Moustiques génétiquement modifiés au Burkina Faso final FR...1 Les moustiques génétiquement...

Preview:

Citation preview

1

LesmoustiquesgénétiquementmodifiésauBurkinaFaso

Février2018Desmoustiquesgénétiquementmodifiésontétéexportésdel'ImperialCollegeLondonversleBurkinaFasoennovembre2016.Ilssontactuellementconservésdansdeslocauxpourune«utilisationenmilieuconfiné»àBobo-Dioulasso,etilssontutilisésdansdesexpériencesmenéesparunconsortiumderechercheappeléTargetMalaria.1Leprojetadéjàreçul'autorisationdel'AgenceNationaledeBiosécurité(ANB),sousl’égideduMinistredel'Enseignementsupérieur,delaRecherchescientifiqueetdel'Innovation(MESRSI),d'importerdesmoustiquesgénétiquementmodifiésauBurkinaFasoàdesfinsd'expérimentationenutilisationenmilieuconfiné.L'Institutderechercheensciencesdelasanté(IRSS)duBurkinaFasoestundesmembresdeTargetMalariaetferaunedemandededisséminationdemoustiquesgénétiquementmodifiésdansl'environnementen2018.CelâcherseferatrèsprobablementdanslevillagedeBana,àl'ouestdeBobo-Dioulasso.2LeprojetTargetMalariaTargetMalariaregroupeunconsortiumd'institutsderecherchebénéficiairesd'unfinancementdebasedelaFondationBill&Melindaetdel’OpenPhilanthropyProjectFund,unfondsphilanthropiqueàvocationarrêtéedelaSiliconValleyCommunityFoundation.Deslaboratoiresindépendantsperçoiventégalementdesfinancementssupplémentairesquiviennentappuyerleurtravail.LesbailleursincluentlegouvernementduRoyaume-Uni(leDépartementbritanniquedel'environnement,del’alimentationetdesaffairesruralesetleConseilpourlarecherchemédicale),l'InstitutWellcome(unorganismedebienfaisancebaséauRoyaume-Uni),laCommissioneuropéenne,leministèredelasantéougandais,etleConseilnationalscientifiqueettechnologiqueougandais(UNCST).3TargetMalariaopèreégalementauMalietenOuganda,mais,ànotreconnaissance,aucunmoustiquegénétiquementmodifién'aencoreétéenvoyéverscespays.L'objectifultimedeTargetMalariaestdedisséminervolontairementdesmoustiquesissusdu«forçagegénétique»,danslebutderéduirelapopulationdemoustiquesAnophelesgambiae,quipeuventtransmettreleparasitevecteurdupaludisme.Lespromoteursduprojetespèrentqu'uneréductiondelapopulationdemoustiquescontribueraàréduirelerisquedetransmissiondupaludismeetparconséquentd'incidencedelamaladie.Le«forçagegénétique»estunemanièred'essayerdedisséminerdescaractéristiquestransgéniquesauseind'unepopulationentièredeplantesoud'animaux(icilesmoustiques).Dansceprojet,lebutduforçagegénétiqueestdedissémineruntraitgénétiquequiinfluenceleratiosexueldelapopulationdemoustiquesenfaveur

