z e n in d a y a n d ığ ı im a n a , k a n u n la r ı v e id a r e ş e k l in i m ü n a k a ş a e d ip , d e ğ iş t i rm e y i t a s a r l a m a y a b a ş la m a la r ı , in s a n l ığ ın a k l ın ın b a ş ın a g e lm e s i ç a ğ ı o la n M i lâ t t a n ö n c e k i a l t ın c ı y ü z y ıld a o lm u ş tu r .

Y u n a n i s t a n ’ın v e İ s k e n d e r iy e 'n in a ç t ığ ı p a r la k f i k i r d e v r in d e n b a h s e t t ik v e k ö le liğ e , d in t a a s s u b u n a v e m u tla - k iy e t id a r e s in e d a y a n a n m e d e n iy e t le r in o u ğ u r lu b a ş la n g ı c ın d o ğ u r d u ğ u ü m it l e r i n a s ı l y o k e t t ik le r in i g ö rd ü k . K o r k u d a n a z â d e , c e s u r b i r d ü ş ü n c e n in A v r u p a ’n ın iç in d e b u lu n d u ğ u k a r a n l ığ ı te s ir l i b i r ş e k ild e a y d ın la tm a s ı o n a l t ı n c ı v e o n y e d in c i y ü z y ı l l a r d a m ü m k ü n o lm u ş tu r . A r a p m e r a k v e te c e s s ü s ü ile M o ğ o l f ü tu h a t ın ın A v r u p a z e k â s ın ın y e n ile n m e s in d e o y n a d ığ ı r o lü b e l i r tm e y e ç a l ış t ık . B a ş la n g ıç ta , y a ln ız m a d d i b i l im g e liş ti . E rk e n id r â k e t t iğ i b u y e n i le n m e n in ilk m e y v e le r i m a d d i b a ş a r ı l a r v e m a d d i k u v v e t o ld u . İ n s a n m ü n a s e b e t le r i , f e r t v e to p lu m p s ik o lo jis i , e ğ itim v e i k t i s a t b i l im le r i y a ln ız d a h a in c e v e k a r ı ş ık ş e y le r o lm a k la k a lm a y ıp , a y n ı z a m a n d a s ık ı s ık ıy a d u y g u y a

v e t a h a s s ü s e b a ğ l ıd ı r la r . B u b ö lü m le r in i le r le m e s i d a h a y a v a ş o lm u ş v e b ü y ü k m u h a le fe t le k a r ş ı la ş m ış t ı r . İ n s a n o ğ lu , y ı ld ız la r v e m o le k ü l le r h a k k ın d a k i e n d e ğ iş ik f i k i r le r i , s ü k û n e t le d in le r , f a k a t k e n d i y a ş a y ış t a r z ı h a k k ın d a k i f i k i r l e r o n u h e y e c a n la n d ır ı r .

N a s ı l k i, Y u n a n i s t a n ’d a A r i s to 'n u n m ü s p e t o la y la r ı e le a lm a s ın d a n ö n c e , E f lâ tu n ’u n c ü r ’e tl i n a a a r iy e le r i o r t a y a ç ık m ış s a , A v r u p a ’d a d a y e n i d e v r in s iy a s e t le i lg il i b i l im a r a ş t ı r m a l a r ı , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a E f lâ tu n 'u n «D evlet» v e « K a n u n la r» m d a n ta k l id e d i lm iş o la n « U to p ia» h ik â y e le r i ş e k l in i a lm ış t ır . S i r T h o m a s M o re ’u n « U to p ia» sı, E f lâ tu n ’- d a n ta k l id e d i lm iş o lm a k la b e r a b e r , İ n g i l t e r e ’d e y o k s u l la r a d a i r y e n i b i r k a n u n u n ç ık a r ı lm a s ın a y o l a ç m ış t ır . N a p o l i ’- l i C a m p a n e l la ’n ın « G ü n e ş Ş e h r i» a d lı e s e r i M o re ’u n e s e r in d e n d a h a h a y a l î v e d a h a d a f a y d a s ız o lm u ş tu r .

O n y e d in c i y ü z y ıl s o n la r ın d a b ü y ü k ö lç ü d e v e g i t t ik ç e a r t a n s a y ıd a s iy a s i ve İç tim a î y a y ın la r y a p ıld ığ ın ı g ö r ü y o ru z . B u h a r e k e t in ö n c ü le r i a r a s ı n d a c u m h u r iy e tç i b i r İn - g i l iz in o ğ lu v e i lk in k im y a v e t ıp b i l im le r in e m e r a k s a r m ış b i r O x fo rd b i lg in i o la n J o h n L o ck e a d ın d a b i r i v a r d ı . B u z a t ın id a r e to le r a n s v e e ğ it im k o n u la r ın d a y a z d ığ ı e s e r l e r c e a f iy e te y e n i b i r d ü z e n v e r i lm e s i im k â n la r ın ı k a b u l e d e n b i r z ih n iy e t g ö s te r i r le r . İ n g i l t e r e ’d e k i b u J o h n L o c k e ’a m u v a z î o la r a k o n d a n b i r a z s o n r a d a F r a n s a ’d a M o n te s - q u ie u (1689 -1755) İç tim a î, s iy a s î v e d in î m ü e s s e s e le r i e s a s lı b i r t a h l i l v e te n k id s ü z g e c in d e n g e ç i r e r e k in c e le d i . F r a n s a ’d a k i m o n a r ş i m ü e s s e s e s in i o s ih i r l i n ü f u z v e i t i b a r ın d a n m a h r u m b ı r a k t ı . İ n s a n c e m iy e t in in y e n id e n k u r u lm a s ı y o lu n d a k i h e r t ü r lü te ş e b b ü s e o z a m a n a k a d a r s e t ç e k m iş o la n y a n l ı ş f ik i r l e r in b i r ç o ğ u n u n o r t a d a n k a lk m a s ı L o ck e ile b i r l ik te b u z a tm e s e r id i r .

M o n te s q u ie u ’d e n h e m e n s o n r a k i n e s i l le r , o n s e k iz in c i y ü z y ıl ın o r ta s ın d a n s o n u n a k a d a r , o n u n o r t a y a a t t ığ ı a h l â k î v e f ik r î p r e n s ip le r i s e r b e s tç e m ü n a k a ş a e t t i le r . Ç o ğ u , k e n d i le r in i o m ü k e m m e l c iz v i t o k u l la r ın ın t e s i r in d e n k u r t a r m ı ş y a z a r l a r o la n v e « A n s ik lo p e d ic ile r» d iy e a n ı l a n b i r

t a k ım se ç k in z e k â lı i n s a n l a r y e n i b i r d ü n y a t a s a r l a m a ğ a k o y u ld u la r (1766). B u a n s ik lo p e d ic i le r in y a n ıb a ş ın d a ik t i s a t ç ı l a r v e y a f i z y o k r a t l a r d e n ile n b i r g r u p d a , g ıd a v e i h t iy a ç m a d d e le r in in i s t ih s a l v e i s t ih lâ k i m e s e le le r in i c e s u ra - n e b i r in c e le m e y e t â b i t u t t u . «C ode d e l a N a tu re » m ü e ll if i M o re lly , ş a h s i m ü lk iy e t m ü e s s e s e s in i te n k id e d e re k , c e m iy e tin i ş t i r a k ç i b i r u s u le g ö re d ü z e n le n m e s in i te k l i f e d iy o rd u . B u z a t , o n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın s o s y a l i s t le r a d iy le b i r a r a d a g ö s te r i le n b ü y ü k v e ç e ş it l i i ş t i r a k ç i l e r o k u lu m e n s u p la r ın ın ö n c ü s ü o lm u ş tu r .

S o s y a liz m n e d ir ? S o s y a l iz m in y ü z k a d a r t â r i f i o ld u ğ u g ib i, b in k a d a r d a s o s y a l i s t m e z h e b i v a r d ı r . E s a s i t i b a r iy le so s y a liz m m ü lk iy e t p r e n s ib in in â m m e m e n f a a t i u ğ r u n a r e d d e d i lm e s in d e n b a ş k a b i r şe y d e ğ ild ir . B u p r e n s ib in t a r ih ç e s in i ç a ğ l a r b o y u n c a k ı s a c a g ö z d e n g e ç ir e b i l i r iz . B u p re n s ip le , b e y n e lm ile l l ik p r e n s ib i s iy a s î h a y a t ım ız ın ç o ğ u n u n e t r a f ın d a d ö n d ü ğ ü ik i a n a f ik ir d i r .

M ü lk iy e t f ik r i , t ü r l e r in , y â n i y a r a t ı k n e v i le r in in m ü c a d e le iç g ü d ü le r in d e n d o ğ m a k ta d ır . İ n s a n l a r ın in s a n h a l i n i a lm a la n d a n ç o k ö n c e le r i , c e t le r i o ld u ğ u f a rz e d i le n k u y r u k lu m a y m u n d a m ü lk iy e tç i id i. E n ip t id a î m ü lk ş e k li, b i r h a y v a n ın u ğ r u n d a d ö v ü şe c e ğ i ş e y d ir , k ö p e k k e m iğ i iç in , d iş i k a p la n y u v a s ı iç in , e r k e k g e y ik s ü r ü s ü iç in s a v a ş m a y a h a z ı r d ır . S o sy o lo jid e « ip tid a î k o m ü n iz m » tâ b i r i k a d a r a b e s b i r t â b i r t a s a v v u r e d ile m e z . P a le o l i t ik ç a ğ ın ın i lk d e v ir le r in d e k i k a b ile a i le n in re is i o la n i h t i y a r A d a m , k a r ı l a r ı v e k ız la r ı ü z e r in d e k i , â le t le r i ü z e r in d e k i v e g ö z le r i ö n ü n d e b u lu n a n k e n d i k ü ç ü k d ü n y a s ı ü z e r in d e k i m ü lk iy e t h a k k ın d a İ s r a r e d e rd i . B a ş k a b i r a d a m , o n u n k ü ç ü k d ü n y a s ın a a y a k b a s a c a k o lu r s a , o, o n u n la d ö v ü ş ü r , v e e l in d e n g e l i r s e o n u ö ld ü r ü r d ü : Ç a ğ la r b i r b i r in i t â k ib e t t ik ç e , A tk in s o n ’u n « P r im a l L aw » , y â n i İp t id a î K a n u n a d lı e s e r in d e in a n d ı r ı c ı b i r ş e k ild e g ö s te rd iğ i g ib i, İ h t i y a r A d a m k a b ile iç in d e k e n d in d e n g e n ç a d a m la r ın b u lu n m a s ın a v e b u a d a m la r ın b a ş k a k a b i l e le r d e n z a p te t t ik le r i k a r ı l a r ı n a v e y a p t ık l a r ı â le t le r e v e ö ld ü r d ü k le r i a v h a y v a n l a r ı n a sa -

h ib o lm a la r m a g ö z y u m m u ş tu r . İ n s a n c e m iy e ti , b i r b i r in in k o m ş u s u o la n i n s a n la r ın m ü lk iy e t h a k l a n a r a s ı n d a b i r u z la ş m a y a v a r ı lm a k s u r e t iy le g e l iş m iş t ir . B u u z la ş m a , b i r b i r in e k o m ş u o la n i n s a n la r ın y a b a n c ı b i r k a b ile y i c iv a r la r ı n d a n s ü r ü p a tm a k g a y e s in e , y â n i b i r s a v u n m a iç g ü d ü s ü n e d a y a n ıy o r d u . E ğ e r te p e le r , o r m a n la r v e ı r m a k l a r «siz in» v e y a « ben im » d e ğ ilse , b u o r a la r ın «b izim » o lm a s ı ge - r e k t iğ in d e n d i . H e r b i r im iz , o r a la r ın k e n d i m a l ım ız o lm a s ın ı t e r c ih e d e r iz , f a k a t b u o la c a k iş d e ğ ild i. Ç ü n k ü , b u t a k d i r d e b a ş k a in s a n la r g e lip b iz i y o k e d e r le r . B u b ö y le o ld u ğ u n a g ö re , in s a n c e m iy e ti t â b a ş la n g ıç ta n i t i b a r e n m ü l k iy e t h a k k ın ın b i r h u d u d u o lm u ş tu r . H a y v a n la r d a k i v e ip t id a î v a h ş i le r d e k i m ü lk iy e t d u y g u s u , b u g ü n k ü m e d e n î d ü n y a d a k i m ü lk iy e t d u y g u s u n d a n ç o k d a h a ş id d e tl i id i. B u d u y g u n u n k ö k ü , a k lım ız d a o lm a k ta n z iy a d e , iç g ü d ü le r i - m iz d e d ir .

V a h ş i le r iç in o lsu n , iç g ü d ü le r in e h â k im o lm a y ı ö ğ r e n m e m iş o la n z a m a n ım ız a a i t h e r h a n g i b i r in s a n iç in o lsu n , m ü lk iy e t iç g ü d ü s ü n e b i r h u d u t y o k tu r . U ğ r u n d a s a v a ş t ı ğ ın ız h e r ş e y in s a h ib i o la b i l ir s in iz , b u ş e y le r i s t e r k a d ın o lsu n , i s t e r c a n ın a k ıy ı lm a m ış e s i r le r o lsu n , i s t e r a v h a y v a n ı o lsu n , i s t e r b i r o r m a n p a r ç a s ı o lsu n , i s t e r a t ş o c a ğ ı o ls ıın . C e m a a t b ü y ü d ü k ç e y a v a ş y a v a ş iç s a v a ş la r ı ta h d id e d e n b i r n e v i k a n u n m e y d a n a g e ld i v e i n s a n la r m ü lk iy e t i ş le r in i h a l le d e n ip t id a î m e to d la r ic a t e t t i le r , i n s a n la r , h e r k e s te n ö n c e y a p t ık la r ı , e le g e ç i r d ik le r i v e y a ü z e r in d e h a k id d ia e t t ik le r i b i r a r a z i p a r ç a s ı ü z e r in d e h a k id d ia e tm e s in d e n s o n r a o n u k u l la n m a k i s te y e n b i r k im s e d e n b i r k i r a b e d e l i is te m e s i d e t a b i i g ib i g ö r ü n ü y o r d u . İ n s a n la r ın a n c a k te ş k i lâ t l ı b i r h a y a t a d o ğ r u y ö n e lm e le r i im k â n l a n m n z u h u r e tm e s iy le d ir k i, h e r h a n g i b i r ş e y in ü z e r in d e k i b u h u d u t s u z m ü lk iy e t h a k k ın ın k ö tü b i r ş e y o ld u ğ u a n la ş ı l m ış tı r . İ n s a n l a r d o ğ d u k la r ı z a r r ia n k e n d i le r in i s a h ip le r i b u lu n a n v e y a ü z e r in d e h a k id d ia e d ile n b i r d ü n y a d a b u lu y o r la rd ı ; ü s te l ik k e n d i le r i d e b i r in in m â l ı v e y a b i r in in ü z e r le r in d e h a k id d ia e t t iğ i b i r y a r a t ık o la r a k d ü n y a y a j

g e l iy o r la r d ı . î lk m e d e n iy e t le r d e k i İ ç tim a î m ü c a d e le le r in a n la t ı lm a s ı g ü ç tü r , f a k a t R o m a d e v le t i h a k k ın d a k i a n la t - t ık la r ım ız , b o r ç la r ın c e m iy e t iç in b i r m a r a z h a l in i a lm a s ı ih t im a l in e b in a e n , r e d d e d i lm e le r i g e r e k t iğ i v e k e z a h u d u t s u z m ü lk iy e t in d e â m m e a le y h in e o ld u ğ u f ik r in i k a b u l e tm e y e b a ş la y a n b i r c e m iy e t g ö s te r m e k te d i r . B a b il ’in d e s o n z a m a n la r ın d a k ö le le r ü z e r in d e k i m ü lk iy e t i ş id d e tle ta h d id e t t iğ in i g ö r ü y o r u z . N ih a y e t b ü y ü k in k ı lâ p ç ı N a s ı- r i y e ’li İ s a ’n ın d a e v v e lc e e m s a l i g ö rü lm e m iş b i r ş e k i ld e m ü lk iy e t i t a k b ih e t t iğ in i g ö rü y o ru z . İsa , z e n g in b i r a d a m ın c e n n e te g i r m e s i b i r d e v e n in iğ n e d e l iğ in d e n g e ç m e s in d e n z o r d u r d iy o rd u . A n la ş ı ld ığ ın a g ö re , y i r m i b e ş , o tu z y ü z y l - d a n b e r i , m ü lk iy e t h a k k ın a b i r h u d u t ç iz m e m e s e le s i i n s a n l ığ ın z e k â s ın ı d a im î s u r e t t e iş g a l e tm e k te d ir . N a s ır i - y e ’li I s a ’d a n o n d o k u z y ü z y ıl s o n r a , H ı r i s t iy a n â le m in in in s a n la r iç in m ü lk iy e t o lm a m a s ı lâ z ım g e ld iğ i i n a n c ın a v a r m ış o ld u ğ u n u g ö r ü y o r u z . B u in s a n ın s a h ib i b u lu n d u ğ u m a lı is te d iğ i g ib i k u l la n a b i le c e ğ i f ik r i d e d iğ e r m ü lk iy e t h a k l a r ı g ib i s a r s ı lm ış t ı r .

F a k a t s o n u n a e rm e k ü z e r e b u lu n a n o n s e k iz in c i y ü z y ıl ın i n s a n la r ı b i r k o n u n u n h â lâ s u a l s a f h a s ın d a b u lu n u y o r la r , n e y a p a c a k la r ın ı p e k iy i k e s t i r e m iy o r la r d ı . B u in s a n la r ı n i lk y a p m a k i s te d ik le r i şey ; m ü lk iy e t i k i r a l ı n t a m a h v e i s r a f ın d a n v e a s î l m a c e r a a d a m la r ın d a n k o r u m a k o lm u ş tu r . F r a n s ız İh t i lâ l in i b a ş l a t a n s a ik le r d e n b i r i d e , m ü lk iy e t in v e r g id e n k o r u n m a s ı id i. F a k a t , ih t i lâ l , o r t a y a a t t ığ ı e ş i t l ik p r e n s ib i s e b e b iy le , m ü lk iy e t i k o r u y a c a k y e rd e , o n u t a k b ih e t t i , i n s a n la r ı n b i r ç o ğ u n u n n e m e s k e n i , n e d e y iy e c e ğ i y o k k e n , z e n g in le r d e o n la r ı ç a l ı ş t ı r m a k s ız m o n la r a b a r ın a c a k y e r v e y iy e c e k b i r ş e y v e rm e z k e n , h ü r l ü k te n v e e ş i t l ik te n n a s ı l b a h s e d ile b i l i r ! Y o k s u l la r b u d u r u m d a n ç o k ş ik â y e t e d iy o r la rd ı .

Ö n e m li b i r s iy a s ı h iz ip b u d u r '- 'n a ç a r e o l a r a k « p a y la ş m a » y ı g ö s te rd i. B u h iz ip m e n s u p la n , m ü lk iy e ti te k s if e tm e k , a y n ı z a m a n d a h e r k e s e m a h s u s b i r ş e y h a l in e g e t i r m e k is t iy o rd u . B a ş k a y o ld a n a y n ı g a y e y e v a r m a k i s t e / e n

s o s y a l i s t le r v e y a d a h a d o ğ r u s u k o m ü n is t l e r d e vardı-, b u n l a r ise , h u s u s i m ü lk iy e t i t a m a m e n k a ld ı r m a k i s t iy o r la r d ı . B ü tü n m ü lk iy e t d e v le te a i t o la c a k t ı ( ta b i î d e m o k r a t ik b i r d e v le te ...) .

İ k is in in d e h e d e f i , i n s a n la r a h ü r r i y e t v e s a a d e t s a ğ la m a k ta n i b a r e t o la n ik i s iy a s î h iz ip te n b î r in in m ü lk iy e t i m u t l a k b i r h a le g e t i r m e k is te m e s i , ö te k in in ise o n u t a m a m e n o r t a d a n k a ld ı r m a y ı h e d e f tu tm a s ı g a r ip t i r . F a k a t d u r u m b ö y le d ir . B u g a r ip h a l in s e b e b in i , m ü lk iy e tin b a s i t b i r şe y o lm a y ıp , k a r ı ş ık b i r ş e y o lm a s ın d a a r a m a k ic a b e d e r .

M ü lk iy e t in b a s i t b i r ş e y o lm a y ıp , d e ğ iş ik d e ğ e r d e b i r ç o k m ü lk iy e t le rd e n v e b u n l a r ı n y a r a t t ı ğ ı n e t ic e le r d e n m e y d a n a g e lm e k a r ı ş ık b i r m e s e le o ld u ğ u , b i r ç o k ş e y le r in (m e se lâ , in s a n ın k e n d i v ü c u d ü n ü n , b i r s a n a tç ın ın â le t le r in in , g iy im e ş y a s ın ın , d iş f ı r ç a la r ın ın ) i s t e r i s te m e z ş a h s î m a l l a r o lm a s ı g e r e k t iğ i v e d e m ir y o l la r , t ü r l ü t ü r lü m a k in e le r , e v le r , b a k ım l ı b a h ç e le r , t e n e z z ü h g e m ile r i g ib i h e r b i - r i n in n e d e re c e y e k a d a r v e n e g ib i t a h d i t le r le ş a h s î m ü lk iy e t s a h a s ın a g i rm e s i g e r e k t iğ i v e n e d e re c e y e k a d a r â m m e s a h a s ın a d a h il o lu p , â m m e m e n f a a t i a d ın a d e v le t in m ü lk iy e tin e g irm e s i v e o n u n t a r a f ın d a n id a r e e d ilm e s i g e r e k t iğ in in d e r in d e r in in c e le n m e s i i c a b e d e n b i r ç o k ş e y le r m e v c u t o ld u ğ u a n c a k o n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın i le r le m e s iy le m ü m k ü n o lm u ş tu r . T a tb ik a t b a k ım ın d a n b u m e s e l l e r b i r d e v le t in iç s iy a s e t in i ilg ilen d ir ir - , e s a s ise , d e v le t i v e r im l i iş g ö re c e k ş e k ild e t e ş k i l â t l a n d ı r m a k v e o d u r u m u m u h a f a z a e tm e k ti r . A y n ı m e s e le le r s o s y a l p s ik o lo ji b ilim i- n i d e i lg i l e n d i r e r e k a k a d e m ik a r a ş t ı r m a k o n u la r ı te ş k il e d e r le r . M ü lk iy e t in te n k id i h â l â b i r b i l im k o n u s u o lm a k t a n z iy a d e in s a n l ığ ın iç in iç in k a y n a m a s ın a s e b e p o la n b i r i h t i r a s k o n u s u d u r . B ir t a r a f t a m a l ik o ld u ğ u m u z ş e y le r le b i r l ik te h ü r r iy e t l e r im iz i k o r u m a k v e g e n iş le tm e k i s te y e n f e rd iy e tç i le r , ö te t a r a f t a d a ş a h ıs m a l la r ın ı k o l e k t i f l e ş t i r m e k v e m ü lk iy e t h a k k ın ı s ı n ı r la n d ı r m a k is te y e n s o s y a l i s t l e r v a r . V e h a k ik a t t e , h ü k ü m e t i d e s te k le m e y e m a h s u s e n k ü ç ü k b i r v e r g iy i b i le k a b u l e tm e k is te m e y e n a ş ı r ı f e r d i

K I S A D Ü N Y A T A R İ H Î 2 97

y e tç i le r le h e r t ü r l ü m ü lk iy e t h a k k ın ı r e d d e d e n k o m ü n is t l e r a r a s ın d a h e r d e re c e d e m u te d i l f e rd iy e tç i le r v e s o s y a l is t le r v a r d ır . B u g ü n ü n s o s y a l i s t le r in e k o l le k t iv is t d e n il i y o r; b u n l a r o ld u k ç a g e n iş b i r m ü lk iy e t h a k k ı k a b u l e t m e k le b e r a b e r e ğ it im , m ü n a k a le , m â d e n iş le tm e le r i , a r a z i m ü lk iy e t i i le f a b r ik a la r ın b ü y ü k b i r k ıs m ın ın iy ic e t e ş k i l â t la n m ış b i r d e v le t in id a r e s in e t e r k e d i lm e s i l ü z u m u n a i n a n ı y o r la r . Z a m a n ım ız d a m â k u l i n s a n la r ın ç e ş it l i g ö rü ş le r i, , b i lim e v e p l â n a d a y a n a n b i r s o s y a liz m e d o ğ r u y ö n e liy o r g ib i g ö r ü n m e k te d i r l e r . G itg id e d a h a a ç ık b i r ş e k ild e a n la ş ı l ıy o r k i e ğ it im g ö rm e m iş i n s a n la r b ü y ü k te ş e b b ü s le r d e 1 fa y d a l ı b i r i ş b ir l iğ i y a p a m a z la r v e ö z e l t e ş e b b ü s le r in id a r e s in i e le a la c a k o la n d a h a k a r ı ş ık t e ş k i l â t l ı b i r d e v le t in d e e ğ it im a la n ın d a b ü y ü k b i r i le r le m e g e r ç e k le ş t i r m iş v e a y n i z a m a n d a k i f a y e t l i b i r m ü r a k a b e te ş k i l â t ı k u r m u ş o lm a s ı ic a b e d e r . B u g ü n ü n b a s ın ı v e s iy a s e t m e to t la r ı h e n ü z k o l le k t if f a a l iy e t le r in g e n iş le t i lm e s in e im k â n v e r e c e k d e r e c e d e o lg u n d e ğ ild i r le r .

F a k a t , iş v e r e n le r le iş ç i le r a r a s ın d a k i v e b i lh a s s a h o d b in iş v e r e n le r le s e r k e ş iş ç i le r a r a s ın d a k i a n la ş m a z l ık la r , b i r m ü d d e t , K a r i M a rx a d ın ı b a y r a k o l a r a k a ç ıp b ü tü n d ü n y a y a y a y ı la n s e r t v e ip t id a î k o m ü n iz m h a r e k e t in e yol' a ç tı . M a r x n a z a r iy e le r in in d a y a n d ığ ı d ü ş ü n c e , i n s a n la r ın z ih n i f a a l iy e t le r in e İ k t is a d î z a r u r e t l e r in i s t ik a m e t v e rd iğ i v e b u g ü n k ü m e d e n iy e t im iz d e iş v e r e n m ü r e f f e h s ın ı f la i ş ç i le r k ü t le s i a r a s ın d a k i i s t e r i s te m e z m e n f a a t i h t i l â f l a r ı m e v c u t o la c a ğ ı d ü ş ü n c e s iy d i. M a k in e in k ı l â b ın ın z a r u r î k ı ld ığ ı e ğ it im in i le r le m e s iy le b i r l ik te b u b ü y ü k işç i ç o ğ u n lu ğ u a y r ı b i r s ın ı f te ş k il e t t iğ in i g i tg id e k u v v e t k a z a n a n b i r d u y g u i le i d r â k e d e c e k v e iş v e r e n le r in te şk il ' e t t iğ i a z ın l ık la o la n ih t i l â f ın d a g i tg id e k e n d in i d a im a k u v v e tl i h i s s e d e c e k ti r . M a r x ’a g ö re iş ç i le r b i r y o lu n u b u l u p ik t id a r ı e le g e ç i r e c e k le r v e c e m iy e te y e n i b i r ş e k il v e r e c e k le r d i r . î h t i l â f , a y a k la n m a v e b e lk i d e i h t i l â l m ü m k ü n o la n ş e y le r d i r , f a k a t b u n la r ın a r k a s ın d a n y e n i b i r c e m iy e t d ü z e n in in o r t a y a ç ık a c a ğ ı m u h a k k a k o lm a d ık ç a b a ş k a c e

-298 K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ

m iy e t in t a m a m e n y o k o lm ıy a c a ğ ın ı d a k im s e te m in e d e m ez .

M a rx m i l l e t l e r a r a s ın d a k i m ü c a d e le n in y e r in e s ın ı f la r a r a s ın d a k i m ü c a d e le y i k o y m a k i s t iy o rd u . M a rk s iz m b i r b i r i a r d ın d a n B ir in c i , İk in c i v e Ü ç ü n c ü İşç i E n te r n a s y o n a l in i y a r a t t ı . F a k a t b u g ü n k ü f e rd iy e tç i d ü ş ü n c e d e n h a r e k e t e t m e k s u r e t iy le m il l e t l e r a r a s ı n d a id e a l m ü n a s e b e t l e r k u r m a k d a m ü m k ü n d ü r . B ü y ü k İn g i liz ik t i s a tç ıs ı A d a m S m i th ’ t e n b ç r i g i tg id e a n la ş ı lm ış b u lu n u y o r k i d ü n y a n ın u m u m î b i r r e f a h a k a v u ş m a s ı iç in s e r b e s t v e ta k y i t s i z m ü b a d e le y e ih t i y a ç v a r d ır . D e v le te m u a r ız o la n f e rd iy e tç i le r g ü m r ü k t a r i f e le r in e v e h u d u t la r a , y â n i s e r b e s t f iil v e h a r e k e t l e r i t a h d i t e d e n h e r şe y e d e m u a r ız d ı r l a r . R u h b a k ım ın d a n b u d e re c e f a r k l ı o la n ilk d ü ş ü n ü ş t a r z ı m e v c u t o lm a s ı p e k e n te r e s a n b i r o la y d ı. B ir y a n d a n M a r k s ’ç ı l a n n s ın ı f m ü c a d e le s i , ö te y a n d a K ıra liç e V ik to r y a d e v r i İn g i l iz iş a d a m l a r ı n ı n f e rd iy e tç i f e ls e fe s i v e s e r b e s t m ü b a d e le d ü ş ü n c e s i v e h e r ik i c e r e y a n ı te m s il e d e n in s a n la r ın g a y e le r in in a y n ı o lm a s ı, y â n i i n s a n la r ın b u g ü n k ü d e v le t h u d u t la r ın ı y o k f a rz e d e r c e s in e s e rb e s tç e te m a s v e m ü b a d e le le r d e b u l u n a b ilm e le r i! R e a l i te n in m a n t ığ ı d a im a n a z a r iy e n in m a n t ığ ın a g a le b e ç a la r . N i te k im g ö r ü y o r u z k i b a ş k a b a ş k a g ö rü ş n o k ta l a r ın d a n h a r e k e t e d e n f e rd iy e tç i n a z a r iy e ile s o s y a l i s t n a z a r iy e n in m ü ş te r e k o la r a k a r a ş t ı r d ık l a r ı b i r ş e y v a r d ı r k î o d a i n s a n la r ın b i r a r a d a ç a l ı ş m a la r ın ı m ü m k ü n k ı la b i le c e k d a h a g e n iş s iy a s î d ü ş ü n c e le r v e y o r u m la r d ı r . A v r u p a ’d a e v v e lc e d e y a p ılm ış o la n b u a r a ş t ı r m a in s a n la - T in K u ts a l R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n a v e H ı r i s t iy a n l ığ a o la n i t im a t l a r ın ın a z a lm a s ı v e b ü y ü k k e ş i f le r s a y e s in d e u f u k la r ı n ı n A k d e n iz ’le s ın ı r la n m a k ta n ç ık ıp b ü tü n d ü n y a y ı k a v r ı- v a c a k ş e k ild e g e n iş le m e s iy le d a h a d a h ız la n m ış t ı r .

İ n s a n l ık te k b i r c e m a a t h a l in i a lm a k ta o ld u ğ u v e b u g ib i d u r u m la r d a d ü n y a ö lç ü s ü n d e m ü ş te r e k b i r id a r e n in g i tg id e z a r u r î b i r h a le g e lm e k te b u lu n d u ğ u g i t t ik ç e d a h a a ç ık b i r ş e k i ld e a n la ş ı lm a k ta d ı r . M e se lâ , ş im d i b ü tü n d ü n y a m îl le t le r i ık t î s a d e n b i r b i r i n e b a ğ lı o lm a k la b u b a k ım

d a n te k b i r c e m a a t te ş k il e tm e k te d i r l e r ve b u n a g ö r e k ü re m iz in t a b i î s e r v e t l e r in in lâ y ık iy le i s t i s m a r e d ilm e s i iç in t e k b i r id a r e y e ih t iy a ç v a r d ı r . K e ş if le r in in s a n la r ın g a y r e t i n e a r z e t t iğ i s a y ıs ız im k â n la r b u g ib i i ş le r in ş im d i o ld u ğ u g ib i ç e ş it l i v e r a k ip e l le r t a r a f ın d a n id a r e e d ilm e s i y ü z ü n d e n g i tg id e a r t a n b i r d e re c e d e i s r a f e d ilm e k te v e t e h lik e l i b i r h a le g e lm e k te d ir . M a lî m e s e le le r d e a n c a k d ü n y a ö lç ü s ü n d e s iy a s e t le r le b a ş a r ı l ı b i r ş e k ild e h a l le d ile b i le c e k i ş l e r h a l in i a lıy o r . İ n ta n î h a s t a l ı k la r v e m u h a c e r e t le r in a r tm a s ı ş im d i ta m a m e n d ü n y a ö lç ü s ü n d e o la n m e s e le le r d ir . B u g ü n in s a n la r ın e l in d e b u lu n a n te k n ik i m k â n la r y ü z ü n d e n h a r p l e r n is b e ts iz ö lç ü d e t a h r i p k â r v e b o z u c u b i r h a le g ld ik le r in d e n , h ü k ü m e t l e r v e y a m il l e t l e r a r a s ın d a k i i h t i l â f l a r ı h a l le d e b i le c e k k ö tü b i r ç a r e o lm a k ta n d a ç ık m ış la r d ı r . B ü tü n b u m is â l le r , b u â n a k a d a r m e v c u t o lm u ş b u lu n a n h e r h a n g i b i r h ü k ü m e t te n d a h a g e n iş ç a p t a v e d a h a ş ü m u l lü b i r id a r e y e ih t iy a ç o ld u ğ u n u g ö s te r iy o r .

F a k a t b u n d a n d o la y ı f ü t u h a t l a v e y a m e v c u t h ü k ü m e t le r in b i r b i r i n e m e c z e d ilm e s iy le b i r ü s tü n h ü k ü m e t y a r a t ı lm a s ı ic a b e tm e z . İ n s a n l a r m e v c u t m ü e s s e s e le r i g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r a r a k İn s a n l ık P a r lâ m e n to s u , D ü n y a K o n g re s i , D ü n y a C u m h u r b a ş k a n ı v e y a İ m p a r a to r u g ib i şe y le r d ü ş ü n m ü ş le r d ir . T a b ii o la r a k i lk a k la g e le n le r b u n la r d ı r , f a k a t e ll i y ı ld a n b e r i y a p ı la n te k l i f v e te ş e b b ü s le r in m ü n a k a ş a v e t e c r ü b e le r i u m u m iy e t i t ib a r iy le b u h a l t a r z l a r ı n a b a ğ la n a n ü m it l e r i k ı r m ış t ı r . D ü n y a n ın b u t a r z d a b i r le ş m e s in e k a r ş ı ç o k b ü y ü k m u k a v e m e t le r b e l i r m iş t i r . Ö y le g ö r ü n ü y o r k i, ş im d ik i c e r e y a n , ta b i i s e r v e t l e r in h e d e r e d i l m e s i v e y a k u l la n ı lm a s ı , ç a l ış m a ş a r t l a r ın ı n e ş i t b i r h a le g e t i r i lm e s i , d ü n y a b a r ış ı , p a r a , n ü f u s v e s a ğ l ık g ib i m e s e le le r le m e ş g u l o la c a k v e d ü n y a ö lç ü s ü n d e y e tk i l e r e s a h ip b i r ta k ım ö z e l k o m ite le r v e y a t e ş e k k ü l le r k u r u lm a s ı i s t ik a m e t in d e d i r .

V e b e lk i d ü n y a , g ü n ü n b i r in d e , b i r d ü n y a h ü k ü m e t i m e v c u t o ld u ğ u n u h e n ü z a n l ıy a m a d ığ ı b i r s ı r a d a , b ü tü n m ü ş te r e k m e n f a a t l e r in in te k b i r iş g ib i id a r e e d ilm e k te

b u l u n d u ğ u n u g ö rü v e re c e k t i r . F a k a t i n s a n la r a r a s ı n d a b u d e re c e b i r b i r l iğ e v a r ı lm a d a n ö n c e , m il le t le r a r a s ın d a b ö y le b i r a n la ş m a m illi k ı s k a n ç l ık v e ş ü p h e c il ik h is l e r in d e n ü s tü n t u tu lm a d a n ö n c e , b ü tü n in s a n l ığ ın b e ş e r iy e t in b i r l iğ i f ik r in e k a z a n ı lm ış o lm a s ı v e b ü t ü n in s a n la r ın te k b i r a i le d e n ib a r e t o ld u k la r ı d ü ş ü n c e s in in d ü n y a c a a n la ş ı l ıp t e lk in v e te d r i s e d ilm e s i z a r u r id i r .

Y irm i y ü z y ıl v e y a d a h a f a z la b i r z a m a n d a n b e r i , b ü y ü k d ü n y a d in le r i y e r y ü z ü ı ıd e k i b ü t ü n in s a n la r ın k a r d e ş o ld u k la r ı f ik r in i s a v u n m a y a v e y a y m a y a ç a l ış ıy o r la r , f a k a t k a b ile , m il le t , d in v e ı r k z ı t l ık la r ı h e r b i r i n s a n ı b ü t ü n b e ş e r iy e t in f a a l b i r h â k im i y a p a b i le c e k o la n g e n iş g ö r ü ş l e r e v e c ö m e r tç e h a m le le r e b u g ü n e k a d a r e n g e l o lm u ş , h e m d e b a ş a r ı l ı b i r ş e k ild e e n g e l o lm u ş tu r . N a s ı l k i , H ır i s t iy a n l ık , M ilâ d ın a l t ın c ı v e y e d in c i y ü z y ı l l a r ın d a A v r u p a 'n ın r u h u n u f e th e tm e k iç in m ü c a d e le e tt iy s e , b u g ü n d e in s a n l ığ ın k a r d e ş l iğ i f ik r i in s a n l ığ ın r u h u n u f e th e tm e k iç in s a v a ş m a k ta d ı r . B u g ib i f ik i r l e r in y a y ılm a s ı v e z a f e r e u la ş t ı r ı lm a s ı iş in i k e n d i le r in i o n a v a k f e d e c e k b i r ç o k m e ç h u l m is y o n e r le r y ü r ü tm e l id i r ; h iç b i r y a z a r b u iş in ş im d iy e k a d a r n e d e re c e y e k a d a r i le r le m iş o ld u ğ u n u v e n e n e t ic e v e r e c e ğ in i t a h m in e d e c e k d u r u m d a d e ğ ild ir .

İ ç t im a î v e İ k t is a d î m e s e le le r , m i l l e t l e r a r a s ı m e s e le le re s ım s ık ı b a ğ l ı g ö r ü n ü y o r la r . H e r b i r m e s e le n in h a l l i in s a n la r ı n k a lb in e g ir ip , o n a i lh a m v e r e n y a r a t ıc ı r u h a h i ta - b e tm e k y o lu i le a r a ş t ı r ı lm a l ıd ı r . M il le t le r in i t im a ts ız l ığ ı , in a tç ı l ığ ı v e h o d b in l iğ i , m a l s a h ip le r in in v e iş ç i le r in u m u m u n m e n f a a t i b a h s in d e k i i t im a ts ız l ığ ın ın , in a tç ı l ığ ın ın v e h o d b in l iğ in in h e m se b e b in i , h e m d e n e tic e s in i te ş k i l e t m e k te d ir . F e r t le r d e m ü lk iy e t d u y g u s u n u n a ş ı n b i r d e r e c e y e v a r m a s ı , m il le t le r in v e i m p a r a to r l a r ın h o d b in i h t i r a s l a r ı n a b e n z e r . B u d u y g u n u n m e n ş e i d e a y n ı iç g ü d ü te m a y ü lle r i , a y n ı c e h a le t , a y n i g e le n e k le r d ir . E n te r n a s y o n a l iz m m i l le t le r in s o s y a liz m id ir . B u k o n u la r l a u ğ r a ş a n b i r k im s e , in s a n la r ın m ü n a s e b e t le r i v e i ş b ir l iğ i m e s e le s in in o r ta y a k o y d u ğ u m u a m m a y ı h a l le d e b i le c e k k u v v e t t e v e d e r in l ik te

b i r p s ik o lo ji b i l im in in v e t e ş k i l â t ı n h e n ü z m e v c u t o lm a d ığ ın ı a n la r . 1820 d e y a ş a y a n i n s a n la r e le k t r ik l i t r e n i n a s ı l d ü ş ü n ü p ta h m in e d e m e z id iy s e le r , b iz d e b u g ü n d ü n y a y ı b a r ı ş iç in d e y a ş a ta c a k b i r te ş k i l â t ı h e n ü z t a h m in v e t a s a v v u r e d e m iy o ru z , f a k a t b u d a a y n ı d e re c e d e m ü m k ü n v e a y n ı d e re c e d e y a k ın b i r ş e y o la b i l i r .

K im se b i ld iğ in d e n f a z la s ın ı b i le m e z , h i ç b i r f i k i r ç a ğ d a ş f i k i r h u d u t la r ı n ı a ş a m a z , b u b ö y le o lu n c a , b ü t ü n t a r i h in h e d e f i g ib i g ö r ü n e n b ü y ü k b a r ı ş ın , r u h l a r a y e r le ş ip d ü n y a y ı k a v r a y a c a k o la n b a r ı ş ın g e lip ü m its iz v e g a y e s iz h a y a t ım ız ı a y d ın l a tm a d a n ö n c e , d a h a k a ç n e s l in h a r p , e m n iy e ts iz l ik v e s e f a le t iç in d e y a ş a y a c a ğ ı k e s t ir i le m e z . İ le r i s ü r ü l e n h a l ç a r e le r i h â l â i h t i r a s l a r ı n v e ş ü p h e le r in »si- r i a l t ı n d a o la n m ü p h e m v e ip t id a î ş e y le r d i r . D ü n y a y a y e n i b i r v e ç h e v e re c e k o la n b ü y ü k b i r f i k i r h a r e k e t i v a r , f a k a t b u h a r e k e t h e n ü z t a m a m la n m a d ı . G ö r ü ş le r im iz y a v a ş y a v a ş v ü z u h lu v e d a h a d o ğ r u b i r h a l a lıy o r , a m a b u iş ç a b u k m u o lu y o r , y a v a ş m ı o lu y o r , sö y le m e k g ü ç tü r . F a k a t g ö r ü ş le r v ü z u h k a z a n d ık ç a , in s a n la r ın z e k â v e m u h a y y i le l e r in e b i r d e re c e y e k a d a r h â k im o lu y o r la r . B u h â k im iy e t i n ta m o lm a m a s ı g ö r ü ş le r in e m n iy e t te n v e t a m b i r d o ğ r u l u k ta n m a h r u m o lm a la r ın d a n d ı r . H e m d e ğ iş ik , h e m d e k a r ı ş ık b i r ş e k i ld e s u n u ld u k la r ı iç in m â n a l a r ı y a n l ı ş a n la ş ı lıy o r . F a k a t b u y e n i d ü n y a g ö r ü ş le r i s e r a h a t v e k a t iy y e t k a z a n d ık ç a , in a n d ı r ı c ı b i r k u v v e te s a h ip o la c a k la r d ır . B u b e lk i p e k ç a b u k o la c a k t ı r . V e b u v ü z u h lu a n la y ış ı i s t e r i s te m e z b u i s t ik a m e t te b ü y ü k b i r e ğ it im s a v a ş ı t â k ip e d e c e k t i r .

A M E R İK A B İR L E Ş İK D E V L E T L E R İN İN G E N İŞ L E M E S İ

D ü n y a n ın t a ş ı t a la n ın d a y a p ı la n k e ş i f le r d e n h iç v a k i t k a y b e tm e k s iz in v e e n d ik k a te ş a y a n b i r ş e k ild e f a y d a l a n a n b ö lg e s i K u z e y A m e r ik a o ld u . S iy a s î b a k ım d a n A m e

r i k a B ir le ş ik D e v le t le r i o n s e k iz in c i y ü z y ıl o r t a l a r ın ın l i b e r a l f ik i r l e r in i te m s i l e d iy o r , a n a y a s a la r ı d a b u f ik i r l e r e h â k im o la n r u h u ta ş ıy o r d u . B u a n a y a s a d e v le t k i l is e s in i ve s a l t a n a t ı r e d d e d iy o r , k im s e y e ü n v a n ta n ım ıy o r , h ü r r iy e t v a s ı ta s ı s a y d ığ ı, m ü lk iy e t i k ı s k a n ç ç a h im a y e e d iy o r v e t a t b ik ş e k li h e r d e v le te g ö re d e ğ iş m e k ü z e r e h e m e n h e m e n b ü tü n e r g in v a ta n d a ş la r a o y k u l la n m a h a k k ı ta n ıy o r d u . O y k u l la n m a ta r z ı g e rç i h e n ü z p e k ip t id a î id i v e b u y ü z d e n s iy a s î h a y a t ç a b u c a k u s t a c a k u r u lm u ş b i r p a r t i l e r t e ş k i lâ t ın ın k o n t r o lü a l t ı n a g i r d i , f a k a t b u h a l h ü r r iy e t in i y e n i e ld e e tm iş b i r m il le t o la n o z a m a n k i A m e r ik a l ı l a r ı n ç a ğ d a ş m il le t le r d e n h iç b i r in in g ö s te r e m e d iğ i b i r e n e r j i , b i r te ş e b b ü s z ih n iy e ti , b i r v a ta n d a ş l ık r u h u id r â k e tm e s i n e m â n i o lm a d ı.

S o n ra , ü z e r in e d ik k a t i ç e k m iş b u lu n d u ğ u m u z u l a ş t ı r m a la r ın h ız la n m a s ı o la y ı m e y d a n a g e ld i . G a r ip t i r k i, b u o la y d a n h e r m il le t te n f a z la f a y d a l a n a n A m e r ik a b u n u e n a z a n l ıy a n m il le t o lm u ş tu r . A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i d e m iry o lu n u , n e h i r l e r d e iş l iy e n b u h a r l ı g e m iy i , te lg r a f ı , v e d a h a b u g ib i ş e y le r i , g e l i ş m e le r in in t a b i î b i r k ıs m ı a d d e t m iş le rd ir . H a lb u k i d u r u m b ö y le d e ğ ild i. B u ş e y le r t e s a d ü f e n ta m A m e r ik a ’n ın b i r l iğ in i k o r u y a c a k z a m a n d a g e ld i le r . B u g ü n ü n A m e r ik a s ın ı y a r a t a n e v v e lâ n e h i r g e m is i s o n r a d a d e m iry o lu o lm u ş tu r . B u ş e y le r o lm a s a y d ı b u g ü n k ü A m e r ik a , b i r k ı ta y ı d o ld u r a n b u m u a z z a m m ille t , t a m a m e n im k â n s ız o lu rd u . N ü f u s u n b a t ıy a d o ğ r u a k ış ı ç o k d a h a y a v a ş o lu rd u . G ö ç e d e n h a lk , k ı t a n ın o r ta s ın d a k i ç ö lle r i a ş m a y ı g ö z e a lm ıy a b i l i rd i . A t la s O k y a n u s u k ıy ı la r ı n d a n M is s o u r i ’y e g id ip , f i i le n y e r le ş m e ik i y ü z y ı la y a k ın b i r z a m a n d a m ü m k ü n o lm u ş tu r v e b u m e s a fe k ı ta n ın d o ğ u s u île b a t ı s ı a r a s ın d a k i m e s a f e n in y a r ı s ın d a n ç o k a z d ır . B u n e h r in ö te s in d e k u r u l a n te k d e v le t 1821 d e k u r u l a n g e m ic i M is s o u r i d e v le t id i r . F a k a t o r a d a n P a s i f ik ’e k a d a r o la n m e s a fe b i r k a ç d e k a d (o n s e n e lik z a m a n ) d a k a te - d i lm iş t ir .

