Citation preview
Miron Wolny (University of Warmia and Mazury in Olsztyn,
Poland)
https://orcid.org/0000-0001-7835-128X E-mail:
miron.wolny@uwm.edu.pl; miron.w@wp.pl
Spartacus ipse in primo agmine fortissime dimicans quasi imperator
occisus est. Uwagi dotyczce pracy:
Spartacus. History and Tradition, red. D. Sapek, Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej,
Lublin 2018, ss. 294 + il.
Spartacus ipse in primo agmine fortissime dimicans quasi imperator
occisus est. Remarks Regarding a Work: Spartacus. History and
Tradition, ed. D. Sapek, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skodowskiej, Lublin 2018, pp. 294 + il.
ABSTRACT
The aim of this study was to analyse the articles that comprise a
monograph entitled Spartacus – History and Tradition. This paper
discusses the contents and the layout of the
PUBLICATION INFO
e-ISSN: 2449-8467 ISSN: 2082-6060
THE AUTHOR’S ADDRESS: Miron Wolny, the Institute of History of the
University of Warmia and Mazury in Olsztyn, 1 Kurta Obitza Street,
Olsztyn 10-725, Poland SOURCE OF FUNDING: Statutory Research of the
Institute of History of the University of Warmia and Mazury in
Olsztyn
SUBMITTED: 2021.02.14
ACCEPTED: 2021.09.03
EDITORIAL COMMITTEE E-mail: reshistorica@umcs.pl
e-ISSN: 2449-8467 ISSN: 2082-6060
THE AUTHOR’S ADDRESS: Aleksandra Lubczyska, the Department of
Journalism and Social Communication of the Faculty of Humanities of
the Jan Kochanowski University in Kielce, 17 Uniwersytecka Street,
Kielce 25-406, Poland SOURCE OF FUNDING: Statutory Research of the
Department of Journalism and Social Communication of the Jan
Kochanowski University in Kielce SUBMITTED: 2020.05.06
ACCEPTED: 2021.09.02
EDITORIAL COMMITTEE E-mail: reshistorica@umcs.pl
e-ISSN: 2449-8467 ISSN: 2082-6060
THE AUTHOR’S ADDRESS: Aleksandra Lubczyska, the Department of
Journalism and Social Communication of the Faculty of Humanities of
the Jan Kochanowski University in Kielce, 17 Uniwersytecka Street,
Kielce 25-406, Poland SOURCE OF FUNDING: Statutory Research of the
Department of Journalism and Social Communication of the Jan
Kochanowski University in Kielce SUBMITTED: 2020.05.06
ACCEPTED: 2021.09.02
EDITORIAL COMMITTEE E-mail: reshistorica@umcs.pl
MIRON WOLNY664
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
monograph and provides some supplements with an emphasis on the
comments on speci- fic issues concerning Spartacus that appear in
the articles. Particular attention was devoted to the sequence of
texts and the internal organisation of the work. Moreover, the
paper ad- dresses the contents of each text and the study
methodology. Supplements regarding the literature section were
provided and some oversights in the monograph were
identified.
Key words: Ancient Rome, Spartacus, reception of antiquity,
contemporary culture
STRESZCZENIE
Praca zbiorowa zatytuowana Spartacus – History and Tradition
stanowi o rozwaa o historii trackiego bohatera i tradycji zwizanej
z ksztatowaniem si mitu Spartakusa. Monografia ma charakter
interdyscyplinarny, cechujcy si szerokim spojrzeniem na pro- blem
funkcjonowania bohatera niewolniczej rebelii zarówno w historii (i
widzianym po- przez pryzmat bada historycznych), jak i w kulturze
(od prezentacji literackich po wizu- alizacje ikonograficzne). Poza
omówieniem treci i ukadu monografii w prezentowanym artykule
dokonano uzupenie i wyeksponowano komentarze dotyczce pojawiajcych
si w artykuach partykularnych problemów zwizanych ze Spartakusem.
Zwrócono szczególn uwag na sekwencje tekstów i wewntrzne
zorganizowanie pracy, a take – odrbnie dla kadego przypadku –
odniesiono si do treci merytorycznych, wystpuj- cych w
poszczególnych tekstach. Odniesiono si równie do metodologii bada,
a take poczyniono uzupenienia dotyczce literatury przedmiotu,
wskazujc przy tym take na obszary deficytowe w pracy. Ostatecznie
podkrelono wysok warto caej publikacji i wyraono opini, e idea
interdyscyplinarnych bada nad Spartakusem bdzie w przy- szoci
kontynuowana.
Sowa kluczowe: staroytny Rzym, Spartakus, recepcja antyku, kultura
wspóczesna
W podsumowaniu skrótowego opisu wojny Rzymian ze Spartakusem (73–71
p.n.e.) Florus z duym uznaniem konkluduje dziaania postaci
przywódcy ruchu niewolniczego, mówic, e walczy on w pierwszym
szeregu, wykazujc si dzielnoci i zgin jak prawdziwy dowódca:
Spartacus ipse in primo agmine fortissime dimicans quasi imperator
occisus est1. Fraza ta przybliajc wizerunkowy aspekt dziaalnoci
Spartakusa, nie pozostaje równoczenie bez wpywu na kwestie
póniejszej popularnoci i znaczenia tej postaci, sugerujc
bohaterstwo stajce si przyczynkiem do pokazania wielowymiarowego
charakteru celów, o które walczy przy- wódca powstania. Powizanie
tyzny fizycznej z si ducha determinu- jc walk o wzniose cele
spoeczne zogniskowao na postaci Spartakusa szereg spojrze
prowadzcych do twórczego recypowania wizerunku, sprzyjajc
odczytywaniu bohatera wci na nowo, jak te formatujc co- raz
bogatszy, chocia niepozbawiony ideologicznych zabarwie,
obraz.
1 Florus, Oeuvres, oprac. i tum. P. Jal, t. 1–2, Paris 1967 [dalej:
Flor.], 2.8.14.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR
OCCISUS EST.... 665
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
Nie dziwi przeto, e na wstpie rozprawy o jake wymownym tytule Mu-
scles and Morals: Spartacus, Ancient Hero of Modern Times jej
autorzy Thomas Späth i Margrit Tröhler, zauwaaj, e imi „Spartakus”
zakrela róne symboliczne obszary ludzkiej aktywnoci – dla
historyków polityki i dzie- jów najnowszych przywodzc na myl czasy
niemieckiej rewolucji roku 1918, wraz z jej przywódcami Ró
Luksemburg i Karlem Liebknechtem; pasjonatom taca imi to kojarzy si
z Aramem Chaczaturianem oraz mu- zyk, któr zaaranowa do swojego
baletu; a koneserom kina i kultury popularnej kojarzy si moe ze
synn kreacj Kirka Douglasa, odgry- wajcego rol tytuowego Spartakusa
w wyreyserowanej przez Stanleya Kubricka ekranizacji z 1960 r. czy
lekturami z literatury popularnej Lewisa Grassica Gibbona, Arthura
Koestlera i Howarda Fasta. Badaczom historii staroytnej imi
Spartakusa stawia przed oczami dziea Plutarcha i Appia- na,
wywietlajc jednoczenie obrazy synnego powstania niewolników
przeciwko Rzymowi (73–71 p.n.e.)2.
