View
11
Download
1
Category
Preview:
Citation preview
O A
ntro
poce
no e
a «
Gra
nde
Ace
lera
ción
».
Unh
a ol
lada
des
de G
alic
ia(a
ctas
)
A finais de agosto de 2016, no 35th International Geological Congress, o grupo internacional de traballo Anthropocene Working Group (AWG) emitiu un informe provisional favorable a que o Antropoceno fose considerado unha nova época xeolóxica diferenciada do actual Holoceno, que comezou hai 11 700 anos. Á marxe do interese científico e da controversia que suscitou esta decisión (centrada sobre todo na delimitación cronolóxica desta época), o certo é que 1950 coincide tamén cos inicios do que se denominou a «Grande Aceleración» (Steffen, IGBP 2004) en relación co consumo exponencial dos recursos terrestres pola humanidade, que pola súa vez ten a súa repercusión no cambio en determinados indicadores da saúde ambiental do Sistema Terra.
O cruzamento destas dúas nocións («Antropoceno» e «Grande Aceleración») amósanos, quizais como nunca se fixera ata agora, o carácter insostible destas relacións entre as actividades socioeconómicas da humanidade e as respostas do Sistema Terra. A ameaza de exceder determinados límites de sostibilidade nunca se veu como tan evidente e tan preto de nós.
Nos últimos anos, estes feitos veñen sendo motivo de importantes debates e reflexións tanto nos ámbitos académicos coma nos medios de comunicación e de opinión. Non obstante, desde a Sección de Ciencia, Natureza e Sociedade do Consello da Cultura Galega, sempre atenta aos grandes debates sociais, estima-mos que estaban a ter pouca repercusión en Galicia. Esta apreciación levounos a programar unha xornada de traballo en novembro do ano 2017, da que poñe-mos agora a disposición pública, nesta publicación, o conxunto dos artigos, asinados por importantes expertos españois e galegos, sempre no ánimo de difundirmos fontes de coñecemento e proporcionarmos elementos sólidos para debates rigorosos.
FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRACOORDINADOR
O Antropocenoe a «Grande Aceleración».Unha ollada desde Galicia
(a )actas
OUTRAS PUBLICACIÓNS
•Álbum da ciencia. 30 nomes e as súas achegas•Domingo Fontán e a Carta geométrica de Galicia. Unidade
didáctica•É o noso fuso horario un problema? •Verbo da teoría da relatividade restrinxida e xeral de Albert
Einstein•Os comezos da química moderna en Galicia e a súa
proxección no século XIX. Bicentenario da fundación do Colexio de Farmacia de Santiago de Compostela
•B. J. Feijoo, renovador do pensamento da Ilustración
FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA
Doutor en Farmacia pola Universidade de Santiago en 1967 e catedrático de Edafoloxía e Química Agrícola desde o ano 1987. Catedrático emérito (2011-2013) e «Ad honorem» (2014-2016).
Os seus traballos de investigación dedicáronse ao estudo dos solos (propiedades físicas, cartografía, capacidade produ-tiva, erosión e degradación), especialmente no relativo aos de Galicia e, en xeral, da zona húmida española. Así mesmo, estudou a climatoloxía agrícola e as consecuencias sobre os ecosistemas terrestres do cambio climático. A calidade das augas fluviais en relación coas actividades agrarias así como os efectos dos incendios forestais sobre augas e solos foron outros temas de investigación. Finalmente, realizou tamén estudos e traballos sobre a historia da ciencia en Galicia e as relacións entre a ciencia e a sociedade.
É autor ou coautor de libros, capítulos de libros e traballos de investigación en revistas de difusión nacional e internacio-nal. Tamén presentou comunicacións en congresos. Dirixiu memorias de licenciatura e teses de doutoramento. Foi inves-tigador principal de varios proxectos de investigación.
Académico correspondente da Real Academia Nacional de Farmacia (1992) e numerario da Academia de Farmacia de Galicia (2000). Desde o ano 2002 é membro numerario da Real Academia Galega. Recibiu, entre outros premios e distin-cións, o de Investigación da Deputación de Pontevedra, Premio da Crítica de Galicia (Investigación), Premio Nacional de Cul-tura Galega en Pensamento e Cultura Científica e Premio Lois Peña Novo.
Foi vicepresidente do Consello da Cultura Galega e coordi-nador das seccións de Patrimonio Natural, de Ciencia, Técnica e Sociedade e de Ciencia, Natureza e Sociedade.
Edita© CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2019Pazo de Raxoi · 2º andar · Praza do Obradoiro15705 · Santiago de CompostelaT 981 957 202 · F 981 957 205correo@consellodacultura.galwww.consellodacultura.gal
ImprimeLugami Artes Gráficas
Depósito Legal: C 1005-2019
ISBN 978-84-17802-04-2
FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRACOORDINADOR
O Antropoceno e a «Grande Aceleración». Unha ollada desde Galicia
acta
s
7
A finais do mes de agosto de 2016, no 35th International Geo-
logical Congress, o grupo internacional de traballo Anthropo-
cene Working Group (AWG) emitiu un informe provisional
favorable a que o Antropoceno fose considerado unha nova
época xeolóxica diferenciada do actual Holoceno, que come-
zou hai 11 700 anos. Aprobouse, así mesmo, que o sinal estratigráfico máis
acaído fose o contido en plutonio dos solos como consecuencia das emisións
das probas atómicas e que, polo tanto, o seu comezo debería situarse en 1950.
Segundo Paul Crutzen, que foi quen propuxo o nome no ano 2000, esta nova
época representaría a etapa en que a actividade humana se converteu nun factor
de primeira magnitude na modificación dos procesos xeolóxicos da terra.
Á marxe do interese científico e da controversia que suscitou esta decisión
(centrada sobre todo na delimitación cronolóxica desta época), o certo é que
1950 coincide tamén cos inicios do que se denominou a «Grande Aceleración»
(Steffen, IGBP 2004) en relación co consumo exponencial dos recursos terres-
tres pola humanidade, que pola súa vez ten a súa repercusión no cambio en
determinados indicadores da saúde ambiental do Sistema Terra.
O cruzamento destas dúas nocións («Antropoceno» e «Grande Aceleración»)
amósanos, quizais como nunca se fixera ata agora, o carácter insostible destas
relacións entre as actividades socioeconómicas da humanidade e as respostas do
Sistema Terra. A ameaza de exceder determinados límites de sostibilidade nunca
se veu como tan evidente e tan preto de nós.
Nos últimos anos, estes feitos veñen sendo motivo de importantes debates e
reflexións tanto nos ámbitos académicos coma nos medios de comunicación e
de opinión. Non obstante, desde a Sección de Ciencia, Natureza e Sociedade do
8
Consello da Cultura Galega, sempre atenta aos grandes debates sociais, estima-
mos que estaban a ter pouca repercusión en Galicia. Esta apreciación levounos
a programar unha xornada de traballo celebrada en Santiago de Compostela, na
sede do Consello da Cultura Galega o día 23 de novembro do ano 2017; as
persoas interesadas poderán encontrar créditos, programa, documentos e audios
das intervencións no enderezo http://consellodacultura.gal/evento.php?id=
200615. Poñemos agora a disposición pública, nesta publicación, o conxunto
dos artigos, asinados por importantes expertos españois e galegos, sempre no
ánimo de difundirmos fontes de coñecemento e proporcionarmos elementos
sólidos para debates rigorosos.
Francisco Díaz-Fierros ViqueiraCoordinador da xornadaVicepresidente do Consello da Cultura Galega, 2002-2016
11
PRESENTACIÓNFrancisco Díaz-Fierros Viqueira
O ANTROPOCENO E A «GRANDE ACELERACIÓN»
El Antropoceno: ¿Época geológica o/y declaración política?Alejandro Cearreta
Antropoceno: a Idade dos Humanos na que estes sobreexplotaron a biosferaPablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
Antropoceno + CapitalocenoJorge Riechmann
UNHA OLLADA DESDE GALICIA
Uso e consumo de recursos enerxéticos en Galiza no século XX
Xoán R. Doldán-García
La repoblación forestal pública en Galicia durante el siglo XX
Eduardo Rico Boquete
Antropoceno e a transición urbanaJosé María Tubío Sánchez, Eduardo Corbelle Rico e Francisco Ónega López
Auga parada. Os encoros galegosFrancisco Díaz-Fierros Viqueira
A degradación do sistema biolóxico galego no século XX: bioloxía fluvialFernando Cobo
Da fertilización orgánica á mineral e química, da natureza transformada á natureza descontrolada, do século XIX ao XXI
Lourenzo Fernández Prieto e Beatriz Corbacho González
6
15
43
67
95
111
129
143
155
179
12
199
217
229
243
Residuos urbanos e mineirosMaría Teresa Barral Silva
Antropoceno. As aves en GaliciaJuan Rodríguez Silvar
O declive dos anfibios e réptiles en GaliciaPedro Galán
CONSIDERACIÓNS FINAIS
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
15
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
Alejandro CearretaUniversidad del País Vasco
17
1. INTRODUCCIÓN
En menos de dos décadas, el concepto Antropoceno, que fue acuñado inicialmen-
te por Crutzen / Stoermer (2000), ha crecido asombrosamente entre las diferentes
comunidades académicas (fig. 1). Este término fue establecido para expresar
cómo las actividades humanas han modificado el funcionamiento de los procesos
geológicos que operan en la superficie de nuestro planeta. En consecuencia, los
patrones de comportamiento de los océanos, la atmósfera, la superficie de la geos-
fera, la criosfera, la biosfera y el clima ya no son los que caracterizaron la Tierra
durante la mayor parte de los últimos 11 000 años (la denominada época Holo-
ceno). Esta propuesta respondía a las señales que la comunidad científica había
identificado previamente sobre la naturaleza, la escala y la velocidad del cambio
global, y el término pronto comenzó a ser muy utilizado como si ya formara
parte de la nomenclatura oficial del tiempo geológico. Sin embargo, aún no se
trata de un término formal ya que todavía no ha pasado por ninguno de los
extensos análisis, debates, acuerdos y ratificaciones que son necesarios por parte
de las distintas instituciones geológicas.
Pocos años después de la primera aparición del concepto, la Sociedad Geoló-
gica de Londres sugirió que el Antropoceno podría tener interés y que debería
analizarse de cara a su posible formalización. Esta sugerencia contrastaba con la
respuesta general que tradicionalmente había tenido la comunidad geológica a
las propuestas esporádicas de una «era humana» que habían sido realizadas desde
finales del siglo XIX (por ejemplo, Stoppani 1873). Estas propuestas habían sido
rechazadas porque se creía que las grandes fuerzas naturales que impulsan la
geología de la Tierra operan a una escala mucho más extensa y a más largo plazo
18
que cualquier tipo de impacto humano que, en comparación, podía considerar-
se prácticamente insignificante. Sin embargo, la reciente comprensión de que los
humanos quizás estaban afectando significativamente no solo los parámetros del
Sistema Tierra sino también el curso de la evolución geológica del planeta, con-
dujo a la Comisión Internacional de Estratigrafía (ICS) a establecer en 2009 un
grupo de trabajo sobre el Antropoceno (AWG-Anthropocene Working Group)
con el fin de examinar la cuestión de su posible formalización como nuevo tiem-
po geológico.
Figura 1. Crecimiento exponencial en el número de publicaciones y citas bibliográficas que han utilizado el término «Anthropocene» (en inglés) durante los últimos 20 años según el buscador Web of Science (consultado el 21 de noviembre 2017).
Alejandro Cearreta
19
2. EL ANTROPOCENO GEOLÓGICO
En un sentido geológico, el Antropoceno sería una unidad de la historia de la
Tierra que podría entrar a formar parte de la escala del tiempo geológico. Como
la historia de nuestro planeta anterior a la documentación humana solo puede
inferirse a partir del registro de las rocas, este enfoque basado en las evidencias
geológicas materiales es fundamental para poder comparar la historia más
moderna y más antigua de este planeta y, por lo tanto, para medir la perturba-
ción provocada por los humanos. El Antropoceno geológico, por consiguiente,
debe situarse dentro de las reglas y pautas establecidas que se aplican a todas las
demás unidades de la escala del tiempo geológico. Por ejemplo, en este contexto
es fundamental que su inicio sea sincrónico en todo el planeta.
El Antropoceno geológico no puede ser una unidad diacrónica de la historia
cultural humana como lo son el Paleolítico o el Neolítico, que se desarrollaron
repetidas veces de modo independiente y aislado por el planeta a lo largo del
tiempo. De hecho, las descripciones del Antropoceno como una «época huma-
na» pueden conducir, en algunos aspectos, a una cierta confusión. El Antropo-
ceno se considera como una época geológica de la historia de la Tierra, al igual
que el resto de las épocas geológicas previas. Es cierto que sus características
distintivas hasta ahora han sido provocadas por una variedad de acciones huma-
nas. Pero, si esas mismas características (como los niveles elevados de dióxido de
carbono en la atmósfera, las anomalías de isótopos globales de carbono y nitró-
geno, una biosfera modificada por eliminaciones e invasiones de especies etc.,
que mencionaremos más adelante) hubieran sido provocadas por cualquier otro
fenómeno, como por ejemplo un impacto de meteorito, unas erupciones volcá-
nicas o la actividad de cualquier otra especie, tendrían exactamente la misma
importancia geológica.
El Antropoceno representa un episodio extraordinario en la historia de la
Tierra, una narración que está inconclusa pero que ha comenzado con mucha
fuerza y que tiene una gran importancia para las comunidades humanas actuales
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
20
y futuras. Su análisis en términos geológicos clásicos es un ejercicio útil tanto
para la comunidad geológica como para las personas ajenas a esta ciencia.
El inicio del Antropoceno no necesita basarse en las primeras huellas signifi-
cativas de la actividad humana (por ejemplo, el comienzo de la agricultura hace
unos 10 000 años). Sin embargo, ya que debe estar fundamentado en las carac-
terísticas de los sedimentos y las rocas, debería proporcionar la división geológi-
ca más clara, más reconocible y más sincrónica posible.
A pesar de la gran cantidad de trabajo que se ha realizado durante los últimos
dos siglos, los límites del tiempo geológico aún siguen siendo difíciles de definir.
Básicamente, todos los límites establecidos en la escala del tiempo geológico
representan un compromiso ya que el Sistema Tierra es tan complejo que pocas
o ninguna de sus muchas variables responden simultáneamente y al mismo
ritmo en todo el planeta. La identificación de un límite es una cuestión de con-
senso y de conveniencia ya que todos los límites definidos para dividir la historia
del planeta deben ser prácticos para el desarrollo del trabajo geológico y un
reflejo de los acontecimientos reales que ocurrieron en la Tierra. El punto crucial
es que ningún límite es perfecto, aunque si se define de la forma más cuidadosa
y precisa posible según las evidencias disponibles en cada momento, constituye
una herramienta esencial para comprender y comunicar la evolución de nuestro
cambiante planeta.
Una característica peculiar del Antropoceno y del propio mandato del AWG
es la de tener presente además el gran interés de la comunidad científica en la
formalización de este intervalo de tiempo geológico, ya que un Antropoceno
formal puede influir sobre las diferentes ramas de la ciencia y sus comunidades
científicas. Pero, curiosamente, se ha cuestionado por parte de la propia comu-
nidad geológica si esta formalización del Antropoceno aportaría alguna utilidad
a la Geología misma (por ejemplo, Finney / Edwards 2016). Estas críticas igno-
ran varias cuestiones relevantes. A nivel general, los conceptos y sus nombres en
la ciencia se asignan para poder definir distintos fenómenos que son claramente
separables de otros y así facilitar la discusión científica. Por lo tanto, la pregunta
Alejandro Cearreta
21
inicial debe ser si el Antropoceno posee una realidad demostrable como unidad
geológica de tiempo y como unidad material de estratos. La respuesta es que el
Antropoceno se caracteriza por una variedad de evidencias generalizadas de
naturaleza litológica, paleobiológica y geoquímica que pueden rastrearse en la
mayor parte de la superficie terrestre. Algunas de estas evidencias están presentes
también en otras unidades geológicas más antiguas (por ejemplo, las anomalías
de isótopos de carbono), pero otras señales antropocénicas son completamente
novedosas y no aparecen en los sedimentos pretéritos (como, por ejemplo, los
radionúclidos artificiales o los plásticos).
Si bien los cambios asociados con el Antropoceno han sido hasta ahora geo-
lógicamente breves, sus consecuencias han provocado una modificación muy
clara de la Tierra hacia una nueva trayectoria, con efectos que persistirán duran-
te siglos, milenios e incluso millones de años (y que, en muchos casos, probable-
mente se intensificarán a corto y medio plazo). Algunos de estos cambios son
irreversibles, incluso si la humanidad y sus consecuencias ambientales pudieran
desaparecer mañana mismo, como por ejemplo los efectos físicos de los estratos
urbanos, los efectos químicos en la atmósfera y los océanos por la liberación
masiva de carbono, o los efectos biológicos de las eliminaciones, invasiones y
redistribuciones de especies que aparecerán en el registro de las rocas futuras
como una ruptura paleontológica muy evidente. Puede afirmarse, por lo tanto,
que el Antropoceno ya tiene importancia a largo plazo para el registro geológico
y que es claramente una realidad geológica diferenciada de tiempo, de procesos
y de estratos.
3. LAS EVIDENCIAS DEL ANTROPOCENO
Existe una amplia gama de indicadores que aparecen en los estratos geológicos
recientes y que reflejan los principales impactos humanos identificados sobre el
Sistema Tierra. Estos indicadores potencialmente pueden ser utilizados en la
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
22
definición geológica del Antropoceno y correlacionarse ampliamente por todo el
mundo y en la mayoría de los entornos ambientales.
Varias de estas señales reflejan el enorme gasto energético antropogénico que
ha tenido lugar desde mediados del siglo XX, principalmente a partir de los
hidrocarburos (por ejemplo, el marcado cambio en los isótopos de carbono de
la atmósfera). Este gasto de energía ha sido crucial para impulsar el desarrollo
industrial que ha dado lugar a indicadores geológicos adicionales (contaminantes
orgánicos e inorgánicos, plásticos, cemento etc.) que, a su vez, han provocado
severos impactos sobre la biosfera. Estas señales se extienden de una manera u
otra en muchos o en todos los ambientes geológicos de nuestro planeta.
Las rocas antropogénicas
El hormigón es el material de construcción más utilizado por los humanos y, por
lo tanto, la roca sedimentaria antropogénica más abundante del planeta. Su
proceso de fabricación necesita la extracción y el transporte de enormes cantida-
des de rocas. Dependiendo de las condiciones ambientales, es probable que el
hormigón se preserve a una escala de miles de años y que una vez hayan trans-
currido millones de años los procesos geológicos lo recristalizarán en otros mine-
rales, aunque se puedan preservar algunos aspectos de su textura y de su forma
que fueron generados por los humanos. Su enorme producción (unos 500 mil
millones de toneladas desde mediados del siglo XX; Waters et al. 2016) y su
especificidad mineralógica y geoquímica convierten al hormigón en un buen
marcador del Antropoceno terrestre.
Aunque la tecnología para fabricar ladrillos es muy antigua, fue durante la
Revolución Industrial cuando la producción de estos materiales de construcción
se expandió para satisfacer la necesidad de crecimiento urbano y de nuevas
infraestructuras, aunque a lo largo del siglo XX fue perdiendo cuota a favor del
hormigón. La materia prima para la fabricación de ladrillos es la arcilla, que se
metamorfiza artificialmente a elevadas temperaturas para producir un material
Alejandro Cearreta
23
más duro mediante transformaciones minerales. La composición de los ladrillos
no ha variado prácticamente en los últimos 200 años pero, con el desarrollo del
transporte global de materiales de construcción durante la segunda mitad del
siglo XX, las variedades de ladrillos que antes estaban restringidas a un mercado
regional se han ido distribuyendo a nivel planetario (fig. 2). Aunque se puedan
preservar durante milenios, es poco probable que los ladrillos se conserven en su
estado actual durante millones de años, aunque sin duda dejarán marcas fósiles.
Los humanos, a través de su actividad erosiva en la superficie terrestre, han
incrementado la carga de sedimentos fluviales que se transportan hacia el océa-
no, aunque paradójicamente al mismo tiempo han disminuido los aportes flu-
viales hacia el mar debido a la construcción generalizada de embalses y presas
Figura 2. Playa cementada (beachrock) de Tunelboca (Bizkaia), constituida por escorias de fundición procedentes de la industria local de hierro y que contiene abundantes tecnofósiles, sobre todo ladrillos de producción local (marca Suarri) junto con otros de origen escocés (marca Glenboig) (Foto: Roberto Martínez).
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
24
que retienen esos mismos sedimentos. Syvitski / Kettner (2011) observaron que
este aumento y reducción de las cargas de sedimentos globales se han ido com-
pensando mutuamente desde mediados del siglo XX, con un aporte global de
sedimentos a las zonas costeras que se ha reducido en un 15 % con respecto a
los niveles previos. El sedimento acumulado artificialmente en las presas a nivel
mundial es hoy equivalente a la descarga de todos los ríos del planeta durante un
intervalo de 200 años. Dicho de otra manera, el depósito de sedimentos alma-
cenado en los embalses a escala planetaria equivale a una acumulación de fango
y arena de unos 5 m de espesor que cubra toda la superficie de España.
La neobiota
Los fósiles que aparecen en las rocas han sido tradicionalmente los marcadores
más importantes para llevar a cabo la división del tiempo geológico correspon-
diente a los últimos 541 millones de años de la Tierra (el denominado Eón
Fanerozoico). Por lo tanto, es importante considerar los cambios recientes en la
biota del planeta, sus eliminaciones, sus reemplazamientos y sus patrones cam-
biantes de distribución biogeográfica, porque estos pueden ser marcadores
importantes para definir el límite basal del Antropoceno.
Los fósiles se usan en Geología por dos razones principales. En primer lugar,
para conocer el cambio ecológico y evolutivo de la biosfera a lo largo del tiempo,
de modo que esos restos de organismos actúan como indicadores de los cambios
climáticos, oceanográficos y de otro tipo que hayan podido ocurrir en el pasado.
En segundo lugar, los fósiles se utilizan rutinariamente para asignar una edad a
las rocas que los contienen, ya que la evolución biológica actúa como una flecha
del tiempo y las distintas especies que se van sucediendo a lo largo de los miles y
millones de años no se repiten con el tiempo. De este modo, las rocas del Cretá-
cico o del Cuaternario contienen organismos fósiles muy diferentes entre sí y
estos fósiles permiten correlacionar las rocas que tienen un mismo contenido fósil
al ubicarse en el mismo segmento cronológico de la escala del tiempo geológico.
Alejandro Cearreta
25
La globalización acelerada durante el siglo XX incluyó la propagación plane-
taria de diferentes especies vegetales de utilidad agrícola, y esto aparece bien
reflejado en el registro sedimentario. Por ejemplo, la producción actual de maíz,
presente ahora en todos los continentes excepto en Groenlandia y la Antártida,
supera los 1000 millones de toneladas por año, más que el arroz (500 millones
de toneladas en 2016) y el trigo (750 millones de toneladas en 2016). El maíz
deja un registro fósil de polen y fitolitos muy característico, pero su registro de
translocación por todo el planeta es altamente diacrónico, reflejando el desarro-
llo cultural humano a lo largo del tiempo en diferentes regiones incluso antes de
su reciente globalización. Por ello, este cultivo domesticado no proporciona una
señal isócrona que pueda usarse para ubicar el límite inferior del Antropoceno
en todo el mundo.
Una tendencia reciente de la biosfera en su conjunto es la creciente pérdida
de biodiversidad y la homogeneización global de la flora y la fauna. Aunque la
extinción real de especies en los últimos siglos ha sido pequeña, se considera que
un porcentaje muy elevado de organismos (por ejemplo, el 25 % de los mamí-
feros o el 41 % de las especies de anfibios) están en peligro de extinción. En la
actualidad, la presión creciente que existe sobre la biodiversidad es similar a la
que tuvo lugar durante los cinco eventos de extinción masiva identificados a lo
largo de la historia de la Tierra. Aunque todavía no estamos en la sexta extinción
masiva, la presión directa y continuada de las actividades humanas y la presión
indirecta de la aceleración del cambio climático podrían conducir a un nuevo
evento de extinción.
La tecnosfera y los tecnofósiles
La tecnosfera es el sistema global autónomo y omnipresente que incluye a los
seres humanos y sus diferentes redes tecnológicas. Se trata de un sistema geoló-
gicamente muy joven, siendo la «esfera» más reciente de la Tierra que se une a
las cuatro esferas clásicas de aire (atmósfera), agua (hidrosfera), rocas (litosfera)
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
26
y vida (biosfera). Cada una de estas esferas depende a su vez de los recursos y
servicios proporcionados por las otras esferas hermanas para mantener su propia
operatividad. Sin embargo, la tecnosfera actualmente está afectando a la capaci-
dad de las demás esferas para satisfacer su demanda creciente de materias primas
y de otros servicios esenciales, como el reciclaje de sus residuos. La tecnosfera
comparte con las otras esferas más antiguas una característica crítica de gran
importancia para los humanos: sin los recursos que la tecnosfera pone a nuestra
disposición, una gran parte de la población humana del Antropoceno no podría
sobrevivir. Por ejemplo, Erisman et al. (2008) consideran que la mitad de la
población mundial actual depende para su supervivencia de la fijación artificial
de nitrógeno para fabricar fertilizantes a escala industrial. Por lo tanto, la tecno-
logía, como el aire, el agua, el suelo y los alimentos, se ha convertido en una
necesidad para la vida humana (Haff 2014).
La señal estratigráfica de los seres humanos también se ha hecho evidente a
partir de sus propios artefactos, es decir, de los tecnofósiles del futuro en el senti-
do de Zalasiewicz et al. (2014, 2016). Estos tecnofósiles representan un registro
físico de la evolución de la tecnosfera y tienen unas características distintivas que
los diferencian de otros fósiles. Por ejemplo, generalmente se fabrican a partir de
materiales que son raros en la naturaleza o que no se encuentran de forma natural,
como el plástico. Además, se producen en una gran variedad de formas que no
tienen paralelismo en la naturaleza, desde una herramienta lítica trabajada a mano
que es fácilmente distinguible (por su modo de fractura) de un guijarro erosiona-
do naturalmente, hasta un teléfono móvil fabricado con plástico, vidrio y dife-
rentes metales. Los tecnofósiles a menudo se elaboran con materiales que poseen
una gran durabilidad geológica a largo plazo. Por ello, es posible considerar el
desarrollo de una tecnoestratigrafía que incluya la sucesión de tecnofósiles en
intervalos sucesivamente más jóvenes de estratos sedimentarios, por ejemplo con
herramientas líticas en la parte inferior y teléfonos móviles en la zona superior.
Aunque los diferentes tipos de tecnofósiles desarrollados inicialmente (herra-
mientas líticas, huesos tallados, cerámicas, ladrillos, vidrios etc.) suelen mostrar
Alejandro Cearreta
27
patrones estratigráficos diacrónicos en el tiempo y, por tanto, no aportan un
grado de resolución adecuado para la correlación a nivel global, los tecnofósiles
que se desarrollaron durante el siglo XX pueden ofrecer una mayor utilidad para
la tecnoestratigrafía, ya que incluyen tipos de tecnofósiles con los que es posible
realizar una clasificación taxonómica comparable a la taxonomía biológica. Por
ejemplo, un «taxón genérico» podría ser el bolígrafo, patentado por primera vez
en el año 1888, pero desarrollado para su fabricación en 1943 por los hermanos
Biro. Su producción comercial masiva fue posterior a la Segunda Guerra Mun-
dial e incluyó diferentes modelos («especies») de bolígrafo. Una «especie» de
bolígrafo indicadora del Antropoceno podría ser el conocido Bic Cristal, produ-
cido por primera vez en 1950 y que actualmente cuenta con más de cien mil
millones de unidades vendidas (y desechadas posteriormente). Dentro de esta
«especie» Bic Cristal, las variantes subespecíficas podrían reflejar la sustitución
en 1961 de la punta de acero inoxidable por la punta de carburo de tungsteno
que se utiliza actualmente y que es más duradera. Otros tecnofósiles indicadores
del Antropoceno podrían ser las tarjetas de crédito y las bolsas de polietileno que
aparecieron comercialmente alrededor de 1950. Los estratos del Antropoceno
ligeramente más jóvenes podrían estar marcados por los discos compactos que
aparecieron en 1982. Todos estos tecnofósiles comerciales de producción masiva
alcanzaron una distribución global casi instantánea.
Debido a la capacidad moderna de fabricación industrial masiva, la cantidad
y variedad de diferentes «familias», «géneros» y «especies» de tecnofósiles, aunque
nunca se han contabilizado adecuadamente, superan con creces la diversidad
biológica actual y podría ser ahora comparable con la diversidad biológica total
que ha existido en la Tierra a lo largo de toda su historia (Zalasiewicz et al. 2016). Por lo tanto, su potencial estratigráfico práctico es muy grande, incluso
de una pequeña selección de algunos «taxones» más comunes.
Los plásticos son una invención sorprendente que floreció a finales del siglo
XX y principios del XXI. Son ligeros y robustos, fáciles de producir y pueden
diseñarse con las propiedades que sean necesarias (grandes, pequeños, lisos,
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
28
rugosos, flexibles, elásticos, rígidos, transparentes, coloreados y así sucesivamen-
te). Los usamos en casi todas partes, sea en el hogar, el trabajo, los viajes o en las
herramientas y máquinas. La mayoría de los plásticos que ahora utilizamos, al
final de su ciclo de vida (que es a menudo muy breve) se acumulan en el ambien-
te, donde continuarán siendo preservables a largo plazo. A medida que los plás-
ticos comenzaron a producirse y acumularse a una escala global significativa
después de la Segunda Guerra Mundial, se convirtieron en un importante mar-
cador estratigráfico para caracterizar el Antropoceno.
La mayoría de los plásticos son totalmente sintéticos, principalmente hechos
a partir de productos petroquímicos. Hoy en día, alrededor del 8 % de la pro-
ducción anual total de petróleo y gas se utiliza para producir plásticos, lo que
demuestra su magnitud y omnipresencia en nuestra vida cotidiana. La produc-
ción anual de plástico ha aumentado más de 100 veces, desde alrededor de 2
millones de toneladas en la década de 1950 a más de 300 millones de toneladas
en 2015. Geyer et al. (2017) estiman que en 2015 la cantidad de residuos plás-
ticos generados ascendió a 5800 millones de toneladas métricas y que el 60 %
de todos los plásticos jamás producidos han sido ya desechados, depositados en
vertederos o liberados en el medio ambiente. De ser una «basura» local hace solo
unas décadas, los plásticos se han convertido actualmente en un problema
ambiental global muy importante ya que se encuentran acumulados tanto en los
sedimentos terrestres como en los marinos. De hecho, se están formando cuer-
pos de sedimentos en las zonas costeras que, si se observan en una sección trans-
versal, contienen suficiente material macroplástico como para ser reconocidos
por las/os geólogas/os como un depósito posterior a la mitad del siglo XX (fig. 3).
Los plásticos son claramente duraderos a escala del tiempo humano, pero a esca-
las de tiempo más largas su potencial de diagénesis y fosilización una vez ente-
rrados en los sedimentos es un tema desconocido.
Alejandro Cearreta
29
Los metales
La contaminación ambiental provocada por el ser humano con distintos metales
tiene una larga y bien documentada historia. La extracción de menas metálicas
y la fundición de esas rocas comenzaron en tiempos prehistóricos y se incremen-
taron sensiblemente durante la expansión romana. La extracción de metales a
partir de yacimientos minerales y la producción industrial de metales y aleacio-
nes así como la eliminación de los residuos que contienen metales son fuentes
antropogénicas importantes de estos elementos en el medio ambiente. Los ver-
tidos de metales son una consecuencia de su uso humano en un gran número de
aplicaciones. El enriquecimiento global de diferentes sistemas ambientales en
Figura 3. Playa cementada (beachrock) en la costa cantábrica, constituida por escorias de fundición procedentes de la industria local de hierro y que contiene abundantes tecnofósiles, sobre todo materiales plásticos.
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
30
plomo, cobre y zinc, cuya tasa de emisión a la atmósfera ha aumentado dramá-
ticamente durante el siglo XX, los convierte en uno de los marcadores estratigrá-
ficos más importantes del Antropoceno (fig. 4).
Los radionúclidos artificiales
Tras el descubrimiento de la radiactividad en 1896, sus características físico-quí-
micas se utilizaron para provocar reacciones de fisión y fusión atómicas más o
menos controladas tanto en bombas como en reactores nucleares. Este desarrollo
Figura 4. Distribución vertical de la arena, las asociaciones de foraminíferos, la concentración de distintos metales (EF: factor de enriquecimiento con respecto a sus valores naturales en los sedimentos) y la edad de los materiales en el sondeo Gobelas (ría de Bilbao) (modificado de Cearreta et al. 2002).
Alejandro Cearreta
31
condujo a la producción y diseminación a gran escala en el medio ambiente de
elementos radiactivos, muchos de los cuales son raros en la naturaleza, como,
por ejemplo, el Cesio-137 o el Plutonio-239. La producción de otros isótopos
más comunes en la naturaleza, como el Carbono-14, tiene lugar continuamente
de modo natural por el efecto de los rayos cósmicos sobre el nitrógeno de la
atmósfera. Estas mezclas de isótopos han producido una señal que presenta una
distribución global y casi sincrónica en los sedimentos y en otros materiales
(como el hielo, la madera, los corales y los huesos de animales). Es posible dis-
tinguir algunas señales radiactivas específicas como las generadas en los acciden-
tes de las centrales nucleares de Chernobyl y Fukushima en 1986 y 2011 respec-
tivamente, pero estas descargas accidentales fueron pequeñas en comparación
con las consecuencias de las detonaciones atmosféricas de bombas nucleares que
produjeron la mayoría de los radionúclidos de origen antropogénico presentes
hoy en el medio ambiente.
Estas pruebas comenzaron con la detonación Trinity el 16 de julio de 1945
en Alamogordo, Nuevo México (USA). La prueba Trinity y las bombas poste-
riores de Hiroshima y Nagasaki también en 1945, aunque fueron devastadoras,
tuvieron un impacto pequeño en la abundancia global de radionúclidos en com-
paración con las detonaciones de bombas termonucleares que las siguieron.
Entre los años 1945 y 1951, la diseminación de radionúclidos artificiales como
lluvia radiactiva fue limitada y de alcance solo local. Durante este tiempo, las
detonaciones realizadas fueron de bombas de fisión (comúnmente llamadas
bombas atómicas), que eran relativamente pequeñas. Las señales globales impor-
tantes para la precipitación de isótopos radiactivos fueron producidas por las
pruebas atmosféricas de armas termonucleares de fusión (también llamadas
bombas de hidrógeno), que eran más potentes y que comenzaron en 1952. Estas
detonaciones produjeron una lluvia radiactiva desde una gran altitud en la
atmósfera, que se dispersó por toda la superficie terrestre, con un pico marcado
de sus concentraciones en los años 1961-1962. El Tratado de Prohibición Par-
cial de Ensayos Nucleares de 1963, después del cual las pruebas pasaron a ser
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
32
principalmente subterráneas, condujo a un rápido declive en la caída de radio-
núclidos desde la atmósfera a la superficie terrestre durante la década de 1960 y
cesó en el año 1980.
Los productos radiactivos de esas detonaciones nucleares se extendieron por
todo el planeta, pero su concentración está influida tanto por los sistemas de
Figura 5. Estimación de la edad de los sedimentos en la marisma de Lastra (ría de Santoña, Cantabria), utilizando el perfil de disminución exponencial del isótopo radiactivo natural Plomo-210 y el pico de concentración del radionúclido artificial Cesio-137 (tomado de García-Artola et al. 2017).
Alejandro Cearreta
33
vientos y precipitaciones (y en el mar, por la profundidad del agua y las corrien-
tes oceánicas) como por la ubicación geográfica de las pruebas. Aproximadamen-
te tres cuartas partes de todos los radionúclidos se produjeron en el hemisferio
norte, principalmente en latitudes medias, donde tuvo lugar el mayor número y
magnitud de las detonaciones. Los mejores archivos geológicos de alta resolución
que almacenan estos radionúclidos artificiales se encuentran en el hielo polar, los
sedimentos lacustres, estuarinos y costeros, y los corales (fig. 5). Estos archivos
proporcionan indicadores claros e inequívocos de la deposición radiactiva poste-
rior al año 1952. Esta señal de mediados del siglo XX constituye un importante
marcador antropogénico dentro del registro estratigráfico del Antropoceno y se
ha sugerido al Plutonio-239 como el radionúclido que proporciona la señal más
fiable a largo plazo (Waters et al. 2015, 2016).
El cambio climático
Desde el año 1900, la atmósfera inferior del planeta se ha calentado 1,2 °C, y el
océano ha ido incrementando su temperatura a profundidades cada vez mayores,
el nivel del mar está ascendiendo, el hielo marino se está fundiendo, la mayoría
de los glaciares de montaña se están retirando, tanto las capas de hielo de la Antár-
tida como las de Groenlandia están perdiendo masa y el océano se está volviendo
más ácido. El único factor que puede explicar todos estos cambios es el aumento
en las emisiones de gases de efecto invernadero provocado por las actividades
humanas, cuyo efecto se incrementa por la evaporación progresiva de vapor de
agua desde el océano conforme este se va calentando con el paso del tiempo.
Como consecuencia de la inyección a la atmósfera de 10 mil millones de tone-
ladas de carbono por año, el aumento global de CO2 actualmente es de unos 20
ppm/década, es decir, 100 veces más rápido que la mayor parte de los incremen-
tos de CO2 que han tenido lugar en la atmósfera terrestre durante los últimos
800 000 años. La composición variable de los isótopos de carbono de ese CO2
atmosférico muestra que la fuente de su aumento es rica en Carbono-12, una
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
34
clara indicación de que ese carbono proviene de la quema de combustibles fósi-
les. Además del aumento observado en el CO2 desde la Revolución Industrial,
también se ha producido un incremento significativo (162 %) en la concentra-
ción de gas metano (CH4), que es el gas de efecto invernadero más potente, y
cuya composición isotópica sugiere un aumento sustancial en el aporte de
metano biogénico desde las plantaciones agrícolas y los humedales tropicales.
Todos estos datos muestran que el clima de la Tierra se ha ido desplazando
desde su trayectoria natural de los últimos miles de años hacia un régimen cli-
mático diferente.
El ascenso en el nivel del mar es una de las consecuencias más importantes de
esta variabilidad climática. Gran parte de la población mundial vive hoy en las
áreas costeras con densidades tres veces superiores a la media mundial y la mayo-
ría de las megaciudades del planeta se encuentran situadas en la costa (600
millones de personas viven a menos de 10 m por encima del nivel del mar actual
y entre 100 y 150 millones de personas viven a menos de 1 m). Los registros
instrumentales y geológicos muestran que el nivel del mar global está aumentan-
do desde principios del siglo XX por encima de sus tasas habituales de los últimos
miles de años, hasta alcanzar los valores actuales de 3,2 mm/año. Existe una gran
incertidumbre sobre el comportamiento de las capas de hielo de Groenlandia y
Antártida por el continuo aumento de la temperatura atmosférica y oceánica. Si
la capa de hielo de Groenlandia se derritiera podría elevar el nivel del mar unos
7 m, y si fuera a fundirse la capa de hielo de la Antártida occidental el nivel del
mar se podría elevar unos 3-5 m adicionales.
4. EL INICIO DEL ANTROPOCENO
A pesar de que el proceso que condujo al incremento de CO2 y otros gases de
efecto invernadero en la atmósfera se inició con la Revolución Industrial a fina-
les del siglo XVIII, su impacto identificable en la química atmosférica y en los
Alejandro Cearreta
35
ciclos biogeoquímicos del planeta comenzó de una manera pronunciada y global
solo a mediados del siglo XX. Este fuerte aumento en la magnitud y la velocidad
de las actividades humanas y de sus impactos a mediados del siglo XX se conoce
como la «Gran Aceleración» y se manifiesta claramente mediante distintos indi-
cadores socioeconómicos, como el aumento de la población humana, la activi-
dad económica, el consumo de energía, el uso de recursos, el transporte y las
comunicaciones, que, en conjunto, muestran una explosión de la actividad
humana y su conectividad desde mediados del siglo XX. De modo paralelo, esta
Gran Aceleración también ha alterado significativamente la estructura y el fun-
cionamiento del Sistema Tierra.
La duración de las diferentes etapas que componen la escala del tiempo geo-
lógico no es fija sino muy variable. Curiosamente, a partir del Mioceno (últimos
23 millones de años), las épocas geológicas se van haciendo sucesivamente más
cortas, y esta tendencia refleja bien la resolución y calidad crecientes del registro
geológico a medida que nos acercamos al presente. Zalasiewicz et al. (2017) ya
sugirieron que la cuestión clave en el debate sobre el Antropoceno no es preci-
samente su corta duración, sino más bien si el registro geológico que permite la
caracterización y la correlación del Antropoceno es ya diferente de la época
anterior (el Holoceno), si además será persistente durante muchos milenios y si
los cambios que lo caracterizan seguirán actuando con el tiempo. Todas estas
condiciones inevitablemente afectarán al curso futuro de la historia de la Tierra
y, por lo tanto, al registro geológico del futuro.
Dentro del Eón Fanerozoico, el método aceptado internacionalmente para
definir los límites cronoestratigráficos que separan las distintas etapas de la his-
toria de nuestro planeta es la selección de un GSSP (Global Boundary Stratigra-
phic Sections and Points = Estratotipo global de límite o clavo dorado). Es decir,
un punto de referencia físico dentro de los estratos geológicos que pueda corre-
lacionarse ampliamente entre las distintas secciones geológicas de la misma edad
que existen por todo el planeta. La mayoría de los GSSP ya definidos y ratifica-
dos utilizan especies de fósiles marinos como marcadores primarios. Sin embar-
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
36
go, el GSSP más reciente (la base del Holoceno) se fundamenta en las señales
isotópicas del exceso de deuterio registradas en un sondeo de hielo glaciar (en
lugar de utilizar los estratos de roca, como es más habitual).
En los depósitos recientes donde es posible definir el GSSP del Antropoceno,
sería necesaria una datación de alta precisión con resolución anual, que podría
lograrse mediante el contaje de sus capas apoyado por técnicas de datación
radiométrica (por ejemplo, con el isótopo natural Plomo-210) o por eventos que
puedan ser fechados de modo inequívoco, como algunas grandes erupciones
volcánicas que sean conocidas. Estas láminas anuales potencialmente podrían
estar presentes en muchos entornos geológicos diferentes. Por ejemplo, en las
cuencas marinas anóxicas, algunas de las cuales están asociadas con zonas eutró-
ficas que presentan poca o ninguna perturbación bentónica, o en los depósitos
fangosos de la plataforma continental (mud-patches) que se desarrollan frente a
los deltas y estuarios, y que tal vez puedan proporcionar los ambientes más ade-
cuados para el GSSP Antropoceno, porque su falta de oxígeno evita la bioturba-
ción y facilita la preservación adecuada de las capas depositadas anualmente. Este
tipo de ambientes geológicos se ha utilizado antes para definir otros GSSP, como
el del límite Ordovíco-Silúrico (hace 444 millones de años) y el del Paleoce-
no-Eoceno (hace 56 millones de años).
Ninguna de las señales indicadoras del Antropoceno mencionadas en el apar-
tado anterior es tan instantánea como lo fue el impacto del meteorito contra la
superficie terrestre que tuvo lugar hace 65 millones de años y que marcó el lími-
te Cretácico/Paleógeno. Lo más parecido a tal evento isócrono en relación con
una posible fecha de inicio para el Antropoceno es el comienzo de las grandes
pruebas termonucleares atmosféricas en la década de 1950, que dejaron una señal
que aún es detectable en gran parte del planeta. Esta señal, expresada como un
pico en la concentración de plutonio, parece ser el candidato más práctico y efi-
caz como marcador primario Antropoceno. Además, ya que el momento tempo-
ral de la señal de este radionúclido artificial coincide estrechamente con el mayor
punto de inflexión en las señales que caracterizan la Gran Aceleración, su gran
Alejandro Cearreta
37
trazabilidad geológica ayuda considerablemente a justificar un límite inferior del
Antropoceno en todo el mundo que se localice aproximadamente en 1950.
El Antropoceno es diferente al resto de la columna geológica porque se trata
de la primera unidad cronoestratigráfica que estaría completamente contenida
dentro de la historia humana escrita y bien documentada, además de cubrir un
período temporal para el que tenemos una comprensión aceptable del modo en
el que opera el Sistema Tierra. Para algunos científicos, este sería un argumento
en contra de la definición del Antropoceno como unidad geológica ya que,
según ellos, se basaría más en la observación humana directa que en un registro
estratigráfico (Finney / Edwards 2016). Sin embargo, más bien al contrario, el
análisis del Antropoceno para buscar un GSSP utilizando los protocolos geoló-
gicos ya establecidos se vería en este caso favorecido y reforzado de manera única
por el acceso a registros instrumentales detallados que complementasen la infor-
mación geológica, ya que en el Antropoceno se superponen el tiempo geológico
y el tiempo histórico.
5. EL ANTROPOCENO MÁS ALLÁ DE LA GEOLOGÍA
El Antropoceno geológico se diferencia en cierta medida de otras interpretacio-
nes del Antropoceno que han ido apareciendo en los últimos años, ya que las
ciencias sociales, las humanidades y las artes se han interesado por este concepto
y lo han analizado a través de las herramientas conceptuales de sus propias dis-
ciplinas. Parece claro que aceptar las distintas evidencias materiales del Antropo-
ceno geológico y su narrativa puede conducir, como corolario, al análisis de sus
causas originales y de sus consecuencias sociales, culturales y políticas. En gene-
ral, el Antropoceno se ha convertido en un concepto que no solo proporciona
una perspectiva particular sobre la historia de la Tierra, sino que también cons-
tituye un catalizador notable y positivo para las discusiones interdisciplinarias.
Sin embargo, tal nivel de análisis más amplio que es potencialmente importante
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
38
y novedoso para la Geología representa una cuestión que va más allá del manda-
to del AWG.
Los encendidos debates sobre las fuerzas responsables del Antropoceno y
sobre el papel que han jugado los diferentes modos de organización y compor-
tamiento social, tecnológico y político de los seres humanos son cuestiones
científicas de gran importancia, al igual que los estudios sobre los efectos de los
impactos de meteoritos extraterrestres o las erupciones volcánicas. Sin embargo,
el reconocimiento del Antropoceno como una unidad geológica debe estar basa-
do únicamente en el modelo que aparezca registrado en los estratos geológicos y
en sus características definitorias, que deben ser reconocidas y correlacionadas
entre distintos lugares geográficos del planeta. Adicionalmente, esta base geoló-
gica también puede contribuir a desarrollar una investigación científica sobre el
origen, las causas, los procesos y las dinámicas del Antropoceno.
Desde una perspectiva geológica global tiene sentido tratar a toda la humani-
dad como una sola entidad en términos de sus actividades y sus consecuencias para
el planeta. Sin embargo, este tratamiento enmascara grandes desigualdades entre
los distintos países, sociedades y grupos dentro de estos países. Este es un punto
importante que ya señalaron Malm / Hornborg (2014), entre otros, argumentan-
do que la humanidad en su conjunto no era la responsable del Antropoceno.
Las dos tendencias socioeconómicas más relevantes durante el Antropoceno
son, por una parte, el crecimiento de la población humana y, por la otra, el cre-
cimiento económico medido a través de la evolución del PIB global. Este último
es un buen indicador del consumo, que, a su vez, es el impulsor más inmediato
de muchos de los impactos humanos sobre el Sistema Tierra. Las diferencias que
existen entre los distintos países con relación a estas dos tendencias son sorpren-
dentes. Casi todo el crecimiento de la población humana desde 1950 hasta 2010
tuvo lugar en los BRICS (Brasil, Rusia, India, China y Sudáfrica) y en los países
económicamente más pobres. Sin embargo, incluso con el rápido crecimiento de
la economía china durante la primera década del siglo XXI, la mayor parte de la
actividad económica mundial y, por lo tanto, del consumo planetario aún residía
Alejandro Cearreta
39
en los países ricos de la OCDE (que en el año 2010 representaban el 18 % de la
población y el 74 % de la actividad económica global). Por lo tanto, la idea de
Malm y Hornborg de que los países ricos, y no la humanidad en su conjunto,
son los responsables de la Gran Aceleración se ve confirmada por los datos. No
obstante, el AWG no investiga sobre quién es el «responsable» de estas tenden-
cias socioeconómicas, sino del resultado neto de esas tendencias en términos
geológicos.
Por otra parte, se ha debatido mucho sobre la idoneidad del nombre Antro-
poceno, que corresponde al antiguo término griego para humano (anthropos) y
cene (kainos) del griego antiguo para tiempo «nuevo» o «reciente». Sin embargo,
como para el resto de los nombres de las distintas etapas del tiempo geológico,
este no debe tener necesariamente ningún significado particular o un determi-
nado carácter simbólico, sino que es la denominación que en términos prácticos
ha ganado su reconocimiento científico mundial entre todos los posibles térmi-
nos sugeridos para esta etapa geológica de un planeta que ahora se encuentra
profundamente afectado por los humanos. Así, por ejemplo, otros nombres que
han sido propuestos como «Plasticoceno» o «Capitaloceno» respectivamente
reflejan una parte elegida del conjunto de sus caracteres diagnósticos o propor-
cionan una posible explicación para las causas de su existencia. El nombre
Antropoceno no es más que una etiqueta práctica, como lo son las denomina-
ciones de otras unidades del tiempo geológico ya formalizadas como el «Silúri-
co», en honor a los Silures, que eran una antigua tribu galesa, o el «Cuaternario»,
que es una reliquia de las etapas iniciales de la Geología como ciencia cuando las
grandes unidades de tiempo se nombraban como Era Primaria, Secundaria,
Terciaria y Cuaternaria, términos que hoy están en desuso. Como unidad geo-
lógica, por lo tanto, los intentos para diseñar un nombre que pueda simbolizar
mejor su esencia (por ejemplo, Capitaloceno) tienen poca importancia. Existe
una considerable congruencia entre el significado del Antropoceno tal y como se
concibió originalmente y su utilización entre la comunidad geológica. Este
hecho, junto con el modo en que el nombre se ha establecido rápidamente en la
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
40
literatura científica, sugiere que el término Antropoceno debe conservarse con este significado.