B u r a d a b i r s in e m a m a k in e s i k u l la n m a m ız m ü m k ü n o l

s a y d ı 1600 d a n i t i b a r e n K u z e y A m e r ik a h a r i t a l a r ın ı n y ı ld a n y ı la a ld ığ ı ş e k l in b e y a z p e r d e d e t â k ib e d i lm e s i e n te r e s a n o lu rd u . Y ü z k iş in in o tu r d u ğ u y e r le r i k ü ç ü k b i r n o k ta i le v e y ü z b in l ik ş e h i r le r i b i r y ı ld ız i ş a r e t i i le g ö s te re c e k o la n b u h a r i t a l a r d a i lk in ik i ' y ü z y ı l m ü d d e t le n o k ta l ı s a h a l a r y a v a ş y a v a ş k ıy ı b ö lg e le r i v e s e y r ü s e f e r e e lv e r iş l i n e h i r l e r b o y u n c a ç o ğ a l ı r l a r v e d a h a y a v a ş o l a r a k d a İn - d ia n a v e K e n tu c k y d e v le t le r in e y a y ı l ı r la r . 1810 y ılı d o la y la r ın d a , b u h a r l ı g e m in in ic a d ı s a y e s in d e b i r d e ğ iş m e m e y d a n a g e lir . N e h i r b ö lg e le r i h ız la d o lm a y a b a ş la r , n o k ta l a r ç o ğ a lıp y a y ı l ı r v e ç o k g e ç m e d e n , b ü y ü k n e h i r l e r in k e n a r l a r ın d a k i b a z ı y e r le r d e n in k iş a f e d e n b i r h a r e k e t l e K an - s a s ’a v e N e b r a s k a ’y a u la ş ı r l a r .

S o n r a 1830 y ılı c iv a r ın d a n i t i b a r e n s in e m a m ız ın p e r d e s in d e k a r a r e n k l i d e m iry o l h a t l a r ı g ö r ü lü r v e k ü ç ü k n o k t a l a r a r t ı k i s t i l â h a r e k e t l e r in i y a v a ş y a v a ş d e ğ il , k o ş a r a k y a p a r l a r . B u h a r e k e t , o k a d a r h ız l ı o lu r k i , n o k ta l a r ı n h a r i t a y a b i r p ü s k ü r tm e â le t i i le s e r p i ld iğ i z a n n e d il i r . V e b i r d e n b i r e ş u r a d a b u r a d a y ü z b in n ü f u s lu i lk b ü y ü k ş e h i r le r i te m s i l e d e n y ı ld ız i ş a r e t l e r i b e l i r i r . İ lk in b i r ik i,, s o n r a b i r y ığ ın ş e h ir , v e h e r b i r i g i tg id e g e n iş l iy e n d e m ir y o l ş e b e k e s i ü z e r in d e b i r e r y ı ld ız h a lin d e !

B ir le ş ik D e v le t le r in b ü y ü m e s i d ü n y a t a r ih in d e e m s a li b u lu n m ıy a n b i r g e l iş m e d ir , b u y e n i ç e ş i t b i r o la y d ır . E v v e lc e b ö y le b i r in s a n to p lu lu ğ u v ü c u t b u la m a z , b u l s a d a d e m ir y o l la r o lm a s a y d ı , h iç ş ü p h e y o k k i , ş im d iy e k a d a r - ç o k ta n p a r ç a la n ıp d a ğ ıl ı rd ı . D e m ir y o l la r v e t e lg r a f o lm a k s ız ın C a l i f o m ia ’y ı P e k in ’d e n id a r e e tm e k W a s h in g to n ’d a n id a r e e tm e k te n d a h a k o la y o lu r . F a k a t A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i ’n in b u b ü y ü k n ü f u s u ö lç ü s ü z d e re c e d e a r tm a k la k a lm a y ıp , y e k n e s a k k a lm a y a d a m u v a f f a k o lm u ş v e h a t ta d a h a y e k n e s a k b i r h a le g e lm iş t ir . B u g ü n S a n F ra n c ıs - c o ’lu b i r a d a m la N e w Y o r k ’lu b i r a d a m a r a s ın d a b e n z e r lik b u n d a n y ü z y ıl ö n c e V i r g in ia ’lı b i r a d a m la N e w E n g - l a n d ’lı b i r a d a m a r a s ın d a k i b e n z e r l ik te n ç o k i le r id ir . V e b u te m e s s ü l iş i h i ç b i r e n g e le r a s t l a m a d a n d e v a m e d ip g id i

y o r . B ir le ş ik D e v le t le r h ız la g e l iş e n d e m iry o l v e t e lg r a f ş e b e k e le r i s a y e s in d e t a m b i r y e k n e s a k l ığ a d o ğ r u y o l a lm a k ta , a h e n k l i b i r b ü t ü n te ş k il e tm e k te d ir le r . H a v a c ı l ık d a b u iş e y a r d ım e d iy o r .

B u , t a r ih t e y e p y e n i b i r ş e y d ir . E v v e lc e n ü f u s u y ü z m ily o n u a ş a n b ü y ü k im p a r a to r lu k la r , m e v c u t o lm u ş tu r , f a k a t o n l a r b i r b i r in e z ıt m il le t le r d e n m e y d a n a g e le n to p lu lu k la r dı; e v v e lc e b u ö lç ü d e te k b i r m il le t v a r o lm a m ış t ı r . B u y e n i d e v le t ş e k l in e b i r a d b u lm a k ic a b e d e r . F r a n s a ’y a v e Fe- l e m e n k ’e m e m le k e t d e d iğ im iz g ib i B ir le ş ik D e v le t le r e d e m e m le k e t d iy o ru z . H a lb u k i b u ik i ş e y a r a s ın d a o to m o b il le •at a r a b a s ı a r a s ın d a k i k a d a r f a r k v a r d ı r . Ç ü n k ü b u n l a r b a ş k a b a ş k a d e v ir le r in v e b a ş k a b a ş k a ş a r t l a r ın y a r a t t ı ğ ı v e b a m b a ş k a t a r z l a r d a y a ş a y ıp g e l iş e n ş e y le rd ir . B ir le ş ik D e v le t le r ö lç ü v e im k â n la r ı b a k ım ın d a n b i r A v r u p a d e v le t i i le b ü tü n d ü n y a y ı iç in e a la c a k b i r B ir le ş ik D e v le t le r a r a s ın d a t a m y a n y o ld a d ır .

F a k a t A m e r ik a n m il le t i b u g ü n k ü b ü y ü k lü ğ ü n e v e e m n iy e t in e u l a ş m a d a n k o r k u n ç b i r m ü c a d e le s a f h a s ın d a n g e ç t i . N e h i r g e m ile r i , d e m iry o l la r , t e lg r a f v e b u n la r ın y a r a t t ı ğ ı k o la y l ık la r , B ir l iğ in G ü n e y D e v le t le r i i le K u z e y D e v le t le r i a r a s ın d a k i m e n f a a t v e f i k i r i h t i l â f l a r ın ın d e r in le ş m e s in i ö n le y e b ile c e k k a d a r e r k e n g e lm e d ile r . G ü n e y D e v le tle - r i k ö le k u l la n a n d e v le t le rd i , k u z e y d e k i d e v le t le rd e is e b ü tü n i n s a n l a r h ü r d ü . D e m ir y o l la r v e n e h i r l e r d e iş le y e n b u h a r l ı g e m i le r B ir le ş ik D e v le t le r in ik i k ısm ı a r a s ın d a m e v c u t b u lu n a n ih t i l â f ı i lk in d a h a d a ş id d e tle n d ird i . Y e n i u l a ş t ı r m a v a s ı t a l a r ın ın h ız la n d ır d ığ ı m il le t in y e k n e s a k k a l m a s ı iş i, g ü n e y z ih n iy e t in in m i y o k s a , k u z e y z ih n iy e t in in m i h â k im o lm a s ı g e r e k t iğ i m e s e le s in i â c i l b i r m e s e le h a l i n e g e t i rd i . U z la ş m a im k â n ı p e k a z d ı, K u z e y h ü r v e f e r d i y e tç i id i, G ü n e y d e is e b ü y ü k a r a z i s a h ip le r i i n s a n la r ı k ö le g ib i ç a l ı ş t ı r m a k t a r a f t a r ı id ile r .

H a lk b a t ı y a d o ğ r u a k t ık ç a , b i r d e v le t h a l in d e t e ş k i l â t l a n d ı r ı l a n h e r y e n i to p r a k , ç a b u k g e liş e n A m e r ik a D e v le t i n e k a t ı l a n h e r y e r , sö z ü g e ç e n ik i d ü ş ü n ü ş t a r z ı iç in b i r

m ü c a d e le a la n ı h a l in i a lıy o rd u : o r a la r d a h ü r v a ta n d a ş la r ın te ş k i l e t t iğ i b i r d e v le t m i k u r u la c a k , y o k s a b ü y ü k a r a z i m ü lk iy e t le r i v e k ö le l ik s is te m i g a l ip g e le c e k t i . 1833 te n i t i b a r e n k ö le l ik a le y h ta r ı b i r A m e r ik a n D e r n e ğ i k ö le l ik s i s te m in in y a ln ız y a y ı lm a s ın a k a r ş ı k o y m a k la k a lm a y ıp b u s i s te m in t a m a m e n o r t a d a n k a ld ı r ı lm a s ı iç in b ü tü n m e m le k e t te f a a l iy e t te b u lu n u y o r d u . T e x a s ( T e k s a s ) ’m B ir l iğ e k a b u l e d ilm e s i s ı r a s ın d a b u m e s e le a ç ık b i r i h t i l â f h a l in i a ld ı . T e x a s e v v e lc e M e k s ik a c u m h u r iy e t in e a i t b u lu n m u ş , f a k a t A m e r ik a ’n ın k ö le c i d e v le t le r i t a r a f ın d a n g e n iş ö lç ü d e k o lo n iz e e d ilm iş , s o n r a M e k s ik a ’d a n a y r ı l a r a k b a ğ ım s ız l ığ ın ı i lâ n e tm iş , 1844 te d e A m e r ik a ’y a i lh a k e d ilm iş ti . M e k s ik a k a n u n la r ı T e x a s ’t a k ö le liğ i y a d a k e tm iş t i , f a k a t k ö le l iğ in y e n id e n te s is e d i lm e s in i i s t iy o rd u . B u i s te ğ i d e o ld u .

B u a r a d a O k y a n u s ’t a g e m i s e f e r l e r in in g e liş m e s i n e t i c e s in d e A v r u p a ’d a n g i t t ik ç e a r t a n s a y ıd a g e le r e k k u z e y d e v le t le r in in h e r t a r a f a y a y ı la n n ü f u s u n u k a b a r t a n m u h a c i r l e r v e J o v a , W is c o n s in , M in n e s o ta v e O re g o n ile k u z e y d e k i b ü t ü n g e n iş z i r a a t b ö lg e le r in in d e v le t h a l in i a l m a s ı s a y e s in d e , k ö le l ik a le y h ta r ı o la n K u z e y g e r e k S e n a - t o ’d a , g e r e k T e m s i lc i le r M e c lis in d e ç o ğ u n lu ğ a s a h ib o ld u . G e n iş ö lç ü d e p a m u k y e t i ş t i r e n G ü n e y , k ö le l iğ in i lg a s ı h a r e k e t in in g e n iş le m e s in e k ız d ığ ı vö K o n g re d e k i a l e y h t a r ç o ğ u n lu k ta n d a k o r k tu ğ u iç in B ir l ik ’t e n a y r ı lm a k ta n b a h s e t m e y e b a ş la d ı . G ü n e y l i l e r M e k s ik a ’y ı v e W e s t I n d ıe s (B a tı H in d i s t a n ’ı a d a l a r ı ) ! i lh a k e d e r e k t a P a n a m a ’y a k a d a r y a y ı la n b a ğ ım s ız b i r k ö le d e v le t i k u r m a k h ü ly a s ın d a id ile r .

1860 d a A b r a h a m L in c o ln ’u n y a y ı lm a a le y h ta r ı b i r c u m h u r b a ş k a n ı o la r a k y e n id e n iş b a ş ın a g « Im es i G ü n e y ’in B i r l ik 'te n a y r ı lm a y a k a r a r v e r m e s in e s e b e p o ld u . G ü n e y C a ro lin e d e v le t i b i r « A y lık k a r a r su re t i» ç ık a r a r a k h a r p h a z ı r l ığ ı y a p tı . M is s is s ip p i , F lo r id a , A la b a m a , G e o rg ia , L o u is ia n a v e T e x a s d a b u d e v le te k a t ı ld ı l a r . B u d e v le t le

r i n A la b a m a d e v le t in in M o n tg o m e ry ş e h r in d e t o p la n a n te m s ilc i le r i , J e f f e r s o n D a v is ’i « A m e rik a K o n fe d e re D e v le tl e r i n i n r e is i i l â n e d ip , b i lh a s s a « Z e n c ile r in K ö le liğ i» e s a s ım m u h a f a z a e d e n b ir a n a y a s a ç ık a r d ı l a r .

A b r a h a m L in c o ln , İ s t ik lâ l H a r b in d e n s o n r a y e t i ş e n y e n i n e s l in t ip ik b i r ö r n e ğ i id i. H a y a t ın ın i lk y ı l l a r ın ı b a t ı y a d o ğ r u a k a n in s a n se li iç in d e b i r z e r r e o la r a k g e ç irm iş ti. 1809 d a K e n tu c k y ’d e d o ğ a n L in c o ln , h e n ü z k ü ç ü k b i r ç o c u k k e n İ n d ia n a ’y a , s o n r a d a I l l in o is ’e g ö tü r ü ld ü .O g ü n le r d e I n d ia n a o r m a n la r ın d a h a y a t ç e t in d i; L in c o ln b u r a d a , ü c r a b i r y e r d e k i a h ş a p b i r b a r a k a d a y a ş ıy o r v e g e liş ig ü z e l m e k te b e g id iy o rd u . F a k a t a n a s ı o n a e r k e n d e n o k u m a ö ğ re tm iş , o d a k i ta p m e r a k l ı s ı o lm u ş tu . O n y e d i y a ş ın d a ik e n u z u n b o y lu , a t l e t y a p ılı b i r g ü r e ş ç i v e k o ş u c u id i. B ir m ü d d e t b i r d ü k k â n d a m e m u r o la r a k ç a l ış t ı , s o n r a s a r h o ş b i r o r t a k la b e r a b e r b i r d ü k k â n i ş le t t i v e o n b e ş y ıl s o n r a b i le t a m a m e n ö d e y e m e d iğ i b o r ç la r a g ird i. 1834 te h e n ü z y irm i y a ş ın d a ik e n I l l in o is D e v le t in d e n T e m s i lc i le r M e c lis in e ü y e se ç ild i. K ö le lik m e s e le s i b i lh a s s a I l l in o is ’te a le v le n iy o rd u , b u n u n s e b e b i de , k ö le l iğ in g e n iş le t i lm e s in i h e d e f tu ta n p a r t i n in b ü y ü k l id e r i I l l in o is S e n a tö r ü D o u g la s id i. D o u g la s b ü y ü k b i r n ü f u z v e i t ib a r ı o la n k a b il iy e t l i b i r in s a n d ı; L in c o ln b i r k a ç y ıl d e v a m lı o l a r a k sö z ü v e k a le m i ile D o- u g l a s ’la s a v a ş a r a k o n u n e n k o r k u n ç v e n ih a y e t m u z a f f e r h a s m ı h a l in e g e ld i. B u ik i a d a m a r a s ın d a k i m ü c a d e le n in e n h â d s a f h a s ı 1860 c u m h u r b a ş k a n l ığ ı k a m p a n y a s ın d a c e r e y a n e tt i v e 4 M a y ıs 1861 d e L in c o ln b a ş k a n se ç ild i. Bu s ı r a d a G ü n e y d e v le t le r i W a s h in g to n F e d e r a l h ü k ü m e t iy le m ü n a s e b e t l e r in i k e sm iş , o n a k a r ş ı a s k e r i h a r e k e t l e r e g i r iş m iş b u lu n u y o r d u .

A m e r ik a D a h ilî H a r b i a le la c e le te r t ib e d i lm iş , b i r k a ç b in k iş i l ik o r d u la r l a b a ş la m ış v e b u o r d u la r d a im i s u r e t te b ü y ü y e r e k m e v c u t la r ı y ü z b in le r i b u lm u ş , n ih a y e t F e d e r a l H ü k ü m e tin o r d u m e v c u d u , b i r m ily o n u a ş m ış t ı r , N ew M e x ic o ile d o ğ u d a k i d e n iz k ıy ıs ı a r a s ın d a y a y ı la n b ü y ü k b i r s a h a d a c e r e y a n e d e n m u h a r e b e l e r in b a ş l ıc a h e d e f le r i

W a s h in g to n ile R ic h m o n d id i. T e n n e s s e e v e V i r g in ia e y a le t le r i te p e le r in d e v e o r m a n la r ın d a v e M is s is s ip p i’n in a ş a ğ ı t a r a f l a r ı n d a ile r i g e r i s ü r ü p g i tm iş o la n b u e f s a n e v î m ü c a d e le le r i b u r a d a ta f s i l e d e m e y iz . B u s a v a ş l a r d a in s a n la r k o r k u n ç b i r d e re c e d e i s r a f e d i le re k ö lm ü ş le rd ir . T a a r r u z la r ı k a r ş ı t a a r r u z l a r tâ k ib e tm iş , ü m id in y e r in i ü m its iz lik a lm ış , g e n e ü m it le n i lm iş , s o n r a y e n id e n h a y a l k ı r ık l ığ ın a u ğ r a m lm ış t ı r . Z a m a n z a m a n W a s h in g to n ş e h r i G ü n e y l i l e r in e lin e g e ç m e k te h l ik e s iy le k a r ş ı la ş m ış , s o n r a K u z e y o r d u la r ı g e n e R ic h m o n d ’a d o ğ r u i le r le m iş le r d i r . C o n fe d e ra - ( e ’le r , y â n i G ü n e y l i le r s a y ıs a ç o k ü s tü n ; im k â n la r 'b a k ım ın d a n ise ç o k a ş a ğ ı d u r u m d a id ile r , f a k a t so n d e re c e k a b i liy e tl i b i r k o m u ta n o la n G e n e r a l L e e ’n in e m r in d e sav aşı* y o r la rd ı . B ir l ik ’in , y â n i K u z e y l i le r in k o m u t m a k a m ı ise ö te k i le r e n is b e tle ç o k b e c e r ik s iz k o m u ta n l a r t a r a f ın d a n işg a l e d il iy o rd u . G e n e r a l le r a z le d i l ip y e r le r in e y e n i le r i t â y in e d il iy o rd u . N ih a y e t S h e r m a n v e G r a n t a d ın d a k i g e n e r a l l e r ü m it le r i k ı r ı l a n v e y ı r t ık p ı r t ı k k ıy a f e t l i G ü n e y l i le r i y e n d ile r . 1864 y ılı E k im a y ın d a S h e r m a n id a r e s in d e k i b i r F e d e r a l O r d u C o n f e d e r a te ’le r in so l k a n a d ım y a r a r a k T e n n e s - s e e ’d e n G e o rg ia y o lu ile v e ta m C o n f e d e r a te l e r in m e m le k e t le r in in o r ta s ın d a n g e ç e re k d e n iz e u la ş t ı , s o n r a C a ro li- ı ıa b ö lg e le r in d e n y u k a r ıy a d o ğ r u i le r l iy e r e k C o n f e d e r a t io n o r d u la r ın ın g e r is in e v a rd ı . B u s ı r a d a G r a n t d a L e e ’y i R ic h m o n d ö n ü n d e t u t a r a k S h e r m a n t a r a f ın d a n k u ş a t ı lm a s ın ı s a ğ la d ı . 1865 y ılı N is a n a y ın ın d o k u z u n c u g ü n ü A p p o m a - to x C c u r t H o u s e ’d a L ee ile o r d u s u te s lim o ld u la r v e g e r i y e k a la n a y r ı l ık ç ı o r d u la r ın d a b i r a y iç in d e s i l â h la r ın ı te s lim e tm e le r iy le C o n f e d a r a te ’l ik s o n a e rm iş o ld u .

D ö r t y ıl s ü r e n b u m ü c a d e le d e B ir le ş ik D e v le t le r h a lk ı , m a d d i v e m â n e v i b ü y ü k b i r c e h i t s a r f e tm iş t i . B irç o k k im s e le r B ir le ş ik D e v le t le r in h e r b i r in in k e n d i i ş le r in d e m u h t a r o lm a s ı p r e n s ib in e ç o k b a ğ l ıy d ı la r . K u z e y ise k ö le l iğ in k a ld ı r ı lm a s ın ı G ü n e y e z o r la k a b u l e t t i r m e k i s t e r g ib i g ö r ü n ü y o r d u B a z ı h e m h u d u t d e v le t le rd e k a r d e ş l e r v e k a r d e ş ç o c u k la r ı v e h a t t â b a b a l a r v e o ğ u l la r m u h a l i f t a r a f l a r d a n

o ld u k la r ı iç in b i r b i r i n in d ü ş m a n ı o la n o r d u la r d a b u lu n m u ş la r d ı . K u z e y , g ü t tü ğ ü d â v a n ın d o ğ r u lu ğ u n a i n a n ıy o r d u , f a k a t p e k ç o k A m e r ik a l ı y a g ö r e b u d o ğ r u lu k sö z g ö tü r m e z b i r d o ğ r u lu k d e ğ ild i. L in c o ln iç in ise b u k o n u d a h iç b i r ş ü p h e y o k tu . O , o â n l a n n k a r g a ş a s ı iç in d e , d u r u m u a ç ık ç a g ö r ü y o r d u . B u s e b e p le d e , b i r l i k p r e n s ib i ü z e r in d e , b ü t ü n A m e r ik a iç in b ü y ü k b i r b a r ış f ik r i ü z e r in d e d u r d u . K e n d is i k ö le l iğ e m u a r ız d ı , f a k a t o k ö le l iğ i ik in c i d e re c e d e b i r m e s e le s a y ıy o rd u ; o n u n b a ş l ıc a g a y e s i B ir le ş ik D e v le t le r in b i r b i r i n e h a s ım ik i p a r ç a y a b ö lü n m e m e s iy - di.

H a r b in b a ş la n g ıc ın d a g e r e k K o n g re , g e r e k F e d e ra l D e v le t le r in g e n e r a l l e r i k ö le l iğ in h e m e n i lg a e d ilm e s in i is te d i le r s e d e , L in c o ln b u n a k a r ş ı g e le r e k o n la r ın h e y e c a n ın ı y a t ı ş t ı r d ı . O , k ö le l iğ in d e v le t le r d e s ı r a i le v e t a m t â v iz le r v e r i l e r e k i lg a e d ilm e s i t a r a f t a r ı id i. V e a n c a k 1865 y ılı O c a k a y ın d a v a z iy e t in o lg u n la ş m a s ı n e t ic e s in d e K o n g r e A n a y a s a d a y a p ı la c a k b i r tâ d i l le k ö le l iğ in k e s in o la r a k k a ld ı r ı lm a s ın ı te k l i f e tm iş v e b u t â d i l in D e v le t le r t a r a f ı n d a n k a b u l v e ta s d ik e d ilm e s in e z a m a n k a lm a d a n h a r p so n a e r m iş t i r .

1862 v e 1863 y ı l l a r ın d a h a r p s ü r ü k le n ip g id e r k e n ilk a n la r ın h e y e c a n ı z a y ıf la d ı v e A m e r ik a h a r b in y o r u c u v e t ik s in d i r i c i t a r a f l a r ı n ı ö ğ re n d i. C u m h u r b a ş k a n ı e t r a f ın ı b o z g u n c u la r , h a in le r , a z le d i lm iş g e n e r a l l e r v e s iy a s e t c a m - b a z la r iy le ç e v r i lm iş b u ld u ; a r k a s ın d a h a r b in k a z a n ı l a c a ğ ın d a n ş ü p h e s i o la n y o r g u n b i r m il le t , ö n ü n d e c e s a r e t l e r in i k a y b e tm iş a s k e r l e r v e im a n s ız g e n e r a l l e r v a r d ı . B u d u r u m d a o n u n b a ş l ıc a te s e llis i, R ic h m o n d 'd a J e f f e r s o n D a - v i s ’in a ş a ğ ı y u k a r ı a y n ı d u r u m d a b u l u n d u ğ u n u d ü ş ü n m e k o lm u ş o lm a l ıd ır . L o n d ra h ü k ü m e t i , - G ü n e y D e v le t le r i a j a n l a r ı n ı n İ n g i l t e r e 'd e ü ç k o r s a n g e m is i y a p t ı r ıp d o n a tm a la r ı n a iz in v e r m e k s u r e t iy le k ö tü b i r h a r e k e t t e b u lu n d u , ç ü n k ü b u g e m i le r B ir le ş ik D e v le t le r g e m i le r in e O k y a n u s u y a s a k e d iy o r la r d ı . M e k s ik a ’d a F r a n s ız o r d u s u M o n ro e D o k tr in in i a y a k l a r a l t ı n a a lıy o rd u . B u s ı r a d a R ic h m o n d ’-

cıan h a r b in d u r d u r u lm a s ı , K u z e y ile G ü n e y a r a s ın d a i t t i f a k a k te d i le r e k b i r l ik te M e k s ik a ’d a k i F r a n s ız ’l a r a k a r ş ı s a v a ş ı lm a s ı v e b a r ış ş a r t l a r ın ı n s o n r a y a b ı r a k ı lm a s ı ş e k lin d e k u r n a z c a b i r t e k l i f g e ld i. F a k a t L in c o ln K u z e y in ü s tü n lü ğ ü p r e n s ib i m u h a f a z a e d ilm e d ik ç e , b u g ib i te k l i f le r i k a b u l e d e m e z d i . O n a g ö re , A m e r ik a l ı l a r b ö y le ş e y le r i a n c a k te k b i r m il le t o la r a k y a p a b i l i r le r d i ; ik i m il le t o la r a k d e ğ il.

L in c o ln b a ş a r ı s ız l ık la r , s e m e re s iz c e h i t le r , fe c i n i f a k l a r v e n e v m it i ik le r îe d o lu u z u n m ü c a d e le a y la r ı z a r f ın d a B ir le ş ik D e v le t le r in b i r l iğ in i m u h a f a z a e tm e y e m u v a f f a k o ldu ; h e d e f in e v a r m a k ta n b i r a n b i le ü m it k e s t iğ i b i l in m iy o r . B a z a n d u r u m u n s a r a h a t k e s b e tm e s i iç in b e k le m e k ic a b e - d e n a n l a r d a B e y a z S a r a y ’d a h e y b e t l i b i r a z im v e s e b a t â b i d e s i g ib i s e s s iz v e h a r e k e ts iz o tu r u r , b a z a n b o ş h ik â y e le r a n l a t a r a k k a f a s ın ı d in le n d i r ir d i .

B u n u n la b e r a b e r , L in c o ln B ir liğ in z a f e r in e ş a h i t o ld u . R ic h ı ı ıo n d ’u n te s l im i f e r d a s ın d a ş e h r e g i r d i v e g e n e r a l L e e ’n in d e te s lim o ld u ğ u n u ö ğ re n d i. W a s h in g to n a . d ö n d ü , 11 N is a n ’d a s o n n u t k u n u sö y le d i. N u tk u n k o n u s u , m a ğ lû p d e v le t le r le b a n ş ı lm a s ı v e b u d e v le t le r d e B ir l ik ’e s a d ık h ü k ü m e t l e r k u r u lm a s iy le 14. N is a n ’d a W a s h in g to ı ı ’d a k i F o rd T iy a t r o s u n a g i t t i v e ş a h n e y i s e y r e t t iğ i s ı r a d a , b a ş ın ın o r ta s ın a a t ı l a n b i r k u r ş u n la d e r h a l ö ld ü . K a a t i l o n d a n in t ik a m a lm a k is t iy e n b i r a k tö r d ü v e k im s e y e g ö r ü n m e d e n lo c a y a g irm iş t i .

H a r b in b a ş la n g ıc ın d a P a s if ik k ıy ıs ın a g id e n d e m iry o l y o k tu ; h a r p te n s o n r a ise d e m ir y o l la r ç a b u k b ü y ü y e n b i r b i tk i g ib i h e r t a r a f a d a l b u d a k s a l a r a k o m u a z z a m B ir le ş ik D e v le t le r to p r a k l a r ın ı m a d d î v e m a n e v î b i r b i r l i k t e ş k i l e d e c e k ş e k ild e b i r b i r i n e k e n e t l iy e n b i r ö r g ü h a l in i a l dı. B u b ir l ik , Ç in h a lk ı o k u m a ö ğ re n in c e y e k a d a r , d ü n y a n ın e n b ü y ü k v e g e r ç e k m il le t i s ı f a t ın ı m u h a f a z a e d e c e k t ir .

A L M A N Y A 'N IN A V R U P A 'D A Ü S T Ü N L Ü Ğ E Y Ü K S E L M E S İ

F ra n s ız İ h t i l â l i ’n în s a r s ın t ı l a r ın d a n ve N a p o le o n m a c e r a s ın d a n s o n r a , A v r u p a ’n ın e lli y ıl ö n c e k i s iy a s î ş a r t l a r ı m o d e r n le ş t i r ip i h y a e d e re k b i r m ü d d e t d e v a m e d e c e k o la n k a r a r s ı z b i r b a r ı ş d e v r in e g i r d iğ in i sö y le m iş t ik . Ç e l ik im a lâ t ın d a e ld e e d ile n y e n i k o la y l ık la r , d e m ir y o l la r ve b u h a r l ı g e m i le r a s r ın o r t a s ın a k a d a r d ik k a te ş a y a n n e t ic e le r m e y d a n a g e t i r m e d i le r . F a k a t ş e h i r le r in s a n a y i le ş m e s in in i le r le m e s iy le b i r l ik te , İ ç tim a î g e r g in l ik a r t t ı . F r a n s a b u b a k ım d a n b i lh a s s a h u z u r s u z lu k iç in d e y a ş a y a n b i r m e m le k e t o lm a k ta d e v a m e d iy o rd u . 1830 ih t i l â l in i 1848 d e b a ş k a b i r ih t i lâ l t a k ip e tt i . S o n ra , N a p o le o n B o n a p a r te ’m y e ğ e n i o la n III. N a p o le e n F r a n s a ’n ın i lk c u m h u r b a ş k a n ı v e s o n r a (1^52 d e ) d a İ m p a r a to r o ld u .

III. N a p o le o n p i to r e s k f a k a t g a y r ı s ıh h î b i r o n y e d in c i y ü z y ıl ş e h r i o la n P a r i s ’i y e n id e n in ş a e d e re k , o n u b u g ü n k ü m e r m e r l i L â t in ş e h r i h a l in e g e t i r m e y e k o y u ld u . F r a n s a 'y ı d a y e n id e n in ş a e tm e y e g i r iş e r e k o n a p a r la k g ö r ü n ü ş l ü m o d e rn le ş m iş b i r im p a r a to r lu k ş e k li v e rd i. B u a d a m o n y e d in c i v e o n s e k iz in c i y ü z y ı l l a r d a A v r u p a ’y ı lü z u m s u z h a r p le r e s a h n e e tm iş o la n B ü y ü k D e v le t le r a r a s ı n d a k i r e k a b e t i c a n l a n d ı r m a k te m a y ü lü n d e y d i . R u s y a Ç a n I. N ik o la (1825-56) d a m ü te c a v iz b i r h a le g e le r e k g ö z le r i n i İ s t a n b u l ’a d ik m iş O s m a n l ı İ m p a r a to r lu ğ u n u ta z y ik e d iy o rd u .

Y ü z y ılın y a r ı s ın d a n s o n r a , A v r u p a y e n i b i r h a r p le r d e v re s in e g ird i. B u h a r p le r in ç o ğ u k u v v e t l e r m u v a z e n e s i n i m u h a f a z a e tm e y i ve h e g e m o n y a s a ğ la m a y ı h e d e f t u t a n h a r p le r d i . İ n g i l te r e , F r a n s a v e S a r d in ia , T ü r k iy e ’y i m ü d a f a a e tm e k m a k s a d iy le , K ır ım ’d a R u s y a ’y a h a r p a ç t ı la r ;

P r u s y a A lm a n y a ’s ın ın l id e r l iğ in i e le g e ç i r m e k iç in A v u s t u r y a i le s a v a ş t ı ( b u h a r p te İ t a ly a P r u s y a ’n ın m ü tte f ik i id i) , F r a n s a K u z e y İ t a l y a ’y ı A v u s tu r y a l I l a r d a n k u r t a r d ı v e b u n a k a r ş ı l ık S a v o ia (S a v o ie ) y ı a ld ı, İ t a ly a d a y a v a ş y a v a ş b i r le ş e r e k b i r k ı r a l l ık o ld u . M ü ş a v i r le r in d e n k ö tü ö ğ ü t le r a la n III. N a p o le o n A m e r ik a D a h i l i H a r b i e s n a s ın d a M e k s ik a ’d a m a c e r a l a r a g i r iş t i . M a x im il ie n a d ın d a b i r a d a m ı b u m e m le k e te i m p a r a t o r t â y in e tt i , s o n r a m u z a f f e r F e d e r a l H ü k ü m e t, d iş le r in i g ö s te r in c e , o n u k a d e r iy le b a ş b a ş a b ı r a k t ı , M a x im il ie n M e k s ik a ’l ı l a r t a r a f ın d a n ö ld ü r ü ld ü .

1&70 d e u z u n z a m a n d a n b e r i , P r u s y a ile F r a n s a a r a s ın d a ü s tü n lü k iç in s ü r ü p g id e n m ü c a d e le b i r h a r b e s e b e p o ld u . P r u s y a b u s a v a ş ı ç o k e v v e ld e n t a h m in e d e r e k h a z ı r la n m ış t ı , F r a n s a is e m a l i t e f e s s ü h iç in d e b u lu n u y o r d u v e u ğ r a d ığ ı b o z g u n ç a b u k v e d r a m a t ik o ld u . A l m a n l a r A ğ u s to s ta F r a n s a ’y ı i s t i l â e t t i le r , İ m p a r a to r u n id a r e s in d e k i b ü y ü k b i r F r a n s ız o r d u s u S e d a n ’d a , b i r d iğ e r i d e 1871 O c a k a y ın d a M e tz ’d e te s l im o ld u . P a r i s ş e h r i k u ş a t ı l ıp b o m b a r d ım a n e d ild ik te n s o n r a , A l m a n l a r ı n e lin e g e ç ti. F r a n k f u r t ’t a im z a la n a n b a r ı ş a n d la ş m a s ı A lsa c e v e L or- r a in e e y â le t le r in i A lm a n y a ’y a v e r iy o r d u . A v u s tu r y a l I l a r h a r iç o lm a k ü z e r e b ü t ü n C e r m e n ’l e r b i r im p a r a to r lu k h a l in d e b i r le ş t i le r v e P r u s y a K ir a l ın ın A lm a n y a im p a r a to r u i lâ n e d ilm e s iy le A v r u p a Ç a r la r ın a b i r y e n is i d a h a k a t ı lm ış o ld u .

1870 y ı lın ı t â k ib e d e n k ı r k d ö r t y ıl b o y u n c a A lm a n y a A v r u p a k ı ta s ın d a e n k u v v e tl i d e v le t o la r a k y a ş a d ı . 1877 - 78 d e b i r T ü r k - R u s h a r b i o ld u , b u h a r p te n s o n r a L o rd B e a c o n s f ie ld A lm a n y a ile iş b ir l iğ i e d e r e k R u s y a ’n ın İ s t a n b u l ü z e r in d e k i e m e l le r in e s e t ç e k ti , b u n d a n s o n r a . B a lk a n l a r d a y a p ı la n b a z ı a y a r l a m a la r m ü s te s n a , A v r u p a ’n ın d e v l e t h u d u t la r ı o tu z y ıl iç in h u z u r s r z b i r i s t i k r a r a k a v u ş tu .

B U H A R L I G E M İL E R İN V E D E M İR Y O L L A R IN Y A R A T T IĞ I Y E N İ D E N İZ A Ş IR I İM P A R A T O R L U K L A R I

O n s e k iz in c i y ü z y ıl ın s o n u i m p a r a t o r l u k la r ı n p a r ç a la n d ığ ı v e g e n iş le m e t a r a f t a r l a r ı n ın h a y a l k ı r ık l ığ iR a u ğ r a d ığ ı b i r d e v ird i . İ n g i l t e r e v e İ s p a n y a i le b u m e m le k e t le r in A m e r ik a 'd a k i m ü s te m le k e le r i a r a s ı n d a y o lc u lu ğ u n u z u n v e y o r u c u o lm a s ı y ü z ü n d e n a n a v a ta n l a y a v r u v a ta n a r a s ın d a s e r b e s tç e g id ip g e lm e m ü m k ü n o la m a m ış v e b ö y le c e m ü s te m le k e le r k o n u ş m a la r ı b i le b a ş k a o la n ,a y r ı d ü ş ü n c e le re v e m e n f a a t l e r e s a h ip a y r ı to p lu m la r h a l in i a lm ış la r v e g e liş t ik ç e d e k e n d i l e r in i a n a v a t a n a b a ğ l ıy a n z a y ı f v e g e liş ig ü z e l d e n iz m u v a s a la s ın ı o r t a d a n k a ld ı r m a y a ç a l ış m ış la r d ı r . F r a n s a ’n ın K a n a d a 'd a k i t i c a r e t t e s is le r i g ib i çö l o r t a s ın d a k a y b o lm u ş , k e n d in i s a v u n m a k ta n â c iz te s is le r v e y a İ n g i l t e r e 'n in H in d i s ta n ’d a k u r m u ş o ld u ğ u n e v id e n s o n s u z b u c a k s ız y a b a n c ı ü lk e le rd e y e r a la n t i c a r e t m e r k e z le r i k e n d i le r in i d e s te k l iy e n v e m â n e n b a ğ l ı b u lu n d u k l a r ı m il le t te n a y r ı lm a k is te m iy e b i l ir le r d i . O n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın i lk k ı s ım la r ın d a b i r ç o k d ü ş ü n ü r le r e g ö re , A v r u p a m il le t le r in in d e n iz a ş ı r ı ü lk e le r i id a r e e tm e le r i a n c a k v e a n c a k b u d e re c e d e o la b i l i rd i . O n s e k iz in c i y ü z y ıl o r t a s ı h a r i t a l a r ı n d a p e k b ü y ü k b i r c e s a r e t le g ö s te r i le n t a s a r ı h a l i n d e k i A v r u p a d ış ı b ü y ü k « im p a r a to r lu k la r » 1820 d e h a y li k ü ç ü lm ü ş le r d i . Y a ln ız R u s y a A s y a ’d a a la b i ld iğ in e y a y ıl m ış tı..

1815 d e İn g i liz İ m p a r a to r lu ğ u k a n a d ın ın p e k s e y re k n ü f u s lu k ıy ı, n e h i r v e g ö l b ö lg e le r in i , b i r ic ik y e r le ş m e n o k t a l a r ı H u d s o n B a y C o m p a n y g ib i k ü r k to p la m a m e rk e z le r i o la n m u a z z a m v e ıs s ız b i r h in te r l a n d e , H in d i s ta n y a r ı m a d a s ın ın D o ğ u H in d is ta n K u m p a n y a s ı id a r e s in d e b u lu n a n ü ç te b i r in i , z e n c ile r le i s y a n k â r F e le m e n k li m ü s te m le - k e c i le r in b i r k a ç t i c a r e t m e rk e z in i , C e b e l i ta r ık k ıy ıs ın ı ,

M alta Adasını, Jam aica’yı, W est Indies (Batı Hind Adaları) denilen O rta Amerika adalarında köle çalıştıran bazı yerler, Güney A m erika’da İngiliz G uiana’sını, ve dünyanın öbür tarafında da A vustralya’daki Botamy Bay’de ve Tos- m aııia’da ağır hizmet m ahkûm larına mahsus iki sürgün yerini ihtiva ediyordu. Ispanya’nın elinde Cuba (Küba), ve Philippine (Filipin) adalarındaki birkaç yerleşme noktası, Portekiz’in A frika'da eskiden hak iddia ettiği yerlerden kalm a bir iki yeri vardı. Felemenk’in Güney Asya’nın East Indies (Şimdiki İndonesia) bölgesinde çeşitli adaları, D anim arka’nın da aynı bölgede b ir iki adası vardı. F ransa’nın Batı Hind Adalarında bir iki adası ve Güney Amerik a’daki Fransız G uiana’sı vardı. Bu müstemlekeler Avrupa Devletlerinin Avrupa dışında elde etmeyi isteyip elde ettikleri veya elde edebilecekleri şeyin âzamisi gibi görünüyordu. Daha fazla yayılıp gnişleme niyetleri gösteren yalnız Doğu Hindistan Kumpanyası idi.

Avrupa Napoleon harpleriyle meşgul bulunduğu sırada Doğu Hindistan Kumpanyası, b irbirini takibeden genel valilerin idaresinde, evvelce Türkm enlerin veya onlara benzer Kuzeyli istilâcıların oynamış oldukları rolün aynını oynam akla meşguldü. Bu Kumpanya Viyana barışından sonra da aynı şekilde hareket etmeye devam etti, vergi aldı, harpler açtı, Asya devletlerine elçiler gönderdik »Kumpanya» yarı bağımsız b ir devletti ve fakat elde ettiği servetleri Batı’ya yollama temayülünde olan b ir devletti.

İngiliz Kumpanyasının kâh şununla kâh bununla ittifak ecierekten ve sonunda herkesi mağlûp ederekten bütün Hindistan’a nasıl hâkim olduğunun tafsilâtına girişenleyiz. K um panyanın hâkim iyeti Assam'a, Sind’e, Oudh’a yayıldı. H indistan haritası bugünkü mektepli çocukların pek iyi bildikleri şekli, yâni doğrudan doğruya İngiliz idaresinde büyük eyâletler halinde b ir a rada tu tu lan yerli devletlerden m eydana gelme b ir yamalı bohça şeklini almaya başladı.

■314 K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ

1859 d a H in d i s t a n ’d a y e r l i a s k e r l e r in i s y a n e tm e le r i ü z e r in e D o ğ u H in d is ta n K u m p a n y a s ı İ n g i l te r e K ır a l l ığ ın a i l h a k e d ild i. « H in d is ta n ’ın d a h a iy i id a r e e d ilm e s in e m a h su s k a n u n » a d lı b i r k a n u n g e re ğ in c e , G e n e l V â li İ n g i l te r e h ü k ü m d a r ın ı te m s i l e d e n b i r « V icero y » , y â n i k ı r a l v e k il i o ld u v e K u m p a n y a n ın y e r in i H in d i s ta n i ş le r in e b a k a n ve İn g i liz P a r l â m e n to s u n a k a r ş ı s o r u m lu o la n b i r m ü s te ş a r a ld ı. 1877 d e L o rd B e a c o n s f ie ld b a ş la n ı l a n işi t a m a m la m a k ü z e r e K ıra l iç e V ic to r ia ’y ı H in d is ta n İ m p a r a to r iç e s i i lâ n ■ettirdi.

H in d is ta n i le İ n g i l t e r e ’n in - b u g ü n b i r b i r i n e b a ğ lı o lm a l a r ı b u o l a ğ a n ü s tü o la y la r a d a y a n ı r , H in d is ta n h â lâ M o ğ o l H a k a n ın ın i m p a r a to r lu ğ u d u r , f a k a t M o ğ o l H a k a n ın ın y e r in i b a ş ın d a b i r k ı r a l b u lu n a n B ü y ü k B r i ta n y a « C u m h u r iy e ti» a lm ış t ır . H in d is ta n b a ş ın d a b i r o to k r a t b u lu n m a y a n b i r o to k r a s id i r . İ d a r e t a r z ı m u t la k iy e t id a r e s in in m a h z u r l a r ın ı v e d e m o k r a t ik m e m u r la r ın ş a h s iy e ts iz l iğ in i v e so r u m s u z lu ğ u n u n e f s in d e to p la m a k ta d ı r . O r ta d a , ş ik â y e t i o la n b i r H in t l in in b a ş v u r a c a ğ ı b i r h ü k ü m d a r y o k tu r , o n u n im p a r a to r u , a l t ı n d a n b i r r e m iz d i r , y a p a b i le c e ğ i iş İ n g i l t e r e ’d e r i s a le l e r d a ğ ı tm a k v e y a İ n g i l te r e A v a m K a m a r a s ın d a b i r s u a l a ç t ı r m a k t ı r . İ n g i l te r e P a r lâ m e n to s u İn g i liz i ş le r iy le n e k a d a r f a z la m e ş g u l b u lu n u r s a , H in d is ta n o k a d a r f a z la ih m a l e d i l i r v e k ü ç ü k b i r y ü k s e k m e m u r l a r z ü m r e s in in k e y f in e t â b i k a l ı r .