Wszystkie te aspekty cznie wydaj si uwiadamia, jak dalece nie-
znan, a jednoczenie wielowymiarow postaci pozostaje Spartakus. Si
rzeczy tworzy to asumpt do przeprowadzenia bada o charakterze
interdyscyplinarnym, jednak zogniskowanych wokó rozwaa stricte hi-
storycznych. Naprzeciw tym zaoeniom wychodzi praca zatytuowana
Spartacus – History and Tradition, któr zredagowa prof. Dariusz
Sapek z Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej3. Ta bdca owocem
wspópra- cy przeszo dwudziestu badaczy z siedmiu krajów (Bugarii,
Brazylii, Nie- miec, Woch, Hiszpanii, Ukrainy i Polski) praca jest
pokosiem midzyna- rodowej konferencji pod tym samym tytuem. Obrady
odbyy si w dniach 6–7 czerwca 2017 r. na UMCS w Lublinie. Waciwa cz
publikacji zosta- a poprzedzona wprowadzeniem autorstwa Dariusza
Sapka zatytuowa- nym Spartacus Lublinensis. International
Conference „Spartacus – History and Tradition”, Lublin (Poland)
5–6th June 2017 (s. 9–12), zawierajcym wyja- nienie znaczenia
podtytuu i nawizujc do niego ide zorganizowania sekwencji powstaej
pracy [„a specyfic subtitle »history and tradition«, in- dicating a
kind of dualism in looking at the iconic characters of this
histori- cal period” (s. 9)], wyjaniajc tym samym szerok ofert
problemów ska- dajcych si na niniejsz publikacj. Przegld
prezentowanych w zbiorze zagadnie niekiedy cakowicie przynaley do
problematyki zwizanej ze
2 T. Späth, M. Tröhler, Muscles and Morals: Spartacus, Ancient Hero
of Modern Times, w: Ancient Worlds in Film and Television. Gender
and Politics, red. A.B. Renger, J. Solomon, Leiden–Boston 2013, s.
41 (41–63).
3 Warto podkreli, e nie jest to pierwsza tego rodzaju inicjatywa
podjta przez lubelski orodek naukowy – przykadem pokosie innej
konferencji naukowej: Marcus Antonius – History and Tradition, red.
D. Sapek, I. u, Lublin 2016.
MIRON WOLNY666
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
Spartakusem, a niekiedy jedynie luno nawizuje do tej postaci. Wypa-
da podkreli, e zarówno sama konferencja, jak i bdca jej pokosiem
publikacja wpisay si w kontynuacj tradycji wieloletniej drogi
badaw- czej, która zostaa zapocztkowana na lubelskiej uczelni.
Trzeba bowiem pamita, e badania nad histori staroytn zorganizowane
na Uniwer- sytecie Marii Curie-Skodowskiej w ramach Zakadu Historii
Staroytnej, prowadzone w obrbie zagadnie zwizanych ze staroytnym
Rzymem, posiadaj dug tradycj inwestygacji nad histori
pónorepublikask. Jest to w duej mierze pokosie badawczych
zainteresowa wanych oso- bowoci w dziedzinie polskich bada
staroytniczych – Eugeniusza Ko- nika, Tadeusza oposzki i Romana
Kamienika, zatrudnionego na UMCS w roku 19614, który wród
realizowanej przez pracowników naukowych zakadu problematyki
spoecznej odnalaz istotn nisz w postaci studiów nad powstaniem
Spartakusa5. Sporód obecnych pracowników Zakadu bodaj najbliej
badawczej spucizny prof. Kamienika znajduje si dorobek prof.
Dariusza Sapka, obecnego kierownika Zakadu Historii Staroytnej, a
nade wszystko niekwestionowanego autorytetu w dziedzinie igrzysk
gladiatorskich, którego inicjatyw zwizan z przypomnieniem deficyto-
wych w dzisiejszej nauce zagadnie zwizanych z dziaalnoci Spartaku-
sa powita naley ze szczególn radoci6.
Przedmiotowa monografia stanowi wane wzmocnienie dla panora-
micznego ogldu dziedziny bada nad Spartakusem7. Jednoczenie ju na
wstpie Sapek uwiadamia, e praca nie miaa dokonywa ewaluacji czy
reinterpretacji znanych danych na temat Spartakusa, poniewa posta
an- tyrzymskiego powstaca stanowi tutaj raczej rodzaj „bohatera”
(protago-
4 H. Kowalski, Lublin – Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej – Zakad
Historii Staroytnej, w: Historia staroytna w Polsce – informator,
red. R. Kulesza, M. Stpie, Warszawa 2009, s. 192–193.
5 H. Kowalski, Lublin orodkiem bada nad histori staroytn
(1918–2010), w: wiat staroytny, jego polscy badacze i kult
panujcego, red. L. Mrozewicz, K. Balbuza, Pozna 2011, s.
47–65.
6 Komentowana praca wydaje si konceptualnie nawizywa do bada nad
recepcj wizerunku Spartakusa, które D. Sapek zapocztkowa znacznie
wczeniej, zob. idem, Spartakus jako ikona wolnoci i rewolucji.
Recepcja postaci od owiecenia po wizje marksistów, „Ethos” 2010,
92, s. 215–234.
7 Wród wanych prac wymieni naley: M. Ollivier, Spartacus, Paris
1929; M. Brion, Le revolte des gladiateurs, Paris 1952; G.
Stampacchia, La tradizione della guerra di Spartaco da Sallustio a
Orosio, Pisa 1976; B. Strauss, The Spartacus War, New York 2009. Na
gruncie polskim wieloaspektowe badania nad Spartakusem przeprowadzi
Roman Kamienik (varia operis) i J. Kolendo, W jaki sposób Spartakus
sta si niewolnikiem?, „Meander” 1978, 33, s. 301–308. W ostatnich
latach swoiste kuriozum zaproponowa B. Nowaczyk, Powstanie
Spartakusa 73– 71 p.n.e., Warszawa 2008, por. M. Wolny, Bernard
Nowaczyk, Powstanie Spartakusa 73–71 p.n.e., Wydawnictwo Bellona,
Warszawa 2008, ss. 204 (rec.), „Echa Przeszoci” 2008, 9, s.
337–340.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR
OCCISUS EST.... 667
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
nist), pozwalajcego spojrze na problem niewolniczej rebelii w
szerszym kontekcie (s. 9). Zaproponowane bloki tematyczne, w ramach
których zaszeregowano poszczególne teksty, dotyczyy w pierwszej
kolejnoci historycznego ta i kontekstu wydarze, a nastpnie
kluczowych postaci i rzymskich reminiscencji, by w dalszej
kolejnoci przywoa ideologicz- ne funkcje póniejszych nawiza do
Spartakusa, jak równie okreli miejsce tej postaci we wspóczesnych
symbolizacjach dokonujcych si na polu kultury i sztuki.
