Ses olayları

Ses olayları•Ünlü (hece) düşmesi•Ünlü türemesi•Ünsüz yumuşaması•Ünsüz benzeşmesi•Ünsüz türemesi•Ünlü daralması•Ünsüz düşmesi•Ulama•n,b çatışması

Ünlü (hece) düşmesi

• a| Ağız, beniz, göğüs, alın, bağır, karın gibi ilk hecesi içinde geniş ünlü bulunan açık bir hece, ikinci hecenin ortasında dar ünlü bulunan kimi Türkçe sözcüklerin sonuna ünlü ile başlayan bir ek gelince dar ünlü düşer.

• ağız-ı------ ağzı, beniz-i ----- benzi, göğüs-ü------ göğsü

• Bu ses olayına orta hece düşmesi de denir:• a-ğı-zı ---ağ-zı

Ünlü (hece) düşmesi

• b] Kimi sözcüklerde türeme sırasında ünlü düşmesi görülür:

• savur-, savur-ul --— savrulur

• kavur-, kavur-ul — -- kavrulur

• çevir-, çevir-e ..--- çevre • devir-, devir-e----- devre... gibi.

Ünlü (hece) düşmesi

• c} Arapçadan dilimize geçmiş "sabır, fikir, akıl, şükür, asıl" gibi ikinci hecelerinde dar ünlü bulunan iki heceli sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirilirse ikinci ünlünün hecesi düşer.

• ÖRNEK:

• akıl-aklı, asır-asrın, fikir-fikrim, sabır-sabrı, şükür-şükretme v.b.

Ünlü (hece) düşmesi

• ç) Diğer örnekler: Nerede, burada, yukarıda... vb.

• Kimi sözcükler ikinci ünlüsü düşürülerek de kullanılıyor: Nerde, burda, yukarda... gibi.

Ünlü (hece) düşmesi

• d) İmek eylemi sözcüğe bitişik yazılırsa baştaki "i" düşer: yorgun idi — yorgundu, öğrenci imiş ---- öğrenciymiş.

Ünlü (hece) düşmesi

• İle sözcüğü ek olarak kullanılırsa "i" düşer: elbise ile — elbiseyle, kitap İle----- kitapla

Ünlü (hece) düşmesi

• İle sözcüğü ek olarak kullanılırsa "i" düşer: elbise ile ~— elbiseyle, kitap İle----- kitapla

Ünlü Aşınması• Bileşik sözcüklerde iki ünlünün yan yana

gelmesi durumunda bu ünlülerden birisi düşer. Bu olaya ünlü aşınması denir.

• ÖRNEK:

• cuma-ertesi / cumartesi, kahve-altı /kahvaltı, ne-asıl/nasıl, ne-için/niçin,

• Anneanne ve babaanne bileşiklerinde bu düşme görülmez.

Ünlü türemesi• Dilimize yabancı dillerden giren kimi

sözcüklerde görülür: station (stasyon) ——* istasyon, Slav ——» islav

Ünlü türemesi• Kökü iki ünsüzle biten tek heceli kimi Arapça

sözcükler Türkçe söyleyiş kurallarına uyarak söylenir ve iki ünsüz arasına bir ünlü girer:

• şehr----- şehir• kahr----- kahır• emr ----- emir• fikr ------ fikir• keyf----- keyif• şekl —- şekil

Ünlü türemesi• Ünlü türemesine uğrayan bu sözcükler

ünlü ile başlayan ek alınca ikinci hecedeki (türeme) ünlü düşer;

• Şehrimiz güzelleşecek. Kahrından ölecek gibiydi. Ben fikrimi söyledim. Keyfine diyecek yok. Saçının şeklini sevdim.

Ünlü türemesi• Küçültme eki alan ya da pekiştirilen bazı

sözcüklerde ortaya fazladan bir ünlü çıkar. Buna ünlü türemesi denir.

• ÖRNEK: az-cık/azıcık - dar-cık/dar-a-cık, sap-sağlam/sap-a-sağlam, güp-gündüz/güp-e-gündüz. Bazan iki sesin türediği de olur. Çırılçıplak, sırılsıklam'da olduğu gibi.

Ünlü daralması• "-a, -e" ünlülerinden sonra gelen -yor eki,

"a,e" ünlülerini daraltarak "ı,i,u,ü“ ye dönüştürür.

• başla-yor ----- başlıyor (a > ı)

• bekle-yor ----- bekliyor (e > i)

• gülümse-yor----- gülümsüyor (e > ü)

Ünlü daralması• Kaynaştırma ünsüzü "y" kendinden önce

gelen "a,e" ünlülerini konuşmada daraltır, fakat bu durum yazıda gösterilmez.