2

desmâles,supprimantainsilapopulationdemoustiques.Cependant,latechnologierequiseàcettefinn'existepasencoreetilsepeutquelestentativesencesensnesoientpascouronnéesdesuccès.Denombreusesmisesengardeontétéémises,ycomprispardesscientifiquestravaillantdanslesecteurduforçagegénétique.Oncraintnotammentqueleforçagegénétiquedevienneincontrôlableetqu’ilaitdesconséquencesimprévuesetlesorganismesdelasociétécivileontréclaméunmoratoiresurcettetechnique.4LesporteursduprojetTargetMalariaindiquentquelebutultimed'unlâcherdemoustiquesissusduforçagegénétiqueseferaparétapessuccessives,àcommencerparlapremièrephase,danslaquelleilsproposentderelâcher10000moustiques«mâles-stériles»génétiquementmodifiés(quineserontpasissusduforçagegénétique)cetteannée,suivied'unedeuxièmephaseaucoursdelaquelleunedeuxièmesouche(nongénétiquementforcée)demoustiquesgénétiquementmodifiésserontrelâchésdansl'environnement.Ilestprévudanscettedeuxièmephasedefavoriserlapopulationdemoustiquesafinqu'elledevienneexclusivementmasculine,desortequel'accouplementdesmoustiquesgénétiquementmodifiésaveclesfemellessauvagesproduiseprincipalementuneprogénituremasculine.Aucoursdelatroisièmeetfinaleétape,leforçagegénétiqueseraitcombinésoitàunsexagegénétiquepourneproduirequedesmâles,soitàlastérilitédesfemelle,etdesmoustiquesissusduforçagegénétiqueseraientlibérés.Laréalisationdecettetroisièmeétapedemeureincertaine,etonsaitencoremoissiellepourraits'avérerefficace.Quoiqu’ilensoit,ladisséminationdetoutmoustiquegénétiquementmodifiéseraporteusederisques.Chacunedestroisphasesproposéesimpliquederelâcherdesmoustiquesgénétiquementmodifiésincorporantdestraitsvisantàréduirelapopulationcible,lesmoustiquesAnophelesgambiae(désignéssousl'expressionde«populationàsupprimer»).Cependant,TargetMalarianeprévoitpasquelapremièrephasededisséminationréduiseeffectivementlapopulationdemoustiquesAnophelesgambiae.Latroisièmephasen'yparviendraquesilatechnologieduforçagegénétiques'avèreeffective.Cependant,ilexistedéjàdespreuvesscientifiquesdémontrantquecettetechnologieduforçagegénétiqueapeudechancesdefonctionner,carlarésistanceauforçagegénétiqueévoluera,empêchantquelquesmoustiquesd'hériterdesgènesmodifiés.5,6,7,8Ainsi,lesavantagesprônésparleprojetdanssonensembledemeurentextrêmementspéculatifs. Impactspotentielsdelasuppressiond'unepopulationsurlepaludismeOnnes'attendpasàcequeladisséminationproposéedemoustiquesgénétiquementmodifiésaffected'unequelconquemanièrelenombredemoustiquessauvagespouvantpiquerettransmettrelamaladie(voirci-dessous).Maismêmesidesdisséminationsdefuturessouchesdemoustiquesgénétiquementmodifiésparvenaientàréduirelenombredemoustiquessauvages,onnecomprendpasentièrementl'impactpotentield'uneréductiondelapopulationd'Anophelesgambiaesurlerisquedepaludisme.Unedescomplicationsestqueplusieursespècesdifférentesd’Anophèlespeuventtransmettrelepaludisme.Lesautresespècesquel'onretrouveauBurkinaFasoincluentl'Anophelesarabiensisetl'Anophelesfunestus.9Laréductiondeseulementuneespècedemoustiquepourraitimpliquerquelesmoustiquesd'autresespècestransmettantlepaludismeviennents'ysubsister,continuantainsiàtransmettrelamaladie,laquelledeviendraitainsipeut-êtreplusdifficileàéradiquer.OrilestégalementpossiblequelesmoustiquesAnophelesgambiaegénétiquementmodifiéspuissentsereproduireaveccesautresespècesetpeut-êtreleurtransférerletraittransgénique.Unautreproblèmetoucheàl'immunitéhumaineetlemomentdel'infection,quipeutmeneràun«effetderebond».Danslesendroitsoùlespopulationssonttrèsexposéesaupaludisme,laplupart