Historyczne to dla prowadzonych o Spartakusie dywagacji jest rze-
czywicie szerokie, nie tylko gdy w obrbie rozwaa znajdzie si
historia cile polityczna, lecz take spojrzenie na ekonomiczne oraz
kulturowe pryncypia rozwoju Imperium Romanum. W takim rozumieniu
nawie- tlenia szerszego ta zapewne mona byoby si pokusi o tekst
wprowa- dzajcy do historycznej czci rozwaa nad Spartakusem,
zarysowujcy pewn panoram socjoekonomiczn, na bazie której mona
byoby sto- sownie rozprawia si z konwenansem mylenia o
niewolnictwie. Tym bardziej e mówic o stosunkach spoecznych w I w.
p.n.e., dotykamy naj- mocniejszego bodaje w dziejach staroytnych
punktu oparcia, jeli idzie o mylenie o niewolnictwie jako gównej
podporze rzymskiego systemu ekonomicznego. To jednoczenie chtnie
eksponowany w nauce marksi- stowskiej przyczynek do dyskusji o
rozwoju cywilizacyjnym, którego si napdow by wyzysk8. Tymczasem
jednak cz pierwsz przedmioto- wej pracy, o podtytule History –
Background and context, otwiera artyku zatytuowany Stamped with the
Seal of Arena: munera gladiatoria in the Con- text of Social
Legitymacy of Roman Elite (s. 27–36), którego autork jest Pe- tya
Andreeva. Badaczka podejmujc prób wyjanienia fenomenu munera
gladiatoria, a take roli tych igrzysk w ksztatowaniu dialogu
pomidzy wadzami rzymskimi a prowincjami, zwraca jednoczenie uwag na
istot- n rol tego zjawiska w procesie romanizacji prowincji.
Andreeva pod- krela odmienny stosunek wobec gladiatorów w
prowincjach zachodnich, gdzie postrzegano ich jako mnych
wojowników, oraz w prowincjach wschodnich, gdzie walczcy uzyskiwali
atrybuty heroiczne. Wskazana hellenizacja igrzysk jest zagadnieniem
szczególnie ciekawym, albowiem znajdujcym równie moliwoci
rozwinicia w oparciu o materia epi- graficzny, wskazujcy na
wykorzystanie greckiej terminologii agoni- stycznej: „Therefore,
terms borrowed from the agonistic vocabulary and used in
gladiatorial context in written sources from East are more
than
8 E.M. Staerman, Blützeit der Sklavenwirtschaft in der römischen
Republik, Wiesbaden 1969. Szersze omówienie wyzysku w
marksistowskiej teorii rozwoju ekonomicznego, zob. W. Backhaus,
Marx, Engels und Sklaverei, Düsseldorf 1974.
MIRON WOLNY668
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
expected” (s. 20–21). Egzemplifikacje, które podaje Andreeva,
uwidocz- nione poprzez sowa takie jak πυγμ, πξ, πκτης, πυκτεω,
nawizuj do sposobu walki wrcz. Sytuacja ta nie zmienia jednak
faktu, e nadal nie ma dowodu na celowe promowanie walk
gladiatorskich przez wadze Rzymu.
Kolejny tekst autorstwa Petera Herza, zatytuowany The Uprising of
Spartacus and Social Conditions within Southern Italy (s. 27–36),
zwraca uwa- g na specyfik rejonu Italii Poudniowej, gdzie wytworzy
si specyficzny klimat niepokoju spowodowany dominacj na tym
obszarze niewolniczej siy roboczej. Wizao si to z zaistnieniem
kopotliwej sytuacji, manife- stujcej si poprzez przestpstwa
kradziey, z którymi rzymskie wadze nie do koca dobrze sobie radziy.
Stanowisko to jest wprawdzie efektem sporego uogólnienia, jednak
autor zwraca uwag na czynniki sprawcze, determinujce rozwój
sytuacji w poudniowej czci Italii. Zauwaa, e nie bez wpywu na
póniejsz sytuacj pozostay dowiadczenia wojen- ne Rzymian – zwaszcza
wojna z Hannibalem, a póniej wojny ze sprzy- mierzecami i wojny
domowe. Na poziomie pewnej ogólnoci rozwaa pozostaje artyku Pawa
Madejskiego zatytuowany Turpissimum bellum servile: Problem of
Roman „Classification” of Wars (s. 37–45). Autor wyraa zdziwienie
wzgldem rzymskich konstrukcji okrelajcych konflikt ze Spartakusem
jako bellum. Zdaniem Madejskiego takie okrelenie zakada- oby
nadanie zbuntowanym niewolnikom podmiotowoci prawnej, za Rzymianie
powinni posugiwa si innymi terminami typu latrocinium, motus czy
defectio. Warto zauway, e problem ten nie jest nowy, gdy zastanawia
si nad nim w poowie szesnastego wieku Carlo Signorius, balansujc
pomidzy okreleniami tumultus oraz bellum9. Oczywistym jest, e
wykorzystana terminologia bya uzasadniona przez rozmiary konfliktu,
co zreszt w kocu przyznaje autor publikacji. Niemniej moe warto
pokusi si o uzupenienie rozwaa autora o aspekt dotyczcy statusu
przywódcy powstania – Spartakus w okresie rebelii nie by nie-
wolnikiem, za kierowany przez niego ruch nie opiera si wycznie na
niewolnikach10, co wydaje si waloryzowa termin bellum. Ciekawy wtek
literackiej prezentacji motywu Spartakusa podj natomiast Damian
Pie- rzak w pracy Spartacus as a Point of Reference in Cicero’s
Orations (s. 47–62), zwracajc uwag na róne znaczenia
egzemplifikacji Spartakusa w pi- smach Cycerona. Na uwag zasuguje
erudycyjny ogld pisarstwa Cyce- rona i wskazanie, e punkt
odniesienia Arpinaty ksztatowany by przez pryzmat konceptualizacji
retorycznych opartych o schemat Arystotelesa.
9 Por. D. Sapek, op. cit., s. 216. 10 Por. Appian, Histoire
Romaine, t. 3, oprac. D. Gillard, Paris 1998, BC 1.116.540.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR
OCCISUS EST.... 669
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
W tym wymiarze ten wany tekst niejako niezalenie uzupenia rozwa-
ania P. Madejskiego o problematyk konotacji Spartakusa w rzymskich
prezentacjach literackich.
Kolejny dzia pierwszej czci pracy – History – People and events –
roz- poczyna artyku Verre contro Spartaco? Un problema aperto,
który napisa Luca Fezzi. Tekst ten stanowi przyczynek do
redefinicji oceny Gajusza Werresa. Posta tego polityka, zwaszcza na
podstawie mowy In Verrem Cycerona, jawi si jako jednoznacznie
negatywna11. Rzeczywicie Arpi- nata porusza kwestie wskazujce na
naduycia Werresa, korzystajcego z nadmiernej samowoli podczas
sprawowania swojego urzdu na Sycylii. Deskrypcja ta polega równie
na marginalizacji ewentualnych zasug ata- kowanego, zgodnie z
zaoeniem, wedle którego retoryczna kompozycja mowy oskarycielskiej
nie moe ucieka od waciwego sobie konwenan- su, jednake zachowanie
wiarygodnoci wymaga równie podniesienia kwestii potencjalnie
korzystnych. Fezzi w swojej publikacji zauwaa te czynniki,
dopatrujc si w nich pozytywnego elementu aktywnoci Wer- resa,
podejmowanej w celu obrony Sycylii podczas powstania Spartakusa. W
starszej nauce, gównie za spraw uwag, które zgosi M. Ollivier, po-
jawia si koncepcja zakadajca, e piraci nie przeprawili niewolników
na Sycyli, poniewa obawiali si Werresa12. Cyceron chcc zasugerowa
moliwo wspópracy Werresa z piratami, zapewne usiowa skierowa uwag
na jego kolejne przewinienie. Teori takiego wspódziaania naley
oddali, chocia do koca nie mona wykluczy jakiego rodzaju zabie- gów
majcych na celu rozbicie sojuszu pomidzy piratami i Spartakusem.
