SLIM 13 · 2020. 5. 29. · het embryo wordt dat gen actief in de zesde week van de zwanger-schap...

◆N

ico

van

Str

aale

n

Er is maar één persoon waar je eenY-chromosoom van krijgt en dat isje vader. Ik koester dat als eenbiologisch geschenk, nu hij vorigeweek op 94-jarige leeftijd is overle-den. Je krijgt allerlei dingen meevan je vader natuurlijk, zoals inmijn geval een niet te onderdruk-ken neiging tot hard werken, eenonbevangen optimistische levens-houding en een ijzersterke ge-zondheid. Ik ben hem daarvooreeuwig dankbaar. Voor de rest zijnwe heel verschillend. Hij heeft zijnhele leven op het land gewerkt, alsbloembollenkweker, ik zat al vanafmijn twaalfde achter de boeken.Hij moest elke cent omdraaien omhet bedrijf draaiende te houden, ikging al jong goed verdienen enmijn salaris is gestegen naar com-fortabele hoogte. Hij heeft nooitmeer opleiding gehad dan de lage-re school, ik bracht het tot bovenin de academie. Maar dat Y-chro-mosoom hebben we echt gemeen-schappelijk.

Van al je 23 chromosomen, desliertjes in je lichaamscellen waarde erfelijke eigenschappen opgelokaliseerd zijn, heb je tweeexemplaren, een van je vader eneen van je moeder. Maar bij éénchromosoom, we noemen dat hetgeslachtschromosoom, zijn dietwee exemplaren bij de mannenerg verschillend van elkaar (zeheten X en Y), terwijl ze bij devrouwen hetzelfde zijn (X en X).Ze worden X en Y genoemd omdatze bij sterke vergroting onder eenmicroscoop er uitzien als de lettersX en Y. Het Y-chromosoom is veelkleiner dan X, maar bevat eencruciaal gen dat de biologen ken-nen als ’testis-bepalende factor’. Inhet embryo wordt dat gen actief inde zesde week van de zwanger-schap en dat betekent de groteommezwaai. Voor die tijd kon hetembryo nog man of vrouw wor-den, maar als de testis-bepalendefactor aanschakelt worden allevrouwelijke mogelijkheden afge-sneden; de geslachtsklieren wor-den geen eierstokken maar test-ikels; die gaan mannelijk ge-slachtshormoon produceren en alsgevolg daarvan gaat het hele em-bryo de mannelijke route volgen.Een embryo dat geen Y-chromo-soom heeft doet dat allemaal nieten dan gaat automatisch hetvrouwelijk programma lopen.

Behalve dat het Y-chromo-soom klein is heeft het nogeen kenmerkende eigen-schap, het wisselt geenerfelijk materiaal uit metzijn partner, het X-chro-mosoom. Alle anderechromosomen doen datwel, ook de twee X-chro-mosomen van de vrouw.Dat is de reden dat dekenmerken van de oudersdoor elkaar gehusseldworden in de nakomelin-gen. Daarom is het moge-lijk dat het rode haar van jegrootmoeder van moeders-kant bij jou gecombineerdwordt met de kromme neusvan je grootvader aan vaderskant. Maar voor de kenmerkendie op het Y-chromosoom lig-gen kan dat niet; die blijvendaar liggen en worden in tan-dem doorgegeven van vader op

zoon. Mijn Y-chromosoom is exacthetzelfde als dat van mijn vader envan mijn grootvader aan vaderskant, en ook de zoon van mijnzoon heeft exact hetzelfde chro-mosoom.

Omdat het Y-chromosoom zoklein is, is het wel zo dat er weiniggenetische eigenschappen op lig-gen. Dat heeft een evolutionaireoorzaak. Zodra er op een geslachts-chromosoom een testis-bepalendefactor ligt is het voordelig om geenuitwisseling meer te hebben methet andere chromosoom om hetmannelijk programma niet ingevaar te brengen. Het is voordeligom alle genen die nodig zijn om demannelijke weg in te slaan in éénsamenhangend programma af tewikkelen. Maar juist omdat deuitwisseling tussen Y en X gestoptis, worden foutjes in de anderegenen op het Y-chromosoom nietmeer gerepareerd en daarmeedegradeert het chromosoom; hetwordt steeds kleiner. Maar éénding doet het wel: het mannelijkprogramma aanzetten.