Aumentar la conciencia sobre las causas y los procesos responsables del Antropoceno es un empeño socialmente muy importante, pero se encuentra bastante separado de los criterios sobre los que debe basarse la Geología para la formalización de este concepto. Confundir el posible uso más amplio de un Antropoceno formalizado con las evidencias estratigráficas utilizadas para respal-dar su formalización geológica podría generar el peligro de una politización de este análisis, como señalan Finney / Edwards (2016). El concepto Antropoceno ha sido criticado como una especie de agenda política o ideológica disfrazada de época geológica. La «utilidad científica y social» de formalizar el Antropoceno se refiere de hecho a dos cuestiones profundamente diferentes: una es su utilidad potencial para la ciencia, que implica un cambio de paradigma geológico, y este es el asunto al que está limitado el mandato del AWG. La segunda cuestión es su relevancia social, más amplia debido a una mayor concienciación sobre los procesos que están actuando en nuestro planeta (y, por lo tanto, se extiende a la esfera de la percepción política del Antropoceno). Esta es una consideración diferente que se encuentra más allá del mandato del AWG.
Sin embargo, es importante tener en cuenta que cualquier decisión que se adopte durante el proceso de su formalización como un nuevo intervalo del tiempo geológico tendrá ciertas implicaciones políticas. Así, una decisión explí-cita que niegue la formalización del Antropoceno y que tenga como resultado la continuación formal del Holoceno sería una afirmación políticamente tan rele-vante como lo será asimismo la posible inclusión del Antropoceno como un nuevo intervalo dentro de la escala del tiempo geológico. La consideración más importante en este caso debe estar relacionada con la responsabilidad de la comunidad geológica en particular, y de la comunidad científica en general, cuando se enfrenta ante las evidencias de un cambio geológico. Por lo tanto, la comunidad geológica cometería un grave error si estuviera frente a un cambio científicamente demostrable, significativo y sustancial en la Geología del plane-
ta y no le diera un reconocimiento acorde a su magnitud.
Alejandro Cearreta
41
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
CEARRETA, Alejandro / María Jesús IRABIEN / Eduardo LEORRI / Iñaki YUSTA / Andrea QUINTANILLA / Ane ZABALETA (2002): «Environmental transformation of the Bilbao estuary, N. Spain: microfaunal and geochemical proxies in the recent sedimentary record», Marine Pollution Bulletin, 44, 487-503.
CRUTZEN, Paul J. / Eugene F. STOERMER (2000): «The “Anthropocene”», Global Change. IGBP Newsletter, 41, 17-18.
ERISMAN, Jan W. / Mark A. SUTTON / James GALLOWAY / Zbigniew KLIMONT / Wilfried WINIWARTER (2008): «How a century of ammonia synthesis changed the world», Nature Geoscience, 1, 636-639.
FINNEY, Stanley C. / Lucy E. EDWARDS (2016): «The “Anthropocene” epoch: Scientific decision or politi-cal statement?», GSA Today, 26, 4-10.
GARCÍA-ARTOLA, Ane / Alejandro CEARRETA / María Jesús IRABIEN (2017): «Recent Agricultural Occupa-tion and Environmental Regeneration of Salt Marshes in Northern Spain», en Charles W. Finkl / Christopher Makowski (eds.), Coastal Wetlands: Alteration and Remediation, Nova York, Springer, 47-79.
GEYER, Roland / Jenna R. JAMBECK / Kara LAVENDER LAW (2017): «Production, use, and fate of all plastics ever made», Science Advances, 3, e1700782.
HAFF, Peter (2014): «Humans and technology in the Anthropocene: Six rules», The Anthropocene Review, 1, 126-136.
MALM, Andreas / Alf HORNBORG (2014): «The geology of mankind? A critique of the Anthropocene narrative», The Anthropocene Review, 1, 62-69.
STOPPANI, Antonio (1873): Corso di Geologia, vol. II, Geologia stratigrafica. Milan, G. Bernardoni e G. Brigola.
SYVITSKI, James P. M. / Albert KETTNER (2011): «Sediment flux and the Anthropocene», Philosophical Transactions of the Royal Society A, 369, 957-975.
WATERS, Colin N. / James P. M. SYVITSKI / Agnieszka Gałuszka / Gary J. HANCOCK / Jan ZALASIEWICZ / Alejandro CEARRETA / Jacques GRINEVALD / Catherine JEANDEL / John R. MCNEILL / Colin SUMMER-HAYES / Anthony D. BARNOSKY (2015): «Can nuclear weapons fallout mark the beginning of the Anthropocene Epoch?», Bulletin of the Atomic Scientists, 71, 46-57.
WATERS, Colin N. / Jan ZALASIEWICZ / Colin SUMMERHAYES / Anthony D. BARNOSKY / Clément POIRIER / Agnieszka Gałuszka / Alejandro CEARRETA / Matt EDGEWORTH / Erle C. ELLIS / Michael ELLIS / Catherine JEANDEL / Reinhold LEINFELDER / John R. MCNEILL / Daniel deB. RICHTER / Will STEFFEN / James SYVITSKI / Davor VIDAS / Michael WAGREICH / Mark WILLIAMS / An ZHISHENG / Jacques GRI-NEVALD / Eric ODADA / Naomi ORESKES / Alexander P. WOLFE (2016): «The Anthropocene is functio-nally and stratigraphically distinct from the Holocene», Science, 351, 137.
ZALASIEWICZ, Jan / Mark WILLIAMS / Colin N. WATERS / Anthony D. BARNOSKY / Peter HAFF (2014): «The technofossil record of humans», The Anthropocene Review, 1, 34-43.
ZALASIEWICZ, Jan / Mark WILLIAMS / Colin N. WATERS / Anthony D. BARNOSKY / John PALMESINO / Ann-Sofi RÖNNSKOG / Matt EDGEWORTH / Cath NEAL / Alejandro CEARRETA / Erle C. ELLIS / Jacques GRINEVALD / Peter HAFF / Juliana A. IVAR DO SUL / Catherine JEANDEL / Reinhold LEINFELDER / John R. MCNEILL / Eric ODADA / Naomi ORESKES / Simon J. PRICE / Andrew REVKIN / Will STEFFEN / Colin SUMMERHAYES / Davor VIDAS / Scott WING / Alexander P. WOLFE (2016): «Scale and diversity of the physical technosphere: A geological perspective», The Anthropocene Review, 4, 9-22.
EL ANTROPOCENO: ¿ÉPOCA GEOLÓGICA O/Y DECLARACIÓN POLÍTICA?
42
ZALASIEWICZ, Jan / Colin N. WATERS / Alexander P. WOLFE / Anthony D. BARNOSKY / Alejandro CEARRE-TA / Matt EDGEWORTH / Erle C. ELLIS / Ian J. FAIRCHILD / Felix M. GRADSTEIN / Jacques GRINEVALD / Peter HAFF / Martin J. HEAD / Juliana A. IVAR DO SUL / Catherine JEANDEL / Reinhold LEINFELDER / John R. MCNEILL / Naomi ORESKES / Clément POIRIER / Andrew REVKIN / Daniel deB. RICHTER / Will STEFFEN / Colin SUMMERHAYES / James P. M. SYVITSKI / Davor VIDAS / Michael WAGREICH / Scott WING / Mark WILLIAMS (2017): «Making the case for a formal Anthropocene Epoch: an analysis of ongoing critiques», Newsletters on Stratigraphy, 50, 205-226.
Alejandro Cearreta
43
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
Pablo Ramil RegoLuis Gómez-Orellana
IBADER. Laboratorio de BiodiversidadeCampus de Lugo (USC)
45
1. COSMOLOXÍAS TEOLÓXICAS
A periodización da historia da Terra constitúe un ámbito de discusión ante o
que a humanidade se enfrontou ao longo do seu propio devir histórico. Todas
as grandes civilizacións formularon con maior ou menor detalle unha periodiza-
ción da súa historia, recorrendo a seleccionar determinados eventos para marcar
o inicio ou a fin dun determinado período. No antigo Exipto a cosmoloxía
móstrase complexa, non existe unha única periodización, senón que en cada
localidade hai diferentes versións, nas que se introducen distintos feitos deriva-
dos da entrada no guión dunha variable cantidade de divindades. Na antigüida-
de clásica, hebreos e cristiáns compartiron unha mesma periodización cosmoló-
xica derivada da información contida na Xénese, o primeiro volume da Torá, a
redacción da cal é atribuída a Moisés, no deserto do Sinaí no ano 1513 BC (BC =
AC = AEC = ANE = antes da nosa era); nesta, relátase a creación do ceo e da
terra, e os feitos posteriores ata a morte de Xosé, 1657 BC.
Na cosmoloxía clásica grega, a Terra era redonda e ocupaba o centro do uni-
verso. O Sol, a Lúa, os planetas e a esfera das estrelas fixas xiraban sen cesar
arredor da Terra en perfectas órbitas circulares. Hesíodo, no ano 700 BC, no
poema Os traballos e os días ( Ἔργα καὶ Ἡμέραι) introduce o mito das Idades do
Home e considera a existencia de cinco etapas na humanidade, con distintas
xeracións de mortais: unha primitiva e paradisíaca, Idade de Ouro, á que suce-
den catro estadios de degradación: Idade de Prata, Idade de Bronce, Idade dos
Heroes e Idade de Ferro. Estas foron igualmente comentadas e desenvolvidas por
outros autores grecolatinos: Platón, Ovidio, Virxilio etc.
A mitoloxía romana atribúe a Rómulo e Remo a fundación da cidade de
Roma. O proceso de constitución está cheo de lendas. A Rómulo, o primeiro rei
46
romano, atribúeselle a adopción dun novo calendario que comprendía 10 meses lunares, cunha duración de 304 días. Tamén existía o mito de que 12 aguias revelaran a Rómulo a data da destrución da cidade. Inicialmente considerouse que esta catástrofe sería no doceavo ano da súa fundación, pero este suceso non aconteceu. Polo tanto, a profecía foi modificada considerando que cada aguia representaba unha década e, en consecuencia, Roma sería destruída 120 anos despois da súa fundación. Como isto tampouco se cumpriu, algúns romanos optaron por situar este evento no ano 304 despois da fundación, ao vinculalo co número de días do calendario. Para establecer todos estes cálculos, os romanos afanábanse en situar o ano da fundación de Roma, que dende Varrón se calculou a partir da análise temporal das xeracións transcorridas e se fixou segundo dis-tintas aproximacións no ano 754/753 BC (0 AUC = Ab urbe condita, dende a fundación de Roma).
Nas culturas vinculadas coas relixións monoteístas empregaranse os datos que achegan os libros sagrados para establecer a data de creación da Terra, así como as distintas etapas transcorridas, e fixar o día da fin do mundo, que é precedido por un conxunto de circunstancias pouco propicias para o desenvolvemento da humanidade. A falta de concreción nos textos sagrados levará a formular distin-tos cálculos, de forma que as indicacións referidas na Xénese sobre o número de xeracións transcorridas entre distintos eventos tratarán de trasladar unhas datas concretas no calendario. Noutros casos recorrerase tamén a conxecturas indirec-tas sobre a posición cronolóxica de determinados eventos históricos.
O calendario hebreo comeza coa Xénese do universo (AM Anno Mundi) e o seu inicio correspóndese co 7/10/3760 BC (primeiro día do mes Tishrei do ano 1 AM). No calendario hebreo os días empezan e finalizan co ocaso, mentres que no gregoriano o comezo se establece na media noite. A semana hebrea mantén a súa correspondencia cos seis días da creación e estes desígnanse con números ordinais en hebreo. Nos reinos cristiáns engadiuse un sétimo día, o domingo. Para a designación do resto dos días empréganse nomes de deidades pagás, como por exemplo o sexto día, que se denominou sábado (latín bíblico sabbătum, do hebreo השבת יום, shabat; día de repouso). Nalgúns países, como Portugal, aínda
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
47
se mantén para algún dos días a súa designación ordinal (segunda, terça, quarta,
quinta, sexta-feira). A cronocosmoloxía máis antiga da tradición xudía atópase
incluída no Libro dos Xubileus, un texto redactado cara ao 100 BC onde se divi-
de o tempo transcorrido dende a creación en anos, semanas de anos e xubileus
(sete períodos de sete anos). Así, o período que se sucede entre a creación e o
asentamento do pobo xudeu en Canaan foi de 50 xubileus (2450 anos). De xeito
semellante, o rabino Yose Ben Halafta defende no libro Seder Olam Rabbah,
escrito no século II AD (AD = DC = Anno Domini), unha cosmocronoloxía
teolóxica que se inicia coa creación no ano 3760 BC (3760 BC = 0 Anno Mundi
= 0 AM), para finalizar coa conquista de Persia (331-329 BC) por Alexandre
Magno. A partir dos datos incluídos en El Talmud, a tradición hebrea sostiña
que o mundo, tal como o coñecemos, durará 6000 anos e desaparecerá co sétimo
milenio, é dicir, no ano 2240 AD.
Entre os primeiros cristiáns considerábase que entre a crucifixión de Cristo e
o xuízo final non tería que discorrer un longo prazo temporal. No Evanxeo de
Mateo ponse en boca de Cristo a existencia dunha próxima fin do mundo: «Eu
asegúrovos que non pasará esta xeración ata que todo isto suceda». Xorden así
distintos apoloxistas que sinalan a data da fin do mundo en distintos anos: 350,
365, 400, 500, 530, calculados a partir da Encarnación ou da Paixón de Cristo.
A medida que a sociedade se achegaba a unha das datas sinaladas, a preocupación
acrecentábase entre moitos cristiáns, amplificada pola preocupante situación polí-
tico-social e especialmente pola inseguridade das fronteiras ante ao avance dos
bárbaros.
Na Epístola de Berbané, redactada cara a 120-130 AD, considerábase que a
obra divina estaría completamente finalizada nuns 6000 anos, o ano cero dos
cales se correspondería coa creación. Dado que os principais apoloxistas, como
o bispo romano Hippolytos (c. 170-c. 236 AD) ou Sextus Julius Africanus (c.
160-c. 240), consideraban que a crucifixión se producira 5500 anos despois da
creación, o día do xuízo final situaríase no ano 500 AD ou no ano 530 AD,
facendo coincidir este último co quinto centenario da crucifixión.
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
48
O romano Eusebius Sophronius Hieronymus (c. 340-420 AD) foi o primei-
ro en vincular as idades do home cun calendario: Idade de Ouro (1710-1674
BC), Idade de Prata (1674-1628 BC), Idade de Bronce (1628-1472 BC), Idade
dos Heroes (1460-1103 BC) e Idade de Ferro (1103 BC ata a actualidade). Pola
súa banda, Agostiño de Hipona (354-430 AD) redacta entre 413-426 AD unha
das súas principais obras, A Cidade de Deus, e nela establécese unha análise cro-
nocosmolóxica que refuta os augurios dos milenaristas e os intentos para esta-
blecer unha cronoloxía para a fin do mundo, recordando que nos textos sagrados
non se establecen datas precisas sobre a segunda chegada de Cristo, e el mesmo
se expresou sobre este aspecto: «En canto a ese día ou a esa hora ninguén a coñe-
ce, nin os Anxos do ceo nin o Fillo, senón só o meu Pai» (Mateo 24: 36).
O monxe inglés Beda o Venerable (672-735) sitúa a partir da cronocosmo-
loxía hebrea a creación do mundo no 18/03/3952 BC e divide a súa historia en
seis etapas: Adán-Noé, Noé-Abraham, Abraham-David, David-desterro Babilo-
nia e Desterro á chegada de Cristo; e desta á actual, que se corresponde co deno-
minado «tempo da Igrexa» e que finalizará no ano 2048 AD. Beda intenta
manter a correlación das principais etapas de cronocosmoloxía cristiá coa perio-
dización da semana, vinculando deste modo os aspectos derivados da Xénese cos
da Pascua. Recoñece, en consecuencia, seis idades: a de Adan-Noé, a de Noé-
-Abraham, a de Abraham-David, a de David-desterro Babilonia, a de desterro-
chegada de Cristo e a de chegada de Cristo ao actual, o denominado tempo da
Igrexa, que despoxa de todo significado cronolóxico. Acorde con Xerónimo ou
Agostiño, esta cronocosmoloxía conclúe que a idade do mundo é incerta, aínda
que, por outra parte, asume como data o ano 3952 BC e a do comezo da sexta
idade o ano 672 despois da fundación de Roma, é dicir, entre o ano 83-82 BC.
Inspirado por Ticonius Afro (c. 330-c. 390 AD) e Agostiño de Hipona (354-
-430 AD), Beda afirmaba que ninguén pode coñecer o día nin a hora do día do
Señor e que as seis idades do mundo non representan unha duración de 6000
anos, encontrando fría e herética a interpretación dos seis milenios. A sétima
idade, ao igual que o sétimo día, é a do descanso, a das almas privadas do corpo
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
49
en espera da resurrección, que terá lugar durante o oitavo día. Beda deixou esta
nota profética entre os seus escritos: «Mentres o Coliseo de Roma siga en pé,
Roma manterase; cando Roma e o seu coliseo caian, o mundo caerá». Ao ache-
garnos á fin do primeiro milenio da nosa era volven xurdir nos reinos cristiáns,
especialmente en Francia, Inglaterra ou no Sacro Imperio Romano Xermánico,
a preocupación pola fin do mundo, que se supón que acontecería no ano 1000
AD, ou preferentemente no ano 1033 AD, é dicir, un milenio despois da Paixón
de Cristo. A data non deriva dun cálculo teolóxico, senón que se alimenta co
medo nestes territorios ante a expansión territorial do Califato, identificado en
distintas crónicas como o anticristo.
A cosmocronoloxía xudeo-cristiá-islámica difire substancialmente das esta-
blecidas en Oriente. O texto hindú coñecido como Puranas (en sánscrito «de
tempos antigos») foi redactado entre os séculos IV e XVI AD, aínda que con
seguridade recolle tradicións moito máis antigas. A cronoloxía do universo fixa
a historia deste (Mahā-Kalpa ou vida de Brahma) en 311,04 trillóns de anos.
2. CRONOLOXÍAS PARA NOVOS TEMPOS
O inicio dos tempos modernos adoita marcarse por un conxunto de sucesos,
como a invención da imprenta (1448), a fin do Imperio Romano de oriente
(1453 AD), a toma de Granada polos Reis Católicos (1493) e o comezo das
exploracións ás Indias orientais e occidentais. Malia iso, as cronocosmoloxías
teolóxicas seguirán sendo a única fonte para establecer a periodización da histo-
ria da Terra, que reciben novas modificacións de distintos autores. No século
XVII, Cristoph Cellarius (1638-1707) propuxo unha periodización da civiliza-
ción no Vello Mundo en tres unidades: «Historia Antiga», que comprendería os
períodos clásicos de Grecia e Roma; «Media» para a Idade Media e «Nova» para
o Renacemento. Neste mesmo século propóñense distintas modificacións á
periodización cronocosmolóxica derivada das fontes teolóxicas. Así, James
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
50
Ussher, arcebispo da Igrexa de Irlanda (1625-1656), establece un calendario a
partir das xenealoxías da Xénese. Deste xeito, fixa a creación da terra na tarde
(18.00 h) do sábado 22 de outubro do ano 4004 BC e a expulsión de Adán e
Eva do paraíso o luns 10/11/4004 BC. A periodización de Ussher foi ampla-
mente aceptada no Vello Continente. Isaac Newton (1643-1727) realizou
tamén un novo cálculo, a partir da Biblia, da data da fin do mundo e concluíu
que esta se produciría 1260 anos despois da refundación do Sacro Imperio
Romano levada a cabo por Carlomagno, é dicir, no ano 2060 AD.
Na segunda metade do século XVIII, os traballos levados a cabo por Giovanni
Arduino (1714-1795), Johann Gottlieb Lehmann (1719-1767) e Georg Chris-
tian Füchsel (1722-1773) establecen as bases da estratigrafía. Anos máis tarde,
Abraham Gottlob Werner (1749-1817), na súa célebre obra Breve clasificación e descrición dos diferentes terreos (1787), elabora a primeira proposta de cronoloxía
de estratos, dividindo os terreos da montaña de Harz (Baixa Saxonia) en cinco
tipos: primitivos, de transición, estratificados, aluviais e volcánicos. Non será,
non obstante, ata o século XIX cando William Smith (1769-1839), Georges
Cuvier (1769-1832) e Jean d ‘Omalius d ‘Halloy (1783-1875) realicen os pri-
meiros intentos de datación dos estratos a partir dos fósiles de plantas ou animais
preservados neles. En 1735, Giovanni Arduino (1714-1795 AD), a partir dos
estudos xeolóxicos realizados no norte de Italia, divide a historia da Terra en
catro grandes etapas: Primaria, Secundaria, Terciaria e Cuaternaria. Anos máis
tarde, James Hutton (1726-1797) presenta ante a Sociedade Real de Edimburgo
a súa Teoría da Terra (1785), na que defende que a cronoloxía da Terra era
moito máis antiga que a que sostiñan as cosmocronoloxías teolóxicas xa que os
ámbitos temporais contidos nestas non eran o suficientemente amplos para asu-
mir un longo proceso no que as antigas montañas da terra foron erosionadas e
os materiais arrastrados ao fondo do océano, onde se converteron en novas
rochas que posteriormente emerxeron.
En 1878 celebrouse en París, coincidindo coa Exposición Universal, o primei-
ro Congreso Xeolóxico Mundial (CXM), que reuniu máis de 300 especialistas e
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
51
no que se intentaron resolver, aínda que non con moitos éxitos, os problemas de
clasificación e nomenclatura xeolóxicas. O segundo congreso tivo lugar en Boloña
no ano 1881 e nel establecéronse as bases para o desenvolvemento da ciencia
xeolóxica (Vai 2004). Un dos aspectos debatidos no II CXM foi o da necesidade
de unificar, aclarar os termos e os conceptos vinculados cos estratos e a súa cro-
noloxía, que se están a empregar nas distintas escolas. Malia iso, o establecemen-
to das unidades xeocronolóxicas e cronoestratigráficas globais non se consegue
ata o ano 1974, e é dende esa data responsabilidade da Comisión Internacional
de Estratigrafía da Unión Internacional de Ciencias Xeolóxicas (Fernández
López 1988).
Ata o século XIX, o establecemento da cronoloxía dos distintos episodios da
historia da Terra realizábase a través de métodos de datación relativos nos que
soamente se podían establecer relacións de anterioridade ou posterioridade con
determinados eventos (terminus ante quem, terminus post quem). No século XIX
aparecen distintos métodos de datación absoluta a partir dos cales se obtén unha
maior precisión temporal. O primeiro deles foi a dendrocronoloxía. O uso dos
aneis das árbores para establecer a súa idade con precisión xa era coñecido por
Teofrastro, e o propio Linneo desenvolveu distintas experiencias, pero non será
ata 1827 cando Alexander Catlin Twining (1801-1884) estableza os seus funda-
mentos científicos. Unha situación similar acontece co estudo da sedimentación
rítmica que se aprecia nos lagos glaciares de Escandinava dende o final dos
tempos glaciares, onde se forman estratos anuais de sedimentos arxilosos que
permiten analizar con precisión o tempo transcorrido. A comezos do século XX
aparecen novas técnicas para o estudo da historia da Terra. A paleobioloxía,
centrada no estudo de restos orgánicos, compleméntase coa investigación dos
fósiles e cobre os períodos máis recentes da historia nos que non hai rexistro
destes. O descubrimento da radioactividade (1896) terá unha directa aplicación
nos estudos cronolóxicos e xurdirán, deste xeito, novos métodos de data-
ción absoluta baseados na idea de que o lapso de tempo transcorrido é a cons-
tante de desintegración no tempo dalgún isótopo radioactivo: datacións radio-
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
52
métricas (C12/C14, K/Ar, U/Th, U/Pb, Rb/Sr, Sm/Nd etc.); que se comple-
mentan con métodos non radiométricos, como as datacións por
termoluminiscencia ou a datación por paleomagnetismo. As variacións isotópi-
cas dos isótopos estables de hidróxeno (H2/1), osíxeno (O18/16) e carbono
(C13/12) teñen tamén unha grande aplicación no estudo do clima pasado e
permitiron un rápido desenvolvemento da paleoeclimatoloxía e, en xeral, da
paleoecoloxía.
O avance da xeoloxía e da paleobioloxía durante os séculos XX e XXI provocou
unha importante modificación e continua adecuación da periodización da his-
toria da Terra. Un exemplo evidente é a modificación sufrida en relación cos
períodos máis recentes. O Cuaternario foi entendido inicialmente como unha
era pero posteriormente considerouse que as súas características diferenciais con
respecto ao Terciario non tiñan suficiente entidade para entenderse de forma
independente e, na actualidade, forma parte da mesma era, a Cenozoica.
O límite entre o Terciario e o Cuaternario sufriu igualmente importantes modi-
ficacións. Inicialmente vinculouse o Cuaternario coa aparición do xénero Homo
e co inicio dun período de arrefriamento global do clima, no que se suceden
episodios extremadamente fríos e outros temperados. Non obstante, os sucesivos
estudos arqueolóxicos e antropolóxicos situaban os grupos primitivos de Homo
no Terciario, identificándose igualmente neste mesmo período os primeiros
eventos glaciares. O carácter difuso entre o Cuaternario e o Terciario leva con-
sigo, ademais, a consideración ou non de que o propio Cuaternario teña a
mesma categoría temporal que o Cámbrico, o Carbonífero ou o Xurásico, for-
mulación que soamente pode defenderse dende unha perspectiva antropocéntri-
ca da historia da Terra.
Non menos importante foi dende o inicio do século XX a periodización do
Cuaternario e do propio Holoceno. Os modelos de periodización baseados no
estudo das órbitas planetarias así como os obtidos a partir do estudo estratigrá-
fico, cronolóxico e paleoecolóxico de depósitos glaciares, cársticos, litorais,
orgánicos etc. mostraban numerosos interrogantes, que se amplificaban no
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
53
momento de tratar de correlacionar distintas secuencias rexionais e subrexionais
e, sobre todo, a medida que nos internamos nos períodos temporais de maior
antigüidade. A análise da variación isotópica do O18/16 nas cunchas dos fora-
miníferos mariños incluídos nos sedimentos oceánicos, apoiada con datacións
radiométricas e estudos micropaleontolóxicos, permitiu unha reconstrución da
paleotemperatura global durante o Cuaternario así como establecer diferenzas
entre os grandes territorios. A medición da variación isotópica aplicouse parale-
lamente ás burbullas de aire contidas nas mostras de xeo, obtidas en sondaxes da
Antártida e Groenlandia. Aquí, a cronoloxía das últimas secuencias publicadas
alcanza os 2,7 Ma (Yan et al. 2015) e obtéñense, xunto aos datos de paleotem-
peratura, rexistros sobre a concentración no aire de CO2 e de CH4. Malia iso, a
reconstrución paleoecolóxica relativa aos períodos anteriores ao último estadio
glaciar do Cuaternario resulta aínda un obxectivo inconcluso para a ciencia,
tanto a nivel global como rexional e subrexional, sobre todo se a comparamos
cos datos dispoñibles para o Tardiglaciar e para o Holoceno (Cf. Jorda Pardo
1995).
A periodización do Cuaternario, ao igual que a do Terciario, realízase a partir
de criterios climáticos, que nas actuais zonas mornas e boreais do planeta deron
orixe a unha sucesión de fases frías e temperadas que se designan como ciclos
glaciar-interglaciar. Na Fase Glaciar predominan as condicións frías ou extrema-
damente frías, o xeo acumúlase nas montañas así como nas áreas oceánicas e
continentais de maior latitude. A Fase Glaciar pode dividirse en fases frías (esta-
dial) e fases menos frías (interestadial), rexistrándose, pola súa vez, nestas últi-
mas, diferentes subfases. A fase interglaciar mostra habitualmente unha subfase
de incremento térmico (Anatérmica), un período de máximo térmico (Óptimo
Climático do Interglaciar), na que a superficie dos xeos acumulados nos océanos
e nas áreas continentais se reduce drasticamente, e unha fase de detrimento tér-
mico (Catatérmica). A caracterización global das condicións climáticas destes
ciclos elabórase a partir das variacións isotópicas de determinados elementos
químicos. A caracterización rexional e subrexional tanto do clima como do pro-
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
54
pio ecosistema debe ter en conta a heteroxeneidade bioxeográfica dos distintos
territorios, polo que necesita un abundante número de proxy data derivado de
estudos paleobotánicos, paleozoolóxicos e paleoantropolóxicos, apoiados en
datos cronolóxicos e sedimentolóxicos. No noroeste ibérico, esta información
céntrase maioritariamente en relación coas dúas últimas fases glaciar e intergla-
ciar, o Würm e o Holoceno (Muñoz Sobrino et al. 2005; Ramil Rego et al. 1998, 2008, 2009, 2011; Gómez-Orellana et al. 2007; Ramil Rego 2009a,
2009b etc.).
3. HOLOCENO
Cronoloxicamente o Holoceno é unha época do período Cuaternario, que pola
súa vez está integrada dentro da era Cenozoica, que se corresponde co último
episodio interestadial (estadio isotópico 1) rexistrado no Cuaternario e que se
inicia tras o final do interestadio Tardiglaciar (estadio isotópico 2). E, no
momento da súa finalización, será sucedido por unha nova fase estadial.
O termo Holoceno foi acuñado en 1867 polo paleontólogo francés Paul Gervais
(1816-1879) para referirse ao período cálido posterior á última glaciación e foi
adaptado como unidade temporal no Congreso Xeolóxico Internacional (Berlín,
1885).
O Holoceno é o último interestadial do Cuaternario, que se inicia tras o final
do último estadial, o Würm. O inicio do Holoceno foi establecido en 10000 BP.
Posteriormente, nas secuencias polínicas, coas reconstrucións isotópicas asignou-
se este comezo ao estadio isotópico 1, mentres que o Tardiglaciar quedou no 2;
o límite entre ambos os dous foi datado en 11700 cal BP (cal BP = data calibra-
da antes do presente). As divisións do Holoceno establecéronse dende comezos
do século XX a partir das secuencias polínicas obtidas en turbeiras e lagos de
Escandinavia, onde, de acordo coa resposta da vexetación aos cambios de tem-
peratura e humidade, se recoñeceron cinco períodos en función do espectro
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
55
polínico arbóreo dominante, os cambios da cal respondían a unha diferente
configuración da paisaxe: preboreal, boreal, atlántica, subboreal, subatlántica.
A pesar de que esta división se difundiu rapidamente, o seu emprego mostraba
numerosos problemas en canto á delimitación cronolóxica das distintas fases ou
en relación cos eventos empregados para a súa delimitación. Actualmente, a
periodización escandinava do Holoceno soamente se emprega como unha refe-
rencia meramente temporal.
Na periodización actual do Holoceno (Johnsen et al. 1989; Veizer et al. 1999; Royer et al. 2004; Lisiecki / Raymo 2005; Zachos et al. 2008; IPCC
2013; Marcott et al. 2013) pódese recoñecer, ao igual que no resto dos inter-
glaciares, tres grandes fases en relación coa variación temporal da temperatura.
A fase Anatérmica (11,7-8,0 ky cal BP) englobaría a preboreal, boreal e o inicio
da atlántica, e nela rexístrase un importante cambio na configuración da paisaxe,
na que as formacións dominantes na última etapa do Tardiglaciar son progresi-
vamente substituídas por formacións arbóreas ata alcanzar estas a hexemonía na
paisaxe. En Galicia, a colonización e a expansión arbórea que caracterizan este
proceso veñen marcadas polo dominio dos elementos caducifolios, sendo os
carballos (Quercus tp robur), os bidueiros (Betula) e as abeleiras (Corylus) os
taxóns maioritarios, acompañados en menor proporción por elementos higrófi-
los (Alnus, Salix) así como por un gran número de elementos mesófilos (Casta-nea, Fagus, Ulmus, Acer, Fraxinus, Celtis, Tilia, Carpinus, Malus, Pyrus, Cratae-gus etc.) e, en menor medida, árbores perennifolias (Quercus tp ilex, Taxus, Ilex, Laurus). As coníferas (Abies, Pinus) e os xenebreiros (Juniperus) teñen unha
escasa significación territorial, situación que se agudiza a medida que nos afasta-
mos do límite Tardiglaciar-Holoceno, adquirindo un papel meramente residual
e mesmo desaparecendo en moitos dos territorios galaicos (Muñoz Sobrino et al. 2005; Ramil Rego et al. 2009). Tras a fase Anatérmica rexistraríase o Óptimo
Climático do Holoceno, no que se alcanza a maior termicidade do interglaciar,
a cal favorece polo menos nos territorios atlánticos de Europa o mantemento da
hexemonía do bosque na paisaxe, mentres se rexistran os valores mínimos da
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
56
superficie de xeo nas montañas e sobre os océanos. Tras o Óptimo Climático
situaríase a fase Catatérmica, marcada por un irregular arrefriamento. A delimi-
tación e periodización destas dúas últimas fases non está aínda resolta, xa que as
subfases que as conteñen non sempre son recoñecidas en todos os territorios ou,
polo menos, non sempre están representadas coa mesma intensidade e duración
temporal (táboa 1).
Nos territorios atlánticos europeos o Óptimo Climático do Holoceno inícia-
se no 8,0 ky cal BP e nel diferéncianse tres subfases (táboa 1). A primeira subfa-
se do Óptimo Térmico do Holoceno (8,0-7,4 ky cal BP) correspóndese co epi-
sodio de maior termicidade rexistrado dende o inicio do Holoceno. Séguelle
unha subfase de detrimento das temperaturas (7,4-6,2 ky cal BP), que é empre-
gada para marcar ao seu termo o final do Óptimo Climático, aínda que en dis-
tintas secuencias se adoita prolongar este ata o ano 5,3 ky cal BP, integrando
dentro deste a primeira fase da Neoglaciación (Negl-I), de carácter máis térmico
que as seguintes.
No NO ibérico, a adopción das prácticas agrícolas e gandeiras realízase arre-
dor do ano 6,3 ky cal BP (5500 BP), coincidindo cos eventos finais do Óptimo
Climático, mostrando un forte atraso en relación co momento ou inicial de
difusión na Península Ibérica e especialmente coas fases iniciais de domestica-
ción acontecidas no crecente fértil. As primeiras prácticas agrícolas e gandeiras
que se rexistran no NO ibérico teñen unha reducida incidencia sobre o territo-
rio, xa que se corresponden con ocupacións temporais de carácter seminómade,
nas que se establece unha agricultura sustentada sobre o cultivo de cereais e
legumes, que foron domesticados e seleccionados fóra do noso territorio. O final
do Óptimo Climático do Holoceno marca o comezo da fase Catatérmica, que,
en consecuencia, se iniciaría ben na data 6,2 ky cal BP ou no ano 5,3 ky cal BP
(táboa 1). Integrando a primeira subfase da Neoglacición (Neogl-I) no Óptimo
Climático, a fase Catatérmica (5,3 ky cal BP-1950 AD) aparece configurada por
tres episodios: Neogl-II (5,3-3,3 ky cal BP), Neogl-III (3,3-2,2 ky cal BP) e
Neogl-IV (2,2 ky cal BP á actualidade). En cada un deles defínese un ou dous
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
57
Táboa 1. Periodización do Holoceno
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
58
episodios fríos, separados por pequenas etapas de maior termicidade: a caracte-
rización e delimitación temporal das subfases e dos distintos eventos fríos gardan
relación cos avances e retrocesos que se documentaron nos aparatos glaciares,
especialmente nos do continente americano. A periodización establecida para a
Neoglaciación correlacionouse frecuentemente con proxy data obtidos de rexis-
tros ambientais e, para os eventos máis recentes, de información deducida de
fontes documentais. Isto permitiu obter unha maior precisión na reconstrución
da dinámica climática e ambiental (Ramil Rego et al. 2009).
A segunda subfase, Neogl-II (5,3-3,3 ky cal BC), inclúe dous pequenos even-
tos cálidos, entre os que se rexistra un episodio frío que foi designado en Europa
como Período Frío da Idade dos Metais I (3,5-3,3 ky BP, 3,8-3,5 ky cal BP). En
Galicia esta subfase coincide co final do Calcolítico (c. 4,2-3,7 ky BP) e co inicio
da Idade de Bronce (c. 3,7-2,3 ky BP), período en que se configuran as primei-
ras aldeas agrícolas e se inicia unha progresiva deforestación do territorio median-
te queimas, cavaduras e pastoreo. A subfase Neogl-III (3,3-2,2 ky cal BP =
3,1-2,2 ky BP) ten unha etapa inicial (3,3-2,9 ky cal BP) denominada Período
Frío da Idade dos Metais II, na que se manteñen as condicións frías rexistradas
ao final da subfase anterior. Posteriormente rexístrase unha etapa de maior ter-
micidade (2,9-2,2 ky cal BP), que coincide cronoloxicamente coa expansión do
Imperio Romano na cunca mediterránea, polo que este evento foi designado
como Período Cálido Romano-I (táboa 1).
A última subfase da Neoglaciación (Neogl-IV) iníciase no ano 2,2 ky cal BP
(2,2 ky BP = 284 BC) e prolóngase ata a segunda Revolución Industrial (1850
AD). Nela sucédense distintos eventos fríos e temperados. A subfase iníciase cun
curto evento térmico, o Período Cálido Romano-II (284-10 BC), que supón a
continuación do rexistrado ao final da subfase Neogl-III (táboa 1). En Galicia a
Neoglo-IV abrangue temporalmente importantes cambios históricos que terán
unha significativa repercusión sobre a configuración do territorio. O inicio da
subfase coincide coa Idade de Ferro, período en que se produce un importante
incremento na explotación dos recursos naturais, con relación á rexistrada a
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
59
finais da Idade de Bronce. O ambiente cálido favoreceu a expansión territorial
da agricultura, sustentada, ao igual que na etapa anterior, no cultivo de distintos
tipos de cereais e legumes de gran. A maior dispoñibilidade de alimentos derivou
nun aumento da poboación e as pequenas aldeas repartidas pola case totalidade
da xeografía galega aumentaron de tamaño, fortificáronse e construíronse muros
defensivos de terra e pedras, fosos e estacadas, e configuráronse deste xeito os
poboados coñecidos como castros.
A explotación dos recursos naturais mostra, ao igual que na etapa da Idade de
Bronce final, claras evidencias de insustentabilidade (incendios, tallas de bos-
ques, cavaduras para a instalación de áreas de cultivo, pastoreo etc.). Nas áreas
de baixa e media altitude, os ecosistemas prístinos que se configuraran tras a fin
dos tempos glaciares e que dominaran os distintos espazos xeográficos adquiren
agora un papel secundario e son substituídos por un mosaico de medios semina-
turais, espazos cultivados e en barbeito así como pequenas áreas asociadas aos
lugares habitados polo home ou o gando. A paisaxe móstrase nas áreas de baixa
e media altitude, fortemente desarborada, que alcanza coberturas similares ás
rexistradas nos períodos máis fríos do Plistoceno. A acción humana xerou,
durante este período temporal, unha perda xeneralizada da biodiversidade,
aspecto que xa se entrevía nas cronocosmoloxías teolóxicas que foron elaboradas
nestes mesmos períodos.
Ao final deste evento cálido (Neogl-IV) prodúcese a invasión das tropas
romanas comandadas por Décimo Xuño (137 BC) e o inicio da romanización
(137-10 BC). As etapas posteriores da Romanización (10 BC-476 AD), que se
inician co goberno do Imperator Caesar Augustus (27 BC-14 AD) e culminan
coa conquista de Roma polo bárbaro Odoacaro, rei dos hérulos, intégranse nun
período frío, que afectará negativamente ao desenvolvemento da actividade agrí-
cola limitando a produción dos cultivos termófilos en moitos terreos. O ambien-
te frío continuará dominando durante a configuración do reino suevo de Galicia
(409-585 AD), a anexión ao reino visigodo (585-714 AD), a conquista árabe e
o establecemento dos reinos cristiáns (c. 740-1100 AD). A partir do 1100 AD e
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
60
ata o 1250 AD rexístrase unha breve etapa de incremento térmico (Óptimo
Climático Medieval), un período en que Galicia rexistra un forte auxe do mona-
cato con grandes mosteiros (Santa María de Meira, Sobrado dos Monxes, San
Pedro de Vilanova de Dozón, Santo Estevo de Ribas de Sil, San Clodio,
San Lourenzo de Carboeiro, Santa María de Montederramo etc.), que afianzan
o uso e explotación dos recursos naturais. O final da Neogl-IV correspóndese
cun episodio frío, a Pequena Idade de Xeo (1300-1850 AD). Dentro desta
recoñécense tres eventos fríos: 1650 AD, 1770 AD e 1850 AD, cada un deles
separados por pequenos períodos temporais máis térmicos. Os eventos fríos
terán de novo unha directa repercusión sobre a agricultura, marcando tanto en
Galicia coma noutros territorios do SO de Europa fortes limitacións para o esta-
blecemento das novas especies de cultivo procedente das Indias e de Australasia.
4. HOLOCENO VS ANTROPOCENO
Nas secuencias paleoambientais publicadas ata finais do século XX, o teito tem-
poral do Holoceno facíase coincidir coa actualidade, asumindo que, tras a
Pequena Idade de Xeo, se rexistrarían un conxunto de episodios fríos e tempe-
rados, que acorde cos modelos rexistrados noutros ciclos glaciar-interglaciar
deberían conducir a un novo período estadial. Pero esta dinámica foi substituída
por un episodio de quentamento térmico global xerado polo home. A problemá-
tica do cambio climático antropoxénico foi un revulsivo no desenvolvemento da
investigación paleoclimática e paleoambiental, que, ata mediados do século XX,
frecuentemente eludira o estudo dos períodos máis recentes da historia da Terra,
situación que se agrava no ámbito das ciencias xeolóxicas cando a problemática
e a complexidade do subatlántico, e en xeral a do Holoceno, quedaba a miúdo
reducida a un par de parágrafos.
A problemática do cambio climático antropoxénico forma parte dun contex-
to pouco prometedor para a humanidade que, baixo a designación de cambio
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
61
global, agrupa todo un conxunto de graves perturbacións de orixe antrópica que
están a afectar de forma negativa á biosfera e que están a causar importantes
perdas de recursos así como a condena á fame e á miseria de moitas sociedades
e pobos que ata hai pouco tempo podían vivir aproveitando os recursos naturais.
As accións destrutoras e desencadeantes deste cambio global son ben coñecidas
na actualidade. En Galicia, este tráxico panorama vén marcado polo uso irracio-
nal de combustibles fósiles procedentes de América e Asia para a obtención de
enerxía, mentres que os reservorios a medio e longo prazo de carbono galego
(turbeiras, breixeiras húmidas, marismas, bosques nativos etc.) seguen a ser des-
truídos con recheos, plantacións de especies exóticas –especialmente de eucalip-
tos– e, en menor medida, para a obtención de solos agrícolas (Gómez-Orellana
et al. 2014; Ramil Rego et al. 2016, 2017). O aproveitamento irracional dos
recursos naturais evidénciase na contaminación que mostran moitos solos, ade-
mais dos medios acuáticos, tanto continentais como mariños. A deficiente depu-
ración, e mesmo a falta desta, unida a un uso irresponsable de xurros, fertilizan-
tes, herbicidas e produtos fitosanitarios están a desbordar a capacidade de
resiliencia dos ecosistemas acuáticos.
A mesma situación arrepiante apréciase ao comprobar como ano tras ano a
superficie ocupada por hábitats naturais e seminaturais se reduce mentres que a
de áreas protexidas permanece inamovible e, pola contra, aumenta de forma
prodixiosa a superficie ocupada por formacións exóticas (Eucalyptus, Pinus, Pseu-dotsuga etc.), ou como as poboacións das especies endémicas, raras ou ameazadas
seguen tamén reducíndose e recibindo os impactos negativos de distintas activi-
dades humanas. A perda do natural deixou paso ao establecemento e expansión
de especies exóticas invasoras, o número das cales aumenta ano tras ano, con
claros efectos negativos sobre o medio e sobre a sociedade. Nalgunhas áreas pro-
texidas de Galicia, o número de especies exóticas invasoras supera o número de
especies protexidas. E, ano tras ano, increméntanse máis especies, que ata hai
pouco tempo ninguén coñecía; así, o fento mosquito (Azolla filiculoides), a cor-
tadeira (Cortaderia selloana), a unlla de gato (Carpobrotus edulis), a herba do
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
62
Cabo (Arctotheca calendula), a herba nodosa (Reynoutria japónica), o pasto de
Santo Agostiño (Stenotaphrum secundatum), a tritonia (Crocosmia × crocosmiiflo-ra), o pasto negro (Sporobolus indicus), o picudo vermello das palmeiras (Rhyn-chophorus ferrugineus), a avespiña do castiñeiro (Dryocosmus kuriphilus), o aves-
pón asiático (Vespa velutina), o gurgullo do eucalipto (Gonipterus scutellatus), o
black bass (Micropterus salmoides), o mapache (Procyon lotor) ou o porco vietna-
mita (os Sus scrofa domestica) se desenvolven libremente polo territorio galego.
Algunha destas especies, como a Phytophthora alni, destruíu en menos dunha
década (2008-2018) a case totalidade dos bosques da ribeira de Galicia e matou
centos de miles de individuos e puxo en grave perigo o mantemento das funcións
ecolóxicas inherentes aos corredores fluviais. A este elenco habería que unir os
organismos xeneticamente modificados (OXM), cuxa superficie se está a incre-
mentar de forma exponencial, e a explotación irracional dos recursos sostibles.
O cambio global incide igualmente sobre o sistema climático do planeta, o
cal sufriu dende a Revolución Industrial unha dinámica en que certas variacións
detectadas a escala continental e rexional están directamente vinculadas á acción
humana (IPCC 2007, 2013). Paul Crutzen, Premio Nobel de Química en 1995
polo seu traballo sobre a formación e a descomposición do ozono, propuxo unha
nova división do Cuaternario e formulou xunto ao Plistoceno e o Holoceno
unha terceira época, que designou Antropoceno (do grego anthrōpos, home, e
kyinos, común), marcado a nivel mundial polos efectos derivados do incremento
da poboación humana e do desenvolvemento económico sobre o medio (Crut-
zen / Stoermer 2000; Crutzen 2006) ata percibirse a escala rexional ou mesmo
global. A semellanza das cronocosmoloxías teóloxicas, o termo Antropoceno foi
empregado tanto para formular unha periodización dos tempos pasados como
para aventurar os vindeiros, nun escenario frecuentemente pouco esperanzador.
Consideramos que o Antropoceno ten suficiente entidade, dende un punto
de vista paleoambiental, ligada ao cambio global e ao cambio climático antropo-
xénico, para consideralo como unha fase do Holoceno, aínda que tampouco
rexeitamos a proposta inicial de Crutzen (Crutzen / Stoermer 2000) de conside-
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
63
ralo como unha época do Cuaternario, posterior ao Holoceno. En calquera das
dúas opcións, o inicio do Antropoceno debería fixarse tras o final da Pequena
Idade de Xeo (1850 AD), momento a partir do cal se incrementa a pegada des-
trutiva do home sobre os ecosistemas naturais, xa fortemente extenuados en
múltiples territorios do planeta, especialmente no vello continente. A pesar do
escaso tempo transcorrido dende o seu inicio, ao longo do Antropoceno (1850-
-2018 AD) os sedimentos continentais e mariños impregnáronse de novos com-
postos artificiais que se foron obtendo e difundindo en distintas décadas: bioci-
das (lindano, DDT, aldrin, endrin, malation, paration, glifosato etc.), con
diferente grao de persistencia e asimilación polos organismos vivos, produtos
plásticos presentes na actualidade en todos os ecosistemas do planeta, que che-
gan a formar grandes acumulacións nos océanos (baquelita, polietileno, poliesti-
reno, nailon, polipropileno etc.), así como contaminantes radioactivos derivados
de actividades civís, militares ou de accidentes. Os sedimentos do Antropoceno
mostran tamén tafocenoses características, marcadas pola presenza de elementos
alóctonos distribuídos a partir de 1850 AD, ano en que dende Australia se dis-
tribúen aos distintos continentes diferentes especies de Eucalyptus, Acacia, men-
tres que o territorio australiano é invadido por especies transportadas polo home
dende o Reino Holártico.
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
64
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
CRUTZEN P. J. (2006): «The “Anthropocene”», en E. Ehlers / T. Krafft (eds.), Earth System Science in the Anthropocene, Berlin, Springer, 13-18.
CRUTZEN, P. J. / E. F. STOERMER (2000): «The Anthropocene», Global Change Newsletter, 41, 17-18.FERNÁNDEZ LÓPEZ, S. (1988): «Bioestratigrafía y biocronología: su desarrollo histórico», en Curso de con-
ferencias sobre historia de la paleontología. Real Academia de Ciencias Exactas, Físicas y Naturales, 185-215. (Col. Historia de la Ciencia).
GÓMEZ-ORELLANA L. / P. RAMIL REGO / C. MUÑOZ SOBRINO (2007): «The Würm in NW Iberia, a pollen record from Area Longa (Galicia)», Quaternary Research 67, 438-452.