3

despersonnessontinfectéesenbas-âgeetparviennentàdévelopperunecertaineimmunitéavantl’âgeadulte.Étantdonnéquelescasd'infectionsprimairesdupaludismecausentdessymptômesplusgraveschezlesadultesquechezlesenfants,celasignifiequesurlelongterme,uneréductiondunombredemoustiquepourrait-enthéorie-setraduireparuneaugmentationdescasdepaludismechezlesadultes,simoinsdepersonnessontinfectéesétantenfants.10Sicecidevaitseproduire,l'effetàlongtermedefuturslâchersdemoustiquesgénétiquementmodifiéspourraitêtrenocifàlapopulationlocale.Lesmoustiquesgénétiquementmodifiésproposéspourunedisséminationaucoursdelapremièrephase,en2018LesmoustiquesgénétiquementmodifiésproposéspourunedisséminationcetteannéesontdesmoustiquesAnophelesgambiae,quiontétégénétiquementmodifiésdetellesortequelesmâlesserontrendusstériles,viauneconstructionincorporantlegènedel'endonucléasehoming(HEG)I-PpoI.SelonTargetMalaria,cesmoustiquesgénétiquementmodifiéssontinfertilesà100%:ilsdéclarentque,jusqu'ici,touslesœufspondusparlesfemelless'étantaccoupléesavecdesmâlesgénétiquementmodifiésontétéstériles.11Deuxpapiersscientifiquesontétépubliésausujetdecesmoustiquesgénétiquementmodifiés,ycomprisquelquestravauxdesuppressiondepopulationconduitsdansdescagesauxÉtats-Unis.12,13Parmilesexpériencesconduites«enutilisationenmilieuconfiné»jusqu'àprésentparlelaboratoireBurkinabé,ilfautmentionnercelledelareproductiondemoustiquesgénétiquementmodifiésavecdesmoustiquessauvageslocaux.Lapropositionderelâcher10000spécimensdecesmoustiquesmâlesstérilesgénétiquementmodifiésconstitueunexerciced'entraînementpourleschercheurs;TargetMalariaindiquequelesmoustiquesneserontpasutilisésàdesfinsdelutteantipaludique.Eneffet,deslâchersrépétésetàgrandeéchelleseraientrequispourpermettred'enrayerlapopulationdesouchessauvages,lesquels,mêmes’ilsétaientcouronnésdesuccès,s'avèreraienttropcoûteux.14Cemêmerapportsouligneégalementque,àBobo-Dioulasso,lesAnophelesarabiensis(etnonpaslesAnophelesgambiae)sontdevenusleprincipalvecteurdetransmissiondupaludisme.Parconséquent,leslâchersproposéspour2018n'ontpaspourintentiond'apporterquelquebénéficedirectquecesoitàlapopulationlocaleenmatièredelutteantipaludique.Laconduited'expériencesneprésentantpasdebénéficespotentielspeuventêtreconsidéréescommeungaspillagedetempsetd'argent,etestcontraireàl’éthique.Absenced'unenotificationtransfrontalière?Envertudelalégislationenvigueurauseindel'Unioneuropéenne(UE),l'ImperialCollegedevraitfourniruneévaluationdesrisquesenvironnementauxconformeauxnormeseuropéennesetaccessibleaupublic,avantd'exporterdesœufsd'insectesgénétiquementmodifiéspourdesdisséminationsvolontairesdansdespaysétrangers.Cetteobligationlégaleestrequiseparcequelesœufsd'insectesgénétiquementmodifiéssontdesorganismegénétiquementmodifiésquisontvivants(onlesappelledesorganismesvivantsmodifiésouOVM).CesOVMsontcouvertsparleProtocoledeCarthagènesurlapréventiondesrisquesbiotechnologiquesannexéàlaConventionsurladiversitébiologique(CN-PCPRB),àlaquelleleRoyaume-UnietleBurkinaFasosonttousdeuxparties.Lesexigencesjuridiquespertinentesrelativesàl'exportationsontmisesenapplicationauRoyaume-Univialerèglementeuropéen(CE)n°1946/2003relatifauxmouvementstransfrontièresd’organismesgénétiquementmodifiés.15Cerèglementexigequel'évaluationdesrisquesenvironnementaux(ERE)fournieparl'exportateursoitconformeauxnormesdel'UEsurl'évaluationdesrisquestellesqu'édictéesdansladirectiveeuropéennen°2001/18/CE.16

4

PourdesOGMquinesontpasdesplantes,unelistedesproblématiquesquidoiventêtrecouvertesdansl'évaluationdesrisquesparl'exportateurestincluseenannexeII,D.1deladirective.Undocumentd'orientationpubliéparl'Autoritéeuropéennedesécuritédesaliments(EFSA)détaillelesquestionsauxquellesl'ImperialCollegedevraitrépondreetlespreuvesàfournirdanslecadredesonERE.17Lespages73-107dudocumentd'orientationdel'EFSAapportentdesprécisionssurlesélémentsderisquesassociésauxinsectesgénétiquementmodifiés,ycompris:• lapersistanceetl’invasionpardesinsectesgénétiquementmodifiés,ycomprisletransfert

verticaldegènes(TVG);• letransferthorizontaldegènes(THG);• lesmicrobespathogènes,infectionsetmaladies;• lesinteractionsentrelesinsectesgénétiquementmodifiésetlesorganismescibles;• lesinteractionsentrelesinsectesgénétiquementmodifiésetlesorganismesnon-cibles