De doorgaande lijn van vader opzoon is terug te trekken naar deoorsprong van de mens. Ook in deeerste groep wezens die zich mensmocht noemen leefde een man meteen Y-chromosoom waarin welmutaties zijn opgetreden maar datverder identiek is aan dat van mijnvader, mijzelf, mijn zoon en mijnkleinzoon. U zult het misschienraar vinden, maar ik vind dat eentroostrijke gedachte. Jan, ik dankje voor alles wat ik van je kreeg, inhet bijzonder voor je Y-chromo-soom. In paradisum deducant teangeli.

Waar je Y-chromosoomvandaan komt

Doorgaande lijngaat terug naar deoorsprong mens

Mensen die crimineel gedrag verto-nen, zijn vaak impulsief en denkenniet na over de gevolgen die uithun criminele gedrag kunnenvoortkomen. „Als ik steel, levertdit mij direct iets op. Toch weegthet uiteindelijk niet op tegen demogelijke consequenties op lange-re termijn, zoals gearresteerd wor-den, gevangenisstraf en socialeproblemen”, legt Jean-Louis vanGelder uit. „We weten eigenlijkniet zo goed hoe we dit soort ge-dachten moeten beïnvloeden”, zegthij. „Hoe maak je iemand die heelimpulsief is, minder impulsief?”

Nadenken over gevolgenVan Gelder doet al ruim acht jaaronderzoek naar de vraag hoe delin-quenten geholpen kunnen wordenom juist wel na te denken over degevolgen van hun daden. Hij isdirecteur van het Max Planck Insti-tute for the Study of Crime, Securi-ty and Law in Freiburg Duitslanden sinds januari deeltijd hoogle-raar aan de Universiteit Leiden. Hijonderzoekt, samen met zijn onder-zoeksgroep, hoe VR in justitiëlecontext ingezet kan worden. In depsychologische wetenschap is VRsteeds meer terrein aan het win-nen. Psychologen bekijken ondermeer hoe de technologie ingezetkan worden om mensen met angst-stoornissen te behandelen. Ookgedragsverandering kan mogelijkdoor VR gestimuleerd worden.

Neurologische factoren kunnenbijdragen aan crimineel en impul-sief gedrag, stelt Liza Cornet. Zevoegt er vrijwel direct aan toe datdit soort gedrag meestal ontstaatdoor een samenkomst van oorza-ken. Als neuropsycholoog is zebetrokken bij de onderzoeksgroepvan Van Gelder in Leiden. Onsvoorste hersendeel zorgt voor decontrole van impulsen en uit groteoverzichtsstudies blijkt dat juistdit hersendeel bij veel mensen diecrimineel gedrag vertonen minderefficiënt functioneert. Dit hoeft

geen problemen op te leveren,benadrukt Cornet. Maar als deomgeving waarin iemand leeft ofopgroeit ook nog eens onstabiel is,kan de combinatie ertoe leiden datiemand asociaal en crimineel ge-drag gaat vertonen.

Oudere ’ik’„Stel je voor dat iemand met zijnof haar toekomstige zelfbeeld aaneen tafel kan zitten. Zo’n ervaringkan bij mensen hun ogen openen”,zegt Van Gelder. De twee psycholo-gen vermoeden dat criminelendoor hun oudere ’ik’ te ontmoetenmeer gaan nadenken over huneigen toekomst. Al twee jaar voe-ren ze kleinere pilots uit; ze wer-ken samen met Reclassering Ne-derland om de VR-ervaring tetesten onder personen die veroor-deeld zijn voor een strafbaar feit.Ze krijgen positieve reacties op depilots, ook van de delinquenten diemeedoen. Nu werken ze toe naareen grootschalig onderzoek metmeer dan honderd deelnemers.„We zijn wel een soort pioniers”,

zegt Cornet. De VR-ervaring dieVan Gelder, Cornet en hun collega’snu ontwikkelen, duurt circa twin-tig minuten. Met het portret vaneen deelnemer wordt een avatar -een figuur in de digitale omgeving- gemaakt. Een digitaal veroude-ringsprogramma zorgt ervoor datde avatar er flink wat jaren ouderuit gaat zien.

