View
0
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
T.C.
EGE ÜN�VERS�TES�
SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ
TÜRK TAR�H� ANAB�L�M DALI
KÂSIM HANLI�I (1445-1681)
YÜKSEK L�SANS TEZ�
HAZIRLAYAN
Serkan ACAR
DANI�MAN
Prof. Dr. �smail AKA
�ZM�R 2007
��NDEK�LER
Önsöz .........................................................................................................................4
K�saltmalar .................................................................................................................7
G�R��
1- Alt�n Orda Devleti .................................................................................................8
2- Kazan Hanl���’n�n Kurulu�u ve Ulu� Muhammed Han ........................................16
3- Kâs�m Hanl���’n�n Kurulu�una Kadar Kâs�m �ehri ..............................................30
I. BÖLÜM
KAZAN HANLARI SÜLALES�
1- Kâs�m Hanl���’n�n Kurulu�u ve Kâs�m Han (1445-1468)....................................32
2- Danyal Han (1468-1486) .......................................................................................40
II. BÖLÜM
KIRIM HANLARI SÜLALES�
1- Nur Devlet Han (1486-1491).................................................................................46
2- Sat�lgan Han (1491-1506)......................................................................................52
3- Canay Han (1506-1512) ........................................................................................58
III. BÖLÜM
SARAY HANLARI SÜLALES�
1- �eyh Avliyar Han (1512-1516)..............................................................................60
2- �ah Ali Han (1516-1519).......................................................................................62
3- Can Ali Han (1519-1532) ......................................................................................65
4- �ah Ali Han’�n �kinci ve Üçüncü Defa Tahta Ç�k��� (1537-1551 ve 1552-1567) .71
5- Say�n Bulat Han (Simeon Bikbulatoviç) (1567-1573) ..........................................98
6- Mustafa Ali Han (1573-1600)................................................................................105
IV. BÖLÜM
KAZAK HANLARI SÜLALES�
1- Uraz Muhammed Han (1600-1610).......................................................................109
V. BÖLÜM
S�B�RYA HANLARI SÜLALES�
1- Arslan Han (1614-1627) ........................................................................................116
2- Seyyid Burhan Han (Vasiliy Arslanoviç) (1627-1679) .........................................121
3- Fat�ma Sultan Bike (1679-1681)............................................................................131
VI. BÖLÜM
1- Kâs�m Hanl���’nda Te�kilat, �ktisadî Yap� ve Sosyal Durum ..............................133
Sonuç..........................................................................................................................142
Bibliyografya .............................................................................................................145
Harita ve Resimler .....................................................................................................156
ÖNSÖZ
Kâs�m Hanl���, Moskova Knezli�i’nin hareket alan�n� daralt�p, s�n�rlar�n�
geni�letmesini engellemek ve Ruslar� siyasî aç�dan bask� alt�nda tutmak amac�yla, 1445
y�l�nda Kazan Han� Ulu� Muhammed’in o�lu Kâs�m taraf�ndan kurulan ve 1681 y�l�na
kadar varl���n� sürdüren bir Türk-Tatar devletidir.
Hanl�k, kurulu� amac�, hanedan yap�s�, jeopolitik konumu ve devlet yap�lanmas�
bak�m�ndan, Alt�n Orda Devleti’nin di�er haleflerinden bariz bir �ekilde farkl�d�r.
Moskova’n�n yan� ba��nda kurulan ve belki de Rus devlet te�kilat�na en fazla tesir eden
bu Türk-Tatar Hanl���’n�n tarihi hakk�nda, maalesef �imdiye kadar ciddi bir ara�t�rma
yap�lmam��t�r. Sadece XX. yüzy�l�n ilk yar�s�nda, Rusya sahas�ndan Türkiye’ye göç
eden Akdes Nimet KURAT, Zeki Velidî TOGAN, Re�it Rahmeti ARAT ve Ahmet
TEM�R gibi büyük Türk tarihçi ve dilcileri, Kâs�m Hanl���’n�n önemini vurgulam�� ve
bu hanl��� tan�t�c� mahiyette, be� alt� sayfay� geçmeyen, k�sa makaleler veya ansiklopedi
maddeleri kaleme alm��lard�r. Burada ad�n� and���m�z tarihçi ve dilcilerin ölümü ile
birlikte, Kara Deniz’in kuzeyindeki Türk tarihine dair ara�t�rmalar neredeyse tamamen
durmu�tur. Hanl���n tarihi kaynaklar� ve belgelerin a��rl�kl� olarak Rusça olmas�, elbette
konunun bugüne kadar ele al�nmamas�n�n en önemli sebebidir.
Esasen Bat� ilim alemindeki durum da Türkiye’dekinden farkl� de�ildir. Öyle ki,
Kâs�m Hanl��� tarihi ile ilgili Bat� dillerinde yaz�lm�� tek bir monografi dahi
bulunmamaktad�r. Kaleme al�nan üç be� sat�r yaz� ise, XIX. yüzy�lda ya�am�� Nikolay
Mihayloviç KARAMZ�N ve Sergei Mihayloviç SOLOVYEV gibi Rus tarihçilerinin
genel mahiyetteki eserlerinde belirtilen k�sa ifadelerin tekrar�ndan ba�ka bir �ey
de�ildir.
Kâs�m Hanl��� tarihi ile ilgili yap�lm�� en kapsaml� ara�t�rma, Vladimir
Vladirimoviç VELYAM�NOV-ZERNOV’a aittir. 1830-1904 y�llar� aras�nda ya�ayan,
Türk-Tatar as�ll� bu bilgin (Veli Emin ailesinden)�, ilk cildini 1863 y�l�nda kaleme ald���
� Rusya’daki Türk-Tatar as�ll� aileler için bkz: A. H. Halikov, Rus Tan�nan 500 Bulgar-Tatar Türk As�ll� Sülale, Çev: Mustafa Öner, �stanbul, 1995; N. A. Baskakov, Türk Kökenli Rus Soyadlar�, Çev: Samir Kâz�mo�lu, Ankara, 1997.
(ikinci bask�s� 1887), �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah (Kâs�m
Hanlar� ve Hanzadeleri Hakk�nda Ara�t�rmalar), adl� dört ciltlik muazzam eserinde,
tüm Rus kroniklerini tarayarak Kâs�m Hanl��� tarihini yazm��t�r. Velyaminov-Zernov,
sadece Kâs�m Hanl���’n� incelemekle kalmay�p, K�r�m, Kazan, Astarhan, Sibir ve
Nogay Hanl�klar� ile ilgili de�erli bilgiler de vermi�tir. Ayr�ca bu eser, k�s�tl� da olsa,
Osmanl� Devleti, Safevîler, �ibanîler, Lehistan, Livonya, �sveç ve dönemin Do�u
Avrupas� hakk�nda önemli kay�tlar� ihtiva etmektedir. Eserin dili Rusça olmas�na
ra�men içerisinde Tatarca, Arapça, Farça, Almanca, �ngilizce, Frans�zca ve Latince
belgeler bulunmaktad�r. Kâs�m Hanlar�’na ve hanedan mensuplar�na ait mezar ta�lar�na
var�ncaya kadar, hanl�k ile ilgili tüm yaz�l� kaynaklar� toplayan Velyaminov-Zernov’un
eseri, ula��lmas� neredeyse imkâns�z bir ba� yap�tt�r.
Hanl���n tarihiyle ilgili ikinci önemli eser ise, yine Türk-Tatar as�ll� bir Rus olan
Nikolay �vanoviç ���K�N’in �storiya Goroda Kas�mova s Drevney�ih Vremen (En
Eski Zamanlardan Beri Kâs�m �ehri Tarihi) adl� kitab�d�r. 1887 y�l�nda Ryazan’da
yay�mlanan (ikinci bask�s� 1891) ve Rusça olan bu eser, Velyaminov-Zernov’un geni�
kapsaml� kitab�n�n özeti durumundad�r. Ayr�ca çok büyük öneme sahip olmasalar da,
Velyaminov-Zernov’un ula�amad��� baz� belgeler �i�kin taraf�ndan görülmü�tür.
�i�kin’in eseri koyu bir H�ristiyan taassubu ile yaz�lm��, hatta eser kaleme al�n�rken
Ryazan Ba�piskoposu Mihail Dimitriyeviç’in tavsiyeleri göz önünde bulundurulmu� ve
bu tavsiyeler kitab�n �ekillenmesinde etkili olmu�tur. Ancak buna ra�men eserin de�eri
büyüktür.
Tezimizin “Giri�” k�sm�nda, Kâs�m Hanl���’n�n kurulu�u öncesinde K�pçak
Bozk�r�’n�n durumunu belirtmek amac�yla, Alt�n Orda Devleti, Kazan Hanl���’n�n
kurulu�u ve Kâs�m �ehrinin erken dönemlerine temas edilmi�tir.
I. Bölümde ise, Kâs�m Hanl���’n� kurup bu Türk-Tatar devletine ismini veren
Kâs�m Han ve halefi Danyal Han’�n dönemleri ayr�nt�l� biçimde incelenmi�tir.
II. Bölüm, “K�r�m Hanlar� Sülalesi”dir. Burada Nur Devlet Han’�n Moskova’ya
geli�i ve ard�ndan Kâs�m Hanl��� taht�na oturu�u aktar�ld�ktan sonra, Moskova-K�r�m-
Kazan ili�kileri çerçevesinde, Kâs�m Hanl��� üzerindeki hâkimiyet mücadelesi
anlat�lm��t�r.
III. Bölüm, çal��mam�z�n en kapsaml� k�sm� olan “Saray Hanlar� Sülalesi”dir.
Burada, Kâs�m Hanl��� üzerinde Rus egemenli�inin tedricen güçlendi�i gerçe�i
gözlenmektedir. Ayr�ca Kazan ve Astrahan hanl�klar�n�n y�k�l��� ve Rusya tarihinde
önemli bir mevkii i�gal eden �ah Ali Han’�n faaliyetleri, tüm tafsilat�yla bu bölümde
aktar�lm��t�r. Yerli ve yabanc� pek çok ara�t�rmac�n�n ilgisini çeken Say�n Bulat Han
dönemine de, yine bu k�s�mda temas edilmi�tir.
Uraz Muhammed Han’�n dönemini konu edinen IV. k�s�m, çal��mam�z�n en k�sa
bölümüdür. Burada Rusya’da hanedan de�i�ikli�i öncesinde, isyan hareketlerinin
ya�and��� bir s�rada, Kâs�m Han�’n�n ve ona ba�l� Türk-Tatarlar�n, Rus kar��t�
tutumlar�na dikkat çekilmi�tir.
V. Bölüm, “Sibirya Hanlar� Sülalesi”dir. Kâs�m Hanl���’n� idare eden bu son
sülale zaman�nda, özellikle Kâs�m �ehri ve çevresinde cereyan eden “H�ristiyanla�t�r�p
Rusla�t�rma” çabalar� üzerinde durulmu�tur.
Son bölümde ise, mevcut kaynaklar �����nda, hanl���n idarî, iktisadî ve sosyal
yap�s� incelenmi�tir.
Yo�un mesai harcayarak haz�rlam�� oldu�um bu tezin Kuzey Türklü�ü
ara�t�rmalar�na, küçük de olsa bir katk� sa�layaca��n� umuyorum. Bununla birlikte, tez
konumla ilgili Latince metinleri tercüme eden Say�n Hocam Doç. Dr. Mehmet Ali
KAYA’ya, yine Arkaik Almanca metinlerin çevirisi için Prof. Dr. Gertrude
DURUSOY’a ve üzerimde büyük emekleri bulunan de�erli Hocalar�m Prof. Dr.
Mehmet ERSAN ve Doç. Dr. Cüneyt KANAT’a �ükranlar�m� arz ederim.
Ayr�ca, Türk tarihinin az ara�t�r�lm�� konular�n� ve Türk tarihçili�inin eksik
yanlar�n� çok iyi bilip ömrünü bu eksikliklerin giderilmesi yönünde harcayan; hocas�
merhum Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT’�n hat�ras�na sahip ç�karak beni bu sahada
çal��maya yönlendiren ve Türk yurduna ilim adam� yeti�tirip faydal� olmay� kendisine
�iar edinen Say�n Hocam Prof. Dr. �smail AKA’n�n tedrisinden geçmi� olman�n
verdi�i gururu ta��d���m� ve bundan dolay� kendimi talihli sayd���m� aç�kça ifade etmek
isterim. Tez konumun belirlenmesinde ve çal��malar�m esnas�nda göstermi� oldu�u
tahammül ve yak�nl�ktan dolay� da Say�n Hocam’a ayr�ca te�ekkür etmeyi bir borç
bilirim.
SERKAN ACAR
KISALTMALAR
A.g.e. : Ad� geçen eser
A.g.m. : Ad� geçen makale / madde
Bkz. : Bak�n�z
C. : Cilt
D�A : Diyanet �slam Ansiklopedisi
DTCFD : Dil Tarih ve Co�rafya Fakültesi Dergisi
Çev. : Çeviren
�A : �slam Ansiklopedisi (Milli E�itim Bakanl���)
�TED : �slam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi
s. : Sayfa
S. : Say�
TK : Türk Kültürü
TTKB : Türk Tarih Kongresi Bildirileri
Vol. : Volume
8
G�R��
1
ALTIN ORDA DEVLET�
XIII. yüzy�l�n ilk yar�s�nda, Çin’den Adriyatik Denizi’ne kadar düzenledi�i
seferler ile bütün bozk�r sahas�n� kas�p kavuran Cengiz Han (1167-1227) elde etmi�
oldu�u ba�ar�y� ilahî bir zemine oturtarak; “Yüce mevkiye ebedi Gök’ün yard�m� ve
korumas� ile eri�tim” demi�ti1.
Türk-Mo�ol yasas� gere�ince, ölmeden önce fethetti�i topraklar� o�ullar� aras�nda
payla�t�ran Mo�ol Han�, düzenlenen bir av s�ras�nda geçirdi�i kaza sonucu attan dü�erek
kendisinden alt� ay önce ölen o�lu Cuci’ye, Altay Da�lar� ile �til-Ural bölgesinden
ba�layarak, Avrasya bozk�rlar�n�n fethedilmi� ya da edilecek topraklar�n� verdi2.