D e m ir y o l la r ın v e b u h a r l ı g e m i le r in t e s i r l i b i r ş e k ild e iş g ö rm e y e b a ş l a m a la r ın a k a d a r A v r u p a İ m p a r a to r lu k l a r ı n d a n h iç b i r i , H in d is ta n ş ık k ı m ü s te s n a o lm a k ü z e re , b ü y ü k b i r g e n iş le m e h a r e k e t in e g i r iş m e m iş le r d i r . İ n g i l t e r e ’d e e h e m m iy e tl i b i r s iy a s e t o k u lu n u n m e n s u p la r ı d e n iz a ş ı r ı m ü s te m le k e le r i k ı r a l iy e t iç in b i r z a a f k a y n a ğ ı s a y m a k te m a y ü lü n d e id ile r . Y a v a ş y a v a ş g e liş e n A v u s tr a ly a k o lo n i le r i 1842 d e ö n e m li b a k ı r m a d e n le r in in 1851 d e d e a l t ın m a d e n le r in in k e ş fe d i lm e s i ü z e r in e y e n i b i r e h e m m iy e t k a z a n d ı l a r . N a k l iy a t a la n ın d a k i i le r le m e le r d e A v u s tr a ly a y ü n ü n ü A v r u p a p a z a r la r ı n d a k o la y c a a lıc ı b u l a n b i r m e ta

h a l in e g e t i r iy o r d u . K a n a d a d a 1849 y ı l ın a k a d a r k a y d e d i l m e ğ e d e ğ e r b i r i le r le m e y a p m a d ı . F ra n s ız v e İn g iliz a s ı lı s â k in le r i a r a s ın d a k i a n la ş m a z l ık la r y ü z ü n d e n h u z u r s u z lu k iç in d e y a ş ıy a n b u m e m le k e tte b i r ç o k i s y a n la r o ld u v e n i h a y e t 1867 d e F e d e r a l K a n a d a D o m in y o n u ’n u te s is e d e n y e n i b i r a n a y a s a s a y e s in d e d a h il î g e r g in l ik le r d e n k u r tu la - b ild i. K a n a d a ’n ın m a n z a r a s ın ı d e ğ iş t i r e n d e m iry o l o ld u . D e m iry o l B ir le ş ik D e v le t le r e o ld u ğ u g ib i, K a n a d a ’y a d a b a t ıy a d o ğ r u g e n iş le m e k , b u ğ d a y ın ı v e b a ş k a m a h s u l l e r i n i A v r u p a p a z a r l a r ı n a s ü r m e k v e h ız la y a y ıl ıp b ü y ü m e s i n e r a ğ m e n d il, d u y g u v e m e n f a a t l e r b a k ım ın d a n te k b i r c e m a a t h a l in d e k a lm a k im k â n ın ı v e rd i , F i lh a k ik a d e m ir yo l, b u h a r l ı g e m i v e t e lg r a f h a t t ı k o lo n ile r in g e lişm e ş a r t l a r ın ı t a m a m iy le d e ğ iş t i r iy o r d u .

1840 t a n ö n c e , b a z ı İn g i liz g r u p la r ı Y e n i Z e la n d a ’y a y e r le ş m e y e b a ş la m ış la r d ı v e a d a n ın a r z e t t iğ i im k â n la r d a n f a y d a la n m a k ü z e r e «N ew Z e a la n d L a n d C o m p a n y » a d iy le b i r ş i r k e t k u r u lm u ş tu . 1840 d a Y e n i Z e la n d a d a İn g i l te r e k ı r a l l ığ ın ın m ü s te m le k e le r in d e n b i r i h a l in e g e t i r i ld i .

B ira z e v v e l sö y le d iğ im iz g ib i, K a n a d a y a n i ta ş ım a u s u l l e r in in a ç t ığ ı y e n i İk t is a d î ş a r t l a r d a n g e n iş ö lç ü d e f a y d a l a n a n i lk İn g i liz m ü s te m le k e s i o lm u ş tu r . Ç o k g e ç m e d e n G ü n e y A m e r ik a C u m h u r iy e t le r i , v e b i lh a s s a A r ja n tin C u m h u r iy e t i , y e n i t a ş ım a im k â n la r ı s a y e s in d e , b ü y ü k b a ş h a y v a n la r ın ı v e k a h v e s in i A v r u p a p a z a r la r ın a g i tg id e d a h a k o la y c a s e v k e d e b i le c e ğ in i a n la m a y a b a ş la d ı . O z a m a n a k a d a r g a y r ı m e s k û n , v e y a h a lk ı ip t id a î k a lm ış b ö lg e le rd e A v r u p a d e v le t le r in in t a m a h ın ı ç e k m iş o la n b a ş l ıc a m e ta la r a l t ın v e s a ir e g ib i m a d e n le r , b a h a r a t , f i ld iş i v e y a k ö le le r o lm u ş tu . F a k a t o n d o k u z u n c u y ü z y ıl ın so n ç e y r e ğ in d e A v r u p a n ü f u s u n u n a r tm a s ı b u k ı ta d a k i h ü k ü m e t le r i b a ş l ıc a b e s in m a d d e le r i iç in g ö z le r in i k ı t a d ış ın a ç e v irm e y e m e c b u r e d iy o rd u ; v e f e n n e d a y a n a n s a n a y i le ş m e n in i le r le m e s i s e b e b iy le h e r t ü r lü y a ğ m a d d e le r i , k a u ç u k v e s a ir e g ib i o z a m a n a k a d a r n a z a r ı i t i b a r a a l ın m a m ış o la n h a m m a d d e le re g ü n d e n g ü n e d a h a f a z la ih t iy a ç h is s e d i l iy o rd u . B ü

y ü k B r i ta n y a , F e le m e n k v e P o r te k iz ’in , t r o p ik v e t r o p ik a l t ı M e m le k e t le r in m a h s u l l e r in in t ic a r e t in i e l le r in d e t u t m a k la , k e n d i le r in e g i tg id e a r t a n b i r ö lç ü d e b ü y ü k t ic a r î f a y d a l a r s a ğ l a m a k ta b u lu n d u k la r ı a ş ik â r d ı . 1871 d e n s o n r a A lm a n y a , ç o k g e ç m e d e n F r a n s a v e d a h a s o n r a d a İ ta ly a h e n ü z i lh a k e d ilm e m iş h a m m a d d e b ö lg e le r i v e y a i s t i f a d e li b i r ş e k i ld e m o d e r n le ş t i r i le b i le c e k Ş a r k m e m le k e tle r i a r a m a y a b a ş la d ı la r .

B ö y lece , s iy a s î h im a y e d e n m a h r u m to p r a k l a r d a b u g ib i m a c e r a l a r ın M o n ro e D o k tr in i i le y a s a k e d ild iğ i A m e r i k a b ö lg e s i h a r iç o lm a k ü z e re , b ü tü n d ü n y a d a y e n i b i r m ü c a d e le b a ş la d ı .

A v r u p a ’n ın y a k ın l a r ın d a m a h iy e t l e r i p e k iy i b i l in m i- y e n im k â n la r l a d o lu A f r ik a k ı ta s ı v a r d ı . 1850 d e b u r a y a s iy a h in s a n la r l a d o lu e s r a r l ı b i r k ı t a g ö z ü ile b a k ıl ıy o r d u . Y a ln ız M ıs ı r i le s a h i l b ö lg e le r i b i l in iy o r d u . A f r ik a ’n ın k a r a n l ık l a r ın a i lk d e f a ış ık t u t a n k â ş i f le r in v e m a c e r a a d a m la r ın ın v e b u n l a r ı n a ç t ığ ı y o ld a n y ü r ü y e n s iy a s î a ja n la r ın , id a r e c i le r in , t a c i r l e r in , g ö ç m e n le r in v e fe n a d a m la r ın ın h a r ik u l â d e h ik â y e le r in i - a n la tm a y a b u r a d a y e r im iz m ü s a i t d e ğ ild ir . A f r ik a ’d a « p y g m y » le r d e n ile n c ü c e le r g ib i g a r ip ı r k la r , o k a p i g ib i a c a y ip h a y v a n la r , h a r ik u l â d e m e y v e le r , ç iç e k le r ve b ö c e k le r , k o r k u n ç h a s t a l ı k la r , h a y r a n l ık y a r a t a n o r m a n v e d a ğ m a n z a r a l a r ı , m u a z z a m g ö lle r , n e h i r l e r v e ş e lâ le le r , v e lh a s ı l b ü tü n b i r Y e n i D ü n y a k e ş f e d i l di; h a t t â Z im b a w e ’d e o ld u ğ u g ib i, t a r i h i n z ik r e tm e d iğ i y o k o im u ş b i r m e d e n iy e te v e g ü n e y e d o ğ r u in m e k is te m iş o la n k a d im b i r k a v im e a i t k a l ı n t ı l a r m e y d a n a ç ık a r ı ld ı . B u k ı t a y a g e le n A vrupalIlar e s i r t i c a r e t i y a p a n A r a p la r ın e l le r in d e tü f e k g ö rd ü le r ; z e n c i le r in h a y a t ı d a k a r m a k a r ı ş ık tı.

1850 d e n 1900 y ı lm a k a d a r o la n e lli y ı l l ık b i r z a m a n iç in d e b ü tü n A f r ik a h a r i t a y a a lın d ı , h e r t a r a f ı i s t ik ş a f a t â b i tu tu ld u , d e ğ e r le r in e k ıy m e t t a k d i r e d ild i v e A v r u p a ’lı- l a r a r a s ın d a b ö lü n d ü . B u m ü c a d e le d e y e r l i l e r in h a y r ın a h e m e n h e m e n h i ç b i r ş e y d ü ş ü n ü lm e d i . E s ir t i c a r e t i y a p a n

A r a p l a r o r a la r d a n k o v u lm a k ta n z iy a d e i t a a t a l t ı n a a l ın d ı la r , f a k a t B e lç ik a K o n g o ’s u n d a c e b i r a l t ı n d a ç a l ı ş t ı r ı l a n y e r l i le r e t o p la t t ı r ı la n k a u ç u ğ a k a r ş ı d u y u la n h ı r s v e t e c rü b e s iz A v r u p a ’lı i d a r e c i l e r in y e r l i h a lk l a ç a t ı ş m a s ı b u h a lk ın k o r k u n ç v e iğ r e n ç z u lü m le r e m â r u z k a lm a s ın a y o l a ç t ı . B u fe c î o la y la r d a h iç b i r A v r u p a d e v le t in in e l le r i t e m iz k a lm a m ış t ı r .

1883 te B ü y ü k B r i t a n y a ’n ın M ıs ı r ’ı e le g e ç i r iş in i v e b u m e m le k e tin te k n ik b a k ım d a n O s m a n l ı İ m p a r a to r lu ğ u n u n b i r p a r ç a s ı o lm a s ın a r a ğ m e n İ n g i l t e r e ’n in o r a y a y e r le ş iş i- n i, b u m ü c a d e le n in 1898 d e F r a n s a i le B ü y ü k B r i ta n y a a r a s ın d a b i r h a r b e s e b e p o lm a k ü z e r e b u lu n u ş u n u v e A f- r i k a n ’n m b a t ı k ıy ı l a r ın d a n y o la ç ık a n A lb a y M a r c h a n d a d ın d a b i r in in O r t a A f r ik a ’y ı k a te d ip F a s h o d a (F a şo d a ) d a Y u k a r ı N il b ö lg e s in i e le g e ç irm e y e t e ş e b b ü s e d iş in i b u r a d a t a f s i l e d e m e y iz .

İn g i l iz h ü k ü m e t in in B o e r le r d e n ile n O r a n g e n e h r i ve T r a n s v a a l b ö lg e s i F e le m e n k l i l e r in G ü n e y A f r ik a ’n ın iç k ı s ım la r ın d a b a ğ ım s ız c u m h u r iy e t l e r k u r m a l a r ı n a iz in v e r ip , s o n r a p i ş m a n o l a r a k 1877 d e T r a n s v a a l c u m h u r iy e t in i i lh a k e d iş in i , v e T r a n s v a a l ’li B o e r le r ’in h ü r r i y e t iç in s a v a ş a r a k 1881 d e M a n ju b a D a ğ ı m u h a r e b e s in d e z a f e r k a z a n ı ş la r ın ı d a b u r a d a a n la ta m a y ız , o z a m a n la r , b a s ın ın y a p t ığ ı d e v a m lı b i r m ü c a d e le b u k ö tü h â t ı r a y ı İn g i liz m il le t i n in h a f ız a s ın a n a k ş e tm iş t i r . 1899 y ı l ın d a b u ik i c u m h u r i y e te k a r ş ı a ç ı l a n s a v a ş ü ç y ı l s ü r e r e k İn g i l iz m il le t in e ç o k p a h a l ıy a m a l o lm u ş , s o n u n d a h e r ik i c u m h u r iy e t in te s lim o lm a la r iy le s o n a e r m iş t i r .

B u c u m h u r iy e t l e r in b o y u n d u r u k a l t ı n d a y a ş a d ık la r ı d e v i r k ı s a s ü r d ü . O n la r ı m a ğ lû p k ı la n e m p e r y a l i s t h ü k ü m e t in 1907 d e d ü ş m e s i ü z e r in e iş b a ş m a g e le n L ib e r a l le r A f r ik a m e s e le s in i e le a ld ı l a r v e b u e s k i c u m h u r iy e t l e r İ n g i l t e r e K ı r a l l ığ m a b a ğ l ı m u h ta r b i r c u m h u r iy e t o la r a k y a r a t ı l a n G ü n e y A f r ik a D e v le t le r i K o n f e d e r a s y o n u n a C a p e M ü s te m le k e s i v e N a ta l ile b i r l ik te h ü r o l a r a k v e k e n d i is te k le r iy le g i r d i le r .

Ç e y re k y ü z y ıl l ık b i r z a m a n iç in d e A f r ik a ’n ın p a y la ş ı l m a s ı ta m a m la n d ı . İ lh a k e d ilm e m iş o l a r a k n i s b e te n k ü ç ü k ü ç m e m le k e t k a lm ış t ı : b a t ı k ıy ı l a r ın d a a z a t l ı z e n c i k ö le le r in in k u r d u ğ u L ib e r ia ; M ü s lü m a n b i r S u l ta n id a r e s in d e k i Fas-, 1869 d a A d o w a m u h a r e b e s in d e İ t a ly a n la r ı y e n e r e k b a ğ ım s ız l ığ ın ı k o r u m u ş o la n v e k a d im v e g a r ip b i r H ır i s t i y a n l ık m e z h e b in e m e n s u p b u l u n a n H a b e ş is ta n .

A V R U P A ’L IL A R IN A S Y A ’Y A T E C A V Ü Z Ü V E JA P O N Y A ’N IN B Ü Y Ü K D E V L E T H A L İN E G E L M E Sİ

A f r ik a h a r i t a s ın ın b ö y le a le la c e le A v r u p a r e n k le r in e b o y a n m a s ı ile d ü n y a i ş le r in e d e v a m lı b i r d ü z e n v e r i ld i ğ in i z a n n e tm iş o la n p e k ç o k in s a n ın m e v c u t o ld u ğ u n a in a n m a k g ü ç tü r , f a k a t o z a m a n la r b u n u n b ö y le k a b u l e d ild iğ in i k a y d e tm e k te b i r t a r ih ç in in v a z if e s id ir . O n d o k u z u n c u y ü z y ıld a A vrupalIların t a r i h b i lg i le r i p e k s a th î id i v e d e r in l iğ in e te n k id i t i y a t l a r ı d a y o k tu . B a tıd a k i m a k in e in k ı lâ b ın ın A v r u p a ’l ı l a r a s a ğ la m ış b u lu n d u ğ u t a m a m e n g e ç ic i ü s tü n lü k le r , b ü y ü k M o ğ o l f ü t u h a t ı n d a n b i h a b e r o la n b u m il le t le r e in s a n l ığ ın d a im î ö n d e r i h a l in e g e ld ik le r i k a n a a t in i v e rm iş t i . O n la r ın b i l im in b i r m il le t in d iğ e r b i r m il le te g e ç e b ile c e ğ i h a k k ın d a v e v e re c e ğ i m e y v e le r e d a i r b i r f ik i r l e r i y o k tu . Ç in l i l e r in v e H i n t l i l e r i n a r a ş t ı r m a i ş le r in i F r a n s ız ’l a r v e İn g i l iz ’l e r k a d a r b a ş a r ı i le g ö tü r e b i le c e k le r in i t a s a v v u r e d e m iy o r la rd ı . K a n a a t le r in e g ö re , B a tıd a f ı t r i b i r f ik i r h a r e k e t i k a a b i l iy e t i , D o ğ u ’d a ise f ı t r i b i r r e h a v e t v e m u h a f a z a k â r l ı k r u h u v a r d ı v e b u h a l A vru palIlara d ü n y a d a e b e d i b i r ü s tü n lü k s a ğ l ıy a c a k t ı .

B u v a h m in n e tic e s i o la r a k b i r ç o k A v r u p a D ış iş le r i B a k a n l ık l a r ı v a h ş i v e g e liş m e m iş d ü n y a b ö lg e le r i iç in İn g il iz ’le r le m ü c a d e le e tm e k le k a lm a y ıp , A s y a ’n ın k a la b a l ık

v e m e d e n i m e m le k e t le r in i d e , i n s a n la r ın ı s a d e c e b i r h a m m a d d e s a y a r a k , b u d a m a k i s te d i le r .

H in d i s ta n ’ı id a r e e d e n İn g i l iz ’le r in iç i k o f o la n f a k a t d ı ş a r ıd a n p a r la k g ö r ü n e n e m p e ry a l iz m i , İ n d o n e z y a ’d a k i F e le m e n k l i l e r in e lin d e k i g e n iş v e z e n g in t o p r a k la r , r a k ip B ü y ü k D e v le t le r i İ r a n , d a ğ ı lm a h a l in d e k i O s m a n l ı İm p a r a to r lu ğ u , H in d is ta n ö te s i, Ç in v e J a p o n y a ü z e r in d e b u g ib i h a y a l l e r b e s le m e y e s e v k e d iy o rd u .

1898 d e A lm a n y a Ç in ’d e k i K ia o -C h a u ’y u e le g e ç ird i, İ n g i l te r e b u n a W e i-h a i-w e i’y i a lm a k s u r e t iy le c e v a p v e r di, e r te s i y ıl d a R u s ’l a r P o r t A r t h u r ’u iş g a l e t t i le r . B ü tü n Ç in ’i A v r u p a 'l ı l a r a k a r ş ı b i r k in v e n e f r e t a le v i s a r d ı . A v r u p a l I l a r v e H ı r i s t iy a n l ığ a d ö n m ü ş Ç i n l i l e r d e f a la r c a k a t l ia m a m â r u z k a ld ı l a r , v e 1900 y ı l ın d a P e k in g ’d e k i e lç i l ik le r h ü c u m a u ğ r a y ıp m u h a s a r a e d ild i le r . A v r u p a l I l a r ın m ü ş te r e k e n g ö n d e r d ik le r i b i r te d ip o r d u s u e lç i l ik le r in im d a d ın a y e t i ş t i v e b ü y ü k m ik ta r d a k ıy m e t l i m a l ç a ld ı . B u n u n ü z e r in e R u s l a r M a n ç u r y a ’y ı e le g e ç i r d i le r , 1904 te d e In g i l iz le r T ib e t ’i i s t i l â e tt i le r .. .

F a k a t B ü y ü k D e v le t le r in b u m ü c a d e le s i s ı r a s ın d a y e n i b i r b ü y ü k d e v le t , y â n i J a p o n y a z u h u r e tt i . O z a m a n a k a d a r J a p o n y a t a r i h t e ö n e m li b i r ro l o y n a m a m ış t ı . D ü n y a ile i r t i b a t v e a lâ k a s ın ı k e s m iş d u r u m d a y a ş ıy a n b u m e m le k e t in m e d e n iy e t i , in s a n l ığ ın k a d e r in in te ş e k k ü lü n d e o k a d a r g e n iş ö lç ü d e b i r p a y a lm a m ış t ı , J a p o n y a ç o k a lm ış , a z v e rm iş t i . J a p o n l a r M o ğ o l ı r k m d a n d ı r la r . M e d e n iy e t le r i , y a z ı la r ı , e d e b iy a t v e s a n a t g e le n e k le r i Ç in m e n ş e l id ir . T a r ih le r i p e k r o m a n t ik o la n e n te r e s a n b i r t a r i h t i r , J a p o n y a ’d a M ilâ d ın ilk y ı l l a r ın d a b i r d e r e b e y l ik s i s te m i te e s s ü s e t m iş ti r ; J a p o n ’l a r ın K o r e ’y e v e Ç in ’e y a p t ık l a r ı h ü c u m la r İn g i l iz ’le r in F r a n s a ’y a s a ld ı r ı ş l a r ın ın A s y a ’y a m a h s u s b i r k o p y a s ıd ır . J a p o n y a ’n ın A v r u p a ile i lk te m a s ı o n a l t ın c ı y ü z y ıld a o lm u ş tu r . 1542 d e b a z ı P o r t e k i z l i l e r b i r Ç in y e lk e n lis iy le J a p o n y a ’y a u la ş m ış , 1549 d a d a F r a n c e s c o K a- v e r a d ın d a b i r C iz v i t m is y o n e r i b u m e m le k e tte v â z v e te l k in le r in e b a ş la m ış t ı r . J a p o n y a b i r m ü d d e t A v r u p a l I l a r la

m ü n a s e b e te r a ğ b e t e tm iş v e Ç in ’li m is y o n e r le r b ü y ü k s a y ıd a J a p o n u H ı r i s t iy a n d in in e d ö n d ü r m ü ş tü r . W il l ia m A d a m s a d ın d a b ir i , J a p o n la r ın ç o k i t im a t b e s le d iğ i b i r m ü ş a v ir h a l in i a lm ış v e o n l a r a b ü y ü k g e m i le r y a p m a y ı •ö ğ re tm iş tir . J a p o n y a ’d a i n ş a e d ile n g e m ile r le H in d i s t a n ’a v e P e r u ’y a d e n iz s e f e r le r i y a p ı lm ış t ı r . S o n r a İ s p a n y a ’lı D o m in ik e n ’le r , P o r te k ız ’li C iz v i t ’le r , İn g iliz v e F e n e m e n k ’- lî P r o t e s t a n ’l a r a r a s ın d a k a v g a l a r b a ş g ö s te r m iş , b u n l a r ı n h e r b i r i J a p o n ’l a r a d iğ e r le r in in g ö s te r d iğ i s iy a s e t y o lu n u k ö tü le m iş t i r . C iz v i t ’l e r n ü f u z v e i t i b a r la r ın ı n y ü k s e k b u lu n d u ğ u b i r s a f h a d a , B u d is t le r i ş id d e tl i t a k i b a t a v e t a h k i r le r e m â r u z b ı r a k m ış la r d ı r . N ih a y e t J a p o n ’la r , A v r u p a l I l a r ı n v a r l ı k l a r ın a m ü s a m a h a g ö s te r i lm e m e k g e r e k e n z a r a r l ı m a h lû k la r o ld u k la r ı v e b i lh a s s a K a to l ik le r in P a p a n ın v ö P h i l ip p in e a d a l a r ın ı e le g e ç irm iş b u lu n a n İ s p a n y a K ir a l ı n ın s iy a s î e m e l le r in e h iz m e t te n b a ş k a b i r g a y e g ü t m e d ik le r i n e t ic e s in e v a r d ı l a r . B u n u H ı r i s t iy a n la r a k a r ş ı g i r i ş i le n b ü y ü k v e k o v u ş tu r m a h a r e k e t i t â k ib e t t i v e 1638 d e J a p o n y a ’n ın k a p ı l a r ı k e s in o l a r a k A v r u p a l I l a r a k a p a t ı ld ı v e 200 y ıl k a p a l ı k a ld ı . B u ik i y ü z y ıl z a r f ın d a , J a p o n la r , s a n k i b a ş k a b i r d ü n y a d a y a ş ıy o r la r m ış ç a s ın a d ü n y a ile t a m a m e n m ü n a s e b e t le r in i k e s m iş o la r a k y a ş a d ı l a r . K ıy ı la r d a d o la ş a b i le c e k g e m i le r d e n b ü y ü ğ ü n ü in ş a e tm e k y a s a k tı: H iç b ir J a p o n , h a r ic e g id e m e z , h iç b i r A v r u p a l ı J a p o n y a ’y a g ire m e z d i .

İki yüz yıl boyunca Japonya tarih in akışı dışında kaldı ve pitoresk b ir derebeylik nizamı içinde yaşadı. Bu nizam da nüfusun takriben beşte birini teşkil eden ve Samu- ra i’ler denilen cengaverler, asiller ve onların aileleri, halkın geriye kalan kısmını hudutsuz b ir istibdat altında yaşattılar. Bu sıralarda, Japonya’nın dışında kalan dünya, daha geniş görüşlere doğru yol alıyor ve daha büyük kuvvetler kazanıyordu. Japon adaları civarından garip garip gemiler geçiyor, bazan bu gemiler kazaya uğradığı zaman, tayfaları sahile getiriliyordu. Japon’ların dış âlemde tem aslarını temin eden biricik insanlar olan Deshima ada-

s m d a k i F e le m e n k l i l e r , o n l a r a b a t ı d e v le t le r in e n a z a r a n g e r i k a ld ık la r ın ı i h t a r e t t i le r . 1837 y ı l ın d a , k ı r m ız ı b e y a z lı ç iz g i le r i v e y ı ld ız la r ı o la n g a r ip b i r b a y r a k ç e k m iş b i r g e m i, J e d o l im a n ın a g e le r e k P a s i f ik ’te k a y b o lm u ş b a z ı J a p o n d e n iz c i le r in i k a r a y a ç ık a r m a k is te d i . B u g e m i, to p a te ş iy le u z a k la ş t ı r ı ld ı . Ç o k g e ç m e d e n a y n ı b a y r a ğ ı t a ş ı y a n b a ş k a g e m i le r d e g e ld i. 1849 d a b u n l a r d a n b ir is i , J a p o n y a 'd a b u lu n a n A m e r ik a ’lı o n s e k iz k a z a z e d e n in k e n d is in e te s lim e d ilm e s in i is te d i . S o n r a 1853' te K o m o d o r F e r r y ’n in k o m u ta s ı a l t ın d a d ö r t A m e r ik a n h a r p g e m is i g e ld i v e J a p o n s u l a r ın d a n u z a k la ş m a e m r in i r e d d e t t i . Y a s a k s u la r a d e m ir a ta n K o m o d o r o s ı r a d a J a p o n y a ’y a h â k im o la n ik i z a t a m e s a j l a r g ö n d e rd i . P e r r y 1854 te , b u h a r l a iş l iy e n v e b ü y ü k to p la r la d o n a tı lm ış o n g e m i ile g e n e g e le r e k A m e r ik a i le J a p o n y a a r a s ın d a s iy â s î v e t i c a r î m ü n a s e b e t l e r k u r u lm a s ın ı te k l i f e tt i . J a p o n ’l a r ın b u te k l i fe k a r ş ı k o y a c a k k u v v e t l e r i y o k tu . K o m o d o r , b e ş y ü z k iş i l ik b i r m u h a f ız b i r l iğ i ile k a r a y a ç ık a r a k , a n d la ş m a y ı im z a la d ı. H a lk , c a d d e le r d e n g e ç e n , d ış â le m e m e n s u p b u in s a n la r ı te c e s s ü s le s e y re t t i .

R u sy a , F e le m e n k v e İn g i l te r e , A m e r ik a ’n ın a ç t ığ ı ç ığ ı r a u y d u la r . S a h ib i b u lu n d u ğ u a r a z i , S h im o n o s e k i B o ğ a z ın a h â k im b i r y e r d e b u l u n a n b i r J a p o n a s i lz a d e s i , y a b a n c ı g e m i le r ü z e r in e a te ş a ç m a y ı u y g u n b u ld u ; b u n u n ü z e r in e b i r l ik te b o m b a r d ım a n a g i r iş e n İn g iliz , F r a n s ız v e F e le m e n k h a r p g e m i le r i a s i lz a d e n in b a ta r y a l a r ın ı t a h r ip e d ip / k ı l ı ç l ı a s k e r le r in i d a r m a d a ğ ın e t t i le r . N ih a y e t 1865 te K y o to a ç ık l a r ın d a d e m ir le y e n b i r m ü t te f ik d o n a n m a , J a p o n y a ’n ın k a p ı l a r ın ı d ü n y a y a a ç t ı r a n a n d la ş m â la r ı z o r la k a b u l e t t i r d i .

J a p o n ’la r , b u o la y la r d a n p e k b ü y ü k u t a n ç d u y d u la r . Ş a ş ı la c a k b i r e n e r j i v e z e k â ile k ü l tü r l e r in i v e t e ş k i l â t l a r ı n ı A v r u p a d e v le t le r in in k i s e v iy e s in e ç ık a r m a y a k o y u l d u la r . J a p o n y a ’n ın o z a m a n s a r f e tm iş o ld u ğ u c e h d in b i r

e ş in e d a h a in s a n l ık t a r ih in d e r a s t l a m a k m ü m k ü n d e ğ ild ir . 1866 d a J a p o n y a a ş ı r ı r o m a n t ik b i r d e r e b e y lik n iz a m ı y ü r ü t e n b i r o r t a ç a ğ m ille t iy d i; 1899 d a is e e n i le r i A v r u p a d e v le t le r i s e v iy e s in d e ta m a m e n b a t ı l ı la ş m ış b i r m il le t h a l in i a lm ış b u lu n u y o r d u . B ö y lec e J a p o n ’la r , A s y a ’n ın d a im a A v r u p a ’n ın g e r is in d e k a lm a y a m a h k û m b u lu n d u ğ u k a n a a t in i t a m a m e n o r t a d a n k a ld ı r d ı la r . V e A v r u p a l I l a r ın i le r le m e le r in i k e n d i l e r in in k in e n is b e t le k a p lu m b a ğ a i le r le y iş i h a l in e g e t i r d i le r .

1894-95 Ç in - J a p o n h a r b in i b u r a d a h e r h a n g i b i r ş e k i ld e ta f s il e d e m e y iz . B u h a r p , J a p o n y a ’n ın b a t ı l ı la ş m a ö lç ü s ü n ü g ö s te rd i . J a p o n la r ın b a t ı t a r z ın d a , te s ir l i b i r o r d u la r ı v e k ü ç ü k , f a k a t k u v v e tl i b i r d o n a n m a la r ı v a rd ı . J a p o n y a ’n ın b u k a lk ın m a s ın ın m â n a s ı , a r t ı k o n a b i r A v r u p a d e v le t i m u a m e le s i e tm e y e b a ş la m ış b u lu n a n İn g i l t e r e ile A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i t a r a f ın d a n a n la ş ı ld ığ ı h a ld e , A s y a k ı ta s ın d a y e n i H in d i s t a n ’l a r b u lm a k h e v e s in d e o la n d iğ e r b ü y ü k d e v le t le r t a r a f ın d a n k a v r a n m a m ış t ı . R u sy a , M a n ç u ry a y o lu i le K o re ’y e in iy o rd u . F r a n s a , t â g ü n e y d e T o n k in ’e v e A n n a m ’a y e r le ş m iş t i . A lm a n la r d a h a r ı l h a r ı l y e r le ş e c e k b i r y e r a r ıy o r la r d ı . B u ü ç d e v le t , J a p o n y a ’n ın Ç in ’le y a p t ığ ı s a v a ş ta n h e r h a n g i b i r f a y d a s a ğ la m a s ın ı ö n le m e k ü z e r e b i r l ik te h a r e k e te g e ç e r e k e s a s e n m ü c a d e le d e k u v v e t le r in i tü k e tm iş b u lu n a n J a p o n ’la r ı h a r p le t e h d i t e t t i le r .

Japonya b ir müddet için boyun eğdi, b ir taraftan da harbe hazırlandı. On yıl geçmeden Rusya ile savaşmaya hazır bir hale geldi. Asya tarihinde bir dönüm noktası teşkil eden bu harp, A vru palIların kibir ve gurur devrini kapadı. Rus halkının, dünyanın öbür ucunda kendisi adına yapılan bu harbin zuhurunda şüphesiz b ir suçu yokt u ve aklı başında olan Rus devlet adam ları bu çılgınca m aceraya muhaliftiler; fakat aralarında Çar’m kuzenleri olan G randük’lerin de bulunduğu ve büyük mali işler döndüren bir zümre, hüküm darın harp lehinde ka ra r vermesine sebep oldular. Bu adam lar, M ançurya ile Çin’in yağ

ma edilmesinden sağlıyacaklan m enfaatlerin hesabını bile yapmışlar, fikirlerinden caymak istemiyorlardı. Böylece Port A rthur’a ve Kore’ye deniz yolu ile büyük Japon orduları ve bu uzak harp m eydanlarında ölmek üzere Sibirya yolu ile bitmez tükenmez trenler dolusu Rus köylüleri gönderilmesine başlandı.

Fena bir şekilde sevk ve idare edildikten başka, namussuz mültezimler elinde de kalan Ruslar, karada da, denizde de yenildiler. Güney Afrika yolu ile Japonya’ya hareket eden Baltık Denizi, Rus donanması, Tsushima Boğazında im ha edildi. Rusya’nın pek uzaklarında cereyan eden bu lüzumsuz «katliam»dan gazaba gelen Rus halkının b ir isyan hareketi sonunda Çar harbe nihayet vermek zorunda kaldı (1905). 1875 te Rusya tarafından ele geçirilen Sakhaün’in güney yarısını iade etti, M ançurya’yı tahliye etti, Kore’yi de Japon’lara verdi. Asya'nın Avrupa’lı- la r tarafından istilâsı sona eriyor, Avrupa ahtapotu kollarını geri çekmeye başlıyordu.

1914 1 E B R İT A N Y A İM P A R A T O R L U Ğ U

1934 te B r i ta n y a İ m p a r a to r l u ğ u n u te ş k i l e d e n v e i r t i b a t l a r ın ı b u h a r l ı g e m i le r v e d e m ir y o l la r la s a ğ l ıy a n m e m le k e t le r in ç e ş it l i l iğ i ü z e r in d e k ıs a c a d u r a b i l i r iz . B u , İm p a r a to r lu k , t a r i h t e b i r e ş in e d a h a r a s t la m lm ıa y n n e v ’i ş a h s ın a m ü n h a s ı r b i r s iy a s î te ş e k k ü ld ü v e ö y le o lm a y a d a d e v a m e tm e k te d ir .

Bu siyasî manzumenin başında ve merkezinde, İrlanda halkının önemli bir kısmının arzusu hilâfına olarak, bu memleketi de içine alan Birleşik Kırallık «taçlı cum huriyet» i vardı. İngiltere - Woles, İskoçya ve İrlanda Parlâm entolarının b ir araya gelmesiyle teşekkül eden Britanya Parlâmentosu, Britanya’nın iç siyasetiyle ilgili mü

l â h a z a l a r a d a y a n a r a k i c r a v e k i l le r i h e y e t in i te ş k i l e d e c e k s iy a s i p a r t iy i , b u h e y e t in b a ş k a n ın ı v e s iy a s e t in i t â y in v e t e s b i t e d e r . B ü tü n İ m p a r a to r lu ğ u f i i le n i d a r e e tm e k , h a r p a ç m a k v e b a r ı ş a k d e y le m e k y e tk i le r i b u h e y e te a i t t i r .

B r i ta n y a D e v le t le r i ’n d e n s o n r a , s iy a s î ö n e m b a k ım ın d a n s ı r a s iy le A v u s tr a ly a , K a n a d a , N e w - fo u n d la n d ( e n e s k i k o lo n i; 1583), N e w -Z e a la n d (Y e n i Z e la n d a ) v e G ü n e y A f r ik a « taç lı c u m h u r iy e t» le r i g e l iy o rd u . B u n la r ın h e p s i d e B ü y ü k B r i ta n y a ile i t t i f a k h a l in d e b u lu n a n b i lf i i l b a ğ ım s ız v e m u h ta r d e v le t le r o lm a k la b e r a b e r , h e r b i r in d e B ir le ş ik K ır a t l ığ ın iş b a ş ın d a k i h ü k ü m e t i t a r a f ın d a n t â y in e d ile n b i r K ır a l iy e t te m s ilc is i b u lu n u r d u .

B u d e v le t le r d e n s o n ra , b ü y ü k M o ğ o l İ m p a r a to r lu ğ u n u n b i r k ıs m ın ı te ş k il e d e n v e t â b i v e y a h im a y e a l t ı n d a k i d e v le t le r iy le b i r l ik te B e lu c is ta n ’d a n B u r m a ’y a k a d a r y a y ıl ıp A d e n 'i d e iç in e a la n H in d is ta n İ m p a r a to r lu ğ u g e liy o rd u . B u İ m p a r a to r lu k t a B r i ta n y a K ıra l ı v e P a r lâ m e n to n u n m u r a k a b e s i a l t ın d a k i H in d is ta n h ü k ü m e t i e sk i T ü r k m e n s ü l â le s in in o y n a m ış o ld u ğ u r o lü o y n u y o r la r d ı .

S o n ra , d u r u m u k a r ı ş ık o la n M ıs ır v a r d ı . B u m e m le k e t, r e s m e n O s m a n l ı İ m p a r a to r lu ğ u n u n b i r p a r ç a s ı o lm a s ın a v e b a ş ın d a d a h â l â k e n d i h ü k ü m d a r ı o la n H id iv ’i b u l u n d u r m a s ın a r a ğ m e n , İ n g i l te r e t a r a f ın d a n v e h e m e n h e m e n m ü s te b i t b i r i d a r e i le id a r e e d il iy o rd u .

S o n ra , d u r u m u d a h a d a k a r ı ş ık o la n S u d a n e y â le t i g e liy o rd u . B u m e m le k e t, m ü ş te r e k e n İ n g i l t e r e ’n in v e o n u n k o n t r o lü a l t ın d a k i M ıs ır h ü k ü m e t in in i ş g a l in d e v e i d a r e s in d e b u lu n u y o r d u .

S o n r a , b a z ı l a r ı m e n ş e le r i b a k ım ın d a n B r i ta n y a ’lı o la n b a z ı l a r ı d a ö y le o lm ıy a n M a lta , J a m a ic a , B a h a m a v e B e rm u d a a d a l a r ı g ib i m il le t m e c l is le r i ve v e k i l le r h e y e t l e r i b u l u n a n b i r t a k ım y a r ı m u h ta r c e m a a t le r v a rd ı .

B u n la r d a n b a ş k a , K ır a l iy e t M ü s te m le k e le r i (C ro w n C o lo n ie s ) v a r d ı k i , b u n l a r d a İ n g i l te r e h ü k ü m e t i o to k r a s iy e y a k ın b i r id a r e t a r z ı t a tb ik e d e rd i . C e y lo n (S e y la n ) , T r in id a d v e F iji d e m a h a l l i i s t iş a r e m e c l is le r i t â y in y o lu

ile kurulur, G ibraltar (Cebelitarık) ve St. Helena’da bire r vâli bulunurdu.

Ayrıca ham madde sahaları olan ve çoğu tropik bölgelerinde bulunan geniş arazi vardı, yarı medenileşmiş yerli halkın temsil ettiği bu zayıf siyasî topluluklar «himaye» idaresine tâbi tu tu lu r ve başlarında yerli kabile reislerinin (Busutoland’da olduğu gibi) veya tüzüklü şirketlerin (Rhodesia’da olduğu gibi), tâbi bulundukları birer Yüksek Komiser bulunurdu. Durum ları en az vüzuh arze- den bu sınıf, toprakların elde edilmesinden bazan İngiltere Dışişleri Bakanlığı, bazân M üstemlekeler Bakanlığı, bazan da H indistan’daki İngiliz hüküm eti âmil olmuştur. Fakat bugün bu toprakların çoğuna M üstemlekeler Bakanlığı karışm aktadır.

Böylece anlaşılıyor ki, Britanya İm paratorluğu bir bütün olarak ne tek bir makam, ne de tek b ir insan tarafın dan tasarlanm ış değildir. Bu İm paratorluk, zam anla meydana gelip, gelişmiş bitki sürgünlerini andıran ve evvelce İm paratorluk adını taşımış olan şeylerden hiçbirine benzemeyen b ir karışımdı. Bu sistem, geniş b ir barış ve emniyet sağladı, ve mahallî idarelerin keyfi ve kifayetsiz olmasına ve İngiltere halkının büyük alâkasızlığına rağm en «tâbi» milletlere mensup birçok insanlar tarafından desteklenmesi de bu sebeptendir. Britanya İm paratorluğu da Atina İm paratorluğu gibi, b ir denizaşırı İm paratorluğu idi, yollan deniz yolları idi, m üşterek irtibat vasıtası da Britanya Bahriyesi (British Navy) idi. Bütün İm paratorluklar gibi, onun m üttehit kalması da muvasale im kânlarına bağlıydı. On altıncı ve on dokuzuncu yüzyıllar arasında denizciliğin, gemi inşaatının ve gemilerin gelişmesi Britanya Barışı (Pax Britannica) m hem mümkün, hem makbul kılmıştır. Şu kadarı da var ki, havacılıkta m eydana gelen yeni inkişaflar ve sü r’atli kara m ünakaleleri bu barışı arzu edilmeyen birşey haline de getirebilir.

A V R U P A 'D A S İL Â H L A N M A D E V R E S İ V E 1914 - 18 D Ü N Y A H A R B İ

N e h ir le r d e iş le y e n b u h a r i ı te k n e le r le d e m ir y o l la r ın m e y d a n a g e t i r d iğ i o b ü y ü k A m e r ik a C u m h u r iy e t in i y a r a t a n v e b u h a r l ı g e m i le r e d a y a n a n B r i ta n y a İ m p a r a to r lu ğ u n u d ü n y a y a y a y a n t a tb ik î b i l im in i le r le m e s i. A v r u p a k ı t a s ın d a d a r d a k a la n m il le t le r ü z e r in d e b a m b a ş k a t e s i r l e r m e y d a n a g e ti rd i . B u m il le t le r , k e n d i l e r in i in s a n h a y a t ın ın a t v e k a r a y o l la r ı d e v r in d e te s b i t e d ilm iş h u d u t l a r a r a s ın a k a p a t ı lm ış b u ld u la r , ç ü n k ü d e n iz a ş ı r ı ü lk e le re y a y ılm a k is t e d ik le r i z a m a n , İ n g i l t e r e 'n in d a h a ö n c e d a v r a n a r a k o r a l a r a y e r le ş m iş b u lu n d u ğ u n u g ö r d ü le r . Y a ln ız , R u s y a ’n ın d o ğ u y a d o ğ r u g e n iş le m e k h u s u s u n d a b i r s e rb e s t l iğ i v a rd ı , b ö y le c e b u m e m le k e t S ib i r y a ’d a n g e ç e n b ü y ü k b i r d e m iry o ! h a t t ı in ş a e t t i , v e s o n u n d a J a p o n y a ile ç a t ı ş ın c a d a , g ü n e y d o ğ u i s t ik a m e t in d e İ r a n v e H in d is ta n h u d u t la r ı n a d o ğ ru i le r l e y e r e k İ n g i l t e r e ’y i e n d iş e le n d ird i . D iğ e r A v r u p a d e v le t l e r i g i tg id e d a r d a k a lm a k ta y d ı la r . B ü tü n b u d e v le t le r , i n s a n l ığ ın e l in d e k i y e n i im k â n la r d a n ta m o l a r a k f a y d a l a n m a k iç in iş le r in i d a h a g e n iş b i r te m e le i s t in a d e t t i r m e k v e b ö y le c e , y a a r a l a r ı n d a k e n d i a r z u l a r ı n a d a y a n a n b i r b i r l ik k u r m a k , v e y a k u v v e tl i b i r d e v le t in z o r la k a b u l e t t i r e c e ğ i b i r b i r l iğ e g i r m e k z o r u n d a id ile r . Y e n i d ü ş ü n ü ş ü n te m a y ü l le r i , b i r in c i ş ık i s t ik a m e t in d e o lm a k la b e r a b e r , s iy a s î g e le n e k le r o la n c a k u v v e tle r iy le ik in c i ş ık k a d o ğ r u y ö n e l iy o rd u .

III. N a p o le o n « İm p a r a to r lu ğ u » n u n s u k u tu v e y e n i A lm a n i m p a r a to r lu ğ u n u n k u r u lm a s ı , b a z ı i n s a n la r ı b ü tü n A v r u p a 'n ın A lm a n h â k im iy e t in e g e ç m e s in d e n k o r k u tu y o r , b a z ı i n s a n la r d a d a b ö y le b i r ü m it y a r a t ıy o r d u . K ır k d ö r t y ıl s ü r e n h u z u r s u z b a r ı ş d e v re s i b o v u n c a b ü tü n A v r u p a

s iy a s e t in in m e r k e z in i b u ih t im a l te ş k i l e tt i . Ş a r lm a n y (K a- r o lu s M a g n u s ) İ m p a r a to r lu ğ u n u n ik iy e b ö lü n m e s in d e n b e r i , A v r u p a ’y a h â k im o lm a k o n u s u n d a A lm a n y a ’n ın e n a m a n s ız r a k ib i o la n F r a n s a , s ık ı b i r i t t i f a k l a R u s y a ’y a b a ğ l a n a r a k k e n d i z a a f ın ı te l â f i e tm e k is te d i , A lm a n y a d a I. N a p o le o n z a m a n ın d a K u ts a l R o m a im p a r a to r lu ğ u o lm a k ta n ç ık a n A v u s tu r y a İ m p a r a to r lu ğ u ile v e y e n i İ ta ly a K ıra ll ı - ğ ı ile i t t i f a k a k d e t t i . B ü y ü k B r i ta n y a i lk in h e r z a m a n o ld u ğ u g ib i, k ı t ’a m e s e le le r in in k ıs m e n d ış ın d a k a ld ı , f a k a t A lm a n b a h r iy e s in in m ü te c a v iz b i r g e lişm e g ö s te rm e s i ü z e r in e te d r ic e n F ra n s ız - R u s g r u b u n a g i r m e y e m e c b u r o ld u . İ m p a r a to r II. W ilh e lm (1888 - 1918)’in h u d u t s u z m u h a y y ile s i y ü z ü n d e n A lm a n y a , d e n iz a ş ır ı v a k it s iz te ş e b b ü s le re g i r iş in c e d e J a p o n y a ile A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i b u m e m le k e tin d ü ş m a n la n a r a ş m a k a t ı ld ı l a r .

B u m il le t le r in h e p s i s i l a h la n m a y a k o y u ld u la r . M illi i s t ih s a l g ü ç le r i y ı ld a n y ı la a r t a n b i r n i s b e t t e to p , tü f e k , t e ç h iz a t , h a r p g e m is i g ib i ş e y le r in im â l in e h a s re d i ld i . H e r yıl h a r p te h l ik e s i b e l i r iy o r , f a k a t b u te h l ik e ö n le n iy o rd u . N i h a y e t. h a r p g e lip ç a t t ı . A lm a n y a ile A v u s tu r y a , F r a n s a , R u s y a v e S ı r b i s t a n ’a t a a r r u z e t t i le r . A lm a n o r d u la r ı B e lç ik a ’y ı i s t i lâ e d in c e , İ n g i l t e r e h e m e n B e lç ik a ’n ın y a n ın d a y e r a ld ı v e m ü tte f ik i J a p o n y a ’y ı d a h a r b e s o k tu , ç o k g e ç m e d e n d e T ü rk iy e , A lm a n la r ın m ü tte f ik i o la r a k h a r b e g ird i. 1915 te İ ta ly a , A v u s tu r y a ’y a h a r p i lâ n e tt i , a y n ı y ı lın E k im ’in d e B u lg a r i s ta n , A lm a n g r u b u n a k a tı ld ı . 1916 d a R o m a n y a , 1917 d e A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i i le Ç in , A lm a n y a ’y a h a r p i lâ n e tm e y e z o r la n d ı la r . B u m u a z z a m h â d is e n in m e s u liy e t p a y la r ın ın tâ y in e d ilm e s i b u t a r i h k i ta b ın ın ç e rç e v e s i d ı ş ın d a k a l ı r . A s ıl m ü h im o la n n o k ta , B ü y ü k H a r b in n iç in b a ş la d ığ ı d e ğ il, n iç in ö n le n e m e d iğ id ir . M ü h im o la n n o k ta ; a z s a y ıd a b a z ı in s a n la r ın b u h a r b i a te ş le m e y i b a ş a r m ış o l m a la r ı d e ğ il , m i ly o n la r c a in s a n ın a-.’r ı d e re c e d e « v a ta n s e v e r , a k ıls ız v e y a m isk in » o lm a la r ı y ü z ü n d e n , a ç ık -k a lp l il i - ğ e v e c ö m e r t l iğ e d a y a n a n b i r A v r u p a B ir liğ i h a r e k e t i ile b u f e lâ k e t i ö n le y e m e m iş o lm a la n d ı r .