GÓMEZ-ORELLANA, L. / M. RUBINOS ROMÁN / C. CILLERO CASTRO / B. HINOJO SÁNCHEZ / P. RAMIL REGO / J. FERREIRO DA COSTA (2014): «Los humedales de Galicia como sumidero de carbono: evalua-ción, distribución y estado de conservación», Boletín de la Real Sociedad Española de Historia Natural, 108, Sección Geología, 19-26.
GRADSTEIN, F. M. / J. G. OGG / M. SCHMITZ / G. OGG (2012): The Geologic Time Scale 2012 (2 Volume Set 1 e 2), Amsterdam, Elsevier.
IPCC (Intergovernamental Panel of Climatic Change) (2007): Climate Change 2007: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Core Writing Team / R. K. Pachauri / A. Reisinger (eds.), Xenebra (Suíza), IPCC.
IPCC (Intergovernamental Panel of Climatic Change) (2013): Climate Change 2013: The Physical Scien-ce Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. T. F. Stocker / D. Qin, G.-K. Plattner / M. Tignor / S. K. Allen / J. Boschung / A. Nauels / Y. Xia / V. Bex / P. M. Midgley (eds.), Cambridge / Nova York, Cambridge University Press.
JOHNSEN, S. J. / W. DANSGAARD / J. W. C. WHITE (1989): «The origin of Arctic precipitation under present and glacial conditions», Telus, 41, 452-469.
JORDA PARDO, J. F. (1995): «El Cuaternario: definición, límite inferior y divisiones», Zephyrvs, 48, 53-74.LISIECKI, L. E. / M. E. RAYMO (2005): «A Pliocene-Pleistocene stack of 57 globally distributed benthic18
O records», Paleoceanography, 20:2, PA 1003.MARCOTT, S. A. / J. D. SHAKUN / P. U. CLARK / A. C. MIX (2013): «A Reconstruction of Regional and
Global Temperature for the Past 11,300 Years», Science, 339:6124, 1198-1201.MICHELET, J. (1831): Introduction à l’histoire universelle, París, Librairie Classique de L. Hachette.MUÑOZ SOBRINO, C. / P. RAMIL REGO / L. GÓMEZ-ORELLANA / R. DÍAZ VARELA (2005): «Palynological
data on major Holocene climatic events in NW Iberia», Boreas, 34, 381-400.RAMIL REGO, P. (2009a): «Sinopsis de los Agrosistemas de Galicia», en X. Simón García / D. Copena
Rodríguez (coords.), Construíndo un rural agroecolóxico, Vigo, Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo, 51-69.
RAMIL REGO, P. (2009b): «Xénese e ocaso das paisaxes naturais de Galicia», en F. Díaz-Fierros Viqueira / F. López Silvestre (coords.), Olladas críticas sobre a paisaxe, Santiago de Compostela, Consello da Cultu-ra Galega, 171-184.
RAMIL REGO, P. / C. MUÑOZ SOBRINO / M. RODRÍGUEZ GUITIÁN / L. GÓMEZ-ORELLANA (1998): «Diffe-rences in the vegetation of the North Iberian Peninsula during the last 16,000 years», Plant Ecology, 138, 41-62.
Pablo Ramil Rego e Luis Gómez-Orellana
65
RAMIL REGO, P. / L. GÓMEZ-ORELLANA / C. MUÑOZ SOBRINO (2008): «Paleoclimatoloxía», en F. Díaz- -Fierros Viqueira (coord.), Historia de meteoroloxía e da climatoloxía de Galicia, Santiago de Compostela,
Consello da Cultura Gallega, 109-142.RAMIL REGO, P. / L. GÓMEZ-ORELLANA / C. MUÑOZ SOBRINO / S. GARCÍA GIL / J. IGLESIAS / M. PÉREZ
MARTÍNEZ / N. MARTÍNEZ CARREÑO / B. DE NOVOA (2009): «Cambio climático y dinámica del paisaje en Galicia», Recursos Rurais, 5, 21-47.
RAMIL REGO, P. / L. GÓMEZ-ORELLANA / C. MUÑOZ SOBRINO / J. P. TERESO (2011): «Dinâmica natural e transformação antrópica das florestas do noroeste ibérico», en J. P. Tereso / J. Pradinho Honrado / A. T. Pinto / F. Castro Rego (eds.), Florestas do Norte de Portugal: História, Ecologia e Desafios de Gestão, InBio – Rede de Investigação em Biodiversidade e Biologia Evolutiva, Porto (Portugal), 15-54.
RAMIL REGO, P. / M. A. RODRÍGUEZ GUITIÁN / H. LÓPEZ / J. FERREIRO DA COSTA (2016): «Os queirogais: compoñentes chave da biodiversidade de Galicia, en proceso de destrución e desaparición», Cerna, 76, 18-21.
RAMIL REGO, P. / J. FERREIRO DA COSTA / M. A. RODRÍGUEZ GUITIÁN / L. Gómez‐Orellana (2017): «Perdas e alteracion da biodiversidade nos humidais de Galicia», en P. Ramil Rego / L. Gómez-Orellana / J. Ferreiro da Costa (eds.), Conservación e Xestión de Humidais en Galicia: Horreum-Ibader, Santiago de Compostela, 127-167.
ROYER, D. L. / R. A. BERNER / I. P. MONTAÑEZ / N. TABOR / D. J. BEERLING (2004): «CO2 as a primary driver of Phanerozoic climate», GSA Today, 14:3, 5-10.
VAI, G. B. (2004): «The Second International Geological Congress, Bologna, 1881», Episodes, 27:1, 13-20.VINTHER, B. M. / S. L. BUCHARDT / H. B. CLAUSEN / D. DAHL-JENSEN / S. J. JOHNSEN / D. A. FISHER
/ R. M. KOERNER / D. RAYNAUD / V. LIPENKOV / K. K. ANDERSEN / T. BLUNIER / S. O. RASMUSSEN / J. P. STEFFENSEN / A. M. SVENSSON (2009): «Holocene thinning of the Greenland ice sheet», Nature, 461, 385-388.
YAN, Y. / J. NG / J. HIGGINS / A. KURBATOV / H. CLIFFORD / N. SPAULDING / J. SEVERINGHAUS / E. BROOK / P. MAYEWSKI / M. BENDER (2015): «2.7-Million-Year-Old Ice from Allan Hills Blue Ice Areas, East Antarctica Reveals. Climate Snapshots Since Early Pleistocene», Proceedings of the National Academy of Sciences, 112:22, 6887-6891.
ZACHOS, J. C. / G. R. DICKENS / R. E. ZEEBE (2008): «An early Cenozoic perspective on greenhouse warming and carbon-cycle dynamics», Nature, 451, 279-283.
ANTROPOCENO: A IDADE DOS HUMANOS NA QUE ESTES SOBREEXPLOTARON A BIOSFERA
69
1. UNA «FUERZA GEOLÓGICA PLANETARIA»
La capacidad de impacto ambiental de los grupos humanos ha aumentado tre-
mendamente desde los comienzos de la Revolución Industrial, y muy en especial
durante el período llamado «fordista» del capitalismo (a partir de 1930-1950).
Desde mediados del siglo XX, la expansión del sistema socioeconómico se acele-
ra hasta convertirse en un proceso básicamente fuera de control: tiene todo el
sentido hablar aquí de «Gran Aceleración». Hasta tal punto es así que no resulta
exagerado afirmar junto con el químico y biólogo ruso Vladimir Vernadsky
(1863-1945), uno de los fundadores de la ecología científica1, que «el ser huma-
no se ha convertido en una fuerza geológica planetaria» (Vernadsky 1945, reim-
preso en Vernadsky 1997: 216): tal es la dimensión que ha alcanzado su capaci-
dad de alterar la biosfera dentro de la cual y gracias a la cual vive, incluyendo los
grandes ciclos bioquímicos y fisio-geológicos del planeta.
2. INTENSIFICACIÓN: UN GIGANTE DE 25 KM DE ESTATURA
Cabe visualizar esta enorme y aún creciente capacidad de impacto global
mediante un concepto que permite expresar de forma sintética distintas dimen-
siones del impacto ambiental: el de intensificación. La intensificación expresa
1 Vernadsky es el gran teorizador de la biosfera como fenómeno terrestre global: desarrolla una compren-sión biosférica como ecología planetaria. Como subrayó Ramón Margalef, «anticipa la visión global de la biosfera como una entidad funcional unificada, con las propiedades y capacidades sintéticas que ahora se propugnan y compendian bajo la imagen de Gaia, en una forma divulgada principalmente por James E. Lovelock» (introducción a Vernadsky 1997: 11).
70
cómo aumenta dentro de un territorio limitado el flujo de energía canalizado
por los seres humanos en su propio beneficio y es un buen indicador del impac-
to ambiental producido por las actividades humanas.
La entrada del hombre en este escenario podría ser relativamente discreta –una especie
más, omnívora y con capacidad de comer casi cualquier cosa que no sea hierba verde–
pero no ha sido así, ni siquiera en el caso de las sociedades de cazadores-recolectores. La
intensificación expresa la capacidad de las culturas humanas de encauzar de manera cada
vez más decidida los flujos de energía presentes en un territorio determinado hacia el
crecimiento de su propia biomasa. [...] En sucesivos escalones de la intensificación, los
humanos pueden sustituir los ecosistemas naturales casi por completo, canalizando la
energía solar a través de unas pocas especies de plantas cultivadas y de animales domés-
ticos. [...] Como consecuencia de la intensificación, la biodiversidad se reduce drástica-
mente, la producción de materia orgánica aprovechable crece en relación con la que se
almacena como biomasa, se establecen intensos flujos de transporte horizontal –pues los
productos obtenidos deben ser llevados a sus puntos de consumo– y, por último, los
circuitos cerrados de reciclaje de materiales se rompen; se producen indeseables acumu-
laciones de residuos en algunos puntos que exceden la capacidad de asimilación natural,
o que incluso son tóxicos para los seres vivos. (Alonso Millán 1995: 12-13)
La densidad de población de los cazadores-recolectores que poblaron la
Península Ibérica hace unos diez mil años no superaba probablemente el habi-
tante por kilómetro cuadrado en las zonas más favorables, es decir, una pobla-
ción total de medio millón de habitantes, calculando muy por lo alto2. A finales
del siglo XX, después de un impresionante proceso de intensificación, habitába-
mos en el mismo territorio unos 50 millones de personas: la población se había
multiplicado por cien.
2 La población humana en todo el planeta, antes de la Revolución Neolítica (hace unos diez mil años), no superaba los cuatro millones. En el 2000 a.C. ascendía a 27 millones y alcanzó los cien millones a comien-zos de la era cristiana.
Jorge Riechmann
71
Pero si la población se ha multiplicado por cien, en la Península Ibérica pode-
mos estimar que el impacto humano sobre el medio ambiente (asociado con el
proceso de intensificación) se ha multiplicado por 10 000 en los últimos 10 000 años3. En términos de flujos de energía: hace 10 000 años, cada uno de los apro-
ximadamente 500 000 cazadores-recolectores que habitaban la Península consu-
mía la energía equivalente a unos 30 kg de carbón al año (no incluimos en la
cuenta la energía proporcionada por los alimentos, que equivale a unos 100
watios diarios). Echando cuentas, a finales del siglo XX, con 50 millones de habi-
tantes poblando el mismo territorio, cada uno de estos hispanoportugueses
industrializados tiene un consumo energético medio de tres toneladas de equi-
valente de carbón por persona cada año, es decir, unas 300 toneladas de equiva-
lente de carbón por km2 y año (Alonso Millán 1995: 31).
Podemos visualizar esta situación de la manera siguiente: si al cazador-reco-
lector ibérico de hace diez mil años, que caminaba ligeramente sobre la tierra, le
asignamos una estatura «normal» de 1’60 metros, «el lusoespañol industrializado
de finales del siglo XX sería un gigantón de 16 km de estatura», y su huella sobre
el territorio y los ecosistemas sería un pisotón proporcional a esta desproporción.
Actualizando este cálculo de Jesús Alonso Millán, nuestro gigante habría crecido
aún más: pues en España pasamos de un consumo de energía primaria de unos
100 Mtep (millones de toneladas de equivalente de petróleo) en 1995 a 160
Mtep en 2007 (antes de descender el consumo a consecuencia de la crisis eco-
nómica que se inició en 2008; datos del BP Statistical Review of World Energy 2013). Nuestro gigante mediría «casi 25 km» a comienzos del siglo XXI. Es sin
duda una imagen que impresiona.
3 Este somero cálculo referido a la Península Ibérica nos desvela ya la falsedad que supone identificar el crecimiento demográfico como el esencial factor de presión sobre los recursos naturales y causa de deterio-ro ecológico. Poblaciones de idéntica cuantía pueden tener impactos ambientales sumamente desiguales, en función de sus diferentes pautas de producción y consumo. Por ejemplo, el investigador del Worldwatch Institute Alan Durning ha estimado que en promedio la población de los países sobredesarrollados del Norte consume 10 veces más energía per cápita que la población del Sur; 19 veces más aluminio, 14 veces más papel, 10 veces más madera, 6 veces más carne, 5 veces más fertilizantes y 3 veces más cereales.
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
72
3. EL ANTROPOCENO
A partir de intuiciones como la de Vernadsky, a finales del siglo XX se formula
la noción de «Antropoceno». El término procede del químico holandés Paul J.
Crutzen (junto a Eugene F. Stoermer), ganador en 1995 del Premio Nobel de
su especialidad por sus aportaciones a la química del ozono en la atmósfera
terrestre. El Antropoceno sería la era en la que el impacto conjunto de la huma-
nidad en la Tierra iguala o sobrepasa el poder de las fuerzas naturales (geológicas
y biológicas) (Crutzen / Stoermer 2000; Steffen et al. 2011; síntesis de datos y
análisis en Fernández Durán 2011).
¿Cuándo habría comenzado esta era geológica, que se postula como la
siguiente al Holoceno? Puede que la propuesta más sólida sea considerar la fecha
de la detonación de la primera bomba atómica, en el desierto de Nuevo México
el 16 de julio de 1945, como principio del Antropoceno. Los elementos radiac-
tivos depositados en los sedimentos a raíz de aquella y sucesivas explosiones (una
cada 9,6 días hasta 1988) tienen un origen inequívocamente humano, como lo
tienen los plásticos que se depositan en los fondos marinos (Zalasiewicz et al. 2014). Así, en términos geológicos muy simples, el Antropoceno sería «la Edad
del Plutonio».Hoy las pruebas se amontonan: extinción de flora y fauna, micropartículas de
plástico y aluminio en sedimentos oceánicos, depósitos masivos de nitrógeno y
fósforo de uso agrícola que alteran los ciclos químicos básicos, los indicios
radiactivos de las detonaciones de bombas nucleares desde 1945 hasta el final de
las pruebas atómicas de superficie en los años sesenta y, por supuesto, el dióxido
de carbono como principal de los gases de «efecto invernadero». En los años
cincuenta, el CO2 en la atmósfera se medía en 315 partes por millón (ppm),
superando las 280 ppm, la media aproximada a lo largo de los últimos 5000
años. En 2016 llegó a las 400 ppm y sigue creciendo. En definitiva, los geólogos
tienen buenas razones para fechar el Antropoceno alrededor de 1945 (Waters et al. 2016).
Jorge Riechmann
73
4. LA GRAN ACELERACIÓN
A mediados del siglo XX habría tenido lugar, según Will Steffen, la transición
efectiva del Holoceno al Antropoceno en forma de «Gran Aceleración»4. El
Holoceno es el periodo de la historia geológica del planeta Tierra, dentro del
Cuaternario, en el que nos hallábamos desde hace algo más de diez mil años.
Ahora bien, «la segunda mitad del siglo XX es única en toda la historia de la
existencia humana en la Tierra. Muchas actividades humanas llegaron a puntos
de despegue en algún momento del siglo XX y se han acelerado bruscamente
hacia el final del siglo. Los últimos cincuenta años del siglo XX [y lo que llevamos
del siglo XXI, J.R.] han visto sin duda la más rápida transformación de la relación
humana con el mundo natural de toda la historia de la humanidad» (Steffen et al. 2015). «Es difícil sobreestimar la magnitud y la velocidad del cambio. En una
sola vida la humanidad se ha convertido en una fuerza geológica a escala plane-
taria», señala el autor principal, Will Steffen, de la Universidad Nacional de
Australia y el Centro de Resiliencia de Estocolmo. Los investigadores e investi-
gadoras han trazado gráficos de la actividad humana desde el comienzo de la
Revolución Industrial (hacia 1750) al año 2010 así como de los cambios en el
sistema de la Tierra en este período: los niveles de gases de efecto invernadero,
la acidificación de los océanos, la desforestación, el deterioro de la biodiversi-
dad… Doce indicadores muestran la actividad humana, entre ellos el crecimien-
to económico (PIB), la población, el uso de energía, las telecomunicaciones, el
transporte y el uso del agua. Otros doce, los cambios ambientales: en el ciclo del
carbono, el ciclo del nitrógeno, la biodiversidad... «La primera vez que agrega-
mos estos datos, esperábamos ver grandes cambios, pero lo que nos sorprendió
4 Señala con acierto Josep Xercavins que es mejor hablar de Gran Aceleración que usar el eufemismo «cambio global»: «la exponencialidad tan manifiesta de todas (¡todas!) las tendencias presentadas, actualiza-das y analizadas [muestra] que todos nuestros sistemas: sociales, económicos, ambientales, etc. están clara-mente acelerándose –evolucionan con el tiempo de forma exponencial: con una gran aceleración– y están, por lo tanto, fuera –totalmente fuera– de toda tendencia lineal mínimamente estabilizadora, mínimamen-te cercana a futuras situaciones estacionarias» (Xercavins 2015).
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
74
fue el tiempo. Casi todas las gráficas muestran el mismo patrón. Los cambios
más dramáticos han ocurrido a partir de 1950. Fue el inicio de la ‘Gran Acele-
ración’», dice Steffen (De Jorge 2015).
La Gran Aceleración ha conducido a resultados tan estupefacientes como que
la mitad de los combustibles fósiles y muchos otros recursos utilizados por los
seres humanos «los hemos consumido apenas en los últimos cuarenta años»
(Rees 2017) –y encima con la distribución brutalmente desigual que es bien
conocida. Los crecimientos exponenciales incrementan «exponencialmente» la
gravedad de los problemas. Que nos permitamos ignorar algo tan obvio resulta
demencial.
Sintetiza Mateo Aguado:
La Gran Aceleración es como se conoce al fenómeno de rápidas transformaciones socioe-
conómicas y biofísicas que se inició a partir de mediados del siglo XX como consecuencia
del enorme desarrollo tecnológico [y económico] acontecido tras el final de la Segunda
Guerra Mundial. Según sus defensores (Crutzen y Stoermer, 2000; Steffen et al., 2011,
2015), este fenómeno, junto a la posterior globalización económica, habría sumido al
planeta Tierra en un nuevo estado de cambios drásticos inequívocamente atribuible a las
actividades humanas. Así, el enorme crecimiento del sistema económico-financiero
mundial, junto al desarrollo tecnológico y al proceso de globalización, habrían posibili-
tado un acoplamiento a escala planetaria entre el sistema socioeconómico y el sistema
biofísico de la Tierra que representaría el comienzo de la era de los humanos. (Aguado
2016a: 17)
5. ¿POR QUÉ EL ANTROPOCENO ES TAN SEXY –EN TÉRMINOS MEDIÁTICOS?
¿Por qué la noción de Antropoceno ha recibido, desde su mismo surgimiento,
una enorme atención mediática –mientras que, por lo general, el trabajo de los
Jorge Riechmann
75
geólogos suele pasar inadvertido para el gran público? Seguramente una de las
razones que explican tanto interés es que, entendida de cierta forma, la idea de
Antropoceno «alimenta la ideología del exencionalismo humano»5. La cultura
dominante nos induce a pensarnos como algo aparte de la naturaleza, superior a
ella; y casi se podría decir que estamos enamorados de nosotros mismos –inclu-
so cabría hablar de «narcisismo de especie». Pero eso forma parte de nuestro
fenomenal problema actual, ese que situamos bajo el signo de una «crisis ecoló-
gico-social de alcance planetario».Abrigamos la fantasía de que, aunque la Tierra se vaya al carajo, nosotros
seguiremos ahí... Es justo al revés: la vida seguirá adelante (es extremadamente
resiliente) aunque nosotros desaparezcamos. Como señaló en muchas ocasiones la
gran Lynn Margulis, el Homo sapiens es peligroso para sí mismo (y para muchas
otras especies), pero no para Gaia6.
5 Señala Ernest García que nos conviene distinguir entre exencionalismo y excepcionalismo. La primera de estas dos creencias «consiste en pensar que las leyes de la física y la biología no condicionan la organización y el cambio de las sociedades, que –por decirlo así– dichas leyes dejan de regir cuando se trata de los asun-tos humanos. La segunda, por su parte, puede llamarse ‘excepcionalismo’ y nos remite a la emergencia de novedades en la organización que no son observables en otros niveles de la realidad. […] La existencia social contiene numerosas excepciones; ninguna de ellas, sin embargo, nos exime de la ley de la entropía ni de la programación genética de algunos comportamientos» (García 2004: 35). Pueden rastrearse estas nociones hasta Catton y Dunlap 1978.6 Hace tiempo que la «hipótesis Gaia» se convirtió en la «teoría Gaia»: nuestro medio ambiente planetario es homeostático. El sistema de la Tierra se autorregula, tendiendo a mantener constantes su temperatura y composición atmosférica. James E. Lovelock lo comprendió en los años setenta del siglo XX, y desde enton-ces hemos ido entendiendo cada vez más de la inmensa complejidad de estos mecanismos de autorregula-ción, y del papel crucial de los seres vivos en ello (Lovelock 1986; Thompson 1989). «La teoría Gaia está basada en una simple idea: los seres vivos influyen en su entorno, no sólo se adaptan a él. El conjunto de los seres vivos o biota tiene tanta importancia en el entorno global o biosfera que se abre la puerta a la idea de coevolución y regulación del ambiente por parte del conjunto de los vivientes, y juntos, ambiente y seres vivos, hacen al sistema global como si de una entidad vida se tratara» (De Castro 2008: 175). Deberíamos comprender el carácter excepcional de nuestra Madre Tierra, Gaia/ Gea, con sus impresionantes capacida-des de autorregulación basada en la vida y favorable a la vida. La biosfera en la geosfera de nuestro tercer planeta del sistema solar constituye un gran supersistema homeostático: la comparación con la tórrida Venus y el helado Marte, desprovistos de vida, debería enseñarnos «temor y temblor».
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
76
Gaia, una perra vieja, no está en absoluto siendo amenazada por los humanos. La vida
planetaria sobrevivió por lo menos tres mil millones de años antes de que la humanidad
fuera siquiera el sueño de un simio lúcido que deseaba una compañera sin pelo. Necesi-
tamos honestidad. Necesitamos que nos liberen de nuestra arrogancia especie-centrista.
[…] No somos los más importantes porque seamos tan numerosos, poderosos y peligro-
sos. Nuestra tenaz ilusión de poseer una patente de corso oculta nuestro verdadero
estatus de mamíferos erectos y enclenques. (Margulis 2002: 140-141)
Nada de exencionalismo: somos interdependientes y ecodependientes
(Riechmann 2012).
6. EL APRENDIZ DE BRUJO
En el Antropoceno, entonces, los cambios inducidos por la actividad humana
(antropogénicos) pondrían fin a unos 12 000 años de variabilidad natural del
anterior Holoceno. Antropoceno, ciertamente, es una categoría útil («la unidad
geocronológica y cronoestratigráfica bajo la cual tiene lugar el proceso antropo-
génico del Cambio Global. O, dicho de otra forma, la unidad de tiempo geoló-
gico bajo la cual los seres humanos estaríamos modificando con nuestras accio-
nes los patrones o ritmos naturales de cambio de la ecosfera, sacando con ello al
planeta de su ‘variabilidad natural’», Aguado 2016b); pero –en mi opinión–
la referencia no sería aquí un anthropos todopoderoso que controle eficazmente la
biosfera, sino más bien un imprudente aprendiz de brujo a quien la escoba se
le escapa de las manos…
Escribía el oceanógrafo Carlos Duarte: «Las características específicas del
cambio global [1. rapidísimo, 2. antropogénico] han llevado a proponer el tér-
mino Antropoceno para referirse a la etapa actual del planeta Tierra. Es un térmi-
no propuesto […] para designar una nueva era geológica en la que la humanidad
Jorge Riechmann
77
ha emergido como una nueva fuerza capaz de controlar los procesos fundamen-
tales de la biosfera» (Duarte 2006: 24). Pero ¿de verdad cabe imaginar que con-trolamos los procesos fundamentales de la biosfera?
Antropoceno no quiere decir que «la Tierra se rige cada vez más por las leyes
y los deseos del hombre» (Prat 2017: 42), como nos figuramos a menudo, borra-
chos de nuestra ilusión de control. Interferimos en casi todos los procesos natu-
rales; apenas controlamos ninguno. Por no controlar, ni siquiera controlamos
procesos sociales básicos –como el crecimiento de las ciudades o las guerras.
Como bien puntualiza el «mirmecólogo en jefe» del planeta Tierra, Edward O.
Wilson,
el control de la humanidad sobre el planeta carece de fuerza, es cada vez más débil. La
población es demasiado numerosa para gozar de seguridad y comodidad. El agua dulce
escasea, la atmósfera y los mares están cada vez más contaminados […]. Como nos cree-
mos los soberanos de la biosfera y su resultado supremo, consideramos que tenemos
derecho a hacer lo que queramos con las demás formas de vida […]. [Pero] aún somos
organismos absolutamente dependientes de otros organismos. […] La biodiversidad en
su conjunto forma un escudo protector para las especies que la componen, incluyéndo-
nos a nosotros. […] Los seres humanos no están exentos de la ley férrea de la interde-
pendencia de las especies. La biosfera no nos pertenece, somos nosotros quienes le per-
tenecemos a ella. (Wilson 2017: 12, 26, 27, 29 y 32)
En el mismo sentido advierte Kohei Saito que
aunque el impacto de la humanidad sobre la tierra ha llegado a ser sumamente omnia-
barcador y poderoso hoy en día, su utopía moderna de realizar el absoluto dominio sobre
la naturaleza no se ha llevado a cabo. Por el contrario, suena más razonable argumentar
que el Antropoceno está caracterizado por un fracaso definitivo de este proyecto moder-
no. El calentamiento global, la desertificación, la extinción masiva de las especies, la
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
78
catástrofe nuclear en Chernobyl y Fukushima son todas características de la actual crisis
ecológica, y amenazan al planeta con desastres ecológicos incontrolables. (Saito 2017)7
Hemos de distinguir cuidadosamente entre Antropoceno como necesaria
categoría científica (geológica, estratigráfica) y la ideología antropocénica (ebria
de ilusión de control sobre la naturaleza) que florece en nuestros días…8. Por lo
demás, si prosiguen las destructivas tendencias en curso, especialmente la sexta
gran extinción, el Antropoceno puede convertirse en «el Eremoceno, la edad de
la soledad. El Eremoceno es básicamente la era de la gente, de las plantas y ani-
males domésticos, de los campos de cultivo extendidos hasta donde la vista
alcanza a lo largo de todo el mundo» (Wilson 2017: 36)9. Una edad que se
derrumbaría pronto, socavada por sus desequilibrios intrínsecos.
7 Este investigador ecomarxista afirma a continuación: «La dialéctica de la Ilustración, con su particular consideración hacia el dominio de la naturaleza, está operando aquí: un enorme desarrollo de las fuerzas productivas, las cuales permiten a los humanos transformar la totalidad de la Tierra sin dejar ninguna parte incólume, hacen al mismo tiempo prácticamente imposible organizar una producción social sostenible. Tanto la producción como el consumo en masa bajo la competición anárquica entre los individuos atomi-zados modernos socavan sus condiciones materiales de existencia. Esta dialéctica de la Ilustración, la cual comienza con la muerte de la naturaleza (Merchant 1990) arroja ahora una sombra oscura sobre el futuro del Antropoceno».8 Interesante reflexión crítica sobre esta última (la ideología antropocénica) en Wilson 2017. Wilson es muy bueno cuando escribe sobre biología, pero desbarra cuando llega a la economía y la tecnología, p. 255 y ss. Casi un caso clínico para estudiar la olla podrida ideológica en la que nadamos. Sin analizar el capita-lismo, no entenderemos apenas nada de la sexta extinción… 9 Un cálculo de la biomasa (en peso) de los mamíferos terrestres hoy existentes arroja el resultado siguien-te: humanos + ganado y mascotas, 97,11 %; seres silvestres, 2,89 %. Los seres humanos representamos el 30,45 %... Más de diez veces lo que suponen los mamíferos salvajes. Los datos proceden de la conferencia de Richard Register en la mesa redonda «¿Nuevo clima, nuevo modelo de desarrollo?», en el Encuentro de las Américas Frente al Cambio Climático, organizado por la Alcaldía Mayor de Bogotá y otras instituciones colombianas, Bogotá, 20 a 23 de septiembre de 2015.Pero vivimos de espaldas a esa realidad, sumidos en nuestra burbuja cultural, como vivimos de espaldas a tantas otras realidades básicas… Cuando en charlas y debates he pedido a la audiencia que estimaran el porcentaje de esa biomasa de seres silvestres, las estimaciones oscilaban entre 20 % y 70 %. ¡Así de alejadas están nuestras percepciones de la realidad!Hay en el mundo, hoy, unos 900 000 búfalos africanos… frente a 1500 millones de vacas. 200 000 lobos… y más de 400 millones de perros domésticos. 50 millones de pingüinos… y 20 000 millones de gallinas (Harari 2016: 87). La pregunta de justicia que hemos de hacernos es: ¿por qué una sola especie se arroga el derecho de tratar así a todas las demás? ¿Cómo se nos ocurre que tenemos derecho a ocuparlo todo, a acapararlo todo?
Jorge Riechmann
79
Hay que insistir sobre ello: interferencia humana no significa control. Interfe-
rimos en casi todo en la naturaleza, no controlamos casi nada (¡pensemos en el
calentamiento global!). Para empezar, ni siquiera somos capaces de controlarnos
a nosotros mismos...10. Así, cuando por ejemplo alguien escribe que «la historia
nos ha enseñado una y otra vez que los seres humanos continuarán ejerciendo su
impulso de transformar y controlar la naturaleza» (Schmitz 2016, cap. 1), hay
que insistir: trasformar es una cosa; controlar, otra bien distinta. El concepto
«Antropoceno» debería remitirnos no a un mundo dominado, sino a un mundo
desquiciado.
7. EL CAPITALOCENO
Desde las ciencias humanas y sociales, y la filosofía, se ha desarrollado –en el
segundo decenio del siglo XXI– una importante crítica de la noción de Antropo-
ceno (Bonneuil / Fressoz 2013; Malm 2015). Se le reprocha un efecto despoli-
tizador y des-responsabilizador, por generalizar y homogeneizar los efectos de la
acción humana sobre la Tierra. Hemos de preguntarnos: ¿quién es responsable
de qué? Los movimientos de justicia climática, por ejemplo, critican las «narra-
tivas del Antropoceno» por sustentar la idea de responsabilidades iguales entre
pueblos, regiones, géneros y clases sociales. Pero los responsables del cambio
climático no son todos los seres humanos, sino aquellos que han producido más
GEI (gases de «efecto invernadero»)… Puede constatarse que, en 2015, la
mitad de las emisiones totales de dióxido de carbono (el principal de los GEI)
10 Tenemos un problema masivo de hybris del aprendiz de brujo. Necesitaríamos una «ecología de la mente», como reclamaba el sabio Gregory Bateson: una ecosofía –de la que colectivamente parecemos incapaces...La idea de dominación humana sobre la naturaleza tiene algo de irrisorio. El simio averiado que somos, ¿dominador de la naturaleza? Fantasías nietzscheanas de Übermensch, que serían cómicas si no estuviésemos fraguando una verdadera catástrofe.Pero esa interferencia masiva del Antropoceno es muy real. Los poderes del desatinado aprendiz de brujo son reales. De ahí nuestras responsabilidades especiales –no somos animales como los demás...
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
80
fue responsabilidad de apenas 700 millones de personas, el 10 % de la población
más rica; mientras que la mitad de la población mundial –3500 millones– gene-
ró el 10 % de las emisiones de GEI (Cano Ramírez 2017: 9)11. No debería
ocultarse que el cambio climático está profundamente unido a la desigualdad
económica: se trata de una crisis impulsada por las emisiones de GEI generadas
por los ricos, pero que afecta fundamentalmente a los más pobres y desprotegi-
dos. Y, en términos de agentes históricos, el principal emisor de CO2 a la atmós-
fera es el ejército de EE. UU. (De Soto 2017: 113)… Pero a los ricos
les ha costado reconocerlo y rechazan su deuda ecológica. De igual manera, la humanidad
está llevando a una sexta extinción masiva a la gran mayoría de las especies del planeta.
La primera gran extinción causada por los humanos. Pero no todos los humanos partici-
pan por igual. También la humanidad amenaza con sobrepasar otros límites planetarios
de sostenibilidad hasta llegar a un colapso ambiental global. Estas afirmaciones crean una
narrativa en la que el ser humano es ese ser voraz, insaciable en su codicia, destructor nato
del medio ambiente e incapaz de vivir en armonía con la naturaleza. El discurso es tota-
lizante: el ser humano, la humanidad en su totalidad, ha llevado a la Tierra a esta crisis;
sobre todos los humanos pesa entonces este yugo. Hay que cargar con un peso existencial
superior al de Atlas frente a la gran culpa del insaciable Homo esophagus colossus o ecocida,
destructor de mundos… (Fernández Carril / Cardoso / Marcellesi 2017: 6)
Jason W. Moore es uno de los autores que ha desarrollado con mayor pro-
fundidad teórica esta crítica (Moore 2015, 2016). En una entrevista declara:
El otro argumento, que es el que ha ganado tanta popularidad, consiste en reconfigurar
la historia del mundo moderno como la edad del hombre, «el Antropoceno». Este es un
viejo truco capitalista: decir que los problemas del mundo son los problemas creados por
11 A partir de cálculos de Oxfam, que además indican que las emisiones de GEI del 1 % más rico son 30 veces mayores que las del 50 % más pobre y superan 175 veces las del 10 % más pobre de la población mundial (Oxfam 2015)
Jorge Riechmann
81
todos, cuando en realidad han sido creados por el capital. Y es por esto que creo que
deberíamos hablar del Capitaloceno, como una era histórica dominada por el capital. Si
nos fijamos en el periodo que va de 1450 a 1750, vemos una revolución en la produc-
ción del medio ambiente (environment-making revolution) sin precedentes desde la
revolución neolítica, con el amanecer de las primeras ciudades. Esa revolución estuvo
marcada (e incrementada en escala, alcance y velocidad) por el cambio ambiental que
emanó del capitalismo atlántico-céntrico. Una transformación de paisajes y ambientes
muy rápida que afectó una región del planeta tras otra. En estos siglos vemos no solo
una nueva dominancia de la producción e intercambio de mercancías en la transforma-
ción del ambiente global, sino también nuevas formas de ver y entender la naturaleza
con mayúscula –es decir, la Naturaleza como algo «ahí fuera», fuera de la sociedad, pero
que incluye mucha gente no blanca, muchas mujeres, quizás incluso la mayor parte de
la humanidad–. El Capitaloceno en sentido amplio va más allá de la máquina de vapor
y entiende que el primer paso en esta industrialización radical del mundo empezó con
la transformación del medio ambiente global en una fuerza de producción para crear
algo a lo que llamamos la economía moderna y que es mucho más grande de lo que
puede contener el término economía. (Moore 2017: 109)
En el cruce de relatos en torno al Antropoceno que pugnan por dar sentido
al mundo en que estamos viviendo, hay quien distingue ya, al menos, los cinco
siguientes: el relato naturalista del poder de la ciencia, el relato ecopragmático
(o ecomodernista) de la muerte de la naturaleza, el relato ecocatrastrofista, el
relato ecomarxista y el relato ecofeminista (Herrero 2017: 22-23). Al menos los
tres últimos son, de forma nítida, relatos críticos con el productivismo / consu-
mismo / extractivismo que nos ha llevado al borde del abismo donde hoy nos
encontramos.
Desde la izquierda (que podemos entender en sentido amplio como la
gente comprometida con el valor central de la «igualibertad»)12, por tanto, se
12 Étienne Balibar fusionó los valores de igualdad y libertad en el término único de égaliberté («igualiber-tad»). Véase Balibar 1990.
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
82
alzan voces críticas que advierten: no habléis de Antropoceno, es el Capitalo-
ceno (y quizá también el Faloceno). La noción de Antropoceno «se erige como
un obstáculo para cambiar el modelo de dominio humano, ya que mantiene
la ilusoria partición entre los seres humanos y la naturaleza, sustenta una
noción esencialista de nuestra especie, sobrevalora los efectos de la actividad
humana en el planeta y es un concepto que impide formular otros futuros»
(LaDanta LasCanta 2017: 27). Y se rechaza explícitamente que la «naturaleza
humana» pueda aparecer como factor explicativo en este debate (Cano Ramírez
2017: 8).
Ahora bien: quizá es que nos da miedo mirar a los ojos al simio averiado que
somos. Resulta sin duda desalentador, mas ¿no pudiera ocurrir que, además de
padecer un brutal problema socioeconómico, tuviésemos un fenomenal proble-
ma antropológico?
8. DESPLAZAMIENTOS DE LA GRAN AMEBA
Por si no fuera bastante con el capitalismo..., todo indica que también tenemos
graves problemas con la naturaleza humana. Una sociedad poscapitalista tendría
que seguir lidiando con problemas de sustentabilidad. ¿Podemos ser para la
biosfera algo distinto a lo que es una plaga de langostas para un campo de cereal?
Esa perturbadora pregunta, por mucho sosteniblablá que nos gastemos (Engel-
man 2013), está aún por contestar.
El ensayista estadounidense Nate Hagens, antaño profesional de elevada posi-
ción en Wall Street y hoy ecologista experto en energía, ha propuesto una per-
turbadora pero acertada imagen del «superorganismo humano» como Gran
Ameba. «El superorganismo (al que aquí llamaré cariñosamente la Ameba) no
piensa; utilizando el excedente financiero optimizado por el mercado, avanza
deslizándose, absorbiendo a los majetes que viven con baja entropía, mirando
Jorge Riechmann
83
exclusivamente a corto plazo el camino que se encuentra justo enfrente; y solo
cambia el rumbo cuando puede recolectar más»13.
13 Continúa así su reflexión: «Esta recolección, cuando se suman los 7300 millones de ‘votos’, termina bus-cando energía bruta que quemar y la transfiere a unos pocos micro-litros de neurotransmisores. La Ameba no piensa en energía neta porque está más allá de su horizonte visual (aunque últimamente reconoce con cierta dificultad que algo no está yendo bien). Y a la Ameba, desde luego, no le preocupan lo más mínimo las externalidades. No puede verlas, a menos que le bloqueen el camino de acceso a la recolección de baja entropía.La Ameba terrestre se encontró en su camino con algunos baches en los años 70 del siglo XX. La Tasa de Retorno Energético (TRE) llegó a un máximo y comenzó a disminuir. Los problemas del sistema monetario obligaron a Nixon a salirse del patrón oro y desde ese momento en adelante no existe una moneda en la Tierra que tenga un recurso natural vinculado a ella, y todo el dinero se crea de la nada; el 95 % aproxima-damente a través de créditos bancarios comerciales, que siguen la misma regla en todos los países.Comenzamos entonces con la globalización, para dedicar a las dendritas de la Ameba a succionar entro-pía de las regiones geográficas con menor coste. Aprovechamos la tecnología para construir una máquina térmica más grande. Y lo más importante (y peligroso), comenzamos a utilizar la deuda y el crédito como formas de traernos los recursos futuros hacia el presente. Nada de esto se hizo de forma consciente: fue una simple reacción a los deseos y necesidades de las masas en cada tiempo, para seguir funcionando a base de ir agregando los beneficios optimizados de las mini-amebas. [Esta parte de la narración de Hagens es la que hay que cuestionar, claro está… No han sido “los deseos y necesidades de las masas”, sino las opciones de la clase dominante y el mecanismo autoexpansivo de la acumulación de capital. Pero sigamos.] Cada vez que una espita energética se va cerrando, surgen nuevas reglas o inyecciones monetarias que suavizan la trayecto-ria. En las primeras etapas, todavía existía una carrera armamentística entre la energía y el dinero. En 2008 quedó claro que los bancos comerciales y los mercados del crédito privado ya no podían seguir alimentando adecuadamente a la Ameba. Por tanto, se saltaron la jerarquía y comenzaron a gestionar directamente y a la vista de todos el acceso a la espita monetaria, que llegaron a abrir de forma considerable. En un momento en el que el coste real del capital (el petróleo) estaba aumentando, se inundó el mundo de créditos a bajo interés, convirtiendo el dinero en algo prácticamente gratuito.Pero crearon demasiado y el gran cuerpo se vio imposibilitado de generar algún tipo de crecimiento con sentido y ahora nos encontramos en un pulso deflacionario preliminar. En la actualidad, aproximadamente un 30 % de los bonos de los gobiernos del mundo tienen rendimientos negativos y alrededor del 90 % tienen rendimientos inferiores al 2 %. Las entidades gubernamentales de los gobiernos de Japón y Europa están comprando bonos a un ritmo tal que en el plazo de diez años les darán la propiedad completa de todos los bonos emitidos (los gobiernos están comprando dinero para comprar bienes que requieren energía y, por tanto, también están garantizando –y comprando– los mismos bonos en el mercado abierto).El mayor supuesto falso sobre el que se apoya la sociedad moderna es que el dinero y la energía son inter-cambiables y que todos los dólares pasados, presentes y futuros (o yenes o euros, etc.) son iguales y se convertirán en los bienes que el dinero representa. […] Estamos ahora en una situación en la que la OCDE (descontando los derivados financieros, que son en su mayoría simplemente hipotéticos y no suponen re-clamaciones sobre activos físicos) tiene unos 300 billones de dólares de lo que ‘la gente cree que posee’ en términos de stocks, bonos, depósitos, dinero, etc. de la OCDE, frente a los 80 billones de lo que se denomi-nan ‘ingresos’ del PIB mundial anual. Es el mayor esquema de estafa piramidal (esquema Ponzi) que jamás se haya visto en este (u otro) planeta» (Hagens 2016).
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
84
La Gran Ameba adelanta un pseudópodo para apoderarse del siguiente yaci-
miento de exergía (o materia-energía de baja entropía). Quizá podría emitir
igualmente un pseudópodo que se volviese sobre ella misma, tornándose reflexi-
va (ah, la suprema importancia de los bucles de realimentación…). Pero lo
segundo exige mucho más esfuerzo. Si la Gran Ameba se deja caer por su pen-
diente deslizante (llamémoslo Maximum Power Principle)14, emitirá pseudópo-
dos de la primera especie.
Y, en efecto, así parece comportarse el superorganismo humano en casi todas las circunstancias…15. Y así nos va. El contenido teórico de la imagen de la
humanidad como plaga, más allá de lo metafórico, ha sido reivindicado desde
hace tiempo. Así, Reg Morrison sostiene que la mayor parte del daño causado
a la biosfera es el inevitable producto de la sobrepoblación humana, así como
una parte necesaria del ciclo de una plaga (Morrison 1999: 241-242, sintetiza-
do en García 2006: 37). Y, sobre bases más sólidas, William Rees ha argumen-
tado que para comprender la insostenibilidad de la trayectoria de nuestra espe-
cie hay que tener en cuenta factores biológicos –de naturaleza humana– y no
14 El «Maximum Power Principle», intuido por diversos biólogos desde tiempos de Lotka, fue enunciado por Howard T. Odum en estos términos: «Durante la auto-organización, se desarrollan y prevalecen diseños de sistemas que maximizan el consumo de energía y su transformación, así como aquellos usos que refuerzan la producción y la eficiencia», leemos en la Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Maximum_power_principle; trad. mía, JR). Desde la biología evolucionista se ha sugerido también una importante Constructal Law (https://en.wikipedia.org/wiki/Constructal_law).«Todos queremos más», enseña una canción de la que se han hecho múltiples versiones (hay una, por ejemplo, de Peret). El «Maximum Power Principle» viene a ser el «todos queremos más» elevado a rango de conjetura científica de alto nivel. El gran desafío es vencer esa conventional wisdom y ser capaces de afirmar: lo suficiente basta.15 «Muchos de nosotros, si decidiéramos individualmente, no hay duda de que elegiríamos la vía de la mo-deración. Y si fueran grupos pequeños y cohesionados, probablemente mucho más. Pero la tragedia es que en este mundo enorme y fragmentado en el que vivimos no existe nada parecido a una sabiduría colectiva, y en lugar de comportarnos como un superorganismo inteligente nos comportamos como las bacterias en una placa de Petri o las levaduras en un tanque de fermentación. ¿Existe solución a esta situación? Quisiera pen-sar que sí. De hecho somos muchos y muchas quienes pensamos que sí, a pesar de las enormes dificultades, y nos negamos a arrojar la toalla. Y espero que seamos cada vez más…» (Barba 2017). Reflexión adicional de Nate Hagens sobre la Gran Ameba en http://tratarde.org/presentaciones-del-simposio-de-la-internatio-nal-society-for-biophysical-economics-en-montana-junio-de-2017/.
Jorge Riechmann
85
solo socioculturales y político-económicos. Los organismos que han evoluciona-
do en la biosfera terrestre tienden a expandirse en los hábitats accesibles y a
consumir los recursos disponibles en ellos, a menos que operen realimentaciones
negativas para contenerlos (los feedback loops de la enfermedad, el hambre, la
contaminación del propio entorno…). Los seres humanos, adicionalmente,
hemos evolucionado como una especie K y eso significa, entre otras cosas, que la
selección natural favoreció a aquellos individuos «más inclinados a satisfacer sus
necesidades egoístas a corto plazo, ya sea por medios estrictamente competitivos
o mediante conducta cooperativa en el endogrupo. Es decir, individuos altamen-
te predispuestos a la ‘gratificación instantánea’ pueden haber disfrutado de una
ventaja competitiva frente a individuos menos agresivos en la expresión de sus
demandas materiales. La bien conocida tendencia humana a ‘descontar el futuro’
[…] ha evolucionado, casi con toda seguridad, por selección natural» (Rees
2010: 4)16. Estas adaptaciones disfuncionales del simio averiado que somos
16 En teoría ecológica, la selección r/ K pretende explicar la forma en la que se seleccionan los rasgos de un organismo de acuerdo con dos grandes estrategias. Las estrategias r favorecen una gran cantidad de des-cendientes con alta mortalidad infantil y juvenil, sacrificando la inversión parental. Si por el contrario el volumen de la progenie es reducido y así se permite una mayor atención parental, se habla de una estrategia K. Por ejemplo, la reproducción de las ballenas sigue una estrategia de selección K, con poca descendencia, gestación larga, un largo periodo de cuidado parental y un periodo largo hasta la madurez sexual. La termi-nología de la selección r/ K fue acuñada por los ecologistas Robert MacArthur y E. O. Wilson en 1970 a partir de su trabajo sobre biogeografía insular. Obviamente, los seres humanos somos «organismos K».La teoría sostiene que en entornos inestables o imprevisibles, la selección r predomina debido al énfasis puesto en una reproducción veloz. En estos ambientes, hay poca ventaja en las adaptaciones que permiten competir exitosamente con otros organismos, porque el entorno probablemente cambiará nuevamente y con frecuencia. Entre los rasgos que se piensa que caracterizan la selección r se encuentran la fecundidad alta, la talla reducida, la llegada temprana de la madurez, tiempo de gestación corto y la capacidad de disper-sar su descendencia ampliamente. Frente a ello, «los organismos K-seleccionados exhiben rasgos asociados con la vida en una población cuyo tamaño se acerca a la capacidad de carga del ecosistema, y típicamente son competidores fuertes en nichos ocupados, que invierten más recursos en menos descendientes, cada uno de los cuales tiene una probabilidad relativamente alta de sobrevivir hasta la edad adulta (baja tasa de crecimiento r, y una población cercana a la capacidad de carga K). En la literatura científica, las especies r-seleccionadas son ocasionalmente identificadas como ‘oportunistas’ mientras que las especies K-seleccio-nadas son descritas como ‘de equilibrio’» (voz «Teoría de la selección r/K» en Wikipedia). La terminología de la selección r/K fue acuñada por los ecólogos Robert MacArthur y E. O. Wilson en 1970 a partir de su trabajo sobre biogeografía insular.
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
86
engranan luego con las disfuncionales estructuras socioeconómicas y el disfun-cional paradigma cultural del capitalismo fosilista.
9. INTELIGENCIA COLECTIVA, CREACIÓN ÉTICO-POLÍTICA
Pero ese casi de «casi todas las circunstancias» resulta crucial: la diferencia entre poco y nada sobre la que he llamado la atención tantas veces17.
Cabe pensar que lo que estaba intentando en la toma de conciencia ecológica de los años sesenta y setenta del siglo XX era precisamente desarrollar ese pseu-dópodo (feedback loop) a través del cual la Gran Ameba volviera reflexivamente sobre sí misma… Un proceso que fue trágicamente desbaratado por el neolibe-ralismo triunfante a partir de los años ochenta, pero que no necesariamente tenía que fracasar.
La izquierda no debería quedar entrampada en los debates sobre sociobiolo-gía de los años setenta del siglo XX ni cegarse ante la evidencia de que, si somos animales producto de la evolución biológica, los factores que gobiernan dicha evolución tendrán algún efecto sobre el desarrollo humano. ¿Está la insostenibi-lidad en nuestra naturaleza? La insostenibilidad podría ser una propiedad emer-gente de la interacción sistémica entre los sistemas humanos actuales (capitalismo
fosilista para abreviar) y la biosfera, como sugiere William Rees (Rees 2010: 3).