Pewne jest, e Werres bronic Sycylii przed niewolnikami, mia na myli
ochron wasnych interesów, co pozwolio uchroni wysp przed posta-
wieniem jej w stan najwyszego zagroenia. By moe rozpatrywan kwe-
sti mona poczy z potencjaln aktywnoci niewolników sycylijskich,
ujawnion ju przez tak zwan pierwsz sycylijsk wojn niewolników.
Zapewne dowiadczenia dowództwa rzymskiego w tym wzgldzie, które
analizuje w swojej pracy B. Corey, nie pozwalay bagatelizowa tego
ru- chu jako przejciowej ruchawki13.
11 Oczywicie z ogldu róde wynikaj do jednostronne asocjacje w
kwestii oceny postpowania Werresa, zob. H.A. Weis, Gaius Verres and
Roman Art Market: Consumption and Connoisseurship in Verrine II 4,
w: O tempora, o mores! Romische Werte und römische Literatur in den
letzten Jahrzenten der Republik, red. A. Haltenhof, A. Heil, F.H.
Mutschler, München– Leipzig 2003, s. 391–396.
12 M. Ollivier, op. cit., s. 146. 13 B.T. Corey, The Commanders in
the First Sicilian Slave War, „Rivista di Filologia
e Istruzione Classica” 1993, 121, s. 153–184.
MIRON WOLNY670
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
W nurcie polityki Spartakusa pozostaje równie tematyka artykuu The
Funeral Ceremony and Disunity in the Army of Spartacus (s. 75–83),
któ- r zaproponowa Oleh Petrechko. Autor zastanawia si nad
znaczeniem ceremoniau pogrzebowego – kwesti wynik w zwizku ze
mierci Kriksosa (s. 79) i majc suy polityce unifikacji etnicznej w
obrbie si Spartakusa. Tym samym rytua pogrzebowy mia by jednym z
elemen- tów polityki przeamywania braku jednoci w obrbie dowództwa
po- wstania. Jak podkrela Petrechko, chociaby na podstawie Florusa
wiemy, e walki gladiatorskie miay miejsce przy stosie pogrzebowym
(circa rogu- m)14. Palenie cia polegych miao swoje symboliczne
znaczenie, za biorc pod uwag to, e rebelianci pozostawali dla
Rzymian rozbójnikami (bri- gands), wana wydaje si konkluzja,
zgoszona przez Petrechko: „For that reason the burying of the dead
rebels could not protect their bodies from being abused” (s. 81).
Na uwag zasuguj próby porównania wydarze podczas powstania
Spartakusa z sytuacj, jakiej dowiadczaa armia Alek- sandra podczas
kampanii w Indiach (s. 77), kiedy rónice zda najbar- dziej daway si
we znaki naczelnemu dowódcy. Chocia Spartakus nie odniós sukcesu,
to jednak wydaje si, e elementy polityki prowadzonej na terenie
Italii powinny bra pod uwag szeroki kontekst porównawczy, albowiem
przypuszczalnie nauka w tym punkcie wci moe znajdowa asumpt do
rozleglejszej wypowiedzi15.
Kolejny artyku omawianego zbioru, The Social Perception of the
Sparta- cus Revolt and the Decimation of Crassus’ Soldiers in 71 BC
(s. 85–98), który opracowa Micha N. Faszcza, jest rewitalizacj
problemu zamania zasad leges Porciae z 193 r. p.n.e., wskutek
przeprowadzonej przez Krassusa de- cymacji w roku 71 p.n.e. (s.
92). Chocia autor artykuu przyznaje, e Kras- sus nie by pierwszym,
który zamachn si na ustaw, to jednak poszu- kuje w tym akcie
znamion szczególnego wyczynu. Pomimo tytanicznego wysiku autora
obraz spoecznego odbioru tej decymacji jawi si dosy
14 Por. Flor. 2.8.9. 15 Nawizania do religii sprzyjay ksztatowaniu
autorytetów przywódców powsta,
co widoczne jest ju chociaby w przypadku osób stojcych na czele
ruchów spoecznych na Sycylii (rozgrywajcych si pod koniec II w.
p.n.e.) – zwaszcza cieszcego si saw maga i proroka Eunusa z
syryjskiej Apamei, na uytek wznieconej rebelii przyjmujcego
królewskie imi Antiochosa, zob. A. Lintott, The Roman Empire and
Its Problems in The Late Second Century, w: The Cambridge Ancient
History II, vol. 9, The Last Age of the Roman Republic, 146–43 B.C,
red. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, wyd. 2, Cambridge 2006, s.
25: „The first leader was Eunus, a Syrian from Apamea with a
reputation for magic and miracle-working, who assumed the royal
name of Syria, Antiochus”. Tego rodzaju konotacje sprzyjay
rozwojowi „aury mistycznej duchowoci” czy wrcz koncepcji
mesjanistycznych, od których nie bya take wolna posta Spartakusa,
zob. D. Sapek, op. cit., s. 230–231.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR
OCCISUS EST.... 671
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
mglicie. W kontekcie bada nad dyscyplin rzymsk i organizacj obro-
ny Italii adekwatne pytania naleaoby chyba bardziej postawi w
odnie- sieniu do pocztkowego etapu powstania Spartakusa.
Roman reminiscences to ostatni dzia pierwszej czci pracy. Dzia ten
otwiera artyku Dariusza Sapka zatytuowany Metus Spartacius? A
Gladia- torial Episode at the Beginning of the 2 nd Civil War in
Rome (January, 49 BC) (s. 101–112), podejmujcy kwestie strachu
przed wrogiem jako kategori badawcz. Strach ten by w Rzymie zarówno
kreowany, jak i kultywo- wany – oddawa bowiem politykom-mówcom
wygodne narzdzie do przywoania traumatycznej reminiscencji
minionych wydarze, czego egzemplifikacj jest chociaby postpowanie
Katona. Polityk ten, agitu- jc za wojn przeciwko Kartaginie,
operowa kategori strachu przed Pu- nijczykami (metus Punicus).
Rzeczywisto rzymska znaa równie inne, bardziej spersonifikowane
typologie zbiorowych obaw, jak chociaby metus Pyrrhicus czy metus
Hannibalicus16. Ukonstytuowany w ogniu walki z rozlegym zagroeniem
wewntrznym strach przed Spartakusem (metus Spartacius) stanowi
równie narzdzie perswazji politycznej, przejawem czego jest wedug
Sapka dziaanie Pompejusza wobec potencjalnie mo- liwego buntu
gladiatorów w Kapui w styczniu 49 r. p.n.e. Problemem jest do
ograniczona moliwo wyczytania tej kategorii strachu z tekstów
ródowych powiconych potencjalnemu buntowi. Wskazanie na tak moliwo
jest kwesti egzegetycznych bada przekazów Cycerona i Ce- zara.
Przedoony przez Sapka tekst ujmuje fachowoci, a drobiazgowa
interpretacja pozwala jednak odsoni aluzje dotyczce buntu. Niemaa w
tym zasuga posuenia si komentarzem krytycznym (J.Ch. Dumont)
odnonym do problematycznej kwestii u Cezara (s. 105). Wydaje si lo-
giczne, e z kolei Arpinata szczególnie nie eksponowa arkanów
perswa- zji uytej przez Pompejusza, podkrelajc jedynie skuteczno
podjtych przez niego kroków, podobnie jak logiczne wydaje si i to,
e narzdziem tej perswazji w jakim zakresie musia by metus
Spartacius.
Hanna Appel przygotowaa kolejny tekst tej czci omawianej pracy.