• ÖRNEK:

• gelmeyen (gelmiyen), ağlayan (ağlıyan), yapmayan (yapmıyan) v.b.

Ünsüz yumuşaması

• Türkçe sözcüklerin sonunda "b, c, d, g" sesleri bulunmaz. Bunların yerine sert karşılıkları "p, ç, t, k" bulunur. Bu ünsüzlerle biten bir sözcüğe bir ünlü ya da ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde "p, ç, t, k" ünsüzleri "b, c, d, g, (ğ)" ünsüzlerine dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması denir.

• ÖRNEK:• ağaç - ağaca / toprak-toprağı / dolap-dolabı

Ünsüz yumuşaması

• Not:

• Tek heceli sözcüklerin ve yabancı söz- cüklerin çoğu, özel adlar, -t yapım eki almış sözcükler bu kurala uymaz.

Ünlü Değişimi• Birinci ve ikinci kişi zamirleri çekimlerinde

kök değiştirirler. Türkçede bu olay kural dışıdır. Bu olay ünlü değişimi diye adlandırılmaktadır.

• ÖRNEK:

• ben-bana, sen-sana.

Ünsüz benzeşmesi• Sert ünsüzle biten bir sözcüğe (p,ç,t,k,f,s,ş,h), "-c, -d, -

g" ile başlayan bir ek getirilirse ekin -aşındaki "c, d, g" ünsüzleri, "ç, t, k" ünsüzleri-

• "e dönüşür.• ÖRNEK:• Çiçekler solmuştu : solmuş-du -----» solmuştu• Mutfakta yemek yapıyor : mutfak-da -----» mutfakta• Elifçik uyumuş : Elif-cik -----» Elifçik• Kitapçıdan kitap aldım : kitap-cı -----» kitapçı• Boynuna atkı sarmış : at-gı -----» atkı

kaynaştırma• Türkçe'de iki ünlü yan yana gelmez. Sözcük

türetme ve çekimi sırasında iki ünlü arasına bir ünsüz girer. Buna ünsüz türemesi denir. Bu ünsüzlere de kaynaştırma ünsüzü adı verilir. Bunlar n, s, ş, y ünsüzleridir:

• Elbise-n-in cebi dar. Bahçe-y-i dolaştı.

• İki-ş-er kişi yürüdüler. Çocuğun oda-s-ı düzenli.

Ünsüz düşmesi• Çocuklar büyücek bir sini etrafında alçacık arkalıksız

iskemlelere oturmuşlardı. Yemekte en küçükleri ile şakalaşıyorlardı. O ise ufacık şakalardan alınıyor, ağlamaklı oluyordu.

• Altı çizili sözcüklerin anlamlı en küçük parçası (kökü) nedir? Sözcük hangi eki almıştır? Gösteriniz. Sözcük ek alırken nasıl bir değişime uğramıştır?

• "-k" ile biten sözcüklerin sonuna "-cik, -çek" küçültme ekleri getirildiğinde "-k" ünsüzü düşer.

• Yukarıdaki metinde altı çizili sözcükleri inceleyelim:• büyük-cek -----» büyücek• alçak-cık -----> alçacık• ufak-cık -----* ufacık• Bu sözcüklerde "k" ünsüzü düşmüştür.

n,b çatışması• Çift dudak ünsüzü olan "b" kendisinden önce

gelen n'yi etkiler. Çift dudak ünsüzü m‘ ye dönüştürür.

• çenber ----- çember• penbe ----- pembe• sünbül ----- sümbül• çarşanba ----- Çarşamba• Adlar ve bileşik sözcükler bu kuralın

dışındadır.• ÖRNEK:• İstanbul, binbaşı, sonbahar v.b.

Ünsüz türemesi• Bazı yabancı asıllı sözcükler etmek,

olmak, eylemek yardımcı eylemleriyle birleştiğinde sözcüğün aslında var olan ama Türkçe'de gösterilmeyen ünsüz ortaya çıkar. Bu tür bileşik eylemler bitişik yazılır.

• ÖRNEK:

• reddet-, zannet-, hisset- v.b.

Ulama

• Bir sözcüğün sonundaki ünsüzün kendisinden sonra gelen sözcüğün başındaki ünlüye bağlanarak okunmasıdır.

• ÖRNEK:

• Senden uzak günlerim.

Görmedim ömrümün asude geçen bir demini.