17 Esta sería también la posición de Carlos de Castro: «La Ameba determina bastante, casi totalmente, que los individuos se comporten ‘amébicamente’, pese a que eso nos conduzca al suicidio colectivo. Las masas no son tan culpables como las élites (que tampoco tienen cerebro), pero son también partícipes más o menos conscientes (impotentes las más, pero partícipes). No olvidemos tampoco que en psicología y sociología abundan las ‘trampas sociales’: comportamientos colectivos estúpidos (todos pierden) [a partir de la compo-sición de las acciones de] individuos inteligentes […]. Lo que nos dice la historia (Gimbutas, a quien citan Paco Puche y Jordi Pigem, así como también la Ayuda mutua de Kropotkin y En la espiral de la energía de Luis González Reyes y Ramón Fernández Durán) es que han existido sociedades aceptablemente complejas sin graves conflictos internos y sin graves conflictos con el entorno ecológico (y si desaparecieron fue por la invasión de civilizaciones violentas o por catástrofes ecológicas). Eso es bueno y da optimismo. Lo que no es bueno es que la Ameba no tiene solución ya, el colapso es inevitable, precisamente porque en conjunto somos Ameba y una Ameba no puede dejar de ser tal, no se puede transformar una Ameba en Homo sapiens en cincuenta años» (comunicación personal, 18 de abril de 2017).
Jorge Riechmann
87
Hay que añadir enseguida: no hay rasgo de la conducta humana que no esté potencialmente sometido a control cultural... De ahí la importancia de la creación ético-política (asunto sobre el cual, con toda razón, insistió hasta la extenuación
el filósofo greco-francés Cornelius Castoriadis). Dado que nuestra naturaleza
biológica es intrínsecamente cultural, una tendencia humana con bases biológicas
no supone una inevitabilidad. Pero –eso sí– para ser quizá capaces de controlar
tal tendencia hemos de comenzar por reconocerla, por identificarla. Como el
científico de sistemas Stafford Beer señaló, «no podemos regular nuestra inte-
racción con ningún aspecto de la realidad que no esté incluido en nuestro
modelo de la realidad» (Beer 1981).
La inteligencia colectiva no es un asunto de mejor software y más potencia
de cálculo, sino de dar poder a instituciones bien diseñadas que permitan y
alienten la deliberación racional (como los «jurados ciudadanos» por ejem-
plo)18. La rica literatura sobre democracia deliberativa, a lo largo de los últimos
tres decenios, nos ilustra lo suficiente al respecto (una síntesis inspiradora en
Van Reybrouck 2017, capítulo 4). ¡Las mismas personas, bajo reglas de juego
18 Robert Dahl, por ejemplo, ha propuesto la institución del minipopulus: un comité de unos mil ciuda-danos y ciudadanas elegidos al azar, conectados mediante telecomunicaciones y asesorados por expertos y estudiosos, cuya tarea consistiría en deliberar durante cierto tiempo (seis meses, un año) sobre una cuestión de particular importancia para la comunidad. No sustituiría a las instituciones representativas, sino que las complementaría. Los juicios del minipopulus representarían a los de la ciudadanía de una comunidad demo-crática: su veredicto sería el de la comunidad de ciudadanos y ciudadanas, si esta estuviese en condiciones de aprovechar los mejores conocimientos disponibles para resolver qué políticas pueden con más probabilidad llevarla hacia los fines que persigue (Dahl 1992: 408).Una idea parecida se ha materializado en experiencias ejemplares en algunos países. Los anglosajones lo llaman consensus conferences, conferencias de consenso o tribunales de ciudadanos (véase al respecto Moreno Muñoz / Iáñez Pareja 1997: 309-311): un grupo no demasiado extenso de ciudadanos y ciudadanas esco-gidos al azar (cuidando su representatividad) reciben durante cierto tiempo información básica sobre una cuestión políticamente relevante (por ejemplo, la manipulación genética). Luego se reúnen en un seminario de tres días: en el primero oyen el testimonio de expertos a favor y en contra de la actividad que se debate, en el segundo interrogan a los expertos (y hacen que estos se interroguen entre sí), y en el tercero deliberan y elaboran un informe final de conclusiones. En países de mayor sustancia democrática que el nuestro, como Dinamarca, se han celebrado decenas de estas conferencias de ciudadanos, organizadas por el Departamen-to de Tecnología de Dinamarca (se celebraron, por ejemplo, conferencias sobre biotecnología agrícola e industrial en 1987, sobre irradiación de productos alimenticios en 1989, sobre manipulación genética de animales en 1992...).
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
88
diferentes (instituciones mejores o peores), adoptan decisiones distintas! Más o
menos egoístas, más o menos suicidas, más o menos atentas al bien común…
La política es el arte de crear los contextos donde las personas puedan dar lo
mejor de sí mismas. Toda la cuestión del desarrollo humano se sintetiza en un
bucle de realimentación (el pseudópodo de la Gran Ameba) que, naciendo en ese
«centauro ontológico» que es el ser humano (Ortega dixit), vuelve al mismo y le
dice: potencia lo mejor de ti mismo. No te dejes caer a tus peores posibilidades...
10. ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
Podríamos concluir entonces (justificando el título que elegí para estas páginas):
necesitamos el concepto crítico del Capitaloceno, formulado desde las ciencias
humanas y la filosofía, para no perder de vista los mecanismos causales esenciales
(la valorización del valor impulsora de la dinámica autoexpansiva del capital)
que están detrás de la fenomenal crisis ecosocial planetaria a que hacemos frente
(y orientar los posibles intentos de salida); pero, al mismo tiempo, deberíamos
ser capaces de reconocer que tenemos también un problema antropológico de
fondo –y por eso conservar igualmente, no solo desde la geología sino también desde las ciencias humanas y la filosofía, el concepto de Antropoceno. Ahí ya no
como una noción descriptiva, sino también como concepto crítico. Crítico,
entre otros factores, del disfuncional antropocentrismo que constituye una de las
principales raíces culturales de la presente crisis.
Jorge Riechmann
89
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
AGUADO, Mateo (2016a): Vivir bien en un planeta finito. Una mirada socio-ecológica al concepto de bienestar humano. Tese de doutoramento defendida no Departamento de Ecoloxía, Universidad Autónoma de Madrid, 17 de marzo de 2016.
AGUADO, Mateo (2016b): «Llamando a las puertas del Antropoceno», Repensando las relaciones naturale-za-sociedad en un planeta finito (número monográfico), Iberoamérica social: Revista-red de estudios sociales, VII, 41-49 (http://iberoamericasocial.com/llamando-las-puertas-del-antropoceno/) [última consulta: novembro de 2018].
ALONSO MILLÁN, Jesús (1995): Una tierra abierta. Materiales para una historia ecológica de España, Madrid, Compañía Literaria.
BALIBAR, Étienne (1990): «Droits de l’homme et droits du citoyen: la dialectique moderne de l’égalité et de la liberté», Actuel Marx, 8, 13-32.
BARBA, Juan Carlos (2017): «Es imprescindible dejar de pensar en el crecimiento económico», El Confiden-cial, 21 de abril de 2017 (http://blogs.elconfidencial.com/economia/grafico-de-la-semana/2017-04-21/dejar-pensar-crecimiento-economico-calentamiento-global_1370039) [última consulta: novembro de 2018].
BEER, Stafford (1981): «I said, you are Gods», Teilhard Review, 15:3, 1-33.BONNEUIL, Christophe / Jean-Baptiste FRESSOZ (2013): L’événement anthropocène. La terre, l’histoire et
nous, París, Le Seuil.CANO RAMÍREZ, Omar Ernesto (2017): «Capitaloceno y adaptación elitista», Ecología Política, 53 (http://
www.ecologiapolitica.info/?p=9698) [última consulta: novembro de 2018].CASTRO, Carlos de (2008): El origen de Gaia, Badajoz, Editorial @becedario.CATTON, William R. / Riley E. DUNLAP (1978): «Environmental sociology: a new paradigm», The Ameri-
can Sociologist, 13, 41-49.CRUTZEN, Paul J. / Eugene F. STOERMER (2000): «The Anthropocene», Global Change Newsletter, 41,
17-18.DAHL, Robert (1992): La democracia y sus críticos, Barcelona, Paidós.DUARTE, Carlos (coord.) (2006): Cambio global. Impacto de la actividad humana sobre el sistema Tierra,
Madrid, CSIC.ENGELMAN, Robert (2013): «Más allá de la sosteniblablá», en Worldwatch Institute, La situación del mundo
2013. ¿Es aún posible lograr la sostenibilidad?, Madrid / Barcelona, FUHEM Ecosocial / Icaria Editorial, 27-49.
FERNÁNDEZ CARRIL, Luis / Andrea CARDOSO / Florent MARCELLESI (2017): «Editorial», Ecología Política, 53 (número monográfico sobre Antropoceno) (http://www.ecologiapolitica.info/?p=9696) [última con-sulta: novembro de 2018].
FERNÁNDEZ DURÁN, Ramón (2011): El Antropoceno: la expansión del capitalismo global choca contra la biosfera, Barcelona, Ed. Virus. (Pode descargarse unha versión anterior do libro en http://www.rebelion.org/docs/104656.pdf) [última consulta: novembro de 2018].
GARCÍA, Ernest (2004): Medio ambiente y sociedad, Madrid, Alianza.HAGENS, Nate (2016): «¿Qué sucedería si los paneles fotovoltaicos fuesen gratuitos?», Crisis energética, 3
outubro de 2016 (http://www.crisisenergetica.org/article.php?story=20161003140431501) [última consulta: novembro de 2018].
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
90
HARARI, Yuval Noah (2016): Homo Deus, Barcelona, Debate.HERRERO, Amaranta (2017): «Navegando por los turbulentos tiempos del Antropoceno», Ecología Política
53, xuño de 2017 (http://www.ecologiapolitica.info/?p=9703) [última consulta: novembro de 2018].JORGE, Judith de (2015): «Y la humanidad dio la “Gran Aceleración”», ABC, 15 de xaneiro de 2015 (http://
www.abc.es/ciencia/20150115/abci-humanidad-gran-aceleracion-201501151521.html) [última consul-ta: novembro de 2018].
LADANTA LASCANTA (Grupo venezolano ecofeminista de investigación e acción) (2017): «El Faloceno: redefinir el Antropoceno desde una mirada feminista», Ecología Política, 53, xuño de 2017 (http://www.ecologiapolitica.info/?p=9705) [última consulta: novembro de 2018].
LOVELOCK, James E. (1986): Gaia –Una nueva visión de la vida sobre la Tierra, Barcelona, Orbis. [O ori-xinal inglés é de 1979 e está publicado por Oxford University Press].
MALM, Andreas (2015): «The Anthropocene Myth», Jacobin (http://www.jacobinmag.com/2015/03/anthropocene-capitalism-climate-change/) [última consulta: novembro de 2018].
MARGULIS, Lynn (2002): Planeta simbiótico, Madrid, Debate.MOORE, Jason W. (2015): Capitalism and the Web of Life, Londres / Nova York, Verso.MOORE, Jason W. (ed.) (2016): Anthropocene Or Capitalocene?: Nature, History, and the Crisis of Capita-
lism, Oakland (California), PM Press.MOORE, Jason W. (2017): «Del Capitaloceno a una nueva política ontológica», Ecología Política 53, Bar-
celona, xuño de 2017 (http://www.ecologiapolitica.info/?p=9795) [última consulta: novembro de 2018].
MORENO MUÑOZ, Miguel / Enrique IÁÑEZ PAREJA (1997): «Elementos para la resolución de controversias en el debate sobre biotecnología y sociedad», en F. Javier Rodríguez Alcázar / Rosa Mª Medina Domé-nech / Jesús A. Sánchez Cazorla (coords.), Ciencia, tecnología y sociedad: contribuciones para una cultura de la paz, Granada, Universidad de Granada.
OXFAM (2015): «La desigualdad extrema de las emisiones de carbono». Nota informativa do 2 de decem-bro de 2015 (https://www.oxfam.org/es/informes/la-desigualdad-extrema-de-las-emisiones-de-carbono) [última consulta: novembro de 2018].
PRAT, Narcís (2017): «El Antropoceno y el futuro de la biosfera», La maleta de Portbou, 23, Barcelona, maio-xuño de 2017.
REES, William E. (2010): «What’s blocking sustainability? Human nature, cognition and denial», Sustai-nability: Science, Practice & Policy, 6:2, 13-25 (https://pdfs.semanticscholar.org/71fc/12a7de4bc-4999b78e160f3628b0d22312558.pdf) [última consulta: novembro de 2018].
REES, William E. (2017): «What, me worry? Humans are blind to imminent environmental collapse», The Tyee, 16 de novembro de 2017 (https://www.thetyee.ca/Opinion/2017/11/16/humans-blind-immi-nent-environmental-collapse/) [última consulta: novembro de 2018].
REYBROUCK, David van (2017): Contra las elecciones. Cómo salvar la democracia, Barcelona, Taurus.RIECHMANN, Jorge (2012): Interdependientes y ecodependientes, Barcelona, Proteus.SAITO, Kohei (2017): «Marx en el Antropoceno: valor, fractura metabólica y dualismo no-cartesiano»,
Marxismo Crítico, 29 de novembro de 2017 (https://marxismocritico.com/2017/11/29/marx-en-el-an-tropoceno-valor-fractura-metabolica-y-el-dualismo-no-cartesiano/) [última consulta: novembro de 2018].
Jorge Riechmann
91
SCHMITZ, Oswald J. (2016): The New Ecology: Rethinking a Science for the Anthropocene, EE. UU., Prince-ton University Press. [O capítulo 1 da obra pode consultarse en http://press.princeton.edu/chapters/s10848.pdf].
SOTO, Pablo de (2017): «Indagaciones críticas sobre el Antropoceno», Ecología Política, 53, xuño de 2017 (http://www.ecologiapolitica.info/?p=9801) [última consulta: novembro de 2018].
STEFFEN, Will et al. (2011): «The Anthropocene: from global change to planetary stewardship», AMBIO, 40, 739-761.
STEFFEN, Will / Wendy BROADGATE / Lisa DEUTSCH / Owen GAFFNEY / Cornelia LUDWIG (2015): «The trajectory of the Anthropocene: The Great Acceleration», The Anthropocene Review, 2:1, 81-98 (http://anr.sagepub.com/content/early/2015/01/08/2053019614564785.abstract, http://anr.sagepub.com/content/2/1/81) [última consulta: novembro de 2018].
THOMPSON, William I. (ed.) (1989): Gaia. Implicaciones de la nueva biología, Barcelona, Kairós.VERNADSKY, Vladimir (1945): «The Biosphere and the Noosphere», American Scientist, 33:1, 1-12. VERNADSKY, Vladimir (1997): La biosfera. Introdución de Ramón Margalef. Madrid, Visor / Fundación
Argentaria.WATERS, Colin N. et al. (2016): «The Anthropocene is functionally and stratigraphically distinct from the
Holocene», Science, 351, 6269 (http://science.sciencemag.org/content/351/6269/aad2622) [última con-sulta: novembro de 2018].
WILSON, Edward O. (2017): Medio planeta. La lucha por las tierras salvajes en la era de la Sexta Extinción, Madrid, Errata Naturae.
XERCAVINS, Josep (2015): «La Gran Aceleración… ¿hacia el Gran Colapso?», Other News en español, 11 de febreiro de 2015 (http://www.other-news.info/noticias/2015/02/la-gran-aceleracion-hacia-el-gran-co-lapso/) [última consulta: novembro de 2018].
ZALASIEWICZ, J. et al. (2014): «When did the Anthropocene begin? A mid-twentieth century boundary level is stratigraphically optimal», Quaternary International. [Unha síntese deste estudo podemos atopala en RUIZ DE ELVIRA, Malen (2015): «La bomba atómica marca una nueva era geológica», Público, 27 de xaneiro de 2015 (http://www.publico.es/ciencias/bomba-atomica-marca-nueva-geologica.html)] [última consulta: novembro de 2018].
ANTROPOCENO + CAPITALOCENO
95
USO E CONSUMODE RECURSOS ENERXÉTICOS EN GALIZA NO SÉCULO XX
Xoán R. Doldán-GarcíaUniversidade de Santiago de Compostela
97
Unha das dificultades principais á hora de levar a cabo unha análise cuantitativa
do uso e consumo dos recursos enerxéticos en Galiza ao longo do último século
provén da enorme dispersión da información estatística. Non existe unha única
fonte de datos, nin sequera unha que abranga a maior parte do período. Tam-
pouco podemos outorgar o mesmo rigor ás distintas fontes dispoñíbeis, nin
sequera a mesma metodoloxía de recollida de datos. Outro problema adicional
ten que ver co feito de que a información do Estado español non sempre está
segregada por provincias. Con todo, e considerando todas estas eivas de partida,
dispoñemos dalgúns estudos especialmente interesantes para realizarmos a dita
reconstrución histórica (Bartolomé 2007; Carmona 2016; Carreras / Tafunell,
2005; Martínez / Mirás / Lindoso 2009; Comisión para el Estudio de Necesida-
des y Recursos Energéticos 1961) e, sobre todo a partir dos anos cincuenta, a
Estadística de la Industria de la Energía Eléctrica ou, a partir dos anos oitenta,
algunhas fontes realizadas xa desde Galiza (GESTENGA 1993; INEGA 2001 a
2017). Tamén cómpre indicar que a maior parte da información estatística se
concentrou na utilización de recursos enerxéticos para a obtención de electrici-
dade e, en menor medida, para a obtención de calor. Datos específicos para o
uso de combustíbeis fósiles por provincias son máis tardíos e, no caso de Galiza,
comezan a ser relevantes a partir dos anos sesenta. Outros estudos centrados no
caso galego servíronos para completar a serie estatística que utilizaremos a con-
tinuación (Sequeiros 1986).
A serie reconstruída permítenos ver a evolución do consumo de enerxía pri-
maria, é dicir, dos recursos antes da súa transformación, desde comezos do
século XX á actualidade (gráfico 1). Non dispoñemos de datos para o período
1935-1940. A partir dos anos oitenta tomouse a decisión de contar exclusiva-
mente coa información dos Balances Enerxéticos de Galiza, que só aparecerán
98
como publicación con periodicidade anual e cunha información máis completa
a partir do 2000.
Gráfico 1. Evolución da enerxía primaria transformada. Galiza, 1901-2015 (ktep) por fontes
Fonte: Doldán (2017)* Elaboración propia a partir de Bartolomé (2007), Carmona (2016), Carreras / Tafunell (2005), Consellería de Industria e Enerxía (1984), Consellería de Industria, Comercio e Turismo (1988), Estadistica de la Energía Eléctrica (varios anos), GESTENGA (1993), INEGA (2001, 2003a, 2003b, 2004, 2006, 2007, 2008, 2010a, 2010b, 2011, 2012, 2014, 2017a, 2017b e 2017c), Martínez / Mirás / Lindoso (2009), Sequeiros (1986).
En calquera caso, entendemos que a información é o suficientemente válida
para ver esta evolución. Ao observarmos os gráficos pode dar a impresión de que
antes dos anos corenta non existen datos estatísticos ou que o uso de enerxía
primaria en Galiza é case nulo, mais o certo é que ao representar todo o período
nun mesmo gráfico, e dado o fortísimo ascenso do consumo enerxético nos anos
sesenta, a primeira metade do século parece insignificante. Este gran salto come-
Xoán R. Doldán-García
99
za a xestarse nos cincuenta, pero será nas décadas posteriores cando se acabe de
materializar.
Se consideramos o consumo global, á marxe das diferentes tipoloxías de ener-
xía, o crecemento exponencial nas últimas décadas é evidente. Estes datos
mesmo poderían ser corrixidos á alza coa inclusión do consumo de biomasa,
normalmente ausente de moitas estatísticas enerxéticas cando os usos se cinxen
a aqueles máis tradicionais no ámbito doméstico e non industrial.
O primeiro cambio significativo ten lugar en 1964 coa apertura da refinaría
da Coruña, que obrigará á importación de elevadas cantidades de petróleo cru
para refinar. Con anterioridade, nos anos cincuenta, fora crecendo o uso
de enerxía hidráulica, para o que foi preciso a construción dun número crecente de
novos encoros. Grazas a iso xa tiña mudado, en parte, a estrutura enerxética
do país, que, ata ese momento, estaba centrada tanto en usos hidráulicos como de
carbón, sendo este practicamente todo el importado. Nos anos cincuenta come-
za, ademais, a utilización de carbón de orixe galega a partir da explotación das
minas das Pontes. Con todo, haberá que agardar ata os anos setenta, cando se
instale a central térmica das Pontes, para ver un uso relevante do carbón galego,
máis aínda cando neses mesmos anos se poña en marcha outra central térmica
en Meirama, que utilizará os lignitos extraídos nunha mina a pé da central.
Se atendemos á evolución por tipos, vemos que en case todos eles ten lugar
ese gran salto a partir dos anos sesenta.
No caso da enerxía hidráulica (gráfico 2), ese salto xa se observa nos anos
cincuenta, porén a senda de crecemento é máis ríxida que nas outras tipoloxías.
A partir dos setenta, o uso desta enerxía estáncase porque non se construíron
daquela grandes encoros e, por outra parte, debido a que a dispoñibilidade desta
enerxía ten unha certa dependencia dos ciclos hidráulicos.
En canto ao carbón (gráfico 3), cómpre destacar dous fitos, un nos anos
cincuenta coa explotación do carbón das Pontes, destinado fundamentalmente
á fabricación de fertilizantes, e outro nos setenta co fortísimo incremento do
seu uso coa explotación das minas das Pontes e Meirama para a obtención de
USO E CONSUMO DE RECURSOS ENERXÉTICOS EN GALIZA NO SÉCULO XX
100
Gráfico 2. Evolución da produción de enerxía hidráulica. Galiza, 1901-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
Gráfico 3. Evolución do carbón transformado. Galiza, 1901-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
Xoán R. Doldán-García
101
electricidade. A partir de aí, e durante uns 25 anos, o carbón que se vai utilizar
é fundamentalmente de orixe galega. Ao remate dese período, e segundo se van
esgotando estes xacementos, comeza a crecer o uso de carbón importado. Desde
2009 todo o carbón utilizado en Galiza procede da importación, e isto vai causar
que se reduzan os usos de enerxía de orixe autóctona.
O gas natural (gráfico 4) é un combustíbel fósil de uso máis recente en Gali-
za. A extensión dos gasodutos peninsulares ata este territorio e a construción da
planta regasificadora de Mugardos facilitaron un uso crecente deste. Todo o gas
natural procede da importación e o rápido e forte incremento débese entender,
en gran medida, polo seu papel como substituto do carbón para a xeración de
electricidade –unha vez esgotado o carbón galego– ademais de por usos domés-
ticos e industriais cada vez maiores.
Gráfico 4. Evolución do gas natural procesado. Galiza, 1901-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
USO E CONSUMO DE RECURSOS ENERXÉTICOS EN GALIZA NO SÉCULO XX
102
No caso do petróleo cru (gráfico 5), todo el é importado. O uso comeza a ser
relevante a partir de 1964 coa posta en marcha da refinaría da Coruña. Unha vez
transformado, este petróleo en forma de diversos combustíbeis vai ter un consu-
mo final tanto dentro de Galiza coma no resto do Estado español. Debemos
lembrar que a da Coruña é actualmente unha das nove refinarías que hai en
España, cunha capacidade de refino que supón un 9 % do total no Estado. En
1964 era a cuarta construída no país e a terceira en capacidade de refino (alcan-
zaba un 22 % da capacidade total naquel ano).
Gráfico 5. Evolución do cru de petróleo procesado. Galiza, 1901-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
A incidencia da enerxía eólica (gráfico 6) na estrutura enerxética galega non
se percibirá ata o século XXI. A razón podemos atopala nos cambios normativos
favorábeis ao desenvolvemento deste tipo de enerxía e no feito de que a deman-
da de enerxía, en particular a eléctrica, estaba a ser cada vez maior. Esta fonte
enerxética serviu para atender esta demanda crecente, ao tempo que se permitía
manter a capacidade de exportación de electricidade desde Galiza.
Xoán R. Doldán-García
103
Gráfico 6. Evolución da xeración de enerxía eólica. Galiza, 1901-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
A panorámica que acabamos de describir sérvenos para destacar varios aspec-
tos que caracterizan o sistema enerxético galego desde os anos setenta (gráfico 7).
Un deles é o peso maioritario das enerxías fósiles (carbón, gas natural e petróleo),
que na actualidade proceden integramente da importación. En segundo lugar
estarían as enerxías renovábeis, que, agás os biocombustíbeis (para os que se
importa materia prima), son de orixe autóctona. A presenza das renovábeis é
maior do que se pode observar no caso español ou na Unión Europea. A pesar
disto a nosa base enerxética segue a ser fundamentalmente fósil.
Vendo a orixe da enerxía primaria desde os anos oitenta en Galiza (gráfico 8),
é evidente a redución da presenza de enerxía de orixe galega. Paradoxalmente,
nestes anos houbo un esforzo considerábel por instalar centrais de enerxía reno-
vábel (eólica e outras) que aproveitasen en maior medida os recursos galegos.
Con todo, o esgotamento do carbón galego non se compensou coa capacidade
de xeración destas novas centrais. Pola contra, a enerxía importada foi gañando
peso paulatinamente ata converterse na orixe principal.
USO E CONSUMO DE RECURSOS ENERXÉTICOS EN GALIZA NO SÉCULO XX
104
Gráfico 7. Evolución dos distintos tipos de enerxía primaria. Galiza, 1965-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
Gráfico 8. Evolución da enerxía primaria segundo a súa orixe. Galiza, 1981-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
Xoán R. Doldán-García
105
Sendo un cambio significativo, non é a primeira vez que sucede isto en Gali-
za. Xa nos anos sesenta acontecera algo semellante. A instalación da refinaría
dera lugar a unha importación masiva de petróleo cru e isto provocou que as
fontes autóctonas pasaran a ter un peso relativo menor.
Se comparamos a evolución da enerxía primaria fronte ás exportacións, tendo
en conta que unha boa parte da materia prima aquí transformada ten como
destino a exportación. Estas importacións de enerxía primaria mostran unha
dependencia enerxética crecente. Porén, existe unha crenza xeneralizada dunha
sobreabundancia enerxética en Galiza ao sermos quen de exportar grandes can-
tidades de enerxía transformada. Mais o certo é que esta capacidade de exporta-
ción se nutre da importación masiva de enerxía primaria (gráfico 9). Por iso,
aínda caendo a obtención de enerxía primaria propia, Galiza foi capaz de manter
esa capacidade de exportación e mesmo estamos exportando máis enerxía da
obtida con recursos propios.
Gráfico 9. Evolución da enerxía primaria galega e das exportacións de enerxía. Galiza, 1981-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
USO E CONSUMO DE RECURSOS ENERXÉTICOS EN GALIZA NO SÉCULO XX
106
Por outra parte, hai un elevado crecemento da demanda interna de enerxía
en Galiza a partir dos anos setenta e oitenta, non só polo consumo doméstico
senón sobre todo polo consumo industrial. Cando nos anos oitenta a factoría de
transformación de alúmina e aluminio na costa de Lugo comeza a funcionar a
pleno rendemento, este sector industrial suporá a duplicación do consumo eléc-
trico interno galego. Esta alteración extrema do consumo interno non podería
terse dado de non ser porque pouco antes as centrais térmicas das Pontes e Mei-
rama ampliaron a capacidade de xeración de electricidade ao mobilizaren un
recurso galego como era o carbón. Esas dúas centrais permitirán, ademais, man-
ter case intactas as exportacións de electricidade desde Galiza. Hoxe en día a
situación é moi diferente; é preciso importar carbón e gas natural para conseguir
o mesmo efecto (incluso para cubrir parte do consumo interno de electricidade)
(gráfico 10).
Parte da idea de sobreabundancia que mencionamos ten que ver especifica-
mente coa produción de electricidade, ou mesmo co feito de que se exporten
derivados de petróleo, gas natural manufacturado ou biocombustíbeis, ignorán-
dose a mudanza radical do sistema enerxético galego tanto na esfera da produ-
ción como do consumo. Confúndese a capacidade xigantesca de transformación
da enerxía galega con relación aos recursos enerxéticos propios ou ao consumo
interno, coa circunstancia de que durante décadas se manteña case intacto o
volume de exportación de enerxía transformada.
Se nos fixamos especificamente nos usos eléctricos desde os anos 50 (gráfico
11), vemos que a electricidade consumida foi aumentando moito máis que a
electricidade exportada. Que unha e outra non evolucionen en senso contrario,
é dicir, que un maior consumo interno non reduza a capacidade de exportación,
é debido ás importacións de enerxía primaria ás que nos temos referido. O salto
dos anos oitenta que se observa no gráfico vén motivado porque naquela altura
había unha orientación cara á xeración en centrais térmicas de carbón. Nos últi-
mos anos a electricidade consumida internamente chega a superar á exportada,
cando noutras épocas sucedía o contrario.
Xoán R. Doldán-García
107
Gráfico 10. Evolución do consumo interno galego e das exportacións de enerxía. Galiza, 1981-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
Gráfico 11. Evolución da electricidade consumida en Galiza e da exportada. Galiza, 1950-2015 (ktep)
Fonte: Doldán (2017)*.
USO E CONSUMO DE RECURSOS ENERXÉTICOS EN GALIZA NO SÉCULO XX
108
A modo de conclusión e resumo poderiamos dicir que, desde comezos do
século XX, os usos enerxéticos en Galiza pasaron polas seguintes fases:
– Primeira metade do século XX: os usos enerxéticos estaban centrados no
consumo de biomasa para usos domésticos e no de carbón importado e de
enerxía hidráulica. Nesta etapa os consumos enerxéticos totais e per cápita
son relativamente baixos.
– Anos 50: ten lugar a construción de grandes encoros, o que fai aumentar o
peso da enerxía hidráulica e da xeración de electricidade. O consumo ener-
xético interno elévase e comeza a haber exportacións significativas de elec-
tricidade cara ao resto do Estado.
– Anos 60: comeza a importación cada vez maior de petróleo cru para ao
refinado en Galiza. Pola súa vez vaise producir un aumento do consumo
interno de derivados do petróleo e das exportacións destes. Nesta etapa
poderiamos situar o verdadeiro gran salto no uso e consumo de recursos
enerxéticos en Galiza respecto ao vivido nas etapas anteriores.
– Anos 70 e 80: ten lugar a explotación acelerada do carbón galego. Nestes
anos tamén se produce un salto no consumo interno de electricidade, sobre
todo para usos industriais.
– Século XXI: asistimos ao esgotamento do carbón autóctono e, en paralelo, a
un aumento nas importacións de carbón e de gas natural. Comeza a haber
unha expansión no uso doutras fontes renovábeis como a eólica, que se vai
igualando en importancia á hidráulica. Estes cambios non conseguen
mudar a base fósil do sistema enerxético galego nin reducir a dependencia
enerxética.
Xoán R. Doldán-García
109
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
BARTOLOMÉ RODRÍGUEZ, I. (2007): La industria eléctrica en España (1890-1936). Estudios de Historia Económica, nº 50, Madrid, Banco de España.
CARMONA BADÍA, Xoán (2016): La Sociedad Gallega de Electricidad y la formación del sistema eléctrico gale-go (1900-1955), Barcelona, Fundación Gas Natural Fenosa.
CARRERAS, A. / X. TAFUNELL (coords.) (2005): Estadísticas históricas de España: siglos XIX-XX, Bilbao, Fun-dación BBVA.
COMISIÓN PARA EL ESTUDIO DE NECESIDADES Y RECURSOS ENERGÉTICOS (1961): La Energía en España: evolución y perspectivas 1945-1975, Madrid, Ministerio de Industria.
CONSELLERÍA DE INDUSTRIA E ENERXÍA (1984): El balance enerxético gallego. Producción y consumo sectorial de energía, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
CONSELLERÍA DE INDUSTRIA, COMERCIO E TURISMO (1988): Balance Enerxético Galego, Santiago de Com-postela, Xunta de Galicia.
GESTENGA (1993): Estatística Enerxética de Galicia, 1992, Santiago de Compostela, Gestenga / Conselle-ría de Innovación, Industria e Comercio.
MARTÍNEZ, A. / J. MIRÁS ARAÚJO e E. LINDOSO TATO (coords.) (2009): La industria del gas en Galicia: del alumbrado por gas al siglo XXI, 1850-2005, Barcelona, Fundación Gas Natural Fenosa.
MINISTERIO DE INDUSTRIA, COMERCIO Y TURISMO (diversos anos): Estadística de la Industria de la Energía Eléctrica, Madrid.
INEGA (2001): Balance Enerxético de Galicia 2000, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2003a): Balance Enerxético de Galicia 2001, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2003b): Balance Enerxético de Galicia 2002, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2004): Balance Enerxético de Galicia 2003, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2006): Balance Enerxético de Galicia 2004, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2007): Balance Enerxético de Galicia 2005, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2008): Balance Enerxético de Galicia 2006, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2010a): Balance Enerxético de Galicia 2007, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2010b): Balance Enerxético de Galicia 2008, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2011): Balance Enerxético de Galicia 2009, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2012): Balance Enerxético de Galicia 2010, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2013): Balance Enerxético de Galicia 2011, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2014): Balance Enerxético de Galicia 2012, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2017a): Balance Enerxético de Galicia 2013, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2017b): Balance Enerxético de Galicia 2014, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.INEGA (2017c): Balance Enerxético de Galicia 2015, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.SEQUEIROS TIZÓN, J. (1986): El desarollo industrial en Galicia, Santiago de Compostela, Universidade de
Santiago de Compostela.
USO E CONSUMO DE RECURSOS ENERXÉTICOS EN GALIZA NO SÉCULO XX
111
LA REPOBLACIÓN FORESTAL PÚBLICA EN GALICIA DURANTE EL SIGLO XX
Eduardo Rico BoqueteUniversidade de Santiago de Compostela
113
1. LOS ANTECEDENTES
Las repoblaciones realizadas por los servicios forestales públicos en Galicia se
remontan a comienzos del siglo XX, momento en el que los ingenieros destacados
en los dos distritos forestales existentes (A Coruña-Pontevedra y Lugo-Ourense)
llevaron a cabo las primeras plantaciones en áreas reducidas de determinados
montes.
Ya en la década de 1920, los técnicos iniciaron las labores preparatorias de
cara a la puesta en marcha de un ambicioso plan de repoblación, con el objetivo
de conseguir un incremento de la producción de madera, y que tomó carta de
naturaleza con la promulgación del R. Decreto-Ley de Repoblación de 26 de
julio de 1926, que daría lugar a la formulación de un plan de actuación concre-
to para cada una de las provincias gallegas. Las labores efectuadas fueron, en
todo caso, modestas, pues todo indica que no se superaron las 12 000 hectáreas
repobladas en el intervalo 1910-1936, destacando especialmente lo realizado en
la provincia de Pontevedra1.
Dicha iniciativa venía a reforzar la acción reforestadora de carácter privado
que se había puesto en marcha en la segunda mitad del siglo XIX, la cual había
propiciado un incremento persistente y notable del área ocupada por el pino
marítimo, especialmente en las zonas costeras y a lo largo de los principales valles
fluviales, con el objetivo de satisfacer la demanda procedente de los sectores
pesquero y agrícola (Rico Boquete 2014: 104-109). Por lo demás, esta progre-
sión de las coníferas tomó un fuerte impulso desde la segunda mitad del siglo
1 Rico Boquete 1994: 104-128.
114
XIX y fue un proceso paralelo al registrado en otros países europeos de influencia
atlántica, especialmente a lo largo del siglo XX (Tsouvalis y Watkins 2000: 381-
-382; Whyte 2002: 170; Eggertsson et al. 2008: 24-26; Bunce et al. 2014: 8-9)2.
Los propietarios de montes se habían dado cuenta de las excelentes cualidades
que reunía la citada especie para la producción intensiva de un tipo de madera
que se ajustaba muy bien a una demanda, nacional e internacional, que no deja-
ba de crecer y que les iba a permitir diversificar la producción, al tiempo que
incrementaban sus ingresos. Por otra parte, esta expansión del pino gallego fue
acompañada de un aumento del número de talleres de aserrío y del tráfico de
madera, aserrada y en apeas, con destino al mercado nacional (zona mediterrá-
nea) e internacional (Gran Bretaña). De hecho, las estadísticas de comercio de
madera, tanto las destinadas a la exportación como las que iban en régimen de
cabotaje, atestiguan ese incremento de la actividad forestal. Y ello corrobora las
informaciones proporcionadas por los técnicos y diversos publicistas, los cuales
ya advertían de la creciente importancia que esa progresión del pino tenía en la
economía de los labradores3.
En resumen, todo parece indicar que, durante la primera mitad del siglo XIX,
las repoblaciones fueron muy modestas y el pino se introdujo lentamente en
aquellos escenarios que le resultaron proclives, y e produjo una intensificación
de la misma a partir de la década de 1890, en un contexto agrario caracterizado
por el descenso de los precios agrícolas, producto de la crisis finisecular, el acce-
so de los campesinos a la propiedad plena, los apresamientos y el reparto de los
montes comunales4.
2 Similares conclusiones se pueden ver en N. D. J. James (1981), R. Viney (1982) y A. Corvol-Dessert (1987).3 Rico Boquete 2014: 104.4 Balboa López 1990: 276-290; Artiaga Rego 2000: 465-466; Villares Paz 2000: 72-74; Bouhier 2001: 1068-1084; Soto Fernández 2006: 237-238.
Eduardo Rico Boquete
115
2. LA REPOBLACIÓN FORESTAL DURANTE EL FRANQUISMO (1939-1975)
La Orden de 21 de junio de 1938 instaba a la confección del Plan General de
Repoblación Forestal de España con el objetivo de «llevar a la práctica uno de
los puntos programáticos del Estado Nacional-Sindicalista»5. Poco tiempo des-
pués, la Ley de 8 de noviembre de 1939 daba el visto bueno al Plan extraordi-
nario de trabajos forestales para los años 1939 y 1940, con un presupuesto algo
superior a los 34 millones de pesetas. En realidad se trataba de crear la masa
forestal necesaria para garantizar la consecución de los objetivos estratégicos de
la política forestal: «obtener primero la autarquía nacional en este aspecto y des-
pués ser exportadores»6. Por ello, los productos forestales también deberían de
obtenerse «en indispensables condiciones de baratura y calidad a fin de que
puedan competir en el mercado exterior»7.
En 1941, este objetivo autárquico se le inculcaba a los alumnos de la Escuela
de Montes: «Hoy comenzamos a ver claro que es irremisible procurar que nues-
tra nación movilice sus dormidas energías y utilice sus recursos naturales hasta
conseguir bastarse a sí misma». Y unos años después, en 1947, el director general
de Montes aún consideraba «antisocial, antinacional, importar una sola tonelada
de madera que el país pueda producir»8.
Posteriormente, cuando la realidad económica obligó a dejar de lado la aren-
ga autárquica más intransigente, su lugar fue ocupado por el discurso sobre las
posibilidades que se le abrían a España en el contexto de una Europa occidental
deficitaria en productos forestales y de la que se aspiraba a formar parte, sin
abandonar la pertinaz referencia al equilibrio de la balanza comercial con el exte-
rior. En realidad, para esta mentalidad «ingenieril» todo parecía muy sencillo:
5 Concretamente, el punto XX del Programa de Falange Española.6 Alarcón de la Lastra 1940: 3.7 Alarcón de la Lastra 1940: 18.8 Lleó Silvestre (1941: 17) y Robles Trueba (1947: 318), respectivamente.
LA REPOBLACIÓN FORESTAL PÚBLICA EN GALICIA DURANTE EL SIGLO XX
116
«Cuando haya madera suficiente y los precios sean más bajos, España podrá
exportar, y ya figura la celulosa textil en algunos tratados comerciales como uno
de los pocos productos industriales de exportación»9.
En todo caso, fue en aquel contexto de posguerra en el que se tomó la deci-
sión de elaborar un plan general que permitiese, entre otras cosas, acometer con
mayor intensidad la obra de la repoblación con el objetivo de incrementar la
producción forestal y poder atender así las necesidades de materia prima en
determinados sectores productivos. El citado plan, elaborado por los forestales
Luis Ceballos y Joaquín Ximénez de Embún, contemplaba como objetivo fun-
damental la consecución de la autarquía en el sector forestal: «Hemos de acome-
ter la tarea de investigar los montes que es preciso crear para conseguir con ellos,
y conservando y aprovechando adecuadamente los que ya tenemos, cubrir las
necesidades de España»10. Y para conseguir ese objetivo se consideraba impres-
cindible alcanzar los seis millones de hectáreas repobladas en 100 años.
No obstante, es conveniente señalar que los autores también aspiraban a
generar beneficios para el conjunto de los ciudadanos; de hecho, afirmaban que
el logro más importante consistiría en conseguir «no un máximo rendimiento en
metálico, sino el máximo de bienestar para la población»11. En cierto modo, la
propuesta de estos profesionales se inscribía dentro de lo que podríamos deno-
minar «opción conservacionista», que tiene como objetivo la mezcla de especies,
la creación de masas de distintas edades y caracteres y el aprovechamiento múl-
tiple. En este sentido, resultaba óptima la utilización de los pinos, especialmente
en aquellas zonas de suelos rasos y escasa vegetación en las que el empleo de las
citadas coníferas permitiría asentar una masa forestal y crear las condiciones
necesarias para, más adelante, seguir escalando las diferentes etapas hasta alcan-
zar la fase de vegetación clímax. Si bien, en este punto su fracaso fue absoluto,
9 Villegas de la Vega 1953: 20. Discurso también presente en Mesanza (1957) y Mesanza / Aspichueta (1968).10 Ceballos y Ximénez de Embún. Tomado de Ceballos 1996: 161.11 Ceballos y Ximénez de Embún. Tomado de Ceballos 1996: 210.
Eduardo Rico Boquete
117
pues la Administración no consideró oportuno aplicar tales principios a sus
proyectos reforestadores e imprimió un carácter netamente productivista a su
política forestal.
Asimismo, la intensificación de la repoblación fue una constante a lo largo de
este período y aún se manifestó con más rotundidad en la década de 1950, coin-
cidiendo con el acceso de Cavestany Anduaga al Ministerio de Agricultura, en
un contexto de progresiva desaparición del entramado intervencionista del Esta-
do y de avance de las propuestas de industrialización de las masas forestales que
iba creando el Patrimonio Forestal del Estado (PFE). De hecho, en la reunión
del Consejo de Dirección del PFE, el citado ministro instaba a sus componentes
a que: «Dediquen todo su esfuerzo para imprimir a la actuación de este Organis-
mo, la máxima intensidad en la labor repobladora, al objeto de crear la gran
riqueza forestal que España necesita»12. Y el nuevo director del PFE, Paulino
Martínez Hermosilla, anunciaba los objetivos de dicha institución: «En primer
lugar, se ha previsto la realización, en un plazo que queremos que no exceda de
10 años, de un plan de repoblación de un millón de hectáreas»13.
Por otro lado, la Administración forestal era plenamente consciente de que
para llevar a cabo las repoblaciones a gran escala que había previsto se encontra-
ba con un importante obstáculo de carácter estructural, el cual era el escaso
número y extensión de los montes propiedad del Estado. La solución vino de la
recuperación de una figura contractual creada en 1926, fruto de la aplicación del
R. Decreto-Ley de Repoblación Forestal de 26 de Julio del citado año, denomi-
nada consorcio de repoblación forestal. Estos fueron los primeros antecedentes
de los consorcios establecidos por el Patrimonio Forestal y, posteriormente, por
el Instituto para la Conservación de la Naturaleza (Icona).
12 Archivo de la Dirección General de Desarrollo Rural y Política Forestal (DGDRPF), Fondo documental del monte (FDM), Actas del Patrimonio Forestal del Estado, Acta de la sesión celebrada por el Pleno del Consejo del PFE, 26 de septiembre de 1951.13 Conferencia de prensa del director general de Montes y del Patrimonio Forestal del Estado, Excmo. Sr. Don Paulino Martínez Hermosilla, el día 24 de marzo de 1953. En Montes 50, 173-177.
LA REPOBLACIÓN FORESTAL PÚBLICA EN GALICIA DURANTE EL SIGLO XX
118
En el caso de Galicia, la Administración forestal estaba decidida a emplear las especies más aptas para la fabricación de aquellos productos considerados de primera necesidad (maderas, resinas, celulosa), siempre y cuando, como es obvio, lo permitiesen las condiciones del terreno. En este aspecto también existe una cierta continuidad, pues la Ley de creación del PFE, de 9 de octubre de 1935, establecía en su base cuarta que todas las repoblaciones deberían ser con especies de ciclo corto, criterio que fue modificado por el Decreto de 26 de agosto de 1939 al admitir la posibilidad de repoblar con toda clase de especies, aunque «dando la posible preferencia a las realizadas con especies de crecimiento rápido». De este modo, el Patrimonio Forestal no se vería limitado a repoblar solo en aquellas zonas aptas para sostener especies de crecimiento rápido, sino también hacerlo en toda la geografía española. Si bien, las zonas de más elevada producción maderera por hectárea y año estaban claras: «La cuenca del Bidasoa, Guipúzcoa y Vizcaya es zona de expansión del pino insignis; Santander y el oriente asturiano lo es del eucalipto y el occidente astur con toda la costa gallega lo es del pino pinaster»14.
Ahora bien, y esto es útil recordarlo hoy en día, esta opción implicaba el rechazo total del objetivo formulado por Ceballos y Ximénez de Embún en su
citado plan:
Parece lógico utilizar las ventajas que la región gallega nos ofrece para emprender en ella
y con más ahínco y fervor la restauración de robledales y otras masas frondosas, utilizan-
do los pinos, tan sólo, mientras suponga un medio para llegar a aquel fin. Es un error y
un dolor toda protección que se haga en Galicia a la invasión de sus mejores suelos de
monte, por especies que podrían vivir en cualquier parte cuyas masas se encuentran
además a merced de una cerilla15.
14 Echeverría 1940: 8.15 Ceballos y Ximénez de Embún. Tomado de Ceballos 1996: 272. Estos autores no desdeñaban el objetivo productivo, si bien debería ser una producción diversa y de calidad: «Tenemos una región gallega propia para castaños y robles, una región asturleonesa propia para robledales y hayedos, una región vascocántabra, de la que puede decirse otro tanto, una región pirenaica para el pino silvestre y el pino negro y el pinabete y el haya, todas ellas sin disputa regiones madereras, pura, lisa y esencialmente madereras». Ídem 1996: 237.
Eduardo Rico Boquete
119
De la intensidad y características del proceso nos hablan las cifras aportadas
por el Patrimonio Forestal. En efecto, el total de repoblaciones logradas en Gali-
cia, a 31 de diciembre de 1970, ascendía a 237 237 ha. Las hectáreas trabajadas,
incluyendo solo la primera repoblación, fueron 277 734; y si incluimos las
segundas repoblaciones la superficie trabajada hasta 1970 ascendió a 305 647 ha.
Las estadísticas publicadas por el Patrimonio Forestal, en octubre de 1973, nos
permiten analizar la distribución de especies utilizadas por el organismo en las
plantaciones efectuadas en las tres décadas anteriores (vid. gráfico 1).
Gráfico 1. Evolución quinquenal de la repoblación y distribución de las especies empleadas en el período 1940-1970 (en hectáreas)
Fuente: Ministerio de Agricultura, Patrimonio Forestal del Estado. Inventario de repoblaciones en 31-12-1970, Madrid, 1973. Elaboración propia.
Como podemos constatar, aun con todas las reservas hacia los datos elabo-
rados por la Administración forestal, la actividad repobladora mantuvo una
clara tendencia ascendente que se hizo más notable a partir del año 1951, lo
que supuso que en las dos décadas siguientes el promedio de repoblación anual
se fijase en torno a las 10 000 hectáreas, el doble que en la década de 1940. De
LA REPOBLACIÓN FORESTAL PÚBLICA EN GALICIA DURANTE EL SIGLO XX
120
hecho, la decisión del Instituto Nacional de Industria de implantar una facto-
ría de celulosa en Pontevedra, el establecimiento de Tafisa en la misma ciudad
o el proyecto de instalación de Papelera Española S.A., luego fracasado por la
gran oposición suscitada, coincidieron en el tiempo con el auge de la actividad
repobladora.
Asimismo, se observa un claro predominio del pinaster en las dos primeras
décadas, la creciente presencia del pino radiata y también la del silvestre desde
la década de 1950, momento en el que se intensificó la repoblación de las zonas
del interior de Ourense y Lugo, y la todavía tímida presencia del eucalipto. En
conjunto, y para las tres décadas referidas, destacamos la expansión del pinaster (123 047 ha) y de los pinos silvestre (66 627 ha) y radiata (41 678 ha), además
de 5802 ha de eucaliptos (vid. gráfico 2)16.
Gráfico 2. Especies empleadas en la repoblación, 1940-1970
Fuente: Ministerio de Agricultura, Patrimonio Forestal del Estado. Inventario de repoblaciones en 31-12-1970, Madrid, 1973. Elaboración propia.
16 La Sección de Celulosas del Instituto Forestal de Investigaciones y Experiencias (IFIE) había señalado en el año 1942 dos grupos de parcelas experimentales de producción, situadas en zonas pobladas con eucaliptos entre las extensas masas de pinar creadas por la Diputación en 1927.