Burada yerimiz dar olduğundan, harbin karışık safhalarını tafsilâtiyle anlatam ayız. Birkaç ay geçince, anlaşıldı ki, m odem teknik, bilimin ilerlemesi harp denilen şeyin m ahiyetini tam am en değiştirmişti. İnsanoğlu şimdi fizik bilimleri sayesinde çeliğe, mesafeye, hastalığa hükmediyordu, bu kuvvetin iyiye veya kötüye kullanılması, insanların ahlâkına ve siyasî anlayışlarına bağlıydı. Kadîm kin ve şüphecilik siyasetlerinden mülhem olan Avrupa hüküm etlerinin elinde o zam ana kadar bilinmeyen b ir kudrete sahip, tahrip ve m ukavemet vasıtaları vardı. Harp galipler için de m ağlûplar için de elde edilecek nimete göre nispet kabul etmiyecek ölçüde kayıplara sebep olan dünya ölçüsünde bir âfet halini aldı. Harbin ilk safhası, A lmanların hızla Paris üzerine yürüm eleri ve Doğu Prusya’nın Ruslar tarafından istilâ edilmesi şeklinde oldu. Bu taarruzların ikisi de, durdurulduktan sonra, geri püskürtüldü. Tecavüze uğrayan milletler, m üdafaa kuvvetlerini geliştirdiler ve bu suretle başlayan siper m uharebelerinde m uharip ordular, A vrupa’nın o uzun m uharebe hatları boyunca, ancak ağır zayiat pahasına içinden çıkıp ilerlemek m üm kün olan siperlere gömülüp kaldılar. O rdular milyonluktu ve gerilerindeki milletler, onların ikmâl ve iaşelerini sağlayacak şekilde teşkilâtlandırılmıştı. O rdunun ihtiyaçlarına yarayacak maddelerden gayrisinin imâl ve istihsali hemen hemen ta mamen durm uştu. Eli silâh tutabilen veya çalışabilen her insan orduya, donanm aya veya onlar için çalışan fabrikala ra sevkediliyordu. Sanayide erkeklerin yerini geniş ölçüde kadınlar aldı. M uhtemelen m uharip memleketlerde halkın yansından fazlası bu devler mücadelesinde asıl işinden başka b ir iş tutmuş, doğup büyüdüğü ve çalıştığı yerlerden koparılarak başka yerlerde çalıştırılmıştır. Eğitim ve norm al fen çalışm aları tahdid edilmiş veya askerî gayelere doğru yöneltilmiş, haberler askerî kontrol ve «propaganda» faaliyetleri ile tahrip edilmiştir.

Bu askerî «hareketsizlik» safhasının yerini, gıda stok- larının tahrip edilmesi ve hava hücum larına girişilmesi ile

c e p h e g e r is in d e k i h a lk a t e s i r s a f h a s ı a ld ı. A y n ı z a m a n d a k u l la n ı la n to p la r ın ç a p v e m e n z i l le r i d e d e v a m lı s u r e t t e a r t t ı r ı l d ı v e s ip e r le r d e k i a s k e r l e r in m u k a v e m e t in i k ı r m a k m a k s a d iy le z e h ir l i g a z m e r m i le r i v e t a n k d e n ile n k ü ç ü k s e y y a r k a le le r g ib i s i l â h l a r ic a d e d ild i. Y e n i m u h a r e b e u s û l le r in in e n ö n e m lis i , o z a m a n a k a d a r y a ln ız g e n iş liğ i v e d e r in l iğ i o la n s a v a ş a la n l a r ı n a b i r d e y ü k s e k l ik b o y u tu n u k a ta n h a v a t a a r r u z l a r ıy d ı . O z a m a n a k a d a r h a r p l e r y a l n ız o r d u la r ın i le r le y ip k a r ş ı l a ş t ı k la r ı y e r d e c e r e y a n e d e r d i. Ş im d i ise , h e r y e r d e c e r e y a n e d iy o rd u . İ lk in Z e p p e lin , o n d a n s o n r a d a b o m b a r d ım a n u ç a k la r ı h a r b i c e p h e d e n g e r i le r e a ş ı r a r a k g i tg id e a r t a n b i r ş e k i ld e s iv il h a lk a t e s i r e t t i r d i le r . M e d e n î h a r p le r d e m u h a r ip le r l e s iv il h a lk ın te f r i k e d ilm e s i k a id e s i o r t a d a n k a lk t ı . B e s in m a d d e s i y e t i ş t i r e n h e r in s a n , g iy e c e k b i r ş e y d ik e n h e r in s a n , a ğ a ç d e v ire n v e y a b i r e v t â m i r e d e n h e r in s a n .h e r d e m iry o l i s t a s y o n u v e h e r d e p o , t a h r ip e d ilm e s i m û b a h o la n ş e y le r a d d e d ild i. A v r u p a ’n ın b a z ı g e n iş b ö lg e le r i , h a v a d a n y a p ı la n g e c e a k m l a n n a m â r u z k a ld ık la r ın d a n , d a im î b i r e m n iy e t s iz lik iç in d e y a ş ıy o r la r d ı . L o n d r a v e P a r i s g ib i b u te h l ik e y e e n f a z la m â r u z b u l u n a n ş e h i r le r , a r k a a r k a y a u y k u s u z g e c e le r g e ç ir iy o r , b o m b a la r p a t l ıy o r , u ç a k s a v a r a r a b a l a r ı v e a m b ü lâ n s l a r ı ş ık la r ı s ö n d ü r ü lm ü ş ıs s ız s o k a k la r d a c a n h ı r a ş s e s le r ç ık a r a r a k d o la ş ıy o rd u . B ü tü n b u n la r ın y a ş l ı i n s a n la r l a k ü ç ü k ç o c u k la r ın a k ı l l a r ın a v e s ıh h a t l e r in e p e k t a h r ip e d ic i t e s i r l e r i o lu y o rd u .

H a r p le r i t â k ib e tm e le r i m û ta d o la n e p id e m ik h a s t a l ı k la r , h a r p e s n a s ın d a z u h u r e tm e d iy s e d e , 1918 d e k e n d i le r i n i g ö s te rd i le r . H a r b in d e v a m e tt iğ i d ö r t y ıl b o y u n c a t ıp i lm i, â f e t le r i ö n le m e y e m u v a f f a k o ld u ; o n d a n s o n r a .d ü n y a y ı i s t i l â e d e n b i r in f lu e n z a â f e t i m ily o n la r c a i n s a n ı ö ld ü r d ü . A ç lık te h l ik e s i d e b i r m ü d d e t ö n le n d i . B u n u n la b e r a b e r , 1918 y ılı b a ş l a r ın d a A v r u p a h a lk ın ın ç o ğ u , y a n a ç tı . K ö y lü le r in c e p h e y e ç a ğ m lm a s ı y ü z ü n d e n b ü t ü n d ü n y a d a g ıd a m a d d e s i i s t ih s â l i ç o k a z a lm ış v e i s t ih s â l e d i le b i le n m a d d e le r in d a ğ ı t ım ı d a d e n iz a l t ı l a r m s e b e p o ld u ğ u b ü y ü k

k a y ıp la r , h u d u t la r ı n k a p a t ı lm a s ı n e t ic e s in d e m û ta d se v k y o l la r ın ın k e s i lm e s i v e d ü n y a n a k l iy a t d ü z e n in in b o z u lm a s ı y ü z ü n d e n g ü ç lü k le re u ğ r u y o r d u . B az ı h ü k ü m e t le r , m e v c u t g ıd a m a d d e le r in i z a p te d e r e k h a lk ı « tay ın » u s u lü ile b e s ie d i le r s e d e , b u işd e h e p s i a y n ı d e re c e d e m u v a f f a k o la m a d ı. H a r b in d ö r d ü n c ü y ı l ın d a n i t i b a r e n b ü tü n d ü n y a , y i y e c e k s ık ın t ıs ı ç e k t iğ i k a d a r , g iy e c e k ve m e s k e n s ık ın t ıs ı d a ç e k m e y e b a ş la d ı . İ k t is a d î h a y a t , k a r m a k a r ı ş ık b i r h a l a lm ış t ı , h e r k e s m u z d a r ip t i , i n s a n la r ın ç o ğ u , a s g a r î ih t iy a ç m a d d e le r in d e n m a h r u m b i r h a ld e y a ş ıy o r la r d ı .

1918 K a s ım 'ın d a h a r p f i i le n s o n a e rd i. M e rk e z i D e v le tl e r 1918 y ılı b a h a r ı n d a A lm a n la r ı h e m e n h e m e n P a r i s ’e k a d a r i le r le te n s o n b i r h a m le d e n s o n r a ç ö k tü le r . M a d d î v e m a n â v ’ k u v v e t le r in i tü k e tm iş le r d i .

R U S Y A 'D A Y E N İ D Ü Z E N

F a k a t , B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u n u n b i r d e v a m ı o ld u ğ u n u id d ia e d e n y a n ş a r k l ı R u s y a m o n a r ş is i , M e rk e z î D e v le t le r i n ç ö k ü ş ü n d e n b i r y ı ld a n f a z la b i r z a m a n ö n c e ç ö k m ü ş tü . H a r p te n b i r k a ç y ıl ö n c e Ç a r ’l ık id a r e s i d e r in z a a f ve a c iz a lâ m e t le r i g ö s te rm iş t i ; s a r a y , R a s p u t in a d ın d a m u ta a s s ıp b i r d in m a d r a b a z ın ın te s ir i a l t ın d a b u lu n u y o r ve g e re k s iv i l , g e r e k a s k e r î i d a r e b i r a c iz , i r t i k a p v e i r t i ş a d e r y a s ın d a y ü z ü y o rd u . H a r b in b a ş la n g ıc ın d a b ü tü n R u s y a ’y ı b ü y ü k b i r v a ta n s e v e r l ik h e y e c a n ı s a rd ı . P e k b ü y ü k b i r o rd u te ş k i l e d ild i , f a k a t b u o r d u n u n n e k â f i te ç h iz a t ı , n e d e k â f i s a y ıd a e h liy e t l i s u b a y ı v a rd ı . K a b i liy e ts iz e l le r in s e v k ve id a r e e t t iğ i v e ik m a l v e ia ş e h iz m e t le r i l â y ık iy le g ö r ü lm e y e n b u m u a z z a m in s a n s ü r ü s ü , A lm a n v e A v u s tu r y a h u d u t la r ı n a s a ld ır t ı ld ı .

1914 E y lû l’ü n d e R u s o r d u la r ın ın D o ğ u P r u s y a ’d a z u h u r e d iv e r m e le r in in , P a r i s ü z e r in e m u z a f f e r â n e y ü r ü y e n

A lm a n la r ın d ik k a t v e k u v v e t le r in i b u t a r a f a ç e k m iş o ld u ğ u n d a n , ş ü p h e e d ile m e z . K ö tü s e v k v e id a r e e d ile n b in le rc e R u s k ö y lü s ü n ü n ı s t ı r a b ı v e ö lü m ü F r a n s a ’y ı u ğ r a d ı ğ ı i lk m ü th iş h ü c u m n e tic e s in d e t a m a m e n ç iğ n e n m e k te n k u r t a r d ı ğ ı g ib i, b ü t ü n B a tı A v r u p a ’y ı d a o b a h ts ız b ü y ü k R u s m il le t in e m in n e t ta r e t t i . F a k a t h a r b in k ü l f e t l e r i b u e k s ik te ş k i lâ t l ı b ü y ü k i m p a r a to r lu ğ a a ğ ı r g e ld i. R u s a s k e r le r i , m u h a r e b e y e to p h im a y e s in d e n v e h a t t â tü f e k c e p h a n e s in d e n m a h r u m b i r h a ld e s o k u lu y o r v e m i l i ta r i s t b i r h e y e c a n ç ılg ın lığ ı iç in d e k i s u b a y la r ı v e g e n e r a l l e r i t a r a f ın d a n i s r a f e d il iy o r la rd ı . B u a s k e r le r , b i r m ü d d e t h a y v a n l a r g ib i ses ç ık a r m a d a n ı z t ı r a p ç e k e r g ib i g ö r ü n d ü le r ; f a k a t e n c a h i l i n s a n ın b i le t a h a m m ü lü n ü n b i r h a d d i v a r d ır . B u i s r a f v e i h a n e t e d ile n i n s a n la r a r a s ın d a Ç a r l ık id a r e s in e k a r ş ı d e r in b i r n e f r e t d u y g u s u y a y ıl ıp d u r u y o r d u . 1915 y ılı s o n u n d a n i t i b a r e n R u s y a , B a tıd a k i m ü t te f ik le r i iç in g i tg id e a r t a n b i r e n d iş e k o n u s u o ld u . B ü tü n 1916 y ılı b o y u n c a R u s y a u m u m iy e t le m ü d a f a a d a k a ld ı v e A lm a n y a ile a y r ı s u lh a k te d e c e ğ i s ö y le n ti le r i d o la ş tı .

1916 y ı l ın ın 29 E y lû l ’ü n d e R a s p u t in , P e t r o g r a d ’d a b i r z iy a f e t te ö ld ü r ü ld ü v e Ç a r l ık id a r e s in e b i r d ü z e n v e rm e k ü z e r e g e c ik m iş b i r te ş e b b ü s te b u lu n u ld u . M a r t a y ın d a h â d is e le r s ü r a t le b i r b i r i n i t â k ib e t t i . P e t r o g r a d ’d a k ı t l ığ ın se b e p o ld u ğ u n ü m a y iş le r , h ü k ü m e te k a r s ı a y a k la n m a h a l in i a ld ı; t e m s i lc i le r m e c lis i o la n D u m a ’n ın f e th e d ilm e s in e v e l i b e r a l l id e r le r in t e v k i f o lu n m a s ın a te ş e b b ü s e d ild i. P re n s L v o ff id a r e s in d e m u v a k k a t b i r h ü k ü m e t k u r u ld u . 15 M a- y ıs ’t a Ç a r , t a h t t a n f e r a g a t e tt i . B ir a r a , b e lk i y e n i b i r Ç a r id a r e s in d e m u te d i l v e k o n t r o l lü b i r i n k ı l â p y a p ıla b ile c e ğ i z a n n e d ild i . F a k a t ç o k g e ç m e d e n a n la ş ı ld ı k i. R u s y a ’d a h a l k ın i t im a d ı b u g ib i a y a r l a m a la r ı im k â n s ız k ı la c a k d e re c e d e s a r s ı lm ış b u lu n u y o r d u . R u s y a h a lk ı . A v r u p a ’n ın e sk i d ü z e n in d e n , Ç a r la r d a n , h a r p le r d e n v e B ü y ü k D e v le t’e rd p n ö le s iy e u s a n m ış t ı . Ç e k m e k te o ld u ğ u t a h a m m ü lf e r s a . s e f a le t v e ı s t ı r a p l a r d a n k u r tu lm a k , h e m d e h e m e n k u r t u lu p r a h a t a k a v u ş m a k is t iy o rd u . M ü t te f ik le r i , R u s y a ’n ın r e a l i t e

l e r in i a n la m ıy o r la rd ı- , d ip lo m a t la r ı d a R u s y a ’y ı t a n ım ıy o r la rd ı ; R u s y a ’d a n v e R u s h a lk ın d a n z iy a d e , g ö z le r i Ç a r s a r a y ın a ç e v r i lm iş o la n b u d ip lo m a tla r , y e n i d u r u m k a r ş ı s ın d a a ğ ı r h a t a l a r i ş l iy o r la rd ı . B u d ip lo m a tla r , R u s y a ’d a c u m h u r iy e t id a r e s i k u r u lm a s ı t e m a y ü l le r in i p e k iy i n iy e t le k a r ş ı l a m ıy o r la r ve y e n i h ü k ü m e t i g ü ç d u r u m d a b ı r a k m a k iç in e l le r in d e n g e le n i y a p ıy o r la r d ı . R u s y a , c u m h u r iy e t h ü k ü m e t in in b a ş ın d a K e re n s k y a d ın d a n a tu k v e p i to r e s k b i r i v a r d ı. B u a d a m , iç e r id e d a h a k ö k lü b i r in k ı lâ p is te y e n « İç tim a î in k ılâ p » ç ı l a r ın o r d u s u y la s a v a ş ıy o r , d ı ş a r ıd a d a m ü t te f ik le r d e n m ü z a h e r e t g ö r m ü y o r d u . M ü t te f ik le r i o n u n e R u s k ö y lü s ü n ü n is te d iğ i to p r a ğ ı v e r m e k te , n e d e s u lh a k d e tm e k te s e r b e s t b ı r a k ıy o r la r d ı . F r a n s ız v e İn g i liz b a s ın la r ı t a k a t i t ü k e n m iş b u l u n a n b u m ü tte f ik i A lm a n la r a k a r şı y e n i b i r t a a r r u z d a b u lu n m a y a z o r la d ı la r , f a k a t ç o k g e ç m e d e n A lm a n ’la r , R ig a ü z e r in e d e n iz d e n v e k a r a d a n b ü y ü k b i r t a a r r u z a g e ç in c e , İn g iliz A m ir a l l ik D a ire s i , R u s la - r a y a r d ım iç in y a p ı la c a k b i r B a lt ık S e f e r i ’n d e n ç e k in d i. Y e n i R u s y a c u m h u r iy e t in in k e n d i b a ş ın ın ç a r e s in e b a k m a s ı g e r e k iy o r d u . în g i l i z le r v e m ü tte f ik le r i , d e n iz k u v v e t le r in in ü s tü n o lm a s ın a v e b ü y ü k İn g iliz A m ira l i L o rd F is h e r (3 841 - 1920)’in s e r t p r o t e s to l a r ın a r a ğ m e n , b a z ı d e n iz a l t ı h ü - c u m la r ıy le y e t in e r e k b ü tü n h a r p b o y u n c a B a lt ık D e n iz in d e m u t la k h â k im iy e t i Alm anlara t e r k e t t i le r .

B u n u n la b e r a b e r , R u s h a lk k ü t le le r i h a r b i s o n a e r d i r m e y e a z m e tm iş le rd i . P e t r o g r a d ’d a i ş ç ile r i v e o r d u e r le r in i te m s i l e d e n v e S o v y e t d e n ile n b i r h e y e t t e ş e k k ü l e tm iş v e b u h e y e t , S to c k h o lm ş e h r in d e m i l l e t l e r a r a s ı b i r so s y a l is t k o n f e r a n s ı to p la n m a s ın ı t a l e b e d iy o r d u . B u s ı r a la r d a , B e r l i n ’d e a ç l ık d o la y ıs iy le a y a k la n m a la r o lu y o rd u , g e r e k A v u s t u r y a ’d a , g e r e k A lm a n y a ’d a h a lk h a r p t e n b e z m iş t i , v e d a h a s o n r a c e r e y a n e d e n h â d is e le r e b a k ı l ı r s a , b ö y le b i r k o n f e r a n s to p la n s a y d ı 1917 d e d e m o k r a s i e s a s l a r ın a u y g u n , m â k u l b i r s u lh a k te d i le b i l i r v e A lm a n y a ’d a d a b i r ih t i lâ l o lu rd u , d iy e d ü ş ü n ü le b il i r , K e r e n s k y b u k o n f e r a n s ın to p l a n m a s ın a m ü s a a d e e tm e le r i iç in b a t ıd a k i m ü t te f ik le r in e

yalvardı, fakat dünya ölçüsünde b ir sosyalistlik ve cumhuriyetçilik hareketinin alıp yürüm esinden korkan m üttefikler, İngiliz İşçi Partisi (Labour P arty )’ne mensup küçük bir azınlığın lehte oy vermesine rağm en, bu talebi reddettiler. Talihsiz «mutedil» Rus cumhuriyeti, m üttefiklerden ne maddî, ne de manevî b ir yardım görmeksizin savaşm aya devam etti ve Temmuz ayında nevmidane son b ir ta arruza geçti ve başlangıçtaki bazı başarılarından sonra akîm kalan bu taarruzu mütekip, Ruslar yeniden büyük bir katliam a uğradılar.

R u s la r , t a h a m m ü l l e r in in h u d u d u n a v a r m ış la rd ı . R u s o r d u la r ın d a v e b i lh a s s a k u z e y c e p h e s in d e a y a k la n m a la r oldu-, 7 K a s ım 1917 d e K e r e n s k y h ü k ü m e t i d e v r i ld i v e i k t i d a r ı e le g e ç i r e n ve L e n in ’in B o lşe v ik s o s y a l i s t le r in in h â k im b u lu n d u k la r ı S o v y e tle r , B a tı D e v le t le r in e d a n ış m a d a n s u lh a k d e tm e y e k a r a r v e r d i le r . 1918 y ılı M a r t a y ın ın ik is in d e R u s y a i le A lm a n y a a r a s ın d a B re s t L ito v sk ’t a a y r ı b i r b a r ı ş a n d la ş m a s ı im z a e d ild i.

B u B o lşe v ik s o s y a l i s t le r in , K e re n s k y s a f h a s ın ın b e lâ g a t s a h ib i a n a y a s a c ı l a r ın d a n v e ih t i l â lc i l e r in d e n b a m b a ş k a v a s ı f ta i n s a n l a r o ld u k la r ı ç a b u c a k a n la ş ı ld ı . B u n la r , m u ta a s s ıp M a r k s i s t K o m ü n is t le rd i . R u s y a ’d a i k t i d a r a g e lm e le r in in s a d e c e , d ü n y a ö lç ü s ü n d a so s y a l b i r ih t i l â l in b a ş la n g ıc ın d a n i b a r e t o ld u ğ u n a in a n ıy o r l a r d ı v e İ k t is a d î v e İç t im a î d ü z e n i t a m b i r im a n k u v v e ti v e m u t la k b i r te c r ü b e s iz l ik le değ iş tirm ey e k o y u ld u la r . B a tı A v r u p a v e A m e r ik a h ü k ü m e t le r i , R u s y a ’d a c e r e y a n e d e n h â d is e le r in m a h iy e t v e ş ü m u lü h a k k ın d a f a z la b i r ş e y b i lm iy o r la r v e b u m u a z z a m t e c r ü b e y e b i r i s t ik a m e t v e r m e k te n v e y a o n a y a r d ım e tm e k te n â c iz b u lu n u y o r la r d ı . A v r u p a v e A m e r ik a b a s ın la r ı ik t i d a r g â s ıp ı s a y d ık la r ı y e n i R u s id a r e c i l e r in i i k t i d a r d a n d ü ş ü r m e k , d e v le t v e s iy a s e t a d a m la r ın ın d a v ü c u t l a r ın ı o r t a d a n k a ld ı r m a k iç in e l l e r in d e n g e le n i y a p ıy o r la r d ı . B ü tü n d ü n y a b a s ın ın d a y e n i R u s y a a le y h in d e ç i r k in v e t ik s in d i r ic i i c a t l a r l a d o lu v e h iç b i r k o n t r o le t â b i o lm a y a n b i r p r o p a g a n d a a ld ı y ü r ü d ü . B o lşe v ik l id e r le r , k a n a v e y a ğ m a y a s u

s a m ış o la n v e R a s p u t in d e v r in d e Ç a r s a r a y ı n d a c e r e y f i l

e d e n r e z a le t le r i g ö lg e d e b ı r a k a c a k d e re c e d e s e f ih v e şe h e v î b i r h a y a t s ü r e n in a n ı lm a z d e re c e d e k ö tü i n s a n la r o la r a k t a n ı t ı ld ı la r . Z a te n b î ta p d ü ş m ü ş b u l u n a n b u m e m le k e te k a r ş ı o r d u la r g ö n d e r ild i , â s i le r v e y a ğ m a c ı la r s i lâ h v e p a r a ile te ş v ik e d ild i. B o lşe v ik r e j im in in d e h ş e t iç in d e k a la n b u d ü ş m a n la r ı iç in e n ş e n î t a a r r u z u s û l le r i b i le m u b a h t ı . 1919 y ı lın d a , b e ş y ı l s ü r e n m u a z z a m b i r c id a ld e n t a k a t i tü k e n m iş v e te ş k i l â t ı b o z u lm u ş b i r h a ld e ç ık a n b i r m e m le k e ti id a r e e d e n R u s y a B o lşe v ik le r i, A r k h a n je l s k ’te b i r İn g iliz o r d u s u n a , D o ğ u S ib i r y a ’d a m ü s te v l i J a p o n la r a , G ü n e y d e F r a n s ı z la r la Y u n a n l ı l a r ın t a k v iy e e t t iğ i R o m a n y a lI la r a , S ib i r y a ’d a R u s a m i r a l i K o lç a k ’a , K ı r ım ’d a d a F r a n s ız d o n a n m a s ın ın d e s te k le d iğ i R u s g e n e r a l i D e n ik in ’e k a r şı s a v a ş m a k ta y d ı la r , a y n ı y ı lm T e m m u z a y ın d a g e n e r a l Y u- d e n iç e m r in d e k i b i r E s to n y a o r d u s u n u n P e t e s b u r g ’u a lm a s ın a r a m a k k a ld ı . 1920 de , F r a n s ız la r ın t a h r ik iy le L e h li le r R u s y a ’y a y e n i b i r h ü c u m d a b u l u n d u la r v e g e n e r a l W r a n - g e l a d ın d a y e n i b i r m ü r te c i l id e r , k e n d i m e m le e k tin i i s t i l â e tm e v e y a k ıp y ık m a i ş in d e g e n e r a l D e n ik in ’in v a z if e s i n i ü z e r in e a ld ı . 1921 M a r t ’m d a K r o n s ta d t ’d a b a h r iy e l i l e r i s y a n e t t i le r . L e n ln ’in b a ş k a n l ığ ın d a k i R u s h ü k ü m e t i , b ü tü n b u s a ld ı r ı ş l a r a g ö ğ ü s g e rd i. H a y r e t e d ile c e k b i r a z im v e s e b a t g ö s te r e n b u h ü k ü m e t i R u s y a h a lk ı b ü y ü k m a h r u m iy e t le r iç in d e d e s te k le d i . 1921 y ılı s o n u n d a İ n g i l te r e ile İ ta ly a , K o m ü n is t r e j im in i b i r n e v i t a n ıd ı la r .

F a k a t h e r n e k a d a r B o lşe v ik h ü k ü m e t i y a b a n c ı la r ın m ü d a h a le s in e v e d a h il î i s y a n la r a k a r ş ı b a ş a r ı k a z a n d ıy s a d a , R u s y a ’d a K o m ü n iz m f ik i r l e r in e d a y a n a n y e n i b i r İçt im a î d ü z e n k u r m a te ş e b b ü s le r in d e ç o k d a h a a z m u v a f f a k o ld u . K o m ü n iz m in f i k i r v e m e to d la r ı d a im a k e n d in e a i t k ü ç ü k b i r to p r a ğ ın h a s r e t i n i ç e k m iş o la n R u s k ö y lü s ü n ü n h a v s a la s ın a s ığ a m a z d i; ih i lâ l o n a e sk i b ü y ü k a r a z i s a h ip le r in in to p r a ğ ın ı v e rd i , f a k a o n u k ıy m e t l i o lm a y a n b i r p a r a k a r ş ı l ığ ın d a s a ta c a ğ ı z a h i r e y e t i ş t i r m e y e z o r la y a m a d ı, ç ü n k ü ih t i lâ l , d iğ e r b i r ç o k ş e y le r a r a s ın d a p a r a n ın k ıy m e

K I S A D Ü N Y A T A R İ H Î 335-

t in i h e m e n h e m e n ta m a m iy le y o k e tm iş t i . E s a s e n h a r p y ü z ü n d e n d e m ir y o l la r ın iş le m e z h a le g e lm e s iy le b ü y ü k ö lç ü d e te ş e v v ü ş e u ğ r a y a n z i r a î i s t ih s a l , k ö y lü le r in y a ln ız k e n d i ih t i y a ç l a r ın a y e te e c k k a d a r e k ip b iç m e le r i n e t ic e s in d e b ü s b ü tü n a z a ld ı . Ş e h i r le r a ç l ık ta n k ı r ı l ıy o r d u . S ın a î i s t ih s a l i K o m ü n iz m e s a s la r ın a u y d u r m a y o lu n d a k i a c e le v e f e n a p lâ n la n m ış te ş e b b ü s le r d e m u v a f f a k o lm a d ı. 1920 y ı l ın d a R u sy a , d e v r im iz e a i t b i r m e d e n iy e t in b i r e ş i d a h a g ö r ü lm e m iş o la n ç ö k ü ş ü m a n z a r a s ın ı a r z e d iy o r d u . D e m iry o l- l a r p a s la n ıp k u l la n ı lm a z h a le g e liy o r , ş e h i r le r h a r a b e h a l in i a lıy o rd u ; ö lü m n i s p e t le r i h e r t a r a f t a p e k z iy a d e y ü k s e lm iş ti . B u n a r a ğ m e n , m e m le k e t, k a p ı l a r ın d a k i d ü ş m a n la - r iy le d ö ğ ü ş ü y o rd u . 1921 d e k u r a k l ık o ld u v e h a r b in t a h r i b a t ın a u ğ r a m ış b u lu n a n g ü n e y -d o ğ u b ö lg e le r in d e k i z i r a a t - çi k ö y lü le r , k ı t l ı k ta n k ı r ı ld ı la r , m i ly o n la r c a in s a n ö ld ü .

R u s y a ’n ın b a ş ın d a n g e ç e n b u f e lâ k e t l e r v e b u m e m le k e t in s e lâ m e te e r iş m e im k â n la r ı g ü n ü m ü z ü f a z la c a m e ş g u l e d e n m e s e le le r o ld u ğ u n d a n , b u r a d a m ü n a k a ş a e d ile m e z le r .

B u m a k û s t a l ih ş a r t l a r ı a l t ın d a , y e n i b i r c e m iy e t d ü z e n i k u r m a h a r e k e t i a ğ ır l a ş t ı r ı ld ı . Y e n i b i r ik t i s a d i s iy a - k a b u l e d ild i v e ş a h s i m ü lk iy e t v e ş a h s î t e ş e b b ü s h ü r r i y e t le r i ö n e m li b i r d e re c e d e y e n id e n te s is e d ild i. B u n u n n e t i ces i o la r a k i s t ih s a l f a a l iy e t i k ı s m e n y e n id e n b a ş la d ı . R u s y a s a n k i y a p ıc ı s o s y a l iz m d e n u z a k la ş ıy o r v e y ü z s e n e e v v e l A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r in d e h ü k ü m s ü r e n ş a r t l a r a g ö re , b i r d ü z e n y a r a t ıy o r g ib i g ö r ü n ü y o r d u . B u n u n n e t ic e si o la r a k , K u la k ’l a r d e n ile n v e k ü ç ü k A m e r ik a n ç i f tç i le r i n e m u a d i l o la n m ü r e f f e h b i r k ö y lü z ü m r e s i m e y d a n a g e ld i. B a ğ ım s ız k ü ç ü k t ü c c a r l a r ç o ğ a ld ı. F a k a t K o m ü n is t P a r tis i h e d e f le r in d e n a y r ı lm a k v e A m e r ik a ’y ı y ü z y ıl g e r id e n tâ k ib e tm e k n iy e t in d e d e ğ ild i, v e b u s e b e p le 1928 y ı l ın d a m e m le k e ti y e n id e n K o m ü n is tv a r î in k iş a f e s a s l a r ın ^ d ö n d ü r m e k ü z e r e b ü y ü k b i r g a y r e t s a r f e t t i . D e v le t s a n a y i in in h ız la g e li ş t i r i lm e s i v e a y n ı z a m a n d a k ö y lü n ü n y a p t ığ ı f e r d i i s t ih s a l y e r in e , b ü y ü k ö lç ü d e k o l le k i i f ç i f t l ik le r u s û lü n ü y ü r ü tm e k g a y e s iy le b i r b e ş y ı l l ık r ı lâ n h a z ı r la n d ı . B u p lâ n

m u a z z a m g ü ç lü k le r le t a tb ik m e v k i in e k o n u ld u . G ü ç lü k le r i n b a ş ın d a , h a lk ın u m u m iy e tle o k u m a - y a z m a b ilm e m e s i v e g e r il iğ i , k â f i e h liy e te s a h ip u s t a l a r v e te k n ik iş ç i le r b u lu n m a m a s ı v e b a t ı d ü n y a s ın ın h iç y a r d ım e tm e y ip , b i lâ k is p l â n a k a r ş ı c e p h e a lm a s ı g e liy o rd u . B u n a r a ğ m e n , s a n a y i a l a n ı n d a h a y li b a ş a r ı s a ğ la n d ı . İ s r a f v e ö lç ü s ü z lü k v a rd ı . F a k a t b u c ü r e t l i v e s ü r a t l i d e ğ iş ik l ik le r , z i r a î i s t ih s a l s a h a s ın d a a y n ı d e re c e d e t a tm in e d ic i n e t i c e le r v e r m e d i v e b u s e b e p le 1933 - 1934 k ış ın d a R u s y a , y e n id e n b ü y ü k b i r y i y e c e k s ık ın t ı s ın a u ğ r a d ı .

K a p i ta l iz m s is te m in e g ö re , y a ş a m a y a d e v a m e d e n d ü n y a n ın d iğ e r m e m le k e tle r i , R u s ’la r ın y a p m a k ta o ld u k l a r ı t e c r ü b e y i m e r a k , i t im a ts ız l ık v e s a y g ı i le tâ k ib e d iy o r - la r d ı . Ç ü n k ü , b u k a d im s is te m d e iy i iş le m iy o r , s a t ın a l m a g ü c ü n ü h a lk ın y a r ı s ın a in h i s a r e t t i r iy o r v e i le r le y ir i- l ik v a s f ın ı s ü r a t l e k a y b e d iy o r d u . B u s is te m a r t ı k k e n d i n i t a t m in e d e m e z o lm u ş tu . B u b ö y le o lu n c a « p lâ n la m a » k e lim e s i b ü t ü n d ü n y a y a y a y ıld ı . G e le c e k b a h is te a n l a t a c a ğ ım ız İk t is a d î b u h r a n l a r a r t t ı k ç a d a « p lâ n la r» ç o ğ a ld ı.1933 y ı l ın d a k e n d in e s a y g ıs ı o la n h e r d e v le t a d a m ın ın b i r p lâ n ı v a r d ı . D ü n y a , R u s y a ’y a k a r ş ı h iç o lm a z s a b u k a d a r t i r i t i b a r g ö s te r iy o rd u .

1934 y ı lm a k a d a r v e 1933 y ı l ın ın k ö tü b i r m a h s û l y ılı o lm a s ın a r a ğ m e n , R u s y a ’d a k i i ş le rd e g e n e b i r b a ş a r ı h a l a s ı e s iy o rd u . İ s t ih s a l y e n id e n a r t t ı , h a y v a n y e t iş t i r ic i l iğ i g e liş t i . R u s y a ’y a g id e n A v ru p a lI v e A m e r ik a lı b i r ç o k t u r i s t , o r a d a b o l b o l h a v y a r v e v o tk a b u ld u la r . B u m e m le k e t t e c id d î b ü tü n a r a ş t ı r m a l a r ı y a p ıl ıy o r , b i lh a s s a k u z e y k u tb u b ö lg e s i i s t ik ş a f e d il iy o rd u . D n ie p r o s to r y B a r a j ı ve T ü r k is ta n - S ib i r y a d e m iry o lu g ib i b ü y ü k n a f ia iş le r i , b ü y ü k ö lç ü d e y e n id e n in ş a v e te ç h iz a t l a n m a iş le r i b a ş a r ı l m ış tı . F a k a t te n k id h ü r r iy e ts iz l iğ i d e v a m e d iy o rd u v e h e r t ü r lü m u îo a le fe t y a s a k o ld u ğ u n d a n , g iz li k a l ıy o r d u . B o ğ u l a n b i r m u h a l s f e t e n in d e s o n u n d a c ü r ü m iş le y e n b i r m u h a le f e t h a l in i a l ı r . B ir d u y u ş v e d ü ş ü n ü ş a y r ım ın ı T ro ts k y (T ro ç k i) i le S ta l in a r a s ın d a k o r k u n ç b i r i k t i d a r m ü c a d e -

îe s i tâ k ib e t t i . T ro ts k y 1919 - 1920 d e p a r l a k b i r a s k e r i lid e r o l a r a k h a lk ın m ü d a f a a s ın ı s a ğ la m ış t ı . S ta l in d e K o m ü n is t P a r t i s i ’n in e sk i g e n e l s e k r e te r iy d i . B u a d a m la r ın h iç b i r i L e n in ’in ş a h s î n ü f u z v e i t i b a r ın a v e ö z ü n e s a h ip b u lu n m u y o r d u . T ro ts k y , k a b il iy e t l i f a k a t k e n d in i b e ğ e n m iş b i r adam dı-, S t a l i n ’d e is e i n a t d e r e c e s in e v a r a n b i r s e b a tk a r l ı k v a r d ı v e b ö y le c e 1927 d e K o m ü n is t P a r t i s i M e r k e z K o m ite s i ’n d e n ih r a ç e d ilm iş o la n T ro ts k y , 1928 H a z i- r a n ’m d a m e n f a y o lu n u t u t a r a k i lk in T ü r k iy e ’y e , o r a d a n F r a n s a ’y a , N o rv e ç ’e v e n ih a y e t M e k s ik a ’y a g i t t i v e m e n f a s ın d a e sk i a r k a d a ş l a r ı n a k a r ş ı g i t t ik ç e ş id d e t le n e n b i r k a le m m ü c a d e le s in e g i r iş e r e k d ü n y a d a k i b ü t ü n «solcu» k u v v e t l e r i b i r b ir iy le m ü c a d e le h a l in e g e t i r e n ik i h iz b e a y ırd ı .

B iz z a t R u s y a ’d a d a ö y le a n la ş ı l ıy o r k i, r e j im e m u h a l if m e m u r v e m ü s ta h d e m le r S ta l in id a r e s iy le g iz l id e n g iz l iy e m ü c a d e le e tm e k te y d ile r ; f a k a t b u h ik â y e n in ç o ğ u h â l â e n k a r a n l ık b i r e s r a r p e r d e s i ile ö r tü lü d ü r . B u m u k a v e m e t m e v c u t o lm u ş o ld u ğ u m u h a k k a k t ı r ve b a l t a la m a v e s a d a k a t s iz l ik h a r e k e t l e r i o ld u ğ u d a a y n ı d e r e c e d e m u h a k k a k t ı r . F a k a t p e k m u h te m e ld i r k i, b ü t a r z d a b i r m u h a le f e t te ş k i lâ t l ı o lm a s a b ile , L e n in ’e k a r ş ı d a m e v c u t o lm u ş , a n c a k o n u n ö lü m ü n d e n s o n r a d a h a t e ş k i lâ t l ı b i r h a l a lm ış t ı r . S o v y e t H ü k ü m e ti , b u m ü c a d e le d e b i r m ü d d e t h a y l i i t id a l l i d a v r a n m ış t ı r . A r a l a r ı n d a İn g i l iz m ü h e n d is le r i d e b u lu n a n b i r ta k ım m e s ’u l m e m u r l a r m a h k e m e y e v e r i lm iş , R u s y a ’n ın m o d e rn le ş m e v e m a k in e le ş m e t e ş e b b ü s l e r in i k a s d e n b a l t a la m a k la s u ç la n d ı r ı lm ış t ı r . D a h a s o n r a k i m u h a k e m e le r d e ö n s a f ı s u ik a s tç ı s iy a s î u n s u r l a r a l m ış t ı r . F a k a t S t a l i n ’in e n f a z la i t im a t e t t iğ i n a z ı r l a r ın d a n K ir o v ’u n 1934 y ılı A r a l ık a y ın ın b i r in c i g ü n ü K r e m lin ’de- k i ç a l ı ş m a y e r in d e ö ld ü r ü lm e s in e d e ğ in s a n ık la r ın ç o ğ u s a d e c e h a p s e v e y a s ü r g ü n e m a h k û m e d ilm iş t i r . B u k a t i l h â d is e s in d e n s o n r a S ta lin , d a h a g a d d a r la ş t ı . A r k a d a ş la r ı

n ın m u h a le fe t v e r e k a b e t i o n a g i t t ik ç e d a h a z iy a d e t e s i r e t t i v e n ih a y e t o n u n y a z a r M a x im G o r k i ’d e n b a ş k a s a m im i d o s tu k a lm a d ı, G o rk i de , 1936 d a ö ld ü . S iy a s î y a r g ı l a m a la r b i r b i r i n i t â k ib e d iy o r , i t i r a f l a r z o r k u l l a n ı l a r a k a l ı n ıy o r v e u m u m iy e tle ö lü m c e z a s ı v e r i l iy o rd u . E sk i B o lşe v ik l id e r le r , b i r b i r i a r d ın d a n ö ld ü r ü ld ü le r , b u n l a r d a n y a ln ız ik i ü ç l id e r h a y a t t a k a ld ı , G o r k i ’n in d o k to r la r ı d a o n u k a s t e n ö ld ü r m ü ş o lm a k g ib i g a y r î m a k u l b i r s u ç la y a r g ı l a n a r a k k u r ş u n a d iz i ld i le r v e b ö y le c e g i tg id e S ta l in u z la ş m a v e y a g e r i le m e im k â n la r ın d a n m a h r u m k a la n b i ld iğ im iz m ü s te b i t h a l in i a ld ı. B u n u n la b e r a b e r , R u s y a ’d a h a y a t h u m m a l ı b i r f a a l iy e t iç in d e g e ç m e k te , g ü ç lü k le r a z a lm a k ta d ı r , h a lk d a h a l in d e n o k a d a r ş ik â y e tç i g ib i g ö r ü n m ü y o r.

M İL L ET LE R C E M İY E T İ

B ü y ü k H a r p o k a d a r k o r k u n ç v e ı s t ı r a p l ı o lm u ş tu k i , i n s a n la r o n u n b i r ç a ğ ın s o n u v e i n s a n l ık t a r ih in d e h iç o lm a z s a g a l ip le r i iç in y e n i v e d a h a iy i b i r ç a ğ ın b a ş l a n g ı c ı o lm a m a s ın ı t a s a v v u r e d e m iy o r la rd ı . B iz in s a n la r , k a t la n d ığ ım ız z a h m e t le r in m u t la k a b i r tâ v iz i o la c a ğ ın a i n a n m a k is te r iz , v e m u h a y y e l m e z iy e t le r im iz k a r ş ı s ın d a k a d e r i n l a k a y t k a lm a s ın ı h a v s a la m ız a s ığ d ır a m a y ız . B u y ü z d e n , h a r p s o n r a s ın d a b e l i r e n b u id d ia l ı ü m i t l e r a n c a k y a v a ş y a v a ş z a i l o ld u . Ş im d i iy ic e a n la m a y a b a ş l ıy o r u z k i , h a r p k o r k u n ç v e m u a z z a m b i r b a d i r e h a l in d e c e r e y a n e t m iş o lm a s ın a r a ğ m e n , h iç b i r şe y i s o n a e rd irm e m iş , h iç b i r ş e y i b a ş la tm a m ış , h iç b i r m e s e le y i d e h a l le tm e m iş t i r . S a d e c e m ily o n la r c a in s a n ö ld ü r m ü ş , d ü n y a y ı t a h r ib e tm iş , f a k ir l e ş t i r m iş v e n e t ic e i t ib a r iy le b iz le re , t e h l ik e l i v e h a s ım b i r d ü n y a d a e n d iş e d e n â z a d e o la r a k ş u u r s u z c a y a ş a m ış o ld u ğ u m u z u a c ı a c ı v e k o r k u v e r e r e k h a t ı r l a t a n b i r

m u s ib e t o lm u ş tu r . İn s a n l ığ ı b u h a i le y e s ü r ü k le m iş o la n m il l î v e e m p e r y a l i h t i r a s l a r ı n k a b a h o d g â m lığ ı b u f e lâ k e t t e n t a tm in e d ilm iş o l a r a k ç ık m a d ığ ı iç in , t a k a t i t ü k e n s n in s a n l ığ ın t e k r a r k u v v e t le r in i to p la y ın c a y e n i b i r h a r o e g i r iş m e s in i m ü m k ü n k ı la c a k ş e k ild e d a v r a n d ı . H a r p l e r ve i h t i l â l l e r b i r işe y a r a m a z la r , in s a n l ığ a e t t ik le r i te k h iz m e t, z a m a n ı g e ç m iş v e e n g e l h a l in i a lm ış ş e y le r i p e k ç o k ıs t ı r a p p a h a s ın a d a o lsa , o r t a d a n k a ld ı r m a la r ıd ı r . B ü y ü k H a r p b i r ta k ım m o n a r ş i le r i o r t a d a n k a ld ı r m ış t ı , f a k a t A v r u p a ’d a h â lâ b i r s ü r ü b a y r a k d a lg a la n ıy o r , h u d u t l a r in s a n l a r ın k a r ş ı s ın a d ik il iy o r , b ü y ü k b ü y ü k o r d u l a r ta z e te ç h iz a t y ığ ın la r ı v ü c u d e g e t i r iy o r la r d ı .

V e r s a i l le s (V e rs a y ) S u lh K o n fe ra n s ı , h a r b in ih t i l â f ve y e n ilg i le r in i m a n t ık i n e t ic e le r in e b a ğ la m a k ta n b a ş k a b ir- ş e y y a p a b i le c e k v a s ı f ta d e ğ ild i. A lm a n la r , A v u s tu ry a '.! ‘ u r, l ü r k l e r v e B u lg a r la r b u k o n f e r a n s ın m ü z a k e r e le r in e i ş t i r a k e tt i r i lm e d i le r ; o n la r , s a d e c e k e n d i le r in e d ik te e d ile n k a r a r l a r ı k a b u l e tm e k le m ü k e l le f t i le r . B u k o n f e ra n s b i r g a l ip le r k o n f e ra n s ıy d ı . S e ç ile n to p la n t ı y e r i d e in s a n l ık a d ın a b i lh a s s a ü z ü c ü id i. 1871 d e y e n i A im a n İ m p a r a to r lu ğ u m u z a f f e r A lm a n m il le t in in F ra n s ız m il le t in e r e v a g ö r d ü ğ ü o la n c a lâ ü b a l i l ik le a y n ı y e rd e , y â n i V e r s a i l le s ’d a i lâ n e d ilm iş ti . A y n ı s a h n e n in G a le n e d e s G la c e s d e n ile n a y a ı a y n a l ı s a lo n d a te r s in e o la r a k t e k r a r e d ilm e s i d ü ş ü n c e s i , m a ğ lû b u m â n e n e z m e k iç in ta s a r la n m ış t ı .