(ONC);• lesincidencesenvironnementalesassociéesauxtechniquesspécifiquesemployéespourla

gestiondesinsectesgénétiquementmodifiés;et• lesimpactsdesinsectesgénétiquementmodifiéssurlasantéanimaleethumaine.Lerèglement(CE)n°1946/2003estimportantparcequ'ilexigedel'exportateur(danscecas-ci,l'ImperialCollege)defourniruneévaluationdesrisquescomplèteetaccessibleaupublicquisoitconformeauxnormesdel'UEsurlaquestiondesOGMdestinésàêtrelibérésdansl'environnement.Cependant,ils'avèrequel'ImperialCollegepourraitarguerdufaitqu'ilestexemptd'émettreunenotificationtransfrontalièrequiincluraitunetelleévaluationdesrisquespourlelâcherproposédemoustiquesmâles-stérilesgénétiquementmodifiésauBurkinaFaso,parcequelesmoustiquesgénétiquementmodifiésontétéexportéspourunepériodeinitialeenvued'uneutilisationenmilieuconfiné(pourlaquelleunenotificationn'estpasexigée)avantleurdissémination.CetteinterprétationferaitunemoquerietotaleduprotocoledeCarthagèneetdesconditionslégalesquiendécoulent,parcequelesOGMexportésenvued'uneutilisationenmilieuconfinépeuventêtrelibérésdansl'environnementparlasuitesansseconformerauxnormesrequisesd'évaluationdesrisques.Autresexigencesd'évaluationdesrisquesetrèglementsLeBurkinaFasoaadoptéuneloietdesrèglementscouvrantlesorganismesgénétiquementmodifiées(OGM).18Laloiexigelaconduited'uneévaluationdesrisquesavanttoutedisséminationd'OGM.Cependant,iln'existeaucuneorientationnationalesurlamanièredontuneévaluationdesrisquespourdesmoustiquesgénétiquementmodifiésdoitêtreconduite,oucequiestrequisenmatièredeconsultationpublique.Ledocumentd'orientationsurl'évaluationdesrisquesdel'EFSAestdirectementapplicablepourtouteexportationdemoustiquesgénétiquementmodifiésdepuisleRoyaume-Uni,puisquelerèglement(EC)1946/2003exigedel'exportateur(c.-à-d.l'ImperialCollege)qu'ilseconformeauxnormesdel'UE.Cependant,ilexisteaussid'autresdocumentsd'orientation.SousleCN-PCPRB,legroupespéciald'expertstechniques(GSET)surl'évaluationdesrisquesetlagestiondesrisquesaproduitundocumentd'orientationsurl'évaluationdesrisquesassociésauxmoustiquesgénétiquementmodifiés.19Enoutre,lespublicationsuniversitairesquitraitentdel'évaluationdesrisquesdesinsectesgénétiquementmodifiés,ycomprislesmoustiquesgénétiquementmodifiés,incluentReevesetal.(2012)20etDavidetal.(2013)21.Àcejour,TargetMalariaapubliéseulementuneévaluationdesrisquesliéeà«l'utilisationenmilieuconfiné»desmoustiquesgénétiquementmodifiés,selonlesexigencesdelaloiBurkinabé.Toutefois,leconsortiumadéclaréqu'ilpublieraégalementuneévaluationdesrisquesconcernant

5

leslâchersvolontairesproposés,conduiteparl’OrganisationdelarecherchescientifiqueetindustrielleduCommonwealth(CSIRO,Australie).Resteàvoirsiuneévaluationdesrisquesseraeneffetpubliéeparl'exportateur(l'ImperialCollege)etceenconformitéaveclesnormesdel'UE,selonlesexigencesdenotificationtransfrontalièrerequisesparlaloieuropéenne.ParticipationpubliqueetconsentementpleinementéclairéLaDéclarationd'Helsinkidel'Associationmédicalemondiale(AMM)décritlesprincipeséthiquesapplicablesàlarecherchemédicaleimpliquantdesêtreshumains.22Cettedéclarationinclutlesconditionssuivantes:

«17.Touterecherchemédicaleimpliquantlesêtreshumainsdoitpréalablementfairel'objetd'uneévaluationsoigneusedesrisquesetdesinconvénientsprévisiblespourlespersonnesetlesgroupesimpliqués,parrapportauxbénéficesprévisiblespoureuxetlesautrespersonnesoucommunautésaffectéesparlapathologieétudiée.Touteslesmesuresdestinéesàréduirelesrisquesdoiventêtremisesenœuvre.Lesrisquesdoiventêtreconstammentsurveillés,évaluésetdocumentésparlechercheur.»