Artyku The Struggle Against Spartacus as an Election Campaign
Strategy (s. 113–124) stanowi prób analizy roli kapitau
politycznego wynikaj- cego z pokonania Spartakusa. Autorka susznie
zauwaa, e pokonanie Spartakusa byo dla Rzymian tak samo wane, jak
pokonanie Hannibala: „Indeed, it was not until his taking of
command that the hitherto invin- cible slave forces led by
Spartacus could be finally defeated, thus saving Rome from a peril
comparable to that of Hannibal’s invasion” (s. 113).
16 M. Wolny, Metus Pyrrhicus. Rzeczywisto i historiografia, „Studia
Antiquitatis et Medii Aevi Incohantis” 2019, 21, s. 21–44.
MIRON WOLNY672
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku warunkowao to rozwój
karier politycznych poszczególnych postaci mainstreamu polityki
rzym- skiej. Zwycistwo nad Spartakusem byo dla Krassusa kwesti
ambicjo- naln, co nie zmienia jednak faktu, e posiadao istotne
miejsce w rozwoju cursus honorum tego rzymskiego polityka (s.
123).
Pierwsz cz omawianego zbioru zamyka praca Marka Wilczy- skiego
zatytuowana „Die Ausgeschlossenen” im römischen Gallien und Hi-
spanien im 5.Jahrhundert – bagaudae, bacaudae (s. 125–134), w
której autor przedstawia argumenty za odrzuceniem koncepcji
rewolucyjnego ruchu bagaudów. Rewolty te w koncepcjach
marksistowskich byy przejawem rewolucyjnej walki klasowej, co
zdaniem Wilczyskiego nie odpowiada rzeczywistoci historycznej.
Bunty stanowiy przejaw oporu wobec rz- du centralnego, za ich
podoem byo niezadowolenie z powodu braku troski wadz i opór w
zwizku z uciskiem fiskalnym. Mamy zatem do czynienia z grup cierpic
na pewnego rodzaju wykluczenie spoeczne i przez to przeywajc
frustracj, co autor konkluduje celnym porówna- niem: „Sie erinnern
eher an Vertreter von regionalen Autonomiebewegun- gen, Bewegungen
der »sozialaugeschlossenen« oder der »empörten«, wie wir sie von
der heutigen politischen Szene kennen” (s. 133). Co wicej,
Wilczyski podkrela, e ruchy bagaudów organizoway akcje samoobro- ny
przed najazdami barbarzyców, a take usioway zdoby si na auto- nomi
polityczn. Szczególnie istotne w kontekcie wsparcia tezy autora
jest to, e ruchy okrelane w ródach jako bagaudowie charakteryzoway
si zrónicowan struktur spoeczn, w której dominowali ludzie wolni,
ale znajdowali si tam równie przedstawiciele warstw wyszych. Cho-
cia zamieszczenie tej pracy w dyskutowanym zbiorze moe wywoywa
pewne zdziwienie, to jednak wydaje si, e z punktu widzenia mechani-
zmu obrazowania, a take badania w ujciu strukturalnym problemu wal-
ki klasowej i wyzysku, konieczna jest refleksja nad odleglejszymi
chrono- logicznie zjawiskami, które mogy (i mog!) polega na tosamej
analizie konfliktu spoecznego.
Drug cz pracy rozpoczyna dzia o podtytule Tradition – Early mo-
dern evocations and ideological revival, z wprowadzajcym artykuem
Woj- ciecha Bejdy Spartacus atyches. Why Spartacus Did Not Popular
in Early Mass Culture (1880–1930s) (s. 137–151), w którym autor
zastanawia si nad przyczynami nieobecnoci Spartakusa w wiecie
wczesnej popkultu- ry. Autor podkrela szeroko komentowan w prasie
rzeb Louis-Ernest Barriasa zatytuowan Le serment de Spartacus,
wskazujc jednak przy tym, e zgaszane uwagi podkrelay gniew bijcy z
twarzy modego Spartakusa, co uniemoliwiao komercyjn adaptacj tej
postaci. Rzeba
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR
OCCISUS EST.... 673
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
przedstawia bohatera umieszczonego w kontekcie fikcyjnej
sytuacji17, w której Spartakus skada przysig nienawici Rzymowi,
podobnie jak uczyni to niegdy Hannibal: „He pictured young
Spartacus in a fictious situation modelled, in a commonly shared
conviction of commentators, on an oath of hatred sworn against the
Romans, which was allegedly forced on young Hannibal by the father
in the presence of the army” (s. 145)18. Wojciech Bejda stwierdza,
e wiek XIX ostatecznie nie przyniós takiej reprezentacji wyobraenia
Spartakusa, które nadawaoby si do celów reklamowych i przez to mogo
zosta spopularyzowane. Nega- tywny obraz Spartakusa przesdza zatem
o braku jego atrakcyjnoci, a tej sytuacji nie przeama obraz Pollice
verso, który stworzy Jean-Léon Gérôme w 1872 r. Bejda podkrela, e
to dzieo zostao szeroko wykorzy- stane w grafikach reklamowych i
satyrycznych o ostrzu polityczno-eko- nomicznym. Stworzone z myl o
szerokim gronie odbiorców w symbo- liczny sposób wskazywao, e w
komercyjnym wiecie panuje ponura dychotomia sukcesu i poraki. Z
punktu widzenia ogldu wiedzy o re- cepcji wzoru Spartakusa
niedobrze stao si, e autor artykuu narzu- ci badanej materii spore
ograniczenie, zamykajc swoje rozwaania na roku 1930. Problematyka
recepcji wzoru w popkulturze, take ostatnich lat, moe sprzyja
redefinicji ogldu zapotrzebowania spoecznego19. W pewnym sensie
naprzeciwko temu deficytowi wychodzi artyku Spar- tacus as
Phenomenon of Soviet Mass Culture (s. 153–169). Tekst ten przy-
gotowaa Anastasiya Baukova, podkrelajc zjawiskowo recepcji Spar-
takusa w radzieckiej kulturze masowej. Umieszczajc posta dowódcy
powstania w realiach zupenie innej rzeczywistoci, nadano jej cechy
ko-
17 Fikcyjna sytuacja stanowi nawizanie do stwierdzenia Warrona (De
rebus urbanis libri III): „Spartaco innocente coniecto ad
gladiatorium”, mogce sugerowa osobist krzywd, której mia dozna od
Rzymian przyszy przywódca powstania. Jednake R. Kamienik (W 2050
rocznic powstania Spartakusa. Kilka zagadnie, „Annales
Universitatis Mariae Curie-Skodowska. Sectio F” 1980/1981, 35/36,
s. 35–36) nie uwaa tej informacji za szczególnie zobowizujc.
18 Na temat malarskich reprezentacji przysigi Hannibala zob. M.
Wolny, Dzieje Hannibala – literatura antyczna a malarskie
wyobraenia, „Studia Europea Gnesnensia” 2019, 20, s. 30–33.
19 Poza obszarem filmu i literatury warto zwróci uwag na zjawiska
niszowe w obrbie popkultury. Chociaby remake obrazu Pollice verso
pdzla Jean-Léon Gérôme zdobi okadk wydanej w roku 2015 drugiej
dugograjcej pyty brazylijskiego speed- metalowego zespou Spartacus,
zatytuowanej „Imperium legis”. Pierwsza pyta (z roku 2004) nosia
tytu „Libertae”, co stanowi do wymowny obraz zainteresowa muzyków.