Eduardo Rico Boquete
121
En el ámbito de las actuaciones forestales públicas, esta distribución de espe-
cies empleadas parece que empieza a cambiar a partir de la década de 1970,
momento a partir del cual se aprecia un modesto pero paulatino incremento del
empleo del eucalipto. Lo más probable, no obstante, es que, al igual que ocurrió
en el siglo XIX con el pinaster, el uso del eucalipto ya estuviese más extendido en
las repoblaciones efectuadas por los particulares. En todo caso, en Galicia tene-
mos constancia del uso de dicha especie en las repoblaciones efectuadas por
Sniace, a finales de la década de 1950, en montes públicos y privados situados
en los ayuntamientos de Cotobade, Caldas de Reis, Cuntis y Tomiño17. Por su
parte, el Patrimonio Forestal también llevó a cabo repoblaciones con eucalyptus globulus en A Coruña y Pontevedra, y empleó otras variedades de eucaliptos en
Ourense, quedando excluida inicialmente la provincia de Lugo.
En resumen, el predominio de las coníferas y el rechazo a la utilización de las
frondosas autóctonas, aun en pequeñas parcelas y en contra del criterio que habían
formulado los ingenieros Joaquín Ximénez de Embún y Luis Ceballos, supuso el
triunfo definitivo de una orientación productivista que se impuso desde el primer
momento en que comenzó la actividad del Patrimonio Forestal, renunciando a la
constitución de masas forestales de mejor calidad y mayor valor añadido.
3. LA REPOBLACIÓN DURANTE LA TRANSICIÓN Y EN EL MARCO DEL MODELO AUTONÓMICO
Ahora bien, la desaparición del Patrimonio Forestal y su sustitución por el
Instituto para la Conservación de la Naturaleza, en 1973, tampoco parece que
haya contribuido a modificar determinadas directrices que estaban muy arraiga-
das en el quehacer de la Administración forestal.
17 Por cierto, dichas repoblaciones también fueron impulsadas por D. Paulino Martínez Hermosilla, pero obrando ya en calidad de subdirector de Sniace. Un ejemplo de puertas giratorias que fue muy habitual en la época (Groome 1990).
LA REPOBLACIÓN FORESTAL PÚBLICA EN GALICIA DURANTE EL SIGLO XX
122
Dicho en otros términos, si la actuación del Patrimonio en Galicia estaba
orientada, exclusivamente, a la creación de montes productores de madera, la
primera de las leyes de repoblación forestal aprobada después del fin de la Dic-
tadura venía a incidir en el mismo objetivo, lo que ya quedaba muy claro en el
propio título de la misma. En efecto, la Ley de Fomento de la Producción Fores-
tal, de 4 de enero de 1977, tenía como finalidad fomentar nuevas plantaciones
de arbolado, «primordialmente con especies de rápido crecimiento», con el
objetivo de conseguir un incremento sustancial de la oferta de madera18.
En el contexto de los grandes cambios políticos que estaban ocurriendo en el
país y en medio de una profunda crisis económica, el incremento de la produc-
ción de madera para las industrias consumidoras se esgrimía como un factor que
podría contribuir al equilibrio de la balanza comercial, al limitar las importacio-
nes de madera o sus derivados y facilitar la competitividad de nuestros productos
elaborados destinados a la exportación, por ejemplo tableros y celulosa.
Por ello, la nueva legislación tenía como misión fundamental prestar la ayuda
necesaria para realizar plantaciones que permitiesen obtener «en el plazo más
breve posible» importantes cosechas de madera, priorizando la plantación de
especies de crecimiento rápido así como la intervención en masas arboladas con
medidas selvícolas que fuesen susceptibles de generar un incremento en la oferta
de madera. Objetivo urgente al que también debían de contribuir aquellas masas
forestales que, aun teniendo carácter protector, pudiesen aportar cuantiosos
recursos maderables.
En principio, tales ayudas irían destinadas a los propietarios y a los usuarios
de la madera; es decir, también se trataba de fomentar la participación de la
iniciativa privada en un momento en el que la industria consumidora «tenía un
gran interés en contar con la materia prima necesaria». Además de toda una
serie de beneficios fiscales, las ayudas más importantes consistían en subvencio-
nes y créditos oficiales; aquellas podían alcanzar hasta un máximo del 50 % del
18 Boletín Oficial del Estado, nº 7, de 8 de enero de 1977, 361-364.
Eduardo Rico Boquete
123
presupuesto total y estos en concepto de anticipo reintegrable. En conjunto,
estas ayudas podrían alcanzar el 95 % del presupuesto de la obra.
Las preferencias establecidas en la Ley abundaban en ese carácter productivis-
ta de la misma, determinando que serían clasificados como preferentes los cré-
ditos aplicados en montes poblados con «especies de gran rendimiento en made-
ra» así como aquellos predios en los que las masas creadas fuesen regulares,
estuviesen sometidas a cortas a echo y que la corta final se realizase en el plazo
de diez años. Ciertamente, con estos criterios no era necesario especificar el
nombre de las especies consideradas más interesantes. La Administración públi-
ca optaba claramente por dar un gran impulso a la repoblación con eucaliptos;
como refiere la propia Ley en la exposición de motivos, se trataba de solucionar
«[l]a creciente demanda de madera por parte de la industria y la necesidad de
subvenir a la oferta para lograr que cubra las necesidades de aquélla». De nuevo,
tal y como había sucedido con las leyes de repoblación de 1926 y de creación del
Patrimonio Forestal, la «escasez» de madera para la industria se convertía en la
justificación principal que daba impulso a la repoblación, mejor dicho, a la plan-
tación con especies de crecimiento rápido.
Por último, pero igual de importante, al menos en el caso de Galicia, la apli-
cación de los beneficios previstos en la Ley tenía carácter prioritario en el caso
de los montes afectados por incendios, lo cual, en cierta medida, significaba
jugar con fuego si tenemos en cuenta la cantidad y magnitud de los incendios
producidos en aquellos años (119 634 ha en 1978). Aunque, como es obvio, no
todas las superficies fuesen aptas para ser ocupadas con eucalipto, no cabe duda
de que tales ayudas podían constituir una tentación en caso de que los propieta-
rios quisiesen llevar a cabo un cambio de especie en sus predios.
Al mismo tiempo, también es necesario reconocer que la nueva legislación
ofrecía a las comunidades y propietarios particulares mejores condiciones econó-
micas para proceder a la repoblación de sus montes, incluyendo la posibilidad
de modificar los antiguos consorcios y transformarlos en convenios, como así se
acordó en múltiples casos.
LA REPOBLACIÓN FORESTAL PÚBLICA EN GALICIA DURANTE EL SIGLO XX
124
Sin embargo, a la hora de analizar los resultados de las actuaciones forestales
públicas durante el último cuarto del siglo XX, nos encontramos, aunque parezca
paradójico, con ciertos problemas derivados de la inexistencia de datos estadísti-
cos para varios años (de 1988 a 1991, 1995, 1997). Y, cuando estos existen, son
tan parcos que resulta casi imposible saber, por ejemplo, qué especies se utiliza-
ron en dichas plantaciones, obligando al investigador a acudir a vías indirectas y
menos fiables para saber algo más sobre las repoblaciones.
En un primer momento, y en términos cuantitativos, la actuación repoblado-
ra de la Administración pública se mantuvo en una media anual similar a la
registrada en la última década de la Dictadura; de hecho, para el período 1966-
-1975 la media de hectáreas repobladas fueron 6859, mientras que en la década
siguiente, 1976-1986, la media obtenida se cifró en 7948 ha, algo superior a la
de la etapa anterior. Por supuesto, y dado que en la estadística se incluyen pri-
meras y segundas repoblaciones, la superficie realmente ocupada es menor que
la resultante de la suma de aquellas. O dicho en otros términos, las cifras siempre
se refieren al número de hectáreas trabajadas, por cuanto constituyen el mejor
indicador para conocer la intensidad del proceso y revelan el verdadero objetivo
de la actuación reforestadora. Esa persistencia del esfuerzo repoblador se observa
con claridad en el gráfico que nos muestra la evolución anual de las plantaciones
(vid. gráfico 3).
Por otro lado, la ya señalada ausencia de datos para determinados años difi-
culta la comparación con lo sucedido en la última década del siglo XX; no obs-
tante, las cifras manejadas no indican un cambio sustancial en la intensidad del
proceso, como podemos advertir en el gráfico que recoge el total acumulado
(vid. gráfico 4).
Al mismo tiempo, la Administración también puso en marcha un programa
de ayuda a los propietarios para realizar plantaciones con especies de crecimien-
to rápido en sus propiedades, incluyendo en dicho plan a todas aquellas empre-
sas que poseyesen montes en Galicia, sobre todo las directamente vinculadas al
sector forestal. De ese modo, entidades como Proullasa, Aguas de Mondariz,
Eduardo Rico Boquete
125
Gráfico 3. Repoblación anual, 1941-1999 (en ha)
Fuente: Patrimonio Forestal del Estado. Memoria-Resumen de los trabajos realizados en el dece-nio 1940-1949; Patrimonio Forestal del Estado. Memoria-Resumen de los trabajos realizados en el cuatrienio 1950-53; Estadística forestal de España, 1946-1971; Anuario de Estadística Agra-ria, 1972-1990.
Gráfico 4. Repoblación forestal, 1940-1999. Total acumulado (en ha)
Fuente: Patrimonio Forestal del Estado. Memoria-Resumen de los trabajos realizados en el dece-nio 1940-1949; Patrimonio Forestal del Estado. Memoria-Resumen de los trabajos realizados en el cuatrienio 1950-53; Estadística forestal de España, 1946-1971; Anuario de Estadística Agra-ria, 1972-1990.
LA REPOBLACIÓN FORESTAL PÚBLICA EN GALICIA DURANTE EL SIGLO XX
126
Sniace o Ence pudieron acogerse al mismo. En todo caso, con o sin ayudas
públicas, lo que parece evidente es que tuvo que darse un incremento sustancial
de las repoblaciones de eucalipto llevadas a cabo por propietarios particulares,
aunque en este aspecto la deficiencia de las estadísticas no permite traducirlo a
cifras. No obstante, y aunque de manera indirecta, podemos constatar esa
expansión del eucalipto, incentivada por el incremento de la demanda proceden-
te de las grandes industrias consumidoras (Ence, Sniace, Ceasa), junto con la
retracción de otras especies.
De hecho, si comparamos la evolución de las cortas en el largo plazo, pode-
mos apreciar la tendencia creciente del eucalipto, que acaba alcanzando a las
coníferas (vid. gráfico 5). Lo anterior no sería más que la lógica consecuencia de
las intensas repoblaciones con eucalipto realizadas en las últimas décadas del
siglo XX, al amparo de la Ley de Producción Forestal de 1977. En conclusión,
esta evolución de las cortas de madera confirma el mayor peso que fue tomando
el eucalipto y el retroceso de las coníferas en general, lo que implica un claro
cambio de tendencia en relación con lo sucedido en el período anterior, de abso-
luto predominio del pino gallego en las labores de repoblación.
Gráfico 5. Cortas de madera de coníferas y eucaliptos, 1946-1999 (en m3 c/c)
Fuente: Estadística forestal de España, 1946-1971; Anuario de Estadística Agraria, 1972-1990; Anuario de Estadística Agraria, 1991-1999.
Eduardo Rico Boquete
127
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
ABELLÓ DE LA TORRE, M. A. (1988): Historia y evolución de las repoblaciones forestales en España, Madrid, Universidad Complutense.
ALARCÓN DE LA LASTRA, Ricardo (1940): El triunfo nacional y su repercusión en las orientaciones de la indus-tria y el comercio, Madrid, Ministerio de Agricultura.
ARTIAGA REGO, Aurora (2000): «A renda foral en Galicia a fins do século XIX», en Lourenzo Fernández Prieto (ed.), Terra e progreso. Historia Agraria da Galicia contemporánea, Vigo, Xerais, 443-470.
BALBOA LÓPEZ, Xesús (1990): O monte en Galicia, Vigo, Xerais.BOUHIER, Abel (2001): Galicia. Ensaio xeográfico de análise e interpretación dun vello complexo agrario,
Benxamín Casal Vila (trad.), Santiago de Compostela, Consellería de Agricultura, Gandería e Política Agroalimentaria / Caixanova.
BUNCE, Robert G. H. / Claire M. WOOD / Simon M. SMART / Rachel OAKLEY / Gareth BROWNING / Mike J. DANIELS / Philip ASHMOLE / John CROSSWELL / Kate HOLL (2014): «The Lanscape Ecological Impact of Afforestation on the British Uplands and some initiatives to restore native woodland cover», Journal of Landscape Ecology, 7:2, 6-24.
CAVESTANY, Rafael (1958): Una política agraria. Discursos, Madrid, Dirección General de Coordinación, Crédito y Capacitación Agraria del Ministerio de Agricultura.
CEBALLOS FERNÁNDEZ DE CÓRDOBA, Luis (1996): Homenaje en su centenario. Tres trabajos forestales, Madrid, Parques Nacionales.
CORVOL, Andrée (1987): L’Homme aux Bois. Histoire des relations de l’homme et de la fôret (XVII-XX siècle), París, Fayard.
ECHEVERRÍA BALLARÍN, Ignacio (1940): «Il rimboschimento del nord della Spagna e l’autarchia cellulosica», La Rivista Forestale Italiana, extracto dos números 8-9.
EGGERTSSON, Olafur / Per Hola NYGAARD / Jens Peter SKOVSGAARD (2008): «History of afforestation in the Nordic countries», en Gudmundur Halldorsson / Edda Sigurdis Oddsdottir / Bjarni Didrik Sigurds-son (eds.), Affornord. Effects on Ecosystems, Landscape and Rural Development, Dinamarca, Nordic Coun-cil of Ministers.
GÓMEZ MENDOZA, Josefina / Rafael MATA OLMO (1992): «Actuaciones forestales públicas desde 1940. Objetivos criterios y resultados», Agricultura y Sociedad, 65, 15-64.
GROOME, Helen (1990): Historia de la política forestal en el Estado español, Comunidad de Madrid, Agencia de Medio Ambiente.
JAMES, Noel D. G. (1990): A History of English Forestry, Oxford, Basil Blackwell.JIMÉNEZ BLANCO, José Ignacio (2002): «El monte: una atalaya de la Historia», Historia Agraria, 26, 141-190.LLEÓ SILVESTRE, Antonio (1941): Enseñanzas sociales del bosque. Inauguración en la Escuela Especial de
Ingenieros de Montes del curso 1940-41 y Homenaje a los Ingenieros y Alumnos... caídos por Dios y por España, Madrid, Dirección General de Montes, Caza y Pesca fluvial.
MARTÍNEZ HERMOSILLA, Paulino (1990): «Enfoque histórico de los trabajos de restauración», Ecología, 1, 367-372.
MESANZA RUIZ DE SALAS, Bernardo de (1957): «Una aportación a la Unión Europea: la cornisa cantábrica repoblada», Montes, 78, 395-396.
MESANZA, Bernardo de / Ignacio ASPICHUETA (1968): «España puede y debe ser la reserva forestal que necesita la pequeña Europa», Montes, 139, 51-52.
LA REPOBLACIÓN FORESTAL PÚBLICA EN GALICIA DURANTE EL SIGLO XX
128
MINISTERIO DE AGRICULTURA (1951): Patrimonio Forestal del Estado. Memoria-Resumen de los trabajos realizados en el decenio 1940-1949, Madrid.
MINISTERIO DE AGRICULTURA (1954): Patrimonio Forestal del Estado. Memoria-Resumen de los trabajos realizados en el cuatrienio 1950-1953, Madrid.
MONTERO DE BURGOS, José Luis (1990): «Evolución vegetal. Óptimo natural y óptimo forestal», Ecología, Número extraordinario, 1, 309-320.
OOSTHOEK, K. Jan (2013): Conquering the Highlands: A history of the afforestation of the Scottish uplands, ANU Press, Acton.
ORTUÑO MEDINA, Francisco (1974): «La repoblación forestal inversión promotora de la industria en Espa-ña», Montes, 177, 281-286.
ORTUÑO MEDINA, Francisco (1975): «Consideraciones sobre la política forestal en España y su relación con la protección del medio ambiente», Montes, 181, 209-221.
RICO BOQUETE, E. (1995): Política forestal e repoboacións en Galicia, 1941-1971, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela.
RICO BOQUETE, E. (2000): «Política forestal y conflictividad social en el Noroeste de España durante el Primer Franquismo, 1939-1959», Historia Social, 38, 117-140.
ROBLES TRUEBA, Salvador (1947): «La ordenación de montes, principio político», Montes, 16, 317-320.SOTO FERNÁNDEZ, David (2006): Historia dunha agricultura sustentábel. Transformacións produtivas na
agricultura galega contemporánea, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería do Medio Rural.
TSOUVALIS, Judith / Charles WATKINS (2000): «Imagining and creating forests in Britain, 1890-1939», en M. Agnoletti / S. Anderson (eds.), Forest History: International Studies on Socio-economic and Forest Ecosystem Change. Report nº 2 of the IUFRO Task Force on Environmental Change, Nova York, CABI en asociación con IUFRO, 371-386.
VINEY, Raymond (1982): «La progressión des résineux en Bourgogne depuis la fin du XVIIIème siècle», en Actes du Symposium International d’Histoire Forestière, 24-28 septembre 1979, Nancy, École Nationale du Génie Rural, des Eaux et des Forêts, 2 vols.
VILLARES PAZ, Ramón (2000): «A agricultura galega, 1870-1930. Unha época de grandes transformacións», en Lourenzo Fernández Prieto (coord.), Terra e progreso. Historia Agraria da Galicia contemporánea, Vigo, Xerais, 61-82.
VILLEGAS DE LA VEGA, Roberto (1953): Repoblaciones de eucalipto y pino insigne en el Norte de España, Madrid, Escuela Especial de Ingenieros de Montes.
WATKINS, Ch. (ed.) (1998): European Woods and Forests: Studies in Cultural History, Wallingford, (Oxon), CAB International.
WHYTE, Ian D. (2002): Landscape and History since 1500, London, Reaktion Books ltd.
Eduardo Rico Boquete
129
ANTROPOCENO E A TRANSICIÓN URBANA
José María Tubío SánchezEduardo Corbelle RicoFrancisco Ónega López
IBADER. Laboratorio do TerritorioCampus de Lugo (USC)
131
1. A TRANSICIÓN URBANA. UN FENÓMENO GLOBAL
Os efectos da acción do ser humano no sistema Terra están sendo cada vez máis
visibles. Un dos principais resultados desta acción é o que se adoita denominar
co concepto de transición urbana. Este é un termo sobre todo demográfico que
fai referencia á perda de poboación das áreas rurais en favor das urbanas. Este
proceso veuse acelerado nas últimas décadas. En 1950 máis de dous terzos (70 %)
das persoas vivían en asentamentos rurais e menos dun terzo (30 %) en asenta-
mentos urbanos. En 2017, arredor do 55 % da poboación mundial é urbana.
Segundo as Nacións Unidas (2014), a poboación urbana continuará crecendo
de xeito que, para o 2050, as porcentaxes de poboación rural e urbana serán de
34 % e 66 % respectivamente, aproximadamente o reverso das porcentaxes
de 1950. Un dato que xa é icónico é o de 2007, cando a poboación urbana
superou por primeira vez á poboación rural na historia da humanidade. En todo
caso, estas cifras son moi cuestionables debido á dificultade estatística de medir,
incluso diacronicamente, a poboación urbana e rural. Algúns autores suxiren
que a transición urbana é un artefacto estatístico sen base, e o propio concepto,
un termo caótico (Brenner e Schmitd 2014).
A miúdo o propio concepto de transición urbana confúndese con algunhas
das consecuencias que pode levar consigo un cambio que si é estrutural e global
en canto ao uso da terra. Neste sentido, a transición urbana pode tomar diferen-
tes formas ou camiños, que resultan moi parecidos en termos demográficos con
relación á porcentaxe de poboación rural e urbana pero moi diferentes con rela-
ción ao impacto territorial. Por exemplo, a transición urbana entendida como
transición demográfica pode estar asociada ou non á perda da superficie agríco-
la, os procesos urbanizadores poden ser máis ou menos intensos respecto ás
132
necesidades habitacionais dunha sociedade ou o patrón de crecemento urbano
pode ser máis ou menos compacto e consumir máis ou menos recursos naturais.
Aínda que todos os países do mundo sufriron, sobre todo desde os anos cincuen-
ta, unha transición urbana de forma acelerada, os resultados desta transición
están deixando en cada país resultados moi diferentes. O interesante non é medir
a propia transición, senón entender os efectos que están causando no territorio
e as razóns que hai detrás. O obxectivo deste traballo é polo tanto reflexionar
sobre cales son as forzas que están detrás desta transición urbana, cuantificar cal
é o impacto da transición urbana en Galicia en relación co consumo do recurso
terra e, finalmente, entender que micro-dinámicas están agravando en Galicia os
efectos desta transición.
2. AS ORIXES DA TRANSICIÓN URBANA
Aínda sendo un fenómeno complexo, a transición urbana pódese considerar o
resultado do éxito con relación á capacidade de control dos recursos naturais por
parte do ser humano. As orixes da transición urbana teñen lugar no que se deno-
minou a segunda revolución agrícola, que aconteceu en Inglaterra durante os
séculos XVII-XVIII. A mellora das condicións sanitarias favoreceu un incremento
da poboación que era necesario alimentar. O progreso da agricultura (novas
técnicas, cercados etc.) permitiu intensificar a produción e que os propietarios
da terra recibisen unha renda polo comercio dos produtos agrícolas. É importan-
te salientar que o crecemento de poboación urbana vai parello a unha intensifi-
cación progresiva da agricultura. A expansión dos usos das enerxías fósiles, dun
xeito gratuíto, impulsada sobre todo despois da Revolución Industrial, vai ace-
lerar estas tendencias. Os traballos do economista David Ricardo propoñen un
modelo de renda da terra para explicar as transformacións na propiedade e a
xestión da Inglaterra neses anos. Este modelo, como todos os que tratan de
explicar a renda da terra, tamén é no fondo un modelo demográfico.
José María Tubío Sánchez, Eduardo Corbelle Rico e Francisco Ónega López
133
A partir de 1950 a poboación mundial acelera o seu ritmo de crecemento e
dobrouse en apenas 50 anos. Isto levará a que se complete un traslado masivo de
poboación campesiña, sobre todo en América Latina, cara á cidade. Ademais, as
áreas metropolitanas comezarán a medrar a través dun crecemento endóxeno
cada vez máis acelerado. En EE. UU. e Europa completarase esa transformación
que se iniciara moitos anos antes. As innovacións tecnolóxicas así como as mello-
ras no transporte van permitir que a terra urbana sexa ao mesmo tempo xerado-
ra de rendas debido ao efecto das economías de aglomeración (Fujita / Venables
/ Krugman, 1999), así como un sumidoiro do excedente de capital (Stiglitz,
2015), que termina con frecuencia en burbullas inmobiliarias. O modelo de
rendas de terras urbanas de Alonso (1964), que se basea na renda ofertada pola
terra, describe non soamente como se forma a renda nas áreas urbanas actual-
mente, senón que, igual que o precursor Ricardo, describe tamén un modelo
demográfico.
No contexto da transición urbana a partir de 1950, a superficie agrícola que
subministra alimentos á humanidade mantense máis ou menos estable desde eses
anos ata a actualidade. A produtividade agrícola dóbrase mediante unha inten-
sificación nunca vista ata o de agora, para atender as necesidades alimentarias do
dobre de poboación (Dubois 2011). As áreas urbanas, aínda sendo unha peque-
na porcentaxe da superficie da terra dispoñible, van gañando cada vez máis
repercusión económica e hoxe en día concentran o 70 % do PIB mundial.
3. SOBREURBANIZACIÓN
Como diciamos anteriormente, as consecuencias da transición urbana poden ter
diferentes impactos. Un deles é a sobreurbanización. Nos anos 50 converteuse
nun termo bastante popular na literatura académica, sobre todo aplicado a países
en vías de desenvolvemento. O vocábulo indica que a velocidade coa que se
urbanizan os países excede a velocidade coa que se industrializan. Aínda que o
ANTROPOCENO E A TRANSICIÓN URBANA
134
concepto se esvaeceu do discurso académico despois das críticas de Sovani
(1964) debido á súa vaguidade e imprecisión, pode resultar interesante se se
redefine noutros termos. Neste traballo denominamos sobreurbanización o
exceso de terra urbana dispoñible para as necesidades habitacionais dunha deter-
minada poboación. Deste xeito, centrarémonos nunha das consecuencias fre-
cuentes da transición urbana á que a miúdo non se lle presta suficiente atención.
En canto ao consumo de recursos, en particular o recurso terra, a superficie
urbana (estea edificada ou teña dereitos de edificación) pode ser útil para enten-
der comparativamente de canta terra se dispón para habitar. O aumento da
superficie urbana per cápita é un fenómeno global (Seto et al. 2011). No caso
europeo, o aumento nas áreas de morfoloxía urbana medrou un 146 % entre
1990 e 2006 (Triantakonstantis / Stathakis 2015), mentres que a poboación só
o fixo un 5 % no mesmo período. Polo tanto, parece que cada vez usamos máis
terra para cubrir as nosas necesidades habitacionais. Ademais, o patrón das áreas
urbanas deixou de ser compacto e volveuse cada vez máis disperso (Environmen-
tal European Agency 2016).
No caso español, se consideramos a superficie tanto urbana como urbani-
zable per cápita dos municipios que aglutinan o 80 % da poboación, vemos
que existen diferenzas considerables por comunidade autónoma (vid. mapa 1).
O Levante español ten unha menor superficie urbana por persoa que o noroeste.
Estas desigualdades son consecuencia, sobre todo, do declive demográfico que
está a experimentar o noroeste, onde boa parte dos municipios van perdendo
poboación pero non por iso os plans reducen a superficie urbana que clasifican.
4. O CASO GALEGO
Segundo os datos do Sistema de Información de Ordenación do Territorio e
Urbanismo de Galicia (SIOTUGA) da Consellería de Medio Ambiente, dis-
poñibles para 272 dos 314 municipios, os plans urbanísticos vixentes actualmen-
José María Tubío Sánchez, Eduardo Corbelle Rico e Francisco Ónega López
135
te en Galicia clasifican un total 206 009 ha (vid. mapa 2) de solo con algún tipo
de dereito de edificación. Esta superficie de solo con dereitos de edificación
divídese en tres grandes clases: solo urbano, solo urbanizable e núcleo rural. Das
máis de 200 000 ha de solos clasificados con dereitos de edificación, un 24 %
(50 433 ha) pertence á clase urbanística solo urbano. A clase de solo urbaniza-
ble representa un 28 % (58 292 ha) do total de solo con dereitos de edificación.
Especial atención merece a categoría de solo de núcleo rural. Esta representa
arredor da metade de solo con dereitos de edificación e aproxímase ás 100 000
ha. A categoría de solo de núcleo rural faise relevante pola súa dimensión, que
vai máis aló dunha solución singular que dá resposta ao patrón de dispersión de
asentamentos en Galicia para converterse nun instrumento que explica as diná-
micas urbanas, de escala territorial, observadas en Galicia nas últimas catro
décadas.
Mapa 1. Superficie con dereitos de edificación (en ha) por persoa
ANTROPOCENO E A TRANSICIÓN URBANA
136
Boa parte do solo urbano (tanto o edificado como o que ten dereitos de edi-
ficación) atópase nos mellores solos de Galicia. Segundo o mapa da capacidade
produtiva dos solos de Galicia de Díaz-Fierros e Gil Sotres (1984), que clasifica
a terra en sete clases de acordo coa calidade produtiva do solo, Galicia conta con
moi pouca superficie das mellores clases (ao redor dun 7 % da clase A e un 13 %
da clase B). Non obstante, a superficie urbana nesas clases é dun 16 e un 16,7 %
respectivamente. No gráfico 1 compárase a porcentaxe das sete clases de solo coa
porcentaxe de urbanización destes. Hai dous feitos que cómpre salientar segun-
do este gráfico. O primeiro é que a clase de núcleo rural é a predominante en
canto á superficie en todas as clases de solo de Díaz-Fierros e Gil Sotres. Por
outra parte, obsérvase que a proporción de solo urbano é maior canto mellor é
a clase do solo. Non parece, polo tanto, que as diferentes leis do solo que se
aprobaron en Galicia fosen capaces dunha protección eficaz deste tipo de terras,
a pesar dos seus valores produtivos e ambientais.
Mapa 2. Superficie con dereitos de edificación
José María Tubío Sánchez, Eduardo Corbelle Rico e Francisco Ónega López
137
Gráfico 1: Clases de solo urbano e clases de solo segundo a aptitude agrícola (A-maior, G-menor)
Táboa 1. Clases de solos urbanos (en %) por clase de solo segundo Díaz-Fierros e Gil-Sotres (1984)
SNR= solo de núcleo rural, SU= solo urbano, SUZ= solo urbanizable.
5. DISCUSIÓN
A transición urbana en Galicia tivo como consecuencia a perda de poboación
nas áreas rurais en favor das urbanas. Aínda que isto non acaba por explicar o
A B C D E F G
SNR 6,70 7,46 6,92 5,04 1,85 0,61 0,83
SU 4,45 4,61 3,60 1,74 0,68 0,20 0,18
SUZ 5,75 4,66 3,73 1,67 1,57 0,43 0,44
Outros 83,09 83,27 85,75 91,56 95,90 98,76 98,55
ANTROPOCENO E A TRANSICIÓN URBANA
138
patrón urbanizador que tivo lugar en Galicia, en especial durante os últimos
40 anos. O mesmo cambio demográfico podería ser realizado utilizando unhas
60 000 ha de terra, que é aproximadamente a superficie urbana coa que conta
Galicia actualmente, se esta estivese consolidada e contase cos núcleos rurais
tradicionais compactos. Porén, os municipios galegos clasificaron a través da
clase de núcleo rural e solo urbanizable unhas 160 000 ha máis. Para poñermos
estas cifras en contexto, esta superficie é a metade que utiliza o gando vacún de
leite. Non parece factible, coa dinámica demográfica actual, que Galicia necesite
toda esa superficie de terra urbanizable, que multiplica case por tres o solo urba-
no actual.
A pesar das diferentes regulacións e as leis do solo que indican que o desen-
volvemento urbano ten que ser racional, parece que nin os municipios nin a
Secretaría Xeral de Urbanismo, que é o órgano competente que tutela os conce-
llos para que os plans cumpran coa lei, tivesen moi en conta os obxectivos colec-
tivos con relación á terra urbana. Por que sucede isto?
As razóns que demos arriba para explicar a transición urbana pódense afiar
un pouco máis cando intentamos entender o caso galego. A nivel global, os
gobernos locais pasaron nos anos 70 de tomar decisións desde unha perspectiva
de xestión dos asuntos públicos locais a unha máis empresarial (Harvey 1989).
Isto débese en parte a que os gobernos locais tiñan cada vez máis competencias
e menos recursos. No caso español, por mor do ingreso de España na UE e os
correspondentes límites en relación co endebedamento das facendas locais, os
municipios víronse na obriga de buscar fontes alternativas de financiamento.
Dada a capacidade de xeración de renda das terras urbanas, xa comentada arriba,
os gobernos locais atoparon no desenvolvemento urbano un instrumento de
financiamento (Cabasés Hita 2011). En xeral, a nivel español, os municipios
fixéronse máis dependentes da actividade urbanística para sanear as súas finan-
zas (Sánchez Maldonado / Suárez Pandiello 2007; Baza Román / Gobernado
Rebaque 2016). O planeamento urbanístico convértese así nunha ferramenta
para obter máis recursos económicos, non soamente a través das expectativas de
José María Tubío Sánchez, Eduardo Corbelle Rico e Francisco Ónega López
139
crecemento futuro, senón simplemente da actividade construtiva asociada e da
posibilidade de atraer poboación (Buzbee 1999).
Non obstante, os municipios galegos foron bastante reticentes a obter recur-
sos da actividade urbanística (Álvarez Corbacho 2012). O que fixeron foi ofertar
máis solo para tratar de capturar unha demanda que cada vez é máis escasa
debido ao declive demográfico.
Outra característica dos municipios galegos é a baixa competencia política
existente e o dominio predominante dun partido conservador, que posúe máis
da metade dos escanos a nivel local. Existen evidencias na literatura académica
de que os gobernos locais, con pouca competencia electoral e con partidos con-
servadores, tenden a ser máis laxos en relación cos expansión do solo urbano
(Kahn 2011, Gerber e Phillips 2003). En España demostrouse que, para muni-
cipios de similares características, os gobernos locais progresistas desenvolvían un
65 % menos de solo que os máis conservadores (Solé-Ollé / Viladecans-Marsal
2013).
A transición urbana, a pesar de ser un fenómeno global debido a que a terra
urbana incrementou a porcentaxe coa que contribúe á riqueza nacional dos paí-
ses, pode ter máis repercusións ou menos segundo a incidencia dos factores
comentados arriba. No caso de Galicia, rexión periférica en termos socioeconó-
micos, e polo tanto institucionais, con respecto a España e Europa, agrávase
aínda máis.
6. CONCLUSIÓNS
Como explicabamos ao inicio, a transición urbana entendida como cambio
demográfico rural-urbano é un fenómeno global. Non obstante, os escenarios
que deixa tras de si son diferentes en cada país ou rexión. No caso galego, a
transición urbana pode ter características de sobreurbanización, entendida a
urbanización non só como a superficie construída senón como a clasificación da
ANTROPOCENO E A TRANSICIÓN URBANA
140
terra para fins urbanos, edifíquese ou non finalmente. A outra cara da moeda
que deixa a transición urbana é un abandono progresivo da superficie cultivable
en Galicia ao mesmo tempo que, nalgunhas zonas cada vez máis especializadas,
se realiza agricultura moi intensiva. Ademais, este abandono e intensificación da
agricultura van acompañados dun aumento da superficie forestal, unha dinámi-
ca territorial global que se adoita denominar co concepto de transición forestal.
Podemos entón dicir que a transición urbana tivo un grande impacto en Galicia.
Dá a impresión de que Galicia ten dificultades para poder controlar os efectos
que estas dinámicas territoriais están causando no territorio e ser capaz de pro-
mover un desenvolvemento urbano racional e sostible, acompañado da protec-
ción dun recurso tan escaso como é a terra con capacidade produtiva. Gran parte
das razóns que dificultan que os diferentes niveis de goberno poidan controlar o
proceso urbanizador son tamén válidas para comprender as dificultades que
temos para xestionar o escenario que nos deixou a transición urbana, como o
abandono da agricultura e o incremento da superficie forestal.
O escenario actual en Galicia é diverso e caótico. En moitas áreas rurais o
abandono dos usos leva incluso ao abandono por completo da propiedade, men-
tres que nas áreas urbanas o propietario exerce cada vez máis posicións de mono-
polio. A falta de integración e xerarquización das políticas territoriais e a reforma
e mellora da coordinación dos diferentes niveis administrativos para superar a
ineficaz aplicación do marco legal son tarefas aínda pendentes en materia terri-
torial en Galicia. Disciplinas como a xestión territorial poñen á disposición
instrumentos metodolóxicos e conceptuais que permitirían abordar boa parte
destas eivas.
José María Tubío Sánchez, Eduardo Corbelle Rico e Francisco Ónega López
141
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
ALONSO, W. (1964): Location and land use, Cambridge, Harvard University Press.ÁLVAREZ CORBACHO, X. (2012): III Foro de Economía Galega, Santiago de Compostela. BRENNER, N. / C. SCHMID (2014): «The ‘urban age’ in question», International Journal of Urban and
Regional Research, 38:3, 731-755.BUZBEE, W. E. (1999): «Urban sprawl, federalism, and the problem of institutional complexity», Fordham
Law Review, 68, 57.DESA, U. N. (2014): World urbanization prospects. The 2011 revision, Nova York, Population Division,
Department of Economic and Social Affairs, United Nations Secretariat.DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA, F. / F. GIL SOTRES (1984): Capacidad productiva de los suelos de Galicia, Santiago
de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela.DUBOIS, O. (2011): The state of the world’s land and water resources for food and agriculture: managing systems
at risk, Reino Unido, Earthscan.ENVIRONMENTAL EUROPEAN AGENCY (2016): Urban sprawl in Europe (https://www.eea.europa.
eu/publications/urban-sprawl-in-europe) [última consulta: novembro, 2018].FUJITA, M. / P. KRUGMAN / A. VENABLES (1999): The Spatial Economy. Cities, Regions, and International
Trade, Cambddge, MIT Press.GERBER, E. R. / J. H. PHILLIPS (2003): «Development ballot measures, interest group endorsements, and
the political geography of growth preferences», American Journal of Political Science, 47:4, 625-639.HARVEY, D. (1989): «From managerialism to entrepreneurialism: the transformation in urban governance
in late capitalism», Geografiska Annaler: Series B, Human Geography, 71:1, 3-17.HITA, F. C. / R. E. ORAYEN / P. P. ARZOZ (2011): «Municipal indebtedness in Spain revisited: the impact
of borrowing limits and urban development», en XVIII Encuentro de Economía Pública.KAHN, M. E. (2011): «Do liberal cities limit new housing development? Evidence from California», Journal
of Urban Economics, 69:2, 223-228.MALDONADO, J. S. / J. S. PANDIELLO (2007): «Hacienda local y urbanismo: ¿es tan grave como lo pintan?»,
Revista Económica de Castilla-La Mancha, 11, 245-264.ROMÁN, J. B. / J. I. G. REBAQUE (2017): «La actividad urbanística y la financiación de los ayuntamientos.
El impacto de los ingresos urbanísticos en los presupuestos municipales (2005-2013)», Ciudades, 19, 191-216.
SETO, K. C. / M. FRAGKIAS / B. GÜNERALP / M. K. REILLY (2011): «A meta-analysis of global urban land expansion», PLOS ONE, 6:8, 1-9.
SOLÉ-OLLÉ, A. / E. VILADECANS-MARSAL (2013): «Do political parties matter for local land use policies?», Journal of Urban Economics, 78, 42-56.
SOVANI, N. V. (1964): «The analysis of “over-urbanization”», Economic Development and Cultural Change, 12:2, 113-122.
STIGLITZ, J. E. (2015): «New theoretical perspectives on the distribution of income and wealth among individuals: Part IV: Land and Credit», National Bureau of Economic Research, 1-36.
TRIANTAKONSTANTIS, D. / D. STATHAKIS (2015): «Examining urban sprawl in Europe using spatial metrics», Geocarto International, 30:10, 1092-1112.
ANTROPOCENO E A TRANSICIÓN URBANA
145
A finais do século XVIII, en 1791, Raimundo Ibáñez, para achegar auga ao seu
complexo siderúrxico de Sargadelos, instala en Galicia o primeiro encoro dunha
certa magnitude no río Xunco. Tiña 19,5 metros de fronte por 4,4 m de altura
(Bas Ordóñez 2009-2010), o seu volume estimado era duns 5000 metros cúbi-
cos e dispoñía dunha canle de derivación pola que circulaba a auga cara ao seu
destino industrial.
Figura 1. Encoro do río Xunco, que achegaba auga á siderurxia de Sargadelos.
Os seguintes encoros que se construíron estaban destinados a mover as turbi-
nas que xeraban enerxía eléctrica, aplicada en xeral para a iluminación pública.
A primeira empresa creada con tal fin foi a Sociedad para el Alumbrado Eléctri-
co de Pontevedra en 1888, unha das primeiras de España con este tipo de insta-
146
lación; seguíronlle outras tres, entre 1890 e 1892, instaladas na Coruña. Estas
primeiras centrais, de pequena potencia (en xeral de menos de 200 CV), non
utilizaban aínda a auga como fonte de enerxía senón que eran de orixe térmica
mediante carbón ou gas. A primeira central hidroeléctrica foi a instalada no río
Xubia en 1892, para achegarlle iluminación eléctrica a Ferrol e forza eléctrica
para a industria téxtil da zona. Pouco a pouco comezaron a prosperar por toda
Galicia estes aproveitamentos hidráulicos (Mondoñedo, 1893; Lugo, 1894;
Ponteareas, 1895; Monforte, 1896; Betanzos, 1896; Viveiro, 1896 etc.) (Car-
mona 2005).
Figura 2. Encoro no río Xubia para a central hidroeléctrica Electra Industrial (1892).
Co cambio de século comeza a que Carmona (2005) define como a etapa
«propiamente industrial» da enerxía hidroeléctrica, na que a iluminación pública
deixa de ser prioritaria e a potencia das centrais supera xa os 500 CV. Con elas
comeza xa un proceso de capitalización crecente cunha presenza cada vez máis
destacada dos bancos e tamén os primeiros pasos cara á importante concentra-
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
147
ción empresarial que viría despois. As máis significativas serían a Sociedad Galle-
ga de Electricidad, constituída en Madrid en 1900, que explotaba os encoros do
Belelle e de Segade nas contornas de Ferrol e Caldas; a Electra Industrial Coru-
ñesa, creada no mesmo ano en Bilbao, que explotaba o encoro da Capela, e a
Electra Popular de Vigo e Redondela, que o facía desde 1902 cos dos ríos Ver-
dugo e Oitavén (Carmona 2005). Ao ano seguinte constituíase a Hidroeléctrica
del Pindo, con 2400 CV de potencia instalada, a máis importante da época,
creada para achegarlle enerxía á fábrica de carburo que se acababa de instalar en
Cee.
De todas as maneiras, o salto cualitativo e cuantitativo máis importante pro-
duciuse en 1929 coa construción pola Sociedad Gallega de Electricidad do salto
do Tambre para 24 000 CV.
Figura 3. A central do Tambre, de 24 000 CV (1929).
AUGA PARADA. OS ENCOROS GALEGOS
148
A FORTE EXPANSIÓN POSTERIOR Á GUERRA CIVIL
Na inmediata posguerra, a escaseza de hidrocarburos e a ríxida regulamentación
do carbón converteron a electricidade na única fonte de enerxía relativamente
libre, polo que foi a que experimentou un crecemento extraordinario, amparado
pola protección dun goberno abocado, diante do bloqueo internacional, cara ao
autobastecemento enerxético.
A primeira decisión importante tomada en Galicia foi a da construción do
salto das Conchas pola Sociedad General Gallega de Electricidad (SGGE), para
abastecer as necesidades da área de Vigo, en constante crecemento desde os
comezos da Guerra Civil. En 1941, o Banco Pastor, principal accionista da
empresa, decidiu tamén que se transformase noutra compañía, libre de preacor-
dos anteriores, que se denominou Fuerzas Eléctricas del Noroeste (FENOSA),
constituída en Vigo no ano 1943. Esta empresa foi, por outra parte, a que con-
seguiu axiña as concesións de explotación dos tramos máis interesantes do río
Miño. O resto dos recursos galegos importantes, localizados fundamentalmente
na cunca do río Sil, foron atribuídos ás empresas Saltos del Sil e á Hidroeléctri-
ca de Moncabril. A partir destas empresas matrices e das fusións e cambios que
viñeron posteriormente, púxose en marcha o xigantesco (e mesmo desmedido en
moitos casos) proceso de aproveitamento dos recursos hidráulicos galegos para a
produción de enerxía eléctrica.
Pola súa proximidade a Galicia e polo que supuxo de rexeitamento social de
determinados proxectos de aproveitamento hidroeléctricos, ten interese o que
presentaron en 1953 as empresas Ideam e Iberduero para o lago de Sanabria.
Supoñía o descenso das augas en estiaxe de case trinta metros, e o malestar que se
creou no contorno sanabrés acadou dimensión nacional como consecuencia
dunha campaña en contra do xornal ABC, que deu orixe a numerosas interven-
cións nos medios de comunicación e que motivou que o número de reclamacións
acadasen proporcións descoñecidas ata ese momento. Gonzalo Gurriarán, medi-
co valdeorrés, participou activamente na campaña a través da rede de relacións do
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
149
club de excursionismo Peña Trevinca, do que era secretario, ou con artigos de
prensa como o que publicou no ABC, no que concluía: «Por todo esto pedimos
que no se permita tocar el Lago de Sanabria, como no se permite hacer una
cantera de la Cueva de Altamira, ni vender el Tesoro de la catedral de Toledo,
ni dividir el Palacio de Oriente en habitaciones con derecho a cocina» (ABC,
11-III-1953).
A campaña contra a explotación hidroeléctrica do lago de Sanabria foi efec-
tiva e o proxecto non se levou adiante, pero o máis importante dela radica en
que, ademais de ser un dos escasos éxitos conservacionistas desta época, foi un
movemento de protesta no que se deron case todos os compoñentes que despois
terían as loitas ecoloxistas: foi alentado por unha minoría agrupada en asocia-
cións que practicaban o contacto ou defensa da natureza, tivo unha base popular
afectada e unha importante participación dos medios de comunicación.
Figura 4. Construción do encoro das Conchas no río Limia, inaugurado en 1949.
AUGA PARADA. OS ENCOROS GALEGOS
150
Outra protesta que chegou a ter un carácter emblemático para Galicia foi a
que suscitou a construción do encoro de Castrelo de Miño. FENOSA, que con-
seguirá anos atrás a concesión da «Explotación Integral del Río Miño», comeza
a súa explotación hidroeléctrica co encoro dos Peares, de 182 hm3 e inaugurado
en 1955, ao que lle seguen o de Belesar, de 640 hm3 en 1963, e o de Velle de 17
hm3. Os plans da empresa continuaban coa construción, augas abaixo de
Ourense, do de Castrelo de Miño, de 60 hm3 e 790 ha de superficie da lámina
de auga. Os efectos desta obra afectaban dun xeito importante un dos vales máis
prósperos de Galicia, no que se practicaba unha agricultura con base no viño
pero que permitía tamén producións complementarias de fabas, millo, horta etc.
Os primeiros trámites comezaron en 1963, pero ata tres anos despois non o
fixeron as protestas, a maioría pola vía xurídica, de diferentes grupos de campesi-
ños da zona. Empezou a ser coñecida en Galicia despois dun soado xantar de
despedida a Celso Emilio Ferreiro, ao que asistiron máis de 200 comensais che-
gados de toda Galicia, e no que o tema dos correspondentes discursos, como o de
Otero Pedrayo, tiñan como cerna o problema de Castrelo, que o patriarca cuali-
ficaba como de: «feudalismo eléctrico de FENOSA, protexido polo estado, que é
Figura 5. O val de Castrelo de Miño antes da construción do encoro (1941).
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
151
máis tiránico que o propio feudalismo da Idade Media». Houbo despois unha
velada campaña dalgúns xornais contra o encoro e, sobre todo, cartas e manifestos
de intelectuais, como a asinada por profesores (Alonso del Real, Vidal Abascal e
Alonso Montero) e alumnos da USC. Ao final, o encoro inaugurouse en 1969.
A GRANDE ACELERACIÓN
A política hidráulica do goberno franquista continuou e no período 1950-69
chegáronse a construír 370 encoros. Galicia, como consecuencia da súa impor-
tante rede fluvial, foi un dos obxectivos prioritarios, xa que se erixiron ata a
actualidade preto dun centenar de encoros, dos cales varios poden ser conside-
rados como «grandes encoros» ao teren máis de 100 hm3 de capacidade:
O progresivo encoramento das augas fluviais galegas desde a construción en
1929 do de Castadón ata o da Merca no 2005 está representado na gráfica
correspondente. A partir dese ano só se construíron algunhas minicentrais que
supuxeron moi pouco no incremento da auga encorada. Pódese apreciar como
o carácter exponencial do proceso se mantén ata o comezo da década dos oiten-
ENCORO ANO DE CREACIÓN CAPACIDADE
Belesar 1963 640 hm3
Portas 1972 536 hm3
Portodemouros 1967 257 hm3
Grandas de Salime 1956 265 hm3
Bao 1960 238 hm3
Santo Estevo 1955 213 hm3
Os Peares 1955 182 hm3
Eume 1960 123 hm3
Prada 1958 122 hm3
AUGA PARADA. OS ENCOROS GALEGOS
152
ta na liña dos descritos por W. Steffen et al. (2004) para xustificar o concepto
da Grande Aceleración. Pero tamén se pode observar como a partir dese ano se
manifesta un proceso de saturación evidente como consecuencia do progresivo
esgotamento dos recursos hídricos dos que se pode tirar un aproveitamento
hidroeléctrico.
Gráfica 1. Evolución da auga encorada en Galicia no período 1929-2005
Posiblemente, todos os procesos exponenciais detectados no caso do consu-
mo acelerado de recursos denunciados en traballos como o que versa sobre os
Límites do crecemento de Donella Meadows (1972 e seguintes) deriven finalmen-
te en curvas sigmoidais cando se acheguen ao seu nivel de esgotamento. Ou, dito
coas palabras de moitos economistas, a un chanzo máis no «colapso do sistema
económico» mundial.
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
153
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
BAS ORDÓÑEZ, G. (2009-2010): «La arquitectura de la Real Fábrica de Sargadelos», Espacio, tiempo y forma, VII:22-23: 275-301.
CARMONA, X. (2005): El empeño industrial en Galicia. 250 años de historia, 1750-2000, A Coruña, Funda-ción Barrié de la Maza.
DÍAZ-FIERROS, F. (2006): A cuestión ambiental en Galicia, Vigo, Galaxia.MEADOWS, D. H. / D. L. MEADOWS / J. RANDERS (1975): Los límites del crecimiento, México, Fondo de
Cultura Económica.MUMFORD, L. (1971): Técnica e Civilización, Madrid, Alianza Editorial.REGUERA, A. (2010): «Castrelo de Miño. Loita, represión, espolio, desastre ecolóxico, desastre humano»,
en Ricardo Gurriarán (coord.), 1968 en Compostela: 16 testemuñas, Santiago de Compostela, Universi-dade de Santiago de Compostela.
STEFFEN, W. (2004): Global Change and the Earth System: A Planet Under Pressure, Berlín, Springer-Verlag.