B ü y ü k H a r b in i lk s a f h a l a r ın d a t e z a h ü r e d e n c ö m e r t d u y g u la r ç o k ta n b e r i y o k o lm u ş tu . M u z a f f e r m e m le k e t le r in h a lk l a r ı u ğ r a d ık l a r ı k a y ıp la r ın v e ç e k t ik le r i ı s t ı r a p l a r ın te s i r in i d e ş id d e tle h is s e d iy o r la r , f a k a t a y n ı h a l l e r in m a ğ lû p la r ın b a ş ın a d a g e ld iğ in i d ü ş ü n m ü y o r la r d ı . H a rp , A v r u p a 'n ın r e k a b e t h a l in d e k i m il l iy e tç i l ik le r in in v e b u r a k :p k u v v e t le r i a y a r l ıy a c a k f e d e r a l b i r t e ş e k k ü l m e v c u t o lm a m a s ın ın t a b i i v e z a r u r î b i r n e t ic e s i o l a r a k z u h u r e tm iş t i . H a r p k ü ç ü k b i r s a h a d a h a d d in d e n f a z la k u v v e tl i b i r o r d u ile y a ş ıy a n b a ğ ım s ız e g e m e n m il le t le r in z a r u r i v s m a n t ık i o la r a k y a p t ık l a r ı b i r i ş t i r . H a r p iç in t e ş k i l â t l a n m ış d e v le t

l e r in h a r b e tm e le r i , t a v u ğ u n y u m u r ta y u m u r t l a m a s ı k a d a r ta b i îd i r , f a k a t h a r p te n , z a r a r g ö rm ü ş , o n u n ı s t ı r a b ım ç e k m iş o la n b u m e m le k e tle r d e b u o la y d ik k a te a l ın m ıy o r , m a ğ lû p m il le t le r to p y e k û n m â n e n v e m a d d e te n s o r u m lu tu lu y o r d u . H iç ş ü p h e y o k k i, h a r b in n e t ic e s i b a ş k a t ü r lü o ls a y d ı, k e n d i le r i d e a y n ı m u a m e le y e t â b i t u tu lu r l a r d ı . F r a n s ı z la r la İn g i l iz le r , k a b a h a t i A lm a n la r a y ü k lü y o r la r , A lm a n la r is e s u ç u n R u s la r d a , F r a n s ız la r d a v e İ n g i l iz le rd e o ld u ğ u n u s ö y lü y o r la rd ı . A v r u p a ’n ın y a m a l ı b o h ç a y ı a n d ı r a n s iy a s î t e ş e k k ü r t a r z ın a k a b a h a t b u l a n p e k a z z e k î in s a n v a rd ı . V e r s a i l le s a n d la ş m a s ı i b r e t d e r s i v e rm e y i h e d e f t u t a n b i r in t ik a m v e s ik a s ı id î; m a ğ lû p la r a p e k b ü y ü k c e z a l a r v e r iy o r , m u z a f f e r m il le t le r in y a r a l a r ı n a v e ı s t ı r a p l a r ı n a m e r h e m ç a lm a k iç in e s a s e n m a l î i f lâ s h a l in d e b u lu n a n m il le t le r e m u a z z a m b o r ç la r y ü k lü y o rd u ; b u a n d la ş - m a n m m il l e t l e r a r a s ı m ü n a s e b e t le r i , y e n id e n k u r m a k g a y e s iy le h a r p a le y h ta r ı b i r M il le t le r C e m iy e ti y a r a t m a k is te m e s i d e a ş i f tâ r o la r a k s a m im iy e ts iz b i r d a v r a n ı ş t ı , b ö y le b i r c e m iy e t , d e v r in ş a r t v e i c a p la r ın ı k a r ş ı la y a m a z d ı .

D e v a m lı b i r b a r ı ş k u r m a k ü z e r e m i l l e t l e r a r a s ı m ü n a s e b e tle r i t a n z im e tm e k g a y e s iy le A v r u p a 'd a h e r h a n g i b i r te ş e b b ü s te b u lu n m u ş a b e n z e m e z . B ir le şm iş M il le t le r f ik r in i a m e l î s iy a s e t a la n u m A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i C u m h u r b a ş k a n ı B a ş k a n W ils o n g e ti r d i . B u f ik r in b a ş l ıc a d e s te k le n d iğ i y e r A m e r ik a o ld u . O z a m a n a k a d a r B ir le ş ik D e v le t le r Y e n i D ü n y a ’y ı A v r u p a ’n ın m ü d a h a le s in d e n k o r u y a n M o n ro e D o k tr in i d ış ın d a m i l l e t l e r a r a s ı m ü n a s e b e t l e r i d ü z e n l iy e c e k m a h iy e t t e f i k i r l e r i le r i s ü rm e m iş le rd i . Ş im d i ise , A m e r ik a b i r d e n b i r e d e v r in b ü y ü k m e s e le s in i h a l le tm e y e d a v e t e d il iy o rd u . A m e r ik a ’n ın b u k o n u d a y a p a c a ğ ı h i ç b i r te k l i f v e y a ta v s iy e s i y o k tu . A m e r ik a h a lk ı n ın t a b i i t e m a y ü lü , d a im î b i r d ü n y a b a r ış ı i s t ik a m e t in d e y d i. B u n u n la b e r a b e r , A m e r ik a ’d a E sk i D ü n y a ’n ın s iy a s e t in e k a r ş ı k u v v e t l i b i r i t im a ts ız l ık g e le n e ğ i v e E sk i D ü n - y a ’n ın k a r ı ş ık i ş le r in d e n u z a k d u r m a k i t iy a d ı v a rd ı . A m e- r i k a ’l ı i a r d ü n y a m e s e le le r in i h a l le d e c e k b i r ç a r e d ü ş ü n m e

y e h e n ü z b a ş la m ış la r d ı k i , A lm a n la r ın a ç t ığ ı d e n iz a l t ı m u h a r e b e s i , o n la r ı A lm a n a le y h ta r ı m ü t te f ik le r s a f ın d a h a r b e s ü rü k le d i . B a ş k a n W ils o n ’u n t a s a r l a d ığ ı M i l le t le r C e m iy e ti, A m e r ik a n d ü ş ü n c e s in e g ö re b i r d ü n y a y a r a tm a y ı h e d e f t u t a n k ıs a v a d e l i b i r te ş e b b ü s tü . B u t a s a r ı , m ü p h e m , ih t iy a c ı k a r ş ı la m ıy a n v e te h l ik e l i b i r t a s a r ıy d ı , b u n u n la b e r a b e r , A v r u p a ’d a A m e r ik a ’n ın g ö r ü ş ü n ü te m s i l e d e n d ö r tb a ş ı m â m u r b i r f ik i r z a n n e d ild i . 1918-19 d a in s a n l ık h a r p te n u s a n m ış t ı v e h a r b in y e n id e n z u h u r u n u h e r n e p a h a s ın a o lu r s a o ls u n ö n le m e k e n d iş e s in d e y d i; f a k a t y e r y ü z ü n d e b ö y le b i r h e d e fe v a r m a k iç in e g e m e n b a ğ ım s ız l ığ ın d a n e n k ü ç ü k b i r f e d a k â r l ık y a p a c a k t e k b i r h ü k ü m e t y o k tu . B a ş k a n W ils o n ’u n d ü n y a y ı b i r M i l le t le r C e m iy e t i k u r m a y a d a v e t e d e n h i t a p l a r ı , h ü k ü m e t le r e d e ğ il, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m il le t le r e y ö n e lt i le n h i t a p l a r z a n n e d i l d i. A m e r ik a ’n ın o lg u n n iy e t l e r in in b i r i f a d e s i a d d e d i le n b u d a v e t le r , h e r t a r a f t a m ü s p e t k a r ş ı la n d ı . F a k a t m a a le s e f B a ş k a n W il s e n ’u n m il le t le r le d e ğ il, h ü k ü m e t le r l e iş gömm e s i ic a b e d iy o rd u . W ils o n ’u n p e y g a m b e r le r e m a h s u s « rü- yet» le r i v a r d ı , f a k a t iç b a ş ın d a b u a d a m ın h o d g â m v e d a r g ö r ü ş lü o ld u ğ u m e y d a n a ç ık t ı v e y a r a tm ı ş o ld u ğ u b ü y ü k şe v k v e h e y e c a n d a lg a s ı d a y a tış t ı .

D r. D illio n « S u lh K o n fe ra n s ı» a d lı k i ta b ın d a şö y le d e r:«VVilson, A v r u p a ’y a a y a k b a s t ığ ı z a m a n , b u k ı ta s a n a t

k â r ç ö m le k ç i t a r a f ın d a n y o ğ u r u lm a y a h a z ı r b i r b a lç ık h a l in d e y d i . M il le t le r , o z a m a n a k a d a r , k e n d i le r in i h a r b in y a s a k o ld u ğ u v e a b lu k a l a r ın b i l in m e d iğ i m e v ’u t ü lk e y e g ö tü r e c e k o la n y e n i b i r M u s a P e y g a m b e r i h iç b i r z a m a n b u d e re c e te h a lü k le b e k le m e m iş le rd i . B u m il le t le r e g ö re , W ilso n , b e k le d ik le r i b ü y ü k l id e r in t â k e n d is iy d i . F r a n s a 'd a i n s a n la r o n u n k a r ş ı s ın d a s a y g ı v e s e v g iy le e ğ ild i le r , P a r i s 't e işç i l id e r le r i o n u g ö rü n c e s e v in ç te n g ö z y a ş ı d ö k tü k le r in i v e a r k a d a ş l a r ın ın W ils o n ’u n a s i l g a y e le r in e u l a ş m a s ın a y a r d ım e tm e k iç in h e r t ü r lü f e d a k â r l ı ğ a k a t l a n m a y a h a z ı r b u lu n d u k la r ın ı b a n a te m in e t t i le r . İ t a l y a ’d a k i

işç i s ı n ı f la r ın a g ö r e W ilso n a,dı, ç a lm a s ı i le b e r a b e r , d ü n y a n ın y e n ile n iv e re c e ğ i s e m a v î b i r b o r u id i. A lm a n la r o n a v e d o k t r in in e b i r c a n k u r t a r a n s im id i n a z a r ı i le b a k t ı la r . H e r r M ü h lo n k o r k m a d a n şö y le d iy o rd u : « Ş a y e t B a ş k a n W ilso n , A lm a n la r a h i ta b e d e r v e o n l a r a a ğ ı r b i r c e z a v e re c e k o lu r s a , A lm a n la r b u n a k a t l a n a c a k l a r v e h e m e n ç a l ı ş m a y a k o y u la c a k la rd ır .» A v u s tu r y a ’n ın C e r m e n a s ıll ı k ı s m ın d a o n u n a d ı b i r k u r t a r ı c ın ın a d ı id i, VVilson a d ın ın te lâ f f u z e d ilm e s i k e d e r l i in s a n la r ın ı s t ı r a p v e s e f a le t le r in e m e r h e m o lu y o rd u ...»

B a ş k a n VVilson’u n y a r a t t ı ğ ı ü m it l e r b u d e re c e b ü y ü k o lm u ş tu . B a ş k a n ın b u ü m it le r i n a s ı l b o ş a ç ık a r ıp , in s a n la r ı h a y a l k ı r ık l ığ ın a u ğ r a t t ığ ı , v e M il le t le r C e m iy e ti ’n in n e k a d a r z a y ıf v e b o ş b i r ş e y o ld u ğ u d a b a ş k a b i r h i k â y e d i r . W ils o n p e k b ü y ü k h a y a l l e r p e ş in d e k o ş m a k ve o n la r ı g e r ç e k le ş t i r m e k te n â c iz k a lm a k la , in s a n l ığ ın t r a j e d is in i m ü b a lâ ğ a l ı b i r ş e k i ld e ş a h s ın d a te m s i l e tm iş t ir . A m e r ik a k e n d i B a ş k a n ım n d ü ş ü n c e s iy le ih t i l â f h a l in d e b u lu n m u ş , A v r u p a ’n ın o n d a ıi a lm ış o ld u ğ u M il le t le r C em i- y e t i ’n e g i r m e m iş t i r . A m e r ik a h a lk ı h iç h a z ı r la n m a m ış o ld u ğ u b i r şe y e a le la c e le s o k u lm a k i s te n d iğ in i y a v a ş y a v a ş a n la m ış t ı r . A v r u p a d a iç in d e b u lu n d u ğ u g ü ç d u r u m d a A m e r ik a ’n ın k e n d is in e v e re c e k h a z ı r b i r ş e y i o lm a d ığ ın ı a n la d ı . V a k t in d e n ö n c e d o ğ a n v e d o ğ u m u n d a n i t ib a r e n a li l o la n b u M il le t le r C e m iy e ti , p r a t i k o lm ıy a n o k a r ış ık te ş k i l â t ı v e m a h d u t k u v v e t ve y e tk i le r iy le m il l e t l e r a r a s ı m ü n a s e b e t l e r in f i i le n k u r u lm a s ın a e n g e l o lm u ş tu r . M ill e t l e r C e m iy e ti m e v c u t o lm a s a y d ı , h a l le d ilm e s i g e r e k e n m e s e le ç o k d a h a a ç ık b i r h a l a l ı rd ı . B u n u n la b e r a b e r , t a s a r ın ın i lk in d ü n y a c a b ü y ü k b i r h e y e c a n la k a r ş ı la n m ış o lm a s ı v e y e r y ü z ü n d e b ü tü n i n s a n la r ın h ü k ü m e t le r d e n a y r ı o la r a k h a r b i d ü n y a ö lç ü s ü n d e b i r k o n t r o l a l t ı n a a lm a k i s te m iş b u lu n m a la r ı , t a r i h i n ö n e m le k a y d e tm e s i lâ z ım g e - le n b i r o la y d ır . İ n s a n l ığ a a i t i ş le r i b ö lü k p ö r ç ü k e d ip , k ö t ü id a r e e d e n k ıs a g ö r ü ş lü h ü k ü m e t le r in a r k a s ın d a d ü n y a

n ın b i r l iğ in i v e d ü z e n iç in d e y a ş a m a s ın ı is t iy e n g e r ç e k b i r k u v v e t m e v c u t tu r v e b u k u v v e t b ü y ü m e k te d ir .

V e r s a i l le s b a r ı ş ı m ü n h a s ı r a n s iy a s î b i r b a r ış t ı , M il le tl e r C e m iy e ti d e s iy a s î b i r te ş e k k ü ld ü . B u c e m iy e t in k u r u lm a s ı , m e v c u t h ü k ü m e t le r i v e m e v c u t d e v le t k a v r a m la r ın ı z a r u r î ş a r t l a r o la r a k k a b u l e d e r e k te n in s a n l ığ a a i t iş le r i b i r b i r i n e b a ğ la m a k y o lu n d a a t ı lm ış b i r a d ım d ı. B u n d a , in s a n l ığ ın ş im d i d a h a iy i a n la d ığ ı b i r h a t a v a r d ı r . H ü k ü m e t l e r v e d e v le t le r g e ç ic i ş e y le r d i r . İn s a n l ığ ın ih t iy a ç l a r ın ın d e ğ iş m e s in i v e g e liş m e s in i k a r ş ı la m a k ü z e r e t â d i l e d i l e b i l i r l e r v e e d i lm e l id ir le r . İ k t is a d î k u v v e t l e r in ö n e m i ç o k d a h a h a y a t îd i r . B u k u v v e t le r m ü lk iy e t ve y a ş a y ış h a k k ın d a k i d ü ş ü n c e le r e b a ğ l ıd ı r , b u n la r ın d a m e n ş e i e ğ i t im d ir . in s a n l ığ a a i t m e s e le le r in s a n la r ın z ih n in d e y e r e tm iş o la n d ü ş ü n ü ş t a r z la r ı n d a n ç ık a r , i ç t im a i v e İk t is a d î b o z u k lu k la r ın d e v a s ı d a y a n l ı ş y o r u m la m a la r ın v e y a n lış a n la m a la r ın o r t a d a n k a ld ı r ı lm a s ıd ır . 1918 y ı l ın d a n 1933 y ılm a k a d a r d e v a m e d e n d e v re d e , d ü n y a b i r k o n f e r a n s l a r ç a ğ m a g i r e r e k a ğ ı r v e b e c e r ik s iz a d ım la r l a i ş le r in i a y a r la m a y a k o y u ld u . T a r ih i in c e l iy e n b i r k im s e , b u m ü n a k a ş a l a r d a d e v a m lı b i r t e r a k k i m ü ş a h e d e e d e r . İ lk in y a k la ş m a te ş e b b ü s le r in e h â k im o la n m illî v e s iy a s î r u h u n y e r i n i, z a m a n la in s a n l ığ ın m a l î v e İk t is a d î r e f a h ın ın b i r b ü tü n te ş k il e t t iğ in in d a h a g e n iş v e c e s u r b i r g ö r ü ş le i d r â k v e te s lim e d ilm e s i a lm ış t ır . B u n u n b ö y le o lm a s ın a r a ğ m e n h a lk , s iy a s e tç i le r v e b a s ın b u g e r ç e k le r i a n c a k y a v a ş y a v a ş v e is te m iy e is te m iy e ö ğ r e n iy o r la r .

B a h is k o n u s u k o n f e r a n s l a r d e v re s in d e , d ü n y a n ın i k t i s a d i h a y a t ı b ü y ü k b i r b u h r a n g e ç ird i v e y ü z y ı ld a n b e r i g ö r ü lm e m iş d e re c e d e b i r f a k i r l ik v e iş s iz lik o ld u . İ n s a n ı l k ın ın h a y a t iy e t i a z a ld ı v e â m m e e m n iy e ti b o z u ld u . C in a y e t l e r ç o ğ a ld ı v e s iy a s î h a y a t a l ış ı lm a m ış b i r i s t i k r a r b u h r a n ı m e y d a n a g e t i r d i . B u r a d a b u k ö tü h a l l e r i t a f s i l e d e c e k d e ğ iliz . O n d o k u z u n c u y ü z y ıl ı in s a n l ık t a r ih in in iç a ç c ı b i r b a h s i h a l in e g e t i r m iş o la n m a n e v î k u v v e ti , ö n d e r

l ik v a s f ın ı, v e f e d a k â r l ığ ı in s a n l ığ ın y e n id e n g ö s te r ip b u b a h s i t e k r a r l ı y a b i l i p t e k r a r l ı y a m ıy a c a ğ ı h e n ü z k e s t i r i l e m ez .

M İL L ET LE R C E M İY E T İ’N İN B A Ş A R IS IZ L IĞ I

M il le t le r C e m iy e ti , t â b a ş la n g ıç ta n b e r i t a m a m e n b i r g a l ip le r c e m iy e t iy d i v e b i l in e n g a y e s i de , V e r s a i l le s A n d - la ş m a s ın m te s is e t t iğ i h u d u t la r ı m u h a f a z a e tm e k ti . B u h u d u t l a r e v v e lc e d e sö y le d iğ im iz g ib i, b i r c e z a la n d ı r m a z ih n iy e tiy le ç iz ilm iş , m e y d a n a g e t i r e c e k le r i ik t i s a d i n e t i c e le r h iç d ik k a te a l ın m a m ış t ı . M a ğ lû p d e v le t le r e a ğ ı r « tâ m ira t» ' ö d e m e le r i y ü k le m iş t i . F r a n s ız v e İn g i liz D ış iş le r i B a k a n l ık la r ın ın g e le n e k h a l in i a lm ış o la n a ç g ö z lü lü k le r in i a n d la ş m a d a k i y u m u ş a k t â b i r l e r p e k a z g iz l iy e b i l iy o rd u . A lm a n y a İ m p a r a to r lu ğ u n u n d e n iz a ş ı r ı to p r a k l a r ı v e d a ğ t- la n T ü r k İ m p a r a to r lu ğ u n u n b i r ç o k b ö lg e le r i g e r ç i mCfcat ş e k ild e i lh a k e d ilm e m iş le r , f a k a t g a l ip le r in « m an d a » id a re s i a l t ı n a k o n u lm u ş la r d ı , - ş u m ü b a r e k m a n d a ! B u to p r a k la r ı v e b ö lg e le r i M il le t le r C e m iy e ti te s lim a l a r a k k e n d i a d ın a id a r e e d ilm e k ü z e r e g a l ip le r e d e v r e tm iş t i . P a y la ş m a s ı r a s ın d a m ü t t e f ik l e r b i r b i r l e r in e k a r ş ı b i le c ö m e r t d a v r a n m a d ı la r . A s la n p a y ı F r a n s a i le İ n g i l t e r e ’y e d ü ş tü . İ ta ly a , Y u n a n is ta n ve J a p o n y a ’n ın e m e l v e i h t i r a s l a r ı lâ - y tk iy le t a tm in e d ilm e d i . B ü y ü k B r i ta n y a ’d a v e d iğ e r » d e m o k ra t ik » m e m le k e tle r d e b u r e a l i t e y i a ç ık ç a g ö r ü p g ö s t e r e c e k l ib e r a l v e s o s y a l is t d ü ş ü n c e n in b a ş a r ı s ız l ığ a u ğ r a m a s ı b ü tü n d ü n y a d a i le r ic i s iy a s e t i y i r m i y ıl k a d a r fe lc e u ğ r a t t ı .

M e se lâ , İ n g i l t e r e ’d e ç o c u k la r a M il le t le r C e m iy e ti ’n in b e y n e lm ile l a d a le t i te m s i l e d e n b i r k u r u m v e d ü n y a b a r ı ş ın ın k e s in t e m in a t ı o ld u ğ u ö ğ re t i l iy o rd u . B u m a k s a t l a s a y ıs ız k ü ç ü k o k u m a k i t a p l a r ı b a s ı l ıy o r d u . F a k a t V e r s a i l le s ’-

d a d a ğ ı t ı la n iy i ş e y le rd e n t a tm in e d ic i b i r p a y a lm a y a m u v a f f a k o la m ıy a n m e m le k e t le r in ç o c u k la r ın a o d e r e c e f e r a h l ık v e r e n b i r t e lk in d e b u lu n u lm u y o r d u . A r a d a n o n y ıl g e ç in c e , h a l in d e n m e m n u n m il l e t l e r d iy e b ile c e ğ im iz g a l ip m e m le k e t le r in s ın ı r la r ı d ış ın d a m ily o n la r c a v e m i ly o n la r c a A lm a n , M a c a r , İ t a ly a n v e J a p o n ç o c u ğ u n a v e g e n c in e C e n e v r e a n d la ş m a s ın ın ş id d e t k u l l a n ı l a r a k d ü z e l t i lm e s in in z a r u r î b u lu n d u ğ u t e lk in v e t e d r i s e d ild i. D â v a s ın ın d o ğ r u l u ğ u n a in a n m ış b i r g e n ç l iğ in o la n c a g a z a p h ız ı i le ç ığ g ib i b ü y ü y e n g a le y a n h a r e k e t i s e n e d e n s e n e y e ş id d e t le n di. M i l le t le r a r a s ı y e n i b i r in f i l â k ın k a ç ın ı lm a z h a le g e lm e k te o ld u ğ u n u F o r e ig n O ff ic e ( I n g i l te re D ış iş le r i B a k a n lığ ı) in t e c r ü b e l i m e m u r l a r ın d a n b a ş k a h e r k e s a n l ıy a b i l i r - di. F a k a t b a z ı D ış iş le r i B a k a n l ık la r ı B ü y ü k H a r p t e n k o p a r m ış b u lu n d u k la r ı z a h i r i f a y d a l a n k a y b e tm e m e k te in a d e d i - y o r^ ird ı .

M il le t le r C e m iy e ti K o n s e y in in i lk to p la n t ıs ı 16 H a z ir a n 1920 d e P a r i s ’te o ld u . S o n r a s ı r a s ıy la L o n d ra v e B r ü k s e l ’d e t o p la n ı ld ık t a n s o n r a , s e n e s o n u n d a n ö n c e C e n e v r e 'd e k a r a r k ı l ın d ı . O z a m a n d a n b e r i d e C e m iy e tin k a r a r g â h ı C e n e v r e ’d ir .

W ils o n ’u n k u r d u ğ u n iz a m ın k u s u r lu o ld u ğ u n u a n la t a n o l a y l a r d a h a C e m iy e t k u r u lm a d a n v u k u a g e ld i. M ü te a k ip y ıl M a c a r i s t a n ’d a , L e h is ta n ’d a , L i tv a n y a ’d a , S ib i r y a ’d a , F iu m e ’d e , T ü r k iy e ’de, K ü ç ü k A s y a ’d a , S u r iy e ’d e , F a s ’ta , B re z i ly a ’d a v e Ç in ’d e ç o ğ u c id d î m a h iy e t t e o lm a k ü z e r e , m u h a r e b e l e r d e v a m e tti . İ r l a n d a ’d a d a iç s a v a ş v a r d ı . F a k a t b u m u h a r e b e le r in ç o ğ u n a t â b i r c a iz s e B ü y ü k H a r p te n s o n r a k i ta s f iy e h a r e k e t l e r i g ö z ü ile b a k ı la b i l i r .

Y u n a n l ı l a r ın T ü r k le r e k a r ş ı g i r iş t ik le r i s is te m li t a a r r u z 1922 E y lû l’ü n d e A n k a r a d o la y la r ın d a b i r b o z g u n la so n a e rd i. Y u n a n l ı l a r , K e m a l P a ş a t a r a f ın d a n K ü ç ü k A s y a v e T r a k y a ’d a n s ü r ü lü p a t ı ld ı la r , İ z m ir y a ğ m a e d ild i , b in le rc e in s a n k a t l i a m a u ğ r a d ı . B ü y ü k H a r p e s n a s ın d a İ s t a n b u l, Ç a r l ık R u s y a s m a v â d e d i lm iş t i . S o v y e t R u s y a ’n ın b u

n u a r z u e d e n b i r h a l i y o k tu . O s m a n l ı İ m p a r a to r lu ğ u n u n k a d im p a y ta h t ı 1921 d e İn g i liz g e n e r a l i M iln e k o m u ta s ın d a k i m ü t te f ik k u v v e t le r i t a r a f ın d a n iş g a l e d ilm iş , Y u n a n b o z g u n u n d a n s o n r a ise , L a u s a n n e a n d la ş m a s ı (1923) ile T ü r k le r e ia d e e d ilm iş ti . M u s ta f a K e m a l’in ö n d e r l iğ i a l t ı n d a T ü rk iy e , s ü r a t l i b i r b a t ı l ı l a ş m a h a r e k e t in e g ir iş t i . S a l t a n a t , f e s v e k a d ın l a r ın h a r e m d e y a ş a m a la r ı g ib i e sk i n i z a m ın k a r a k t e r i n i tâ y in e d e n ş e y le r o r t a d a n k a ld ı r ı ld ı ve T ü r k iy e b i r C u m h u r iy e t o ld u . İ s t a n b u l ’u n e sk i s a h ip le r in e i a d e e d ilm e s in e r a ğ m e n , A n k a r a , M u s ta f a K e m a l’in b a ş k e n t i o la r a k k a ld ı.

V e r s a i l le s a n d la ş m a s ım n im z a la n m a s ın ı t â k ib e d e n y ıll a r „ A lm a n y a iç in k o r k u n ç s e f a le t v e ı s t ı r a p y ı l la r ı o ld u . A n d la ş m a m a ğ lu p la r ın « h a rp su ç lu su » o ld u k la r ın ı k a b u l e d ip g a l ip le r e a ğ ı r t a z m in a t ö d e m e y e m a h k û m e tm iş t i . Ö y le a n la ş ı l ıy o r k i, m a k s a t ; m a ğ lû p m il le t le r i b i r ik i n e s i l d e v a m ın c a ik t i s a d e n z e b u n b i r h a ld e b u lu n d u r m a k t ı . O n l a r ç a lışac a ,k , g a l ip le r y iy e c e k ti . B u n u n la b e r a b e r , b u n a e n g e l o la n b i r h a l d e v a rd ı . B u b ü y ü k p a r a c e z a la r ı a n c a k p e k b ü y ü k ö lç ü d e i h r a c a t y a p m a k s u r e t iy le ö d e n e b i l i r v e b ö y le b i r i h r a c a t se li d e g a l ip d e v le t le r d e s a n a y i h a y a t ın ı a l t ü s t e d e rd i . B u s e b e p le g a l ip le r , k e n d i i ş ç i le r in i k o r u m a k m a k s a d iy le g ü m r ü k tâ r i f e l e r in i y ü k s e l t t i le r . Ö y le k i, A lm a n la r k e n d i le r in e t a h m il e d ile n b o r ç la r ı ö d e m e k iç in b o y u n a ı r g a t g ib i ç a l ış m a y ı k a b u l e ts e le r b ile , b u y ü k s e k g ü m r ü k tâ r i f e le r i y ü z ü n d e n m a l la r ın ı ih r a ç e d e m e d ik le r i iç in b o r ç la r ın ı ö d iy e m e z le rd i .

' 1919 - 1920 y ı l l a r ın ın h ik â y e s i p e r i ş a n b i r A lm a n y a ile , p e r i ş a n b i r A v u s tu r y a ’n ın b u ş a r t l a r a l t ın d a k e n d i le r in e ta h a m m ü l e d ile b i l i r b i r h a y a t s a ğ la m a y o lu n d a n e v m itç e s a r f e t t ik le r i g a y r e t le r in , v e F r a n s a ile B ü y ü k B r i ta n y a 'n ın b u ik i m il le t in u ğ r a d ık l a r ı t a h a m m ü l f e r s a g ü ç lü k le re h iç a ld ı r ı ş e tm e y iş le r in in h ik â y e s id i r . B u m ü d d e t z a r f ın d a k in d u y g u la r iy le k a r ı ş ık b i r e n e r j i i le d o lu y e n i b i r A lm a n n e s l i y e tiş iy o rd u .

1918 K a s ım ’ın d a K a y z e r ’in F e le m e n k ’e k a ç m a s iy le H o-

h e n z o î le m h a n e d a n ın ın s a l t a n a t ı s o n a e rd i, b u n u b i r ta k ım c u m h u r iy e tç i l ik t e c r ü b e le r i t â k ib e t t i . B u s ı r a la r d a A lm a n d e v le t in in g e ç ird iğ i İ k t is a d î s a r s ın t ı l a r ın , b u d e v le t in V e r- s a i l le s a n d la ş m a s ı v e c ib e le r in i y e r in e g e t i r e m iy e c e k d u r u m d a k a l ı ş ın ın v e M . P o in c a r e 'n in t a h a k k ü m ü a l t ın d a k i F r a n s a ’n ın a n d la ş m a n ın c e z a i m ü e y y id e le r in i t a tb ik te g ö s t e r d iğ i a m a n v e rm e z l iğ in t a f s i l â t ı n a g ir iş e m e y iz . A lm a n y a ’n ın z e b u n v a z iy e t te b ı r a k ı lm a s ı lâ z ım d ı. M . P o in c a r e ’n in g ö r ü ş le r in in h u d u d u b u o lsa g e r e k t i . B u n a g ö re , ç o k g e ç m e d e n b i r d is ip lin c e z a s ı o l a r a k b i r k ıs ım A lm a n a r a z is i i ş g a l e d ild i, R u h r V â d is i ’n e S e n e g a l ’li z e n c i F r a n s ız k ı t a la r ı y e r le ş t i r i ld i . B u n d a n b a ş k a A lm a n y a ’d a n k o p a r ı la c a k b i r b ö lg e d e F r a n s ız n ü f u z u a l t ın d a b u lu n a c a k b i r R h e in C u m h u r iy e t i k u r u lm a s ı t e ş e b b ü s le r i v e b ir ç o k K o m ü n is t a y a k la n m a la r ı o ld u . M ü n ic h ş e h r in d e g e n e r a l L u d e n d o r f f b a ş k a n l ığ ın d a b i r ik i g ü n lü k , g e ç ic i b i r m o n a r ş i d ik ta tö r lü ğ ü b e li rd i . B ü tü n b u o la y la r k a r ş ı s ın d a B a ş k a n E b e r t ’in h ü k ü m e t r e is i D r. S t r e s e m a n , A lm a n d e v le t le r in i R e ic h h a l in d e b i r a r a d a tu tm a k iç in B e r l in ’d e m ü c a d e le e d iy o r d u .

A lm a n i ş le r in in k a r g a ş a s ı o r t a s ın d a y e n i b i r se s d u y u ld u . B u ses , k a b a v e ö fk e li b i r se s ti , f a k a t m ily o n la r c a A lm a n ’ın v e b i lh a s s a g i tg id e ç o ğ a la n h a r p s o n r a s ı A lm a n g e n ç l iğ in in h is s e tm e k te o ld u ğ u ş e y le r i s ö y lü y o rd u . A lm a n y a a ld a t ı lm ış , ih a n e te u ğ r a m ış t ı r , o n u n te z i b u y d u . A lm a n y a so n b i r g a y r e t v e f e d a k â r l ık la 1914 te n ö n c e k i ş e re f l i m e v k i in i v e h a t t â d a h a f a z la s ın ı y e n id e n a lm a l ıy d ı. O m a ğ lû p e d ilm e m iş t i , b u im k â n s ız d ı , o s a d e c e iç e r id e n ih a n e te u ğ r a m ış t ı . O n a ih a n e t e tm iş o la n la r , A lm a n y a - h u d i le r i , m ü n e v v e r le r i v e k o m ü n is t le r iy d i . A lm a n y a ’n ın e sk i A r î T a y to n ( T e u to n l la r z a m a n ın d a k i ı r k b ü t ü n lü ğ ü n e v e c e n g â v e r h a y a t ın a d ö n m e s i lâ z ım d ı. B u se s , A v u s - t u r y a ’lı b i r b o y a c ı u s ta s ı o la n A d o lf H i t le r ’in s e s iy d i v e o s ı r a d a g e le c e ğ e a i t m â k u l b i r ü m i t t e n m a h r u m y a ş a y a n g e n ç l ik ü z e r in d e b u s e s in d a y a n ı lm a z b i r t e s i r i v a rd ı . H i t le r ’in se s i y a r a t t ı ğ ı t e ş k i l â t s a y e s in d e , A lm a n y a ’n ın h e r

t a r a f ın a y a y ıld ı; b u t e ş k i l â t m ü c a d e le c i b i r s iy a s î p a r t i o la n N a t io n a l S o c ia l is t (N a z i) p a r t i s iy d i .

M illî o lm a k ta n z iy a d e , k o z m o p o l i t b i r a z ın l ık o la n Y a- h u d i le r in İk t is a d î v e İ ç tim a î s a h a la r d a k i r e k a b e t l e r i v e k e n d i le r in i « a y rı b i r z ü m re » s a y m a d a İ s r a r l a r ı o n la r ı y a l n ız in t ik a m a l ın a c a k d e ğ il , m a l v e m ü lk le r i d e z a p te d ile - c e k in s a n la r o l a r a k d a m g a la n m a la r ın a s e b e p o ld u . M a ra - z î to ta l i t e r c i l ik d a im a v a ta n s e v e r l ik a d ın a Y a h u d i le r e v e K o m ü n is t le r e h ü c u m la r l a işe b a ş la r . 1932 d e H it le r , İ m p a r a to r l u k Ş a n s ö ly e s iy d i v e m u t la k ik t i d a r ın d a e ş iğ in d e b u lu n u y o r d u .

A y n ı z a m a n la r d a İ t a ly a ’d a d a b a ş la n g ıç ta N a z i ’l iğ e b e n z e y e n , f a k a t b a z ı f a r k l a r l a o n d a n a y r ı l a n b a z ı h â d is e l e r c e r e y a n e tm iş t i . (M e se lâ , İ t a ly a ’d a k i h a r e k e t b a ş l a n g ıç ta Y a h u d i a le y h ta r ı d e ğ ild i) . H e r ik i h a r e k e t d e i le r le d ik ç e , b i r b i r l e r in e t e s i r e t t i le r . B id a y e t te , a r a l a r ı n d a h iç b i r b a ğ y o k tu . İ t a ly a n l id e r i B e n ito M u s so lin i id i. G e re k H it le r , g e r e k s e M u s so lin i , f a a l iy e t le r in in i lk s a f h a l a r ın d a b i r b i r i h a k k ın d a f a z la b i r ş e y b i lm iy o r la r d ı . S o n r a la r ı , a r a l a r ın d a k i b e n z e r l iğ i h a y r e t le k e ş f e t t i le r . H e r ik is i d e d e v r in iç t im a i i s t ih a le s in in k e n d i l iğ in d e n m e y d a n a ç ık a r d ığ ı i n s a n la r d ı , y â n i İ k t is a d î g ü ç lü k le r iç in d e b o c a la y a n m e m le k e tle r d e z u h u r e d e n h e d e f s iz v e i s y a n k â r o r t a s ın ı f g e n ç l iğ in i t e ş k i l â t l a n d ı r ıp o n a b e n liğ in i i f a d e e tm e k v e lajr f a a l iy e t s a h a s ı b u lm a k im k â n ın ı v e r e n in s a n la r d ı .

S iy a s î f a a l iy e t le r in e ih t i lâ lc i b i r s o s y a l is t c fla rak t # ş - l ıy a n M u s so lin i, s o s y a l is t A v a n t i g a z e te s in in m ü d ü r ü y d ü v e d a h a h a r p te n ö n c e , c e s u r v e e n e r j ik b i r l id e r o l a r a k t a n ın ıy o r d u . İ t a ly a ’n ın m ü t t e f ik l e r y a n ın d a h a r b e g i r ip g i r m e m e s i b a h s in d e «solcu» a r k a d a ş l a r ın ın ç o ğ u ile b o z u ş a r a k A v a n t i g a z e te s in in b a ş ın d a n a y r ı ld ı v e g ö r ü ş le r in i y a y m a k iç in «II P o p o lo d ’I ta lia » g a z e te s in i ç ık a r m a y a b a ş l a d ı. İ t a l y a ’n ın h e r h a n g i b ü y ü k b i r a s k e r î b a ş a n g ö s te re m e d iğ i h a r p te n s o n r a , b u m e m le k e tte İç t im a î b i r ç ö z ü lm e v e ş u r a d a b u r a d a k o m ü n is t a y a k la n m a la r ı o ld u . H ü k ü m e t z a y ı f v e k a r a r s ı z d ı v e b u s e b e p le b i r ç o k m ü ş a h i t l e r i k o

m ü n is t l e r in i k t i d a r ı e le g e ç i r m e le r in i m ü m k ü n g ö r ü y o r la r d ı . M u s s o l in i ’d e d e a ş a ğ ı y u k a r ı , H i t le r ’in h is s e t t iğ i v e v a ta n s e v e r l i k te n i le r i g e le n h u z u r s u z lu k v a r d ı v e b ö y le c e o d a F a s c is t i (F a ş is t le r ) d e n ile n « k a ra g ö m le k lile r» m il l î h a r e k e t in i y a r a t t ı . F a ş i s t l e r y a ln ız h a lk k ü t le le r in i d e ğ il, m a l î v e s ın a i i ş le r i d e k o n t r o l a l tm a a la c a k k u v v e tl i b i r h ü k ü m e t i s t iy o r la r d ı . B u h a r e k e t s a n a y ic i le r le m a l iy e c il e r d e n b ü y ü k m ü z a h e r e t g ö rd ü , ç ü n k ü b u n l a r «kızıl» i h t i l â lc i le r in m a l l a r ın ı e l le r in d e n a la b i le c e k le r in d e n k o r k u y o r l a r v e M u s so lin i d e n ile n b u m a c e r a c ın ın h e d e f in e u l a ş t ı k t a n s o n r a o n u k o n t r o l l e r i a l t ı n a a la b i le c e k le r in e in a n ıy o r la r d ı . K ız ı l la r d a n ç o k k o r k u y o r la r , k a r a g ö m le k l i le rd e n ise p e k ü r k m ü y o r la r d ı . F a k a t , M u s so lin i, s iy a s î h a y a t ı b o y u n c a h i ç b i r z a m a n k e n d is in i h u s u s î s e r m a y e n in h a d im i s a y m a te m a y ü lü n d e b u lu n m a d ı . O n u n k o r p o r a s y o n la r d e v le t i n a z a r iy e s i h u s u s î s e r m a y e n in g ir iş e b i le c e ğ i m a c e r a l a r ı n s ık ı b i r ş e k ild e m ü r a k a b e e d ilm e s in i t a z a m m u n e d iy o rd u .

M u s s o l in i ’n in y a r a t t ı ğ ı h a r e k e t , H i t le r ’in k in d e n b i r k a ç y ı l ö n c e m e y d a n a g e ld i, b u n u n se b e b i, m u h te m e le n İ t a l y a n ş e h i r le r in d e k i o r t a t a b a k a g e n ç l iğ in in h a r p t e A lm a n g e n ç l iğ i k a d a r k ı r ı lm a m ış o lm a s ıy d ı . K a ra g ö m le k l i le r , y a p t ık l a r ı s is te m li b a s k ın , d ö v m e v e k a t i l g ib i te d h iş h a r e k e t le r iy le o m u ta a s s ıp « s ın ıf la r m ü c a d e le s i» t a r a f t a r l a r ı n ın a y n ı t a r z d a k i h a r e k e t l e r in i f a z la s iy le c e v a p la n d ı r d ı l a r . 1922 E k im ’in d e R o m a ü z e r in e y ü r ü y ü ş h a r e k e t in e g i r iş e n F a ş is t te ş k i l â t ı i k t i d a r ı e le g e ç ird i, b u n u m ü te a k ip , M u s s o l in i ’n in y ü k s e lm e s i s ü r a t l i v e in k ı ta s ız o ld u . M u s s o l in i ’n in b u n u h e m e n b i r d ik ta tö r y e tk i le r in i e ld e e d iş i H i t le r ’in - k in d e n a ş a ğ ı y u k a r ı o n y ıl ö n c e o lm u ş tu r .

A v r u p a ’n ın d iğ e r m e m le k e tle r iy le Ç in ’d e v e J a p o n y a ’d a b u n a b e n z e r s e b e p le r b u n a b e n z e r i h t i l â f l a r y a r a t ıy o r , a ş a ğ ı y u k a r ı b u n a b e n z e r n e t i c e le r d o ğ u r u y o r d u . H e r y e r d e s o lc u m u ta a s s ıp d o k t r in c i le r , e sk i s iy a s î v e İ ç t im a î d ü z e n i b o z u y o r la r , b i r b ir iy le k a v g a e d iy o r la r v e h e r y e r d e « k u v v e tli a d a m » d e n ile n a s k e r ş e f l e r v e d ik ta tö r l e r z u h u r

e tm e s in e z e m in 'h a z ı r l ıy o r la r v e b ö y le c e sö z h ü r r iy e t in i ve s iy a s i f a a l iy e t h ü r r iy e t in i o r t a d a n k a ld ı r a n ş a h ıs r e j im le r i n in d o ğ m a s ın a s e b e p o lu y o r la rd ı . B u g ib i le r in s a v u n d u ğ u d o k t r in le r in h a n g i ç e ş i t te n d o k t r in l e r o lm a s ın ın p e k e h e m m iy e ti y o k tu ; b u k o m ü n iz m d o k t r in i o la b i ld iğ i g ib i, k o r p o ıa s y o n d e v le t i d o k t r in i d e o la b i l i rd i . D ik ta tö r lü ğ e k a n u n s u z s o lc u lu k la m ı, y o k sa k a n u n s u z s a ğ c ıl ık la m ı e r i ş i lm iş o ld u ğ u s o n u n d a p e k d ü ş ü n ü lm ü y o r d u . N e tic e , a m e lî o la r a k a y n ı id i. D ik ta tö r le r in iş b a ş ın a g e ç t iğ i h e r m e m le k e t te y a r a t ıc ı b i l im a r a ş t ı r m a l a r ı v e in s a n l ık id e a l le r i t e r k e d i l iy o r v e m ü te c a v iz b i r m il l i d e v le te d o ğ r u y o l a l ı n ıy o rd u . R u s d ik ta tö r lü ğ ü b a r ış a e n f a z la te m a y ü lü o la n d ik ta tö r lü k tü , m illî h u d u t la r ı n d a n m e m n u n d u v e M i l le t le r C e m iy e ti ile iş b ir l iğ i e tm e k is t iy o rd u . A lm a n y a , İ ta ly a v e J a p o n y a ise b u k ö tü t a s a r l a n m ış c e m iy e te a r t a n b i r n e f r e t le b a k ıy o r la r d ı .

J a p o n y a z a te n s i lâ h l ı id i, g a l ip d e v le t le r in ç o ğ u g ib i h a r p te n s o n r a s i l â h la r ın ı te r k e tm e m iş t i v e m e m le k e t g e n ç l iğ in in y a ş a d ığ ı h u z u r s u z h a y a t a b i r i s t ik a m e t v e r m e k ü z e r e k a r g a ş a iç in d e b u lu n a n Ç in ’e s a ld ı r m a ğ a h a z ı r la n ıy o r d u . A lm a n y a v e İ ta ly a , g e n ç n e s i l le r in i b e d e n c e v e d is ip lin c e ıs lâ h e tm e k v e k a r a k u v v e t le r in i g e l i ş t i r m e k ü z e r e d e v a m lı g a y r e t l e r s a r f e tm e y e k o y u ld u la r . A lm a n s i l â h la n m a s ı V e rs a il le s a n d la ş m a s m a a y k ır ı id i, f a k a t İ t a ly a iç in b ö y le b i r t a h d i t m e v c u t d e ğ ild i r . H e r ü ç m e m le k e t in o k u l l a r ı n d a v e b a s ın ın d a m ü te c a v iz s a v a ş r u h u d u r m a d a n b e s le n ip g e liş t i r i ld i .

A v r u p a ’n ın b a z ı b ö lg e le r in d e M il le t le r C e m iy e ti t a r a f ın d a n y a p ıla n h u d u t d ü z e l tm e le r in e h iç b i r z a m a n t a m a m e n r i a y e t e d ilm e d i. L i tv a n y a ’y a v e r i le n V i ln a iç in , R u s la r , L e h li le r v e L i tv a n y a ’l ı l a r a r a s ın d a g e ç e n m ü c a d e le so n u n d a b u ş e h i r L e h ’l i le r in e l in d e k a ld ı . L itv a n y a b u k a y b ın ı t e lâ f i e tm e k iç in M e m e l ş e h i r v e l im a n ın ı M ille t le r C e m iy e ti t a r a f ın d a n o r a y a y e r le ş t i r i lm iş o la n F r a n s ız k ı t a l a r ın d a n z a p te t t i v e b u y e r le r k e n d is in d e k a ld ı.