W obszarze popkultury bez trudu znajdziemy propozycje gier
komputerowych o tytule „Spartakus”. Wyszukiwarki internetowe
podpowiadaj spore zainteresowanie „Spartakusem” jako nawizaniem do
mskiej tyzny fizycznej, kierujc pod adresy dla potencjalnych
konsumentek i konsumentów tego rodzaju przymiotów.
MIRON WOLNY674
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
herentne z ideologicznym wymiarem celów lansowanych w spoecze-
stwie sowieckim. W pocztkowym okresie ugruntowywania si socjali-
zmu posta Spartakusa dobrze ilustrowaa idee walki klasowej i buntu,
u podstaw którego leaa walka o równo i sprawiedliwo spoeczn (s.
155–156). Imi Spartakusa nadawano fabrykom, przedsibiorstwom czy
klubom sportowym. Szczególnie w tym ostatnim przypadku ledze- nie
nazewnictwa zwizanego ze Spartakusem pozwala wykaza postpy
oficjalnej ideologii partyjnej (s. 166–168). Losy bohatera walki
klasowej docieray do szerszego spoeczestwa poprzez sztuk filmow bd
ba- letow, a take upowszechniay si w wiadomoci spoecznej za spraw
nazw ulic, noszcych imi Spartakusa – w Symferopolu, Woroneu, Cze-
labisku. Niemniej jednak Spartakus w sowieckiej kulturze masowej
nie doczeka si personifikacji – nie powsta bowiem aden pomnik,
który mógby stanowi punkt odniesienia dotyczcy aspektu
wizerunkowego. Baukowa susznie przypuszcza, e chodzio tu o nadanie
Spartakuso- wi znamion uniwersalnoci i podkrela, e nazywanie
poszczególnych inicjatyw jego imieniem wynikao zapewne z faktu
lansowania wyró- nie predestynujcych do ról dajcych moliwo
porównania z trackim bohaterem. Nie zmienia to wszake faktu, e
Spartakusem zajmowano si bardziej dogbnie w zakresie historycznym.
W tym kontekcie po- wstaje oczywicie pytanie o ideologizacj bada
naukowych. Przyczy- nek do tego problemu stanowi tekst napisany
przez Henryka Kowal- skiego Professor Roman Kamienik – A Scholar of
the History of Spartacus (s. 171–181), w którym podkrelono nie tyle
oczywisty wkad profesora Kamienika w badania nad histori staroytn –
gównie problematyk spoeczn doby republikaskiego Rzymu – zwaszcza I
wieku p.n.e., co wanie symptomatyczn ewolucj pogldow uczonego. H.
Kowalski w swoim artykule zwraca uwag na przesanki kulturowe, w
kontekcie których pojawiao si zainteresowanie Spartakusem na
gruncie kultury polskiej – jako wtek literacki wystpuje chociaby w
poematach Cy- priana Norwida, Teofila Lenartowicza czy w póniejszej
powieci Hali- ny Rudnickiej. Podobnie zatem jak w innych
przypadkach, na ogó naj- pierw pojawiay si wizje artystyczne mniej
lub bardziej zobowizujco zwizane ze ródami, a dopiero póniej
powstaway krytyczne studia naukowe – na gruncie polskim po raz
pierwszy zrealizowane przez Lu- dwika Piotrowicza w 1921 r. w
ramach szerszych studiów nad wyda- rzeniami lat 133–70 p.n.e.
eksponowanymi przez Appiana i Plutarcha (s. 172). Stopniowo
zwikszajce si zainteresowanie midzynarodowego rodowiska badaczy (L.
Pareti, M. Brion, P. Brisson, A.V. Miszulin, Ch. Danow, P. Oliva)
postaci Spartakusa doprowadzio do dynamizacji bada w tej sferze
polskiej aktywnoci naukowej. Dziaania te musia-
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR
OCCISUS EST.... 675
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
y by jednak realizowane w specyficznych warunkach ideologicznych.
Kamienik u progu swoich bada zauwaa, e powstanie Spartakusa nie
miao szans na zwycistwo z powodu niskiej wiadomoci rewolucyjnej
niewolników (s. 173), wkrótce jednak odszed od sfery kompleksowego
oceniania motywów i mechanizmów walki powstaczej na rzecz eksplo-
racji konkretnych problemów badawczych. Kowalski susznie podkre- la
wag studiów topograficznych zwizanych z rekonstrukcj dziaa
prowadzonych w toku powstania. Wskazuje równie na podnoszone
kwestie logistyczne i aprowizacyjne, a take religijne wokó ruchu
Spar- takusa, co cznie pozwolio scedowa wysiek badawczy na problemy
rzeczywicie istotne z punktu widzenia pryncypiów obiektywnie rozu-
mianej nauki historycznej. Nie zmienia to wszake faktu, e w sferze
kultury, a zwaszcza edukacji, wizerunek Spartakusa i celów jego
dzia- a pozostawa nadal kwesti labiln. Problem ewolucji wizerunku
trac- kiego bohatera sta si przedmiotem opracowania Magorzaty
Pawlak Spartacus – Evolution of the Hero in the Polish 20th Century
School Education (s. 183–191), w którym zwrócono uwag na
charakterystyczne odzwier- ciedlenie ideologicznych przemian
zwizanych ze sucymi celom edu- kacyjnym narracjami na temat
dziaalnoci Spartakusa, co wszake nie dziwi w obliczu niebywaych
moliwoci, które dawao interpretowanie jego aktywnoci zarówno przez
ideologiczny pryzmat doktryny mark- sistowskiej, jak te innych
odlegych od niej stanowisk – zwaszcza po roku 1989 i intensywnych
przemianach polityczno-spoecznych.
Ostatni dzia drugiej czci pracy zosta zatytuowany Tradition – Vi-
tality in culture and art. Niniejsz cz rozpoczyna niemieckojzyczny
artyku Krzysztofa Królczyka Spartacus Posnaniensis (s. 195–205),
powi- cony ikonograficznemu wyobraeniu znanemu (jak dotd chyba
gównie w Poznaniu!) jako „Poznaski Spartakus”, który zosta
umieszczony na fasadzie ratusza dzisiejszej stolicy Wielkopolski.
Wizerunek Spartakusa umieszczony zosta w galerii medalionów z
gowami tudzie biustami znanych ze staroytnoci postaci. Wród nich
znajduj si bracia Grak- chowie, Brutus, Archimedes, Witruwiusz,
Homer, Justynus, Horacy oraz synni tyranobójcy – Harmodios i
Aristogeiton (s. 199). Postaci te znajduj si na fasadzie budynku
przebudowanej w XVI w. Podobizna dowódcy powstania pojawia si tam
jako element wkomponowany w caociowy koncept powstay w roku 195420.
Autorem projektu fasady by prof. Jan Piasecki z Wyszej Szkoy Sztuk
Plastycznych w Poznaniu, ale pomyso- dawc moga by inna osoba,
przypuszczalnie Hanna Ziókowska (tak
20 Autor pracy zasygnalizowa przy tej okazji wany problem recepcji
bohaterów staroytnoci w rzeczywistoci Polskiej Rzeczpospolitej
Ludowej.