Cuci’nin vakitsiz ölümünden sonra yerini büyük o�lu Batu (Say�n3) Han ald� ve 1237-
1241 y�llar� aras�nda, aral�klarla devam eden bat� seferleri sonucunda, Do�u Avrupa’n�n
önemli bir k�sm�n� ele geçirdi. �lk olarak, �til Bulgarlar�n� ortadan kald�rd�4. Daha sonra,
ba�ta Moskova Knezli�i ve XV. yüzy�l�n ortalar�nda kurulacak olan Kâs�m Hanl���
topraklar�n� da içine alan Ryazan Knezli�i olmak üzere, Rus Knezlikleri’ne ait birçok
�ehri istila etti. Hemen ard�ndan K�pçaklar�n (Kumanlar) üzerine yürüyerek onlar� da
ma�lup etti. K�pçaklar�n bir bölümü Kama Bulgarlar�n�n aras�na, geri kalanlar� da
Macaristan topraklar�na s���nmak zorunda kald�lar. K�pçaklar yurtlar�ndan ç�kar�l�p 1 Mo�ollar�n Gizli Tarihi “Monghol-un Niuça Tobça’an (Yüan Ch’ao Pi-shi)”, Çev: Ahmet Temir, Ankara, 1995, s. 109-110; W. Barthold-M.Fuad Köprülü, “Cengiz Han”, �A, C. III, s. 91. 2 Alaaddin Melik Ata Cüveynî, Tarih-î Cihangü�a, Çev: Mürsel Öztürk, Ankara, 1999, s. 96; Paul Ratchnevsky, Gengh�s Khan His Life and Legacy, Translated and Edited by Thomas Nivison Haining, USA, 2003, s. 207; Jean Paul Roux, Mo�ol �mparatorlu�u Tarihi, Çev: Aykut Kazanc�gil-Ay�e Bereket, �stanbul, 2001, s. 252; M. E. Yapp, “The Golden Horde and Its Successors”, The Cambridge History of Islam, Volume I, Cambridge, 1970, s. 495; Mustafa Kafal�, Alt�n Orda Hanl���n�n Kurulu� ve Yükseli� Devirleri, �stanbul, 1976, s. 18. 3 “Say�n” kelimesi Cengizlilere nispetle öldüklerinden sonra “Aziz” kar��l��� olarak kullan�lm�� bir Türkçe kelimedir. Dolay�s�yla bu bir isim de�ildir. Bkz. Zeki Velidî Togan, “Kazan Hanl���nda �slam Türk Kültürü”, �TED, C. III, S. 3-4, 1959-1960, �stanbul, 1966, s. 180. 4 Nadir Devlet, “Alt�n Ordu”, Do�u�tan Günümüze Büyük �slam Tarihi, IX, �stanbul, 1992, s. 104.
9
bat�ya sürüldükten sonra, 1240 y�l�n�n sonlar�na do�ru Ukrayna bozk�rlar�na inilerek
Kiev �ehri ele geçirdi5. Bu olaydan k�sa bir süre sonra Kiev’i ziyaret eden ünlü gezgin
Plano Carpini, �ehirdeki Mo�ol tahribat�n� �u sözlerle ifade etmi�tir:
“�ehirleri ve kaleleri y�k�p ya�malad�ktan sonra insanlar� öldürüp Kiev �ehrini
ku�atm��lard�. Rusya’n�n en büyük �ehri olan Kiev k�sa sürede ele geçirilerek ahalisi
katledilmi�ti. Öyle ki, �ehre geldi�imizde etrafa saç�lm�� say�s�z kafatas� ve parçalanm��
cesetler gördük. Gerçekten büyük bir �ehir olan Kiev oldukça kalabal�k nüfusa sahipti.
Fakat �imdi neredeyse hiç kimse kalmam��t�. Hemen hemen iki yüze yak�n ev
bo�alt�larak yak�l�p y�k�lm��; hayatta kalan insanlar da köle edilmi�ti. Tatarlar
Rusya’n�n tamam�n� yak�p y�km��lard�…”6.
1241 y�l�nda Do�u Avrupa’y� istila eden Batu Han, ayn� y�l geri dönerek �til
nehrinin a�a�� k�sm�nda yer alan Saray �ehrini kurdu ve buras�n� hükümet merkezi
yapt�7. Ticaret yollar�n�n kesi�ti�i bir kav�akta bulunan bu �ehir k�sa sürede geli�erek,
Do�u Avrupa ile Bat� Sibirya aras�ndaki en büyük merkez haline geldi8.
Ögedey Han’�n 11 Aral�k 1241 tarihinde Kara Korum’da ölmesi üzerine Cengiz
Han’�n torunlar� aras�nda en üstün duruma geçen Batu Han, daha rahat hareket etme
imkân�na kavu�tu. Bu tarihten itibaren �rti�-Aral bölgesi ile De�t-i K�pçak’� içine alan
geni� bozk�rda, hükümet merkezi Saray �ehri olmak üzere, Alt�n Orda Devleti kurulmu�
oldu. Cengiz Han yasas� ve Türk töresinin temelleri üzerine in�a edilen bu devlet,
egemenli�i alt�na ald��� bölgelerin yerel özelliklerini de göz önünde tutarak, türü
kendine özgü bir yap�ya büründü9.
Batu Han’�n 1256 y�l�nda ölmesiyle Alt�n Orda Devleti’nin yönetimi, o s�rada
Mengü Han’�n (1251-1259) karargâh�nda bulunan, Batu’nun o�lu Sartak’a verildi.
Ancak 1257 y�l�nda hükümet merkezine gelirken yolda ölen yeni han devleti fiilen idare
etmeye muvaffak olamad�. Onun yerine karde�i Ulakç� tayin edildi ise de, o da ayn�
5 Mehmet Saray, “Alt�n Orda Hanl���”, D�A, C. II, s. 539. 6 Friar Giovanni Di Plano Carpini, The Story of the Mongols whom We Call the Tatars, Translated with an Introduction by Erik Hildinger, Boston, 1996, s. 68. 7 David Morgan, The Mongols, USA, 2003, s. 139; Janet Mattin, “The Land of Darkness and the Golden Horde The Fur Trade Under the Mongols XIII-XIVth Centuries”, Chaiers du Monde Russe et Sovietique, XIX, s. 414. 8 W. Barthold, “Saray”, �A, X, s. 206-207; Mehmet Saray, a.g.m., s. 539. 9 Mehmet Saray, a.g.m., s. 539.
10
tarihlerde öldü10. Onlar�n beklenmedik ölümleri üzerine Batu Han’�n küçük o�lu Berke
Han (1257-1266) Alt�n Orda taht�na oturdu ve �slamiyeti kabul etti11. “�imdiye kadar
�aman olan teb’as� da Müslüman oldu”12. Berke Han’�n en büyük ba�ar�s�, Alt�n Orda
Devleti’ne kar�� giri�ilen isyan hareketlerini k�sa sürede bast�rmas�d�r. Öyle ki, tahta
oturur oturmaz ba��ms�zl���n� ilan eden Galiçya Kral�’n� yeniden itaat alt�na ald�. Ayr�ca
Memlûk Sultan� Baybars (1260-1277) ile anla�arak, Alt�n Orda Devleti için büyük bir
tehlike unsuru olan �lhanl� hükümdar� Abaka’y� (1265-1282) yendi. Fakat dönü�
yolunda hastalanarak, 1266 y�l� ba�lar�nda öldü13.
Berke Han’dan sonra tahta oturan Mengü Timur (1266-1280) devletin
bütünlü�ünü bir süre daha korumay� ba�ard�. Ancak yerine geçen Tuda Mengü Han
döneminde (1280-1287) iktidar zafiyetleri görülmeye ba�land�. Tula Bu�a zaman�nda
(1287-1290) devlet içerisindeki kar���klar hat safhaya ç�kt�. Onun k�sa süren
saltanat�ndan sonra Tokta Han (1290-1312) tahta oturdu. Ancak Tuda Mengü Han, Tula
Bu�a ve Tokta Han’�n ilk on y�l�nda (1299’a kadar) Alt�n Orda Devleti’nin gerçek
hâkimi, cesareti ve idarî yetenekleri ile temayüz eden Nogay idi14.
Tokta Han’�n son günleri, Özbek Han döneminde (1312-1340) devletin ula�aca��
askeri kudretin haz�rl�k safhas�n� te�kil etmi�ti. Tahta oturdu�u zaman 30 ya��nda olan
Özbek Han, “güler yüzlü, yak���kl�, hakiki bir Müslüman ve bahad�r idi”15. O, d��
siyasette, Berke Han döneminde tespit edilen esaslara ba�l� kalm�� ve özellikle �lhanl�
Devleti’ne kar�� M�s�r Memlûklar� ile yak�n ili�kiler kurmu�tu16.
Bu dönemde De�t-i K�pçak ülkesini ziyaret eden ünlü seyyah �bn Battuta (1304-
1368), Özbek Han devrinde yap�lan at ticaretinden yemek tariflerine, düzenlenen
10 A. Yu. Yakubovskiy, Alt�n Ordu ve Çökü�ü, Çev: Hasan Eren, Ankara, 2000, s. 39; Mustafa Kafal�, a.g.e., s. 23. 11 Jean Richard, “Berke Han’�n �slam’a Giri�i ve Alt�nordu Hanl���nda �slamiyetin Yay�l���”, Çev: Abdülkadir Yuval�, TK, S. 306, 1988, s. 634-635; Uli Schamiloglu, “Alt�n Ordu”, Çev: Bülent Kene�, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 415. 12 Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzy�llarda Kara Denizin Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1992, s. 128. 13 A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 40-45; Mehmet Saray, a. g. m., s. 539. 14 Kurat, a.g.e., s. 129; Mustafa Kafal�, “Alt�n-Orda Hanl���”, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 405; Ayr�nt�l� bilgi edinmek için bkz. A.Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 46-50. 15 W. De Tiesenhausen, Alt�n Ordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Çev: �smail Hakk� �zmirli, �stanbul, 1941, s. 315. 16 Kurat, a.g.e., s. 130.
11
e�lencelerden toplumun inanç yap�s�na var�ncaya kadar, Türk örf ve adetleri hakk�nda
ayr�nt�l� bilgiler vermi�tir17.
Özbek Han zaman�nda, Alt�n Orda Devleti gücünün zirvesine ula�m�� olmas�na
ra�men takip etti�i Moskova politikas� ileri görü�lülükten uzakt�. Ayr�ca Rus
Knezliklerini iyi bir �ekilde kullanmay� da ba�aramam��lard�18.
Onun ölümünden sonra Cuci Ulusunun durumu yava� yava� de�i�meye ba�lad�.
Hanedan mensuplar� aras�ndaki mücadele içinden ç�k�lmaz bir hal al�nca devletin düzeni
bozulmaya yüz tuttu. Gerilemenin ilk belirtileri daha Can�bek Han zaman�nda (1342-
1357) ortaya ç�kt�. Onun ölümünden sonra Alt�n Orda taht�na Berdi Bek Han’�n (1357-
1359) oturmas�yla iç kar���klar daha da artt�. Böylece devletin parçalanma süreci
ba�lam�� oldu19.
1360-1380 y�llar� aras�nda hükümdarl�k makam�na on dört han geçti ise de hiçbiri
bozulan düzeni yeniden �slah etmeyi ba�aramad�. Devletin içine dü�tü�ü kar���k
durumdan faydalanan Litvanya Dukal��� ile Podolya Prensli�i bu dönemde
ba��ms�zl�klar�n� kazand�lar. Litvanyal�lar�n bu hareketlerinden cesaret alan Ruslar,
Moskova Knezi Dimitri Donskoy (1359-1389) önderli�inde isyan edip, 1380 y�l�nda ilk
kez Alt�n Orda Devleti’ne kar�� ba�ar�yla mücadele ettiler20. A. N. Kurat’�n deyimi ile:
“Kulikovo meydan muharebesi, Ruslar�n 150 y�ld�r tahakkümleri alt�nda bulunduklar�
Mo�ollar� yenebilecek kadar kuvvetlendiklerini göstermekte idi”21.
Alt�n Orda Devleti’nin bat� yakas�nda bu geli�meler ya�an�rken do�uda Timurlu
Devleti yükselmi�ti. Timur Beg, Toktam�� Han’� (1379-1396) destekleyerek Alt�n Orda
Devleti’ne hakim olmas�n� sa�lam��t�22.Ancak Azerbaycan sorunu yüzünden aralar�
aç�l�nca taraflar kar�� kar��ya gelmek zorunda kald�lar. 27 Nisan 1391 tarihinde
Kunduzca’da yap�la sava�� Timur Beg kazand�23. �ki hükümdar 15 Nisan 1395 tarihinde
17 Ebû Abdullah Muhammed �bn Battûta Tancî, �bn Battûta Seyahatnamesi I, Çev: A. Sait Aykut, �stanbul, 2000, s. 462-496. 18 Charles J. Halperin, “Russia in the Mongol Empire in Comparative Perspective”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Volume 43, No: 1, June 1983, s. 250. 19 Kurat, a.g.e., s. 132 20 Nadir Devlet, Empires in Eurasia From Chingiz Khan to 20th Century, �stanbul, 2002, s. 58; Mehmet Saray, a.g.m., s. 539. 21 Kurat, Rusya Tarihi Ba�lang�çtan 1917’ye Kadar, Ankara, 1999, s. 96. 22 �smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara, 1991, s. 10. 23 A.g.e., s. 15-17.
12
Terek �rma�� k�y�s�nda yeniden kar��la�t�. Bu sava�ta da “Toktam�� yenilmi�; fakat sava�
yaln�z Toktam��’�n de�il Alt�n Orda Devleti’nin de gelece�ini belirlemi�ti”24.
Toktam�� Han’dan sonra Alt�n Orda Devleti’nin durumunu de�erlendiren Fuad
Köprülü’ye göre: “Timur taraf�ndan Kefe ve Azak gibi büyük ticaret merkezleri tahrip
edilen Alt�n Orda Devleti iktisadî ehemmiyetini kaybetmi�ti. Bundan sonra ne Orta
Asya’n�n ne de Güneydo�u Avrupa’n�n mukadderat� üzerinde Alt�n Orda’n�n hiçbir
siyasî rolü olmayacakt�”25.
Timur Beg, Alt�n Orda Devleti’ne indirdi�i darbelerden sonra Timur Kutluk’u
(1395-1400) han ilan etti. Bu dönemde Edige Mirza adl� bir �ah�s cesaretiyle sivrilmi�
ve Timur Kutluk Han’�n koruyuculu�unu üstlenerek devlet i�lerine müdahil olmu�tu.
Han’�n ölümünden sonra taht için yeni bir aday aray���na giren Edige Mirza, nihayet
Cengiz Han neslinden gelen �adibek’i (1400-1407) buldu. Bütün hayat�n� zevk ve
e�lence ile geçiren �adibek, Timur Kutluk kadar bile ba��ms�z kalamad�. Edige Mirza
art�k Alt�n Orda’n�n mutlak hâkimi idi. 1419 y�l�na kadar yönetime elinde bulunduran
Edige döneminde s�ras�yla; Pulat (1407-1410), Timur (1410-1412), Celaleddin (1412),
Kerim Berdi (1412-1414/1417), Kibek (1414-1415) ve Cabbar Birdi (1417-1419) isimli
hanlar tahta ç�km��lard�26.
Edige Mirza’n�n 1419 y�l�nda ölmesiyle Alt�n Orda Devleti’nin hâkimiyeti Ulu�
Muhammed Han’�n eline geçti. Simirnov’un Leh kaynaklar�ndan aktard���na göre; Ulu�
Muhammed’in yükselmesinde Lehistan-Litvanya Kral� Vitovt’un büyük katk�s�
olmu�tu. Bununla birlikte Cuci Ulusundaki iç kar���kl�klar son bulmad�. Ulu�
Muhammed’in rakiplerinden Barak Han (1425-1427) taht� ele geçirmek için
Maveraünnehr hâkimi Ulu� Bey’e ba�vurdu. Ulu� Bey, Saray �ehrinde güçlü bir
�ahsiyetin tahta oturmas�n� kendisi için tehlike sayd���ndan Barak’a yak�nl�k gösterdi.
Böylece Ulu� Bey’in yard�m�n� almay� ba�aran Barak Han, uzun ve çetin bir sava�tan
sonra Ulu� Muhammed’i hükümet merkezinden ç�karmaya muvaffak olmu�tu27.