AUGA PARADA. OS ENCOROS GALEGOS
155
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
Fernando CoboUniversidade de Santiago de Compostela
157
INTRODUCIÓN
A composición e a abundancia das comunidades de organismos son o resultado
da interconexión dun gran número de factores bióticos e abióticos que inter-
veñen nos procesos ecolóxicos. Se ademais estas relacións se desenvolven nun
marco histórico, en termos xeolóxicos, semellante ao que aconteceu na forma-
ción da Península Ibérica, e especialmente no seu cuadrante noroccidental,
Galicia encóntrase nunha posición privilexiada de extraordinario interese bio-
xeográfico. Así e todo, esta situación estase a ver interferida dende mediados do
século XX, cando comezan a se producir as maiores transformacións de orixe
antrópica sobre os sistemas biolóxicos.
Pouco podemos afirmar acerca das implicacións bioxeográficas destes cam-
bios, agás o empobrecemento da biodiversidade e a súa monótona homoxenei-
dade ao ancho da Terra, pero moitos investigadores consideran, non sen polé-
mica, que a natureza destas mudanzas sobre os procesos biolóxicos,
bioxeoquímicos e bioxeofísicos é de tal magnitude que nos atopamos nunha
nova unidade na escala cronolóxica dentro do Cuaternario nomeada Antropoce-
no (Crutzen / Stoermer 2000). Estes intensos cambios globais e sincrónicos no
planeta marcan o inicio da chamada «Grande Aceleración» e para algúns autores
o comezo do Antropoceno (Steffen et al., 2015).
De feito, entre as probas potenciais máis significativas da acción humana no
rexistro estratigráfico testemuña deste cambio cronolóxico suxeríronse: os cam-
bios de dominancia estratigráfica de especies con capacidade invasora e cunha
nova distribución global, e as elevadas taxas de extinción doutras actualmente
endémicas ou cunha distribución máis restrinxida.
158
O interese xeral sobre o Antropoceno e o seu significado vén incrementándo-
se nos últimos anos de xeito ininterrompido a escala global (fig. 1), e de manei-
ra particular en Galicia algúns investigadores amosaron un verdadeiro interese
científico á marxe da controversia político-social que suscita o tema (véxanse os
outros capítulos desta mesma obra).
Figura 1. Evolución no tempo da procura en Internet do termo «Antropoceno». Gráfico elaborado coa ferramenta Google Trends.
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO FLUVIAL GALEGO NO SÉCULO XX
Aínda que son poucos os estudos globais sobre comunidades nos ríos galegos,
os datos cos que contamos indican que, en conxunto, a estacionalidade, a hidro-
morfoloxía e a calidade da auga son os factores determinantes na estruturación
desas comunidades (Cobo / Caballero 2006). A complexidade, principal carac-
terística dos ecosistemas fluviais de Galicia, representada pola heteroxeneidade
espacial e a diversidade biolóxica, vén asegurando a súa estabilidade e permanen-
cia dende a fin do Dryas recente (Plistoceno Superior); porén, durante o século
pasado as presións antrópicas responsables da Grande Aceleración actuaron
sobre eles coa mesma intensidade que noutras áreas do planeta con contornos
Fernando Cobo
159
socioeconómicos semellantes. Estas novas condicións conduciron a unha pro-
gresiva redución das interaccións entre os elementos bióticos e abióticos destes
ecosistemas, polo empobrecemento en especies e pola alteración das caracterís-
ticas mesolóxicas do hábitat. O resultado é que os sistemas fluviais tenden a
simplificarse, a facerse progresivamente máis inestables, de maneira que quedan
a mercé de ulteriores perturbacións, que serían amortecidas en condicións nor-
mais pero que nesa situación de perda de integridade ecolóxica vencen a capa-
cidade de homeostase do ecosistema e orixinan alteracións en moitos casos
irreversibles.
Algúns «impulsores directos» da Grande Aceleración en Galicia sobre a súa
bioloxía fluvial son a destrución/alteración do hábitat, a contaminación, tanto
orgánica, tóxica como biolóxica, e as deficiencias nas políticas de xestión dos
recursos naturais.
Destrución/alteración do hábitat
Nos inventarios de presións das diferentes concas galegas dende a segunda meta-
de do século XX, as alteracións físicas do hábitat, mediante regulacións do fluxo
ou modificacións morfolóxicas, como as presas –tanto hidroeléctricas como de
abastecemento–, os azudes, transvasamentos ou desvíos, as alteracións debidas ás
modificacións lonxitudinais (canalizacións e cobertura de canles), as dragaxes, a
extracción de areas, a alteración ou perda da zona de ribeira por explotación
forestal, as infraestruturas terrestres e outras actividades son tan frecuentes que
poderían ser consideradas a principal causa de alteración das comunidades bió-
ticas doceacuícolas (Cobo / González 2006).
Daquela, pódese afirmar que a práctica totalidade das concas fluviais galegas
se atopan máis ou menos fragmentadas (fig. 2) e os efectos perturbadores das
presas ou as modificacións do réxime de caudais móstranse como trazo común
e factor de desestabilización.
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
160
Figura 2. Fragmentación do hábitat fluvial en Galicia por mor dos encoros (non se inclúen os milleiros de azudes e caneiros que interrompen os cursos e que teñen un grave efecto acumulativo sobre as comunidades acuáticas). Fonte: ADEGA (Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza), 2008.
O exemplo paradigmático dos efectos desta perda de calidade hidromorfoló-
xica dos cursos de auga no cadro da Grande Aceleración é o da dificultade de
accesibilidade ás zonas de reprodución e de crecemento dos peixes migradores
Fernando Cobo
161
(fig. 3), pois en Galicia o hábitat fluvial ao seu dispor reduciuse aproximadamen-
te nun 92 %, considerando as diferentes especies e a súa maior ou menor capa-
cidade para superar obstáculos (Cobo 2017). No transcurso do seu ciclo bioló-
xico, e tendo en conta o seu carácter migrador, estes peixes sofren un amplo
abano de agresións das actividades humanas (restrición das vías de migración
mediante a construción de todo tipo de barreiras físicas, redución do caudal dos
ríos, contaminación das augas tanto as estuáricas como as de auga doce, sobreex-
plotación pesqueira, extracción de sedimentos etc). Os efectos antrópicos tive-
ron, ao longo do tempo, un peso importante na drástica restrición da área de
distribución das especies migradoras. Este fenómeno detéctase a comezos do
século XIX e increméntase considerablemente durante todo o século XX.
Figura 3. Mapa ilustrativo da perda do hábitat dispoñible para peixes migradores na Penín-sula Ibérica producida principalmente durante a segunda metade do século XX. Fonte: Antu-nes et al., 2015.
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
162
A situación e tendencias poboacionais dos peixes de auga doce obxecto de
pesca deberíanse considerar especie por especie (fig. 4). Así, as principais
poboacións de lamprea mariña (Petromyzon marinus) parecen estar no noroeste
da Península Ibérica (España e Portugal) e no oeste e suroeste de Francia,
rexións que tamén presentan as principais pesqueiras comerciais. Nas avalia-
cións anuais das poboacións de larvas de lamprea en ríos de Galicia, obsérvase
unha ampla distribución nun número alto de cursos de auga, aínda que o seu
hábitat dispoñible limítase ao 36 % da lonxitude total do río, unha porcentaxe
un pouco máis elevada que o 20 % descrito para o resto da Península Ibérica
(Silva et al. 2016).
No que lle afecta á anguía (Anguilla anguilla), de acordo co ditame científico
do Consello Internacional para a Exploración do Mar (CIEM/ICES), a poboa-
ción europea está fóra dos límites de seguridade biolóxica. Por iso, o Parlamento
Europeo adoptou unha resolución na que convidou á Comisión a presentar de
inmediato unha proposta de Regulamento, hoxe en vigor, que establece medidas
para a recuperación da poboación (Regulamento CE 1100/2007). En Galicia a
pesca recreativa da anguía foi prohibida en 2009, pero aínda existen importantes
pesqueiras profesionais (nas rías de Arousa, de Vigo e de Muros e Noia, por
exemplo). Por outra banda, a pesca do meixón foi prohibida en moitos países
europeos, e no Baixo Miño as capturas oficiais son sistematicamente subestima-
das pero, con todo, achegan cifras proporcionais á abundancia real. Por tanto,
os datos históricos reflicten unha verdadeira diminución moi pronunciada da
abundancia. Así, declarouse un máximo de 50 t na tempada 1980-1981, men-
tres que entre 2000 e 2012 o valor medio foi de só 3 t. Se comparamos estes
datos cos procedentes dos ríos franceses Vilaine, Loire e Adour, observamos que
seguen a mesma tendencia, xa que pasaron de 113 t a finais dos 70 do século XX
a 36 t na década dos 80 (Cobo et al. 2011; Antunes et al. 2015).
As dúas especies europeas de alosas, a zamborca [Alosa alosa (Linnaeus,
1758)] e a saboga [Alosa fallax (Lacépède, 1803)], coexisten na Península Ibéri-
ca, moitas veces en simpatía nalgúns ríos. A zamborca foi dende sempre unha
Fernando Cobo
163
especie simbólica do río Miño, contando cunha elevada importancia ecolóxica,
económica e etnográfica no tramo internacional. Así e todo, a análise das captu-
ras de salmón, zamborca e lamprea no tramo internacional do Miño entre os
anos 1885 e 1993, con datos procedentes da Capitanía do Porto de Caminha,
reflicte un primeiro período comprendido entre 1885 e 1920 no que esta especie
foi predominante nas capturas, cun 91 % do total; máis adiante, as capturas de
lamprea aumentaron ata seren as máis numerosas no período 1960-1993, men-
tres que o salmón se mantivo sempre entre un 0,3 e 0,4 % do total de capturas.
A pesca da zamborca foi a que máis descendeu: das case 1 500 000 zamborcas
capturadas entre 1914 e 1929, pasouse a 24 974 individuos entre 1978 e 1993.
Máis ou menos isto supón unha variación de 77 305 zamborcas/ano a 4664
zamborcas/ano. O descenso no número de capturas coincide coa construción do
encoro de Belesar e veuse acentuado pola construción dos restantes encoros na
bacía (Mota et al. 2016).
A saboga só se rexistrou en Galicia nos ríos Ulla e Miño e, aínda que se cita-
ron exemplares procedentes da pesca deportiva no río Eo, non hai ningún espé-
cime dispoñible que permita a identificación taxonómica correcta. Doutra
banda, a perda de hábitat accesible e de zonas de reprodución para ambas as dúas
especies conduciu á aparición de individuos híbridos alí onde coexisten (Nachón
et al. 2013, 2015).
Entre a información que pode reflectir a abundancia real das poboacións de
salmónidos en Galicia, contamos cos datos da Consellería de Medio Ambiente
da Xunta de Galicia obtidos mediante a realización de inventarios por pesca
eléctrica así como os rexistros das estacións de captura, as estatísticas oficiais de
pesca e os datos pertencentes a estudos científicos de distinta procedencia. Agora
ben, este esforzo de mostraxe ten aínda pendente un traballo rigoroso de valora-
ción e interpretación obxectiva dos resultados.
O salmón (Salmo salar) sufriu un severo declive durante a segunda metade do
século XX, que provocou a súa desaparición na maior parte dos case 20 ríos gale-
gos nos que este peixe habitaba. Segundo o rexistro que das capturas oficiais se
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
164
realizou desde 1949, revélase unha forte redución na súa abundancia media. Na
actualidade esta especie atópase en sete ríos galegos (Eo, Landro, Masma, Man-
deo, Ulla, Lérez e Miño), se ben se debe considerar que, por unha parte, Eo e
Ulla representan as poboacións máis abundantes e estables e, por outra, que o
salmón pode aparecer esporadicamente noutras canles fluviais. A situación de
declive provocou unha forte regulación da súa pesca, que se pode resumir na
limitación do número de coutos e a veda do resto dos tramos fluviais, paralela-
mente á aplicación de restricións nas cotas de pesca en todos os ríos galegos, con
excepción do Eo e do tramo internacional do Miño; esta última é a única zona
da Península Ibérica na que, na actualidade, se permite a pesca do salmón con
redes (Cobo / Caballero 2006).
As capturas sempre foron sensiblemente inferiores ás doutras especies migra-
doras, debido fundamentalmente ao tipo de migración, expresado nun menor
número de exemplares. Excepto no río Miño, no que o 74 % das capturas de
salmón corresponden á pesca profesional, o resto de estatísticas coas que se conta
fan referencia á pesca deportiva. No pasado, os salmóns dos ríos galegos consti-
tuíron máis da metade das capturas de S. salar de toda España e chegaron a cifras
de arredor de 12 000 exemplares ao ano nas décadas de 1920 e 1930. A princi-
pios da segunda metade do século XX, as capturas totais nos ríos galegos, incluí-
do o Miño, chegaron a 2000 individuos nos anos máis produtivos. Desde 1980
a media baixou a c. 200. Entre 1949 e 1999, nos ríos que entran no océano
Atlántico capturáronse 230 000 salmóns, dos cales o 65 % foron pescados en
Asturias, o 19 % en Cantabria, o 14 % en Galicia e o norte de Portugal e o 2 %
no País Vasco e Navarra.
A troita é unha especie politípica (cunha gran plasticidade xenética) con enor-
me capacidade de adaptación e capaz de colonizar todos os hábitats fluviais
galegos, de xeito que o seu espectro ecolóxico é singularmente amplo, pero os
factores relativos ao estado de conservación dos ecosistemas xunto coa presión
pesqueira condicionan outros parámetros poboacionais como a densidade e a
biomasa. A distribución do reo (forma migradora da troita común) atópase
Fernando Cobo
165
Figura 4. Capturas de peixes migradores na primeira e segunda metade do século XX para a lamprea, salmón e zamborca; para a anguía sepáranse despois do maior descenso observado a partir da década dos oitenta. Fonte: Mota et al. 2016.
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
166
restrinxida pola presenza de obstáculos artificiais existentes. As capturas no mar
suxiren que o reo non se afasta demasiado da costa, pero detectáronse a máis de
500 km do río de orixe. A media de densidades de xuvenís nas áreas de reo dos
ríos galegos é relativamente baixa (ríos atlánticos de Galicia = 10,9 ind./100 m2,
ríos cantábricos galegos = 10,2 ind./100 m2) e a tendencia é máis ou menos
estable. Con todo, para os adultos obsérvase unha diminución nas capturas nos
tres capturadeiros de Galicia (río Tea: 985 ind./ano, Ulla: 266 ind./ano, Lérez:
207 ind./ano). En relación coas estatísticas de captura da pesca deportiva, os
cambios no tamaño legal de captura distorsionaron a serie en Galicia, pero, de
todos os xeitos, pasouse de 3000 reos declarados en 1995 a arredor de 700 nos
anos 2011-2013. Analizando esta serie sen o efecto de cambio de límite de
tamaño, a tendencia é tamén negativa. Este descenso inclúe o colapso da poboa-
ción de reos do río Eume, o de maior número de capturas oficiais, como conse-
cuencia do drenado acedo de piritas ocorrido en 2007-2008 (Caballero et al. 2004, 2018).
Este panorama confirma que as poboacións de peixes migradores están en
franco declive; as entradas nos ríos en que foron abundantes reducíronse tanto
que a súa escaseza volveuse un novo e crecente problema para a conservación da
biodiversidade.
Contaminación da auga
Os asentamentos humanos e as vías de comunicacións dan orixe a numerosos
focos de contaminación fluvial. A poboación dispersa (1/3 do total de Galicia)
presenta grandes deficiencias nos sistemas de depuración e xera graves proble-
mas de contaminación difusa por nitróxeno e microorganismos. A poboación
agrupada, con estacións de tratamento de augas residuais na súa maior parte,
presenta o problema dos desbordamentos dos sumidoiros unitarios, moi fre-
cuentes en zonas de pluviometría forte, como é o caso de Galicia. Os exemplos
máis frecuentes e xeneralizados de contaminación, e que afectan permanente ou
Fernando Cobo
167
temporalmente ao 90 % da rede hidrográfica galega, débense á contaminación
orgánica procedente dun numeroso conxunto de actividades humanas: vertidos
de orixe urbana ou industrial –especialmente de industrias lácteas, conserveiras,
cárnicas...–, vertidos agrarios en forma de contaminación difusa por xurros e
estrumes etc. Ademais, aproximadamente o 10 % das masas de auga definidas
nos plans hidrolóxicos galegos presentan risco de vertedura de substancias prio-
ritarias segundo a Directiva Marco Europea da Auga. Considerando a evolución
do xurdimento de novas sobre contaminación das augas, rexistradas na hemero-
teca do diario de máis difusión en Galicia, La Voz de Galicia, o crecemento é
exponencial a partir dos anos 1955-65 (fig. 5).
Figura 5. Evolución do xurdimento de novas en Galicia co criterio de busca: contaminación--auga, rexistradas na hemeroteca do diario La Voz de Galicia e referidas a cursos de auga galegos.
A minaría é outra actividade que incide negativamente sobre as nosas augas.
As actividades mineiras, nas que en Galicia dominan as extractivas a ceo aberto
con produción de importantes depósitos de entullos, poden dar orixe a procesos
graves de contaminación, sobre todo de carácter difuso, onde os materiais en
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
168
suspensión e algúns metais son os contaminantes fundamentais. Son frecuentes os
episodios de contaminación por vertidos orixinados pola actividade extractiva
de caolín, lousa ou minerais metálicos –lavado de áridos etc.– e moitos os
cursos de auga afectados: Sil, Dubra, Ouro, Landro, Barcés, Deza, Umia etc.
Ademais, existen evidentes exemplos dos catastróficos efectos sobre a biodiversi-
dade dos nosos ríos, provocados pola drenaxe aceda de rochas con pirita, pirro-
tina ou calcopirita nas concas do Eume ou do Ulla (Calvo de Anta / Pérez Otero
1994; Monterroso / Macías 1998; Ciorba / Barreiro 2004; Peña / Barreiro 2009;
Lucheta et al. 2013).
Os casos de contaminación tóxica son, aínda que esporádicos, máis frecuen-
tes do que puidese parecer. As industrias poden orixinar situacións moi concre-
tas de contaminación con achega en xeral de disolventes, metais etc. Por outra
banda, as actividades agrícolas e gandeiras dan orixe a numerosos puntos de
contaminación que poden afectar a unha parte substancial das cuncas fluviais
galegas. A utilización dos xurros, polo potencial contaminante que representan,
implica unha fonte importante de contaminación orgánica, pero non se pode
esquecer que, debido ás fortes diferenzas que presentan as explotacións agrope-
cuarias galegas, hai un sector, cun bo nivel de desenvolvemento, que pode ser
tamén fonte doutros residuos contaminantes como os fertilizantes minerais e os
praguicidas. De feito, en moitas destas explotacións os niveis estimados de lava-
do de nitróxeno e praguicidas teñen características semellantes ás da agricultura
centroeuropea.
Entre as substancias xenobióticas destacan os compostos organohaloxenados
e substancias que poden dar orixe a compostos desta clase no medio acuático: os
organofosforados e os organoestánnicos, as substancias (e os preparados ou pro-
dutos derivados delas) que posúen propiedades canceríxenas, mutaxénicas ou
que poden afectar as funcións endócrinas, os hidrocarburos persistentes e subs-
tancias orgánicas tóxicas persistentes e bioacumulables, os cianuros, os metais e
os seus compostos, o arsénico e os seus compostos, e os biocidas e os produtos
fitosanitarios. A este respecto, dende hai uns anos, rexistráronse nos ríos galegos
Fernando Cobo
169
deformidades causadas pola contaminación, principalmente en insectos acuáti-
cos, pero non só nestes invertebrados senón tamén noutros organismos como
escalos, troitas ou mesmo lampreas, o que amosa o efecto teratóxeno destas
substancias procedentes de instalacións e actividades urbanas, industriais, agra-
rias e doutro tipo de procesos económicos (Servia et al. 2002, 2002, 2004;
Gómez-Sande et al. 2012; Planelló et al. 2013, 2015).
A crecente eutrofización dos ambientes acuáticos favorece a proliferación
masiva ou «floración» do fitoplancto. Máis do 70 % dos encoros galegos son
eutróficos ou hipereutróficos e no 25 % desenvólvense cada vez con máis fre-
cuencia blooms de cianobacterias que producen potentes toxinas (fig. 6) (Cobo
et al. 2012; Cobo 2015; Lago et al. 2016).
Figura 6. Evolución das floracións de cianobacterias en encoros galegos nos últimos 30 anos.
Un efecto de contaminación crónica das masas de auga galegas consiste na
diminución que se vén observando da biomasa do macrozoobentos fluvial (fig.
7); esta situación, xunto coa selección que a contaminación fai na composición
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
170
das comunidades, por eliminación selectiva das especies sensibles e aumento da
abundancia das resistentes, trae como consecuencia unha alteración significativa
das redes tróficas e unha perda na capacidade biolóxica de resistencia (diminu-
ción dos crecementos, da supervivencia, da fecundidade etc.) doutras especies
como os peixes depredadores, por exemplo (Cobo et al. 2013).
Figura 7. Redución ao longo do tempo da biomasa do macrozoobentos nalgúns ríos de Galicia.
Fernando Cobo
171
Especies exóticas invasoras
Nas augas continentais galegas atópase actualmente unha preocupante cantidade
de especies exóticas (fig. 8), a maioría introducidas de maneira intencionada ou
neglixente (31 especies fronte ás 88 da Península Ibérica, segundo Cobo et al. 2010). Representan o 16,7 % da fauna total de vertebrados (número total estima-
do: 55 especies; De Castro 2002), o 0,91 % da fauna total de macroinvertebrados
(que se estima que rolda as 1320 especies; González / Cobo 2006) e o 5 % das
macrófitas (número total estimado: arredor de 120; Romero-Buján 2008).
Figura 8. Número acumulado de especies exóticas invasoras (NIFS) rexistradas na Península Ibérica (IP) e en Galicia. a: total, b: invertebrados, c: vertebrados e d: macrófitas. Tomado de Cobo et al. 2010.
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
172
En xeral, practicamente todas as especies presentes entraron moito antes
noutras zonas da Península Ibérica. Con todo, o atraso na chegada é cada vez
menor (Cobo et al. 2010). Así, especies citadas a principios do século XX na
Península Ibérica tardaron ata 100 anos en ser rexistradas en Galicia. A medida
que avanzaba o século XX, este atraso foi diminuíndo ata chegar á década dos
anos 90, onde a partir de 1995 se fai practicamente nulo (fig. 9), o que significa
que no momento actual calquera especie invasora que entre na Península Ibéri-
ca tardará moi pouco tempo en chegar a Galicia.
Figura 9. Relación entre a data da primeira introdución na Península Ibérica e o atraso en anos na introdución en Galicia das especies exóticas invasoras doceacuícolas. Tomado de Cobo et al. 2010.
Deficiencias nas políticas de xestión dos recursos naturais
É este un factor de impulsión da Grande Aceleración que, pola súa importancia,
non se debe desbotar. Se consideramos como exemplo a xestión da pesca
Fernando Cobo
173
continental e a conservación de especies de peixes fluviais, debido principalmen-
te a malas prácticas, estamos asistindo a un incremento progresivo da prevalencia
de moitas enfermidades infecciosas, tanto víricas e bacteriolóxicas coma parasi-
tarias –de peixes, de anfibios e, en ocasións, de aves acuáticas–, que poden causar
nalgunhas ocasións pequenas mortalidades e mesmo abrochos epidémicos en
ecosistemas acuáticos que están a poñer en risco a súa conservación.
En diferentes estudos de valoración do estado de conservación das poboa-
cións de peixes continentais, os datos da mortalidade de peixes de auga doce
debida á actividade antrópica indican que a presión sobre as poboacións é alta,
pois pode representar máis do 80 % da mortalidade total. Ademais, noutra ver-
tente do mesmo problema, as repoboacións determinaron o deterioración xené-
tica das poboacións galegas de troita común e propiciaron procesos de extinción,
hibridación e perda de diversidade xenética en maior ou menor medida segundo
as diferentes concas fluviais (Cobo / Vieira-Lanero 2010).
CONCLUSIÓN
A variación diacrónica da degradación dos sistemas fluviais galegos reflicte a
Grande Aceleración do Antropoceno como un fenómeno emerxente, complexo,
sinérxico e multidimensional vinculado aos cambios socioculturais de Galicia e
ao desinterese inveterado da Administración.
Diante desta situación, é pertinente preguntarse se estamos a exceder os niveis
de sostibilidade e seguridade dos parámetros ambientais, unha pregunta que
pode ter unha resposta afirmativa en pouco tempo. Para evitar a perda patrimo-
nial dos ecosistemas fluviais, débese actuar abordando as causas na súa orixe, sen
esquecer a corrección das alteracións no medio natural e a recuperación dos
ambientes degradados pero dentro dunha visión holística e integradora das
bacías hidrográficas, como única forma de asegurar a conservación dos ambien-
tes acuáticos.
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
174
Os ecosistemas de auga doce proporcionan unha gama de bens e servizos que
sustentan o desenvolvemento económico. A conservación dos ecosistemas de
auga doce pode ser vista como o mantemento da infraestrutura natural, equiva-
lente ao da infraestrutura construída que proporciona servizos tecnolóxicos para
a sociedade. Desafortunadamente, o papel que desempeñan os sistemas de auga
doce sans e os beneficios tanxibles e intanxibles que se derivan deles tanto en
termos de servizos ecosistémicos como polos recursos que proporcionan só se
recoñece cando estes sistemas se degradaron ou se perderon irremediablemente.
Fernando Cobo
175
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
ANTUNES C. / F. COBO / M. J. ARAÚJO (2015): «Iberian inland fisheries», en John F. Craig (ed.), Freshwa-ter Fisheries Ecology, Nova Jersey, Wiley-Blackwell, 268-282.
CABALLERO, P. / F. COBO / M. A. GONZÁLEZ (2004): «Life History of a Sea Trout (Salmo trutta L.) Popu-lation from the NorthāWest Iberian Peninsula (River Ulla, Galicia, Spain)», en G. S. Harris / N. J. Milner (eds.), Sea Trout: Biology, Conservation and Management. Proceedings of First International Sea Trout Symposium, Cardiff, July 2004, Oxford, Fishing News Books, Blackwell Scientific Publications, 234-247.
CABALLERO, P. / R. VIEIRA-LANERO / F. COBO (2018): «Sea trout (Salmo trutta) in Galicia (NW Spain)», en J. Lobón-Cerviá / N. Sanz (eds.), Brown trout: biology, ecology and management, Nova Jersey, Wiley, 445-482.
CALVO DE ANTA, R. / A. PÉREZ OTERO (1994): «Soil affected by acid mine waters in Galicia (NW Spain)», Water Air Soil Pollut, 73, 247-263.
CASTRO LORENZO, A. de (2002): «Mastozoología», en F. Cobo (coord.), en Proyecto Galicia. Natureza XXXIX. Zoología III, A Coruña, Hércules de Ediciones S. A., 165-222.
CIORBA, A. / R. BARREIRO (2004): «The response of the periphytic diatom community to acid mine drai-nage pollution», Annals of West University of Timiōoara, ser. Biology, VII, 15-24.
COBO, F. (2015). «Métodos de control de las floraciones de cianobacterias en aguas continentales», Lim-netica, 34:1, 247-268.
COBO, F. (2017): «Biología, tendencias poblacionales y conservación de los peces migradores ibéricos», en M. Rey Méndez / J. Fernández Casal / A. Guerra / M. A. Lastre / X. A. Padín / C. Lodeiros (eds.), XIX Foro dos recursos mariños e da acuicultura das rías galegas, illa da Toxa, O Grove (Pontevedra), 17-26.
COBO, F. / P. CABALLERO (2006): «O estado dos ríos e humidais galegos e a pesca deportiva», en Proyecto Galicia. Ecología XLIV, cap. 15, A Coruña, Hércules de Ediciones, 469-495.
COBO, F. / M. A. GONZÁLEZ (2006): Auga e ecosistemas acuáticos: Calidade e biodiversidade, en F. J. Mar-tínez Gil / M. Soto Castiñeira (coords.), O tempo dos ríos, A Coruña, Universidade da Coruña, 131-140.
COBO, F. / L. LAGO / S. BARCA / R. VIEIRA-LANERO / M. J. SERVIA (2012): Cianobacterias y medioambien-te: Aspectos ecotoxicológicos de sus floraciones en aguas continentales, Santiago de Compostela, AGAIA (Asociación gallega de Investigadores del Agua).
COBO, F. / A. MERA / M. A. GONZÁLEZ (1999): «Análisis químico y valor energético de algunas familias de insectos heterometábolos dulceacuícolas», Boletín da Asociación Española de Entomoloxía, 23, 213-221.
COBO, F. / J. SÁNCHEZ-HERNÁNDEZ / R. VIEIRA-LANERO / M. J. SERVIA (2013): «Organic pollution indu-ces domestication-like characteristics in feral populations of brown trout (Salmo trutta)», Hydrobiologia, 705, 119-134.
COBO, F. / R. VIEIRA-LANERO (coords.) (2010): Bases teóricas para un curso de vixilancia ambiental en materia de pesca fluvial, Santiago de Compostela, AGAIA (Asociación gallega de Investigadores del Agua).
COBO, F. / R. VIEIRA-LANERO / E. REGO / M. J. SERVIA (2010): «Temporal trends in non-indigenous freshwater species records during the 20th century: a case study in the Iberian Peninsula». Biodiversity and Conservation, 19:12, 3471-3487.
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
176
COBO. F. / R. VIEIRA-LANERO / Mª J. SERVIA / S. BARCA / Mª T. COUTO / S. RIVAS / J. SÁNCHEZ / D. NACHÓN / S. SILVA / P. GÓMEZ-SANDE / C. MORQUECHO / L. LAGO (2011): «Contribución al plan de gestión de la anguila europea (Anguilla anguilla): primeros datos biológicos en los afluentes de la margen española del Baixo Miño», en Carlos Antunes (ed.), V Simposio Ibérico sobre a bacia hidrográfica do río Minho, Vila Nova de Cerveira (Portugal), 70-77.
CRUTZEN, P. J. / E. F. STOERMER (2000): «The Anthropocene», Global Change Newsletter, 41, 17-18.GÓMEZ-SANDE, P. / F. COBO, F. / R. VIEIRA-LANERO / M. J. SERVIA (2012): «Developmental stage- and
seasonal-related variations in energy indicators of field populations of Chironomus riparius and Prodia-mesa olivacea: Relevance to ecotoxicological studies», Comparative Biochemistry and Physiology–Part A: Molecular & Integrative Physiology, 163:2, 59.
GONZÁLEZ, M. A. / F. COBO (2006): Macroinvertebrados de las aguas dulces de Galicia, A Coruña, Hércules de Ediciones S. A.
LAGO, L. / S. BARCA / R. VIEIRA-LANERO / F. COBO (2016): «Floraciones de cianobacterias y valores de microcistina-LR sestónica y disuelta en embalses de la cuenca hidrográfica del Miño-Sil (NW-España)», Mol. Revista de la Sociedad de Ciencias de Galicia, 16, 113-125.
LUCHETA, R. / X. L. OTERO / F. MACÍAS / M. R. LAMBAIS (2013): «Bacterial and archaeal communities in the acid pit lake sediments of a chalcopyrite mine», Extremophiles, 17, 941-951.
MERA, A. / F. COBO / M. A. GONZÁLEZ (1999): «Valor nutritivo y energético de algunas familias de macroinvertebrados dulceacuícolas pertenecientes a la base trófica del Salmón Atlántico (Salmo salar L., 1758) en estadios juveniles», en El Salmón Atlántico en la Península Ibérica: Un reto del siglo XXI. Libro de relatorios e comunicacións da 1ª Semana do Salmón Atlántico na Península Ibérica. Oviedo, Univer-sidade de Oviedo (INDUROT), KRK Ediciones, 155-162.
MONTERROSO, C. / F. MACÍAS (1998): «Drainage waters affected by pyrite oxidation in a coal mine in Galicia (NW Spain): Composition and mineral stability», Science of the Total Environment, 216:1-2, 121-132.
MOTA, M. / E. ROCHARD / C. ANTUNES (2016): «Status of the diadromous fish of the Iberian Peninsula: Past, present and trends», Limnetica, 35:1, 1-18.
NACHÓN, D. J. / S. BARCA / S. SILVA / R. VIEIRA-LANERO / M. J. SERVIA / L. LAGO / M. T. COUTO / P. GÓMEZ / C. MORQUECHO / M. C. COBO / F. COBO (2015): «Some aspects of the reproductive bio-logy of the twaite shad, Alosa fallax (Lacépède, 1803), in the River Ulla (Northwest of the Iberian Peninsula)», Frontiers in Marine Science. Conference Abstract: XV European Congress of Ichthyology, Losana (Suíza), Fronters Media S. A.
NACHÓN, D. J. / M. MOTA / C. ANTUNES / M. J. SERVIA / F. COBO (2013): «Marine and continental distribution and dynamic of the early spawning migration of twaite shad (Alosa fallax (Lacépède, 1803)) and allis shad (Alosa alosa (Linnaeus, 1758)) in the north-west of the Iberian Peninsula», Marine and Freshwater Research, 67:8, 1229-1240.
NACHON, D. J. / J. SÁNCHEZ-HERNÁNDEZ / R. VIEIRA-LANERO / F. COBO (2013): «Feeding of twaite shad, Alosa fallax (Lacépède, 1803), during the upstream spawning migration in the River Ulla (NW Spain)», Marine and Freshwater Research, 64, 233-236.
NACHÓN, D. J. / S. SILVA / F. COBO (2014): «The twaite shad, Alosa fallax (Lacépède, 1803), in NW of Iberian Peninsula», Workshop on Lampreys and Shads (WKLS), Lisboa, 27-29.
Fernando Cobo
177
PEÑA, S. de la / R. BARREIRO (2009): «Biomonitoring acidic drainage impact in a complex setting using periphyton», Environmental Monitoring and Assessment, 150:1-4, 351-363.
PLANELLÓ, R. / O. HERRERO / P. GÓMEZ-SANDE / I. OZÁEZ / F. COBO / M. J. SERVIA (2015): «Ecdysone--related biomarkers of toxicity in the model organism Chironomus riparius: stage and sex-dependent variations in gene expression profiles», PLOS ONE, 10:10, e0140239. DOI: 10.1371/journal.pone. 0140239.
PLANELLÓ, R. / M. J. SERVIA / P. GÓMEZ-SANDE / O. HERRERO / F. COBO / G. MORCILLO (2013): «Trans-criptional responses, metabolic activity and mouthpart deformities in natural populations of Chironomus riparius larvae exposed to environmental pollutans», Environment Toxicology, 30:4, 383-395.
ROMERO-BUJÁN, M. I. (2008): Catálogo da flora de Galicia. Monografías do Ibader 1, Lugo, Universidade de Santiago de Compostela.
SERVIA, M. J. / F. COBO / M. A. GONZÁLEZ (2000): «Seasonal and interanual variations in the frequency and severity of deformities in larvae of Chironomus riparius Meigen, 1804, and Prodiamesa olivacea (Meigen, 1818) (Diptera, Chironomidae) collected in a polluted site», Environmental Monitoring and Assessment, 64, 617-626.
SERVIA M. J. / F. COBO / M. A. GONZÁLEZ (2002): «Monitoring deformities of Chironomus riparius Mei-gen, 1804 (Diptera, Chironomidae) larvae from first to fourth instar: a potential tool for investigating their origin», Archiv fur Hydrobiologie-Fundamental and Applied Limnology, 144, 447-460.
SERVIA, M. J. / F. COBO / M. A. GONZÁLEZ (2004): «Multiple-traits analysis of fluctuating asymmetry levels in anthropogenically and naturally stressed sites: a case study using Chironomus riparius Meigen, 1804 larvae», Environmental Monitoring and Assessment, 90, 101-112.
SILVA, S. / S. BARCA / F. COBO (2016): «Advances in the study of sea lamprey (Petromyzon marinus Lin-naeus, 1758) in the NW of the Iberian Peninsula», en Alexei Orlov / Richard Beamish (eds.), Jawless Fishes of the World. Volume 1, Reino Unido, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne, 346-385.
SILVA, S. / R. VIEIRA-LANERO / S. BARCA / F. COBO (2016): «Densities and biomass of larval sea lamprey populations (Petromyzon marinus Linnaeus, 1758) in north-western Spain and data comparisions with other European regions», Marine and Freshwater Research, 67, 1-7.
STEFFEN, W. / W. BROADGATE / L. DEUTSCH / O. GAFFNEY / C. LUDWIG (2015): The trajectory of the anthropocene: The great acceleration, London, England, SAGE Publications.
A DEGRADACIÓN DO SISTEMA BIOLÓXICO GALEGO NO SÉCULO XX: BIOLOXÍA FLUVIAL
179
DA FERTILIZACIÓN ORGÁNICA Á MINERAL E QUÍMICA, DA NATUREZA TRANSFORMADA Á NATUREZA DESCONTROLADA, DO SÉCULO XIX AO XXI
Lourenzo Fernández PrietoBeatriz Corbacho González
Universidade de Santiago de Compostela
181
Neste traballo fornecemos coñecemento histórico fronte a algúns erros asen-
tados pola ideoloxía, que é precisamente algo diferente ao coñecemento. Refíro-
me á ideoloxía que nutre relatos do pasado (Historia), que non teñen en conta
a natureza. A ideoloxía que contén a teoría do valor da economía clásica. Tamén
á ideoloxía presente nas ciencias da natureza e da terra en xeral, convertida en
estritos marcos que impiden avanzar no coñecemento. Refírome á ideoloxía
contemporánea do progreso que considera a natureza unha fonte infinita de
materias primas para a economía.
De entrada, cómpre sinalar algunhas consideracións previas. Aquí só presen-
tamos materiais reciclados de trinta anos de traballos, así que resulta unha con-
tribución moi ecolóxica, que vén sendo o asunto máis importante e menos
estudado e o máis difícil de traballar e no que curiosamente, como se verá, é máis
doado coñecer o pasado máis afastado que o máis próximo, como amosamos xa
en varios traballos1. Resulta máis doado coñecer o século XIX que o XXI, entre
outras cousas porque na ditadura autárquico-desarrollista (por orde de aparición)
se desarticulou o sistema estatístico herdado da administración liberal, á vez que
se desmantelaba o liberalismo social, político e cultural2. Finalmente, a análise
ambiental do cambio histórico implica unha crítica aos modos de produción
destrutores da natureza: aos que a conciben como contedor, aos que a entenden
como fonte de materias primas e non como ben (colectivo) en si mesmo, do
1 B. Corbacho (2017): Intensification of a peasant agriculture and soil fertility in an atlantic territory: Galicia, 1750-1900, tese de doutoramento, Dpto. de Historia, USC, e X. Balboa e L. Fernández Prieto (1996): «Evolución de las formas de fertilización en la agricultura atlántica entre los siglos XIX y XX. Del toxo a los fosfatos», en R. Garrabou / J. M. Naredo (eds.), La fertilización en los sistemas agrarios. Una perspectiva his-tórica, Madrid, Argentaria, 211-236.2 L. Fernández Prieto (2007): El apagón tecnológico del Franquismo: estado e innovación en la agricultura española del siglo XX, Valencia, Tirant lo Blanch.
182
stalinismo tecnolóxico ao ciberkeynesianismo pasando polo liberalismo, clásico e
neo. Nesta crítica ao actual capitalismo fósil, que entendía a natureza como un
reservorio de recursos sen valor porque se considera infinita, algúns autores de
referencia na economía española son J. M. Naredo ou R. Fernández Durán,
cunha ampla obra nas últimas tres décadas. Pero indo cara a atrás podemos empe-
zar por K. Marx como gran crítico do capitalismo e, xa no século XX, Karl Polanyi
con The Great Transformation (1944) ata o moi recente El colapso del capitalismo tecnológico (2017) de Alfredo Macías, pasando por Agroecology (1986) de
M. Altieri e os traballos de V. Toledo e M. González de Molina, Metabolismos, naturaleza e historia. Hacia una teoría de las transformaciones socioecológicas (2011).
Consumo de fertilizantes actual. Resulta difícil atopar unha secuencia longa
no tempo, en parte por desprezo e economicismo de curto prazo á hora de cons-
truír as estatísticas, en parte por ignorancia dos seus efectos no longo prazo. De
feito, botamos man dunha información do Instituto Aragonés de Estatística para
presentar unha serie de vinte e cinco anos e resulta difícil atopar unha secuencia
enteira máis longa (gráfico 1).
Gráfico 1. Consumo agrícola de fertilizantes en Galicia (1992-2016)
Fonte: Instituto Aragonés de Estatística (IAEST), sobre datos do Ministerio de Agricultura, Pesca, Alimentación e Medio Ambiente.
Lourenzo Fernández Prieto e Beatriz Corbacho González
(Toneladas de elemento fertilizante)
Fertilizantes nitroxenados
Fertilizantes fosfatados
Fertilizantes potásicos
183
Para o consumo de Galicia respecto do total español servímonos do gráfico
2, que amosa que en Galicia, na práctica, xa non hai agricultura na súa versión
convencional, dada a escasísima porcentaxe que representa o consumo galego
sobre o total español: por debaixo do 2 %.
Gráfico 2. Consumo agrícola de fertilizantes en España e Galicia (1992-2016)
DA FERTILIZACIÓN ORGÁNICA Á MINERAL E QUÍMICA, DA NATUREZA TRANSFORMADA Á NATUREZA DESCONTROLADA, DO SÉCULO XIX AO XXI
(Toneladas de elemento fertilizante)
Fertilizantes nitroxenados Galicia
Fertilizantes fosfatados Galicia
Fertilizantes potásicos Galicia
Fertilizantes nitroxenados España
Fertilizantes fosfatados España
Fertilizantes potásicos España
184
Reconstruíndo o pasado desta realidade atopámonos, primeiro, co crecemen-
to exponencial do consumo de fertilizantes no período do desarrollismo. Aprécia-
se ben no gráfico 3 o baixo punto de partida que responde, como se verá, a unha
longuísima posguerra de desabastecemento e ás consecuencias do modelo autár-
quico da política económica do franquismo.
Gráfico 3. Evolución do consumo de fertilizantes e da superficie fertilizable en España desde a segunda metade do século xx
Fonte: Elaboración propia a partir de datos do Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentación.
O incremento exponencial posterior a 1960, e moi evidente dende mediados
desa década, amosa o xiro do franquismo e a adopción dun modelo de revolu-
ción verde que aquí foi denominado en xeral desarrollismo e que nas condicións
de ditadura da época xera un proceso especialmente destrutivo en termos sociais
e produtivos.
Independentemente das condicións españolas, o modelo de revolución verde
ten un carácter global, como estudaron, Wilson Picado e L. Fernández Prieto
(2007): «Connections of green revolution. State and technological change in
Lourenzo Fernández Prieto e Beatriz Corbacho González
Supe
rfici
e fe
rtiliz
able
(mill
óns d
e ha
)
Ano
Cons
umo
(mile
s de
tone
lada
s)
185
Costa Rica, México and Spain», en Enviromental Connections, 4th European
Society for Enviromental History, ESEH Conference 2007, Amsterdam.
Para entender a globalidade do proceso de revolución verde como un para-
digma de época, como un modelo sen alternativa que abrangue con variantes
tanto ao sistema capitalista como ao soviético na posguerra mundial, cómpre
apuntar que todas as ciencias están ao servizo da modernización dos contextos
(rurais) e países (en vías de desenvolvemento) non modernizados; tanto as cien-
cias da natureza como as ciencias sociais, con moi poucas e singulares excep-
cións, que, en todo caso, empezan a facerse visibles despois de 1968.
O apagón científico da ditadura franquista foi unha das consecuencias do
triunfo dos golpistas na guerra; os seus efectos en forma de diverxencia coas
tendencias europeas e coas traxectorias previas son ben visibles neste asunto,
mesmo mellor que noutros de carácter máis político ou social. O cadro 1 permi-
te apreciar a dimensión da caída do consumo de fertilizantes comerciais nos
vinte anos de longa posguerra e, polo tanto, a completa volta á agricultura
orgánica que se produce nese período amais da ruptura radical das tendencias
previas a 1936.
Cadro 1. Consumo de fertilizantes en España (miles de toneladas)
Fonte: M. I. López Ortiz, "Los efectos de la autarquía en la agricultura murciana", DOI: 10.1017/S0212610900005838.
Un apagón que tivo a súa correspondencia na organización da Administra-
ción e mesmo na disposición do saber e do coñecemento sobre as ciencias agrarias
por parte do Estado, así como na evidente perda de capacidade investigadora e
1931-35 1945 1946-50
Fosfatados 163,0 81,2 98,5
Nitroxenados 72,9 11,3 39,0
Potásicos 24,9 30,7 43,4
Total 260,8 123,2 180,9
DA FERTILIZACIÓN ORGÁNICA Á MINERAL E QUÍMICA, DA NATUREZA TRANSFORMADA Á NATUREZA DESCONTROLADA, DO SÉCULO XIX AO XXI
186
experimental do sistema de innovación da agricultura e da gandaría en España3.
De feito, para Galicia só podemos contar con datos fragmentarios e para anos
diversos traballosamente rastrexados e reconstruídos por David Soto4, como
pode apreciarse nos cadros seguintes, que apuntan na dirección indicada.
Cadro 2. A Coruña. Consumo de fertilizantes químicos en toneladas
Fonte: AEPA; Anuario Estadístico de España (1942); VIII Pleno del Consejo Económico Sindi-cal de La Coruña, A Coruña, 1962 (1958-61).
Cadro 3. Lugo. Consumo de fertilizantes químicos en toneladas
Fonte: AEPA; Anuario Estadístico de España (1942); INE, Reseña estadística de la provincia de Lugo, Madrid, 1953 (1941, 1945, 1952); INE, Reseña estadística de la provincia de Lugo, Madrid, 1963 (1961).
3 L. Fernández Prieto (2007): El apagón tecnológico del Franquismo: estado e innovación en la agricultura española del siglo XX, Valencia, Tirant lo Blanch.4 D. Soto (2006): Historia dunha agricultura sustentábel: transformacións produtivas na agricultura galega contemporánea, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería do Medio Rural.
1931 1932 1933 1934 1935 1939 1940 1942 1958 1959 1960 1961
Fosfatados 9.870 20.937 17.452 17.521 17.582 1.000 13.734 14.228 44.516 44.580 46.765 46.806
Nitroxenados 439 165 207 282 329 6,5 0 277 4.106 6.871 5.812 7.271
Potásicos 151 102 144 162 181 0 0 148 548 758 471 526
Compostos 1.564 5.828 6.563 8.034 8.300 0 0 6.058 1.845 1.942 869 902
Total 12.024 27.032 24.366 25.999 26.392 1.006,5 13.734 20.711 51.015 54.151 53.917 55.505
1931 1932 1933 1934 1935 1939 1940 1941 1942 1945 1952 1961
Fosfatados 8.105 9.010 12.526 15.851 16.110 11.800 23.000 12.637 12.227 39.676 39.280 31.159
Nitroxenados 4 3 16 36 42 80 0 5 20 640 2.481,7
Potásicos 16 16 23 20 35 0 7 0 22 190
Compostos 0 0 32 220 200 0 0 323 90 28.900 1.164 609
Total 8.125 9.029 12.597 16.127 16.387 11.880 23.007 12.965 12.359 68.576 41.084 34.440
Lourenzo Fernández Prieto e Beatriz Corbacho González
187
Cadro 4. Ourense. Consumo de fertilizantes químicos en toneladas
Fonte: AEPA; Anuario Estadístico de España (1942); INE, Reseña estadística de la provincia de Orense, Madrid, 1956 (1948, 1951, 1954).
Cadro 5. Pontevedra. Consumo de fertilizantes químicos en toneladas
Fonte: AEPA; Anuario Estadístico de España (1942).
Os cadros 2, 3, 4 e 5 están tomados de D. Soto (2006): Historia dunha agricultura sustentá-
bel, op. cit., 333.
O máis significativo da información que proporcionan os cinco cadros ante-
riores –á parte da caída do consumo despois de 1939 e a recuperación no final
da década de 1950– é que Galicia consome a metade dos adobos fosfatados de
España en 1961, seguindo as tendencias da preguerra. Dando por bos os datos
para España, A Coruña e Lugo e presumindo a evolución dos de Ourense. Os
datos dispoñibles de Pontevedra non son significativos.
1931 1932 1933 1934 1935 1939 1940 1942 1948 1951 1954
Fosfatados 5.490 6.466 5.157 5.367 5.344 3.156,6 2.841 5.557 9.913 34.035 82.577
Nitroxenados 2 5 4 8 9 4,8 0 6 354 2.042 2.007
Potásicos 3 12 5 8 10 4,3 0 8 82 164
Compostos 15 39 24 27 35 0,6 1 28 11.054 12.511 0
Total 5.510 6.522 5.190 5.410 5.398 3.166,3 2.842 5.599 21.321 48.670 84.748
1931 1932 1933 1934 1935 1939 1940 1942
Fosfatados 2.010 2.030 2.072 2.084 2.096 3.150,9 5.770 1.926
Nitroxenados 11 14 17 18 20 222,9 2 15
Potásicos 16 15 16 16 18 2,1 14 16
Compostos 16 16 17 27 18 140,3 500 17
Total 2.053 2.075 2.122 2.145 2.152 3.516,2 6.286 1.974
DA FERTILIZACIÓN ORGÁNICA Á MINERAL E QUÍMICA, DA NATUREZA TRANSFORMADA Á NATUREZA DESCONTROLADA, DO SÉCULO XIX AO XXI
188
Gráfico 4. Consumo de fertilizantes fosfatados en Ourente (toneladas)
Fonte: II Pleno del Consejo Económico Sindical de Orense, Ourense, 1962.
Gráfico 5. Consumo de fertilizantes nitroxenados e potásicos en Ourente (toneladas)
Fonte: II Pleno del Consejo Económico Sindical de Orense, Ourense, 1962.