MIRON WOLNY676
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
sugesti zawara A. Rogolanka), pierwsza kierowniczka Muzeum Hi-
storii w Poznaniu – a moe te Roger Sawski, autor koncepcji
pierwszej polichromii fasady ratuszowej. Kwestie te w obliczu
wybrakowanej do- kumentacji musz jednak pozosta w sferze
spekulacji, co ze smutkiem podkrela K. Królczyk: „Leider gibt es in
den Veröffentlichungen über den Wiederaufbau des Rathauses nicht
viele konkrete Informationen zu diesem Thema, und die nach dem
Krieg gesammelte Archivdokumenta- tion über die Aus- und Bemalung
des Rathauses – was alles in allem recht überraschend ist – heute
als verloren gilt” (s. 199). Jedno jest jednak pew- ne –
zaproponowany na fasadzie poznaskiego ratusza wizerunek trac- kiego
bohatera móg by w peni zaakceptowany przez wadze Polskiej
Rzeczpospolitej Ludowej. To ideologiczne wyobraenie Spartakusa
twór- czo recypowane w sferze kultury stao si równie obiektem
rozwaa przeprowadzonych w artykule Emilii Twarowskiej-Antczak
zatytuowa- nym Between History, Ideology and Folklore. A Ballet
Rendition of the Fate of Thracian Gladiator (Aram Khachaturian,
Spartacus) (s. 207–220). Zmierzenie si z twórczoci wybitnego
kompozytora pozostawia jednake otwarty- mi szereg pyta o
merytoryczne podglebie, na bazie którego artysta uka- da
poszczególne sekwencje swojego dziea. Poraony rozmachem mia- sta
Rzymu Chaczaturian by moe nie do koca waciwie umiejscawia
Spartakusa w odpowiednim momencie rozwoju Imperium – obserwowa
wszake przetrwae zabytki okresu cesarskiego, kontrastujc niebywa- y
zasób bogactwa z niedol i wyzyskiem niewolników (s. 211)21. Nie to
jednak byo najwaniejsze. W swojej sztuce baletowej tworzy on przede
wszystkim istotny i wpywowy pomost pomidzy kultur wysok a ma- sow,
za nie unikajc przy tym jake oczywistych odwoa do folklo- ru, stara
si pokaza walk klasow jako problem aktualny i wany, osi którego bya
spoeczna sprawiedliwo. Autorka susznie stoi na stanowi- sku, e
eklektyczny charakter sztuki Chaczaturiana „Spartakus” przes- dzi o
komercyjnym charakterze widowiska, które wystawiano zarówno w
Moskwie, jak te Warszawie, Budapeszcie, Pradze, Berlinie i
Bukaresz- cie. Jej popularno nie omijaa równie oper i teatrów
Litwy, Biaorusi czy Ukrainy. Wzorzec, który zosta stworzony przez
artyst, sta si elemen- tem popkultury i by póniej twórczo
wykorzystywany w innych dzie- ach muzycznych bd filmach. W tym
punkcie rozwaania przeprowa- dzone w niniejszym artykule zbiegaj si
z propozycj, któr przedstawi Krzysztof Antczak w pracy
Aesthetisation of Violence. The Cultural Context of the Cinematic
Version of the Spartacus History (s. 221–238), rozwaajc kate-
21 Ciekawe wnioski w tej sprawie przynosi chociaby lektura programu
opery „Spartakus” wystawionej we Wrocawiu 21 V 1972 r.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR
OCCISUS EST.... 677
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
gorie estetyzacji przemocy w szeroko rozumianej kinematografii,
obiera- jcej za wzorzec swojego obrazowania wanie motyw Spartakusa.
Autor zauwaa, e wizje prezentujce trackiego gladiatora zaleay od
politycz- no-kulturowego kontekstu epoki i wpisyway si w zjawisko
estetyzacji przemocy, koherentne z pryncypiami tych czasów.
Pierwowzorem dla obrazów filmowych staway si najpierw wyobraenia
literackie, które na ogólnym planie ewoluoway do makrodetali –
przechodzc od niemego zobrazowania okruciestwa, poprzez opraw
klasyczn, a do perswazji dwikowej i popkulturowej oprawy muzycznej
– od obrazu czarno-bia- ego do krwi zalewajcej ekran: „They evolved
from long shots to macro- -detail shots; from a silent frame of
cruelty, through classic frameworks, to sonic persuasion and
pop-cultural soundtracks; from black and white to bloody red
flowing through the screen” (s. 236–237). Zjawisko to wpi- suje si
w ewolucj kina wraz z wkomponowan w konwencj jego prze- kazu
eskalacj scen przemocy, co podnosi przypadek Spartakusa do roli
wanej egzemplifikacji. Osadzenie bada nad recepcj antyku w obrazie
kinowym zapewne zyskaoby jeszcze bardziej za spraw uporzdkowa- nia
metodologii, jak bowiem podkrela M. Saryusz-Wolska, konieczne jest
kadorazowo zakrelenie ram dyskursu, w których odbywa si odbiór
danego dziea22. Kwestia ta wydaje si stanowi cenny poznawczo prece-
dens dla bada nad recepcj postaci oraz wydarze historycznych w
sztu- ce filmowej obecnie i by moe równie w przyszoci. Na tym
gruncie pojawiaj si tematy kulturowo i spoecznie aktualne, dowodem
czego jest kolejna praca [La mujer de Espartaco y la imagen real de
la mujer tracia, su trabajo en la rebelión y el concepto de ella an
la película „Espartaco” (1960) (s. 239–245)], któr przygotowaa
María Engracia Muñoz-Santos, podej- mujc rozwaania na temat
wykreowanej w filmie „Spartakus” yciowej partnerki gladiatora. Na
podstawie kinowego obrazu Kubricka widoczna jest ingerencja w
rzeczywist wersj wydarze i dobudowanie wyimagi- nowanej wersji
yciorysu filmowej Varinii, zgodnie z kulturowym zapo- trzebowaniem
epoki23. Poza tym przedoonym rozwaaniom towarzyszy refleksja nad
dychotomi w postrzeganiu roli kobiety w wiecie antycz-
22 M. Saryusz-Wolska, The Framework of Reception: Public Responses
to Historical Fiction Films, „Res Historica” 2020, 50, s.
553–554.
23 Warto doda, e odpowied na to zapotrzebowanie rodzia si w ogniu
szeregu konfliktów interesów, co ostatecznie nie posuyo efektowi
finalnemu caego obrazu, zob. A. Piskorz, Spartakus: prawda czasu
czy prawda ekranu?, „Media – Kultura – Komunikacja Spoeczna” 2013,
9, s. 131: „opowie o przywódcy buntu niewolników jawi si jako
kolejny przykad dziea, przy którym zbyt wielu i zbyt dugo
„majstrowao”, przez co film nosi liczne blizny po stoczonych
bitwach o charakterze artystycznym, ideologicznym i
politycznym”.
MIRON WOLNY678
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
nym i realiach pocztków drugiej poowy XX w. Jeszcze bardziej
zaawan- sowanym nawizaniem do czasów Spartakusa jest ekspozycja
zwiza- nych z tym bohaterem motywów na gruncie literatury
fantastycznej, co stao si przedmiotem rozwaa w artykule zamykajcym
cae opraco- wanie. Guilherme Augusto Louzada Ferreira de Morais w
artykule A Ra- reading through Intertextual Bias: the
Representation of Spartacus in the Female Character Katniss
Everdeen, from <The Hunger Games> (s. 247–259) zwraca uwag na
alegoryczne wyobraenie heroiny z powieci autorstwa Suzan- ne
Collins, któr dotyka podobna do Spartakusa historia (bya niewolnica
zniewolona niegdy przez Capital). Posta ta ogniskuje w sobie cechy
upo- ru trackiego gladiatora. Matryc dla tych wyobrae móg by
wzorzec stworzony przez Howarda Fasta w jego powieci „Spartakus” z
1951 r.24 Wykreowana przez Collins posta Katniss Everdeen pozwala
na nowe od- czytywanie postaci Spartakusa poprzez stworzenie
intertekstu pomidzy rzymsk przeszoci historyczn a literatur
wspóczesn.