24 A.g.e., s. 21. 25 M. Fuad Köprülü, “Alt�n Ordu’ya Ait Yeni Ara�t�rmalar”, Belleten, C. V, S. 19, 1941, s. 425-426 26 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…., s. 306. 27 Kurat, Kazan Hanl���n� Kuran Ulu� Muhammed Han’�n Yarl���, �stanbul, 1937, s. 18-19; A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 207.
13
Ulu� Muhammed Han, 1427 y�l�nda ikinci kez Saray �ehrini ele geçirerek
hükümdarl���n� ilan etti. 1436 y�l�na kadar tahtta kalarak devleti toparlamaya çal��t�. Bu
dönemde Saray hükümetinin gücü artarak nüfuz sahas� geni�ledi. Uzun zamandan beri
vergi ödemeyen Moskova Knezli�i itaat alt�na al�nd�. Moskova’da Han’�n otoritesi
yeniden kurulmu�tu. Öyle ki, Moskova Knezleri, kendi aralar�ndaki taht meselelerini
halledemeyince bu husustaki son karar� Ulu� Muhammed Han’a b�rakmak zorunda
kald�lar28. Han, 1425 y�l�nda ölen Rus Knezi I. Vasiliy’in karde�i Yuri ile o�lu II.
Vasiliy aras�ndaki tercihini ikinciden yana kulland�. Böylece Ulu� Muhammed Han’�n
deste�ini elde eden II. Vasiliy, Moskova taht�na oturdu29.
Fakat Ulu� Muhammed Han, Saray’da yine tutunamad�. Edige Mirza’n�n
o�ullar�ndan G�yaseddin, Ulu� Muhammed’e kar�� mücadeleye girdi ve han� K�r�m
taraflar�na çekilmeye mecbur etti. G�yaseddin’in hanl��� da k�sa sürdü ve yerini Küçük
(Kiçi) Muhammed (1435?-1445?) ald�. Ulu� Muhammed Han ile Küçük Muhammed
Han aras�nda çetin iktidar mücadeleleri ya�and�ysa da sonunda bir uzla�ma sa�land�;
Küçük Muhammed Saray’da, Ulu� Muhammed ise K�r�m’da hanl�k makam�na oturdu30.
Küçük Muhammed Han’�n ölümünden sonra yerine Seyyid Ahmet Han (1445-
1465) geçti. Alt�n Orda Devleti’ni eski günlerine döndürmek amac�yla K�r�m Hanl��� ile
Moskova Knezli�i’ne kar�� amans�z bir mücadeleye girdi ve ba�ar�l� sonuçlar elde etti.
K�r�m Han� Hac� Giray (1456-1466) ile Moskova Knezi III. �van (1462-1505) aralar�nda
anla�arak bir ittifak kurdular. Buna kar�� Seyyid Ahmed Han, Lehistan ve Litvanya ile
anla��p kar�� bir cephe olu�turdu; fakat bir sonuç elde edemedi. Seyyid Ahmed’in yerine
Alt�n Orda taht�na oturan Ahmed Han (1465-1481) da mücadeleyi sürdürdü31.
II. Vasiliy döneminin sonlar�na do�ru iyice zay�flayan Tatar idaresi 1480 y�l�nda
büyük bir darbe daha yedi32. K�r�m Hanl���’na kar�� Leh Kral� IV. Kazimir ile anla�an
Ahmed Han, 1480 y�l� ilkbahar�nda III. �van’a kar�� sefere ç�kt�. Alt�n Orda kuvvetleri,
28 Kurat, a.g.e., s. 20-21. 29 R�zaeddin Fahreddin, Alt�n Ordu ve Kazan Hanlar�, Çev: �lyas Kamalov, �stanbul, 2003, s. 79; Nikon kroni�inde, Ulu� Muhammed Han’�n Yuri, K�r�m Tatarlar� ve Litvanya aras�nda yap�lacak bir ittifaktan çekindi�i için Vasiliy’den yana ç�karak bu tasar�n�n gerçekle�mesine engel oldu�u kaydedilmi�tir. Bkz. Donald Ostrowskiy, “The Mongols origins of Muscovite Political Institutions”, Slavic Review, Vol. 49, No: 4, Winter 1990, s. 540. 30 Kurat, a.g.e., s. 21-22. 31 Mehmet Saray, a.g.e., s. 540. 32 Joel Carmichael, A History of Russia, New York, 1990, s. 57.
14
Moskova Knezli�i ile Litvanya-Lehistan s�n�r�n� te�kil eden Ugra nehri k�y�s�na geldiler.
Bu durumu ö�renen Ruslar, Moskova’y� terk ettiler. Ancak Moskova Knezi ile ittifak
kuran K�r�m Han� Mengli Giray’�n (1467-1474, 1475-1476, 1478-1514) Lehistan
üzerine yürüyerek Ahmed Han’a gelecek yard�m� engellemesi33 seferin seyrini
de�i�tirdi. Öyle ki, Ahmed Han tek ba��na Ruslara kar�� sava�maktan çekinmi�; ayr�ca
ordusunun durumu da kötüle�mi�ti. K�� mevsiminin bast�rmas�, Leh Kral� IV.
Kazimir’in gelmemesi ve Mengli Giray’�n hükümet merkezini tahrip etmesi Ahmed
Han’�n geri çekilmesine sebep oldu34. Tatar kuvvetlerinin çekilmeye ba�lad�klar�n�
gören Ruslar, bunun bir aldatmaca oldu�unu dü�ünüp Moskova’ya do�ru kaçmaya
ba�lad�lar. Fakat gerçe�i ö�renen III. �van “Muzaffer bir kumandan” edas�yla
Moskova’ya döndü35. R. Grousset’in deyimi ile: “Muharebesiz geçen bu sefer pratikte
Rusya’y� boyunduruktan kurtarm�� oluyordu”36.
Ayr�ca Ahmed Han’a kar�� K�r�m Han� Mengli Giray ile anla�an �iban Han� �bak
(�brahim) ve Mang�t Beyi Musa Bek, 6 Ocak 1481 tarihinde, Don �rma��na ans�z�n
yapt�klar� bir sald�r� ile Ahmed Han’� öldürdüler37.
Ahmed Han’�n ölümünden sonra o�ullar� Murtaza (1481-1499) ve �eyh Ahmed
(1481-1502) aras�nda ba�layan taht kavgalar� ikincisinin lehine sonuçland�. Yeni Han
1491 y�l�nda K�r�m Han� Mengli Giray’�n üzerine yürüdü. Fakat Rus Knezi III. �van,
Mengli Giray’�n Kâs�m Hanl���’nda hüküm süren karde�i Nur Devlet (1486-1491) ile
onun o�lu Sat�lgan’� (1491-1506) ve Kazan Han� Muhammed Emin’i (1487-1496,
1502-1518) Saray �ehri üzerine sald�rtt�. Onlar da Alt�n Orda’n�n hükümet merkezi olan
33 Robert M. Croskey, “The Diplomatic Forms of Ivan III’s Relationship with the Crimean Khan”, Slavic Review, Vol. 43, No: 2, Summer 1984, s. 257. 34 Ahmed Han, III. �van’a gönderdi�i yarl�kta; “�imdi �rmak k�y�s�n� terk ediyorum; çünkü askerime giyim atlar�ma çul bulamad�m. K���n doksan günü geçince ben tekrar gelip senden öcümü alaca��m” demi�ti. Bkz. A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 218. 35 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…s. 142-143. 36 Rene Grousset, Bozk�r �mparatorlu�u Attila-Cengiz Han-Timur, Çev: M. Re�at Uzmen, �stanbul, 1999, s. 437. 37 Z. V. Togan’a göre: “�ktisaden yükselmekte ve bu sayede birçok Tatar Prenslerini ve Beylerini kendisine çekmekte olan Moskova’ya istiklal kazand�ran hadise, i�te bu hadisedir”. Bkz. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giri�, �stanbul, 1981, s. 361; Ahmed Han’�n III. �van’a kar�� izlemi� oldu�u politikay� de�erlendiren A. Yu. Yakubovskiy ise; “Han’�n bütün enerjisine ra�men, takip etti�i siyasette büyük bir görgüsüzlük göze çarpar; çünkü Rusya ile Büyük Orda aras�ndaki kuvvet oran� aç�kça Moskova’n�n lehine idi” diyerek onu tenkit eder. Bkz. A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 214.
15
bu �ehri yak�p y�kt�lar. Nihayet, �eyh Ahmed Han’�n Mengli Giray’a kar�� giri�ti�i sefer
ba�ar�s�zl�kla sonuçland�. Tatarlara kar�� aktif bir siyaset izleyen Moskova, Tatar
siyasetinin zay�f yönlerini ara�t�rarak bunlar� kendi ç�karlar� do�rultusunda kullanmay�
ve birbirleriyle rekabet eden hanlardan istedi�i ile ittifak yaparak daha tehlikeli olanlar�
saf d��� b�rakmay� ba�arm��t�38.
1502 y�l�nda K�r�m Han� Mengli Giray, Alt�n Orda Devleti’nin bütün dü�manlar�
ile birle�erek Saray �ehrine sald�rd�. Ba�ar�ya ula�an bu sefer sonucunda, Alt�n Orda
Devleti tamamen ortadan kald�r�ld�. Parçalanan devletin harabeleri üzerine K�r�m,
Kazan, Sibir, Astarhan, Nogay39 ve Kâs�m Hanl�klar� kuruldu.
38 A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 206. 39 Kurat, a.g.e., s. 146; Ayn� yazar, “Alt�n Ordu Devleti”, Türk Dünyas� El Kitab�, C. I, Ankara, 2001, s. 549.
16
2
KAZAN HANLI�I’NIN KURULU�U VE ULU�
MUHAMMED HAN
Kazan40 �ehri, ad�n� �til �rma��na dökülen “Kazanka” �rma��ndan alm��t�r.
Bölgede Ta� devrine ait yerle�im izlerine rastlanm��; ayr�ca �ehir havalisinde Tunç devri
eserleri ile Demir devri ba�lang�c�na ait mezarlar bulunmu�tur. Bu buluntular �ehrin
arkaik dönemlerden beri yerle�im yeri olarak kullan�ld���na i�aret etmektedir41.
Kazan �ehrinin de içerisinde bulundu�u Orta �til bölgesine, erken dönemlerden
itibaren Avrupa Hunlar�, Sabarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler, K�pçaklar vb. Türk
topluluklar� göç ederek, Fin-Ugor kökenli Çirmi� (Mari), Mordva (Mok��) ve Ar
(Udmurt) kavimleri ile kar���p, onlar� k�smen Türkle�tirmi�lerdir42. Bölgenin en eski
halklar�ndan olan bu kavimler hakk�nda bilgi veren kaynaklar oldukça s�n�rl�d�r. Ancak
Çirmi�ler ile Mordvalar�n, Slavlara kar�� mücadele ederek 1088 y�l�nda Bulgar ve
Murom �ehirlerini ele geçirdiklerini biliyoruz. Yine 1183 y�l�nda, ad� geçen bu �ehirler
ile birlikte Ryazan43 bölgesini ya�malad�klar� ve 1283’de Ustyug �ehrini zapt ettikleri
de Rus kroniklerinde kay�tl�d�r44.
Bu kroniklerde, Çirmi�ler ve Mordvalar�n kurmu� olduklar� baz� �ehirlerin
adlar�na rastlamak da mümkündür. Örne�in, Kama �rma��n�n yukar� k�s�mlar�nda
kurulan ve 1220 y�l�ndan önce y�k�lan Bryahimov (���� ��)’un 1164 y�l�nda
40 Edward L. Keenan’a göre; “Kazan” kelimesi; “k�vr�m” ya da “bir �rma��n ba�ka bir �rma�a kar���p, çatalla�t��� yer” anlam�na gelmektedir. Bkz. Edward L. Kenan, “Kazan-‘The Bend’”, Harvard Ukrainian Studies, Volume III/IV, 1979-1980, Part 1, s. 494; Zeki Velidî Togan ise; bu �ehrin daha önce “Say�n Yurdu” (Say�nov Yurt) ad� ile an�ld���n� ve burada “Say�n” ad� ile Batu Han’�n kastedildi�ini ileri sürmektedir. Ona göre; “Batu Han devrinde Kazan henüz bir �ehir de�il “yurt” yani yaylak yeri idi. Buran�n Kazan ismini almas�, bölgede bir �ehir kurulmas� ile alakal�d�r. �ehrin ismi Ebulgazi Bahad�r Han’�n zikretti�i Ça�atay Hanlar�ndan Kazan (1334-1346) ile ilgili olabilir.” Bkz. Zeki Velidî Togan, “Kazan Hanl���nda �slam Türk Kültürü”, �TED, C. III, S. 3-4, 1959-1960, �stanbul, 1966, s. 180. Bize göre; konuyu derinlemesine inceleyen Edward L. Keenan’�n görü�ü daha tutarl�d�r. 41 �smail Tütko�lu, “Kazan”, D�A, C. XXV, s. 134. 42 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 152-153; Abdullah Battal Taymas, Kazan Türkleri Türk Tarihinin Hazin Yapraklar�, Ankara, 1966, s. 24. 43 Ryazan için bkz. M. Tikhomirov, The Towns of Ancient Rus, Moskova, 1959, s. 450-460. 44 Karl Fuks, Kazanskie Tatar� Kratkaya �storiya Goroda Kazani, Kazan, 1991, s. 147-148.
17
oldukça büyük bir �ehir oldu�u kaydedilmi�tir. Nestor kroni�inde ad� geçen bir di�er
�ehir ise; �til �rma��n�n sol k�y�s�nda bulunan Tuhçin (������)’dir. Günümüze kadar
ula�an baz� belgelerde adlar� an�lan; Çelmata (�������), Sabakula (��������), A�li
(����), Jukotin (��� ����) ve Kermençuk (����������) gibi baz� küçük �ehirler
ise 1396 y�l�na gelindi�inde tamamen terkedilmi� bulunuyorlard�45.
1239 y�l�nda Çirmi�ler ve Mordvalar, Bulgarlar ile birlikte Mo�ol hâkimiyeti
alt�na girdiler. Anla��ld��� kadar�yla, Alt�n Orda Devleti egemenli�inde 120 y�ldan uzun
bir süre, sükûnet içerisinde ya�ad�lar. 1360 y�l�nda Alt�n Orda iç kar���kl�klar yüzünden
zay�flay�nca �til ve Kama �rmaklar� üzerinde bulunan Bulgar �ehirleri ya�ma edildi.
Fakat Toktam�� Han’�n devleti toparlay�p otoritesini kurmas� bu olaylar� yat��t�rd�. 1390
y�l�nda Vyatka ve Jukotin’i ele geçiren Toktam�� Han burada uzun süre kalmayarak
1391 y�l�nda Kazan �ehrini fethetti46.
Toktam�� Han’�n Alt�n Orda taht�na oturdu�u tarihe kadar, Kazan �ehri hakk�nda
herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r. Karl Fuks’un deyimi ile: “Kroniklerde neden bu
�ehirden söz edilmedi�ini izah etmek güçtür”47. Ayr�ca �ehirde bulunan mezar ta�lar� da
geç dönemlere aittir. Kaz�lar sonucu ele geçirilen sikkelerin tamam� Kazan �ehrinin
yadigârlar�d�r. Hanl���n tarihi hakk�nda bilgi veren Tatar el yazmalar�n�n neredeyse
tamam� Kazan’�n Ruslar taraf�ndan i�gal edildi�i s�rada imha edilmi�; geri kalanlar� da,
muhtemelen �ehirden kaçan Tatar asilzadeleri taraf�ndan Buhara’ya götürülmü�tür.