Y u n a n - A r n a v u t h u d u t k o m is y o n u n d a k i b i r İ ta ly a n

g e n e r a l in in b i r Y u n a n ç e te s i t a r a f ın d a n k a t le d i lm e s i M ill e t l e r C e m iy e ti t ü z ü ğ ü n ü n k e y f i b i r ş e k ild e ih lâ l e d ilm e s in e v e s ile te ş k i l e tt i . İ ta ly a , C e m iy e tin iz in v e r m e s in i b e k le m e d e n K o r fu a d a s ın ı b o m b a r d ım a n e t t i v e t a z m in a t is te d i . C e m iy e tin İ t a ly a 'y ı ta s v ib e tm e s iy le d e m e s e le h a l l e d i lm iş o ld u .

B a ş k a b i r h u z u r s u z lu k n o k ta s ı d a , F iu m e id i. F iu m e , H ı r v a t i s t a n ’a v e r ilm iş ti . 1919 d a D ’A n n u n z io a d ın d a a te ş in b i r ş a i r in s e v k ve id a r e e t t iğ i b i r ta k ım k u v v e tle r , b u b ö lg e y e h ü c u m e t t i le r v e ş e h i r b i r k a ç k e r e e l d e ğ iş t i r d ik te n s o n r a , n ih a y e t 1924 te I t a l y a n ’l a r ın o ld u . B u n la r , n is p e te n k ü ç ü k h â d is e le r d i , f a k a t M il le t le r C e m iy e ti ’n in k u r d u ğ u d ü z e n in p e k h a f if e a l ın d ığ ın ı g ö s te r e n a ç ık ih ta r l a r d ı .

M il le t le r C e m iy e ti t a r a f ın d a n k u r u lm u ş d ü n y a d ü z e n i d iy e b i r ş e y in m e v c u t o lm a d ığ ı i lk o l a r a k U z a k D o ğ u d a b ü y ü k ö lç ü d e b i r h â d is e y le i s p a t o lu n d u . B u C e m iy e ti y a r a t a n B a tı ’m n d e ğ e r l i s iy a s e tç i le r in d e n v e d e v le t a d a m la r ın d a n h iç b i r i , s iy a s i , i ç t im a i v e İ k t is a d î b ü n y e s i b i r n e s i l iç in d e ç ö k e n b e lk i d ö r t y ü z m ily o n lu k b i r in s a n to p lu lu ğ u n u n ö ze l p ro b le m le r in i b i lm iş v e a n la m ış a b e n z em ez . O n la r a g ö re , Ç in , t ıp k ı F ra n s a , İ n g i l te r e v e y a A lm a n y a g ib i k e n d is in e m a h s u s b i r v a h d e t i o la n , t a k ib a t y a p a b i le n v e y a h a k k ın d a t â k i b a ta g e ç i le b i le n , t e m in a t v e r e b ile n , b o r c a g ir e b i l ip , o n u n ic a p la r ın a r i a y e t e d e n , h a k k ın d a m ü e y y id e t a tb ik e d ile b ile n h u k u k î b i r v a r l ık t ı . Ç in ’d e k i u m u m î k a r g a ş a a r a s ın d a b a z ı a y d ın Ç in ’l i le r , y e n i b i r Ç in f ik r i g e l i ş t i r m e y e k o y u ld u la r v e 1912 d e n s o n r a b i r k a ç y ıl m ü d d e t le K u o m in ta n g a d lı b i r t e ş k i l â t Ç in ’d e z a m a n a u y g u n b i r v a ta n s e v e r l ik y a r a tm a k iç in b ü y ü k g a y r e t l e r s a r f e t t i . B u k o n u d a k i n a z a r iy e le r l e m a h a l l î d u y u ş l a r v e d ü ş ü n ü ş le r a r a s ın d a t a b ia t iy le b ü y ü k f a r k l a r o ld u ğ u g ib i, b u b ü y ü k m e m le k e t te e ş k iy a l ık im k â n la r ı d a v a r d ı. b u r u m u d a h a d a k ız ı ş t ı r a n b i r o la y d a , M il le t le r C e m iy e t i ’n in m il l iy e te s a y g ı p r e n s ip le r in e h iç a ld ı r ı ş e tm e k s iz in , h a r p te n ö n c e A lm a n y a t a r a f ın d a n z a p te d i le n Ş a n - t u n g e y â le t in in ş im d i J a p o n y a ’y a d e v re d i lm e s iy d i. B u e y â

le t , t a h l iy e e d ilm iş ti , y e n id e n iş g a l e d il iy o rd u . B u r a d a çe ş i t l i l id e r l e r in g e lip g id iş le r in d e n , m o d e r n le ş t i r ic i S u n Y a t-

.S e n ’d e n , « H ırs t iy a n g e n e ra l» F e n g ’d e n , i m p a r a to r lu k t a h t ı n a o tu r m a k i s te y e n M o ğ o l a s ı l l ı Ç a n g T so - lin ’d e n , h ü k ü m e t in k â h P e k in g ’de , k â h N a n k in g ’d e , k â h K a n to n ’d a k u ru lm a s ın d a n , y a b a n c ı d ü ş m a n lığ ı s a f h a l a r ın d a n v e Ç in k a r g a ş a s ın a z a m a n z a m a n S o v y e t R u s y a ’n ın v e J a p o n y a ’n ın m ü d a h a le le r in d e n u z u n u z a d ıy a b a h s e d e m e y iz . F a k a t J a p o n y a ’n ın h a r p ö n c e s i e m p e r y a l iz m g e le n e k le r in e u y g u n b i r ş e k ild e D o ğ u A s y a ’d a in h is a r c ı b i r n ü f u z k u r m a y ı h e d e f t u t t u ğ u v e Ç in ’d e b a ş l ıc a m ü te c a v iz m il le t h a l in e g e ld iğ i t e d r ic e n a n la ş ı ld ı . 1932 d e M a n ç u ry a , Ç in ’d e n k o p a r ı l a r a k J a p o n y a ’n ın k o n t r o lü a l t ı n d a b i r h im a y e d e v le t i h a l in e g e t i r i ld i .

B u s ı r a l a r d a h a v a c ı l ığ ın d e v a m lı o l a r a k g e liş m e s i ve h a v a h a r b i im k â n la r ın ın b e l i rm e s i , m i l l e t l e r a r a s ı g e r g in l iğ i d a h a d a a r t t ı r ıy o r d u . B ü tü n D ış iş le r i B a k a n l ık la r ı e sk i k a r a v e d e n iz h a r p le r in i b u y e n i s i lâ h ın d e ğ iş ti r e c e ğ in i ü z ü le r e k a n l ıy o r la r d ı . D e n iz a l t ı la r ın m o d a s ı g e ç m iş , o n la r ın y e r in i s ü r a t l i b o m b a r d ım a n t a y y a r e l e r i a lm ış t ı v e e s k i « k a ra c e p h e s i» v e « d e n iz y o lla r ı» k a v r a m la r ı k ö h n e le ş m iş ti . İ n t ik a m c ı v e te c a v ü z c ü d e v le t le r ş a r t l a r d a k i b u d e ğ iş ik l iğ i h e r k e s te n f a z la a n l ıy o r la r v e h a v a k u v v e t l e r i n i g iz l id e n g iz l iy e s ü r a t le g e l i ş t i r m e y e ç a l ı ş ıy o r la r d ı . Y ir m in c i y ü z y ıl ın y i r m i i le s a y ı la n y ı l l a r ın d a a s k e r i ü s t ü n lü k le r i sö z g ö tü r e m iy e n İ n g i l te r e ile F r a n s a , h a v a ü s tü n lü ğ ü n ü k a y b e tm iş b u l u n d u k la r ın ı a y n ı y ü z y ıl ın o tu z la s a y ı l a n « k o rk u y ı l l a r ı n d a b i r d e n b i r e a n la d ı la r . H i t le r v e G o- e r in g id a r e s in d e k i y e n i A lm a n y a ’y a v e F a ş is t İ t a l y a ’y a d a h a b ü y ü k b i r c ü r ’e t v e c e s a r e t g e ld i. B u m e m le k e tle r , B a t ı D e v le t le r in e k a r ş ı g i tg id e a r t a n b i r n e f is i t im a d iy le h a r e k e t e t t i l e r v e J a p o n y a ’d a k i a s k e r î z ü m r e d e d ik k a t l e r in o r t a A v r u p a o la y la r ı ü z e r in e ç e k i lm iş o lm a s ın d a n f a y d a l a n a r a k Ç in ’d e g i tg id e d a h a m ü te c a v iz b i r h a l a ld ı la r . M a n ç u r y a ’y ı a lm ış b u lu n a n J a p o n o r d u s u 1932 y ılı s o n u n

d a J e l ıo l e y a le t in i i s t i l â e tm e k te y d i . J a p o n l a r 1933 d e B ü y ü k Ç ın S e d d i ’n e v a r d ı l a r .

N e İn g i l te r e , n e F r a n s a , n e d e R u s y a h a r p i s te m iy o r d u . H e r ü ç m e m le k e t d e ik t i s a d i v e m a l î g ü ç lü k le r le m ü c a d e le h a l in d e y d ile r . Ü ç m ü te c a v iz d e v le t , y a n h a k ik î t e h d it, y a r ı b lö f le V e r s a i l le s a n d la ş m a s m ı v e M il le t le r C em i- y e t i ’n in k u r d u ğ u d ü z e n i k a t i v e n ih a i o la r a k ih lâ l e tm e y e k o y u ld u la r .

1&34 y ılı s o n u n d a İ t a ly a ile H a b e ş is ta n a r a s ın d a h â d b i r a n la ş m a z l ık b a ş g ö s te r d i v e 1935 s o n b a h a r ın d a İ ta ly a , H a b e ş i s t a n ’a k a r ş ı a ç ık ta n a ç ığ a b i r f ü t u h a t h a r b in e g i r i ş t i . İ n s a f s ız c a k u l la n ı la n y a n g ın v e g a z b o m b a la r ı s a y e s in d e b u h a r p 1936 M a y ıs ’ın d a b a ş a r ı i le n e t ic e le n i r . F a k a t İ t a l y a n 'l a r H a b e ş i s t a n ’ı y e r le ş i lm e s i v e i s t i s m a r e d ilm e s i k o la y o lm ıy a n b i r m e m le k e t b u ld u la r .

A y ııı y ı l ın y a z ın d a , K a ta lo n y a m il l iy e tç i le r i v e k o m ü n i s t le r l e y a p t ığ ı u z u n m ü c a d e le d e n z a y ıf d ü ş e n M a d r id ’d e k i c u m h u r iy e t h ü k ü m e t i F a s l ı a s k e r î b i r l ik le r in b a ş ın d a g e n e r a l F r a n c o ’n u n id a r e e t t iğ i v e A lm a n y a ile İ t a ly a ’n ın g iz l ic e d e s te k le d ik le r i b i r i s y a n h a r e k e t in e m â r u z k a ld ı. İ s y a n , b a s k ın ş e k l in d e b i r m u k a b i l ih t i lâ l h a r e k e t i b a ş a r a m a d ı . İ s p a n y a ’l ı la r , M a d r id h ü k ü m e t in e i l t ih a k e t t i le r v e b ü t ü n y a n m a d a ik i y ı l s ü r e n v a h ş iy a n e b i r b o ğ u ş m a y a s a h n e o ld u . A lm a n y a ile İ ta ly a b u h a r b e g i tg id e d a h a a ç ık b i r ş e k ild e k a t ı ld ı l a r . M ü s te v l ile r , ş e h i r le r i in s a f s ız c a b o m b a la d ı l a r v e b u y e n i h a r p te m is li g ö rü lm e m iş n is p e t te k a d ın v e ç o c u k ö ld ü . B a ş la n g ıç ta n s o n a k a d a r h a r p i lâ n e d i l m e d i. A lm a n y a ile İ ta ly a , İ s p a n y a ile r e s m e n b a r ı ş h a l in d e y d i, t ıp k ı J a p o n y a ’n ın Ç in ’le b a r ı ş h a l in d e o ld u ğ u g ib i.

1938 b a h a r ı n d a H it le r , V e rs a il le s a n d la ş m a s m a a ç ık ta n a ç ığ a m e y d a n o k u y u p , A v u s tu r y a ’n ın iç in d e n v e d ı ş ın d a n d a f i il i m u k a v e m e t g ö rü lm e d i . H i t le r , h ü r m e t k â r m ü t te f ik i M u s s o lin i ile b i r l ik te , g i tg id e d ü n y a i ş le r in in n a z ım ı h a l in i a ld ı, A lm a n y a d a g i tg id e e n h â k im d e v le t old^

h ü c u m u n a u ğ r a m a k k o r k u s u -k i b u k o r k u b e lk i d e m ü b a lâ ğ a l ı b i r k o r k u y d u - « D e m o k ra tik » m e m le k e tle r i fe lc e u ğ r a t t ı . H u m m a lı b i r s i l â h la n m a y a r ış ı b a ş la d ı , b u y a r ış 1914-18 h a r b in d e e n y ü k s e k h ız ın ı b u lm u ş o la n y a r ı ş ta n ç o k d a h a m a s r a f l ı v e y ık ıc ı id i.

M i l le t le r a r a s ı m ü n a s e b e t l e r d e b a s i t v e a z im li b i r s iy a s e t g ü d ü le m e m e s i , A m e r ik a , F r a n s a v e İ n g i l t e r e ’d e y a ln ız g u r u r u n d e ğ il, g ü v e n in d e o r t a d a n k a lk m a s ı o ls a o ls a b u e sk i h â k im d e v le t le r d e d e ğ iş e n v e m â n a l a r ı a n la ş ı l a m ıy a n İk t is a d î ş a r t l a r ın m e y d a n a g e t i r d iğ i u m u m î h u z u r s u z lu k la iz a h e d ile b il i r . O n la r d a i s t ih s a l m e to d la r ın d a e s a s l ı b i r in k ı lâ p y a p m a k la , v e d a im î iş t a le p le r in i y o k e d e c e k ş e k ild e s a t ış v e te v z i s i s te m le r in i b o z m a k v e b ö y le c e g e n ç n e s il, b ü y ü y ü p y e t iş t ik ç e ç a l ı ş m a y a a l ış ık e sk i işç i s ın ı f ı n ın y e r in e h u z u r s u z v e h a y a t a k ü s k ü n b i r i ş s iz le r s ın ıf ı y a r a t m a k l a m e ş g u ld ü le r . A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i b u b u h r a n ı i s t ih s a l m a d d e le r in in a z i s t ih lâ k e d ilm e s i ş e k l in d e h is s e t t i v e g e r e k h a r p e s n a s ın d a , g e r e k h a r p s o n ra s ı i t im a t d e v re s in d e , y a t ı r ım la r p e k g e n iş t u tu lm u ş b u lu n d u ğ u n d a n b u s e f e r e s h a m v e ta h v i l le r in k ü t le h a l in d e s a t ı ş a a r z e d ilm e s i m a l î b i r b u h r a n a s e b e p o ld u . M a lî k o n t r o ld e n ç o k u z a k k a lm ış o la n b i r s ü r ü A m e r ik a n b a n k a s ı , g ü ç d u r u m d a k a ld ı . B u d u r u m la r ın y a r a t t ı ğ ı 1931-1932 p a n iğ in d e , m e m le k e t F r a n k l in R o o se v e lt’in ş a h s ın d a k u r t a r ı c ı b i r l id e r b u ld u . R o o se v e lt , b a n k a la r ı o z a m a n a k a d a r g ö r ü lm e m iş b i r k o n t r o l a l t ı n a a ld ı v e m e m le k e tin s e rv e t k a y n a k la r ın ı i s r a f e tm e k p a h a s ın a n a k d î s e r v e t b i r ik t i r e n a n ’a n e v ı f e rd iy e tç i l ik te n N e w D e a l d e n ile n p lâ n l ı v e m o d e r n b i r i k t i s a t d ü z e n in e g e ç iş i h a z ı r la d ı . F a k a t b u t a s a r ın ın g e r e k t i r d iğ i s o s y a l iz a s y o n u ta tb ik e tm e k iç in , y e te r s a y ıd a t a h s i l v e t e c r ü b e g ö rm ü ş m e m u r y o k tu v e y en i B a ş k a n d a h a b a ş la n g ıç ta n i t i b a r e n lü z u m u n d a n f a z la n a z ik o lu ş u , n a z ı r l a r ın ın d a r g ö r ü ş ü ve a r a l a r ı n d a k i ih t i l â f l a r v e A m e r ik a n a d liy e s in d e Y ü k s e k M a h k e m e ’d e ıı en k ü ç ü ğ ü n e k a d a r , h e p s in d e in d î k a r a r l a r a m e y le d ilm e s i g i b i s e b e p le r le g ü ç lü k le re u ğ ra d ı . 1937-1938 d e A v r u p a 'd a

h a r p ih t im a l le r in in a r t t ı ğ ı b i r s ı r a d a , A m e r ik a h â lâ b ü y ü k k a lk ın m a te c r ü b e s in in g ü ç lü k le r iy le u ğ r a ş m a k ta y d ı . A m e r ik a , B ü y ü k B r i ta n y a İ m p a r a to r lu ğ u n u n b ö y le b i r h a r p te y iy e b ile c e ğ i b ü y ü k d a r b e n in k e n d i d o ğ u v e b a t ı s a h i l le r in i te h l ik e y e d ü ş ü re b i le c e ğ in i a n la m a y a b a ş la d ı v e h a v a te h l ik e s i u ç a k la r ın b ü y ü k lü ğ ü n ü n v e s ü r a t in in a r tm a s iy le g i tg id e d a h a y a k ın g ö r ü n ü r o ld u . A y r ıc a h a r p h a z ı r l ığ ı iş- s iz liğ e d e h e m e n b i r ç a r e b u lm u ş o la c a k t ı . B ö y lece A m e r i k a h â lâ A v r u p a i ş le r in e k a r ı ş m a m a p r e n s ip v e h a y a l l e r in e s ım s ık ı s a r ı lm a k la b e r a b e r , İ n g i l t e r e ile F r a n s a ’n ın g i r m iş b u lu n d u k la r ı m u a z z a m s i l â h la n m a y a r ı ş ın a k a tı ld ı .

İ n g i l t e r e ’n in İk t is a d î s ık ın t ı l a r ı a r t t ı . B u m e m le k e t, h ü r v e k u d r e t l i z e n g in le r e k a r ş ı i s y a n d a a d ım ı A m e r ik a ’d a n ö n c e a ta r a k , a ğ ı r g e l i r v e v e r a s e t v e r g i le r i ih d a s e t m iş , i ş s iz le re d e a z d a o lsa b i r a s g a r î g e ç im y a r d ım ı y a p m a y a b a ş la m ış t ı . B ö y lece İn g i l te r e , ih t i lâ l d o ğ u r a b ile c e k o l a n g e r g in l iğ i y u m u ş a t t ıy s a d a , b u m e m le k e tte k i iş s iz g e n ç le r t a b a k a s ı â v â r e k a lıp , h e m k e n d i le r in e , h e m de m il le t le r in e y ü k o ld u la r . B u g e n ç l iğ in s a ğ lığ ı , d is ip lin i , ta h s i l in in i le r le t i lm e s i v e y a b i r işe y a r a t ı lm a s ı iç in f a z la b i r g a y r e t g ö s te r ilm e d i . H u s u s î s e rv e t , h u s u s î te ş e b b ü s v e h u s u s i s e r m a y e s a n a y i in v e y a ta b i î s e r v e t k a y n a k la r ın ın d e v le ş t i r i lm e s in i ö n l iy e b i le c e k d e re c e d e s iy a s î n ü f u z a s a h ip t i le r . 1937 y ı l ın d a İ n g i l te r e d e h a r p te h l ik e s in i s e z m iş v e is te m iy e is te m iy e d e o ls a a s k e r î h a z ı r l ı k l a r r e j im in e d o ğ ru y ö n e lm e y e b a ş la m ış t ı .

B u g ü n id r â k s a h ib i i n s a n la r g i tg id e d a h a a ç ık b i r ş e k i l d e d e a n l ıy o r l a r k i, m a l î d e v le t le r in e g e m e n b a ğ ım s ız l ık la r ı n e ı r k ç ı l ık la , v e m ill î k ü l tü r f a r k la r iy le i lg il i s a h te n a z a - r iy e le r in s is te m li b i r ş e k ild e te lk in v e t e d r ic i d e v a m e t t i k çe, s e r v e s t k a y n a k la r ın ın f e r t l e r e te m lik i y o lu ile k ı s ı r la ş t ı r ı lm a s ı v e k a z a n ç t a n b a ş k a g a y e s i o lm ıy a n m a l i e n t r i k a l a r s ü r ü p g i t t ik ç e , b u g ü n k ü k a r a r s ı z d u r u m u m u z d a h a d a k a r a r s ı z b i r h a l a la c a k v e in s a n h a y a t ı v e d ü ş ü n c e s i g i t t ik ç e d a h a y ık ıc ı b i r h a le g e le n h a r p le r in i c a b e t t i r d iğ i d is ip lin e , k ö le liğ e , k o r k u ve i h t i r a s l a r a v a k fe d iJ e c e k tir .

İ n s a n l ığ ın b a z ı k ı s ım la r ın ı b i r n e v i m ü c a d e le h a s ta l ığ ı t e h d i t e d iy o r . B u h a l b iz i , a d ım a d ım s o y s u z la ş m ış b i r sa - v a ş k a n lığ a , ı s t ı r a p , n e f r e t v e e n ip t id a i z e v k le r d e n b a ş k a b i r ş e y s a ğ la m ıy a n ve o ls a o ls a e s k i İ s p a r t a ’l ı l a r a h â s b ic d a y a n ık l ı l ık k a z a n d ı r a n b i r h a y a t a g ö tü r e b i l i r .

F a k a t g id iş a t ı g ö r m e k k o la y d ı r d a o n a ç a r e b u lm a k g ü ç tü r ; d ü n y a d a k i b ü tü n s o s y o lo g la r ın v e ik t i s a tç ı l a r ın m a r a z ı te ş h is v e d e v a s ın ı te s p i t e tm e k u ğ r u n d a s a r f e î t ik - le r i z ih n î f a a l iy e t le r ih t iy a ç la r ım ız ı k a r ş ı l ıy a m a m ış t ı r . E ir s ü r ü f a y d a s ız k o n f e r a n s la r , t o p la n t ı l a r y a p ılm ış , d e m e ç le r v e r i lm iş v e b u v e s i le y le y a r ım h a k ik a t l a r m s a y ı l ıp d ö k ü ld ü ğ ü y ığ ın y ığ ın in s ic a m s ız l â f l a r e d ilm iş t i r . D a im a i ş b i r l iğ in d e n b a h s e d i l i r , h iç b i r z a m a n f e d a k â r l ı k t a n sö z e d il m ez . «B arış» d e n ile n n e s n e y e h a s r e t ç e k il ir , f a k a t s a ğ la m , k u v v e tl i v e y a r a t ıc ı b i r h a y a t a k a v u ş m a k iç in p e k a c e le e d ilm e z . B a r ış ç ı l ık ta u m u m iy e tle b ü y ü k ç e b i r a ta l e t ve te m b e ll ik p a y ı v a r d ı r v e ş a y e t i n s a n l a r y e r y ü z ü n d e m a k s a d a u y g u n b i r b a r ı ş te ş k i lâ t ın ı k u r u p y a ş a ta c a k t a r z d ı k u v v e t le r in i b i r le ş t i r m e y e m u v a f f a k o lu r la r s a h iç ş ü p h s y o k k i b u b a ş a r ı p a s i f k a lm a y o lu ile s a ğ la n m ıy a c a k t ı r . «P ax R o m a n a » (R o m a B a r ış ı) f ü t u h a t l a b a ş a r ı lm ış t ı , «Pax M u n d i» (D ü n y a B a r ış ı) d a a y n i d e re c e d e a z im li d a v r a m l- m a s ın ı v e y o la g e lm e k is te m iy e n le r e k a r ş ı a y n i d e r e c e J e k a r a r l ı h a r e k e t e d ilm e s in i g e r e k t i r e c e k t i r .

İK İN C İ D Ü N Y A H A R B İ

Ş im d i ş u s ı r a la r d a m ü p h e m o la n so n s a f h a l a r ın a y a k la ş a n ik in c i d ü n y a h a r b in i d o ğ u r a n o la y la r ı s ı r a s iy le v e d a h a ta m b i r ş e k ild e a n la ta c a ğ ız .

1938 M a r t ın d a R u s y a D ış İş le r i B a k a n ı L itv in o f İ n g i ' liz , F ra n s ız , A m e r ik a v e S o v y e t R u s y a h ü k ü m e t le r in in b i l h a s s a O r t a A v r u p a ’y a a i t o lm a k ü z e r e te c a v ü z ü ö n le m e k

m a k sa c ıiy le to p la n ıp g ö r ü ş m e le r in i te k l i f e tt i . A lm a n y a , İ ta ly a v e J a p o n y a b u i s t i ş a r e y e d â v e t e d i lm iy o r la r d ı , ç ü n k ü L itv in o f « m ü te c a v iz le r le t e c a v ü z ü m ü n a k a ş a e tm e k is te m iy o ru z » d iy o rd u . B u , A v r u p a ’d a m ü c a d e le y i ta m a m e n ö n liy e b ile c e k v e y a m e y d a n a g e l i r g e lm e z y o k e d e b ile c e k a ç ık ve k e s k in b i r te k lif t i , f a k a t İn g iliz M u h a f a z a k â r ç o ğ u n lu ğ u n u n k o m ü n is t a le y h ta r ı m a n is i A lm a n te h l ik e s i n in v e rd iğ i k o r k u y u b a s t ı r ıy o r d u A lm a n y a ’y a h a r p i lâ n e d ilm e s in in a r i f e s in e k a d a r , 1939 M a r t ın d a S ta lin , M a y ıs ta d a M o lo to v t a r a f ın d a n t e k r a r la n a n b u te k l i f R u s y a ’n ın a ç ık v e d e v a m lı s iy a s e t i o ld u . (M o lo to f’u n d e m e c in d e a y r ı c a İ n g i l te r e ile F r a n s a ’n ın R u s y a ile b i r l ik te B a lt ık D e v le t le r in e A lm a n te c a v ü z le r in e k a r ş ı t e m in a t v e rm e y i r e d d e t t ik le r i d e a ç ık la n ıy o r d u ) .

A lm a n p r o g r a m ın d a ik in c i n o k ta y ı Ç e k o s lo v a k y a ’n ın o r t a d a n k a ld ı r ı lm a s ı te ş k il e d iy o rd u . A v u s tu r y a ’n ın i lh a k e d ilm e s i n e t ic e s in d e b u k ü ç ü k f a k a t c e s u r v e e n te r e s a n m il le t ü ç y a n d a n s a r ı ld ı v e b u n u , V e r s a i l le s a n t l a ş m a s ın ın s t r a te j ik h u d u t l a r a n la y ı ş ın a g ö re B o h e m y a ’y a i lh a k e tm iş o ld u ğ u A lm a n b ö lg e s in in g e r i a l ın m a s ın ı h e d e f t u ta n b i r p r o p a g a n d a tâ k ib e t t i . B u n u n a r k a s ın d a n h a r p t e h d i t le r i v e a c a y ip m ü z a k e r e le r o ld u . İ n g i l te r e b a ş v e k il i C h a m b e r la in m ü ş te r e k d ü ş m a n ı y u m u ş a tm a k m a k s a d iy le s a r f e t t iğ i g a y r e t l e r d e f a z la c a i le r i g i t t i . B u z a t ın g ü tm ü ş o ld u ğ u s iy a s e ti s o n r a d a n İn g i liz m il le t i ta s v ib e tm e d iy s e d e o a n la r d a C h a m b e r l a in ’i k u v v e tle d e s te k le m iş o ld u ğ u m u h a k k a k t ı r . C h a m b e r la in M ü n ih ’e g id ip g e ld i v e h iç b i r z a m a n u n u t u l m a m a k ic a b e d e r k i, D r. B e n e s ’i k e n d i h a l in e te r k e t t ik te n , R u sy a , F r a n s a v e İ n g i l t e r e ’n in i ş t i r a k iy le A lm a n y a ’n ın b i r s a ld ı r ı ş t a o r t a d a n k a ld ı r ı lm a s ı lü z u m u n u r e d d e t t ik te n , Ç e k o s lo v a k y a ’n ın s a h ıb o ld u ğ u b ü t ü n a s k e r î ü s tü n lü k le r i y o k e t t i k te n s o n r a e lin d e H i t le r t a r a f ın d a n im z a la n m ış k ıy m e ts iz k â ğ ı t l a r l a H e s to n h a v a a la n ın a in d iğ i v e D ow - n in g S t r e e t ’te (L o n d ra ’d a B a ş v e k â le t in b u lu n d u ğ u s o k a ğ ın a d ı) h a lk a h i ta b e d e r e k « D e v rim iz b a r ı ş d e v r i o la c a k , iy i in s a n la r ! Ş im d i e v le r in iz e g id ip y a ta k l a r ın ız d a r a h a t ç a

u y u m a n ız ı ta v s iy e e d e rim .» d e d iğ i z a m a n b i r a lk ış tu f a n ı k o p m u ş tu . B u n u h iç u n u tm a y a l ım . İ n g i l iz le r u y u m a y a g i t t i le r .

T a b ia t ın s e r t k a n u n la r ın d a ç ı lg ın l ığ ın v e z a a f ın c e z a l a r ı d a im a c in a y e t c e z a la r ı k a d a r a ğ ı r o lm u ş tu r v e ş im d i g e r e k İ n g i l te r e g e r e k b ü tü n in s a n l ık ş e r e f ve v a z if e d e n bu k a ç ış ın b e d e l in i ö d e m e k le m e ş g u l. Ç ü n k ü A lm a n y a b i r a n b i le t a a h h ü t le r in e s a d ık k a lm a d ı; o n u n b u n u y a p a c a ğ ın a in a n m ış o lm a y ı h a v s a la m ız a lm ıy o r . A lm a n y a t e t ik te b e k l iy o r , C h a m b e r la in ’in «İyi in s a n la r » ı u y u y o r la r d ı . A lm a n o r d u la r ı Ç e k o s lo v a k y a ’n ın k e n d i le r in e ta h s is e d ile n b ö lg e le r in i iş g a l e t t ik te n s o n r a d a i le r le m e le r in e d e v a m e t t i le r .1939 M a r t ın d a Ç e k o s lo v a k y a d e v le t i v a r o lm a k ta n ç ık m ış t ı v e S k o d a f a b r ik a la r ı d u r m a d a n k u v v e t le n e n A lm a n o r d u la r ın a m ü h im m a t im â l e d iy o rd u . L e h is ta n ile M a c a r is t a n k e n d i le r in in d e y ı ı tu la b i le c e k le r in i d ü ş ü n m e d e n z e b u n d u r u m d a k i d e v le t in ü s tü n e a t ı ld ı la r . L e h is ta n T e s c h e n b ö l g e s in i k o p a r d ı , M a c a r i s t a n d a U k r a y n a ’d a n b i r a r a z i ş e r id i a ld ı.

L e h is ta n y e n i k a z .a n ç la r iy le u z u n z a m a n h u z u r iç in d e y a ş ıy a c a k d e ğ ild i, ç ü n k ü A lm a n i le r le m e s in in ik in c i h e d e - l in i te ş k il e d iy o rd u . B u r a d a k a v g a v e s i le s i D a n s ig m e s e le s in d e n ç ık t ı . D u ru m g e liş t ik ç e C h a m b e r la in İ n g i l t e r e ’s i n in t e r e d d ü t le r i g i t t ik ç e d a h a a c ın a c a k b i r h a l a ld ı. B u k a r a r s ız l ık , b i lh a s s a B o lşe v iz m k o r k u v e e n d iş e s i y ü z ü n d e n Ç e k o s lo v a k y a ’n ın m ü d a f a a im k â n la r ın ı y o k e tm iş t i . G ö r ü n ü ş e g ö re h â lâ H i t le r ’iıı a s ı l m a k s a d ın ın k o m ü n iz m i y o k e tm e k o ld u ğ u y o lu n d a k i id d ia l a r ın a in a n ı l ıy o r , h â lâ A lm a n y a ’n ın d o ğ u y a d o ğ r u i le r l iy e c e ğ i ü m id e d il iy o r , b a t ın ın ş e re f s iz f a k a t k a z a n ç l ı b i r m e s le k o la n s a t ıc ı ro lü n d e A lm a n o r d u s u n u n a r k a s ın d a n y ü rü y e b ile c e ğ i z a n n e d i l iy o r d u . F a k a t L e h is ta n ’d a h â lâ to ta l i t e r r e j im v a rd ı; b u m e m le k e t m u h a f a z a k â r . K a to lik v e R u s a le y h ta r ı id i. İ ş b ir l iğ i e d i le r e k A lm a n y a ’n ın d u r d u r u lm a s ın ı h e d e f t u t a n m ü z a k e r e l e r y e n id e n b a ş la d ı , f a k a t İn g iliz y ü k s e k t a b a k a l a r ın ın

R u s y a ile s a m im î i ş b ir l iğ in e g i r iş m e k te n a ç ık ç a n e f r e t e t m e le r i y ü z ü n d e n b u m ü z a k e r e le r y e n id e n fe lc e u ğ ra d ı .

M a r t a y ın d a L i tv a n y a ’n ın M e m e l l im a n ı A lm a n y a 'y a i lh a k e d ild i. N is a n a y ın d a İ t a l y a n l a r M il le t le r C e m iy e tin e v e s a ir e y e s o ğ u k k a n l ı b i r ş e k ild e m e y d a n o k u y a r a k m û ta t b o ş p r o te s to la r a r a s ın d a A r n a v u t lu ğ u i lh a k e tt i , b ö y le c e C e m iy e tin t o p la n t la r ın d a b i r ü y e y e r i d a h a b o ş k a ld ı . M a y ıs a y ın d a , b a t ı d e m o k r a s i le r iy le iş b ir l iğ i e tm e y i a ç ık ç a v e d a im a is te m iş o la n R u s y a D ış İ ş le r i K o m is e r i L itv iııo f i s t i f a e tm e k s u r e t iy le B a tı D e v le t le r in e so n b i r i h t a r h a r e k e t in d e b u lu n d u . B u k u r n a z v e t e c r ü b e l i a d a m k e n d is in e i t im a t e d ile n b i r ş a h s iy e t o l a r a k a r k a p lâ n d a k a ld ı , f a k a t o n u n y e r in e g e ç e n M o lo to v se le f i k a d a r b a t ıy a g ü v e n e n b i r in s a n d e ğ ild i. L itv in o f ’u n je s ti İ n g i l te r e D ış İ ş le r i B a k a n l ığ ın a h iç b i r şe y a n la ta m a d ı , ç ü n k ü e s a s e n b u B a k a n l ık t â R u s i h t i l â l in d e n b e r i b u m e m le k e tte o lu p b i te n le r i m ü m k ü n o ld u ğ u k a d a r b i lm e m e k is te m iş , a ç ık ç a v e b a s i t b i r ş e k ild e i f a d e e d ile n a r z u s u R u s y a ’n ın y e r y ü z ü n d e n k a lk m a s ı o lm u ş tu r .

24 A ğ u s to s g ü n ü so n s a a t l e r d e İ n g i l te r e D ış İ ş le r i B a k a n lığ ı L e h is ta n ’la k a r ş ı l ık l ı y a r d ım i t t i f a k ı im z a la d ı. B u n d a n e v v e l A lm a n y a ile R u s y a a r a s ın d a b i r s a ld ır m a z l ık a n t l a ş m a s ı a k te d i lm iş t i . A lm a n D ış İ ş le r i B a k a n ı R ib b e n t- ro p R u s y a ’y a g i tm iş ve h e r h a ld e S ta l in ve M o lo to v ’u İ n g i l t e r e ’n in ik i y ü z lü b i r s iy a s e t y ü r ü t tü ğ ü n e in a n d ı r m a y a m u v a f f a k o lm u ş tu r . R u s y a h a k l ı b i r ö fk e v e ş ü p h e ile D e m o k r a s i le r e s ı r t ç e v ird i, A lm a n y a d a o z a m a n a k a d a r F r a n s a v e İ n g i l t e r e ’n in n ü f u z lu ç e v r e le r in e N a z i l ik l e h in de d u y g u la r b e s le n m e s in d e b ü y ü k b i r ro l o y n a m ış o la n K o m in te r n a le y h ta r l ığ ın d a n t a m a m e n v a z g e ç ti . E y lû l’ü n b i r in c i g ü n ü A lm a n la r L e h is ta n h u d u d u n u a ş t ı l a r , İn g i l te re i le F r a n s a d a 3 E y lü ld e h a r p i lâ n e t t i le r . B ö y lec e İn g i l t e r e ’n in u y k u d a b u lu n a n «iyi in s a n ’^r»! u y a n d ık la r ı z a m a n k e n d i le r in i o z a m a n a k a d a r g ö rü lm e m iş b i r d e re c e d e s il â h la n m ış o la n d ü n y a n ın e n c e n g â v e r m il le t iy le h a r p h a l in d e v e e n k u v v e tl i m ü tte f ik i t a r a f ın d a n te r k e d i lm iş d u

r u m d a b u ld u v e b u n a r a ğ m e n a l t ı a y k a d a r g e n e u y u ş u k b i r h a ld e k a ld ı , ç ü n k ü i s t ih b a r a t ı n o k s a n o ld u ğ u iç in t e h l ik e d e n b ih a b e r v e h a z ı r l ık s ız b u lu n u y o r , ü s te l ik e m n iy e t iç in d e o ld u ğ u k e n d is in e n a m u s s u z c a te m in e d il iy o rd u .

A lm a n la r ’m L e h is ta n s e fe r i k ı s a f a k a t t e s i r l i o ld u . Le- h i s t a n 'd a h e r h a ld e b ü y ü k ö lç ü d e B e ş in c i k o l f a a l iy e t i v a r dı. K ü tle h a l in d e k a r a h ü c u m la r iy le L e h is ta n ’ın k a r a a la n l a r ı t a h r ib e d il ip iş e y a r a m a z h a le g e t i r i ld i . M e r tç e d ö v ü ş e n L eh o r d u la r ı , a r a l a r ı n a s ız a n A lm a n t a n k l a r ı v e A lm a n la r ın s a y ıc a v e t e ç h iz a tç a e z ic i b i r ü s tü n lü ğ e s a h ip o lm a la r ı y ü z ü n d e n r i c a t e tm e k z o r u n d a k a ld ı l a r . 12 E y lü ld e A lm a n b a ş k o m u ta n l ığ ı « L e h is ta n s iv il h a lk ın ın m u k a v e m e t in i e zm ek » iç in a ç ık ş e h i r le r in k a s a b a ve k ö y le r i n b o m b a la n a c a ğ ın ı v e to p a tu tu l a c a ğ ın ı h a b e r v e rd i. L eh i s t a n h a lk ı b ö y le c e y e r y e r k a t l i a m a u ğ r a d ı . L e h b i r l i k le r i L itv a n y a , M a c a r i s t a n v e R o m a n y a ’y a ç e k i l iy o r la rd ı . H ü k ü m e t R o m a n y a ’y a k a ç t ı v e 28 E y lü ld e V a r ş o v a d ü ş tü .

L e h is ta n 'ın i ş in in b i t i r i lm e k ü z e r e b u lu n d u ğ u n u a ıılı- y a n R u s h ü k ü m e t i 16 E y lü ld e L e h h u d u d u n u a ş t ı v e b u n u y a p a r k e n p e k a z m u k a v e m e t le k a r ş ı la ş t ı . R u s k u v v e t le r i 1918 ile 1920 a r a s ı n d a R u s-L e h s ın ı r ı o la n C u r z a n h a t t ın a k a d a r i le r le d i le r ; y e n id e n e le g e ç i r d ik le r i b u a r a z id e p e z a z L eh li n ü f u s v a r d ı . M i l le t le r C e m iy e tin e m e y d a n o k u r c a s ın a L itv a n y a ’d a n a l ın m ış o la n V i ln a e sk i s a h ip le r in e ia d e e d ild i. B u n d a n s o n r a R u s y a ü ç B a lt ık d e v le t i i le a n t l a ş m a l a r a k d e tm e y e k o y u ld u ( d a h a ö n c e d e k a y d e t t i ğ im iz g ib i F r a n s a ile İ n g i l te r e b u m e m le k e tle r e m ü ş te r e k e n t e m in a t v e rm e y i r e d d e tm iş le r d i) ; b u a n t l a ş m a la r b u m e m le k e t le r in k a r a v e s a h i l m ü d a f a a l a r ın ın R u s k u v v e t l e r in e te r k e d i lm e s in i t a z a m m u m e d iy o rd u . R u s y a ’n ın d u r u m d a n f a y d a l a n a r a k B a lt ık s a h i l le r i ü z e r in d e k i k o n t r o lü n ü s a ğ la m te m e lle r e i s t in a d e t t i r m e k is te d iğ i a n la ş ı l ı y o r d u R u s y a « K a p ita lis t» d e v le t le r in m ü ş te r e k e n y a p a b i le c e k le r i b i r h ü c u m d a n d a im a k o r k m u ş tu v e F in la n d iy a ’n ın b ö y le b i r h ü c u m u n h a r e k e t n o k ta s ı o la b i le c e ğ in i d ü

ş ü n m e k te o ld u k ç a h a k l ı id i. B u k o r k u m ü b a lâ ğ a l ı b i r k o r k u o lm u ş o la b i l ir . F a k a t P e t e r s b u r g ş e h r in in y a k ın l a r ı F in t o p r a k l a r ın ın m e n z ili iç in d e id i. S t a te n a r a s ın d a y a b a n c ı b i r d e v le te a i t k u v v e tl i k a le le r v e t a h k im a t b u l u n m a s ın a s a b ı r l ı v e te ş e k k ü l le k a t l a n ı l a c a ğ ı b e k le n e m e z d i. B u k o n u d a b a ş l ıy a n m ü z a k e r e le r h iç b i r n e t ic e v e r m e y in c e R u s y a 30 K a s ım d a n i t i b a r e n ş e h i r le r in i k a r a a k ın la r iy le b i r e r b i r e r b o m b a la m a k s u r e t iy le h a r b i a ç t ı . Ş u n u d a sö y liy e - l ım k ; R u s y a b ö y le h a ş in b i r h a r e k e t t e b u lu n m ıy a b i l i r d i : H a r p S o v y e t le re p a h a l ıy a m a l o ld u , f a k a t s o n u n d a , F in l a n d iy a ü ç b u ç u k a y k a h r a m a n c a d ö v ü ş tü k te n s o n r a m a ğ lû b iy e t i k a b u l e d e r e k s u lh a k d e t t i .

B u s ı r a d a b a t ıd a k i h a r p b i lh a s s a d e n iz s a v a ş l a r ın a in h i s a r e tm iş t i . F r a n s ı z la r la A lm a n la r b i r b i r l e r in i m u a z z a m t a h k im a t v ü c u d e g e t i r i lm iş o la n M a g in o t (M a jin o ) v e S i- e g f r ie d (Z ig fr id ) h a t l a r ı g e r i s in d e n g ö z lü y o r la r d ı . C e p h e n in k u z e y k a n a d ın d a k ü ç ü k t a a r r u z h a r e k e t l e r i o lu y o r d u , A lm a n la r ın y e n id e n b a ş l a d ık l a r ı d e n iz a l t ı h ü c u m la r ı u m d u k la r ı b a ş a r ıy ı s a ğ la m a d ı . Y e n i te k n ik v a s ı t a l a r k u l la n a n İn g iliz b a h r iy e s i b ü y ü k b i r ş id d e tle h a r e k e te g e ç e r e k A lm a n d e n iz a l t ı l a r ın ı d e n iz in a l t ı n d a a v la d ı v e y a ln ız z a r u r î b a z ı k a y ıp l a r a u ğ r a d ı v e b u a r a d a b i r ik i z ırh l ı , « C o u ra g eo n s» a d ın d a k i b ü y ü k u ç a k g e m is in i v e u f a k t e f e k b a z ı g e m i le r k a y b e t t i , k a f i le h a l in d e v e h im a y e a l t ın d a s e y r e d e n g e m ile rd e k a y ıp l a r t a h m in le r in ç o k a l t ın d a o ld u v e İ n g i l t e r e ’y e b o l b o l ik m a l m a lz e m e s i v e ia ş e m a d d e s i g e ld i. İn g i l iz le r k a y b e t t ik le r i g e m i le r d e n f a z la s ın ı e le g e ç ird i le r . « G ra f S pee» m u h a r e b e k r u v a z ö r ü k e n d is in d e n k ü ç ü k v e z a y ıf « E x eter» , « A ch illes» v e «A jax» a d ın d a ü ç h a r p g e m is i t a r a f ın d a n y a k a la n ıp s a v a ş d ış ı e d ild i v e k a ç ır ı ld ı, k o m u ta n ı i n t i h a r e tt i .

A ltı a y a y a k ın b i r z a m a n b a t ı c e p h e s in d e h a r e k e ts iz l ik d e v a m e tt i . İ n g i l t e r e ’n in h a z ı r l ık f a a l iy e t le r i h ız la n d ı v e g i tg id e b ü y ü k s a y ıd a a s k e r , to p v e m a lz e m e M a n ş D e n iz i ö te s in e g e ç ir i ld i .

B u s ı r a la r d a F r a n s a ’d a , s o n r a d a n F r a n s ız la r ın d a m e y

-362 K I S A D Ü N Y A T A R İ H Î

d a n a g e t i r m iş b u lu n d u k la r ın a p iş m a n o ld u k la r ı , k o m ü n is t v e so lc u işç i l id e r l e r in in ş id d e tl i t a k i b a t a u ğ r a t ı lm a s ı h â d is e s i v u k u b u lm u ş tu r . B u t â k i b a t g ö r ü n ü ş e g ö re y a ln ız k o m ü n is t le r i d e ğ il s e n d ik a l id e r le r in i d e h e d e f t u tm u ş tu r . F r a n s a M e b u s la r M e c lis in d e k i e lli k ü s u r k o m ü n is t m il le t v e k ili y a te v k i f e d ilm iş le r y a k a ç ıp g iz le n m e y e m e c b u r k a lm ış la r v e m e m le k e tin h e r t a r a f ın d a k i k o m ü n is t .b e le d iy e r e is v e m e m u r l a r ı y e r in e ö z e l m e m u r l a r k o n u lm u ş t u r . B u t e d b i r e n h a f i f b i r t â b i r l e ş a y a n ı ta v s iy e o lm ıy a n b i r h a r e k e t t i , ç ü n k ü so lc u s o s y a l is t z ih n iy e t i g e r e k ş e h i r le r d e n g e r e k k ö y le r d e n a l ın a n b ü tü n a s k e r l e r a r a s ın d a ço k g e n iş b i r ş e k ild e y a y ılm ış tı . B u a s k e r le r in b i r ç o ğ u n a g ö re R u s y a h â lâ İ ç tim a î in k ı lâ b ın s e m b o lü id i. F ra n s ız a s k e r l e r i a c a b a s a d e c e z e n g in le r in F r a n s a ’sı u ğ r u n d a m ı ç a r p ı l ı y o r u z d iy e d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı l a r v e b a l t a la m a r u h u y a ln ız k ı t a l a r a d e ğ il c e p h a n e f a b r i k a la r ı n a d a s i r a y e t e tt i . B ö y lec e m ü te c a v iz m il le t m u h a f a z a k â r l a r l a in k ı lâ p ç ı l a r ın a r a s ın ı b i r k e r e d a h a a ç m a y a m u v a f f a k o lu y o rd u . F ra n s ız B a şv e k ili D a la d ie r ’n in s a ğ t a r a f ın d a d a b i r ih a - n e tç i le r g r u b u to p la n d ı , h e m d e b u g r u p t a n ş ü p h e e d ilm e d iğ i iç in o n u n ih a n e t i d a h a d a k o rk u n ç tu .