Doordat een VR-bril ervoor zorgtdat afleidingen worden afge-schermd, richten onze ogen zichvolledig op wat we voor ons zienmet een VR-bril op. „Onze ogenzijn ons sterkste zintuig”, verteltCornet. „Ons brein kan bovendiennooit op twee plekken tegelijker-tijd zijn waardoor we volledig opkunnen gaan in de ervaring.”

VervreemdingAan deze VR-ervaring wordt nogwel geschaafd. De onderzoekerswillen bijvoorbeeld voorkomen datdeelnemers misselijk worden, watkan gebeuren als het beeld te veelbeweegt. Daarnaast zoeken ze ooknaar oplossingen om een gevoelvan vervreemding te voorkomen;dit gevoel kan ontstaan als hetoudere zelfbeeld in de virtueleomgeving de deelnemer niet rechtin de ogen aankijkt. Tegelijkertijdmoet beeld dat deelnemers te zienkrijgen ook niet extreem realistischzijn, merkt Cornet op. Dat zou ernamelijk voor kunnen zorgen datde VR-ervaring te eng wordt.

Van Gelder en Cornet benadruk-ken dat er geen fictief scenariowordt weergegeven. Het is dus nietzo dat de deelnemers hun ouderezelfbeeld in bijvoorbeeld de gevan-genis te zien krijgen of dat socialeproblemen worden belicht waar zemogelijk in terecht kunnen komendoor hun gedrag. Alleen al eenoudere versie van jezelf zien, kanwellicht voldoende zijn om totnadenken te worden aangezet,aldus Van Gelder. „In onze inter-ventie kun je niet alleen met jeoudere zelf praten, je kunt diepersoon ook worden in VR”, zegthij erbij. Behalve dat criminelengeconfronteerd worden met zich-zelf, bouwen de deelnemers daar-door wellicht ook een band methun toekomstige ’ik’ op, vult Cor-net aan. Criminelen komen tot hetbesef dat als ze nu geen rekeninghouden met het personage dat zevoor zich zien, ze zichzelf uitein-delijk schaden. „Ze gaan zich reali-seren dat ze die persoon over eenpaar jaar zijn.”

Anika van de Wijngaard FOTO PIXABAY/WREN HANDMAN

Ouder zelfbeeldleidt criminelennaar goede pad

Criminoloog Jean-Louis van Gelder.

Criminoloog Jean-Louisvan Gelder en neurop-

sycholoog Liza Cornet willenvirtual reality inzetten om cri-minelen meer te laten nadenkenover hun eigen toekomst. EenVR-ervaring waarin ze wordengeconfronteerd met hun toe-komstige ’ik’ maakt ze mogelijkbewust van de consequentiesvan hun daden op lange ter-mijn.

Virtual realitymoet impulsiefgedrag indammen

LDN 13◆vrijdag 29 mei 2020 13Slim13SLIM

Slechte ogen en ver-minderd zicht is ietsvan alle tijden, maarwanneer de bril pre-cies is ontstaan is nietduidelijk. Ver voor Christusbestonden er al schijfjesvan glas, lenzen en ge-bruikte men glazen bollen,gevuld met water. Maar debril zoals wij hem kennenstamt vermoedelijk uit de middel-eeuwen.

◆Einstein De bril

De toepassing vanvirtual reality (VR) isinmiddels divers. VRwordt ingezet bij ga-mes waardoor hetspelen van een gametot een intensievereervaring wordt ge-maakt. Daarnaastwordt het ook toege-past bij professioneletrainingen en behan-delingen in de gezond-heidszorg. Grote be-drijven als Samsung enFacebook investeerdenafgelopen jaren in VR,ook voor particulierenzijn er diverse VR-brillen op de markt.

Een variant van VRheet Augmented reali-ty (AR). Hierbij wor-den virtuele computer-beelden over de werke-lijke wereld heen ge-toond, zodat je beidetegelijk waarneemt. InVR zie je alleen decomputergegenereerdeomgeving.

Bewegen in een virtuele wereld

Neuropsycholoog Liza Cornet.