Kazan �ehrinin kurulu�u hakk�nda hem Tatarlar hem de kom�ular� olan kavimler
aras�nda birçok rivayetler bulunmaktad�r. Ancak L�zkov ve R�çkov gibi ara�t�rmac�lar�n
belirttiklerine göre; bu rivayetlere inanmak neredeyse imkâns�zd�r48.
Kazan Hanl���’n�n kurulu�una geçmeden önce Ulu� Muhammed Han’�n soyu
hakk�ndaki tart��malara da temas etmek gerekir.
Daha önce de ifade edildi�i üzere; Alt�n Orda Devleti’nin en karma��k döneminde
tahta oturan Ulu� Muhammed Han’�n soyunu tespit etmek oldukça zordur. Kaynaklarda
Han’�n �eceresine dair karma��k bilgiler verilmi� oldu�undan, Han’�n babas�n�n kim
45 A.g.e., s. 149-150. 46 A.g.e., s. 151-153. 47 A.g.e., s. 153; Zeki Velidî Togan’�n, Rus bilgini V. Semenov’a dayanarak aktard���na göre; Kazan �ehri Rus kroniklerinde ilk kez 1370 y�l�nda geçmektedir. Bkz. Zeki Velidî Togan, a.g.m., s. 180. 48 Karl Fuks, a.g.e., s. 153-154.
18
oldu�u tarihçiler aras�nda tart��ma konusudur. Öncelikle bu hususta kaynaklar�n verdi�i
bilgileri incelemek gerekir49.
Ebulgazi Bahad�r Han’a göre; Ulu� Muhammed’in babas� �çkili Hasan’d�r.
K�r�ml� Hac� Gaffar’�n “Umdetü’t-Tevarih” adl� eserinde, Han’�n babas� olarak
“Çagay” adl� bir kimse kaydedilmi�tir. Muhibbi’nin “Divanü’l-�n�â”s�nda ise: “Sultan
Baybars zaman�nda De�t han� Muhammed Han �bnü’l Hasan bin Ahi Toktam�� Han…”
kayd� mevcuttur. Camiü’d-Düvel yazar� Müneccimba�� da ba�ka bir �ecere vermektedir:
“Sultan Muhammed Han bin Timur Sultan bin Timur Kutlu� bin Timur Melik bin Urus
Han”. Ancak Ulu� Muhammed Han ile Küçük Muhammed Han� karde� olarak
kaydeden Müneccim ba��n�n verdi�i �ecere hatal�d�r50.
Kazan Türklerinin tan�nm�� tarihçilerinden �ehabeddin Mercanî (1818-1889) de
“Müstefad’ül Ahbar Fi Ahval-i Kazan ve Bulgar” adl� eserinde Ulu� Muhammed
Han’�n soyunu Urus Han’a dayand�rmaktad�r: “Ulu� Muhammed bin Timur Han bin
Kutlu� Timur Han bin Urus Han Kazan padi�ahlar�n�n o�ludur”51. �kinci ku�ak Kazan
tarihçilerinden Hadi Atlasî: “Bu ki�inin ur�g�n� Mercanî hazretleri; Ulu� Muhammed
Han bin Kutlu� Timur Han bin Urus Han deyü zapt itedir”52 diyerek onu teyit
etmektedir. Zeki Velidî Togan da Müneccimba��’n�n söylediklerini aynen
tekrarlamaktad�r: “Timur Han’�n büyük o�lu ve Küçük Muhammed’in a�as� olan Ulu�
Muhammed Han…”53.
Kazan ve Bakû Üniversitelerinde Türk Tarihi Profesörlü�ü yapan Aziz
Gubaydullin, “Tatar Tarihi” isimli eserinde, Ulu� Muhammed Han’�n Cengiz Han
neslinden oldu�unu söylemekle yetinmi�tir. Bu konuyu bütün ayr�nt�lar� ile ele alan
Murat Remzi’ye göre; Ulu� Muhammed ile Küçük Muhammed kesinlikle karde�
de�ildir. V. Simirnov ise, han�n �eceresini kesin olarak belirleyememi�tir54.
49 Kurat, Kazan Hanl���n� Kuran Ulu� Muhammed Han�n Yarl���, �stanbul, 1937, s. 16. 50 A.g.e., s. 16. 51 �ehabeddin Mercanî, Müstefad’ül Ahbar Fi Ahval-i Kazan ve Bulgar, Kazan, 1897 (T�pk�bas�m Ankara, 1997), s. 122. 52 Hadi Atlasî, Kazan Hanl���, 1914, s. 28. 53 Zeki Velidî Togan (Ahmed Zeki Velidî), Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, 1912, s. 180. 54 Kurat, a.g.e., s. 17.
19
Konuya ili�kin farkl� bir görü� de M. G. Hudyakov taraf�ndan ileri sürülmü�tür:
“Ulu� Muhammed Han, ünlü Toktam�� Han’�n torunu ve Saray Han� Celaleddin’in
o�ludur”55.
Bütün bu görü�leri de�erlendirip konuya aç�kl�k getiren A. N. Kurat’a göre; Ulu�
Muhammed Han’�n babas� han de�ildi. Verilen soy kütükleri aras�nda gerçe�e en yak�n�
Ebulgazi Bahad�r Han’�n nakletti�idir. Dolay�s�yla Ulu� Muhammed Han’�n babas�
�çkili Hasan’d�r56.
Türk-�slam co�rafyas�n�n kuzeybat� k�sm�nda kurulan Kazan Hanl���, ad�n�
hükümet merkezi olan Kazan �ehrinden alm��t�r57. Buras� Asya k�tas� ile Kuzeydo�u
Avrupa’y� birbirine ba�layan önemli ticaret yollar�n�n kav�ak noktas�nda
bulunmaktayd�58. Kazan, güneyde Astarhan Hanl���, do�u ve güneydo�uda Nogay
Hanl���, güneybat�da K�r�m Hanl���, bat�da Moskova Knezli�i, kuzeyde daha önce ad�n�
and���m�z Fin kavimleri ile meskûn sahalar ve kuzeydo�uda Sibir Hanl��� ile çevrili
idi59.
Kazan Hanl���’n�n kim taraf�ndan ne zaman kuruldu�u meselesi de önemli bir
tart��ma konusudur.
G. N. Moiseeva, M. G. Safargaliyev60, Akdes Nimet Kurat, Zeki Velidî Togan,
Ahmet Temir, M. G. Hudyakov ve Ravil Bukharaev gibi tarihçiler hanl���n 1437
y�l�nda, Ulu� Muhammed Han taraf�ndan kuruldu�unu kabul etmektedirler.
Buna kar��l�k ba�ta V. V. Velyaminov-Zernov olmak üzere, N. F. Kalinin, A.
Halikov, B. Nolde61 ve N. �. �i�kin ise, hanl���n kurulu� tarihi olarak Ulu� Muhammed
Han’�n o�lu Mahmutek ( !"#$%& )’in tahta oturdu�u 1445 y�l�n� teklif etmektedirler.
“Russia and Kazan Conquest and Imperial Ideology (1438-1560s)” ba�l���n�
ta��yan eserinde, bu konuyu inceleyen J. Pelenski ise, daha uzla�mac� bir tav�r 55 M. G. Hudyakov, Oçerki po �storii Kazanskago Hantsva, Moskova, 1991, s. 22. 56 Kurat, a.g.e., s. 17; Ayn� yazar, Topkap� Saray Müzesi Ar�ivindeki Alt�n Ordu, K�r�m ve Türkistan Hanlar�na Ait Yarl�k ve Bitikler, �stanbul, 1940, s. 23. 57 Re�it Rahmetî Arat, “Kazan”, �A, C. VI, s. 505. 58 Mihail R�bu�kin, Kratkaya �storiya Goroda Kazani I, Kazan, 1848, s. 3; N. Prokofyev, �storiya Kazani Pokoreniya Kazanskago Tsarstva, Kazan, 1904, s. 13; W. Barthold (Aleksander Bennigsen), “Kazan”, The Encyclopaedia of Islam, Volume IV, s. 849. 59 Kurat, “Kazan Hanl��� (1437-1556)”, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 441; Mehmet Saray, “The Hanate of Kazan”, A Short History of Turk�sh-Islamic States, Edited by E. Merçil-H. Y. Nuho�lu, Ankara, 1994, s. 263. 60 Azade-Ay�e Rorlich, Volga Tatarlar�, Çev: Mehmet Süreyya Er, �stanbul, 2000, s. 68. 61 A.g.e., s. 68.
20
sergilemektedir. Ona göre: “Kazan Hanl���’n�n kurulu� süreci kesin bir tarih ile izah
edilemez. Bu olguyu Ulu� Muhammed’in Alt�n Orda Han� iken azledilmesi ile ba�lay�p,
1445 y�l�na kadar devam bir süreç olarak kabul etmek gerekir. Bununla birlikte, her iki
tarih de, Moskova askerî birlikleri ile kar�� kar��ya gelinildi�i için büyük öneme
sahiptir. Dolay�s�yla bu iki tarih, Moskova-Kazan ili�kilerinin ba�lang�c� olarak kabul
edilmelidir. Ulu� Muhammed’in sürüldü�ü ve Moskova Knezli�i ile ilk defa temasa
geçti�i 1437 y�l�, Kazan Tatarlar� ile Ruslar aras�ndaki ili�kilerin ba�lang�ç tarihi
olmas� nedeniyle önemlidir. 1445 tarihini ise, Moskova Knezli�i ile çoktan kurulmu�
olan Kazan Hanl��� aras�ndaki resmi temaslar�n ba�lang�ç noktas� olarak kabul etmek
daha uygundur”62.
Kazan Hanl���’n�n kurulu�unu, 1437’de ba�lay�p 1445 y�l�nda tamamlanan bir
süreç olarak görülmesini teklif eden63 J. Pelenskiy, bize göre de bu soruna en do�ru ve
tarafs�z yakla��m� sergilemi�tir.
Daha önce de temas edildi�i gibi, Saray ve K�r�m’daki hâkimiyetini kaybeden
Ulu� Muhammed Han, 1437 y�l�nda Rusya s�n�r�na do�ru yöneldi. Rusya-K�r�m
s�n�r�nda, Moskova Knezli�i’nin güneybat�s�nda bulunan Belev �ehrinin kendisine
“yurt” olarak verilmesi için II. Vasiliy’e (1425-1462) ricada bulundu. Fakat Büyük
Knez onun iste�ini reddetti ve Tatarlar�n Knezlik hudutlar�ndan uzakla�t�r�lmas� için
Moskova birliklerini Han’�n üzerine gönderdi64.
M. G. Hudyakov’a göre; II. Vasiliy’in bu tutumu o s�rada Moskova Knezli�i’nin
metbusu olan Saray Han�’n�n iste�i ile gerçekle�mi� olabilirdi65. Tatarlara kar��
gönderilen Moskova ordusu 40 bin asker ve 8 Generalden olu�uyordu66. Ordunun
komutas� ise, Galiç Knezi Yuri Dimitriyeviç’in o�ullar� �emyaka ile Dimitri Krasn�y’a
verilmi�ti67.
Ulu� Muhammed Han, yine de bar�� yanl�s� bir tutum sergileyerek II. Vasiliy’e,
Alt�n Orda içerisindeki anla�mazl�klar� körüklememesini söyleyip tarafs�z kalmas�n�
62 Jaroslav Pelenski, Russia and Kazan Conquest and Imperial Ideology (1438-1560s), Paris, 1974, s. 23. 63 Azade-Ay�e Rorlich, a.g.e., s. 68. 64 M. G. Hudyakov, a.g.e., s.24. 65 A.g.e., s. 24. 66 Kazanskaya �storiya, Yay�na Haz�rlayan: G. N. Moiseeva, Moskova-Leningrad, 1954, s. 52. 67 Edward L. Kenan, “Muscovy and Kazan: Some Introductry Remarks on Pattern of Stepe Diplomacy”,Slavic Review, Volume 26, No: 4, December 1967, s. 555.
21
önerdi. Buna kar��l�k Rusya’dan vergi almayaca��n� taahhüt etti. Ancak Ruslar, Ulu�
Muhammed Han’�n teklifini ciddiye almayarak, sorunu askerî müdahale ile çözmekte
kararl� idiler68. Sava��n kaç�n�lmaz oldu�una kanaat getiren han 3 bin ki�ilik bir ordu ile
Rusya üzerine yürüdü. Bunlar�n bin kadar�, yeterli askerî teçhizata sahip olmamalar�na
ra�men korkuya kap�l�p kalabal�k Moskova ordusundan kaçmam��lard�. “Kazanskaya
�storiya”n�n deyimi ile: “Hayatlar�ndan vazgeçip Allah’a s���nm��lard�”69.
Nihayet 5 Aral�k 1437 tarihinde Belev �ehri yak�nlar�nda yap�lan meydan
sava��n�, Rus kuvvetleri çok daha üstün olmas�na ra�men, Ulu� Muhammed Han
kazand�70.
Ancak Rus tarihçilerin pek ço�una göre; Belev sava�� ba��bozuk ve çapulcu
Tatarlara kar�� düzenlenmi� askerî bir harekât idi.
S. M. Solovyev’in konu ile ilgili olarak yazd�klar� söylediklerimizi destekler
niteliktedir: “1437 y�l�nda Tatarlar�n Ryazan bölgesine girmesine izin verildi. Fakat
ayn� y�l�n sonunda önemli bir olay ya�and�. Alt�n Orda’dan kovulan Ulu� Muhammed
Han, Rusya s�n�r�ndaki Belev’e yerle�ti. Büyük Knez, �emyaka ile Krasn�y idaresindeki
güçlü bir orduyu Tatarlara kar�� gönderdi. Ulu� Muhammed, Rus halk�n�n mallar�n�
ya�malay�p insanlara eziyet etmi�ti. Ruslar, Belev mevkiine ula�t�klar�nda han korkuya
kap�larak, Rusya’n�n tüm isteklerini kay�ts�z �arts�z yerine getirece�ini taahhüt edip
bar�� teklifinde bulundu. Ancak söyledikleri Ruslar nezdinde dikkate al�nmad�. Rus
ordusu �ehrin üzerine yürüyerek Tatarlar� yenilgiye u�ratt�. Daha sonra Tatar
Mirzalar� yeni bir öneri ile Büyük Knezli�e ba�l� Voyvodalar�n yan�na geldiler. Han,
bir Mirza ile beraber kendi o�lunu da II. Vasiliy’e rehin olarak göndermeyi ve Rus
topraklar�n�n koruyuculu�unu üstlenmeyi teklif etmi�ti. Fakat bu teklif de kabul
edilmedi. Red cevab� alan Tatar Mirzalar�, Voyvodalara dönerek; “Sizin bar��
yapmaya niyetiniz yok; art�k zaman bizi yarg�las�n!” dediler. Ve Voyvodalar bütün
Rus ordusunun Tatarlar�n elinden kaçt���na �ahit oldular…”71.
68 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 24. 69 Kazanskaya �storiya, s. 52. 70 Bu muharebede Grigoriy Protasov isimli Voyvoda’n�n haz�rlam�� oldu�u sava� stratejisinin uygulanmas�, Moskoval�lar�n hezimete u�ramas�nda önemli rol oynam��t�. Bkz. Jaroslav Pelenskiy, a.g.e., s. 24. 71 S. M. Solovyev, �storiya Rossii s Drevney�ih Vremen, Kniga II, Toma 3-4, Moskova, 1988, s. 391-392.