Et:«26.Danslarecherchemédicaleimpliquantdespersonnescapablesdedonnerunconsentementéclairé,toutepersonnepouvantpotentiellementêtreimpliquéedoitêtrecorrectementinforméedesobjectifs,desméthodes,dessourcesdefinancement,detoutéventuelconflitd'intérêts,desaffiliationsinstitutionnellesduchercheur,desbénéficesescomptésetdesrisquespotentielsdelarecherche,desdésagrémentsqu'ellepeutengendrer,desmesuresquiserontprisesaprèsl'essaicliniqueetdetoutautreaspectpertinentdelarecherche…»

BienqueTargetMalariaindiquequ'elleaengagéledialogueaveclespopulationslocalesetqu’elleestentraind'obtenirleurconsentement,celui-cidoitêtrepleinementéclairépourrépondreauxexigencesdéontologiques.Cecineseralecasquelorsqu'uneévaluationdesrisquescomplèteauraétépubliéeetsoumiseàconsultationpublique.Deplus,lesavantagesden'importequelleexpérimentationdevraientsurpasserlesrisquesinhérents.Cecinesemblepasêtrelecasaveccetteproposition,puisqueTargetMalariareconnaîtquelelâcherproposédemoustiquesgénétiquementmodifiésneprésenteaucunbénéfice.Références1http://targetmalaria.org/.[TargetMalariapeutêtretraduitpar«Objectifpaludisme»ou«Ciblepaludisme»)2InaremoteWestAfricanvillage,arevolutionarygeneticexperimentisonitsway–ifresidentsagreetoit.[Aucœurd'unvillageisoléd'Afriquedel'Ouest,uneexpériencegénétiquerévolutionnaireestencours-silesrésidentsyconsentent].STATNews.14mars2017.https://www.statnews.com/2017/03/14/malaria-mosquitoes-burkina-faso/3http://targetmalaria.org/who-we-are/4170GlobalGroupsCallforMoratoriumonNewGeneticExtinctionTechnologyatUNConvention.[170groupesmondiauxappellentàunmoratoiresurlanouvelletechnologiegénétiqued'extinctiondurantuneconventiondel'ONU].5décembre2016.http://www.etcgroup.org/content/160-global-groups-call-moratorium-new-genetic-extinction-technology-un-convention5Callaway,E.,2017.GeneDrivesThwartedByEmergenceofResistantOrganisms.[Leforçagegénétiqueentravéparl'émergenced'organismesrésistants].NatureNews542:15.http://www.nature.com/news/gene-drives-thwarted-by-emergence-of-resistant-organisms-1.213976Hammond,A.,Galizi,R.,Kyrou,K.,Simoni,A.,Siniscalchi,C.,Katsanos,D.,Gribble,M.,Baker,D.,Marois,E.,Russell,S.,Burt,A.,Windbichler,N.,Crisanti,A.,Nolan,T.,2015.ACRISPR-Cas9GeneDriveSystemTargetingFemaleReproductionintheMalariaMosquitoVectorAnophelesgambiae.[Unsystèmedeforçagegénétique