K ış i s t is n a î b i r ş id d e tle g e ld i, o r d u g â h la r d a a s k e r le r b ü y ü k g ü ç lü k le r le m ü c a d e le e t t i le r v e b ü tü n A v r u p a iç in m a h s û l t a h m in le r i n o r m a l in a l t ı n a d ü ş tü . Ş u b a t o r t a s ın d a g ö z le r N o rv e ç ’e ç e v r i ld i . B u m e m le k e tin t a r a f s ız l ığ ı ş ü p h e l i b i r h a l a ld ı. K ıra l H a a k o n s a d ık b i r İn g iliz t a r a f t a r ı id i v e h a lk d a d e m o k r a t r u h lu y d u . F a k a t m ü tte f ik le r , N o rv e ç s a h i l le r in d e ü ç m il g e n iş l iğ in d e k i b i r d e n iz ş e r id in i A lm a n ’la r ın ik m a l y o lu o la r a k k u l la n d ık la r ın ı v e A lm a n h a r p g e m i le r in in b u y o ld a n g iz lic e g e ç e re k İ n g i l iz 'le r e h ü c u m e t t ik le r in i b i r d e n b i r e a n la d ı la r . « A ltm a rk » h â d is e s i b u n d a n d o ğ m u ş tu r . « A d m ira l G r a f S p ea» h a r p g e m is in i n b iz z a t t a h r ip e d i lm e s in d e n ö n c e b a t ı r d ığ ı g e m i le r e a i t ü ç d ö r t y ü z d e n iz c in in b u s a h i l le r d e k i b i r l im a n a g ö tü r ü l m e k te o ld u k la r ı v e l im a n m a k a m la r ın ın b u n a g ö z y u m d u k la r ı h a b e r a lın d ı . T â k ib e g ö n d e r i le n b i r İn g iliz m u h r i

b i ik i N o rv e ç g a n b o tu n u n i t i r a z ın a v e N o rv e ç ’li l im a n m e m u r l a r ın ın g e m id e h a r p e s i r i b u l u n d u ğ u n u i n k â r e t m e le r in e r a ğ m e n J o s in g f iy o r d u n a g ird i , h a r p e s i r le r in in b u lu n d u ğ u g e m iy e h ü c u m e d e r e k o n u k a r a y a o t u r t t u v e e s i r le r i k u r t a r d ı .

B u n d a n s o n r a İ s k a n d in a v y a ’d a d u r u m h ız la g e liş t i . A l- m a n ’l a r N o rv e ç ’le D a n im a r k a 'y ı a y n ı z a m a n d a i s t i l â e t t i le r . D a n im a r k a k e n d il iğ in d e n te s l im o ld u . O s lo m u k a v e m e t e t t iy s e d e h a lk ın ın f a ş i s t k ıs m ın ın ih a n e t in e u ğ r a d ı . B u n u b i r k a ç h a f ta l ı k k a r m a k a r ı ş ı k m u h a r e b e l e r t â k ib e t t i . N o rv e ç ’le D a n im a r k a ’n ın A lm a n ’l a r t a r a f ın d a n is t i lâ s ı 9 N is a n ’d a o ld u . 8 M a y ıs ’t a İn g iliz A v a m K a m a r a s ı b u â n i y e n ilg i le r i m ü z a k e r e e d iy o rd u . M is te r L lo y d G e o rg e ’u n b u to p la n t ıd a s ö y le d iğ i n u t u k ta n b i r k a ç c ü m le y i b u r a y a a l ı y o ru z :

« H it le r m e m le k e t in in s t r a te j ik d u r u m u n u 1914 t e k in d e n d a h a iy i b i r h a le g e t i r m e y e m u v a f f a k o ld u . H a rb in b ü y ü k s t r a te j i im k â n la r ın d a n b i r i o la n İ s k a n d in a v y a v e N o rv e ç A l m a n l a r ı n e l in d e b u lu n u y o r , İ s v e ç ’i te n k id e tm e - n in f a y d a s ı y o k , ş im d i s o lu n d a d a s a ğ ın d a d a A lm a n y a v a r . K ü ç ü k d e v le t le r i t e n k id e tm e y e n e h a k k ın ız v a r ? O n l a r ın im d a d ın a k o ş m a y ı, o n la r ı k o r u m a y ı v â d e tm iş t ik . L eh i s t a n ’a b i r te k u ç a k g ö n d e rm e d ik , N o rv e ç iç in d e ç o k geç k e ld ik . N ü f u z v e i t ib a r ım ız b o z u lm a m ış o ld u ğ u n u k im d ü ş ü n e b i l i r ? Ç e k o s lo v a k y a ’y a , L e h is ta n ’a , F in la n d iy a ’y a v a it- le r d e b u lu n m u ş tu k . V a i t n o k ta la r ım ız k ıy m e ts iz p a ç a v r a l a r h a l in i a ld ı...

«1935 te s i lâ h la n a c a ğ ım ız v â d e d ild i, 1936 d a A v a m K a m a r a s ın a m ü s p e t t e k l i f le r g e ti r i ld i . H e rk e s b i l iy o r d u k i, h e r y a p ı la n is te k s iz , te s ir s iz v e a k ıls ız c a y a p ıl ıy o rd u . S o n r a h a r p g e lip ç a t t ı . T e m p o m u z Dek a z s ü r ’a t le n d i . B ü tü n d ü n y a b i l iy o r d u k i, m e m le k e t ş im d iy e k a d a r b u d e re c e k ö tü b i r s t r a te j ik d u r u m d a b u lu n m a m ış t ı . . .

« M is te r C h a m b e r la in « B en im d o s t la r ım v a r» d iy o r . M e se le B a ş v e k il in d o s t l a r ın ın k im le r o ld u ğ u d e ğ ild ir . M e se le b u n d a n ç o k d a h a ö n e m lid ir . B a şv e k il h a t ı r l a m a l ıd ı r k i.

m ü th iş d ü ş m a n ım ız la s u lh te çje h a r p te d e k a r ş ı la ş m ış v e d a im a y e n ilm iş t i r . K e n d is i m il le t i f e d a k â r l ı ğ a d â v e t e d iy o r . M ille t b a ş ın d a b i r l id e r b u lu n d u k ç a f e d a k â r l ı ğ a h a z ı r d ır . Ş im d i b e n d iy o r u m k i, B a şv e k il b i r f e d a k â r l ık ö rn e ğ i v e re b i l i r , ç ü n k ü o n u n m a k a m ın ı f e d a e tm e s i k a d a r z a f e r in s a ğ la n m a s ın a y a r a y a c a k b i r şe y y o k tu r .»

İ n g i l te r e M is te r C h a m b e r la in ’in b o ğ u c u b a ş v e k i l m a s k e s in i k e n d i y ü z ü n d e n a tm a ğ a u ğ r a ş ı r k e n , A lm a n y a ’n ın o k o r k u n ç G o e r in g , G o e b b e ls v e H i t le r ü ç g e n in d e ş a h ıs la ş - m a s ı d u r m a d a n d e v a m e d iy o rd u . F r a n s a ile İ n g i l t e r e ’n in m o d a s ı g e ç m iş a s k e r l ik s a n a t l a r ı b u n d a n s o n r a k i d a r b e y i A lm a n y a ’n ın F e le m e n k , B e lç ik a v e L ü k s e m b u r g 'u a y n ı z a m a n d a i s t i l â e t t iğ i 10 M a y ıs ta , y e d i.

P e k g a r ip t i r k i, b u ü ç m e m le k e t te n h iç b i r i p e k m u h te m e l o la n b ö y le b i r i s t i lâ y a k a r ş ı F r a n s a v e İ n g i l te r e ile b i r l ik te m ü ş te r e k b i r s a v u n m a p lâ n ı h a z ı r la m a m ı ş ia r d ır . U ğ r a d ık la r ı b o z g u n d a d a h e r y e rd e b u l u n a n v a ta n h a in le r i , k e n d i le r in e d ü ş e n ro lü o y n a d ı la r . F r a n s ız ’l a r M a g in o t h a t t ı n ı B e lç ik a h u d u d u n a k a d a r g e t i r ip d a h a y u k a r ıy a d o ğ r u u z a tm a m ış la r d ı v e m ü tte f ik le r in c e p h e n in a ç ık b u l u n a n b u so l k a n a d ı iç in h a z ı r la d ık la r ı h a r e k e t p l â n la r ı ç o k n o k s a n d ı . F e le m e n k v e B e lç ik a o r d u la r ı k a h r a m a n c a s a v a ş t ı l a r , f a k a t c e p h e g e r is in d e k i ih a n e t l e r v e A lm a n ’la - r ı n p e k b ü y ü k s a y ıd a p a r a ş ü t ç ü k u l la n m a la r ı y ü z ü n d e n y e n ild i le r . M ü t te f ik le r p a r a ş ü t l e a s k e r in d ir m e t a k t iğ in d e n a l t ı y ı ld a n b e r i h a b e r d a r b u l u n d u k la r ı h a ld e b u k o n u d a ta m a m e n h a z ı r l ık s ız d ı la r . R o t te r d a m ’d a g e n iş b ö lg e le r G u e r n ic a ’n ın â k ıb e t in e u ğ r a d ı l a r , y ığ ın y ığ ın in s a n y ık ın t ı la r a l t ın d a g ö m ü lü k a ld ı v e b ö y le c e F e le m e n k l i l e r in m u k a v e m e t i d ö r t g ü n d e ç ö k tü .

M ü t te f ik le r in d a r m ü d a f a a h a t l a r ı ü z e r in e A lm a n b a s k ıs ı a r t t ı . A lm a n ’l a r ın e lin d e b u l u n a n e n t e s i r l i b i r s i lâ h d a S k o d a t a n k l a r ı id i. F ra n s ız h a t l a r ı S e d a n c iv a r ın d a y a r ı lm a y a b a ş la d ı , A lm a n ’l a r a ç t ık la r ı k ü ç ü k g e d ik le rd e n b a t ıy a d o ğ r u i le r le d i le r . M ü t te f ik le r b ü y ü y e n g e d iğ i k a p a ta - m a d ık la r ı iç in k u z e y d e b u lu n a n İn g i liz - F r a n s ız - B e lç ik a

o r d u s u n u n F r a n s a 'd a k i e s a s m ü d a f a a k u v v e t le r iy le i r t i b a tı k e s i ld i v e e s i r e d ilm e s i p e k y a k ın g ib i g ö r ü n d ü . B u k u z e y o r d u s u n u n b ü y ü k b i r k ıs m ı İn g i liz o ld u ğ u n d a n te s l im o ld u ğ u t a k d i r d e İ n g i l te r e m ü d a f a a s ız k a la c a k t ı . M e m le k e t is t i l â e d ild iğ i z a m a n F r a n s a v e İ n g i l t e r e ’d e n y a r d ım i s t e m iş o ia n B e lç ik a K ıra l ı L eo p o ld k o r k a k l ığ ın ı v e h a in l iğ in i g ö s te r m e k iç in a r t ı k z a m a n ın g e lm iş o ld u ğ u n a h ü k m e t t i . M ü t te f ik le r in e h a b e r b i le v e rm e d e n , h ü k ü m e t in in d e i t t i f a k la v e rd iğ i ö ğ ü t le r e r a ğ m e n v e e n ı s t ı r a p l ı b i r d u r u m u n d a y a r d ım ç a ğ ı r ış ın a k o ş m u ş o la n İ n g i l t e r e i le F r a n s a ’yı h iç d ü ş ü n m e k s iz in A l m a n l a r l a m ü z a k e r e y e g i r iş t i v e o r d u s u n a a te ş k e s e m r i v e r d i (28 M a y ıs ) .

İn g i liz o r d u s u n e r e d e y s e e s i r d ü ş e c e k t i , f a k a t a s k e r le r i n in h a y r a n l ık y a r a t a n m e z iy e t le r i o n u te s lim o lm a k ta n k u r t a r d ı . B u o r d u d ö v ü şe d ö v ü ş e D u n k e r q u e ’e r i c a t e tt i , a n a b a b a g ü n le r i d e n ile b ile c e k b i r k a ç g ü n b u ş e h r i e lin d e t u t t u v e m u a z z a m b i r ş e k ild e te k s i f e d ile n A lm a n k u v v e t le r i k a r ş ı s ın d a F r a n s ız o r d u s u v e m ü tte f ik le r e s a d ık k a la n B e lç ik a k ı t a l a r ı ile b i r l ik te C a la is b o ğ a z ın ı g e ç ip İ n g i l t e r e ’y e u la ş t ı . O r d u b u b a d ir e d e o k a d a r g ü z e l h a r e k e t e t t i v e b ü y ü k in s a n k ü t le l e r in in t a ş ın m a s ı o k a d a r ç o k k a h r a m a n l ık s a h n e le r in in y a r a t ı lm a s ın a v e s i le o ld u k i, b u v a k ’a İ n g i l t e r e h a lk ın ı k o r k u ta c a k y e r d e c o ş tu r d u . M is te r C h a m b e r l a in ’in y e r in e b a ş v e k il o la n M is te r W in s to n C h u r - c h ill « B a şa r ıl ı b i r g e r i ç e k i lm e z a f e r d e ğ ild ir» ş e k l in d e b i r i h t a r d a b u lu n m a k lü z u m u n u h is s e t t i . M u a z z a m m ik ta r d a to p v e b a ş k a h a r p m a lz e m e s i k a y b e d i lm iş t i , F r a n s ız ’la r ın e s a s m u k a v e m e t k u v v e t l e r i de g i tg id e a r t a n ç ö k m e a lâ m e t le r i g ö s te r iy o rd u .

A r t ık M u s so lin i h a r p i lâ n e d e b i l ird i , o d a b u n u 10 H a z i r a n d a y a p t ı . İ t a ly a n k ı t a l a r ı A lp d a ğ la r ın d a k i h u d u t ta b i r t a k ım a c a y ip h a r e k e t l e r y a p t ı l a r . «II D u c a » n m F r a n s ız t o p r a k l a r ı n d a r e s m i ç e k ild i. F r a n s ız k u v v e t le r in in ç ö k m e s i b i r b o z g u n h a l in i a ld ı . P a r i s te r k e d i ld i v e F r a n s ız h ü k ü m e ti B o rd e a u x ş e h r in e g i t t i . 13 H a z i r a n d a F r a n s ız b a ş v e k i li P a u l R e y n a n d B a ş k a n R o o se v e lt’t e n so n v e n e v m it

b i r y a r d ım ta le b in d e b u lu n d u . R e y n a n d b u m ü r a c a a t ın d a « F r a n s a ’n ın ö lü m ü v e y a k a lım ı b a h is k o n u s u d u r - d iy o rd u . R o o se v e lt h e m e n c e v a p v e r e r e k e n h a r a r e t l i d o s t lu k h i s le r in i b i ld i r d i v e m a d d î y a r d ım v a d in d e b u lu n d u , f a k a t m e k tu b u ş u k a ç a m a k l ı sö z le r le s o n a e r iy o rd u : « S a n ır ımk i, b u s ö z le r im in a s k e r î b i r t a a h h ü d ü t a z a m m u n e tm e d iğ in i a n la r s ın ız . B u g ib i t a a h h ü t le r e y a ln ız K o n g re g i r e b ilir .»

B u n u n ü z e r in e R e y n a n d i s t i f a e d e r e k y e r in e ih t i y a r M a r e ş a l P e ta in g e ç ti , m illî s a v u n m a b a k a n l ığ ın a d a o n d a n d a y a ş l ı o la n M a re ş a l W e y g a n d tâ y in e d ild i. Y e n i F r a n s ız h ü k ü m e t i m e m le k e ti d ü ş m a n a t a m o la r a k te s lim e t m e d e â d e t a h e y e c a n l ı b i r t e h a lü k g ö s te rd i . S o n d a k ik a d a İ n g i l te r e F r a n s a ’n ın k e n d is i i le b i r l ik te h a r e k e t e tm e s in i t e k l i f e tt i . İ n g i l iz ’le r le F r a n s ız ’l a r a y r ı o l a r a k s u lh a k d e t m e m e y i t a a h h ü t e tm iş le rd i , f a k a t b u u n u tu lm u ş tu , b u se b e p le İ n g i l te r e b i r k e r e d a h a k ı ta l a r ın ı k a r m a k a r ı ş ık o la r a k F r a n s a ’d a n g e r i ç e k m e k z o r u n d a k a ld ı . M u z a f f e r A lm a n o r d u la r ı F r a n s a ’n ın h e r t a r a f ın a d a ğ ıld ı la r . N o r m a n - d iy a D u k a l ığ ın ın so n k a l ın t ı l a r ı o lu p 1066 d a n b e r i İn g i l t e r e ’ye a i t b u lu n m u ş o la n C h a r r e l I s la n d s (M a n ş a d a la r ı ) İn g i l iz le r in ş a ş k ın b a k ış la r ı k a r ş ı s ın d a A lm a n ’l a r ın e lin e g e ç t i . H a r p a r t ı k İn g i l iz ’l e r iç in g e r ç e k te n c id d i b i r h a l a l ıy o r d u v e İn g iliz m il le t in d e k e n d in i g ö s te r e n y e n i b i r e n e r j i M is te r C h u r c h i l l ’in ş a h s ın d a i f a d e le n iy o r d u . F r a n s a ’n ın h a r p l im a n la r ı v e b i lh a s s a F r a n s ız d o n a n m a s ı a r t ık v a r l ığ ın a g ö z y u m u la m ıy a c a k b i r te h l ik e te ş k il e tm e k te y d i le r . B az ı F r a n s ız h a r p g e m ile r i k e n d i l ik le r in d e n İ n g i l iz ’le r e g e ld i le r v e F r a n s a ’y ı ih y a e tm e k g a y e s iy le L onr’- r a ’d a g e n e r a l d e G a u l le ’ü n b a ş k a n l ığ ın d a b i r F r a n s ız M ill î K o m ite s i k u r u ld u . A r a l a r ın d a « S tra sb o u rg » v e « D u n k e r- q u e» g ib i b i r in c i s ın ı f ik i m u h a r e b e k r u v a z ö r ü d e b u lu n a n O r a n l im a n ın d a k i F ra n s ız d e n iz k u v v e t le r i İn g i liz A m ira l i S o m a r v il le ’in h ü c u m u ile b a ş l ıy a n b i r m u h a r e b e n e tic e s in d e s a v a ş d ış ı e d ild i le r . İ t a ly a n d o n a n m a s iy le o la n i lk c id d i ç a r p ı ş m a d a A v u s tr a ly a k r u v a z ö r ü «S yd n ey » d ü n

y a n ın e n s ü r ’a t l i h a r p g e m i le r in d e n b i r i o la n «B arto lom eo- C o lleo n i» y i b a t ı r d ı , İn g i l iz ’l e r a n a v a t a n l a r ı o la n a d a l a r ın d a , d e n iz d e v e k a r a d a v e b i lh a s s a h a v a d a , i n h i t a t y ı ll a r ı z a r f ın d a p a s la k a p la n a n s i l â h la r ın ı p a r l a tm a y a b a ş la m ış g ib i g ö r ü n ü y o r la r d ı . A d a d a k u r u l a n v e «H o m e G u - a rd » d e n ile n s a v u n m a te ş k i l â t ı te s ir l i b i r h a le g e ld i v e k o r k u n u n y e r in i ş e v k v e h e y e c a n a ld ı. İn g i liz h a v a k u v v e t le r in in g i t t ik ç e ü s tü n le ş t iğ i a ş i k â r b i r h a l a ld ı. A r t ık h a v a k u v v e t le r i p i lo t l a r ın ı c e m iy e t in b ü tü n s ın ı f la r ın d a n , İ m p a r a to r lu k t a n v e m ü t te f ik le r in d e n t e d a r ik e d iy o rd u v e b u p i lo t l a r h e r z a m a n k in d e n d a h a y ü k s e k v a s ı f ta y e t i ş t ik l e r in i i s p a t e d iy o r la rd ı . İ s t i lâ y a u ğ r a m a im k â n la r ı h e r g ü n b i r a z d a h a a z a l ıy o rd u .

B u s ı r a la r d a d ik k a t l e r İ s p a n y a ’d a , A k d e n iz ’e ç e k ild i, s o n r a t e k r a r d o ğ u ü z e r in d e to p la n d ı . G i t t ik ç e d a h a a ç ık o la r a k a n la ş ı ld ı k i, R u s la r k e n d i i s t ik b a l le r i h a k k ın d a k i g ö r ü ş v e d ü ş ü n c e le r i s e b e b iy le , İ n g i l t e r e ’y i id a r e e d e n s ın ı f ı s e v m e d ik le r i k a d a r v e a n a z b u k a d a r A lm a n ’l a r ı d a s e v e m e z le rd i. B ö y lec e R u s y a h u d u t la r ın ı A lm a n y a ’y a k a r şı t a h k im e tm e v e T u n a v e K a r a d e n iz ’d e d u r u m u n u s a ğ l a m la ş t ı r m a iş in e y e n id e n b a ş la d ı , v e R o m a n y a 'n ın 1918 d e a lm ış o ld u ğ u B a s a r a b y a v e K u z e y B u k o v in a b ö lg e le r i n i k a t i b i r d ille g e r i i s te d i , R o m a n y a d a b u k o n u d a A lm a n y a ’y a b a ş v u r u p b i r n e t ic e e ld e e d e m e y in c e , R u s y a ’n ın i s te ğ in e b o y u n e ğ d i. B u n d a n s o n ra , R u s y a B a lt ık d e v le t le r in d e m e y d a n a g e le n g a r ip b i r to p lu m h a r e k e t in in m ü te a k ip k e n d is in e y a p ı l a n te k l i f i k a b u l e t t i v e b u d e v le t l e r in ü ç ü d e S o v y e t le r B ir liğ in e d a h i l o ld u la r .

A m e r ik a b u ü ç m e m le k e tin o r t a d a n k a lk m a s ın ı h o ş g ö rm e d i ve b u h â d is e d e g ö s te rd iğ i te p k i , F in la n d iy a ’n ın N e v a m a n s a b ın d a n u z a k la ş t ı r ı ld ığ ı z a m a n k i te p k is in d e n d a h a ş id d e tl i o ld u . A m e r ik a d ış iş le r i b a k a n ı C a r d e l l H u ll ş id d e tl i b i r l i s a n la i lh a k ı ta k b ih e tt i . R u s y a d ış iş le r i k o m is e r i M o lo to f d a K o m ü n is t id e o lo jis in e u y g u n m û ta t s e r t sö z le r le c e v a p v e rd i. B u c e v a p ta A m e r ik a ’n ın b a ş k a la r ın ın iş in e k a r ı ş m a m a s ı b i ld i r i l iy o r d u . B a r ış d â v a s iy le

h e r ik is i d e a y n ı d e r e c e d e i lg i l i b u l u n a n v e h iç b i r d e ğ e r i o lm a k s ız ın b u d â v a y ı h a l le d e m iy e c e k o la n b u ik i b ü y ü k d e v le t a r a s ın d a k i u ç u r u m g e n iş le d i . B u d e v le t le r in b i r b i r le r in d e n a y r ı y a ş a m a la r ı n a im k â n y o k tu , f a k a t o r t a d a a n la ş m a la r ın ı s a ğ la y a b i le c e k b i r m u h a y y i le k a b i l iy e t i d e m e v c u t d e ğ ild i.

1940 y a z ın d a B ü y ü k B r i ta n y a D e v le t le r K o n fe d e ra s y o n u n ih a y e t c id d î ş e k i ld e s a v a ş a c a k s u r e t t e k u v v e t le r in i b i r a r a y a to p la m a y a k o y u lm u ş tu , f a k a t h ü k ü m e t le r i h â lâ so n d e re c e k a r a r s ı z d ı v e p r o p a g a n d a f a a l iy e t le r i d e k u s u r lu id i. İ n g i l t e r e 'd e s a y ı l a r ı g i t t ik ç e a r t a n m ü lte c i le r v e y a b a n c ı l a r l a m e ş g u l o lm a k ü z e r e « S w in to n C o m m itte e » a d iy le e s r a r e n g iz v e y a n g iz l i b i r c e m iy e t k u r u ld u . B u c e m iy e t in b a ş ın d a 1924 te C u n l i f f e - L is te r a d ın ı a la n , 1929 d a d a L o rd S v v in to n ü n v a n iy le a s i l l ik p â y e s in e y ü k s e l t i le n L loyd- G r a e m e a d ın d a b i r i v a r d ı . İ n g i l t e r e ’n in A v r u p a ’y ı y e n id e n h ü r r i y e t e k a v u ş t u r m a s a v a ş ın d a y a r d ım la r ın ı g ö re b ile c e ğ i b i r ç o k in s a n ş id d e tl i t a k i b a ta u ğ r a y ıp z u lü m g ö rd ü . B u i n s a n la r a k a r ş ı İ n g i l i z m il le t in in a d ın ı le k e l iy e c e k d e r e c e d e ç i r k in v e ş u u r s u z c a h a ş in o la n m u a m e le le r r e v a g ö r ü l d ü . N a z i l iğ in v e F a ş iz m in c a n d ü ş m a n la r ı k o r k u n ç ş a r t l a r iç in d e e n te r n e e d i ld i le r , k a r ı l a r ı n d a n v e a i le le r in d e n a y ı r ı l d ı l a r , s ü r ü ld ü le r , b i r ç o ğ u d a i n t i h a r e tm e k z o r u n d a k a ld ı . T â K u ts a l İ t t i f a k D e v r i ’n d e n b e r i A v r u p a ’d a k i h e r i h t i l â i h a r e k e t in i d e s te k le m e k İ n g i l t e r e ’n in ş ia r ı o lm u ş tu . İn g i l te r e e s i r t i c a r e t in i d u r d u r m u ş tu . İn g i l iz ’le r k e n d i b a y r a k l a r ın ı n d a lg a la n d ığ ı h e r y e rd e in s a n la r ın h ü r o lm a s ı ile ö ğ ü n ü r le r d i . Ş im d i ise b u iş le re ş a ş ıp k a la n d ü n y a a c a b a İ n g i l iz ’l e r g e le n e k le r in i u n u t tu l a r m ı? d iy o rd u . B ü tü n "bu d e m o k r a s i l â f l a r ı b o ş b i r id d ia d a n m ı i b a r e t t i ?

B u t a k ib a t ın m e y d a n a g e t i r d iğ i k ö tü te s i r i a r t t ı r a n b i r ş e y d e h a r b in b a ş ı n d a n b e r i , İ n g i l t e r e ’n in h a r p g a y e le r in i a ç ık ç a b e y a n e tm e k te n d a im î s u r e t t e k a ç ın m ış o lm a s ıy d ı . D ü n y a n ın İ m p a r a to r l u ğ a d a h i l b u l u n a n v e y a b u - l u n m ıy a n b ü tü n d e v le t le r i İ n g i l t e r e ’d e n b u n u y a p m a s ın ı

rica etmişlerdi. Fakat uykudan uyanan İngiliz milletleri harp patladığı sırada içinde bulundukları Tory (M uhafazakârlar) lik zihniyetinden kendilerini alamıyorlardı...

B ö y lece İ n g i l t e r e ’d e b i r c e m iy e t m ü c a d e le s i g e l iş ip d u r u r k e n İ n g i l i z 'le r s a v a ş a d e v a m e d iy o r la r d ı . E y lü l v e A r a l ık a y la r ın d a L o n d r a ’y a y a p ı la n b ü y ü k v e a r a l ık s ız h a v a a k ın ı h a lk ın k a h r a m a n c a m u k a v e m e t k a b i l iy e t le r in i o r t a y a k o y a r k e n b i r t a r a f t a n d a İn g iliz h a v a k u v v e t le r in in g i t t ik ç e k u v v e t k a z a n m a s ı s o n u c u n u d o ğ u r d u . B a ş k a n F r a n k l in D e la n o R o o s e v e lt’in l id e r l iğ i a l t ın d a k i A m e r ik a ’n ın h is le r i g i tg id e h a r p iç in b ü y ü k g a y r e t l e r s a r f e d e n İ n g i l iz 'le r le b i r o lu y o rd u . Y ıl s o n a e r d ik t e n s o n r a , h a r b in y e n i b i r s a f h a sı b a ş la d ı . M u s s o l in i ’n i n o r d u la r ı M ıs ı r ’a v e S ü v e y ş K a n a l ın a d o ğ r u i le r l iy o r la r d ı . İ t a ly a n l id e r i z a f e r d e n o k a d a r e m in d i k i , 1939 d a A r n a v u t lu ğ u i lh a k e t t i k te n s o n r a , 1941 d e Y u n a n i s t a n ’a d a h ü c u m e tt i . B u s ı r a d a g e n e r a l W a - v e l l ’in ş a h s ın d a ç o k e h liy e t l i y e n i b i r İn g i l iz k o m u ta n ı t i p i z u h u r e t t i . B u g e n e r a l K u z e y A f r ik a ’d a , E r i t r e ’d e ve H a b e ş i s ta n 'd a İ t a l y a n ’l a r a o d e re c e s ü r ’a t l i v e ş id d e tl i d a r b e le r i n d i r d i k i, b u n a İ t a l y a n ’l a r k a d a r k e n d i v a ta n d a ş la r ı d a h a y r e t e t t i le r . F a ş iz m in s a f r a k e se s i , o n h a f ta d a p a t l a t ı lm ış t ı . S a y ıc a d a h a a z f a k a t a z im li v e d a h a iy i te ç h iz e d ilm iş o la n İn g i liz İ m p a r a to r lu k K u v v e t le r i K ız ıld e - n iz ’d e n T r a b lu s ’a k a d a r d a ğ ılm ış o la n İ t a ly a n o r d u la r ın ı b o z g u n a u ğ r a t ı p e s i r a ld ı , b i r t a r a f t a n d a İn g i l iz H a v a K u v v e t le r in d e n y a r d ım g ö r e n Y u n a n ’l ı l a r A r n a v u t lu k ’ta k i İ t a ly a n o r d u la r ım m a ğ lû p e d iy o r la rd ı . H iç ş ü p h e y o k k i, a y n ı d e re c e d e z e k î v e a z im li b i r l id e r m e v c u t o ls a y d ı, İn - g i l iz le r 1940 t a N a z i le r i d e N o rv e ç 'te p e r i ş a n e d e b i l ir le rd i . F a k a t b i le r e k v e y a b i lm iy e r e k y a p ı la n d a h i l i ih a n e t le r , iy i n iy e t l i i n s a n la r ın d ü n y a y ı k u r t a r m a k y o lu n d a s a r f e t t ik le r i g a y r e t le r i h â l â b o ş a ç ık a r m a y a d e v a m e d iy o r .

1941 D E N , K İT A B IN B A S IL M A T A R İH İN E K A D A R C E R E Y A N E D E N H Â D İSE L E R

B u r a y a k a d a r k i b a h is le r h a y a t ın t a r ih in i 1940 - 41 y ıl m a k a d a r g e t i rd i le r ; b u b a h is le r h â d is e le r in s ı r a la r ı b a k ım ın d a n p e k a z d ü z e l t i lm e y e m u h ta ç t ı r la r . B a z ı k ıs ım l a r d a s iy a s î ta z y ik a l t ı n d a b a z ı p a s a j l a r h a z fe d ilm iş t i , b u n l a r b u b a s ım d a k i t a b a g e n e a l ın d ı la r .

F a k a t b u k i t a p t a h e r n e k a d a r h â d is e le r in s ı r a s ı m u h a f a z a e d ilm iş b u lu n u y o r s a d a , b u s ı r a y a v e r i le n d e ğ e r le r d e so n d e r e c e b ü y ü k b i r d e ğ iş m e m e y d a n a g e lm iş t ir . Ş im d i o k u y u c u n u n h a f ız a s ın d a h â lâ c a n l ı l ık la r ın ı m u h a f a z a e d e n o la y la r ı k ı s a c a te k r a r l ıy a l ım :

1940 - 41 d e b ü tü n d e v le t le r h a z ı r l ık s ız b u lu n u y o r la r v e iş b ir l iğ i e d e b i le c e k le r i m il le t le r e k a r ş ı i t im a ts ız l ık b e s l iy o r la r d ı . İ n a n ı lm ıy a c a k d e re c e d e y a la n sö y liy e n H i t le r h ü c u m e tm e y e k a r a r v e r m iş b u lu n d u ğ u b ü t ü n m il le t le r le a n t l a ş m a l a r im z a lıy o r , a n l a ş m a la r a v a r ıy o r v e y a ln ız n a s ıl o ls a m a h k û m b u lu n a n Y a h u d i le r ’le b i r m u a m e le y e g ir r i ş m iy o rd u . O s ı r a la r d a A m e r ik a o n u n ih t i r a s l a r ı n ın m e n z ili d ı ş ın d a k a lm ış a b e n z e r . H i t le r 'in h e d e f i O r t a A v r u p a d ü n y a s ın ı f e th e tm e k ti . M o lo to v , B u lg a r i s t a n k ı r a l ı B o r r is v e k u k la Y u g o s la v h ü k ü m e t in d e n b i r te m s ilc i C h a m b e r - l a in ’in i z in d e n y ü r ü y e r e k , H i t le r le m ü z a k e r e y e g i t t i le r . B ü y ü k B r i ta n y a g i t t ik ç e ş id d e t le n e n b i r h ü c u m u n y ü k ü n e b î r m ü d d e t y a ln ız b a ş ın a t a h a m m ü l e t t i . F a k a t M o lo to v ’la. k o n u ş tu k ta n s o n r a H i t le r R u s y a ’d a n k u ş k u la n m a y a b a ş la d ı. R u s y a s a a t t e n s a a te k u v v e t le n iy o r d u v e e n y a k ın t e h l ik e y d i. İn g i l iz ’l e r m ü d a f a a d a k u v v e tl i o la b i l i r le rd i , f a k a t ş im d il ik h ü c u m a g e ç e c e k k a d a r h a z ı r l ık l ı d e ğ il le rd i . B ö y lec e 1941 y ılı H a z i r a n a y ın ın 22 s in d e H i t le r R u s y a ’y ı i s t i l â e tm e y e b a ş la d ı . R u s y a s a f d ış ı e d ile c e k , İn g i l te r e 'y e s ır a s o n r a g e le c e k ti . A m e r ik a ’d a u m u m î e f k â r d a a y r ı l ık v a r

d ı, f a k a t İ n g i l t e r e ’y e y a p ı la c a k b i r h ü c u m R o o s e v e lt’in e s k i a n a v a t a n l a s ık ı b i r i t t i f a k a g i r m e s in i tâ c i l e d e b i l ird i . İ n g i l t e r e ’y e a s k e r g ö n d e r m e k A lm a n ’l a r iç in b e lk i k o la y d ı, f a k a t M a s le y ’c i le r le b e n z e r le r in in y a r d ım ı d a h i o ls a o n la r ı t e k r a r g e r i ç e k m e k so n d e re c e g ü ç o lu r d u . A lm a n a h ta p o tu n u n k o l l a n h e r t a r a f ı s a rm ış , b u y ü z d e n k u v v e t le r i f a z la d a ğ ılm ış tı , ü s te lik İ n g i l te r e h a lk ı d a k o la y y u tu l u r b i r lo k m a o lm a d ığ ım g ö s te rm iş t i . A lm a n y a İ n g i l t e r e ’n in is t i lâ s ı i ş in e b i r m ily o n a s k e r ta h s is e d e b il ir , f a k a t İ n g i l iz ’l e r b u h ü c u m a k a r ş ı ik i y ü z e lli b in k iş i l ik b i r s a v u n m a k u v v e t i b i le a y ı r a m ıy a c a k d u r u m d a o lm a la r ın a r a ğ m e n n e t ic e d e İn g i l te r e , A lm a n h a r p e s i r le r i iç in b i r to p la m a k a m p ı h a l in i a la b i l i r d i , ve n i te k im N a z i ’l e r m a c e r a n ın s o n u n d a İn g i liz t o p r a k l a r ı n a b u s ı f a t l a a y a k b a s t ı l a r .

F a k a t . H i t le r r e j im i h e r n e k a d a r b a ş ım İn g iliz k a p a n m a .sok m a d ıy sa d a , k a r m a k a r ı ş ık , c a h i l f a k a t k a h r a m a n L o n d tu h a lk ın ın m a n e v iy a t ım b o z m a k ü z e r e ş id d e tl i b i r h ü c u m a g i r iş t i v e b ö y le c e İ n g i l te r e M e y d a n M u h a r e b e s i (T h e B a tt le o f B r i ta i ı ı ) d e n ile n s a v a ş b a ş la d ı . B u s a v a ş , İ n g i l iz ’le r in h a v a c ıl ık v a s ı f la r ın ın g i t t ik ç e iy i le ş t iğ in i g ö s te rd i . 1940 y ıiı E y lü l a v ın ın 18 in e k a d a r 1867 d ü ş m a n u ç a ğ ı d ü ş ü r ü ld ü : İn g i l iz ’l e r 621 u ç a k k a y b e d ip 600 ö lü v e r d i le r , p a r a ş ü t l e a t l a y ıp k u r tu la n h a v a c ı l a r t e k r a r s a v a ş a K ird ile r . F a k a t L o n d ra s iv il h a lk ın ın k a y b ı ç o k d a h a f a z la o ld u . 5 K a s ım ’a k a d a r 14.000 k iş i ö lm ü ş , 20.000 k iş i y a r a la n m ış t ı v e b u k a y ıp l a r ın d ö r t te b i r i L o n d r a ’y a a i t t i . G u - i ld h a ! h a s a r a u ğ r a d ı v e S i r C h r i s to p h e r V V ren 'in y a p t ığ ı k i l is e le rd e n se k iz i N a z i le r in u K u l tu r K am p f» h a r e k e t in d e y ık ıld ı . M il le t a d ın a k o n u ş a n C h u rc h il l , A m e r ik a ’y a : «Bize â le t le r i v e r in iz , işi b it i r e lim » d e d i, ç ü n k ü A m e r ik a h â lâ k e n a r d a d u r u p , İ n g i l t e r e ’y i ş id d e tle a lk ış l ıy o r , f a k a t y a rd ım iç in e lin i u z a tm a k n iy e t in d e g ö r ü n m ü y o r d u . E k im a y ın d a İ t a l y a n ’l a r İ n g i l t e r e ’n in t a h r ib in e i ş t i r a k e tm e le r i n e m ü s a a d e e d ilm e s in i r i c a e d e r e k s a v a ş a k a t ı ld ı l a r .

7 A r a l ık 1941 d e , N a z i l iğ in in s a n l ığ a y a p t ığ ı s u ik a s t - te n d a h a ş ü m u l lü b i r h â d is e p a t l a k v e r ip , İ n g i l iz ’l e r i de

A m e r ik a l ı l a r ı d a g a f i l a v la d ı . A s y a 'd a A v r u p a a le y h in d e y ı l l a r c a s ü r e k l i b i r p r o p a g a n d a y a p ı lm ış t ı v e b u p r o p a g a n d a J a p o n ’l a r ın c e v v a l, in c e v e m ü te c a v iz m u h a y y i le le r in in e s e r i id i v e b i lh a s s a D o ğ u n u n H in d i s t a n ’d a n F ilip i n ’le re k a d a r o la n k ıs m ın d a b u g e n iş b ö lg e n in ç e ş it l i l e h ç e le r iy le ç ık a n g a z e te le r iy le y a p ıl ıy o rd u . A y n ı p r o p a g a n d a Ç in 'd e d e y a p ıld ı . J a p o n y a h e r y e rd e y e n id e n h a y a t a d o ğ a n A s y a d ü n y a s ın ın ş a m p iy o n l id e r i s a y ı l ıy o rd u , e n in d e s o n u n d a b ü tü n d ü n y a y ı h ü k m ü a l tm a a lm a s ı m u k a d d e r d i. J a p o n ’l a r z a t e n H o n o lu lu v e K a l if o r n iy a y o lu i le d o ğ u d a n b a t ıy a u la ş m ış b u lu n u y o r la r d ı . K a l i f o r n iy a ’d a A m e r i- k a l ı la s m ış J a p o n h a lk ı v a rd ı , b u n la r ın a r a s ı n a s ız m ış b u lu n a n c a s u s l a r v e g iz l i a j a n l a r ı r k d a ş la r ın ı m ill î v a z i f e le r in i y a p m a y a d â v e t e d e c e k le rd i. J a p o n 'l a r d iğ e r A v r u p a lI la r ı n e k a d a r h o r g ö r ü y o r la r s a , A l m a n l a r ı d a o k a d a r k ü ç ü m s ü y o r la r d ı , H i t le r d e b u u f a k te f e k s a r ı in s a n l a r ı i lk in a y n ı d e re c e d e h o r g ö rm ü ş tü .

U z u n z a m a n d a n b e r i h a z ı r l a n a n t a s a r ı 7 E y lü l 1941 de , J a p o n d ip lo m a t la r ı ş ü p h e le r i g id e r m e k m a k s a d iy le , h â lâ W a ş h in g to n ’d a m ü z a k e r e le r d e b u lu n d u k la r ı s ı r a d a , t a tb ik e d ild i. J a p o n ’l a r a n s ız ın ü z e r in e ç u l l a n d ık la r ı z a m a n , A m e r i k a B ir le ş ik D e v le t le r in in P a s if ik f i lo s u P e a r I H a r b o r ’d a - k i ü s s ü n d e y a t ıy o r d u . İk i b ü y ü k z ırh l ı , ü ç m u h r ip v e b a ş k a ik i g e m i b a t t ı v e y a ta h r ib e d i ld i v e J a p o n B a ş k o m u ta n l ığ ı İ n g i l t e r e v e A m e r ik a i le h a r p h a l in d e b u lu n d u ğ u n u b i ld i r d i . İ n g i l t e r e ’y e a i t « P rin c e o f YVales» v e «R epu lse» z ı r h l ı la r ı d a h a v a d a n a t ı l a n to r p i l le r le b a t ı r ı ld ı .

1945 y ı l ın a k a d a r c e r e y a n e d e n b a ş l ıc a h â d is e l e r de a y r ıc a şö y le c e s ı r a la n a b i l i r :

1941 d e K u z e y A f r ik a ’d a h a r p le h te v e a le y h te s a f h a l a r a r z e t t i . İ n g i l iz ’l e r o y ıl L ib y a ’y a g i r m iş le r d i , b a h a r d a g e r i ç e k i ld i le r . K a s ım d a g e n e i le r le d i le r , 1942 b a h a r ı n d a y e n id e n g e r i ç e k ild ile r . B u lg a r i s t a n M ih v e r 'e k a t ı ld ı . A l

m a n l a r Y u n a n is ta n , Y u g o s la v y a v e G i r i t ’i i ş g a l e t t i le r . H a b e ş i s t a n k u r t a r ı l d ı . İn g i l iz ’le r le F r a n s ız ’l a r S u r iy e ’y i iş g a l e t t i le r . A lm a n ’l a r R u s y a ’y ı i s t i l â y a b a ş l a d ı l a r (22 H a z ir a n ) . A t la n t ik Ş a r t ı , İ r a n ’ın I n g i l te r e v e R u s y a t a r a f ın d a n işg a li . K ie v ’in A lm a n ’l a n n e lin e d ü şm e s i . M o s k o v a ’y a k a r ş ı A lm a n t a a r r u z u n u n d u r d u r u lm a s ı . J a p o n ’l a r ın A m e - r ıK a ’y a te c a v ü z ü . A m e r ik a ’n ın A lm a n y a ’y a h a r p i l â n e t m es i.

1942 d e J a p o n ’l a r S in g a p u r ’u a ld ı la r , P a s i f ik 'te v e B u r- m a ’d a f ü t u h a t a g i r iş t i le r . M id w a y a d a s ı m u h a r e b e s i . R o m - m e l ’in. L ib y a ’d a g i r iş t iğ i t a a r r u z A lm a n ’l a r ı M ıs ı r ’a g e t i r d i. M ıs ı r m e y d a n m u h a r e b e s i . E l A le m e y a . İn g iliz v e A m e r i k a l ı l a r ı n K u z e y A f r ik a 'y a ç ık m a la r ı . K u z e y A f r ik a t a m a m e n te m iz le n d iğ i h a ld e , T u n u s 1943 y ı l ın a k a d a r A lm a n la r ın e lin d e k a ld ı C e z a y ir ş e h r in d e A m ira l D a r i a n ’m ö ld ü rü lm e s i . A lm a n ’l a r S iv a s to p o l 'ü a ld ı la r . K a f k a s y a ’y a g i r d i le r , f a k a t S t a l i n g r a d ’d a d u r d u r u ld u la r .

1943 te C a -sa b la n c a k o n f e r a n s ı to p la n d ı . « K a y ıts ız ş a r t s ız te s lim o lm a» d a ı s r a r e d ild i. İn g i liz v e A m e r ik a l ı l a r T u n u s ’u iş g a l e t t i le r . S ic i ly a ’n ın i s t i l â e d ilm e s i, A m e r ik a ’- h l a r m P a s i f ik ’te i le r le m e le r i . R u s ’la r , H a rk o v , S n o le n s k v e K ie v ’i g e r i a l ıy o r la r . T a h r a n k o n fe ra n s ı .

1944 te m ü t te f ik le r F r a n s a ’y a a s k e r ç ık a r d ı l a r . F r a n s a v e B e lç ik a k u r ta r ı ld ı . Y u n a n is ta n k u r t a r ı l d ı . R u s ’l a r R o m a n y a v e B u lg a r i s t a n 'd a n g e ç e re k M a c a r is ta n , Y u g o s la v y a v e Ç e k o s lo v a k y a ’y a g ird i le r . R o o sev e lt, d ö r d ü n c ü d e f a o la r a k C u m h u r b a ş k a n ı o ld u . A m e r ik a l ı l a r F i l ip in 'le r e ç ık t ı la r .

1945 te A lm a n y a k a y ı t s ız ş a r t s ız te s lim o ld u . R o o se v e lt ö ld ü .