22
Bu devirde Ruslar�n dini bütün ve insan sevgisine sahip ki�iler olmad���n� belirten
N. M. Karamzin’e göre ise; Moskoval�lar�n bozguna u�ramas� ilahî bir cezadan ba�ka
bir �ey de�ildi72. Ruslar�n Tatarlara bak�� aç�s�n�n karakteristik örnekleri olan bu sözler,
XIX. yüzy�l koyu Rus milliyetçili�i ile Ortodoks H�ristiyan taassubunun en aç�k
ifadeleridir.
R. Bukharaev de; “Rus tarihçilerinde, Ruslar� hakl� ç�karmak için, Moskoval�lar�n
askerî giri�imlerini güneyli çapulculara kar�� yapt��� dü�üncesi hâkimdir. Sald�rganl�k,
dürüstlü�ün ihlali, ya�mac�l�k ve bunun gibi olumsuz kavramlar Ruslar�
ilgilendirmeyen; fakat güneyli ve do�ulu kom�ular�n� niteleyen özelliklermi� gibi telakki
edilmi�tir”73 diyerek bu dü�üncemizi desteklemektedir.
Belev zaferinden sonra, �til boyundaki Eski Bulgar �ehrine gelen Ulu�
Muhammed Han, buradaki mevkiini iyice sa�lamla�t�r�p, Rusya üzerinde hâkimiyet
kurmay� tasarl�yordu. Ayr�ca Moskova Büyük Knezi’nin daha önce Saray Han� Küçük
Muhammed’e ödedi�i vergiyi bundan sonra kendisi tahsil etmeyi istiyordu. Han bu
emellerine ula�mak için Moskova üzerine bir sefer düzenlemeye karar verdi. 1439
y�l�nda Nijniy Novgorod’u ele geçirerek ma�rur ve muzaffer bir �ekilde Moskova’ya
kadar ilerledi74.
Bu durumu haber alan II. Vasiliy, hükümet merkezi Moskova’y� savunmas� için
kabiliyetli bir Boyar olan amcas� Yuri Patrikyeviç’i görevlendirdi. Kendisi ise kuzeye
yönelerek �til nehrinin yukar� mecralar�na geldi ve asker toplamaya ba�lad�. Bu s�rada
�ehrin surlar�n� dövmeye ba�layan Tatarlar bir sonuç elde edemedikleri için büyük
s�k�nt�lara maruz kald�lar. 3-13 Haziran tarihleri aras�nda devam eden ku�atman�n
ba�ar�ya ula�amayaca��n� anlayarak �ehrin kenar semtlerine sald�r�p, ele geçirdikleri
ganimetler ve esirler ile birlikte geçici olarak güneye do�ru çekildiler75.
1439 y�l�ndan sonra Ruslar ile Tatarlar aras�nda k�sa süreli bir bar�� süreci
ya�and�. �ki has�m aras�nda mütecaviz hareketler de görülmedi. Moskova saray�
dikkatini dört y�l boyunca bat� ve güney s�n�rlar�na odaklad�. 1441 y�l�nda Novgorod
72 Ravil Bukharaev, Islam in Russia The Four Season, Curzon, 2000, s. 214. 73 A.g.e., s. 215. 74 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 26. 75 Gustave Alef, “The Battle of Suzdal in 1445 An Episode in Muscovite War of Succession”, Rulers and Nobles in Fifteehth Century Muscovy, London, 1983, s. 13.
23
Knezli�i’ne sald�ran II. Vasiliy, sahip oldu�u gücün büyük k�sm�n� bu askerî
harekât�nda kulland�. Büyük Orda Tatarlar�, 1442-1444 y�llar� aras�nda Moskova’n�n
güneyinde bulunan, stratejik öneme sahip Ryazan Knezli�i’ni ciddi �ekilde rahats�z
etmeye ba�lay�nca Büyük Knez, Ryazan Knezli�i’nden herhangi bir talep gelmedi�i
halde, Tatarlar� defetmek için, onlara yard�m etti. Bu s�rada Moskova Knezli�i’nin do�u
s�n�r�na yak�n bir �ehir olan Nijniy Novgorod’da bulunan Ulu� Muhammed Han ve ona
ba�l� Tatarlar da ise herhangi bir hareketlilik görülmedi76.
1443-1444 y�llar�nda Litvanya’n�n Novgorod Knezli�i üzerindeki büyük nüfuzu,
II. Vasiliy hükümetinin bat�daki tehlikeyi dikkate almas�n� zorunlu k�ld�. Moskova’n�n
tahakkümünden rahats�zl�k duyan Novgorodlu elitler, bu bask�y� k�rmak için yo�un
çaba sarf ediyorlard�. Ya�anan geli�meler Moskova Knezli�i için gerçekten tehlikeli
olmaya ba�lam��t�. Kral Kazimir’in tecavüzlerine kar�� koymaktan ba�ka çare
olmad���n� anlayan II. Vasiliy, bu tehdidi ortadan kald�rmak için haz�rlad��� orduyu iki
Tatar Hanzadesinin emrine vererek, Moskova’dan Litvanya’ya gönderdi. 1444 y�l�n�n
son aylar�nda aniden sald�r�ya geçen Tatar idaresindeki Rus ordusu, Smolensk’in77 yan�
s�ra Brianks, Viazma ve birkaç küçük kasabay� da ele geçirdi78.
Bat�da ya�anan bu geli�meleri yak�ndan takip eden Muhammed Han,
Moskova’n�n do�usundaki yerle�im birimlerine sald�rarak özellikle Murom’u bask�
alt�nda tuttu. Kar�� kar��ya kald��� bu yeni tehditten dolay� korkuya kap�lan Büyük
Knez, belki de elindeki askerî gücün tamam�n� harekete geçirdi. II. Vasiliy’in ordusu
Moskova kuvvetlerinin yan� s�ra Galiç, Mozhaisk, Vereia ve Serpuhov Knezlikleri’ne
ba�l� birliklerden olu�uyordu. Tatar kuvvetlerinin say� bak�m�ndan az olmas�na ve geni�
bir arazide da��n�k vaziyette bulunmas�na ra�men Moskova ordusu taarruz edemedi.
1444 y�l�n�n Ocak ay�ndan Mart ay�na kadar devam bu sefer sonucunda, Ulu�
Muhammed Han, Nijniy Novgorod’u elinde tutmay� ba�arm��t�79.
Kronikler bu yürüyü�te, daha kalabal�k olan Moskova ordusunun neden taarruz
etmedi�ine dair herhangi bir bilgi vermemektedirler. Bununla birlikte, Tatar tehdidi ba�
gösterince bu kez de Kral Kazimir’in ordusu, savunma zafiyeti gösteren Moskova’n�n
76 A.g.m., s. 13. 77 M. Tikhomirov, The Towns of Ancient Rus, Moskova, 1959, s. 372-381. 78 Gustave Alef, a.g.m., s. 13. 79 A.g.m., 13, 14.
24
bat� bölgelerine sald�rd�. II. Vasiliy, büyük bir sorun ile kar�� kar��ya idi. Aralar�ndaki
mesafe 250 kilometreden fazla olan iki s�n�r bölgesi, tehlikeli has�mlar� taraf�ndan
sürekli taciz ediliyordu. Moskova’n�n bat�s�nda bulunan “Udel” (yurtluk, Knez
malikânesi) arazileri Litvanyal�lar taraf�ndan ya�ma edilmi�ti. Mahalli idarecilerin de
deste�ini alamayan Büyük Knez II. Vasiliy, ya Litvanya’ya ya da Tatarlara kar��
sald�r�ya geçmek zorunda idi80.
Ancak bu a�amada II. Vasiliy’in sergiledi�i karars�zl�k, Ulu� Muhammed Han
taraf�ndan ustaca kullan�ld�. 1444 y�l�n�n sonlar�na do�ru Büyük Knez’in ordusu geri
çekilince Moskova’n�n s�n�r bölgelerinde büyük bir idarî bo�luk meydana gelmi�ti.
�lkbahar geldi�inde, Ulu� Muhammed Han bu bölgeyi ya�malamas� için o�lu
Mahmutek’i görevlendirdi. Askerî birlikleri say� bak�m�ndan yetersiz oldu�u için ba�ta
Çerkezler ve Kazaklar olmak üzere, s�n�r bölgesinde ya�ayan çok say�daki ba��bozuk
kimseyi de ordusuna dâhil etmi�ti81.
Büyük Knez II. Vasiliy, verimli ve zengin Vladimir-Suzdal bölgesinin Tatarlar
taraf�ndan ya�malanaca��n� bildi�i için oldukça tedirgindi. Bunu engellemek için
elindeki bütün kuvvetler ile birlikte 14 Haziran 1445’de Moskova’dan ayr�ld�. Ortodoks
mezhebinin dinî ritüelleri gere�i, sefer öncesinde birtak�m azizlerin mezarlar�n� ziyaret
etti. II. Vasiliy, Udel Knezleri’ne kendisine kat�lmalar� yönünde talimat verdi. Ayr�ca
hizmetinde bulunan Tatar Hanzadesi Birdidad ('*' +',/3)’a da ça�r�da bulunarak,
askerleri ile birlikte Suzdal’a gelmesini emretti. �ki hafta sonra, 29 Haziran günü
Yuryev’e ula�t���nda Nijnij Novgorod garnizonunun Tatar ku�atmas� alt�nda oldu�unu
ö�rendi. Ku�atma sonunda kale Ulu� Muhammed Han’a teslim edilmi�ti. Nihayet
Büyük Knez, 6 Temmuz günü Suzdal �ehrinde amcas� çocuklar� Mozhaisk Knezi �van,
Vereia Knezi Mihail ve kay�nbiraderi olan Serpuhov Knezi Vasiliy Yaroslaviç ile
bulu�tu. Ancak ça�r�da bulundu�u bütün Knezliklerden asker toplamak mümkün
olmam��t�. Ayr�ca Yuryev’e kadar gelen Tatar Hanzade Birdidad, Büyük Knez’e yard�m
etmekten vazgeçerek geri dönmü�tü82.
Düzenlenen seferin gidi�at� Moskova Büyük Knezi’ni s�k�nt�ya sokmu�; Nijniy
Novgorod kalesinin kaybedilmesi ise büyük hayal k�r�kl��� yaratm��t�. Art�k kendilerine 80 A.g.m., s. 14. 81 A.g.m., s. 14. 82 A.g.m., s. 14-15.
25
olan güvenleri artan Tatarlar�n üstesinden gelmek daha zordu. Ayr�ca Birdidad’�n sefere
i�tirak etmemesi ve Moskova taht�nda hak iddia eden Galiç Knezi �emyaka’n�n
tehditkâr tutumu da Moskova’n�n izledi�i sava� stratejisinin çöktü�üne i�aret
ediyordu83.
6 Temmuz gecesi, Suzdal yak�nlar�ndaki Kamenka �rma��n�n sa� taraf�nda
konaklayan Rus ordusunda, düzenlenen seferin s�radan bir askerî yürüyü� oldu�u
dü�üncesi hâkimdi. Knezler ve Boyarlar geceyi yiyip içip, e�lenerek geçirdiler. Fakat
ertesi sabah Tatarlar�n yakla�t��� haberi ula��nca ordugâhta bir hareketlilik görüldü.
Moskoval�lar, Tatar ordusunun 3500 ki�iden daha az bir süvari birli�inden olu�tu�unu
haber alm��lard�. Dolay�s�yla sava�tan vazgeçip dü�man ile anla�may� gereksiz
görmü�lerdi. Tatarlar, Ruslar�n etraf�n� ku�at�p ilk �iddetli sald�r�y� gerçekle�tirdikten
sonra uygulanan taktik gere�i geri çekilmeye ba�lad�lar. Tatarlar�n kaçt��� hissine
kap�lan Ruslar, co�kulu bir �ekilde onlar� takibe koyuldular. Ancak eski bir Türk-Mo�ol
oyununa kurban gittiklerini anlad�klar�nda art�k vakit çok geçti. Moskoval�lar� tuza�a
dü�üren Tatarlar �iddetli bir ak�na ba�lad�lar. Say�ca üstün; ancak te�kilattan yoksun
olan Moskova ordusunda kar���kl�k ba� gösterdi ve Rus askerleri kaçmaya ba�lad�lar84.
M. G. Hudyakov’un deyimi ile: “Mukadderat�n tayin edildi�i 7 Temmuz günü,
Suzdal civar�ndaki Spaso-Evfimiyeva Manast�r� (�����-�� ��� ���������)
yak�nlar�nda yap�lan meydan sava��nda Ruslar peri�an olmu�tu”85.
Bu sava�ta II. Vasiliy’in Hazinedar� Demid de ölmü�tü. Onun ta��d���, üzerinde
Yunan Güne� Tanr�s� Helios’un sembolü bulunan, II. Vasiliy’e ait mühür ise ya
kaybolmu� ya da Tatarlar�n eline geçmi�ti86.
Kaderin bir cilvesi olarak yorumlanan Rus hezimeti, Moskoval�lar aras�nda büyük
�a�k�nl��a neden olmu� ve bu utanç verici durum daha sonra korkuya dönü�mü�tü.
Felaket haberi Tatarlar�n gönderdi�i bir ulak ve sava�tan sa� kurtulanlar�n Moskova’ya
dönmesi ile çabucak yay�lm��t�. Bütün bunlar yetmezmi� gibi 14 Temmuz gecesi,
Moskova �ehri gizemli bir �ekilde yak�ld�. Bu büyük yang�ndan sonra �ehir tamamen
83 A.g.m., s. 17. 84 A.g.m., s. 17. 85 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 26, 27; �smail Aka, “Ulu� Muhammed Han”, Prof. Dr. �smail AKA Makaleler 3, Yay�na Haz�rlayanlar: E. Semih Yalç�n-�arika Gedikli, Ankara, 2005, s. 148-149. 86 Gustave Alef, a.g.m., s. 16.
26
harap oldu ve içerisinde devlet ileri gelenlerinin de bulundu�u pek çok ki�i savunmas�z
kalan �ehri terk etmeye ba�lad�87.
Sava�tan galip ayr�lan Tatarlar, üç gün boyunca bölgeyi ya�malay�p ele
geçirdikleri ganimetleri yüklendiler. Daha sonra da Nijniy Novgorod’a do�ru yola
koyuldular. Ulu� Muhammed Han, ele geçirilen esirlerin say�s�n� ö�renmek istedi�inde
Büyük Knez’in de tutsak edildi�inin fark�na vard�88. “Daha önce Saray �ehrinde
kar��la�an iki eski dost tekrar bir araya gelmi�ti”89.
Ulu� Muhammed Han, Rus Knezi’ne bütün isteklerini kabul ettirdi. Yap�lan
antla�maya göre;
� II. Vasiliy, kurtulu� akças� olarak 200 bin ruble ödemeyi kabul
etti.
� Rus �ehirlerine, vergi toplamak üzere Kazanl� memurlar�n
gönderilmesi hususunda mutabakat sa�land�.
� Birtak�m Tatar aristokrat�na baz� Rus �ehirlerinin gelir
kaynaklar�ndan hisse verilmesi kabul edildi.