Os gráficos 4 e 5 están recollidos de D. Soto (2006): Historia dunha agricultura sustentá-
bel, op. cit., 334-335.
Esas tendencias sobre o emprego preferente de adobos fosfatados da preguer-
ra poden verse nos seguintes cadros (6, 7 e 8) a partir da reconstrución dos datos
dispoñibles. O seu uso estaba combinado co emprego preferente da fertilización
orgánica, que en todo o mundo foi a base fundamental da fertilización antes da
II Guerra Mundial –agás nalgunhas rexións de Inglaterra– e que en Galicia foi
Lourenzo Fernández Prieto e Beatriz Corbacho González
189
a chave para o proceso de intensificación agrario dende o século XVIII, que per-
mitiu un notable crecemento demográfico e o que hoxe chamariamos apodera-
mento labrego. De calquera xeito, os datos que se presentan amosan un notable
incremento da participación dos adobos minerais na fertilización da agricultura
galega ao longo do primeiro terzo do século XX, que marca unha tendencia ben
definida e común a outras agriculturas atlánticas europeas.
Escouras Thomas de desfosforación e superfosfatos de cal son os principais
adobos fosfóricos empregados e, como se pode ver nos mapas seguintes, existen
importantes diferenzas territoriais no emprego deles, que teñen que ver máis
coas destacadas e precoces orientacións agrogandeiras das comarcas do norte do
país.
Mapas 1 e 2
DA FERTILIZACIÓN ORGÁNICA Á MINERAL E QUÍMICA, DA NATUREZA TRANSFORMADA Á NATUREZA DESCONTROLADA, DO SÉCULO XIX AO XXI
Consumo de escouras Thomas, por partidos xudiciaisProvincia da Coruña, 1927, Lugo, Ourense e Pontevedra, 1919
Consumo de superfosfatos, por partidos xudiciaisProvincia da Coruña, 1927, Lugo, Ourense e Pontevedra, 1919
190
Aínda que os datos da Coruña son de 1927, a fotografía que proporcionan
en conxunto é coherente e mesmo ofrece unha lóxica de continuidade a longo
prazo en relación coas bisbarras do interior, que hoxe seguen sendo predominan-
temente gandeiras e que marcan ademais a evolución do consumo no primeiro
terzo do século XX.
A base da fertilización no marco daquela agricultura de policultivo e gandaría
tiña o seu principal soporte na compoñente orgánica. Esa mesma pauta de pre-
dominio da fertilización orgánica, compartida ata mediados do século XX por
case todas as agriculturas, implicaba un manexo orgánico do territorio e unha
acción antrópica nos agroecosistemas, mantido moito tempo despois do proceso
de industrialización, que precisamente se corresponde no caso inglés co manexo
da mixed-farming e a súa parella «revolución agrícola». Ese mesmo modelo de
éxito da agricultura atlántica europea é o que se desenvolve na agricultura galega
ao longo do século XIX. De feito, cómpre apuntar que a idea de atraso agrario se
estende á caracterización do agro galego na segunda metade do século XX, como
unha compoñente máis –neste caso ideolóxica– para o avance da economía fósil,
ata mesmo acabar por informar unha arraigada forma de interpretación do pasa-
do e do presente de Galicia que poderiamos denominar atrasismo5.
Aquela agricultura intensiva labrega de pequena explotación baseaba o seu
éxito sostido precisamente nun manexo óptimo das capacidades de fertilización,
que garantía dende o século XVIII un sistema capaz de alimentar o gando que
produce o esterco, á par de mellorar a alimentación doméstica dunhas casas en
continuo crecemento. As recentes investigacións de Beatriz Corbacho demóstrano
a partir de dous estudos de caso. O primeiro, o do Ribeiro, cunha agricultura
comercial de vello percorrido baseada na viña, onde as necesidades produtivas das
casas labregas constrúen un agroecosistema que produce viño e que ten que garan-
tir a fertilización e mais a alimentación do gando que a fai posible, recorrendo aos
5 L. Fernández Prieto (2016): «O atraso: o éxito dun falso mito. Imaxes contra os tópicos do mundo rural e os labregos», en I. Dubert, Historia das historias de Galicia, Vigo, Xerais, 357-392.
Lourenzo Fernández Prieto e Beatriz Corbacho González
191
territorios limítrofes. Unhas cantas cifras permiten explicar as claves da combi-
nación de fertilización orgánica no marco dunha agricultura especializada como
a do Ribeiro no século XIX.
Cadro 6. Ribadavia. Esterco dispoñible 1860 (materia seca)
Fontes: Cartilla de Ribadavia, 1860, AHPOu, Facenda, C459/03; Censo de la ganadería de España, 1865 (JGE, 1868). As estimacións de esterco segundo o número de cabezas e cant. excreta (info. JCA). Beatriz Corbacho (2017): Intensification of a peasant agriculture and soil fertility…
A dispoñibilidade de esterco é escasa no agroecosistema do Ribeiro e debe ser
compensada importando o esterco das zonas limítrofes (Serra de Avión, A Para-
danta...) máis ou menos subordinadas á economía vitícola do val do Ribeiro.
Cadro 7. Ribadavia. Produtividade da terra 1764, 1860 e 1888 (materia seca, subprodutos incluídos)
Fontes: Catastro de Ensenada, Comprobaciones, AGS, DGR, 1RE, 1129_01; Cartillas de Ribadavia, 1860 e 1888, AHPOu, Facenda, C459/03 e C459/10, respectivamente. Beatriz Corbacho (2017): Intensification...*Hortas, rotacións de cereais e viñas / **Extracción doméstica (ED) de toda a produción da explotación/casa.
Toneladas
Esterco necesario 7,176
Esterco dispoñible 3,291
Subministración de esterco 45,9 %
Superficiedecultivo Monte(ha) Monte(ha)/ Extracción ED
fertilizada*(ha) Superficiecultivada(ha) doméstica**(t) (t/ha)
1764 290,55 88,25 0,30 634,39 2,18
1860 874,11 1147,77 1,31 3209,27 3,67
1888 840,21 1147,77 1,37 2914,95 3,47
DA FERTILIZACIÓN ORGÁNICA Á MINERAL E QUÍMICA, DA NATUREZA TRANSFORMADA Á NATUREZA DESCONTROLADA, DO SÉCULO XIX AO XXI
192
A comparación da evolución da produtividade da terra entre O Ribeiro e A
Fonsagrada permite confrontar dúas variantes ben contrastadas no marco do
modelo de mixed-farming atlántico galaico, un proceso de intensificación que
coñece a agricultura de Galicia ao longo do século XVIII e o XIX. Unha varian-
te asentada no antigo modelo de agricultura comercial e especializada do val
interior do Ribeiro e outra baseada nunha crecente especialización gandeira
cara aos novos mercados urbanos en crecemento da agricultura de montaña da
Fonsagrada.
Cadro 8. Evolución da produtividade da terra comparada. A Fonsagrada-Ribadavia
Fontes: Respuestas Generales del Catastro de Ensenada, 1752; Cartillas da Fonsagrada, 1852 e 1886, APHL, Facenda, C14491 e C14992, respectivamente, e estatísticas agrícolas de 1887, APHL, Facenda, C14491. Beatriz Corbacho (2017): Intensification...
Ambos os dous modelos posúen un fondo ambiental común e, independen-
temente da tendencia á especialización produtiva que pode apreciarse a longo
prazo, teñen que garantir a dotación mínima de fertilizantes orgánicos que,
como é sabido, se conforman a partir da materia vexetal recollida nos montes
(mulime ou estrume) e as dexeccións do gando, preferentemente do gando
vacún estabulado. As necesidades de fertilización van en aumento para poder
garantir ese proceso de intensificación que amosan a evolución da produtividade
e tamén a do continxente demográfico.
O cadro 9 recolle os datos de dispoñibilidade e requirimentos de esterco nas
dúas rotacións fertilizadas da Fonsagrada: horta e cereal de secaño (centeo bia-
nual con barbeito en 1752 e centeo, patacas, nabos sen barbeito dende 1850
polo menos). Os requirimentos de esterco por nutriente aumentan entre 1752 e
A Fonsagrada Ribadavia
ED (t) ED (t/ha) ED (t) ED (t/ha)
1752 3,012 1,88 (1764) 634,39 2,18
1882 5,488 1,80 (1860) 3209,27 3,67
1887 1,887 1,79 1888 2914,95 3,47
Lourenzo Fernández Prieto e Beatriz Corbacho González
193
1852 de maneira considerable, como tamén aumenta a dispoñibilidade de ester-
co. Isto está relacionado co cambio no manexo do gando, que cando menos en
parte vai ser estabulado, o que permite acumular maiores cantidades de esterco
por hectárea cultivada, mesmo cando esta superficie se duplica entre 1752 e
1852. Finalmente, ante a «fenda metabólica» (metabolic rift) que se orixina como
consecuencia da intensificación agraria e a extracción de nutrientes de superficies
extensivas por riba da capacidade de reposición do solo, a emigración cara a
América permitirá aforrar solo e que se poida incrementar de novo o gando. Esta
perda demográfica –posterior a un gran crecemento demográfico–, acompañada
da dispoñibilidade de máis gando, permite entender a lixeira recuperación de
1887 en canto á reposición de nutrientes.
Cadro 9. A Fonsagrada. Necesidades de esterco nas superficies fertilizadas en 1752, 1852 e 1887 (t/ha, materia seca)
Fontes: Respuestas Generales del Catastro de Ensenada, 1752 (http://pares.mcu.es/Catastro/servlets/ServletController?ini=0&accion=0&mapas=0&tipo=0); Censo ganadero de la Corona de Castilla (INE, 1996), cartillas da Fonsagrada, 1852 e 1886, APHL, Facenda, C14491 e C14992, respectivamente; cartilla de gando, A Fonsagrada, 1855, AHPL, Facenda, C14205; «Estadística Agrícola. Provincia de Lugo. Partido Judicial de Fonsagrada», 1876, AHPL, Facen-da, C14491; estatísticas agrícolas de 1887, APHL, Facenda, C14491; e Estudio de la ganadería en España (Ministerio de Fomento, 1918). Beatriz Corbacho (2017): Intensification...
1752 1852 1887
Hortos N. necesidades 4 1,3 1,3
P. necesidades 13 14,8 14,2
K. necesidades -2,94 -3,89 -3,75
Dispoñibilidade 13,0 14,8 14,2
Déficit 0 0 0
Rotación N. necesidades 2,39 6,42 6,59
Cereal P. necesidades 1,33 2,34 2,21
K. necesidades 2,39 6,87 6,96
Dispoñibilidade 1,34 4,26 4,80
Déficit 1,05 2,61 2,16
DA FERTILIZACIÓN ORGÁNICA Á MINERAL E QUÍMICA, DA NATUREZA TRANSFORMADA Á NATUREZA DESCONTROLADA, DO SÉCULO XIX AO XXI
194
As respostas aos requirimentos derivados do proceso de intensificación a
longo prazo danse no marco, non o esquezamos, do sistema orgánico. Queda
por ver se, como insisten algúns autores, a finais do s. XIX aquel proceso de
intensificación que se está a dar tamén noutros lugares do mundo chega a un
colo de botella –a esa fenda metabólica citada– determinado precisamente polas
necesidades crecentes de fertilización.
Cadro 10. A Fonsagrada. Produtividade e extracción doméstica anual nas rotacións de cereal de secaño (materia seca): 1752, 1852, 1887
Fontes: Respuestas Generales del Catastro de Ensenada, 1752 (http://pares.mcu.es/Catastro/servlets/ServletController?ini=0&accion=0&mapas=0&tipo=0); cartillas da Fonsagrada, 1852 e 1886, APHL, Facenda, C14491 e C14992, respectivamente, e estatísticas agrícolas de 1887, APHL, Facenda, C14491. Beatriz Corbacho (2017): Intensification…
O cadro 10 amosa precisamente os rendementos decrecentes na rotación de
secaño entre 1750 e 1890, que se poden conectar co proceso de esgotamento do
solo e a ampliación da superficie cultivada en superficies menos acaídas para o
cultivo así como co feito de que as rotacións sexan cada vez máis complexas:
elimínase o barbeito da rotación de centeo bianual de 1752 e introdúcense pata-
cas e nabos, no que segue a ser unha rotación bianual pero xa sen barbeito.
Existe unha marxe de erro que pode explicar as diferenzas (sobre todo entre
1852 e 1887, que é insignificante), pero como tendencia a longo prazo parece
1752 1852 1887
Centeo grao (kg/ha) 852 589 587
Centeo palla (kg/ha) 1,798 1,243 1,238
Patacas, tubérculo (kg/ha) Non cultivado 656 666
Follas de pataca (kg/ha) - 405 411
Nabos, raíces (kg/ha) Non cultivado 619 630
Nabos, follas (kg/ha) - 1,237 1,261
Total ED (t/ano materia seca) 3,012 5,488 6,034
ED (t/ha materia seca) 1,88 1,80 1,79
Lourenzo Fernández Prieto e Beatriz Corbacho González
195
fiable e poderiamos afirmar que hai un estancamento na produtividade da terra
cara a finais do século. O seguinte gráfico amosa isto mesmo pero para cada
rotación.
Gráfico 6. A Fonsagrada. Produtividade dos cultivos en 1752, 1852, 1887 (t/ha, materia seca)
Fontes: Respuestas Generales del Catastro de Ensenada, 1752 (http://pares.mcu.es/Catastro/servlets/ServletController?ini=0&accion=0&mapas=0&tipo=0); cartillas da Fonsagrada de 1852 e 1886, APHL, Facenda, C14491 e C14992, respectivamente, e estatísticas agrícolas de 1887, APHL, Facenda, C14491. Beatriz Corbacho (2017): Intensification...
O resumo final do que sabemos sobre os procesos de fertilización podería
concretarse nalgunhas boas novas do pasado para axudar a concibir un futuro
máis sustentable.
De entrada, os traballos sobre a historia da agricultura atlántica ibérica, no
marco do longo prazo do século XVIII ao XX, amósannos a capacidade de respos-
ta fertilizante dunha agricultura orgánica labrega que se desenvolve con éxito nos
ámbitos de intensificación da mixed-farming (inglesa, holandesa, galega, asturia-
na), caracterizada pola redución do barbeito e a introdución de rotacións com-
plexas que permiten garantir á vez a alimentación dos humanos e do gando e,
nese sentido, a fertilización. Un proceso de intensificación que garantiu en todo
DA FERTILIZACIÓN ORGÁNICA Á MINERAL E QUÍMICA, DA NATUREZA TRANSFORMADA Á NATUREZA DESCONTROLADA, DO SÉCULO XIX AO XXI
196
o litoral atlántico europeo o incremento da poboación como resposta ás crecen-tes demandas dos mercados urbanos próximos e afastados e que nese camiño desenvolven un proceso de especialización que pode ser moi antigo (medieval), como no caso do Ribeiro ou máis recente na industrialización de Gran Bretaña e o extremo occidental de Europa.
En segundo lugar, a chave no caso galego estivo sen dúbida no manexo do gando, do monte e das rotacións complexas, como xa avanzamos en traballos previos6 e como queda de manifesto tamén nesta achega.
En terceiro lugar, cómpre discutir a posibilidade, dada por certa por moitos autores, dunha fenda metabólica por minaría de nutrientes xa a finais do século XIX, que non queda definitivamente demostrada para o caso galego segundo os datos dispoñibles, pero que futuros traballos poderían demostralo ou negalo. Un asunto este ben relevante porque marca a diferenza sobre a sustentabilidade dos sistemas ou a xeneralización da insustentabilidade que a mixed-farming amosou en Inglaterra e que obrigou a recorrer a outras fontes de fertilización: orgánica e moi afastada primeiro, (depósitos de guano do Perú), mineral despois (nitrato do Chile) e química en canto a segunda onda da industrialización e as descuber-tas científicas asociadas o fixeron posible.
En cuarto lugar, quedou pouco destacado ao longo deste traballo, pero apro-veitamos para indícalo aquí: o proceso de intensificación da agricultura orgánica labrega con intervención da ciencia do que xa nos ocupamos hai anos7 e que permite falar dunha agricultura orgánica en interacción cun sistema de innova-ción estatal que incorpora melloras xenéticas, biolóxicas e mecánicas sen destruír o sistema orgánico senón facéndose aparentemente compatibles con el; pero isto debe ser aínda estudado máis devagar e demostrado nos marcos do funciona-mento dos agroecosistemas.
6 D. Soto / L. Fernández Prieto (2010): «El Atlántico no es el Mediterráneo. El cambio agrario al otro ex-tremo de la península Ibérica: El mismo estado, otros paisajes, ¿Los mismos campesinos?», en R. Garrabou (ed.), Sombras del progreso. Las huellas de la Historia Agraria, Barcelona, Crítica, 231-257.7 L. Fernández Prieto (1992): Labregos con ciencia. Estado, sociedade e innovación tecnolóxica na agricultura galega, 1850-1939, Vigo, Xerais.
Lourenzo Fernández Prieto e Beatriz Corbacho González
197
En quinto lugar, os datos máis actuais sobre consumo de fertilizantes veñen
confirmar a xa citada virtual desaparición da agricultura da revolución verde en
Galicia. Un asunto que merece unha reflexión que xa comezaron a facer David
Soto, X. Carlos Carreira, Xavier Simón e outros autores.
Por último, cómpre anotar a ausencia de datos e estudos sobre a fertilización
posteriores a 1950, tanto a longo como a curto prazo, que dificultan a visión pos-
terior que pode estenderse mesmo ata tempos medievais a partir dos traballos da
historiografía.
DA FERTILIZACIÓN ORGÁNICA Á MINERAL E QUÍMICA, DA NATUREZA TRANSFORMADA Á NATUREZA DESCONTROLADA, DO SÉCULO XIX AO XXI
201
SON OS RESIDUOS URBANOS UN INDICADOR DA GRANDE ACELERACIÓN?
Aínda que antigas civilizacións e cidades da Idade Media organizaron sistemas
primitivos de xestión do lixo, os residuos urbanos (RU) constitúen tipicamente
un problema do século XX, debido fundamentalmente ao incremento da
poboación mundial e aos cambios no xeito de vida, que se fixo máis urbana e
consumidora de recursos. Se no ano 1900 había 220 millóns de persoas que
residían nas urbes (13 % da poboación mundial) e producían menos de 300 000
t de residuos/día, no 2000 os residentes nas urbes supoñían 2900 millóns (49 %
poboación mundial) e producían máis de 3 000 000 t de residuos /día
(Hoornweg et al. 2013).
Aínda que podemos sospeitar que a produción de residuos se incrementou
nos tempos da Grande Aceleración en paralelo ao consumo de recursos, non é
doado coñecer a súa evolución porque só existen estatísticas relacionadas cos RU
desde tempos recentes. Seguramente esa é a razón pola que este indicador non
se incluíu ata o de agora entre os indicadores da Grande Aceleración (Steffen et al. 2015). En España –e moito menos en Galicia– non hai estatísticas sobre
xeración ou tratamento de residuos para as décadas en que se sitúa este episodio
de consumo acelerado. Por iso temos que mirar a outros países, nomeadamente
aos Estados Unidos, onde si dispoñen desa información, para confirmar un
incremento constante na produción total de RU desde 1960 ata mediados do
2000, no que se estabiliza, aínda que a xeración per cápita xa o fixera desde os
anos 90 (figura 1). No caso de Europa, a produción total de residuos tamén se
estabilizou desde comezos do 2000 e a relación entre produción e renda baixou
considerablemente, amosando por fin o desexado desaxuste entre nivel de vida e
202
xeración de residuos. Diversos factores puideron afectar a esta redución, como o
aumento da reciclaxe de residuos, as melloras na produción de bens de consumo
e os efectos da aplicación da lexislación ambiental, entre outros. Pero non nos
podemos limitar a esta visión eurocéntrica, ou cando menos occidental, pois a
nivel mundial as proxeccións de futuro en diferentes escenarios (segundo a por-
centaxe de poboación urbana, grao de pobreza e desenvolvemento, consumo de
combustibles etc.) amosan unha produción crecente en países de Extremo
Oriente e Pacífico, e posteriormente no Oriente Medio e África xa nun futuro
algo máis afastado. É dicir, a produción incrementada de RU non é un fenóme-
no sincrónico e vaise trasladando a países con forte desenvolvemento económico
(Hoornweg et al. 2013).
Figura 1. Produción de residuos urbanos entre 1960 e 2014 nos EE. UU., segundo os datos de USEPA (modificado de https://archive.epa.gov/epawaste/nonhaz/municipal/web/html/).
En Galicia non dispoñemos de estatísticas sobre RU anteriores á década do
2000, polo que habería que empregar fontes indirectas para ver como evolucio-
na a súa produción, semellante á análise dos servizos de recollida de lixo nos
concellos galegos, como o realizado para o ano 2000 por Álvarez et al. (2003).
María Teresa Barral Silva
Produción total RU Xeración per cápita
203
Ese estudo debería amosar un incremento en dimensión desta partida debido a
cambios nos hábitos de consumo da poboación, o que implicou un aumento na
dotación para modernizar as infraestruturas de recollida e tratamento (Buclet e
Godard 2000). Os datos directos obtidos en Galicia desde os primeiros anos do
século XXI, cando comeza unha xestión de residuos máis moderna na comunida-
de, indican unha diminución na produción total de residuos municipais e da
produción por habitante, principalmente a partir do 2011, o que se relaciona cos
efectos da crise económica (figura 2). A composición dos RU tamén foi mudan-
do no tempo, cun aumento da proporción de envases, nomeadamente dos de
plástico.
Figura 2. Recollida selectiva bruta dos residuos urbanos en Galicia entre 2004 e 2015 (valor en toneladas). Fonte: Instituto Nacional de Estatística.
No ámbito municipal, os datos de produción de residuos no concello de
Santiago de Compostela (2003-2016) (figura 3), que poden ser extrapolados a
outras urbes galegas, amosan tamén un descenso na produción total de RU neses
últimos anos e un incremento na reciclaxe, aínda que nese tempo o aumento dos
envases lixeiros e o vidro foi moi marcado.
RESIDUOS URBANOS E MINEIROS
204
En resumo, non resulta doado valorar obxectivamente a produción de resi-
duos como un indicador da Grande Aceleración, debido, por unha parte, á
escaseza de datos estatísticos que cubran ese período de tempo e, por outra parte,
porque non se trata dun proceso sincrónico, pois a xeración de residuos está moi
marcada polo grao de desenvolvemento económico de cada país e a promulga-
ción e a aplicación de leis de protección ambiental.
Figura 3. Evolución da recollida de residuos urbanos totais (RSU) e de diversas fraccións no concello de Santiago de Compostela. Fonte: Urbaser, S.A.
PODEN SER OS RESIDUOS URBANOS MARCADORES DO ANTROPOCENO?
Aínda que algúns investigadores sitúan o comezo desta nova época xeolóxica no
inicio da agricultura ou na Revolución Industrial, a corrente máis aceptada
sitúao na Grande Aceleración, acontecida na metade do século XX. Neste con-
texto, podemos analizar se os residuos urbanos poden servir como marcadores
María Teresa Barral Silva
205
estratigráficos dese novo temo xeolóxico. Os humanos producen artefactos con
materiais pouco comúns na natureza (certos metais, ladrillos, cemento, cerámi-
cas, vidros artificiais, plásticos...). Así, por exemplo, a produción do aluminio
metal, que se obtén desde os anos 50, chega na actualidade aos 500 millóns t/
ano. Os plásticos son posteriores en xeral á Segunda Guerra Mundial e a súa
produción actual é de máis de 300 millóns t/ano; estímase que en 2020 o ritmo
de produción aumentará nun 900 % con respecto a niveis da década de 1980.
Zalasiewicz et al. (2014) reparan no desenvolvemento crecente de ferramentas
e tecnoloxías cada vez máis sofisticadas, que facilitan un novo tipo de estrati-
grafía (tecnoestratigrafía), marcada pola evolución acelerada, a diversificación e
a globalización dos tecnofósiles, que poden contribuír á datación detallada do
Antropoceno.
A conservación a longo prazo dos tecnofósiles require en moitos casos enter-
ramento, unha condición que se dá nos vertedoiros. Durante décadas o destino
máis común dos residuos foron os vertedoiros. Aínda que este método de elimi-
nación non é hoxe en día prioritario, xa que se lle dá máis valor a outros sistemas
de tratamento que permiten o aproveitamento material ou enerxético dos resi-
duos, segue a ser en moitos países, e particularmente en España, un sistema de
eliminación común (57 % en 2011 segundo MAGRAMA) para os residuos
municipais. No caso galego, a vertedura (maioritariamente non controlada) foi
o sistema común de eliminación de residuos ata comezos do 2000. Malia o seu
efecto negativo no ambiente, espallado pola xeografía galega, os vertedoiros
poden constituír depósitos de tecnofósiles. Quizais cómpre realizar unha carto-
grafía dos vertedoiros para a súa exploración futura, como xa se fixo para o ter-
ritorio de Inglaterra e Gales (British Geological Survey Database) ou mesmo
para os arredores de Londres (Environment Agency) (Zalasiewicz et al. 2016).
Entre os materiais que xurdiron a partir da metade do pasado século, coinci-
dindo coa Grande Aceleración e que poden ter valor como potenciais marcado-
res estratigráficos do Antropoceno, o plástico merece especial atención pola súa
aparición desde a segunda metade do século XX, a súa ubicuidade en ambientes
RESIDUOS URBANOS E MINEIROS
206
terrestres e mariños e a posibilidade de conservación. Unha vez soterrados nos
vertedoiros ou nos fondos mariños, os plásticos teñen boas oportunidades de
fosilizar e de deixar un sinal para o futuro, ben como moldes ou ben preservados
nos estratos, o que permite unha resolución temporal detallada polas súas distin-
tas tipoloxías e artefactos (Zalasiewicz et al. 2016).
Especial atención merecen tamén os residuos plásticos que se acumulan nos
océanos, non só polos seus probados danos sobre os organismos mariños, senón
polo seu potencial papel como marcador, aínda que o seu comportamento na
diaxénese non é aínda coñecido. Na actualidade estímase que uns 8 millóns de
toneladas de plásticos chegan anualmente ao mar (Greenpeace 2017) e predise
que en 2025 a cantidade pode alcanzar os 155 millóns de toneladas (Jambeck et al. 2015). Un 70 % dos residuos plásticos que chegan ao mar van ao fondo, un
15 % atópase na columna de auga e outro 15 % permanece en superficie
(Greenpeace 2017). Parte deste material forma cinco grandes «illas» de plástico
flotante, que coinciden cos remuíños oceánicos, no Pacífico, no Atlántico e no
Índico. Pero estas «grandes manchas de lixo» son só a ínfima parte, porque repre-
sentan só un 5 % de todos os residuos plásticos dos mares. Ás praias chegan
fundamentalmente macroplásticos (>5 mm), que poden ser contados en transec-
tos lonxitudinais. En España recolléronse en 2015, como valor medio, 320
obxectos de lixo/100 m praia, dos cales un 75 % era plástico (MAPAMA 2015).
As cantidades de plásticos nas costas aumentan no tempo, en paralelo á produ-
ción global e, así, nas praias británicas pasouse de atopar unha media de 1045
obxectos/km en 1994 a contabilizar 2015 obxectos/km en 2009 (Adam 2009).
Estudos realizados en Galicia entre 2001 e 2010 por Gago et al. (2014) atoparon,
por cada 100 m, 1016 obxectos na Lanzada, 88 obxectos en Baldaio e 332 obxec-
tos no Rostro. Nestas praias o elemento máis común era o plástico, que repre-
sentaba un 63, un 38 e un 83 % respectivamente dos residuos atopados, e a súa
orixe situábase nas pesqueiras, no turismo e nas actividades hixiénico-sanitarias.
Aínda que non tan conspicuos como os anteriores, os microplásticos (< 5
mm) están máis amplamente distribuídos, son mais abundantes e poden submi-
María Teresa Barral Silva
207
nistrar unha marca case ubicua do Antropoceno en ambientes costeiros. Os
estudos sobre a abundancia e a distribución de microplásticos nos sedimentos
dos mares galegos son escasos. Investigadores do Centro Oceanográfico de Vigo
(Carretero-Perona et al. 2017) analizaron a abundancia de microplásticos nos
sedimentos da ría de Vigo en sete puntos expostos a diferentes presións de acti-
vidades antropoxénicas. Todos eles contiñan microplásticos, que diminuían a
súa abundancia desde o interior da ría ata a costa, agás nunha estación. Os prin-
cipais tipos de plásticos foron as fibras (80 %), seguidas de fragmentos (14 %),
pellets (4 %) e películas (2 %). Por proximidade xeográfica mencionaremos
tamén o estudo realizado por Frías et al. (2016), que analizou a presenza de
microplásticos en sedimentos costeiros da plataforma sur portuguesa, na que
atopou microplásticos no 56 % das mostras de sedimento, maioritariamente
microfibras de raión e fragmentos de polipropileno.
Os residuos poden, xa que logo, contribuír á datación do Antropoceno, se
esta nova época xeolóxica dentro do Cuaternario é finalmente recoñecida.
Mesmo algúns puntos xeográficos con restos de plásticos e outros materiais ou
artefactos fabricados polo ser humano a partir da metade do pasado século pos-
tuláronse para definir unha «sección estratotipo e punto de límite global» (global boundary stratotype section and point, abreviado GSSP), que é unha sección estra-
tigráfica acordada internacionalmente que serve de referencia ou localidade tipo
para un determinado límite na escala estratigráfica internacional. Entre eles
atópase o «plastiglomerado» na praia Kamil (Hawaii), un sedimento artificial
formado por plásticos deixados polos campistas que, ao fundirse por efecto dos
lumes e fogueiras, cementaron outros materiais (areas, materiais volcánicos, cun-
chas…). No País Vasco postúlanse os depósitos de Tunelboka e Gorrondatxe,
constituídos por fragmentos macroscópicos de escouras e ladrillos refractarios de
orixe industrial, englobados nunha matriz areosa. En Galicia temos un depósito
similar na praia fósil de Massó, onde se acumulou e cementou o lixo industrial
e os materiais de construción abandonados na beira do mar.
RESIDUOS URBANOS E MINEIROS
208
CAL FOI O DEVIR DOS RESIDUOS MINEIROS A PARTIR DO SÉCULO XX?
Galicia é a segunda comunidade de España en produción mineira, con especia-
lización na extracción de rochas ornamentais (granito e lousa) e lignitos. Estas
actividades, ademais do tratamento de bauxita importada para a produción de
alúmina e aluminio, son responsables dunha importante produción de residuos
(55,02 millóns t), que constitúen o grupo principal dentro dos residuos indus-
triais de Galicia (90 % da cantidade total). As exploracións dos xacementos de
minaría enerxética (lignitos) e a explotación de rochas ornamentais (granito e
lousa) iniciáronse entre os anos 50-75 do s. XX. Se consultamos algúns anos
seleccionados da Estadística Minera y Metalúrgica de España (IGME), podemos
comprobar (táboa 1) o incremento do sector do granito e a lousa, principalmen-
te nos anos 60 e 70, impulsado polas melloras tecnolóxicas experimentadas polo
sector.
A industria do granito é, sen dúbida, un referente na actividade mineira na
nosa comunidade, pois o granito galego representa máis dun 85 % do extraído
en España e abastece os máis importantes mercados mundiais. Dentro da comu-
nidade galega é Pontevedra a provincia con maior importancia no sector e des-
tacan Vigo e O Porriño como centros sobranceiros de extracción e elaboración.
A explotación do xacemento de granito do Porriño, o maior do mundo e do que
cada ano saen 600 000 toneladas de bloques, ten as súas orixes séculos atrás.
Nun comezo só se usaba para a construción de vivendas, pendellos ou peches de
leiras. A actividade aséntase na metade do século XIX, no que a explotación das
canteiras se comeza a realizar de modo regular coa aparición de mestres cantei-
ros. Na década dos 70 do s. XX aparece a maquinaria industrial para a extracción
de granito e comeza a época de maior esplendor da industria do granito galega,
que comprende desde o ano 1970 ata o 2000, se ben o comezo da crise no ano
2008 trouxo consigo un importante descenso da actividade. O nivel de aprovei-
tamento do granito é bastante alto, polo que non se producen moitos residuos
María Teresa Barral Silva
209
en comparación con outras industrias do sector; nunha media estímase que
arredor dun 20-30 % dos bloques serrados de granito se transforman en po e
recortes sólidos (CEDEX), que se depositan nos ocos de canteira. Só na zona do
Porriño xéranse anualmente máis de 300 000 t de lodos de corte do granito
(Barrientos 2007). A eliminación do residuo é un problema serio para os produ-
tores por mor do gran volume xerado e porque as posibilidades de reutilización
(aplicacións en enxeñaría civil, en mellora de solos ou elaboración de substratos,
selado de vertedoiros ou obtención de produtos cerámicos), aínda que tiveron
éxito, non pasaron da fase de investigación.
Táboa 1. Evolución da extracción de produtos de canteira (toneladas excepto*, en m3). Lousa inclúe material de uso ornamental e outros usos; en Ourense trátase maioritariamente de lousa ornamental (lousa de teitar).
No caso da lousa, a industria comeza o seu desenvolvemento en España a
finais do século XIX e principios do XX, cun forte incremento desde anos 40-70
propiciado pola demanda francesa nos anos 60, que fixo modernizar o sector.
En 1967, a produción española era dunhas 77 000 t, mentres que no século XXI
se acadaron máis de 1 000 000 t (Lindoso 2015). A explotación da lousa en
Valdeorras é recente e, aínda que as primeiras explotacións son de finais do
século XIX, ata a década de 1960 non comezou a explotación intensiva (figura
4), que provocou un aumento moi brusco da produción nos anos setenta como
consecuencia da mecanización de diversos procesos industriais no sector, que
A Coruña Lugo Ourense Pontevedra
Ano Granito Lousa Granito Lousa Granito Lousa Granito Lousa
1941 - - - - - - 24.446* -
1955 1450* 4831* - - - - - -
1960 3500* 3.006* - - - 1896* 20.800* 275*
1983 1.341.589 157.200 410.406 54.065 550.969 122.575 1.955.813 -
1994 6.078.009 594.192 1.390.969 61.133 1.012.974 238.214 3.319.295 119.160
2004 5.075.266 545.435 1.574.892 110.349 1.372.884 293.720 5.582.151 -
RESIDUOS URBANOS E MINEIROS
210
permitiron incrementar a produción e o establecemento dos primeiros contactos
comerciais co exterior (Paradelo et al. 2011). Se na provincia de Ourense a
produción non superou os 4000 m3 anuais no período 1908-1939 (de 1940 a
1959 non hai datos), a partir de 1960 increméntase desde os 8000 m3 dese ano
ata o máximo de 300 000 m3 acadado en 2009 (Lindoso 2015). Na actualidade,
a lousa galega representa o 25 % da lousa mundial, aínda que o sector tamén
experimentou a crise de principios do século XXI. O rendemento do proceso
produtivo é un dos principais problemas do sector, pois as relacións de aprovei-
tamento son aproximadamente do 4 %; o 96 % restante son residuos estériles,
co conseguinte impacto ambiental e paisaxístico e perda económica por desa-
proveitamento do recurso. Para unha produción media de lousa en Galicia de
900 000 t/ano xéranse 22,5 millóns de toneladas de residuos de lousa, o que
supón case 8 millóns de m3 de estériles vertidos anualmente nas entulleiras gale-
gas. Non temos estatísticas de xeración de residuos de lousa no século XX, pero
deben de seguir a evolución da produción antes mencionada. A extracción e a
acumulación de entullos producen grandes alteracións da paisaxe, debido á crea-
ción de ocos, ao recheo de vales e á modificación de cursos fluviais (figura 5),
constituíndo un dos grandes problemas ambientais de Galicia.
Figura 4. Evolución do número de canteiras e de empregos na extracción e a elaboración de lousa en Valdeorras. Fonte: Paradelo et al. (2011), con permiso dos autores.
María Teresa Barral Silva
211
Figura 5. Vista dos ocos e entulleiras producidos por unha explotación de lousa na comarca de Valdeorras. Autor: Remigio Paradelo.
No tocante á minaría enerxética en Galicia, esta foi unha actividade moi
limitada no tempo, que se centrou nas extraccións de lignito pardo na provincia
da Coruña. O xacemento das Pontes explotouse desde 1976 hasta 2007 para
subministrar combustible a unha central térmica situada ao pé de mina. Foi
preciso extraer unha gran cantidade de estéril para obter 261 millóns de tonela-
das de lignito no período de explotación. Como consecuencia desta actividade
creouse unha entulleira exterior de 1200 hectáreas e 720 millóns de m3, o maior
depósito artificial de terras existente en España: 11,5 km2 de superficie, 160 m
de altura e 720 Mm3 de volume. A entulleira interior tiña 80 hectáreas e desa-
pareceu da vista porque forma parte do fondo do lago co que se encheu o oco
de explotación. O lago ten un volume de 547 hm3, unha profundidade máxima
de 205 metros e un perímetro de 17,8 km. No caso de Meirama, a mina foi
aberta en 1980 e pechou en 2007. O volume de estéril xerado achegouse aos
7-10 millóns de m3 anuais durante o período de maior actividade, entre 1981 e
2007. O oco de explotación tamén está actualmente ocupado por un lago de
RESIDUOS URBANOS E MINEIROS
212
811 ha de superficie e 15 km de perímetro. Nestes lagos que ocupan os baleiros
deixados pola extracción de materiais do Terciario e o Cuaternario reiníciase de
novo o depósito de sedimentos (agora do Antropoceno?). Esta pegada da mina-
ría constitúe o que se coñece como depósitos negativos, que tamén comprenden
as canteiras, turbeiras espoliadas ou as minas subterráneas (Zalasiewicz et al. 2017).
Figura 6. Extracción de lignito nas Pontes (esqda.) (millóns de t).
Figura 7. Os ocos deixados pola extracción de lignito nas Pontes e Meirama están agora ocupados por lagos nos que se reinicia a sedimentación e se produce unha descontinuidade estratigráfica.
María Teresa Barral Silva
213
A MODO DE CONCLUSIÓN
Nesta contribución tentamos determinar se a produción de residuos urbanos e
mineiros experimentou en Galicia un incremento relevante a partir dos anos 50
do século XX e, polo tanto, se constitúe un indicador da Grande Aceleración, este
tempo de consumo acelerado de recursos e forte impacto ambiental que se ini-
cia na metade do século XX. A ausencia de estatísticas impide confirmar se esta
hipótese é certa en Galicia, aínda que si o é para os países desenvolvidos, como
os EE. UU., para os que se dispón de datos directos. Tamén analizamos se estes
refugallos poden servir como marcadores estratigráficos do Antropoceno, cuxo
comezo fan coincidir moitos autores coa Grande Aceleración. Os residuos plás-
ticos, pola súa ubicuidade e permanencia no medio, poden servir de marcadores
estratigráficos desta nova época e en Galicia deixaron a súa pegada nos vertedoi-
ros e nos depósitos mariños e costeiros. A extracción de rocas ornamentais, como
o granito e a lousa, experimentaron un aumento nos anos 60-70 do século XX,
algo máis tarde do inicio da Grande Aceleración. A súa pegada para o futuro
permanecerá en forma de alteracións da morfoloxía do terreo, de acumulación
de entullos e de creación de grandes ocos, que poden converterse en cuncas onde
se reinicie unha nova sedimentación, xa plenamente antropocena, se esta época
é finalmente recoñecida.
RESIDUOS URBANOS E MINEIROS
214
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
ADAM, David (2009): «British beach litter levels highest on record», The Guardian (http://www.theguar-dian.com/environment/2009/apr/08/beach-litter-record-levels-mcs) [última consulta: 4 de marzo 2018].
ÁLVAREZ, Xosé C. / María José CARIDE / Xosé M. GONZÁLEZ (2003): «La gestión del servicio de recogida de basura en los ayuntamientos gallegos», Revista Galega de Economía, 12:2, 1-37.
BARRIENTOS, Víctor (2007): Caracterización geotécnica de los serrines de granito y algunas aplicaciones en ingeniería civil. Tese de doutoramento. A Coruña, Universidade da Coruña.
BUCLET, Nicolas / Olivier GODARD (eds.) (2002): Municipal Waste Management in Europe. A Comparative Study in Building Regimes. Environment & Management Series, Países Baixos, Springer Netherlands.
CARRETERO-PERONA, Olga / Jesús GAGO / Ana Virginia FILGUEIRAS RODAL / Lucía VIÑAS (2017): «Analy-sis and quantification of microplastics in the sediments from Ría de Vigo (NW Spain)», 19th Interna-tional Symposium on Advances in Extraction Technologies, Santiago de Compostela, 27 ao 30 de xuño de 2017.
CEDEX (Centro de Estudios y Experimentación en Obras Públicas, Ministerio de Fomento): (http://www.cedexmateriales.es/catalogo-de-residuos/41/piedra-ornamental/337/volumen-y-distribucion-.html) [última consulta: 4 de marzo 2018].
FRIAS, João P. G. L. / Jesús GAGO / Vanessa OTERO / Paula SOBRAL (2016): «Microplastics in coastal sediments from Southern Portuguese shelf waters», Marine Environmental Research, 114, 24-30.
GAGO, Jesús (2017): «Microplásticos en el medio marino» (ambienteeuropeo.org/wp-content/uploads/2017/03/Jesus-Gago-IEO-1.pdf) [última consulta: 4 de marzo 2018].
GREENPEACE (2017): «Plásticos en los océanos Datos, comparativas e impactos. Dossier de prensa» (https://archivo-es.greenpeace.org/espana/Global/espana/2016/report/plasticos/plasticos_en_los_ocea-nos_LR.pdf) [última consulta: 4 de marzo 2018].
HOORNWEG, Daniel / Perinaz BHADA-TATA / Chris KENNEDY (2013): «Waste production must peak this century», Nature, 502, 615-617.
IGME: Estadística Minera y Metalúrgica de España. Biblioteca digital IGME (http://info.igme.es/estmine-ra/default.aspx) [última consulta: 4 de marzo 2018].
JAMBECK, Jenna R. / Roland GEYER / Chris WILCOX / Theodore SIEGLER / Miriam PERRYMAN / Anthony ANDRADY / Ramani NARAYAN / Lavender Kara LAW (2015): «Plastic waste inputs from land into the ocean», Science, 13:347, 768-771 (http://science.sciencemag.org/) [última consulta: 4 de marzo 2018].
LAHUERTA Fernando / Pilar ANTELO (2014): «Characteristics (abundance, type and origin) of beach litter on the Galician coast (NW Spain) from 2001 to 2010», Scientia Marina, 78:1, 125-134.
LINDOSO, Elvira (2015): «La industria de la pizarra española en perspectiva histórica», Investigaciones de Historia Económica, 11, 52-61.
MAGRAMA (Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente): Banco público de indicadores ambientales (http://www.magrama.es) [última consulta: 4 de marzo 2018].
MAPAMA (Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente) (2015): Programa de Seguimien-to de Basuras Marinas en Playas. Informes de resultados 2015 (https://www.mapama.gob.es/) [última consulta: 4 de marzo 2018].
María Teresa Barral Silva
215
PARADELO, Remigio / Víctor CÁRDENES / María Teresa BARRAL (2011): «Descrición da industria galega da lousa e do seu impacto ambiental», Revista Real Academia Galega de Ciencias, 30, 65-90.
RODRÍGUEZ, Xosé Antón (1995): «La minería en Galicia: análisis económico-cuantitativo», Economic Deve-lopment, 5, Universidade de Santiago, Facultade de Económicas, 1-16.
STEFFEN, Will / Wendy BROADGATE / Lisa DEUTSCH / Owen GAFFENEY / Cornelia LUDWIG (2015): «The trajectory of the Anthropocene: The Great Acceleration», The Anthropocene Review, 2:1, 81-98.
USEPA (United States Environmental Protection Agency): Municipal Solid Waste (https://archive.epa.gov/epawaste/nonhaz/municipal/web/html/) [última consulta: 4 de marzo 2018].
ZALASIEWICZ, Jan / Colin WATERS / Juliana IVAR DO SUL / Patricia CORCORAN / Anthony D. BARNOSKY / Alejandro A. CEARRETA et al. (2016): «The geological cycle of plastics and their use as a stratigraphic indicator of the Anthropocene», Anthropocene, 13, 4-17.
ZALASIEWICZ, Jan / Colin WATERS / Mark WILLIAMS / David C. ALDRIDGE / Ian P. WILKINSON (2017): «The stratigraphic signature of the Anthropocene in England and its wider context», Proceedings of the Geologists’ Association, 129:3, 482-491.
ZALASIEWICZ, Jan / Mark WILLIAMS / Colin WATERS / Anthony D. BARNOSKY / Peter HAFF (2014): «The technofossil record of humans», The Anthropocene Review, 1:1, 34-43.
RESIDUOS URBANOS E MINEIROS
219
INTRODUCIÓN
A distribución das aves variou ao longo da súa historia debido a condicionantes
que aínda estamos lonxe de coñecer ben. Durante longos períodos de tempo, a
influencia do clima e as barreiras xeográficas foron probablemente os factores
decisivos, xunto coa competencia doutros organismos. Pero a partir de hai uns
10 000 anos, co final da glaciación do Würm, a expansión dos humanos come-
zou a condicionar, coas súas actividades, a súa contorna, incluíndo as aves, un
dos grupos animais con maior posibilidade de desprazamento e adaptación aos
cambios.
Dentro deste período, denominado Holoceno, as aves foron adaptándose aos
moderados cambios exercidos sobre o medio polas pequenas poboacións huma-
nas recolledoras, cazadoras e preeiras da etapa Paleolítica. Mais a aparición das
tecnoloxías agro-gandeiras do Neolítico, hai uns 5000 anos no caso galego,
supuxo o inicio dunha modificación drástica do territorio, primando a expan-
sión das terras de cultivo e pasteiros e reducindo as áreas arboradas segundo a
necesidade dunha poboación humana crecente.
Dalgún xeito pode considerarse que esa distribución e estratexia de aprovei-
tamento dos recursos neolíticos se mantivo ata mediados do s. XX, cando os
programas de repoboación forestal estatal obrigatoria e a expansión da agricul-
tura e o gando industriais –coa mecanización do agro baseada no petróleo e no
uso de químicos– foron promovendo o progresivo abandono de poboación cara
ás cidades e a ocupación do territorio por infraestruturas e vías, entre outros
factores, marcando un proceso de cambios antrópicos sen precedente nos mile-
nios anteriores.
220
En canto ás aves, cada etapa de cambios debeu supor vantaxes ou problemas
de adaptabilidade para cada especie; en xeral, a oferta dunha cuberta vexetal
variada con estrutura de mosaico favorece a biodiversidade aviar, mentres que a
dominancia horizontal e vertical de arboredo, mato ou pasteiro a dificulta. Ade-
mais, as aves dependentes da actividade humana tradicional retrocederán, men-
tres que as especies oportunistas terán máis posibilidades de ocupar terras modi-
ficadas.
Porén, non importa unicamente a modificación da cuberta vexetal. Outros
factores, como a contaminación dos solos por actividades mineiras ou as propias
das agropecuarias intensivas –como o uso de pesticidas ou as achegas masivas de
xurro– foron cambiando a peor a calidade das terras e dos ríos galegos, afectando
directa ou indirectamente á súa avifauna.
Nunha primeira aproximación, o binomio fauna e humanidade leva milenios
de influencia mutua. Se admitimos a utilidade do concepto de Antropoceno e
asumimos a fixación do seu inicio, semella fóra de dúbida que a influencia
humana sobre a avifauna se acentuou na segunda metade do s. XX, en forma de
diminución da biodiversidade, de cambios na composición de solos, augas e aire,
ademais da manifestación de evidencias do aceleramento do cambio climático de
orixe antrópica e as súas consecuencias.
Comentaranse a continuación de xeito conciso algúns dos cambios máis
salientables acontecidos na avifauna galega no período indicado, que son obxec-
to de debate na comunidade de ornitólogos. Coinciden estes cambios cunha
lamentable desidia por parte das administracións responsables da conservación
do patrimonio natural e do apoio á investigación científica. A esta destínanse
recursos insuficientes para satisfacer as responsabilidades de conservación que
obriga a legalidade. A esta falta de prioridade política a prol da conservación
únese unha política forestal que é parte do problema.
Juan Rodríguez Silvar
221
1. INFLUENCIA ANTRÓPICA SOBRE AS AVES, ALGUNHAS EVIDENCIAS
Cambios de uso do territorio
Resultan claras as diferenzas entre as fotos aéreas de 1956-57 e as actuais. No
primeiro, as terras de cultivo e os pasteiros ocupaban ata o último ferrado útil,
mentres que o arboredo se cinguía estritamente á superficie necesaria para as
necesidades de leña, madeira ou froitos, como a castaña.
O traslado progresivo dos anos 60-70 da actividade primaria á actividade
industrial e de servizos favoreceu tanto o abandono do manexo tradicional, man-
tido por séculos, como a introdución de métodos de produción intensiva, cunha
perda asociada de solo agrícola a favor do forestal; así, entre os anos 1985 e 2005,
a perda neta de superficie agrícola en Galicia foi de 145 000 ha e o incremento
neto da superficie arborada foi de case 300 000 ha. A isto sumaríaselle un incre-
mento neto das cubertas artificiais (áreas urbanas, infraestruturas...) de máis de
78 000 ha. Esta transición do modelo agropecuario herdeiro do Neolítico ao
industrial provocou, ademais, a perda progresiva do mosaico de cultivos, favore-
cedor da biodiversidade aviar.
Uso de biocidas e fertilizantes
A expansión do uso de químicos pesticidas na agricultura e o control de estradas
e vías de tren leva producindo a escala mundial un fenómeno ao que non é alleo
Galicia. Así, os núcleos urbanos, especialmente as cidades, estanse a converter en
refuxio para as aves, en «illas seguras» onde atopar menores concentracións de
produtos tóxicos. Está por comprobar a afectación ás aves galegas, mais resulta
razoable esperar consecuencias segundo a tipoloxía dos cultivos en cada comarca.