KRONOLOJİ CETVELİ

İ s a 'd a n ö n c e 1000 y ılı d o la y la r ın d a A r i k a v im le r İs- p a n y a 'd a , İ t a ly a ’d a v e B a lk a n la r ’d a y e r le ş m e k te y d ile r ; d a h a ö n c e H in d is ta n ’ın k u z e y in d e y e r le ş m iş b u lu n u y o r la r d ı . K n o sso s y o k e d ilm iş ti , M ıs ı r ’ın ş a n l ı ç a ğ ı , III . T h o tm e s ’in , III. A m e n o p h is ’in , II. R a m s e s ’in ç a ğ la r ı ü ç -d ö r t y ü z y ıl g e r id e k a lm ış t ı . N il v a d is in d e . X X I. s ü lâ le n in z a y ı f h ü k ü m d a r la r ı h ü k ü m s ü rm e k te y d i le r . İ s r a i l i lk k ı r a l l a r ın ın y ö n e t im in d e b ir le ş m iş t i . S a ü l , D a v u d , v e b e lk i d e S ü le y m a n , o s ı r a la r d a h ü k ü m s ü r m ü ş o la b i l i r le r . B ü y ü k K o n s ta n t in b u g ü n b ız le r iç in n e k a d a r u z a k ta k a lm ış b u lu n u y o r s a , S ü m e r - A k a d İ m p a r a to r lu ğ u n d a k i I. S a r g o n d a B a b il t a r i h in d e o k a d a r e s k i - b i r h â t ı r a , h a l in d e id i. H a m m u r a b i ö le li b in y ı l o lm u ş tu . A s u r lu l a r - k e n d i le r i k a d a r s a v a ş k a n ol- m ıy a n B a b il l i le r i h ü k ü m le r i a l t ı n a a lm ış b u lu n u y o r la r d ı . İ s a ’d a n ö n c e 1100 y ı l ın d a I. T ig la th P i le s e r B a b il 'i a lm ış t ı. F a k a t f e t i h l e r s ü r e k l i o la r a k y a p ılm ıy o rd u ; A s u r ile B a b il h a lâ a y r ı a y r ı im p a r a to r lu k tu . Ç in 'd e y e n i Ç e n s ü lâ le s i g e liş m iş v e p a r la m a , h a l in d e y d i . S to n e h e n g e ’in İn g i l t e r e ’d e b i r k a ç y ü z y ıl l ık b i r g e ç m iş i v a rd ı.

B u n d a n s o n r a k i ik i y ü z y ıld a , M ıs ı r X X II. s ü lâ le n in y ö n e t im in d e b i r y e n id e n d o ğ u ş a s a h n e o ld u . S ü le y m a n ’ın k ı s a ö m ü r lü V ü çü k İ b r a n î K v ra llığ ı p a r ç a la n d ı . Y u n a n l ı l a r B a lk a n la r a , g ü n e y İ t a l y a y a . v e A n a d o lu y a y a y ı ld ı la r . E t- r ü s k l e r o r t a İ t a ly a 'd a h â k im d u r u m d a b u lu n d u la r . K e s in t a r ih l i l is te m iz K a r t a c a ’n m k u r u lu ş u t a r ih iy le b a ş la r .

İSA’DAN ÖNCE.

800 K a r l a c a ’n m k u r u lu ş u .790 M ıs ı r ’ın H a b e ş le r t a r a f ın d a n fe th i .

776 İlk Olimpiyad.753 R o m a ’n m k u r u lu ş u .745 III. Tlglath Pileser’in Babil’i alıp yeni Asur İm para

torluğunu kuruşu.722 II. Sargon’un A surlulara demir silâhlar verişi.721 İ s r a i l l i le r i s ü r ü ş ü .680 E s a r h a d d o n 'u n M ıs ı r ’d a T h e b e s ’i a lış ı v e X X V . Ha.-

b e ş h a n e d a n ın ı d e v ir iş i .664 P s a m m e t ik u s ’u n M ıs ı r ’a h ü r r iy e t in i v e r iş i v e (610,a

k a d a r s ü re c e k ) XXVI. h a n e d a n ı k u r u ş u .608 M ıs ı r ’lı N e k h o ’n u n , J u d a k ı r a l ı J o s ia h ’ı M e g id d o s a

v a ş ın d a y e n iş i.606 K a id e l i le r v e M e d y a l ı la r t a r a f ın d a n N in iv e ’n in a l ın ı

şı. K a id e İ m p a r a to r lu ğ u n u n k u r u lu ş u .604 N e k h o ’n u n F ı r a t ’a k a d a r u z a n ış ı v e II. N e b u h a d n e z -

z a r t a r a f ın d a n d e v r il iş i . ( N e b u h a d n e z z a r e s i r Y a h u - d i le r i B a b il ’e g e t i r i r .)

550 Iran'lı Kyrus’un Medya'lı Siyaksares’in yerine geçr mesi. Kyrus’un Kresus’u yenişi.

550 B u d a , K o n fü ç y u s v e L a o -T sa ’n m y a ş a d ığ ı ç ağ .539 K y s u s 'u n B a b il ’i a l ıp İ r a n İ m p a r a to r lu ğ u n u k u r u ş u .521 H is ta s p e s ’in o ğ lu B ir in c i D a r iu s ’u n H e l le s p o n to s 'd a n

H in d i s ta n ’a k a d a r o la n s a h a d a h ü k ü m s ü r ü ş ü .

490 M a r a to n s a v a ş ı .480 T h e r m o p y la e v e S a la m is s a v a ş la r ı .479 Platea ile Mykale savaşları sonunda İran’lılann ke

sin olarak püskürtülmesi.474 E tr ü s k d o n a n m a s ın ın S ic ily a lI G r e k le r t a r a f ın d a n

y o k ed iliş i.431 P e le p o n e s o s s a v a ş ın ın b a ş la y ış ı (404 e k a d a r s ü r e r ) .401 O n -B in le r in g e r i ç e k iliş i.359 P h y l ip p o s ’u n M a k e d o n y a k ı r a l ı o lu şu .338 Khaeronia savaşı.336 M a k e d o n y a o r d u la r ın ın A s y a ’y a g e ç iş i . P h y l ip p o s 'u n

k a tle d il iş i .

334333331330323321

281280279278

275264

260256246220214210202146133102100

89737166

G r a n ik u s s a v a ş ı .I s s u s s a v a ş ı .A r b e la s a v a ş ı .III . D a r iu s ’u n ( D a ra ) ö ld ü rü lü ş ü .B ü y ü k İ s k e n d e r ’in ö lü m ü .Ç a n d r a g u p ta ’n m P e n c a p ’a h ü k m e d iş i . R o m a l ı la r ın S a m n i t ’l e r t a r a f ın d a n ta m a m iy le y e n iliş i .F y r r h u s ’u n İ t a l y a ’y ı işg a li .H e r a k le a s a v a ş ı .A u s c u lu m sa v a ş ı .G o l’le r in K ü ç ü k A s y a ’y a a k ın ı , G a la ty a ’y a y e r le ş m e le r i .P y r r h u s ’u n İ t a ly a ’d a n a y r ıl ış ı .B ir in c i H a r t a c a s a v a ş ı . B e h a r ’d a A s o k a ’n m h â k im iy e t in in b a ş la y ış ı . (227 y e k a d a r ) .M y la e s a v a ş ı .E k n o m u s s a v a ş ı .S h i H w a n g - t i ’n in T s ’in k ı r a l ı o lu şu .S h i H w a n g - t i ’n in Ç in i m p a r a t o r u o lu şu .Ç in S e d d i’n in y a p ı lm a y a b a ş la m a s ı .S h i H w a n g - t i ’n in ö lü m ü .Z a m a sa v a ş ı .K a r t a c a ’n m y ık ılış ı .A t t a lu s ’u n P e r g a m u m ’u R o m a ’y a te rk e d iş i .M a r iu s ’u n C e r m e n le r i p ü s k ü r tü ş ü .M a r iu s 'u n z a fe r i .B ü tü n İ t a ly a n la r ın R o m a v a ta n d a ş ı o lm a s ı. S p a r t a c u s 'u n k o m u ta n l ığ ın d a e s i r le r in a y a k la n ış ı . S p a r t a c u s ’u n b o z g u n a u ğ r a m a s ı v e ö lü m ü . P o m p e iu s ’u n R o m a o r d u la r ın ı H a z e r ve F ı r a t ’a g ö tü r ü ş ü . A la n ’l a r l a k a r ş ı la ş m a s ı .J u l iu s C a e s a r ’ın (S e z a r ) P h a r s a lo s ’t a P o m p e iu s ’u y e n m e s i.J u l iu s C a e s a r 'ın k a tle d il iş i .A u g u s tu s C a e s a r ’m h ü k ü m d a r l ığ ı (İ.S . 14 e k a d a r ) . N a s ı r a ’lı İ s a ’n ın g e r ç e k d o ğ u m y ılı.

İS A ’D A N S O N R A :

14 A u g u s tu s ’u n ö lü m ü . T ib e r r iu s ’u n im p a r a t o r o lu şu .30 N a s ı r a ’lı İ s a ’n ın ç a r m ıh a g e r il iş i .41 C a l ig u la ’n ın ö lü m ü n d e n s o n r a C la u d iu s ’u n i m p a r a

to r lu ğ a g e ti r i l i ş i .63 N e r o n ’u n i n t i h a r e d iş i (G a lb a , O th o n , V i te l l iu s ’u n

s ı r a s ıy la i m p a r a t o r o lu ş la r ı ) .69 V e s p a s ia n u s .

102 P a n Ç a u ’n u n H a z e r D e n iz in e v a r ış ı .117 H a d r i a n u s ’u n T r a j a n u s ’u n y e r in e g e ç m e s i. R o m a

i m p a r a to r lu ğ u n u n e n g e n iş h a l in i a ld ığ ı t a r ih .138 H in d o - İ s k i t ’le r in H in d i s t a n ’d a Y u n a n h â k im iy e t in in

so n k a l ın t ı l a r ın ı d a y o k e tm e le r i .161 A n to n iu s P iu s ’u n y e r in i M a r c u s A u r e l iu s ’u n a lm a s ı .164 M a r c u s A u r e l iu s ’u n ö lü m ü n e k a d a r (180) s ü re c e k ,

a y n ı z a m a n d a A s y a 'y ı d a k a s ıp k a v u r a c a k B ü y ü k V e b a 'n ın b a ş la y ış ı .

220 H a n h a n e d a n ın ın so n u . Ç in ’d e d ö r t y ü z y ıl s ü r e c e k iç s a v a ş ın b a ş la n g ıc ı .

227 İ lk S a s a n ş a h ı B ir in c i A r d a ş i r ’in A r s a c id h a n e d a n ı n a so n v e rm e s i .

242 M a n i’n in v a ız a b a ş la m a s ı .247 G o t k a b i le le r in in T u n a ’y ı g e ç iş i .251 G o t’l a r ı n b ü y ü k z a fe r i . İ m p a r a to r D e c iu s ’u n ö ld ü r ü

lü şü .260 İk in c i S a s a n ş a h ı B ir in c i Ş a h p u r ’u n A n ta k y a ’y ı a l ı

ş ı. İ m p a r a to r V a le r i a n u s ’u e s i r e d iş i, K ü ç ü k A s y a ’d a P a lm y r a ’lı O d e n a th u s t a r a f ın d a n d u r d u r u lu ş u .

277 M a n i ’n in İ r a n ’d a ç a r m ıh a g e r il iş i .284 D io c le t ia n u s ’u n im p a r a t o r o lu şu .303 D io c le t ia n u s ’u n h r i s t iy a n la r ı e z m e s i.311 G a le r iu s ’u n h ı r i s t i y a n la r ı e z m e s i.312 B ü y ü k K o n s ta n t in ’in i m p a r a t o r o lu şu .323 K o n s ta n t in ’in N ic e K o n s il in e b a ş k a n l ık e tm e s i .337 K o n s ta n t in ’in ö lü m d ö ş e ğ in d e v a f t iz ed iliş i.

361-3 J u l i e n 'in h ı r i s t i y a n h k y e r in e m it r a iz m i g e t i r m iy e ç a lış m a s ı.

392 B ü y ü k T h e o d o s iu s ’u n B a tı v e D o ğ u im p a r a to r u o lu şu .

395 T h e o d o s iu s ’u n ö lü m ü . H o n o r iu s i le A r c a d iu s ’u n im p a r a t o r lu ğ u p a y la ş m a la r ı .

4X0 A la r ik ’in k o m u ta s ın d a V is ig o t’l a r ın R o m a ’y ı a lış ı.425 V a n d a l l a r ın G ü n e y İ s p a n y a ’y a , H u n la r m P a n n o n ia ’-

y a , G o t l a n n D a lm a ç y a ’y a , V iz ig o t la r la S u e v i’le r in P o r te k iz ’e v e K u z e y İ s p a n y a ’y a y e r le ş m e le r i . İn g i- l iz le r in B r i ta n y a 'y ı işg a li .

439 V a n d a l l a r ın K a r t a c a ’yı a lış ı.451 A t t i l â ’n ın G a u le ü lk e s in i a lış ı v e F r a n k la r , A la m a n -

la r , R o m a l ı la r t a r a f ın d a n T ro y e s ’d a y e n ilm e s i.453 A t t i l â ’m n ö lü m ü455 V a n d a l l a r ın R o m a ’y a s a h ib o lu ş u .476 Ç e ş itl i C e rm e n k a b i l e le r in in k ı r a l ı O d o a c r e ’m İ s ta n

b u l ’a B a tı i m p a r a t o r u b u lu n m a d ığ ın ı h a b e r v e r iş i. B a tı R o m a i m p a r a to r lu ğ u n u n so n u .

439 O s tro g o t T h e o d o r ik ’in İ t a ly a ’y ı f e th e d ip , İ ta ly a k ı r a l ı o lm a s ı. İ t a ly a ’d a G o t k ı r a l l a r ı ( G o t la n n g a s p e d ilm iş t o p r a k l a r d a g a r n iz o n la r k u r m a la r ı ) .

527 J u s t i n i a n u s ’u n im p a r a t o r o lu şu .529 J u s t i n i a n u s ’u n A t in a o k u l la r ın ı k a p a tm a s ı . J u s t i n i a

n u s ’u n g e n e r a l i B e li s a r iu s ’u n N a p o l i ’y i a lm a s ı .531 K e y h u s r e v ’in h ü k m e tm iy e b a ş la m a s ı .543 B ü y ü k İ s ta n b u l v e b a s ı.553 J u s t i n i a n u s ’u n G o t la r ı İ t a l y a ’d a n k o v m a s ı.565 J u s t i n i a n u s ’u n ö lü m ü . L o m b a r d la r ın R a v e n n a ile

R o m a y ı B iz a n s ’a b ı r a k a r a k , k u z e y İ t a ly a ’n ın b ü y ü k k ıs m ın ı f e th e tm e le r i .

570 H z . M u h a m m e d ’in d o ğ u şu .579 I. K e y h u s r e v ’in ö lü m ü . (L o m b a r d la r ın İ t a ly a ’y a h â

k im o lu şu .) .590 R o m a ’d a v e b a . II . K e y h u s r e v ’in h ü k ü m d a r l ığ a b a ş l a

m a s ı.

610 H e r a c l iu s ’u n h ü k ü m d a r l ığ ı .619 M ıs ı r ’ın , K u d ü s 'ü n , Ş a m ’ın h â k im i II. K e y h u s r e v ’in

H e le s p o n to s ’d a o r d u l a r b u lu n d u r m a s ı . Ç in ’de, T a n g h a n e d a n ın ın b a ş la y ış ı .

622 H ic re t .627 H e r a c l iu s ’u n N in iv e ’d e İ r a n ’l ı l a r a k a r ş ı b ü y ü k z a f e

r i . T a i - t s u n g ’u n S in im p a r a to r u o lm a s ı.628 II. K â v u s ’u n b a b a s ı K e y h u s r e v ’i ö ld ü r ü p y e r in e

g e ç m e s i. H z . M u h a m m e d ’in d ü n y a k ı r a l l a r ın a e lç il e r y o lla m a s ı.

629 H z . M uhammed’in M ekke’ye dönüşü.632 H z . M u h a m m e d in ö lü m ü . E b u b e k i r ’in h a l i f e o lm a s ı.634 Y a r m u k s a v a ş ı . M ü s lü m a n la r ın S u r iy e ’y i a lış ı.

Ö m e r ’in ik in c i h a l i f e o lm a s ı.635 T a i - t s u n g ’u n N e s tu r i m is y o n e r le r in i k a b u l e d iş i.637 K a d is iy y e s a v a ş ı .638 H a l if e Ö m e r ’in K u d ü s ’ü z a p te tm e s i .642 H e r a c l iu s ’u n ö lü m ü .643 O s m a n , ü ç ü n c ü h a life .655 M ü s lü m a n la r ın B iz a n s d o n a n m a s ın ı y e n iş i.668 H a life M u a v iy e 'n in d e n iz d e n İ s t a n b u l ’a s a ld ır ış ı .687 H e r s th a l ’li P e p in ’in A u s tü r ia ile N ö s t r a s ia ’y ı b i r le ş

t i rm e s i .711 A f r ik a ’d a n g e le n b i r M ü s lü m a n o r d u s u n u n İ s p a n y a

y ı işg a li .715 H a l if e B ir in c i V e l id ’in to p r a k la r ın ın , P i r e n e ’le rd e n

Ç in 'e k a d a r g e n iş le m e s i.

717 - 18 V e l id 'in o ğ lu v e h a le f i S ü le y m a n ’ın İ s t a n b u l ’u a lm ıy a ç a l ış m a s ı.

732 C h a r le s - M a r te l ’in P o i te r s y a k ın l a r ın d a M ü s lü m a n la r ı y e n m e s i .

751 P e p in ’in F r a n s a k ı r a l ı o lm a s ı.768 P 6 p in ’in ö lü m ü .771 Carolus M agnus tek kıral.774 C a r o lu s M a g n u s ’p u L o m b a rd iy a 'y ı fe th i .

786 H a ru n -e l-R e ş id B a ğ d a t ’t a (816 y a k a d a r ) A b b a s î h a life s i.

800 III. L eo ’n u n C a r o lu s M a g n u s ’a B a tı i m p a r a t o r u t a c ı n ı g iy d irm e s i .

802 C a ro lu s M a g n u s ’u n s a r a y ın d a e sk i în g il iz m ü lte c is i E g b e r t ’in W e s se x k ı r a l ı o lm a s ı.

810 B u lg a r is ta n lI K r u m ’u n N ic e p h o r u s ’u y e n m e s i v e ö ld ü rm e s i .

814 C a ro lu s M a g n u s ’u n ö lü m ü .828 E g b e r t ’in i lk İ n g i l te r e k ı r a l ı o lm a s ı.843 L o u is le D e b o n n a i r e ’in ö lü m ü , C a r o lin g im p a r a to r lu

ğ u n u n d a ğ ılm a s ı 962 'ye k a d a r K u ts a l R o m a İ m p a r a to r l u ğ u n u n d ü z e n l i b i r b a ş b u ğ u o lm ıy a c a k tı r .

850 R u r ik ’in N o v g o ro d v e K ie v d e r e b e y i o lu şu .852 B o ris , i lk h ı r i s t iy a n B u lg a r k ı r a l ı (884 e k a d a r ) .865 R u s d o n a n m a s ın ın İ s t a n b u l ’u te h d id e d iş i .904 R u s d o n a n m a s ın ın İ s t a n b u l 'u te rk e d iş i .912 R o llo n ’u n N o r m a n d iy a ’y a y e r le şm e s i.919 K u ş ç u H e n r i ’n in A lm a n y a k ı r a l ı se ç ilm e s i.936 I. O th o 'n u n b a b a s ı K u ş ç u H e n r i ’d e n s o n r a A lm a n y a

k ı r a l ı o lu şu .941 R u s d o n a n m a s ın ın İ s t a n b u l ’u g e n e te h d id e tm e s i .962 A lm a n y a k ı r a l ı I. O tto ’n u n XII. J o h a n n e s t a r a f ın

d a n im p a r a t o r i lâ n e d ilm e s i.987 H u g u e s C a p e t ’n in F r a n s a k ı r a l ı o lm a s ı. C a r o l in g h a

n e d a n ın ın so n u .1013 C a n u t ’u n İ n g i l te r e , D a n im a r k a v e N o rv e ç k ı r a l ı o l

m a s ı.1043 R u s d o n a n m a s ın ın İ s t a n b u l ’u te h d id i .1066 N o r m a n d iy a d ü k ü W il l ia m ’m İ n g i l t e r e ’y i f e th i .1071 S e lç u k T ü r k le r i s a y e s in d e İ s lâ m iy e t in u y a n ış ı . M a

l a z g i r t s a v a ş ı .1073 H i ld e b r a n d 'ın VII. G r e g o r iu s a d ıy la p a p a o lm a s ı

(1085 e k a d a r ) .1084 Normandiyalı Robert Guiscard’ın Roma’yı ele geçir

1087 — 99 II. U r b a n u s ’u n p a p a l ığ ı .1095 II. U r b a n u s ’u n C le r m o n t K o n s il in d e b i r in c i H a ç lı

s e f e r in e ö n a y a k o lu şu .1096 H a lk H a ç lı s e f e r i k a t l ia m ı .1099 G o d e f ro y d e B o u illo n ’u n K u d ü s ’ü a lış ı .1147 İk in c i H a ç lı se fe r i .1169 S e l â h a t t i n M ıs ı r k ı r a l ı .1176 F r e d e r ic B a r b e r o u s s e 'u n V e n e d ik ’te p a p a III . A lex -

a n d r ’m h â k im iy e t in i ta n ım a s ı .1187 S e l â h a t t i n ’in K u d ü s ’ü a lm a s ı .1189 Ü ç ü n c ü H a ç lı s e fe r i .1198 III. İ n n o c e n t is ’in p a p a l ığ ı (1216 y a k a d a r ) .1202 H a ç l ı l a r ın ( d ö r d ü n c ü s e fe r ) D o ğ u im p a r a to r lu ğ u n a

s a ld ır ış ı .1204 İ s t a n b u l ’u n L â t in le r t a r a f ın d a n z a p tı .1214 C e n g iz H a n ’ın P e k in ’i a lm a s ı .1226 A z iz F ra n ç o is d 'A s s is e ’in ö lü m ü .1227 C e n g iz H a n ’ın ö lü m ü . Y e r in e O g d a y H a n ’ın g e ç m e

si.1228 II. F r i e d r ic h ’in a l t ın c ı H a ç lı s e fe r in e k a t ı l ıp K u d ü s ’ü

i ş g a l e tm e s i .1240 M o ğ o l la r ın K ie v ’i y a k ıp y ık m a la r ı . R u s y a ’y ı h a r a c a

b a ğ la m a la r ı .1241 M o ğ o l la r ın S i le z y a ’d a z a fe r i .1250 H o h e n s ta u f f e n ’l e r in s o n u n c u s u II. F r i e d r ic h ’in ö lü

m ü . A lm a n y a 'd a 1273 e k a d a r s a l t a n a t f a s ı la s ı .1251 M e n g ü H a n 'ın B ü y ü k H a n o lu şu . K u b i lâ y H a n ’ın

Ç in v a l is i o lu şu .1258 H u lâ g û H a n 'ın B a ğ d a t ’ı a l ıp y ık m a s ı .1260 K u b i lâ y H a n ’ın B ü y ü k H a n o lm a s ı.1261 G r e k le r in İ s t a n b u l ’u L â t in le r d e n t e k r a r a lm a la r ı .1273 R u d o lp v o n H a b s b o u r g 'u n i m p a r a t o r s e ç ilm e s i. İ s

v iç r e l i le r in ö lü m s ü z b i r b i r l i k k u r m a la r ı .1280 K u b i lâ y H a n ’ın Ç in 'd e Y u a n h a n e d a n ın ı k u r m a s ı .1292 K u b i lâ y H a n ’ın ö lü m ü .1293 D e n e y s e l b i l im in p i r i R o g e r B a c o n ’u n ö lü m ü .

1348 Büyük v e b a , K a r a Ölüm.1360 Ç in ’d e M o ğ o l h a n e d a n ın ın d ü ş m e s i , y e r in i (1644 e

k a d a r ) M in g h a n e d a n ın ın a lm a s ı .1377 P a p a X I. G r e g o r iu s ’u n R o m a ’y a g ir iş i .1378 B ü y ü k m e z h e p a y r ıl ığ ı . R o m a ’d a V I. U r b a n u s , A v ig -

n o n ’d a V II. C le m e n tis .1398 H u s s ’u n P r a g ’d a W ic le f d o k t r in in i v a z e tm e s i .1414-18 C o n s ta n c e K o n s ili. H u s s ’u n d i r i d i r i y a k ılm a s ı

(1415).1417 B ü y ü k p ıe z h e p a y r ı l ığ ın ın so n u .1453 II. M e h m e t k u m a n d a s ın d a O s m a n l ı T ü r k le r in in İs

t a n b u l ’u a lış ı.1481 F a t ih S u l t a n M e h m e d 'in İ t a ly a ’yı f e th e h a z ı r la n d ığ ı

s ı r a d a ö lü m ü .1486 D ia z ’ın Ü m it B u r n u n u g e ç m e s i.1492 C r is to b a l C o lo n (K r is to f K o lo m b ) u n A t la n t ik ’i g e

ç e r e k A m e r ik a ’y a ç ık m a s ı.1493 I. M a x im i l ia n u s ’u n im p a r a t o r o lm a s ı .1493 V a sc o d e G a m a ’n ın Ü m it B u r n u n u g e ç ip H in d i s ta n ’a

v a rm a s ı .1499 İ s v iç r e ’n in G e r m e n i m p a r a to r lu ğ u n d a n a y r ı lm a s ı .1500 V . K a r l ’m d o ğ u şu .1509 V III. H e n r y Ingiltere kıralı.1513 X. L eo p a p a .1515 I. F r a n ç o is F r a n s a k ır a l ı .1520 M a c a r i s t a n ’d a n B a ğ d a t ’a k a d a r u z a n a n t o p r a k l a r

ü z e r in d e (1566 y a k a d a r ) h ü k ü m s ü r e c e k o la n S u lt a n S ü le y m a n ’ın t a h t a ç ık ış ı. V . K a r l ’ın im p a r a t o r o lu şu .

1525 B a b ü r ’ü n P a n ip a t s a v a ş ın ı k a z a n ıp D e lh i’y i a lm a s ı , M o ğ o l im p a r a to r lu ğ u n u k u r m a s ı .

1527 A lm a n o r d u la r ın ın R o m a ’y ı a l ıp y a ğ m a e tm e le r i .1529 S u l ta n S ü le y m a n ’ın V iy a n a ’y ı k u ş a tm a s ı .1530 P a p a t a r a f ın d a n V . K a r l ’a (C h a r le s -Q u in t) ta ç g iy

d ir i lm e s i. P a p a l ık la V III H e n r y a r a s ın d a k i k a v g a n ın b a ş la m a s ı .

1539 İsa Tarikatının kuruluşu.1546 M a r t in L u th e r ’n ö lü m ü .1547 Korkunç İvan’ın Rus Çarı ünvanını alması.1556 V. K a r l ’ın i m p a r a to r lu k ta n e lç e k m e s i . A k b a r ’ın M o

ğ o l h a k a n ı o lm a s ı. I g n a t iu s d a L o y o la ’n m ö lü m ü .1558 V . K a r l ’ın ö lü m ü .1566 S u l t a n S ü le y m a n ’ın ö lü m ü .1603 I. J a m e s , İ n g i l te r e v e İ sk o ç y a k ır a l ı .1620 M a y f lo w e r s e f e r in d e N e w P ly m o u th ’u n k u r u lu ş u .

İlk z e n c i e s i r le r in J a m e s to w n ’a ç ık ış ı.

1625 I. C h a r le s İ n g i l te r e k ı r a l ı .1626 S i r F r a n c is B a c o n ’ın ö lü m ü .1643 X IV . L o u is ’n in t a h t a ç ık ış ı.1644 M ançuların Ming hanedanını tahttan indirişi.1848 İs v iç re ile H o l la n d a ’n ın b a ğ ım s ız l ığ ın ı t a n ıy a n , P r u s

y a 'y a b ü y ü k b i r k u d r e t s a ğ l ıy a n V e s tf a ly a a n d la ş - m a s ı.

1649 İ n g i l te r e k ı r a l ı I. C h a r le s ’ın k a t l i .1658 Evrengzib, Moğol hakanı. Cromwell’in ölümü.1660 II. C h a r le s İ n g i l t e r e k ı r a l ı .1674 N ie w A m s te r d a m ’m a n la ş m a y la İn g i l iz le re b ı r a k ı l

m a s ı v e N e w Y o rk o lm a s ı.

1683 Türklerin ikinci Viyana kuşatması.1689 B ü y ü k P e tro R u s y a ç a r ı (1725 e k a d a r )1701 I. F r ie d r ic h P r u s y a k ır a l ı .1707 E v r e n g z ib ’in ö lü m ü . B ü y ü k M o ğ o l im p a r a to r lu ğ u n u n

d a ğ ılm a s ı.

1713 Prusyalı Büyük Friedrich'in doğumu.1715 X V . L o u is F r a n s a k ı r a l ı .1755 63 B ü y ü k B r i ta n y a ile F r a n s a ’n ın H in d i s ta n ’d a v e

A m e r ik a ’d a s a v a ş m a la r ı . F r a n s a ’n ın , P r u s y a v e B ü y ü k B r i ta n y a ’y a k a r ş ı A v u s tu r y a v e R u s y a ile b i r le şm e s i; Y e d i Y ıl s a v a ş ı .

1759 İngiliz generali Wolfe’un Quebec’i alması.1760 111. G e o rg e B ü y ü k B r i ta n y a İ m p a r a to r u .

1763 P a r i s b a n ş i ; K a n a d a ’n ın B ü y ü k B r i ta n y a ’y a b ı r a k ı - lış ı. H in d i s t a n ’d a İn g i l iz Z a fe r i .

1769 N a p o le o n B o n o p a r te ’m d o ğ u şu .1774 X V I. L o u is ’n in t a h t a ç ık ış ı.1776 A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i ’n in b a ğ ım s ız l ık b i ld i r is i .1783 B ü y ü k B r i ta n y a i le y e n i A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i

a r a s ı n d a b a r ı ş a n d la ş m a s ı .1787 P h i la d e lp h ia k u r u c u m e c l is in in B ir le ş ik D e v le t le r

f e d a r a l h ü k ü m e t in in t e m e l le r in i a tm a s ı . F r a n s a ’n ın if lâ s ı .

1788 N e w Y o rk ’t a B ir le ş ik D e v le t le r ’in i lk f e d e r a l k o n g re s i . F r a n s a ’d a « E ta ts -G e n e ra u x » n u n to p la n m a s ı .

1789 B a s t i l le ’in z a p tı .1791 V a r e n n e s ’e k a ç ış .1792 F r a n s a ’n ın A v u s tu r y a ’y a s a v a ş a ç m a s ı . P r u s y a ’n ın

F r a n s a ’y a s a v a ş a ç m a s ı . V a lm y sa v a ş ı . C u m h u r iy e t in i lâ n ı .

1793 X V I. L o u is ’n in id a m ı.1794 R o b e s p ie r r e ’in id a m ı v e J a c o b in ’l e r c u m h u r iy e t in in

so n u .1795 D ire c to ir e id a re s i . B o n a p a r te ’ın b i r a y a k la n m a y ı b a s

t ı r ı p b a ş k o m u ta n o la r a k İ t a ly a ’y a g i tm e s i .1798 B o n a p a r te M ıs ı r ’d a . E h r a m la r s a v a ş ı .1799 B o n a p a r te ’ın d ö n ü ş ü . S ın ır s ız y e tk i le r le b i r in c i k o n

s ü l o lm a s ı.1804 B o n a p a r te ’m im p a r a t o r o lm a s ı . II. F r a n z ’ın A v u s

t u r y a im p a r a to r u ü n v a n m ı a lm a s ı (1805) v e 1806 d a K u ts a l R o m a İ m p a r a to r u u n v a n ın d a n v a z g e ç m e s i , b ö y le c e K u ts a l R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n s o n a e r m e si.

1806 PrusyalIların Ien a’da ezilm esi.1808 N a p o le o n ’u n k a r d e ş i J o s e p h ’i İ s p a n y a k ı r a l ı y a p m a s ı .1816 İ s p a n y a A m e r ik a s ın ın c u m h u r iy e t ş e k l in i b e n im s e

m es i.1812 M o s k o v a b o z g u n u .1814 N a p o le o n ’u n t a h t ı b ı r a k m a s ı . X V III. L ou is .

K I S A D Ü N Y A T A R İ H İ 385»

1824 X. C h a r le s F r a n s a k ı r a l ı .1825 I. N ik o la R u s y a ç a r ı . İ lk d e m iry o lu .1827 N a v a r in s a v a ş ı .1829 Y u n a n i s t a n ’ın b a ğ ım s ız lığ ı .1830 K a r ı ş ık l ık la r y ılı. L o u is P h i l ip p e ’in X. C h a r le s ’ı d e - \

v irm e s i . B e lç ik a ’n ın H o l la n d a ’d a n a y r ı lm a s ı . R u s j P o lo n y a ’s ın ın a y a k la n m a s ı .

1835 « S o sy alizm » k e lim e s in in i lk d e f a k u l la n ı l ış ı . !1837 K ra l iç e V ic to r ia ’n ın t a h t a ç ık ış ı. !1840 K ra liç e V ic to r ia ’n ın p r e n s A lb e r t v o n S a c h se n -C o -

b u r g - G o th a i le e v le n m e s i .1852 III . N a p o le o n F r a n s a im p a r a to r u .1854-50 K ır ım sa v a ş ı .1856 II. A le x a n d r R u s ç a n .1861 V i t to r io E m m a n u e l i lk İ t a ly a k ı r a l ı . A b r a h a m L in

c o ln B ir le ş ik D e v le t le r c u m h u r b a ş k a n ı . A m e r ik a 'd a iç h a r b in b a ş la y ış ı .

1865 J a p o n y a ’n ın m e d e n î d ü n y a y a a ç ıl ış ı.1870 III. N a p o le o n 'u n Prusya’ya savaş açışı.1871 Paris uzlaşması. Prusya kiralının Almanya im para

toru oluşu.1878 B e r lin a n d la ş m a s ı . B a tı F r a n s a 'd a o tu z a l t ı y ıl b o

y u n c a s i lâ h l ı b a n ş h ü k ü m s ü r e c e k t i r .1888 II. F r ie d r ic h ( M a r t ) , s o n r a II. W ilh e lm ( H a z ir a n )

A lm a n y a im p a r a to r u .

1912 Ç in ’in c u m h u r iy e t o lm a s ı.1914 B ü y ü k S a v a ş ’ın b a ş la m a s ı .1917 İki Rus ihtilâli. Rusya’da Bolşevik idarenin kuruluşu1918 M ü ta r e k e .1920 A lm a n y a , A v u s tu r y a , R u s y a v e T ü r k iy e 'n in a l ın m a -

d ı f ı , A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r in in d e te m s i l e d il m e d iğ i i lk M i l le t le r C e m iy e ti to p la n t ıs ı .

1921 Y u n a n l ı l a n n , M il le t le r C e m iy e tin e k u l a k a s m a d a n T ü r k le r e s a ld ırm a s ı .

1922 Y u n a n l ı l a r ın A n a d o lu ’d a T ü r k le r t a r a f ın d a n t a m b i r y e n ilg iy e u ğ r a t ı lm a s ı . F a ş is t le r in R o m a ’y a y ü r ü y ü ş ü .

1924 L e n in ’in ö lü m ü .1927 S ta l in ’le T ro ç k i’n in m ü c a d e le s i ş id d e tle n d i v e T ro ç k i

R u s y a ’d a n s ü r ü ld ü .1928 B eş y ı ll ık i lk R u s p l â n ın ın b a ş la m a s ı .1930 H i t le r ’in p a r t i s i R e ic h s ta g ’a k u v v e tl i b i r g r u p h a l in

d e g ird i.1931 İ n g i l t e r e ’d e m a l î b u h r a n v e a l t ı n e s a s ın ın b ı r a k ı l

m a s ı. M il le t le r C e m iy e ti b i r A lm a n - A v u s tu r y a g ü m r ü k b i r l iğ in i re d d e d iy o r . İ s p a n y a c u m h u r iy e t o lu y o r .

1932 J a p o n la r ın M a n ç u k u o ’y a e l k o y u ş u . F r a n k l in R o o se v e l t A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i c u m h u r b a ş k a n l ığ ın a se ç ild i.

1933 B e r lin R e ic h s ta g y a n g ın ı v e N a z i le r in h ü k ü m e t d a r b e s i. H i t le r A lm a n y a ’n ın d ik ta tö r ü . L o n d r a ’d a d ü n y a i k t i s a t k o n f e r a n s ı c id d î b i r so n u ç v e r m e d e n so n a e r iy o r . J a p o n y a (N is a n ) v e A lm a n y a (E k im ) M ille t l e r C e m iy e tin e a lın d ı .

1934 R u s y a M il le t le r C e m iy e tin e g i r d i , K iro v ö ld ü rü ld ü .1935 S a a r A lm a n y a ’y a g e r i v e r ild i . H a b e ş i s ta n M i l le t le r

C e m iy e tin e İ t a ly a ’y ı ş ik â y e t e t t i . A lm a n y a ’d a Y a h u d i' a le y h ta r l ığ ı . Â r i le r le Y a h u d i le r in e v le n m e le r i y a s a k

e d ild i.1936 İ n g i l te r e k ı r a l ı V . G e o rg e ’m ö lü m ü . İ t a ly a H a b e ş is

t a n ’ı f e th e t t i . I s p a n y a ’d a F ra n c o i s y a n e tt i . İ n g i l te r e k ı r a l ı X III. E d w a rd t a h t t a n f e r a g a t e tt i .

1937 M a d r id kuşatm ası ve Ispanya’da hükûm etçilerin yenilişi.

1938 A lm a n y a A v u s tu r y a ’yı iş g a l v e i lh a k e tti .1939 İk in c i D ü n y a S a v a ş ı b a ş la d ı .1940 A lm a n y a N o rv e ç ’i, D a n im a r k a 'y ı , H o l la n d a ’y ı, B e l

ç ik a ’y ı F r a n s a ’n ın y a n s ı n ı i ş g a l e t t i . M a c a r i s ta n , R o m a n y a v e S lo v a k y a M ih v e r d e v le t le r in e k a t ı ld ı la r . İ t a J y a n la r Y u n a n i s t a n ’ı iş g a le k a lk ı ş t ı l a r s a d a b a ş a r a m a d ı la r . C h u r c h i l l İ n g i l te r e b a ş v e k il i , R o o se v e lt

A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i b a ş k a n l ığ ın a ü ç ü n c ü d e fa y e n id e n se ç ild i . İ n g i l te r e B ir le ş ik D e v le t le rd e A tla n t ik ü s le r i te s is e tt i . T ro ç k i M e k s ik a ’d a ö ld ü rü ld ü .

1941 K u z e y A f r ik a 'd a s a v a ş d e ğ iş ik s o n u ç la r la d e v a m e d iy o r . B u lg a r i s t a n M ih v e re k a t ı ld ı . A lm a n la r Y u n a n i s t a n ’ı, Y u g o s la v y a ’y ı, v e G ir id ’i i ş g a l e tt i . H a b e ş i s t a n k u r t a r ı l d ı . İn g i l iz le r le F r a n s ız la r S u r iy e ’y i iş g a l e t t i le r . A lm a n la r R u s y a ’y ı i s t i l â y a b a ş l a d ı l a r (22 H a z i r a n ) . A t la n t ik A n d la ş m a s ı . İ r a n ’ın İn g i liz le r le R u s la r t a r a f ın d a n işg a li . K iy e f A lm a n la r ın e lin e d ü ş tü . M o s k o v a ’y a k a r ş ı A lm a n t a a r r u z u d u r d u . J a - p o n la r B ir le ş ik D e v le t le r e t a a r r u z e t t i le r . A m e r ik a B ir le ş ik D e v le t le r i J a p o n y a ’y a h a r p i lâ n e tt i .

1942 S in g a p u r d ü ş tü . J a p o n l a r P a s i f ik ’te ve B u r m a ’d a i le r le d i le r . M idvvay a d a l a r ı d e n iz s a v a ş ı . R o m m e l L ib y a ’d a İn g i liz le re k a r ş ı t a a r r u z a g e ç ti . M ıs ır s a v a ş ı . El A la m e y n . İn g i l iz le r le A m e r ik a l ı l a r K u z e y A f r ik a 'd a k a r a y a ç ık t ı la r , A lm a n la r T u n u s ’a ç ık t ı , C e z a y ir ’d e D a r la n ö ld ü rü ld ü . A lm a n la r S iv a s to p o l’ü a ld ı la r , K a f k a s la r a d a y a n d ı l a r a m a S ta l in g r a d ö n ü n d e d u r d u r u ld u la r .

J 943 C a s a b la n c a k o n f e ra n s ı . K a y ıts ız ş a r t s ı z te s l im ü z e r in d e ı s r a r a k a r a r v e r ild i . İn g i l iz le r le A m e r ik a l ı l a r T u n u s ’u iş g a l e t t i le r . S ic ily a i s t i l â e d ild i. İ t a ly a ’y a a s k e r ç ık a r ı ld ı . P a s i f ik ’te A m e r ik a l ı l a r i le r l iy o r . R u s l a r H a rk o v , S m o le n s k v e K iy e v ’i y e n id e n iş g a l e t t i le r . K e b e k k o n f e ra n s ı . T a h r a n k o n f e ra n s ı .

1944 M ü t te f ik le r F r a n s a ’y a ç ık t ı la r . F r a n s a v e B e lç ik a k u r ta r ı ld ı . M ü tte f ik k u v v e t le r i A lm a n y a ’y a v a r d ı l a r . Y u n a n i s ta n k u r t a r ı l d ı . R u s la r R o m a n y a , B u lg a r is ta n , M a c a r is ta n v e Y u g o s la v y a ’y ı iş g a l e t t i le r . R o o se v e lt d ö r d ü n c ü d e fa b a ş k a n se ç ild i. A m e r ik a l ı l a r F ilip in - l e r i e le g e ç ird i le r .

1945 A lm a n la r ın k a y ı t s ız ş a r t s ı z te s lim o lu şu . R o o s e v e lt’- in ö lü m ü .

H. G. WELLS - Turuz · 2019. 5. 25. · ta bir bezelye tanesi kadar kalır. A rzla güneş...

Documents

CENGİZ BOZKURT - yaseminozbudun.comCENGİZ BOZKURT Goldsmiths – Londra Üniversitesi Sinema ve Tv Bölümü ODTÜ Oyuncuları ... Kod Adı Venüs Yön: Tamer Garip Öz Hakiki Karakol

Orhan Hançerlioğlu Gök Boşluğunda Bir DünyaDÜŞÜNCE TARİHİ Orhan Hançerlioğlu Gök Boşluğunda Bir Dünya Güneşten koptuğunu varsaydığımız bu gaz bulutuna Anaksagoras’ın

“GÖKYÜZÜNDE HAYAT İZİ” HİKÂYELERİ İLE MEME KANSERİ KANSERI.pdfBir kez daha Süleyman SOYLU, Bahar AYVAZOĞLU’na göstermeleri ... Bunlar ise Venüs, Merkür, Mars,

Tohum ve Fidanlık Tekniği · 2020. 9. 7. · •Yeşil gübre en az 30–45 gün önceden sürülüp toprağa karıştırılmalıdır. Fiğ Tırfıl Trifolium repens Bezelye Lupinus

6.SINIF 1. ÜNİTE - Puanlar · 2020. 10. 8. · A) Venüs Neptün Merkür Jüpiter B) Uranüs Neptün Dünya Satürn C) Dünya Uranüs Mars Jüpiter D) Venüs Uranüs Mars Satürn

Bes Bezelye Tanesi

Yeni Sezonda, Daha Fazla Kültür-Sanat!KÜRKLÜ VENÜS "Sacher Masoch'un Kürklü Venüs adlı romanını sahneye uyarlayan yazar-yönetmen Thomas Novachek, oyundaki Vanda Dunayev

GEZEGENLER - fenkurdu.gen.tr...GEZEGENLER İÇ GEZEGENLER (Karasal) DIŞ GEZEGENLER (Gazsal) Merkür Venüs Dünya Mars • Güneş'e yakınlık bakımından ilk 4 gezegen bu grupta

Bakla - Börülce - Bezelye Yetiştiriciliği ()

TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ - turkak.org.tr · Kayısı Reçeli Ayva Reçeli Çilek Reçeli Gül Reçeli Fındık Ezmesi Kuru kayısı Kuru İncir Bezelye Konservesi Domates salçası

GökOlaylarıYıllığı23Mart Dolunay 29Mart Sondördün 7Mart Yeniay 15Mart goy_2010x.qxp:Layout 1 12/30/09 1:44 PM Page 9 10 Gezegenler Nisan2010 Merkür Merkür Venüs Venüs Ay

Masoch - Kürklü Venüs

SoupMaker - download.p4c.philips.com · 7 Klasik domates çorbası Sarımsaklı ekmekli 9 Pırasa çorbası 11 Körili havuç çorbası 13 Bezelye çorbası Keçi peynirli kanepeli

GÜNEŞ ENERJİSİ VE FOTOVOLTAİK PİLLER · Dünya, güneşten yaklaşık 150 milyon km. uzakta bulunmaktadır. Dünya hem kendi çevresinde dönmekte, hem de güneş çevresinde

ÖİŞ E KŞĞ 20192020 İÇİNDEKİLER...•AANI DİER ÜKSEKOKUU 4 KENDİ ENERJİSİNİN TAMAMINI GÜNEŞTEN ÜRETEN ÇEVRE DOSTU ÜNİVERSİTE 6.000 yıla yakın bir geçmişi ile

KÜRESEL ISINMANIN TARIM VE SU KAYNAKLARI ÜZERĐNDEKĐ … · KÜRESEL ISINMA Dünya atmosferi çeşitli gazlardan oluşur. Güneşten gelen ışınlar (ısı ışınları/kısa

I II III...2-Mor çiçekli bezelye MM ise, beyaz çiçekli bezelye mm ge - notiplidir. 3- %50 saf döl düzgün, %50 melez döl düzgün tohumlu bezel- ye elde etmek için seçilmesi

· Web view01. MESLEK GRUBU 01.11.07 - Baklagillerin yetiştirilmesi (fasulye (taze ve kuru), bakla, nohut, mercimek, acı bakla, bezelye, araka vb.) 01.11.12 - Tahıl

GÜNEŞ ENERJİSİ VE KOLLEKTÖRLERİ - Erdem Anıl ... · Güneşenerjisi,güneşten yayılan ısı ve ışık enerjsine verilen gelen isimdir.Güneşışınları rüzgar ve dalga

toplumdusmani.files.wordpress.com file · Web viewSAYFA 92’DEKİ ETKİNLİK. BAKLAGİLLER: Baklagiller (Nohut, Mercimek, Fasulye, Bakla, Bezelye), dengeli ve sağlıklı beslenmek