6

CRISPR-Cas9ciblantlareproductiondesfemelleschezlemoustiqueAnophelesgambiaevecteurdupaludisme]NatBiotechadvanceonlinepublication.doi:10.1038/nbt.34397Unckless,R.L.,Messer,P.W.,Connallon,T.,Clark,A.G.,2015.ModelingtheManipulationofNaturalPopulationsbytheMutagenicChainReaction.[Modélisationdelamanipulationdespopulationsnaturellesàtraversuneréactionenchaînedelamutagénèse]Genetics201:425–4318Unckless,R.L.,Clark,A.G.,Messer,P.W.,2017.EvolutionofResistanceagainstCRISPR/Cas9GeneDrive[EvolutiondelarésistanceauforçagegénétiqueCRISPR/Cas9].Genetics205:827–8419Projetd'atlasdupaludisme:BurkinaFasohttp://www.map.ox.ac.uk/browse-resources/?region=&country=53&topic=&subtopic=10Scott,T.W.,Takken,W.,Knols,B.G.J.,Boëte,C.,2002.TheEcologyofGeneticallyModifiedMosquitoes.[L'écologiedesmoustiquesgénétiquementmodifiés]Science298:117–119.doi:10.1126/science.298.5591.11711TargetMalaria,2015.IndependentRiskAssessmentForContainedLaboratoryStudiesOnASterileMaleStrainofAnophelesgambiae[Évaluationderisqueindépendanted'étudesdelaboratoireconduitesenmilieuconfinésurunmâlestériledesoucheAnophelesgambiae].http://targetmalaria.org/wp-content/uploads/pdf/target-malaria-risk-assessment-sterile-males-plus-executive-summary.pdf12Windbichler,N.,Papathanos,P.A.,Crisanti,A.,2008.TargetingtheXChromosomeduringSpermatogenesisInducesYChromosomeTransmissionRatioDistortionandEarlyDominantEmbryoLethalityinAnophelesgambiae.[LeciblageduchromosomeXpendantlaspermatogenèseinduitunedistorsiondurapportdetransmissionduchromosomeYetunelétalitédominanteprécocedel'embryondesAnophelesgambiae].PLoSGenet4,e1000291http://journals.plos.org/plosgenetics/article?id=10.1371/journal.pgen.100029113Klein,T.A.,Windbichler,N.,Deredec,A.,Burt,A.,Benedict,M.Q.,2012.InfertilityResultingFromTransgenicI-PpoiMaleAnophelesgambiaeinLargeCageTrials.[InfertilitérésultantdesAnophelesgambiaemâletransgéniquesI-Ppoidansdesexpériencesconduitesdansdelargescages].PathogGlobHealth106:20–31.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4001508/14TargetMalaria,2015.IndependentRiskAssessmentForContainedLaboratoryStudiesOnASterileMale[Évaluationderisqueindépendanted'étudesdelaboratoireconduitesenmilieuconfinésurunmâlestérile]StrainofAnophelesgambiae.http://targetmalaria.org/wp-content/uploads/pdf/target-malaria-risk-assessment-sterile-males-plus-executive-summary.pdf15Règlement(CE)n°1946/2003duParlementeuropéenetduConseildu15juillet2003relatifauxmouvementstransfrontièresdesorganismesgénétiquementmodifiéshttp://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2003:287:0001:0010:EN:PDF16Directive2001/18/CEduParlementeuropéenetduConseildu12mars2001relativeàladisséminationvolontaired'organismesgénétiquementmodifiésdansl'environnementhttp://eur-lex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexapi!prod!CELEXnumdoc&lg=EN&numdoc=32001L0018&model=guichett17EFSA,2013.Documentd'orientationpourl'évaluationdesrisquesenvironnementauxassociésàdesanimauxgénétiquementmodifiés.EFSAJournal2013;11(5):3200[190pp.].http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/3200.htm18https://bch.cbd.int/database/results?searchid=68914419LeCentred'échangepourlapréventiondesrisquesbiotechnologiques(CEPRB).Orientationsurl'évaluationdesrisquesassociésauxorganismesmodifiésvivants:Évaluationdesrisquesdesmoustiquesmodifiésvivants.http://bch.cbd.int/onlineconferences/guidancedoc_ra_mosquitoes.shtml(enanglais)oudisponiblecommepdfenanglais:http://www.cbd.int/doc/meetings/bs/mop-06/official/mop-06-13-add1-en.pdfetenEspagnol:http://www.cbd.int/doc/meetings/bs/mop-06/official/mop-06-13-add1-es.pdf20Reeves,R.G.etal.,2012.ScientificStandardsandtheRegulationofGeneticallyModifiedInsects.[Normesscientifiquesetlarèglementationdesinsectesgénétiquementmodifiés].PLoSNeglectedTropicalDiseases,6(1):e1502.http://www.ploscollections.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pntd.0001502;jsessionid=C3DC4FD0650E395B0FD63D275A9703B5#pntd-0001502-g00121David,A.S.,Kaser,J.M.,Morey,A.C.,Roth,A.M.,Andow,D.A.,2013.ReleaseofGeneticallyEngineeredInsects:AFrameworktoIdentifyPotentialEcologicalEffects.[Lâchersd'insectesgénétiquementmodifiés:uncadrepouridentifierlespotentielseffetsécologiques.]EcologyandEvolution3(11):4000–4015.22Déclarationd'Helsinkidel'Associationmédicalemondiale(AMM).Principeséthiquesapplicablesàlarecherchemédicaleimpliquantdesêtreshumainshttps://www.wma.net/fr/policies-post/declaration-dhelsinki-de-lamm-principes-ethiques-applicables-a-la-recherche-medicale-impliquant-des-etres-humains

Recommended