ANTROPOCENO. AS AVES EN GALICIA
222
Razóns climáticas
Os fenómenos prognosticados polo panel de expertos en cambio climático da
ICPP (Intergovernamental Panel of Climatic Change) están a manifestarse.
O máis evidente é a diminución cuantitativa das precipitacións, o seu reparti-
mento anual e a súa tipoloxía, con dous últimos anos hidrográficos consecutivos
de déficit. Outro fenómeno é a tendencia a un tempo máis seco e soleado en
primaveras adiantadas, veráns intermedios, outonos secos e soleados e invernos
pouco chuviosos. Nese contexto, a aparición de tormentas intensas e frecuentes
afectan as costas e zonas do interior.
Estes cambios semellan provocar modificacións dos desprazamentos das aves,
tanto as sedentarias como as migradoras. Esas alteracións poden ser fenolóxicas
e xeográficas, e ser tanto latitudinais como lonxitudinais.
Entre as aves migradoras poden citarse como exemplos:
• Área de dispersión
· Aves boreais que non baixan a invernar: avefrías (Vanellus vanellus), pilros dourados (Pluvialis apricaria).
· Aves saharianas que soben a latitudes máis altas: cegoña (Ciconia cico-nia), cirrio pálido (Apus pallidus) e andoriña dáurica (Hirundo daurica).
· Aves saharianas que modifican a distribución. Hai máis dun lustro que
o cuco (Cuculus canorus) falta da costa norte de Galicia.
• Aves neárticas que aparecen con maior frecuencia. Son arrastradas por
tormentas dende as costas de América do Norte. A aparición crecente nos
últimos anos pode estar relacionada co incremento de episodios tormen-
tosos debidos ao cambio climático, aínda que non está estimada a influen-
cia do aumento de observadores provistos de óptica e información de
calidade. Son frecuentes os casos entre as aves mariñas como as movellas
(Gavia) e os grupos das limícolas e dos láridos. A aparición de bastantes
aves norteamericanas pasou de rareza a fenómeno común.
Juan Rodríguez Silvar
223
• Fenoloxía. Hai unha tendencia ao adianto nas datas de chegadas e marcha tras a cría de aves estivais.
2. INTRODUCIÓN DE ESPECIES ALÓCTONAS E EXPANSIÓN INVASORA DE AUTÓCTONAS
A presenza de predadores alóctonos como o visón americano (Neovison vison) supón unha dificultade severa para todo o territorio, illas incluídas, dada a súa capacidade natatoria. Foron realizadas campañas de erradicación, con éxito nal-gúns casos, pero segue a ser unha ameaza seria para aves que aniñan no chan de illas e zonas húmidas. Outro caso son os gatos domésticos en réxime de liberda-de, capaces de causar unha impresionante cantidade de vítimas entre vertebrados voadores, morcegos inclusive, ao longo do ano.
Das especies autóctonas convertidas en problema pola expansión das súas poboacións destaca o xabaril (Sus scrofa), un omnívoro en todos os terreos, que está a aproveitar o abandono humano do agro para proliferar sen taxa. Castiga tanto a flora –devece polos bulbos de orquídeas silvestres, segundo comunica-ción persoal de Rafael López Loureiro– como levanta as postas de calquera ave que aniñe no chan.
3. AVES MARIÑAS E LITORAIS
Producíronse grandes cambios nas últimas catro décadas nas que se leva seguin-do ás poboacións sedentarias e invernantes. Especies aniñantes no s. XX como o arao dos cons (Uria aalge) e a gaivota tridáctila (Rissa tridactyla) están aquí no límite sur da súa distribución mundial, polo que factores como os climáticos, o descenso dos recursos tróficos ou o aumento do esforzo pesqueiro, sumados á contaminación do mar por petróleo, poden explicar a súa desaparición (que non
extinción) como aniñantes en Galicia.
ANTROPOCENO. AS AVES EN GALICIA
224
En troques, resulta moi preocupante o declive de aves sedentarias coma o
corvo mariño cristado (Phalacrocorax aristotelis), que se atopa nunha alarmante
regresión dende o afundimento do Prestige en 2003. Por citar algúns factores
negativos e, xa que logo, as aves influídas por eles, pódense recoller:
• Contaminación por petróleo. A dominante, sen dúbida, con polo menos
un gran desastre cada década. A sucesión de episodios probablemente
deixou unha suma de efectos nas poboacións vexetais e animais mariñas
dunha complexidade lonxe de ser estudada suficientemente. O caso do
corvo mariño cristado, xa mencionado, é un exemplo posible.
• Captura por artes de pesca. Os lances de arrastre demasiado próximos a
areais, illas e illotes, onde tamén pescan ou crían aves mariñas, poden
explicar moitos casos de declive de colonias de corvo mariño cristado e de
invernantes como o arao dos cons e o carolo (Alca torda). Os palangres
tamén ocasionan vítimas entre mascatos invernantes e álcidos. Desta situa-
ción non se salvan as illas do Parque Nacional Illas Atlánticas, que dista
de ser un exemplo de boa xestión no control da pesca nas súas augas.
• Cambios na oferta trófica antrópica: a proliferación de vertedoiros de lixo
nos 60 favoreceu un crecemento das poboacións de gaivota patiamarela
(Larus michahellis) desparello coa oferta trófica natural. Deuse así un
incremento dos anos 70 a 90. O selado de vertedoiros no 2000 supuxo
unha rebaixa drástica da oferta trófica, que permite entender os despraza-
mentos da gaivota patiamarela dende as súas colonias salvaxes –hoxe for-
temente diminuídas– ás cidades, pola maior seguridade dos tellados, que
hoxe empregan para facer os niños, e a proximidade a fontes doadas de
alimento en contedores, patios de colexios, parques e incluso persoas que
as alimentan, como fan coas colonias de gatos de rúa. En consecuencia,
podemos estar asistindo a unha diminución dos seus efectivos totais, malia
a percepción urbana de incremento de gaivotas. Non hai aumento, senón
traslado de poboacións.
Juan Rodríguez Silvar
225
En contraposición cos casos de aves mariñas aniñantes afectadas por condi-
cionantes negativos, existen casos de especies en expansión, por razóns non ben
coñecidas. Son o caso do gaivotón atlántico (Larus marinus), en expansión dende
o norte; comezou ocupando illotes da Mariña luguesa e deu o salto a illas e illo-
tes da ría de Arousa, onde leva varias tempadas criando con regularidade e con
tendencia a aumentar. O mesmo acontece cunha limícola, a gabita (Haematopus ostralegus), da que se coñecían colonias dende os anos 60 (algunha desaparecida
na praia de Santa Cristina, A Coruña) nos Farallóns de San Cibrao, na Mariña.
Dende alí, como o gaivotón, pasan á ría de Arousa, onde ocupan os mesmos
illotes.
4. AVES DE MEDIOS AGRARIOS
A perda de diversidade de hábitats e os cambios ou abandonos de cultivos redu-
ciu as poboacións de moitas pequenas aves granívoras, como quedou recollido
no IX Congreso Galego de Ornitoloxía, realizado en Pontevedra en novembro
de 2016 e que versou sobre «efectos dos cambios ambientais e territoriais nas
aves galegas».
O pardal común (Passer domesticus), a gralla (Corvus monedula), a perdiz ver-
mella (Alectoris rufa), o paspallás (Coturnix coturnix) ou a rula (Streptotelia tur-tur) son exemplos de especies asociadas a cultivos que diminuíron ou mesmo
desapareceron de zonas ocupadas, ata onde temos información. Consta que en
paralelo van descendendo rapaces nocturnas coma o moucho (Athene noctua) e
diúrnas como o lagarteiro (Falco tinnunculus).O declive de aves esteparias como o alcaraván (Burhinus oedicnemus) e o sisón
(Tetrax tetrax) en terras do interior de Lugo demanda unha imprescindible coor-
dinación na praxe da explotación agraria, que compromete os seus núcleos de
cría en declive, adoptando as medidas propostas polos respectivos plans de pro-
tección xa elaborados e sen aprobar.
ANTROPOCENO. AS AVES EN GALICIA
226
A avefría está nunha situación similar, aínda que o labor de custodia do terri-
torio levado a cabo pola Sociedade Galega de Historia Natural en Antela está a
dar resultados que marcan liñas que seguir.
5. AVES DE MONTAÑA
O predominio dunha política territorial enfocada á produción forestal, á enerxía
eólica –co seu acompañamento de aeroxeradores, liñas eléctricas, vías de servizo
etc.–, á minaría a ceo aberto e á construción de infraestruturas marca un fato de
condicionantes negativos para as aves da montaña, aos que se suma o despoboa-
mento humano para pintar un escenario axeitado para monocultivos forestais de
pináceas e o resistente ás xeadas Eucaliptus nitens. Pola contra, nada favorable para as especies dependentes do cereal, como a
charrela (Perdix perdix), e as de bosque, como a arcea (Scolopax rusticola) e a pita
de monte (Tetrao urogallus), practicamente xa desaparecida. As rapaces atopan
tamén dificultades nestes cambios de uso do territorio, tanto as especies de mato,
por exemplo a tartaraña cincenta (Circus pygargus) e a gatafornela (Circus cya-neus), como as de espazos abertos, por exemplo a aguia real (Aquila chrysaetos).
6. AVES DE ARBOREDO
A cobertura arbórea aumentou notablemente en Galicia no período considerado
debido a dous factores principais, o abandono do rural, co conseguinte avance
de vexetación de mato e arboredo, e as repoboacións forestais, principalmente de
piñeiros e eucaliptos. As fragas, restos de bosque clímax dominado polos carba-
llos (Quercus spp.), estaban e están relegadas a zonas de difícil orografía; os soutos
de castiñeiro (Castanea sativa), como formacións xestionadas, sufriron o efecto
do abandono.
Juan Rodríguez Silvar
227
No arboredo tamén son as especies xeralistas, como o pombo (Columba palumbus) e o peto verdeal (Picus viridis), as que sacan partido da expansión
forestal.
7. CONCLUSIÓNS
Existen cambios patentes na avifauna galega dende mediados do s. XX, cando se
comeza a contar con datos. Sería necesario aplicar, realizar ou promover plans
específicos para comprender, e así poder xestionar con base científica, o estado
das poboacións. Sen ese esforzo é dubidoso conseguir a obrigada xestión
ambiental.
ANTROPOCENO. AS AVES EN GALICIA
228
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
FERNÁNDEZ CORDEIRO, A. / J. TABOADA MARTÍNEZ (2008): «Situación actual da andoriña dáurica (Hirun-do daurica) en Galicia: expansión, fenoloxía e reprodución», en VII Congreso Galego de Ornitoloxía, 26-28 de setembro, Monforte de Lemos.
GONZÁLEZ, S. / A. VILLARINO / F. BÁRCENA (2017): Aves da Limia I e II, Santiago de Compostela, Socie-dade Galega de Historia Natural.
MONGER, H. C. / P. H. COOKE (2013): «Soil micromorphology and the anthropocene -Cross-scale con-nections and technology trends», Spanish Journal of Soil Science, 3:2, 1-13.
SALAVERRI LEIRAS, Luis José (2016): Influencia de los cambios ambientales en las poblaciones de aves de Gali-cia. Tese de doutoramento. Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela.
VALEIRAS, X. / A. VELANDO / A. BERMEJO / A. M. PATERSON (eds.) (2012): Actas del Taller Internacional sobre ecología del cormorán moñudo en el sur de Europa. Boletín del Grupo Ibérico de Aves Marinas, 35.
VV. AA. (2014): Xornada sobre o Estado de conservación das aves ameazadas de Galicia. Conclusións, Lobios, 26 e 27 de abril, Sociedade Galega de Ornitoloxía.
Juan Rodríguez Silvar
231
O territorio que actualmente coñecemos como Galicia, do mesmo xeito que
gran parte de Europa meridional, foi unha zona explotada e modificada polo ser
humano desde o Neolítico. A corta dos bosques, a agricultura e o pastoreo modi-
ficaron a paisaxe orixinal polo menos desde hai 5000 anos (Criado Boado et al. 2016). O que consideramos a paisaxe agrícola tradicional galega instaurouse a
partir da Alta Idade Media e en amplas zonas perdurou ata a metade do século
XX (Corbelle / Crecente 2014). Polo tanto, a biodiversidade que chegou ata nós,
agás en puntos moi concretos, fíxoo adaptada a medios humanizados, intensa-
mente transformados, non a hábitats salvaxes orixinais.
Pero na segunda metade do século XX e de maneira acelerada nos últimos
anos, producíronse profundos cambios que modificaron radicalmente esta
paisaxe agrícola e gandeira tradicional e afectaron a diversidade que a habita.
O incremento das modernas infraestruturas, da urbanización e das obras públi-
cas xunto cun éxodo xeneralizado do campo (co consecuente abandono das
actividades agrícolas e gandeiras) supuxeron unha radical transformación nos
usos do solo e da paisaxe. Todo isto orixinou profundos impactos na fauna e
flora de Galicia e provocou o declive de moitas poboacións de especies animais
e vexetais autóctonas. Dentro desta fauna orixinal, os anfibios e os réptiles son
moi sensibles aos cambios na contorna, pola súa particular fisioloxía ectotérmica
e limitada capacidade de desprazamento. Son tamén moi dependentes da estru-
tura da vexetación, das variacións na temperatura, na humidade, dos axentes
contaminantes ou da presenza de especies invasoras (Collins / Crump 2009).
Por iso, as modificacións no medio (como os cambios nos usos do solo) xeral-
mente se traducen en cambios na súa abundancia e mesmo na desaparición de
poboacións. Máis negativa aínda é a presenza de patóxenos emerxentes, xa rexis-
trados en Galicia (Price et al. 2014).
232
Ás causas directas ou próximas responsables de moitos declives de poboacións (cambios nos usos do solo, alteración dos hábitats, contaminación, especies invasoras), únense procesos globais, como o cambio climático (Araújo et al. 2011) ou as enfermidades emerxentes mencionadas. Debido a todo isto, as poboacións de anfibios e réptiles están a experimentar uns acelerados procesos de declive, tanto a nivel global como local, especialmente documentados no caso dos anfibios (Stuart et al. 2008; Collins e Crump 2009), aínda que tamén no dos réptiles (p. ex., Gibbons et al. 2000).
Para poder coñecer como e en que grao están a producirse estes declives así como que especies son as máis afectadas, é preciso realizar un seguimento de poboacións naturais que permita a obtención de datos cuantitativos (p. ex., Heyer et al. 1994; Dodd 2010). En Galicia veuse realizando o seguimento de determinadas poboacións de anfibios e réptiles nas últimas décadas e isto permi-tiu constatar a existencia de declives nalgunhas especies e/ou zonas. Este segui-mento foi iniciado por nós a mediados da década de 1970 (Galán 1999a) e continúa na actualidade (Galán 2014a).
No caso das poboacións de anfibios de Galicia, para tratar de cuantificar os cambios producidos e obter información sobre as especies que sufriron as maio-res variacións estase a realizar un seguimento dunha serie de charcas de cría na provincia da Coruña, que comezou a mediados da década de 1970 e que en determinadas zonas ten unha antigüidade que oscila entre os 35 e os 40 anos na actualidade. Os datos de partida obtivéronse entre 1975 e 1985, cando realiza-mos persoalmente a mostraxe dun total de 139 medios acuáticos de moi diversa natureza, situados en distintas localidades da provincia da Coruña, onde se reproducían a práctica totalidade das especies de anfibios de Galicia. Nos anos do inicio do seguimento aínda non se produciran algúns dos cambios que máis afectaron á herpetofauna e que provocarían tan profundas transformacións no medio, como as grandes obras públicas e infraestruturas, a urbanización indis-criminada, as plantacións masivas de eucaliptos ou a presenza das especies inva-soras máis prexudiciais (como o cangrexo vermello americano ou a gambusia), que serían introducidos pouco despois desas datas.
Pedro Galán
233
Ao cabo dos anos púidose comprobar un declive xeneralizado das poboacións
de anfibios da zona, debido principalmente á destrución e á alteración dos
medios acuáticos e terrestres circundantes así como á introdución de especies
invasoras. A desaparición ou alteración dos puntos de mostraxe orixinais, iniciada
en 1975-1985, foi xeneralizada e persistiron moi poucos sen alterar 40 anos des-
pois (figura 1). A maioría foron destruídos polas causas sinaladas. Ademais
deste declive, nos medios acuáticos que aínda perduran observouse unha marcada
diminución no número de individuos e especies de anfibios que os utilizan
(Galán 1997a, 1997b, 2011, 2014a).
Figura 1. Diminución do número de medios acuáticos utilizados polos anfibios para a repro-dución, a partir dos que se tomaron como mostra en 1975-1985 ata a actualidade (2006--2013) durante un proxecto de seguimento de longa duración na provincia da Coruña.
Como factor moi negativo para a herpetofauna, comprobouse o abandono
das actividades agrícolas e gandeiras tradicionais, que transformaban profunda-
mente os medios orixinais. Como resultado deste abandono, a vexetación arbus-
tiva expándese sobre as antigas parcelas de cultivo e pradeiras e, noutras zonas,
plántanse de forma intensiva árbores de crecemento rápido, como os eucaliptos.
Os hábitats deixan de ser axeitados para a herpetofauna e as poboacións de anfi-
bios e réptiles enrarécense ou desaparecen (figura 2).
O DECLIVE DOS ANFIBIOS E RÉPTILES EN GALICIA
234
Figura 2. A vexetación arbustiva expándese sobre as antigas parcelas de cultivo (foto inferior) ou ben plántanse de maneira extensiva eucaliptos (foto superior).
Coincidindo coa avaliación das especies ameazadas de anfibios de Galicia (ver
Galán 2009), segundo o Decreto 88/2007 da Xunta de Galicia, realizouse unha
mostraxe da situación destes anfibios en 3882 medios acuáticos de todo tipo
repartidos por todo o territorio galego. Para alcanzar esta cifra utilizáronse os
datos de campo conseguidos entre 2003 e 2013, que excedeu moito o período
dedicado ás mostraxes iniciais para o catálogo de especies ameazadas.
Pedro Galán
235
Púidose comprobar que o 62,4 % dos medios acuáticos (2422 de 3882) tiñan
alteracións que afectaban ás poboacións de anfibios (figura 3). As principais
destas modificacións foron as relacionadas coa agricultura e a gandaría (40,5 %),
as obras públicas (parques industriais, parques eólicos, minicentrais etc.; 30,5 %),
os residuos sólidos (17,4 %) e as verteduras líquidas (6,6 %), a silvicultura (plan-
tacións de eucaliptos 10,0 %), o abandono do campo, a urbanización e as espe-
cies invasoras (Rodríguez Fernández 2015, Galán 2017).
Figura 3. Tipos de alteracións observadas e a súa frecuencia con respecto ao total de medios húmidos afectados.
Neste marco, a situación do sapo de esporas (Pelobates cultripes), o anfibio
máis ameazado de Galicia, é paradigmática. Nos anos 1970 e 1980 a súa distri-
bución galega comprendía polo menos 19 localidades costeiras e sete localidades
interiores. Na actualidade, esta distribución reduciuse moi considerablemente e
extinguiuse en amplas zonas (Galán et al. 2010a, Crottini et al. 2010). No caso
das poboacións costeiras, o cambio foi o máis grave, xa que das 19 coñecidas só
persisten catro (aínda que recentemente foron redescubertas dúas máis). Nas
zonas costeiras onde se asentaban as poboacións coñecidas dos anos 1970 ou
1980 producíronse cambios moi intensos nos usos do solo. Hoxe están intensa-
O DECLIVE DOS ANFIBIOS E RÉPTILES EN GALICIA
236
mente urbanizadas, o que provocou a desaparición de todos os hábitats axeitados
para ese anfibio. Pero incluso nun espazo natural protexido –o Parque Natural
de Corrubedo e lagoas de Carregal e Vixán–, onde aínda se conservan os hábi-
tats que precisa en favorable estado e a especie perdura na actualidade, a súa
poboación sufriu un grave declive. A causa é que neste espazo natural protexido
incrementouse exponencialmente a presenza dos xabarís (Sus scrofa) nos últimos
anos, que, por unha banda, provocaron alteracións nalgúns hábitats terrestres e
acuáticos e, por outra, depredaron os sapos de esporas (Galán 2012a, 2015a).
Outras especies de anfibios que ata hai pouco eran comúns en Galicia, como
o sapiño comadrón (Alytes obstetricans) ou o sapo corriqueiro (Epidalea calami-ta), sufriron recentes declives de poboación por causas non de todo esclarecidas,
pero moi posiblemente relacionadas cos cambios ambientais ocorridos nas últi-
mas décadas (Galán 2008, Galán et al. 2013), aínda que tamén poden ter que
ver coas enfermidades emerxentes, especialmente no caso de Alytes obstetricans, como xa se comprobou noutros puntos da Península Ibérica.
Por riba destes factores de ameaza próximos ou directos atópanse riscos glo-
bais, como o cambio climático e as mencionadas enfermidades emerxentes dos
anfibios xa detectadas en Galicia (Price et al. 2014), polo que o panorama de
conservación deste grupo animal, o máis ameazado do mundo (Galán 2015b), é
moi complexo.
No caso dos réptiles, tamén se detectaron descensos provocados por causas en
xeral moi similares ás dos anfibios: o abandono do campo, coa expansión
da vexetación arbustiva e as plantacións arbóreas dominadas polo eucalipto, os
incendios, as grandes obras públicas, infraestruturas viarias, o incremento da urba-
nización etc. (figura 4).
Dentro dos réptiles, a lagarta da serra (Iberolacerta moticola) é un endemismo
noroccidental ibérico cuxas poboacións da provincia da Coruña están cataloga-
das como vulnerables (Decreto 88/2007). Esta especie é un relicto climático.
Posúe poboacións illadas en vales fluviais con bosques atlánticos, en zonas de
baixa altitude. Nesas zonas só se atopa no fondo dos vales, onde persisten fragas
Pedro Galán
237
Figura 4. Os cambios nos usos do solo están levando a moitas poboacións de herpetos á desaparición. Estas especies non soportan os drásticos cambios na estrutura da vexetación. Foto superior, plantación masiva de eucaliptos na serra da Faladoira, sobre zonas que antes eran bosque e matogueira atlántica. Foto inferior, desmontes para un parque industrial en Arteixo (ambas as zonas na Coruña).
O DECLIVE DOS ANFIBIOS E RÉPTILES EN GALICIA
238
atlánticas. Esas poboacións necesitan das condicións húmidas e tépedas dos bos-
ques de ribeira e atlánticos nesas gargantas fluviais e por iso só poden vivir nelas.
Nesas poboacións púidose comprobar declives importantes e mesmo a extinción
dalgunha destas poboacións (Galán 1982, 1999a, 1999b; Galán et al. 2007a,
2007b; Remón et al. 2013). Este declive continuou en varias destas poboacións
ata o momento presente (Galán 2012b, 2013, 2014b). A este respecto, é de
destacar a poboación da conca do río Lambre (Vilarmaior, A Coruña), a máis
reducida de todas as costeiras, que se extinguiu, despois dun rápido declive nos
últimos 35 anos (Remón et al. 2012) (figura 5).
Figura 5. Evolución da poboación de Iberolacerta monticola da central hidroeléctrica do río Lambre (A Coruña), a última existente na conca dese río, durante os últimos 17 anos de existencia, antes da súa extinción. Nesta última fase, as lagartas só estaban presentes nos muros das construcións da central. Desde 2012 non se observou ningún individuo, polo que se pode considerar extinta.
Outro relicto climático é a lagarta das brañas (Zootoca vivipara), tamén cata-
logada como vulnerable, que ten en determinadas turbeiras galegas as poboa-
cións máis occidentais da súa especie, como as da serra do Xistral. Precisa de
niveis moi altos de humidade e temperaturas frescas no verán para poder vivir.
Pedro Galán
239
A construción de parques eólicos nos seus hábitats e os cambios nos usos do solo
ameazan as súas poboacións. En 2010 descubriuse unha poboación máis ao oeste
da serra do Xistral, a unha menor altitude nunhas turbeiras illadas (Galán et al. 2010b). Pouco despois realizouse unha plantación de eucaliptos nesa braña e a
poboación desapareceu, e con ela todo o seu valor bioxeográfico, por ser a máis
extrema do vertebrado con maior distribución da Terra.
Outro réptil moi limitado en Galicia é o esgonzo ibérico (Chalcides bedria-gai), catalogado como «en perigo de extinción» nas súas poboacións insulares e
nas da provincia da Coruña (Decreto 88/2007). Esta especie é extremadamente
sensible ante calquera cambio no medio (Serantes e Galán 2007). Na única
poboación coñecida en Coruña –nas praias de Louro e Lariño–, a súa conserva-
ción depende directamente de que non se urbanice nin se intensifique o uso
turístico do tramo de costa onde vive. Esta urbanización (xa iniciada nalgunhas
zonas próximas) tamén acabaría coa maioría da herpetofauna deses hábitats,
como xa o fixo nunha boa parte das Rías Baixas.
Os profundos cambios que tiveron lugar na práctica totalidade do territorio
galego nas últimas décadas orixinaron un marcado declive das poboacións de
anfibios e réptiles. Os cambios negativos que se detectaron a finais do século
pasado para a herpetofauna (Galán 1999a), lonxe de remitir, incrementáronse
notablemente no presente século XXI. Determinadas transformacións nos usos
do solo teñen un custo claro en biodiversidade. Toca decidir que é o que se quere
conservar e o prezo que se está disposto a pagar por iso.
O DECLIVE DOS ANFIBIOS E RÉPTILES EN GALICIA
240
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
ARAÚJO, M. B. / F. GUILHAUMON / D. R. NETO / I. POZO / R. CALMAESTRA (2011): Impactos, vulnerabi-lidad y adaptación al cambio climático de la biodiversidad española. 2. Fauna de vertebrados, Madrid, Dirección General de Medio Rural y Política Forestal, Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino.
COLLINS, J. P. / M. L. CRUMP (2009): Extinction in Our Times. Global Amphibian Decline, Nova York, Oxford University Press.
CORBELLE, E. / R. CRECENTE (2014): «Urbanización, forestación e abandono. Cambios recentes na paisa-xe de Galicia», Revista Galega de Economía Agraria, 23:1, 35-52.
CRIADO BOADO, F. / C. PARCERO OUBIÑA / C. OTERO VILARIÑO / E. CABREJAS DOMÍNGUEZ / A. Rodrí-guez Paz (2016): Atlas arqueolóxico da paisaxe galega, Vigo, Ed. Xerais de Galicia.
CROTTINI, A. / P. GALÁN / M. VENCES (2010): «Mitochondrial diversity of Western spadefoot toads, Pelobates cultripes, in northwestern Spain», Amphibia-Reptilia, 31, 443-448.
DODD, C. K. Jr. (2010): Amphibian Ecology and Conservation. A Handbook of Techniques, Oxford, Oxford University Press.
GALÁN, P. (1982): «Nota sobre las Lacerta monticola Boulenger, 1905, de las zonas costeras del Norte de Galicia», Doñana, Acta Vertebrata, 9, 380-384.
GALÁN, P. (1997a): «Declive de poblaciones de anfibios en dos embalses de La Coruña (Noroeste de España) por introducción de especies exóticas», Boletín de la Asociación Herpetológica Española, 8, 38-40.
GALÁN, P. (1997b): «Colonization of spoil benches of an opencast lignite mine in Northwest Spain by amphibians and reptiles», Biological Conservation, 79, 187-195.
GALÁN, P. (1999a): Conservación de la herpetofauna gallega. Situación actual de los anfibios y reptiles de Galicia, A Coruña, Universidade da Coruña. (Monografía nº 72).
GALÁN, P. (1999b): «Declive y extinciones puntuales en poblaciones de baja altitud de Lacerta monticola cantabrica», Boletín de la Asociación Herpetológica Española, 10, 47-51.
GALÁN, P. (2008): «Cambios en la presencia del sapo partero común (Alytes obstetricans) en diferentes períodos y medios acuáticos: posible declive de la especie en Galicia», Boletín de la Asociación Herpetoló-gica Española, 19, 107-113.
GALÁN, P. (2009): Plan de conservación de los anfibios amenazados de Galicia, Xunta de Galicia, Dirección Xeral de Conservación da Natureza. Informe inédito.
GALÁN, P. (2011): «El impacto sobre los anfibios de pequeñas obras públicas en espacios naturales prote-gidos», Boletín de la Asociación Herpetológica Española, 22, 138-143.
GALÁN, P. (2012a): «Pelobates cultripes (Western Spadefoot Toad). Depredation», Herpetological Review, 43:3, 467-468.
GALÁN, P. (2012b): «Distribución de Iberolacerta monticola en la provincia de A Coruña (Galicia, Noroes-te de España). Supervivencia de un relicto climático», Boletín de la Asociación Herpetológica Española, 23, 81-87.
GALÁN, P. (2014a): «Seguimiento de poblaciones de anfibios y reptiles en Galicia», Boletín de la Asociación Herpetológica Española, 25:2, 44-52.
GALÁN, P. (2014b): «Herpetofauna del Parque Natural das Fragas do Eume (A Coruña): distribución, estado de conservación y amenazas», Basic and Applied Herpetology, 28, 113-136.
Pedro Galán
241
GALÁN, P. (2015a): «Impacto del jabalí sobre Pelobates cultripes en un espacio natural protegido de Galicia», Boletín de la Asociación Herpetológica Española, 26:1, 94-99.
GALÁN, P. (2015b): Los anfibios y reptiles extinguidos. Herpetofauna desaparecida desde el año 1500, A Coruña, Servicio de Publicacións da Universidade da Coruña. (Monografía nº 155).GALÁN, P. (2017): «La situación de los anfibios amenazados de Galicia y su relación con el estado de con-
servación de los humedales», en P. Ramil-Rego / L. Gómez-Orellana / J. Ferreiro da Costa (eds.), Con-servación e xestión de humidais en Galicia, Lugo, Horreum-Ibader, 49-65.
GALÁN, P. / R. FERREIRO / H. NAVEIRA (2007a): «Sobre la supervivencia de la población de la lagartija cantábrica (Iberolacerta monticola) de los Montes del Pindo (A Coruña)», Boletín de la Asociación Herpe-tológica Española, 18, 53-58.
GALÁN, P. / M. VILA / N. REMÓN / H. F. NAVEIRA (2007b): «Caracterización de las poblaciones de Ibero-lacerta monticola en el Noroeste ibérico mediante la combinación de datos morfológicos, ecológicos y genéticos», Munibe (Suplemento), 25, 34-43.
GALÁN, P. / M. CABANA / R. FERREIRO (2010a): «Estado de conservación del sapo de espuelas (Pelobates cultripes) en Galicia», Boletín de la Asociación Herpetológica Española, 21, 90-99.
GALÁN, P. / R. VÁZQUEZ-GRAÑA / F. RODRÍGUEZ-LAMELA / R. FERREIRO (2010b): «Primeras observaciones de Zootoca vivipara en la provincia de A Coruña: las poblaciones más occidentales de la especie», Boletín de la Asociación Herpetológica Española, 21, 86-89.
GALÁN, P. / S. RODRÍGUEZ / G. TUBÍO (2013): «Aproximación al conocimiento del estado de conservación de Bufo calamita en Galicia», Boletín de la Asociación Herpetológica Española, 24, 95-101.
GIBBONS, J. W. / D. E. SCOTT / T. J. RYAN / K. A. BUHLMANN / T. D. TUBERVILLE / B. S. METTS/ J. L. GREENE / T. MILLS / Y. LEIDEN / S. POPPY / C. T. WINNE (2000): «The global decline of reptiles, déjà vu amphibians», BioScience, 50, 653-666.
HEYER, W. R. / M. A. DONNELLY / R. W. McDiarmid / L.-A. C. Hayek / M. S. Foster (1994): Measuring and Monitoring Biological Diversity. Standard Methods for Amphibians, Washington, Smithsonian Insti-tution Press.
PRICE, S. J. / T. W. J. GARNER / R. A. NICHOLS / F. BALLOUX / C. AYRES / A. MORA-CABELLO DE ALBA / J. BOSCH (2014): «Collapse of amphibian communities due to an introduced Ranavirus», Current Bio-logy, 24, 2586-2591.
REMÓN, N. / P. GALÁN / H. NAVEIRA (2012): «Chronicle of an extinction foretold: genetic properties of an extremely small population of Iberolacerta monticola», Conservation Genetics, 13, 131-142.
REMÓN, N. / P. GALÁN / M. VILA / O. ARRIBAS / H. NAVEIRA (2013): «Causes and evolutionary conse-quences of population subdivision of an Iberian mountain lizard, Iberolacerta monticola», PLOS ONE, 8:6, e66034. DOI:10.1371/journal.pone.0066034.
RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ, S. (2015): Factores que inciden sobre la conservación de las comunidades de anfibios del noroeste ibérico. Tese de doutoramento. A Coruña, Universidade da Coruña.
SERANTES, P. / P. GALÁN (2007): «Demografía, estado de conservación y amenazas de la población de eslizón ibérico (Chalcides bedriagai) de la playa de Lariño (A Coruña)», Boletín de la Asociación Herpeto-lógica Española, 18, 15-20.
STUART, S. N. / M. HOFFMAN / J. S. CHANSON / N. A. COX / N. J. BERRIDGE / P. RAMANI / B. E. YOUNG (eds.) (2008): Threatened Amphibians of the World, Barcelona, Lynx Edicions.
O DECLIVE DOS ANFIBIOS E RÉPTILES EN GALICIA
245
No ano 2000, o premio nobel alemán Paul Crutzen propoñía na IGBP News-letter a introdución do termo «Anthropocene» para definir os cambios xeolóxicos
e morfolóxicos que a actividade humana estaba a producir no Holoceno, unha
época que comezara había 12 000 anos e que se caracterizaba por unha grande
estabilidade ambiental. Citaba os estudos precedentes do americano G. P.
Marsh, que en 1864, na súa obra Man and Nature, falaba xa das fondas modifi-
cacións que a actividade humana estaba a introducir na Terra, e do crego italia-
no Antonio Stopanni, que en 1873 escribía que «unha nova forza telúrica cuxo
poder e universalidade pode ser comparada ás maiores forzas da terra» estaba a
xerar consecuencias que xustificaban o feito de propoñer unha nova «era antro-
pozoica». Finalmente, no século XX os franceses Teilhard de Chardin e Le Roy
propoñían, en 1924, a creación da «noosfera» como a era caracterizada polo
coñecemento humano e as súas implicacións en cambios técnicos con amplas
capacidades de modificacións do seu contorno; e o ruso Vernardsky, no mesmo
ano, recoñecía na súa Géochimie o poder cada vez maior do ser humano, que,
levado pola súa propia evolución, tiña cada vez maiores capacidades para influír
sobre o seu medio ambiente de tal xeito «que unha forza xeolóxica nova apareceu
certamente co home».
Crutzen, no seu traballo, resume o carácter fortemente expansivo da poboa-
ción mundial e da urbanización e as súas consecuencias sobre o esgotamento dos
recursos fundamentais (petróleo, terras de cultivo, auga, pesca etc.) así como o
incremento cada vez maior, entre outros efectos, da emisión de refugallos cara
ao aire, ás terras e ás augas, con consecuencias como o buraco de ozono e o efec-
to invernadoiro. Conclúe sinalando «que por estes e moitos outros impactos
maiores e crecentes das actividades humanas sobre a terra e a atmosfera e, sobre
todo, pola súa influencia a escalas globais, parécenos do máis axeitado recoñecer
246
e distinguir o papel central da actividade humana na xeoloxía e na ecoloxía, e
propoñer o uso do termo “antropoceno” para caracterizar os tempos xeolóxicos
actuais». Finalmente, considera que unha data axeitada para definir o comezo
desta nova era serían os últimos anos do século XVIII, xa que a partir dese
momento se detecta o proceso de retracción dos glaciares, os cambios nas comu-
nidades bióticas nos lagos e o comezo da acumulación na atmosfera dos gases
por efecto invernadoiro. E, tamén, porque coincide aproximadamente coa data
da invención da máquina de vapor por James Watt, en 1784. Con esta época
para o inicio do Antropoceno tamén concordarían Ramil-Rego e Gómez-Orella-
na no documentado traballo que se inclúe neste volume sobre a cronoloxía dos
últimos tempos xeolóxicos.
Por outra parte, Steffen e Crutzen (2007) nun traballo sobre o Antropoceno
introducen o termo «Grande Aceleración» (GA) para denominar o rápido e ace-
lerado incremento no consumo de recursos na biosfera así como o seu impacto
sobre o «Sistema Terra». Esta denominación fora empregada con anterioridade
na Conferencia Dahlem realizada en Berlín en 2005 sobre «Integrated History
and future of People on Earth» (IHOPE), con Steffen e Crutzen, entre outros,
como coordinadores, pero a súa presentación pública foi certamente dous anos
despois, na devandita publicación.
Nesa publicación establecen a necesidade de dividir o Antropoceno en dúas
etapas: unha primeira, que definen como «Era Industrial», que abrangue desde
o 1800 ata o 1945, e unha segunda, que denominan a «Grande Aceleracion» e
que transcorre desde 1945 ata o 2015. A partir dese ano especulan coa posibili-
dade dunha terceira etapa, a dos «Administradores do Sistema Terra». A data
do comezo da segunda etapa vén definida por un conxunto de 12 gráficas sobre
as tendencias socioeconómicas globais da «empresa humana», nas que se pode
apreciar con claridade que a partir do final da Segunda Guerra Mundial se
manifesta un crecemento explosivo. Estas gráficas estaban inspiradas nas que
aparecían na publicación Global Change and the Earth System. A Planet Under Presure (Steffen, W. et al. 2005) das IGBP Series sobre o Cambio Global e que
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
247
posteriormente, no ano 2015, apareceron completadas por outras 12 gráficas
(inspiradas tamén no libro anterior) sobre as tendencias do Sistema Terra (Stef-
fen, W. et al. 2015). Este conxunto das 24 gráficas acadou gran popularidade e
pódese considerar como a icona simbólica actual da GA.
En paralelo a estas formulacións, e ante da transcendencia mediática e cien-
tífica que estaba a ter a proposta do Antropoceno como unha nova era xeolóxica,
a Comisión Internacional de Estratigrafía creou en 2009 con nivel de subcomi-
sión o Grupo de Traballo do Antropoceno (AWG), co obxectivo de intentar
recoller as probas necesarias para a súa inclusión como un tempo definido e
diferenciado dentro da escala de tempo xeolóxico. Precisaba fundamentalmente
poder dispor dun rexistro fósil claro e duradeiro que, segundo sinala no seu
traballo Alejandro Cearreta –un dos 38 científicos compoñentes da AWG–,
semella atoparse no isótopo plutonio-39 procedente das probas atómicas, que
comezou a amorearse nos sedimentos a partir de Hiroshima e, sobre todo, des-
pois da década dos cincuenta. Este feito, unido á súa coincidencia cronolóxica
co inicio da GA, leva a que 1950 sexa a data escollida pola maioría dos científi-
cos para sinalar os comezos do Antropoceno. Data que tamén acepta no seu
traballo Jorge Riechmann, no que destaca, ademais, as importantes considera-
cións económicas e sociais que caracterizan esta época, dominada dun xeito
abraiante polo poder do diñeiro, que mesmo podería xustificar que fora definida
como o Capitaloceno.
Este coñecemento global do planeta, do que se comezou a ter unha visión
máis ou menos coherente como mínimo desde a metade do século XIX, cando
foi ben suplementada pola acumulación de datos que se foron desenvolvendo
desde esas datas, deu orixe a formulacións teóricas globais, como foi a dos «Lími-
tes do crecemento» de Meadows en 1972 así como as moitas outras que a segui-
ron e das que o Antropoceno e a GA son unha das súas últimas achegas. En
todas elas, como semella obvio, domina a mirada «macro» sobre o planeta, que
resulta necesaria e imprescindible para poder deducir as grandes teorías e xene-
ralizacións. Pero tamén resulta evidente que esta mirada agocha moitas dispari-
CONSIDERACIÓNS FINAIS
248
dades que poden ou non revelar que en determinados espazos estas regularidades
non existen ou que se cumpren só parcialmente. Por iso, ao par destas olladas
xerais, xorde a necesidade de poñer en práctica as miradas «micro» que desvelen
como estas grandes formulacións se poderían identificar a escalas dun maior
detalle tanto espacial como temporal.
Desa posible interacción entre o macro e o micro nace a segunda parte deste
libro, no que se tenta desvelar como en Galicia o Antropoceno, ou sobre todo a
súa expresión máis evidente como GA, puido deixar as súas pegadas. De aí a
xustificación e a oportunidade desa «Unha ollada desde Galicia». Nela recóllese
unha síntese dos coñecementos de experimentados investigadores galegos sobre
a evolución sufrida nesta segunda metade do século XX por determinados secto-
res económicos (o consumo de enerxía, fertilizantes, repoboacións forestais,
encoros, urbanización ou a produción de residuos) así como as pegadas que estes
novos tempos foron deixando sobre os ecosistemas ou os seus compoñentes
(réptiles, paxaros, sistemas fluviais etc.). A información que se obtiña destas
diferentes olladas era moi dispar. Nalgúns casos era detallada e ben cuantificada,
e permitía a súa expresión gráfica (como era un dos obxectivos orixinais desta
parte do libro); noutros, debía ficar como datos fragmentarios e, mesmo, en
meras descricións cualitativas. En calquera caso, esa era a realidade do coñece-
mento que se tiña das pegadas do Antropoceno en Galicia.
As gráficas que se puideron elaborar, nun xeito de adaptación da coñecida
icona da GA, aparecen reflectidas na figura 1. Son seis exemplos da evolución de
sectores vitais da nosa economía, como o consumo de enerxía, o proceso de
urbanización, de amoreamento de auga nos encoros e da repoboación forestal así
como os únicos impactos ecolóxicos que puideron ser detectados e expresados
dun xeito cuantitativo nestes períodos, como foi o caso dalgunhas alteracións
ecolóxicas nas augas interiores galegas.
A primeira cuestión que habería que destacar é que estas seis gráficas teñen
un valor de diagnóstico moi inferior ao das clásicas 24 que definen iconicamen-
te a GA, polo que poderían ser consideradas só como unha primeira achega
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
249
sobre a caracterización do Antropoceno en Galicia. De todas as maneiras, o que
si se podería sinalar cando se comparan coa referencia icónica da GA é, como
mínimo, o seguinte: 1) para catro delas o 1950 pode ser unha boa referencia
cronolóxica do inicio do cambio brusco que caracteriza o período, 2) o compor-
tamento exponencial das curvas só o manifestan dúas delas (correspondentes ás
alteracións ecolóxicas das augas) e 3) que será o comportamento sigmoidal,
cunha ralentización do crecemento nos últimos anos, o comportamento máis
xeneralizado. Este comportamento sigmoidal, en períodos máis curtos de tempo,
presentaríano tamén o consumo de fertilizantes (ver p. 188) e a produción de
rochas industriais (ver pp. 209 e 210).
CONSIDERACIÓNS FINAIS
Repoboación forestal Encoros con cianofíceas Especies exóticas nos ríos
Consumo de enerxía Auga acumulada nos encoros Poboación de Vigo + A Coruña
Figura 1.- Expresión gráfica dos cambios experimentados en Galicia no período 1900-2010 por algúns sectores produtivos e determinadas alteracións ecolóxicas1.
1 Todas estas gráficas foron elaboradas a partir dos datos achegados polos autores do apartado deste libro «Unha ollada desde Galicia», agás o caso da poboación de Vigo e A Coruña, que foi de creación propia.
250
De todo isto podería concluírse, coas debidas precaucións dado o carácter
limitado da mostra, que no caso galego non se pode xeneralizar sen máis o mode-
lo exponencial, sen límites no crecemento dos últimos anos, da maioría das 24
gráficas que definen a GA. Na realidade analizada, semella estar máis estendido
o comportamento sigmoidal, que indicaría unha saturación do proceso no seu
tramo final, como consecuencia dos límites de índole económica, social ou xeo-
gráfica que xurdirían diante do proceso expansivo. Este feito, de confirmarse a
súa xeneralización, daría orixe a conxecturas diferentes de cara ao futuro da
explotación dos nosos recursos e, sobre todo, de como se deberían tratar pensan-
do nunha xestión sostible deles.
En calquera caso, o Antropoceno e a Grande Aceleración, como ocorre xa co
cambio climático, son realidades presentes en Galicia e o seu estudo, as reflexións
e as decisións que se deriven dos seus resultados deberían ser tarefa inaprazable
para os próximos anos.
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
251
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
CRUTZEN, P. J. / E. F. STOEMER (2000): «The “Anthropocene”», Newsletter, 41, 17-18.STEFFEN, W. et al. (2005): Global Change and the Earth System. A PLanet Under Pressure, Berlín, Springer-
-Verlag. (IGBP Series).STEFFEN, W. / P. J. CRUTZEN / J. R. MCNEILL (2007): «The Athropocene: Are Humans Now Overhel-
ming the Great Forces of Nature?», Ambio, 36:8, 614-621.STEFFEN, W. / W. BROADGATE / L. DEUTSCH / O. GAFFNEY / C. Ludwig (2015): «The trajectory of the
Anthropocene: The Great Acceleration», Athopocene Review, 2:1, 81-98.VERNADSKY, W. (1924): La Géochimie, París, Libr. Félix Alcan.
CONSIDERACIÓNS FINAIS
O A
ntro
poce
no e
a «
Gra
nde
Ace
lera
ción
».
Unh
a ol
lada
des
de G
alic
ia(a
ctas
)
A finais de agosto de 2016, no 35th International Geological Congress, o grupo internacional de traballo Anthropocene Working Group (AWG) emitiu un informe provisional favorable a que o Antropoceno fose considerado unha nova época xeolóxica diferenciada do actual Holoceno, que comezou hai 11 700 anos. Á marxe do interese científico e da controversia que suscitou esta decisión (centrada sobre todo na delimitación cronolóxica desta época), o certo é que 1950 coincide tamén cos inicios do que se denominou a «Grande Aceleración» (Steffen, IGBP 2004) en relación co consumo exponencial dos recursos terrestres pola humanidade, que pola súa vez ten a súa repercusión no cambio en determinados indicadores da saúde ambiental do Sistema Terra.
O cruzamento destas dúas nocións («Antropoceno» e «Grande Aceleración») amósanos, quizais como nunca se fixera ata agora, o carácter insostible destas relacións entre as actividades socioeconómicas da humanidade e as respostas do Sistema Terra. A ameaza de exceder determinados límites de sostibilidade nunca se veu como tan evidente e tan preto de nós.
Nos últimos anos, estes feitos veñen sendo motivo de importantes debates e reflexións tanto nos ámbitos académicos coma nos medios de comunicación e de opinión. Non obstante, desde a Sección de Ciencia, Natureza e Sociedade do Consello da Cultura Galega, sempre atenta aos grandes debates sociais, estima-mos que estaban a ter pouca repercusión en Galicia. Esta apreciación levounos a programar unha xornada de traballo en novembro do ano 2017, da que poñe-mos agora a disposición pública, nesta publicación, o conxunto dos artigos, asinados por importantes expertos españois e galegos, sempre no ánimo de difundirmos fontes de coñecemento e proporcionarmos elementos sólidos para debates rigorosos.
FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRACOORDINADOR
O Antropocenoe a «Grande Aceleración».Unha ollada desde Galicia
(a )actas
OUTRAS PUBLICACIÓNS
•Álbum da ciencia. 30 nomes e as súas achegas•Domingo Fontán e a Carta geométrica de Galicia. Unidade
didáctica•É o noso fuso horario un problema? •Verbo da teoría da relatividade restrinxida e xeral de Albert
Einstein•Os comezos da química moderna en Galicia e a súa
proxección no século XIX. Bicentenario da fundación do Colexio de Farmacia de Santiago de Compostela
•B. J. Feijoo, renovador do pensamento da Ilustración
FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA
Doutor en Farmacia pola Universidade de Santiago en 1967 e catedrático de Edafoloxía e Química Agrícola desde o ano 1987. Catedrático emérito (2011-2013) e «Ad honorem» (2014-2016).
Os seus traballos de investigación dedicáronse ao estudo dos solos (propiedades físicas, cartografía, capacidade produ-tiva, erosión e degradación), especialmente no relativo aos de Galicia e, en xeral, da zona húmida española. Así mesmo, estudou a climatoloxía agrícola e as consecuencias sobre os ecosistemas terrestres do cambio climático. A calidade das augas fluviais en relación coas actividades agrarias así como os efectos dos incendios forestais sobre augas e solos foron outros temas de investigación. Finalmente, realizou tamén estudos e traballos sobre a historia da ciencia en Galicia e as relacións entre a ciencia e a sociedade.
É autor ou coautor de libros, capítulos de libros e traballos de investigación en revistas de difusión nacional e internacio-nal. Tamén presentou comunicacións en congresos. Dirixiu memorias de licenciatura e teses de doutoramento. Foi inves-tigador principal de varios proxectos de investigación.
Académico correspondente da Real Academia Nacional de Farmacia (1992) e numerario da Academia de Farmacia de Galicia (2000). Desde o ano 2002 é membro numerario da Real Academia Galega. Recibiu, entre outros premios e distin-cións, o de Investigación da Deputación de Pontevedra, Premio da Crítica de Galicia (Investigación), Premio Nacional de Cul-tura Galega en Pensamento e Cultura Científica e Premio Lois Peña Novo.
Foi vicepresidente do Consello da Cultura Galega e coordi-nador das seccións de Patrimonio Natural, de Ciencia, Técnica e Sociedade e de Ciencia, Natureza e Sociedade.
Recommended