Trzeba podkreli, e oparcie si o schemat historia – tradycja – kre-
owanie nowych mitów na temat Spartakusa jest bezsprzecznie rozwi-
zaniem koncepcyjnie trafionym, wskazujcym na konsekwentn realiza-
cj zamysu redaktora pracy prof. D. Sapka. Poszczególne ogniwa tego
dziea, co zrozumiae, prezentuj zrónicowany poziom: od wyróniaj-
cych si, rewelacyjnych tekstów, nade wszystko omawiajcych proble-
my nowe (P. Andreeva, D. Pierzak, L. Fezzi, D. Sapek, M. Wilczyski,
K. Królczyk), poprzez profesjonalne redakcje dotyczce sfery
kulturowe- go oddziaywania Spartakusa (K. Antczak, E.
Twarowska-Antczak), po artykuy o interesujcym walorze opisowym (W.
Bejda, N.M. Faszcza), budujce asumpt do szeregu refleksji.
Widocznym deficytem w tej pra- cy jest brak pogldowego tekstu o
zrónicowanych ocenach dziaalnoci Spartakusa dokonanej przez
wspóczesnych badaczy. Problem ten dosy mocno przymglony przez
jednoznaczn, chocia równie wielowtkow mitologizacj postaci
Spartakusa, zawaszczon przez krgi nauki mark- sistowskiej, wymagaby
lepszego nawietlenia wynikajcego z ewaluacji (i by moe typologii)
stanowisk historyków rozwijajcych swoje badania w nurcie do niej
opozycyjnym. Nie sposób pomin milczeniem równie widocznej luki
dotyczcej stosownego omówienia zagadnie zwizanych z recepcj
Spartakusa u progu narodzin nowoytnej nauki. Zabrako rów- nie
rzeczowej analizy recepcji Spartakusa w sferze ikonografii (pomimo
e niniejsza luka zostaa czciowo wypeniona przez K. Królczyka) oraz
(pop)kulturze ostatnich lat – zwaszcza bada nad internetowym
wyobra-
24 Dat podano zgodnie z pierwszym wydaniem powieci Fasta, natomiast
w omawianym tekcie przywoywane jest wydanie z roku 1954 (s. 249,
251, 254, 255, 256, 257).
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR
OCCISUS EST.... 679
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
eniem bohatera walki niewolników, suplementacj jego cech na gruncie
kreacji nowych bohaterów (czciowo ten postulat wypenia praca G.A.L.
Ferreira de Morais), trywializacj tradycyjnego wizerunku i
zastosowa- niem wyobraenia o Spartakusie do kreacji odlegych od
historycznego kontekstu mniej lub bardziej udanych wiatów
równolegych w wirtual- nej przestrzeni. Jest rzecz zrozumia, e nie
wszystkim zagadnieniom udao si sprosta w tak skonstruowanej formule
prezentacji konferen- cyjnej i publikacyjnej, dlatego te wskazane
deficyty nie mog w adnej mierze by odbierane jako zarzut, a raczej
próba yczeniowego mylenia o kolejnym dziele np. Spartacus – Part
Second, które zapewne równie nie byoby w stanie zamkn tej
wielowtkowej dyskusji. Niezalenie lektu- ra tej pracy prowokuje
refleksj dotyczc tego, jak wiele wyzwa wci stoi przed metodologi
bada nad Spartakusem oraz tego, e „jeszcze nie jedno pokolenie
stworzy wasn wersj mitu Spartakusa”25, ale równie powinno by
zobowizane, aby j bada i interpretowa.
REFERENCES (BIBLIOGRAFIA)
Printed sources (róda drukowane) Appian, Histoire Romaine, t. 3,
oprac. D. Gillard, Paris 1998. Florus, Oeuvres, oprac. i tum. P.
Jal, t. 1–2, Paris 1967.
Studies (Opracowania) Backhaus W., Marx, Engels und Sklaverei,
Düsseldorf 1974. Brion M., Le revolte des gladiateurs, Paris 1952.
Corey B.T., The Commanders in the First Sicilian Slave War,
„Rivista di Filologia e Istruzione
Classica” 1993, 121. Kamienik R., W 2050 rocznic powstania
Spartakusa. Kilka zagadnie, „Annales Universitatis
Mariae Curie-Skodowska. Sectio F” 1980/1981, 35/36. Kolendo J., W
jaki sposób Spartakus sta si niewolnikiem?, „Meander” 1978, 33.
Kowalski H., Lublin – Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej – Zakad
Historii Staroytnej, w:
Historia staroytna w Polsce – informator, red. R. Kulesza, M.
Stpie, Warszawa 2009. Kowalski H., Lublin orodkiem bada nad histori
staroytn (1918–2010), w: wiat staroytny,
jego polscy badacze i kult panujcego, red. L. Mrozewicz, K.
Balbuza, Pozna 2011. Lintott A., The Roman Empire and Its Problems
in The Late Second Century, w: The Cambridge
Ancient History, t. 9, The Last Age of the Roman Republic, 146–43
B.C, red. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, wyd. 2, Cambridge
2006.
Marcus Antonius – History and Tradition, red. D. Sapek, I. u,
Lublin 2016. Nowaczyk B., Powstanie Spartakusa 73–71 p.n.e.,
Warszawa 2008. Ollivier M., Spartacus, Paris 1929. Piskorz A.,
Spartakus: prawda czasu czy prawda ekranu?, „Media – Kultura –
Komunikacja
Spoeczna” 2013, 9.
25 Niniejszy cytat za: D. Sapek, op. cit., s. 232.
MIRON WOLNY680
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
Saryusz-Wolska M., The Framework of Reception: Public Responses to
Historical Fiction Films, „Res Historica” 2020, 50.
Sapek D., Spartakus jako ikona wolnoci i rewolucji. Recepcja
postaci od owiecenia po wizje mark- sistów, „Ethos” 2010, 92.
Späth T., Tröhler M., Muscles and Morals: Spartacus, Ancient Hero
of Modern Times, w: An- cient Worlds in Film and Television. Gender
and Politics, red. A.B. Renger, J. Solomon, Leiden–Boston
2013.
Staerman E.M., Blützeit der Sklavenwirtschaft in der römischen
Republik, Wiesbaden 1969. Stampacchia G., La tradizione della
guerra di Spartaco da Sallustio a Orosio, Pisa 1976. Strauss B.,
The Spartacus War, New York 2009. Weis H.A., Gaius Verres and Roman
Art Market: Consumption and Connoisseurship in Verrine II
4, w: O tempora, o mores! Römische Werte und römische Literatur in
den letzten Jahrzenten der Republik, red. A. Haltenhof, A. Heil,
F.H. Mutschler, München–Leipzig 2003.
Wolny M., Bernard Nowaczyk, Powstanie Spartakusa 73–71 p.n.e.,
Wydawnictwo Bellona, War- szawa 2008, ss. 204 (rec.), „Echa
Przeszoci” 2008, 9.
Wolny M., Metus Pyrrhicus. Rzeczywisto i historiografia, „Studia
Antiquitatis et Medii Aevi Incohantis” 2019, 21.
Wolny M., Dzieje Hannibala – literatura antyczna a malarskie
wyobraenia, „Studia Europea Gnesnensia” 2019, 20.
NOTA O AUTORZE