� Ulu� Muhammed Han’�n talebi üzerine, Oka �rma�� k�y�s�nda
bulunan, stratejik öneme sahip Me�çerskiy Gorodok �ehri, Han’�n o�lu Kâs�m’a
yurt olarak b�rak�ld�. Böylece Moskova’n�n yan� ba��nda bir Türk-Tatar Hanl���
kurulmu� oldu90.
Rusya aç�s�ndan utanç verici olan bu antla�man�n �artlar� Moskova sakinlerine
duyurulmad�. Rus halk�na; “Ulu� Muhammed Han ve o�luna haç öptürüldü�ü ve bunun
kar��l��� olarak da mümkün oldu�unca ödeme yap�laca��” söylenmi�ti91. Gerçekte ise,
Ruslardan tahsil edilen bu yüklü miktardaki kurtulu� akças�, yeni kurulan Tatar
Hanl���’n�n geli�imine büyük katk�da bulunmu�tu92.
II. Vasiliy’in Suzdal sava��nda ma�lup olup esir dü�mesi rakibi �emyaka’y�
oldukça memnun etmi�ti.
87 A.g.m., s. 18. 88 A.g.m., s. 18. 89 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 27. 90 A.g.e., s. 27; Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 158; Zeki Velidî Togan, Türk Tatar Tarihi, Kazan, 1912, s. 202; �smail Türko�lu, “Kazan Hanl���”, D�A, C. XXV, s. 137. 91 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 27. 92 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 25.
27
XV. yüzy�l�n ba�lar�nda Dimitri Donskoy’un (1359-1389) ikinci o�lu Galiç Knezi
Yuri (�emyaka’n�n babas�), karde�i I. Vasiliy (1389-1425) öldü�ü zaman Moskova
taht�nda hak iddia etti. Ancak ye�eni II. Vasiliy taht� zorla ele geçirdi. Yuri 1434 y�l�nda
ölünce bu kez büyük o�lu Vasiliy Kosoy, babas�n�n hakk�n� aramaya ba�lad�. Fakat
1436 y�l�nda II. Vasiliy’in emri ile gözlerine mil çekilince bu arzusu gerçekle�medi.
Dimitri �emyaka ise, Knez Yuri’nin üçüncü o�luydu. 1440 y�l�nda Galiç Knezi
olmu�tu. �emyaka, Moskova Büyük Knezi’ne olan kinini 1440’l� y�llara kadar gizledi.
En az�ndan 1441-1442 y�llar�na kadar sayg�da kusur etmedi. Daha önce de belirtildi�i
üzere, Belev sava��nda Rus ordusunun kumandanlar�ndan biri �emyaka idi. Ancak 1439
y�l�nda Moskova savunmas�na kat�lmamas�, onun Büyük Knez II. Vasiliy ile aras�n�n
aç�ld���na i�aret ediyordu. 1442 y�l�nda aralar�ndaki dü�manl�k iyice su yüzüne ç�kt�.
�emyaka, Tatarlara haraç ödemeyi reddedince, Büyük Knez amcas� o�luna kar�� sava�
ilan etmekten çekinmedi. Bu sava�� önlemek için sadece Trinitiy Manast�r� Ba�rahibi
çaba gösterdi. 1442-1445 y�llar� aras�nda �emyaka, Büyük Knez’e kar��
sorumluluklar�n� yerine getirmedi. 1445 y�l�nda düzenlenen ilk sefere kat�ld�. Ancak
birkaç ay sonra güç duruma dü�en II. Vasiliy, zay�f ordusunu takviye etmek için Galiç
Knezli�i’nin askerî gücüne ihtiyaç duydu�u vakit �emyaka k�l�n� dahi k�p�rdatmad�93.
Rus Knezleri aras�ndaki ili�kiler de gittikçe gerilmeye ba�lam��t�. �emyaka
babas�n�n II. Vasiliy taraf�ndan öldürülmesini bir türlü unutam�yordu. Buna ra�men
ihtiyat� elden b�rakmayarak, Moskova taht�na ç�kmak için herhangi bir te�ebbüste
bulunmad�. �emyaka içten içe kin beslemi� olmal�yd�. Fakat kaynaklar�n�n s�n�rl� olu�u
ve müttefikinin bulunmay���, onun arzular�na ula�mas� için ciddi bir engeldi94.
Ulu� Muhammed Han, II. Vasiliy’i tutsak ettikten sonra Moskova taht�n�
�emyaka’ya sundu. Nihayet bekledi�i f�rsat� bulan Galiç Knezi bu öneriyi tereddütsüz
kabul etti. Han, Büyük Knezi tutsak etti�ini belgeleyen bir yarl��� �emyaka’ya
göndermi�ti. Fakat bu anla�man�n yürürlü�e girmesini bir kaza engelledi. �emyaka’n�n
yan�ndan Ulu� Muhammed Han’a dönen Tatar elçisi, Moskova’ya ba�l� bir askerî birlik
taraf�ndan esir al�nd�. Gönderdi�i elçi gelmeyince, Tatar Han� �üphelenmeye ba�lad�.
Muhtemelen �emyaka’n�n teklifini reddetti�ine kanaat getirerek, elindeki de�erli tutsa��
93 Gustave Alef, a.g.m., s. 18-19. 94 A.g.m., s. 19.
28
serbest b�rakmaya karar verdi. Ancak yüklü bir kurtulu� akças� almak için bu karar�n�
a�a vurmad�95.
II. Vasiliy mutlu bir �ekilde Moskova’ya dönerken, �emyaka panik içerisinde
Tver’e kaçt�. Fakat Büyük Knez’in bu mutlulu�u, kurtulu� akçesinin getirmi� oldu�u
a��r yük yüzünden k�sa sürdü. Moskova halk�n�n tepki göstermesine ra�men yap�lan
antla�man�n hükümlerini mecburen yerine getirdi96.
Rusya tarihinde önemli bir yere sahip olan Suzdal sava��n�n do�urdu�u sonuçlar
tarihçiler aras�nda da farkl� �ekillerde yorumlanm��t�.
N. M. Karamzin, Büyük Knez’in bilgi ve yeteneklerini sorgulayarak; “II. Vasiliy
dedesini örnek al�p büyük bir ordu meydana getirememi�tir. Ülkesinin nüfusu de�il
Knez’in bilgisi yetersizdir” demektedir97.
B. Spuler ise; “Ulu� Muhammed Han’�n Moskova’y� kolayca ele geçirebilecek
iken bunu yapmayarak emsalsiz bir f�rsat� tepti�ini” belirtir. G. Vernadsky, onun bu
görü�üne �iddetle kar�� ç�k�p; “Ulu� Muhammed Han, mevcut durumu XX. yüzy�l�n ak�l
hocalar�ndan daha iyi anlam�� olmal�yd�”98 diyerek onu sert bir biçimde tenkit eder.
Son olarak Ulu� Muhammed Han’�n ki�ili�ine de temas etmek gerekir. O, çok
mümtaz bir �ahsiyetti. Saray’daki saltanat� göz al�c�, Rusya üzerindeki bask�s� sa�lam
ve istikrarl� idi. Saray’dan ayr�l�nca K�r�m’da ba��ms�z bir devlet kurmay� ba�arm��t�.
�kinci kez taht�n� terk etmek zorunda kald���nda ise, umutsuzlu�a kap�lmayarak Rusya
topraklar�na girdi. Belev’de Ruslar� yendikten sonra, daha önce K�r�m’da yapt��� gibi,
Orta �til bölgesinde ba��ms�z bir devlet kurmaya karar verdi. Bu yüksek mefkûresini
ustal�kla gerçe�e dönü�türerek, cesareti sayesinde güçlü bir devlet kurdu. Hedeflerine
çetin sava�lar sonucunda ula�t�. Rusya’ya kar�� düzenledi�i iki seferden de galibiyet ile
ayr�ld�. 1439 y�l�nda Moskova’ya, 1445 y�l�nda ise Suzdal’a kadar ilerledi. Moskova
Knezi’ni tutsak etme ba�ar�s� gösterdi. Ruslara a��r sava� tazminat� ödeterek Rus
�ehirlerine Tatarlar� yerle�tirdi. Ayr�ca Rusya s�n�rlar� içerisinde yeni bir devlet kurdu.
Bu devlet o�lu Kâs�m’�n idaresindeki Kâs�m Hanl�9� idi. Son derece enerjik bir
�ahsiyet olan han gerçekten üstün yeteneklere sahipti. Rus tarihçilerin de kabul etti�i
95 A.g.m., s. 19. 96 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 27. 97 Gustave Alef, a.g.m., s. 19. 98 George Vernadsky, The Mongols and Russia, New Haven-London, 1959, s. 319.
29
gibi son derece dürüst ve mert bir insand�. 1430 y�l�nda hizmetinde bulunan Haydar
isimli bir Mirza’n�n, etti�i yemini bozarak Voyvoda Grigoriy Protasov’u tuza�a
dü�ürüp, hile yoluyla tutsak etmesini ho� kar��lamam�� ve onu serbest b�rakm��t�99. Ulu�
Muhammed Han’�n adaleti düstur edindi�i ni�an�na koydu�u �u sözlerden de aç�kça
anla��lmaktad�r: “&:; <:= >!? &:! @FJ >!”=Min adl mülk ve min zulm helâk (Adil olan
hüküm sürer, zalim olan helak olur)100.
17 y�l Saray’da, 8 y�l Kazan’da olmak üzere 25 y�l saltanat süren101 Ulu�
Muhammed Han, 1445 y�l�nda o�lu Mahmutek taraf�ndan öldürülmü�tür.
99 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 31-32. 100 Kurat, Kazan Hanl���n� Kuran…, s. 23. 101 R�zaeddin Fahreddin, a.g.e., s. 82.
30
3
KÂSIM HANLI�I’NIN KURULU�UNA KADAR
KÂSIM �EHR�
Ad�n� Kazan Han� Ulu� Muhammed’in o�lu Kâs�m’dan alan Kâs�m �ehri, Oka
�rma��n�n sol k�y�s�nda, Moskova’n�n 250 km. kadar güneydo�usu ile Kazan �ehrinin
470 km. güneybat�s�nda bulunmaktad�r102. Rus kroniklerinde, “Gorodets”, “Me�çerskiy
Gorodets”, “Me�çerskiy Gorodok”103 �ekillerinde kaydedilen �ehrin Tatarlar aras�ndaki
ad� ise; “Han Kirman”d�r104.
Kroniklerde ilk kez XII. yüzy�l�n ortalar�nda ad�na rastlanan “Gorodets” Suzdal
Knezi Yuri Dolgoruki (1120-1157) taraf�ndan 1152 y�l�nda kurulmu�105 ise de, �ehrin
bulundu�u bölgenin, bu tarihten çok daha erken vakitlerde yerle�im birimi olarak
kullan�ld��� tahmin edilmektedir106. “Gorodets” kurulurken Kiev �ehri model olarak
al�nm��t�r. Buraya “Me�çerskiy Gorodets” denilmesi bölgede ya�ayan “Mi�er” boylar�
ile ilgilidir107.
�ehir ilk kuruldu�unda, �imdiki yerinden 1-1.5 km. kadar daha güneyde Babenk
(������) �rma��n�n Oka �rma��na kar��t��� yerde bulunuyordu. �ehrin yerle�tirildi�i
alan a�açtan yap�lm�� surlar ve gözetleme kuleleri ile çevrili idi. Ayr�ca “Gorodets”in
etraf�nda 5 adet müstahkem mevki bulunuyordu. Bunlar; kuzeyde S�ntulsk (�W����X�)
kalesi, do�uda Zemlyanoy Strug ([���� \ ����]), güneyde Stolbi�çe (�� ���^�);
yine güneyde, Oka �rma��n�n kar�� k�y�s�nda Bai�evsk (������X�) ve bat�ba Babensk
(�����X�) kalelerinden müte�ekkildi108.
“Me�çerskiy Gorodets” �ehrinde, Rusya tarihi için önemli say�labilecek baz�
olaylar da gerçekle�mi�ti:
102 Re�id Rahmetî Arat, “Kas�m Hanl���”, �A, C. VI, s. 380; Ahmet Ta�a��l, “Kâs�m Hanl���”, D�A, C. XXIV, s. 543. 103 Nikolay �vanoviç �i�kin, �storiya Goroda Kas�mova s Drevney�ih Vremen, Ryazan, 1891, s. 1. 104 Aleksander Bennigsen, “Kas�mov”, The Encylopaedia of Islam, Volume IV, s. 723; �lya V. Zaitsev, “Kas�m Hanl���”, Çev: Özgür Ç�narl�, Türkler, C. VIII, s. 466. 105 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e, s. 1. 106 N. Aleksandroviç Rodin, Kas�mov, Moskova, 1976, s. 36-37. 107 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e, s. 1. 108 E. Mihaylovskiy-�. �lenko, Ryazan Kas�mov, Moskova, 1969, s. 203.
31
Örne�in, haraç ödeyip paye almak üzere Alt�n Orda hükümet merkezine giden ve
dönü� yolunda hastalanarak “Me�çerskiy Gorodets”e u�ramak zorunda kalan, Ruslar�n
büyük kahraman� Knez Aleksander Nevski’nin burada bir manast�ra kapanarak
ölmesi109, Ruslar nezdinde bu �ehre ayr� bir önem ve kutsiyet kazand�rm��t�r.
Moskova Knezi Dimitri Donskoy döneminde (1359-1389) “Me�çerskiy Gorodets”
Knezi Aleksander Ukoviç idi. Onun zaman�nda �ehir k�smen Moskova’ya ba�lanm��;
ancak Alt�n Orda Devleti bunu tasdik etmemi�ti110. Ayr�ca N. �. �i�kin’in belirtti�ine
göre; Me�çerskiy’e ait topraklar�n bir k�sm� Knez Dimitri Donskoy taraf�ndan para
kar��l��� sat�n al�nm��t�111.
Daha önce de belirtildi�i üzere; XIV. yüzy�l�n sonlar�na do�ru Alt�n Orda’da
karga�a ba� gösterince, mevcut siyasî otoritede birtak�m bo�luklar meydana geldi.
Özellikle Toktam�� Han, Timur Beg kar��s�nda zor duruma dü�ünce destek aramaya
ba�lad�. Bu amaçla 1392 y�l�nda Moskova Büyük Knezi I. Vasiliy (1389-1425) ile
görü�melerde bulundu ve anla�maya vard�. Buna göre; Rus Knezi, Toktam�� Han’a
Timur Beg ile yapaca�� zorlu sava�larda yard�m edecek; bunun kar��l���nda da
Rusya’ya ba�l� baz� bölgeler Alt�n Orda Devleti’ne haraç ödemeyecekti. Bu anla�ma
sonucunda “Me�çerskiy Gorodets” ile birlikte Murom ve Nijniy Novgorod �ehirleri de
Rusya’ya ba�land�. Moskova Knezli�i’nin güneydo�u s�n�rlar�n�n güvenli�ini
sa�lamakla görevlendirilen bu �ehir, Rusya’n�n güçlenip yay�lmac� bir siyaset
izlemesine büyük katk�da bulundu112.
109 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 2. 110 N. Aleksandroviç Rodin, a.g.e., s. 37. 111 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 3. 112 N. Aleksandroviç Rodin, a.g.e., s. 37.
32
I. BÖLÜM
KAZAN HANLARI SÜLALES�
1
KÂSIM HANLI�I’NIN KURULU�U VE KÂSIM HAN
(1445-1681)
Ulu� Muhammed Han’�n, Suzdal sava��nda Knez II. Vasiliy’i yenerek tutsak
edi�inden sonra, ileri sürdü�ü bütün �artlar� kabul ettirmek suretiyle onu serbest
b�rakt���n� daha önce de belirtmi�tik. Han ile Moskova Knezli�i aras�nda akdedilen
anla�man�n en önemli sonucu, �üphesiz Moskova Knezli�i s�n�rlar� içerisinde ba��ms�z
bir hanl�k kurularak, ba��na Ulu� Muhammed Han’�n o�lu Kâs�m’�n geçirilmesi idi113.
Yeni kurulan bu hanl���n s�n�rlar�n� kesin olarak tayin etmek mümkün olmasa da,
Oka �rma�� k�y�s�ndaki Kâs�m �ehri merkez olmak üzere, Serpuhov (���_� ��),
Zvenigorod ([����] � `�), Ka�ira (������), Yuryev (b�����) ve Surojik
(��� c���) bölgelerini kaps�yordu114. Ulu� Muhammed Han’�n Kazan Hanl��� ile
Moskova Knezli�i aras�ndaki bu stratejik bölgede bir devlet kurmas�ndaki as�l amaç,
Moskova’y� sürekli kontrol alt�nda tutarak gerekti�inde müdahale etmek idi. Ayr�ca
hanl���n ordusuna mensup askerlerin masraflar�, Rus �ehirlerinin gelir kaynaklar�ndan
sa�lanacak ve Moskova hazinesinden Kâs�m Hanl���’na her y�l belirli miktarda haraç
ödenecekti115.
“Bu suretle Ulu� Muhammed Han’�n iste�i tamamen gerçekle�mi�ti. Rus
Knezliklerinin mühim bir k�sm�, eskiden oldu�u gibi, vergiye ba�lanm��; Moskova
113 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 381; Mehmet Saray, “The Hanate of Kas�m”, A Short History of Turkish-Islamic States, Edited by E. Merçil-H. Y. Nuho�lu, Ankara, 1994, s. 267. 114 V. V. Velyaminov-Zernov, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah I, St. Petersburg, 1887, s. IV. 115 Ahmet Temir, “Kas�m Hanl���”, Türk Dünyas� El Kitab�, C. I, Ankara, 2001, s. 560; �lya V. Zaitsev, a.g.m., s. 466.
33
Knezi’nin askerî kudretine de büyük bir darbe indirilmi�ti. O zamanda böylesine parlak
bir ba�ar� elde edilmesi, Kazan Hanl���’n�n askerî gücünü ve devletin ba��nda bulunan
Ulu� Muhammed Han’�n kabiliyet ve dirayetinin derecesini gösteriyordu”116.
Suzdal sava�� sonunda yap�lan bar�� anla�mas�n�n �artlar�, Moskova halk�na
duyurulmamas�na ra�men Türk-Tatarlar ile anla�maya var�lm�� olmas� bile Ruslar
aras�nda memnuniyetsizli�e neden olmu� ve baz� bölgelerde isyan hareketleri de
görülmü�tü. Özellikle Türk-Tatarlar�n ya�ad�klar� �ehirlerde camilerin yapt�r�lmas�
Ruslar�n dinî taassubunu galeyana getirmi�ti. Anla�man�n yürürlü�e girmesinden sonra
olaylar giderek büyümü� ve 3-4 ay içerisinde Moskova Büyük Knezi II. Vasiliy
taht�ndan indirilerek gözlerine mil çekilmi�ti. Fakat Kâs�m Han, kendine ba�l� Türk-
Tatar kuvvetleri ile II. Vasiliy’i 1447 y�l�nda tekrar Moskova taht�na oturtmu� ve Büyük
Knez’in rakibi olan �emyaka’y�, 1449, 1450 ve 1452 y�llar�nda düzenledi�i seferler ile
sindirmi�ti. Ayr�ca 1449 ve 1450 y�llar�nda Rus Knezliklerine sald�ran Alt�n Orda
Tatarlar�na da önemli darbeler indirilmi�ti117.
Moskova Knezli�i’nin Ulu� Muhammed Han kar��s�nda dü�tü�ü acz ve
çaresizli�i gizleme çabas� güden daha sonraki Çarl�k dönemi Rus tarihçilerine göre ise,
Kâs�m Hanl���’n�n kurulu�u, Suzdal sava�� sonuçlar�ndan tamamen ba��ms�zd�.
V. V. Velyaminov-Zernov, hanl���n bir tesadüf eseri kuruldu�unu118 ileri
sürmekte; N. �. �i�kin, N. M. Karamzin ve A. N. Nasonov gibi tarihçiler ise,
“Me�çerskiy Gorodets”in II. Vasiliy taraf�ndan Kâs�m Han’a ba���land���n�119
savunmaktad�rlar. Kâs�m Hanl��� hakk�nda hiçbir bilgiye sahip olmayan pek çok bat�l�
tarihçi de, Çarl�k dönemi Rus milliyetçili�i duygusu ile kaleme al�nan tarih
kitaplar�ndaki sözleri tekrar etmekten ileri gidememi� ve Kâs�m Hanl���’n�n kurulu�unu
Moskova Knezi’nin bir ihsan-� �ahanesi olarak de�erlendirmi�lerdir120.
116 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 158. 117 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 381. 118 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. III. 119 A. N. Nasonov, Mongol� i Rus, Moskova, 1940, s. 29. 120 Bkz. Leo de Hartog, Russia and the Mongol Yoke The History of the Russian Principalities and the Golden Horde 1221-1502, New York-London, 1996, s. 133; Donald Ostrowski, Muscoyv and the Mongols Cross-cultural �nfulences on the Stepe Frontier 1304-1589, Cambridge, 1998, s. 54 (Ayr�ca Ostrowski, Me�çerskiy’in II. Vasiliy de9il III. �van taraf�ndan Kâs�m Han’a ba9��land�9�n� iddia etse de bu bilgi yanl��t�r); Michael T. Florinsky, Russia a History and an Interpretation, Volume I, New York, 1965, s. 68; Peter B. Golden, Türk Halklar� Tarihine Giri�, Çev: Osman Karatay, Ankara, 2002, s. 265; Jean Paul Roux, a.g.e., s. 500.
34
Eserlerinde Rus kroniklerini kullanan V. V. Velyaminov-Zernov ve N. �. �i�kin’in
belirttiklerine göre; Ulu� Muhammed Han’�n o�lu Mahmutek, 1445 y�l�nda babas�n� ve
küçük karde�i Yusuf’u121 öldürerek Kazan taht�n� ele geçirdi. Bunun üzerine han�n di�er
iki o�lu Kâs�m ve Yakub, hayatlar�ndan endi�e ederek Çerkez topraklar�na kaçt�lar. Bu
s�rada Moskova taht�n� ele geçirmek için II. Vasily ile Galiç Knezi �emyaka aras�nda
amans�z bir mücadele vard�. 1446 y�l�n�n sonlar�na do�ru Kâs�m ve Yakub, Rusya
s�n�rlar�na girerek Büyük Knezi aramaya ba�lad�lar. Gözlerine mil çekilmi� olan Knez
II. Vasiliy, Vologda’dan Moskova’ya geçerek askerlerini toplam�� ve �emyaka üzerine
yürümü�tü. Bu s�rada Kâs�m’a ba�l� Türk-Tatar kuvvetleri, II. Vasiliy’e yard�ma giden
Udel Knezlerinden, Knez Vasiliy Yaroslaviç Borovskiy, Knez Ryapolovskiy, Knez
Striga Obolenskiy ve Knez Feodor Basenok’a rastlad�. Kâs�m Han’a ba�l� askerî
birlikleri gören kalabal�k Rus ordusu, bunlar�n dü�man kuvvetleri oldu�u zann�na
kap�larak sava� durumuna geçti. Ancak olay�n gerçek yüzü k�sa süre sonra anla��ld�.
Türk-Tatar kuvvetleri, Kazan Han� Mahmutek’in �errinden kaçt�klar�n� ve Büyük
Knez’e s���nmak istediklerini bildirmi�ler; bunun üzerine Kâs�m ve Yakub karde�ler
Ruslar ile birlikte hareket ederek o s�rada Ugliç’te bulunan II. Vasiliy’in yan�na
gelmi�lerdi122.
Rus kroniklerine göre; Kâs�m ve Yakub karde�ler, II. Vasiliy’i ilk kez 1448
y�l�nda, Moskova saray�nda ziyaret etmi�lerdi. 1449 y�l�nda ise, meydana gelen iki olay
münasebetiyle onlar�n ad� kroniklerde tekrar an�lm��t�. Bunlardan ilki; yukar�da da
belirtildi�i gibi, Büyük Knez II. Vasiliy’in �emyaka’ya kar�� düzenledi�i seferde
onlar�n Moskoval�lar taraf�nda yer almalar� ile ilgili idi. �kincisi ise; Alt�n Orda Han�
Seyyid Ahmed’e ba�l� Tatarlar�n, Moskova Knezli�i s�n�rlar�na girerek etraf�
ya�malamalar� ve Kâs�m Han’�n Zvenigorod �ehrinden hareket ederek onlar�
121 A. Yu.Yakubovskiy, Ulu� Muhammed Han’�n o�ullar�ndan Yakub ile Yusuf’un ayn� ki�i oldu�unu yazm��sa da bu bilgi do�ru de�ildir. Bkz. Ayn� yazar, a.g.e., s. 211. 122 V. V. Velyaminov-Zernov ve N. �. �i�kin’in bildirdiklerine göre, iki ordu kar��la��nca aralar�nda �öyle bir konu�ma geçmi�ti: Tatarlar “Siz kimsiniz?” diye sormu�lar, onlar da: “Biz Moskoval�lar�z. Knez Vasiliy Yaroslaviç Borovskiy ile birlikte büyük Knez Vasiliy Vasilyeviç’in yan�na gidiyoruz. Onun serbest b�rak�ld�9�n� duymad�n�z m�? ” �eklinde cevap vermi�lerdi. Ruslar ise: “Peki Siz kimsiniz?” dedikleri vakit, onlar da “Biz Tatarlar�z. Çerkez topraklar�ndan gelen Muhammed’in o9ullar� Kâs�m ve Yakub karde�leriz. Han�m�z�n [Mahmutek] bize kötülük yapaca9�ndan endi�e duydu9umuz için Knez Vasiliy’in dostlu9una güvenerek yard�m talep etmek üzere onun yan�na gidiyoruz. O daha önce de bize yard�m etmi�ti” cevab�n� vermi�lerdi. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e, s. 13-16, N. �. �i�kin, a.g.e., s. 4-5.
35
durdurmas� ile alakal�d�r. Kâs�m Han, bu askerî harekat�nda Seyyid Ahmed Han’a ba�l�
Tatarlar� Pohr� (~ �W) �rma�� k�y�lar�nda bozguna u�ratarak, ya�ma ettikleri tüm
mallar� geri alm��t�123.
1450 ve 1452 y�llar�nda Kâs�m Han ve Yakub’un adlar� tekrar an�lmaktad�r. Bu
iki Tatar asilzadesi, 1450 y�l�n�n Ocak ay�nda askeri k�talar� ile birlikte II. Vasiliy’e
yard�m etmi�ler ve Galiç �ehrinde Büyük Knez’in �srarc� rakibi �emyaka’ya a��r bir
darbe indirerek, ordusunu k�l�çtan geçirmi�lerdir. Yine bu y�l�n sonbahar�nda Büyük
Knez, Mevlam Birdi O�lan ( ',/�+ [��"!] </�"! ) adl� bir Tatar asilzadesinin Moskova
topraklar�na girip etraf� ya�malad���n� haber alm�� ve durumu hâmisi Kâs�m Han’a
bildirmi�tir. Han da Kolomna Voyvodas� Bezzubtsev (���������)’i yan�na alarak
Mevlam Birdi O�lan’a ba�l� Tatarlara sald�rm�� ve Bityug (����]) �rma�� k�y�s�nda
vuku bulan çat��mada onlar� peri�an etmi�tir124.
1452 y�l�nda ise Hanzade Yakub, Büyük Knez II. Vasiliy’in o�lu ile beraber,
Galiç Knezi �emyaka’y�, Kok�eng (� ����]�)’e, Vag �rma��n�n döküldü�ü yere
kadar kadar takip etmi�tir125.
Görüldü�ü üzere, Kâs�m Hanl��� topraklar� ile beraber Moskova Knezli�i’nin
güvenli�inden de, hâmi s�fat�yla Kâs�m Han sorumlu idi. Ruslar� hem di�er Knezliklerin
sald�r�s�ndan, hem de Alt�n Orda’ya ba�l� Tatarlar�n sald�r�s�ndan o koruyordu.
Ancak Türk-Tatarlara kar�� olumsuz duygular besleyen Rus tarihçilerine göre ise;
Kâs�m Han, Büyük Knez’in emri ile bu askerî harekatlarda Ruslar�n yan�nda yer alm��
ve hizmetlerinin kar��l��� olarak da kendisine “Me�çerskiy Gorodets” ba���lanm��t�r.
V. V. Velyaminov-Zernov, II. Vasiliy’in Kazan Hanl���’ndan gelebilecek
tehlikeleri bertaraf etmek amac�yla böyle bir hanl���n kurulmas�na r�za gösterdi�ini
iddia etmektedir. Ona göre; “Kâs�m Han ve Yakub’un Moskova’ya gelmeleri hay�rl� bir
tesadüf idi. Bu durumdan faydalanmamak büyük bir hata olurdu. Büyük Knez’in Kâs�m
Han� istedi�i zaman Kazan Hanl���’na kar�� k��k�rtmas� mümkündü. Ayr�ca onun
giri�ece�i faaliyetlerden dolay� sorumluluk da kabul etmiyordu. Kâs�m Han’�n yard�m�
123 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 19-22; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 4-5. 124 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 22-23; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 4-5. 125 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 24; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 5.
36
ile Kazan Hanl���’nda ya da Türk-Tatar topraklar� üzerinde kurulan di�er hanl�klarda
karga�a ç�karmak veya iç sava� ba�latmak zor de�ildi”126.
Ancak V. V. Velyaminov-Zernov’un bu görü�leri, Kâs�m Hanl���n kurulu� amaç
ve �eklini de�il daha sonra dü�ece�i durumu tarif etmektedir.
Onun bu dayanaks�z görü�lerine antitez olu�turan M. G. Hudyakov’a göre ise;
“Kâs�m Hanl���’n�n kuruldu�u saha, Moskova Knezli�i aç�s�ndan zor �artlar alt�nda
sa�lanan bir anla�ma ile Tatarlara verilmi�ti. Hanl���n hâkimi Ulu� Muhammed
Han’�n o�lu Kâs�m idi. Bu devletin Rus Knezi’nin r�zas� ile kurulmu� olmas�
olanaks�zd�. Bilakis Ulu� Muhammed Han’�n elde etti�i büyük zaferin bir sonucu olarak
tesis olunmu�tu. Ayr�ca Rus topraklar�n�n vas�tas�z olarak idare edilmesi hususunda,
Ulu� Muhammed Han’�n giri�ti�i ilk te�ebbüstü. Rus tarihçileri genellikle bu Türk-
Tatar hanlar�n� ‘Udel Knezi’ s�fat�yla an�p, Rusya’ya hizmet eden, s�radan, önemsiz
ki�iler olarak tasvir ederler. Bu görü� Kâs�m Hanlar� için asla kabul edilemez. Öyle ki,
Kâs�m Hanlar�, Moskova Büyük Knezi’ni t�pk� Saray Hanl���’na, Kazan Hanl���’na
daha sonralar� Astarhan’a, hatta K�r�m’a ödedikleri gibi kendilerine de ‘����=v�hod
(vergi)’ ödemeye mecbur etmi�lerdi”127.
Rus kroniklerinde, 1452’den 1467 y�l�na kadar Kâs�m Han hakk�nda hiçbir kay�t
bulunmamaktad�r128. Karde�i Yakub’un akibeti hakk�nda da kesin bir �ey
bilinmemektedir129. Ancak Kara Nogay as�ll� bir �mam olan Kurbangali Halidov
(������]��� ����` �) (1846-1913)’un aktard���na göre; Kazaklar, Nogaylar ve
Kazan Tatarlar� aras�nda Ulu� Muhammed Han ile Küçük Muhammed Han’�n
mücadelesini anlatan türküler söylenmekte idi. Bu türkülerden birinin sözlerine göre;
Kazan Han� Ulu� Muhammed’in üçüncü o�lu Yakub, babas� öldükten sonra Kazan
�ehrinden ayr�larak, �til �rma��n�n a�a�� mecralar�na yerle�mi� ve Astarhan havalisinde
hayat�n� devam ettirmi�tir. Yakub, bu bölgede Kara Nogay olarak an�lm��t�r. A. B.
Bulatov, bugün Kara Nogay ad�n� ta��yan boyun “Kazan uv�l� ur�g�” (Kazan o�lu uru�u)
oldu�unu ve bunlar�n soyunun Yakub’a kadar gidebilece�ini; ancak yine de ihtiyatl�
davran�lmas�n� gerekti�ini savunur. Bu öneriyi de�erlendiren �. V. Zaitsev; “babas�
126 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 27; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 7. 127 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 28. 128 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 42. 129 A.g.e., s. 26.
37
öldükten sonra Yakub’un Astarhan’a gitti�ine ili�kin bu görü�ü ne reddetmek ne de teyit
etmek mümkün de�ildir”130 demektetir.
1445 y�l�nda, Mahmutek’in Kazan taht�na oturdu�u s�rada karde�leri Kâs�m ve
Yakub muhtemelen Çerkez topraklar�nda bulunuyorlard� (1445 sonbahar� ile 1446
sonbahar� aras�nda). Ulu� Muhammed Han ve o�ullar�n�n Kuzey Kafkasya ile oldukça
yak�n ili�kileri vard�. Hatta yukar�da da ifade edildi�i gibi, Ulu� Muhammed Han, 1445
ilkbahar�nda Rusya’ya kar�� sefer düzenledi�inde, Çerkez topraklar�ndan gönderilen 2
bin kadar Türk Kazak da ona kat�lm��t�. Dolay�s� ile Ulu� Muhammed Han ölüp,
karde�i Kâs�m da Kâs�m Hanl��� taht�na oturunca Yakub’un Astarhan bölgesine gidip
talihini burada aram�� olmas� mümkündür131.
1461 y�l�nda Kazan Han� Mahmutek (1445-1461) vefat edince yerini o�lu Halil
(1461-1467) ald�. Öldü�ünde erkek evlad� bulunmayan Halil Han’�n yerine ise, karde�i
�brahim (1467-1479) Kazan taht�na oturdu132. Bu s�rada Kazan’da ya�ayan Tatar
Mirzalar� aras�nda ç�kan anla�mazl�klar nedeni ile 1467 y�l�nda devlet ricalinden
Abdülmümin adl� bir zat Kâs�m Han’a, Kazan taht�na oturmas�n� teklif etti. V. V.
Velyaminov-Zernov; “Kroniklere bakarak bu teklifin hakikat mi yoksa bir tertip mi
oldu�una karar vermek zordur”133 demektedir.
Bu durumu, Kazan Hanl���’n�n iç i�lerine müdahale etmek için emsalsiz bir f�rsat
olarak de�erlendiren Moskova Knezli�i, Kâs�m Han’a destek verdi. Kâs�m Han
kendisine ba�l� Tatar kuvvetleri ve Moskova Büyük Knezi II. Vasiliy’in gönderdi�i,
ba�lar�nda Knez �van Strig Obolevsk ve Knez �van Patrikyev’in bulunduklar�, kalabal�k
Rus müfrezeleri ile birlikte 14 Eylül 1467 tarihinde Kazan �ehri üzerine yürüdü134. Z. V.
Togan’�n ifadesi ile: “Atga minse atas�n� tanum�y turgan Türkler (Tatarlar) özlerine
dü�man olmu�lard�”135. Rus birlikleri ile takviye edilmi� Kâs�m Tatarlar�, �til �rma��na
yakla�t�klar� s�rada Kazan Han� �brahim’e ba�l� kalabal�k bir ordunun, �rma��n kar��
taraf�nda kendilerini beklediklerini gördüler. Kazan Tatarlar�, �til �rma��n� yüzerek
kar��ya geçmek gibi bir hataya da dü�mediler. Taarruz etmeye cesaret edemeyen Kâs�m
130 �lya V. Zaitsev, Astrahanskoe Hanstvo, Moskova, 2004, s. 37-38. 131 A.g.e., s. 38. 132 Re�id Rahmeî Arat, a.g.m., s. 382. 133 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 53. 134 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 8. 135 Zeki Velidî Togan, Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, 1912, s. 204.
38
Han ise, Rus kuvvetleri ile beraber geri çekilmek zorunda kald�. Sefere sonbaharda
ç�k�ld��� için hava so�umu�, ya�murlar ba�lam��t�. Atlar açl�ktan ölmü�, Kâs�m Han’a
ba�l�, Tatar ve Ruslardan olu�an orduda yiyecek s�k�nt�s� ba� göstermi� ve insanlar bu
ölü atlar�n etlerini yemek zorunda kalm��lard�. Bu durum askerler aras�nda bozulmaya
neden olunca orduyu terk edip gitmeye ba�lam��lar; hatta a��rl�klar�n� bile
b�rakm��lard�. Fakat büyük bir talih sonucu kay�plar� fazla olmam��t�136.
Kâs�m Han’�n bu bencil hareketi, Kas�m Hanl���’n�n kurulu�undaki gayeyi,
dolay�s�yla hanl���n önemini hiçe indirip, siyasî dengeleri tamamen Moskova Knezli�i
lehine de�i�tirmi�ti. Art�k Kâs�m Hanl���’na, Kazan Hanl���’n�n önemli i�lerini gören
bir ileri karakol gözü ile bak�lmad��� gibi bu hanl�k Ruslar�n gözünde de arkas�nda çok
önemli bir kuvvetin bulundu�u bir öncü olmaktan ç�karak, dü�man�n iç i�lerine
müdahale etmekte kullan�labilecek bir siyasî alet haline gelmi�ti. Kâs�m Hanlar� bundan
sonra, unvanlar�n� ve hatta Moskova Knezli�i taraf�ndan kendilerine ödenen vergi
gelirlerini korumakla beraber, di�er Rus Udel Knezleri ile e�it tutulmaya
ba�lanm��lard�137.
Kâs�m Hanl��� bu tarihten itibaren Moskova’n�n yörüngesine girmeye ba�lam��t�.
Ancak Cuci soyundan geldikleri için kendilerine sayg�da kusur edilmiyordu. R. R.
Arat’�n deyimi ile: “Umûmî merasimlerde ön safta bulunmalar� ve Moskova’da
kendilerine birer müstakil hükümdar muamelesi yap�lmas�, Moskova’n�n kendi
milletta�lar�na kar�� harekette, onlar�n umûmî ve askerî bilgilerinden istifade ile
lüzumunda Türk-�slam devletlerine kar�� onlar� birer perde olarak kullanabilmesinden
ileri gelmi� olacakt�r”138.
Kazan seferinden k�sa bir süre sonra Kâs�m Han vefat etti. Ölüm tarihi kesin
olarak bilinmemekle beraber, 1469 y�l�nda vefat etmi� olmas� kuvvetle muhtemeldir.
Ayn� y�l Büyük Knez II. Vasiliy, Kâs�m Han’�n dul e�ini Türklerdeki levirat (karde�inin
dul kar�s� ile evlenme) gelene�i gere�ince, Kazan Han� �brahim’e gönderdi. V. V.
Velyaminov-Zernov’un ifadesi ile: “Elbette bu tahta oturacak o�lunun (Danyal)
annesinin nüfuzu alt�na girmesini engellemek için yap�lan bir siyasî manevra idi”139.
136 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 8-9. 137 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m. s. 382. 138 A.g.m., s. 382. 139 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 58-59.
39
Kâs�m Han, “Me�çerskiy Gorodets”te yapt�rd��� bir cami ve büyük bir ta� saray
ile halk�n�n haf�zas�nda ya�amaya devam etti. Bu cami �ehrin meydan�nda kurulan
haftal�k pazar�n yan�nda bulunuyordu. Zamanla harap olan cami 1768 y�l�nda y�k�larak
yerine iki katl� ba�ka bir cami in�a edilmi�tir. Minaresi ise günümüze kadar varl���n�
koruyabilmi�tir. Caminin kap�s� üzerinde, duvara yerle�tirilmi� ye�il boyal� bir kitabe de
bulunmaktad�r. Bu kitabenin metni �öyledir: % ��������' ��� ��� ���� ����� � ��� �
����� ��� ���� ���� �� � � ������� ���� ������� ��� ����� ��� �!"#� �$%&���'�( �)� ��)%� *�+���� �,-�� ������� ���� ���% ��� .+�� �!- ���� ��!�'� ������ �!/� �0�12� ���� �������
���� 3+�� �!- ���� ����� �$40�1#� ���� ������� ���� ���% �$4�%�'5 67�& ���� ���� ���� 8�(�%�7�2���
(Tarih 1182’inci (1768) senede u�bu mescidni rebiülevvel ay�nda bina k�ldurdular
Bektemir Seyyid, Burhan Seyyid, �brahim Mirza Çan��if, Abdullah Mirza, Musa Seyyid,
Mustafa Seyyid, Süleyman Mirza, Temir Bulat Seyyid, Yusuf Mirza Çan��if, Murtaza
Seyyid, Muhammed Seyyid, �brahim Mirza Maksudof, Yakub Mirza, Musa Mirza Devlet
Kildiyefler, Yusuf Mirza, �brahim Mirza Maksudoflar, Mustafa Mirza, Temir Bulat
Seyyid �ahkulof)140.
1768 y�l�nda Kâs�m �ehrini ziyaret eden ünlü seyyah Pallas, harabe halindeki
caminin yerine Çar’�n buyru�u do�rultusunda yeni bir cami in�a edildi�ini
yazmaktad�r141. �ehirde bu camiden daha önce in�a edilmi� bir ta� saray da bulunmakta
idi. Günümüze kadar ula�amayan bu saray�n y�k�nt�lar� da Pallas taraf�ndan
görülmü�tü142.
“Me�çerskiy Gorodets” �ehrinin ad� Kâs�m Han’�n an�s�n� ya�atmak amac�yla
1471 y�l�nda “Kas�mov” olarak de�i�tirilmi�tir143.
140 A.g.e., s. 59; V. V. Velyaminov-Zernov’u 1861 y�l�n�n Mart ay�nda, bu kitabenin varl���ndan haberdar eden ki�i Kâs�m �ehri sakinlerinden Bahad�r Seyyid �ahkulov’dur. Kitabenin okunmas�na ise Molla Hüseyin Feyizhanî yard�mc� olmu�tur. Bir dönem V. V. Velyaminov-Zernov’un yard�mc�l���n� da yapan Feyizhanî hakk�nda ayr�nt�l� bilgi edinmek için bkz. �brahim Mara�, Türk Dünyas�nda Dinî Yenile�me (1850-1917), �stanbul, 2002, s. 95-97. 141 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 64-65. 142 A.g.e., s. 70. 143 Robert Grigoryeviç Landa, �slam v �storii Rossii, Moskova, 1995, s. 63; Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 9; Leo de Hartog, Russia and the Mongol Yoke The History of the Russian Principalities and the Golden Horde.1221-1502, New York-London, 1996, s. 133.
40
2
DANYAL HAN
(1468-1486)
Kâs�m Han’�n ölümüne ve Tatar hanlar� aras�ndaki çeki�melere ra�men Moskova
Knezli�i üzerindeki Türk-Tatar egemenli�i sona ermemi�ti144. Kazan Han� �brahim’e
kar�� giri�ti�i mücadeleyi kaybeden Kâs�m Han, 1468 y�l�nda vefat edince yerini o�lu
Danyal ald�145. Kâs�m �ehrine ne zaman geldi�i kesin olarak bilinmeyen Danyal Han’�n
ad�, Rus kroniklerinde ilk kez 1471 y�l�nda, Moskova Knezi III. �van (1462-1505)’�n
Novgorod Knezli�i’ne kar�� düzenledi�i sefer dolay�s�yla an�lm��t�r146.
Danyal Han’�n Kâs�m Hanl��� taht�na oturdu�u dönemlerde, Rusya’da siyasî birlik
sa�lanamam��t�. Ayn� dili konu�an, ayn� dine mensup olan ve Knezleri ayn� sülaleden
gelen mütecanis bir Rus milleti olmas�na ra�men büyük ve küçük Knezliklere ayr�lm��
Rusya sahas�nda kar���kl�k hüküm sürmekte idi. Moskova Knezli�i ise henüz di�er
Knezliklere üstünlü�ünü kabul ettirememi�ti. Da��lmaya yüz tutan Alt�n Orda Devleti
de Rusya üzerindeki hâkimiyetini sürdürecek kudrete sahip de�ildi. Ancak yeni kurulan
Kazan ve K�r�m Hanl�klar�, Ruslar için gerçekten ciddi tehlikeydi. Bu dönemdeki siyasî
vaziyeti iyi gözlemleyen Moskova Knezi III. �van, elinde oldu�u halde Ryazan ve Tver
Knezliklerini ilhak etmemi� ve onlarla iyi ili�kiler kurmu�tu147.
Art�k Alt�n Orda Devleti’nin de zarars�z hale geldi�ini iyice anlayan III. �van,
Moskova’ya yak�n bu Knezlikler ile bar�� yap�nca, gözünü Novgorod Knezli�i
topraklar�na dikmi�ti. Esasen bu duruma Novgorodlu Boyarlar sebep olmu�tu. Öyle ki,
iktisadî güçlerine güvenen bu Boyarlar, Novgorod’un özerkli�ini savunmakta idiler. Bu
tutumlar�n�n temelinde, III. �van’�n �ahs�nda toparlanmaya ba�layan Moskova
144 Craig Gayen Kennedy, The Juchids of Muscovy: A Study of Personel Ties between Emigre Tatar Dynasts and the Muscovite Grand Princes in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, (Bas�lmam�� Doktora Tezi), Harvard University, U.S.A.,1994, s. 44. 145 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 73; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 9; Tatarlar aras�nda “ �/�*'* =Danyal” �eklinde an�lan bu han�n ad� Ruslar taraf�ndan tahrif edilerek “������=Danyar”a dönü�türülmü�tür. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 73. 146 Craig Gayen Kennedy, a.g.e., s. 44. 147 Kurat, Rusya Tarihi..., s. 109.
41
Knezli�i’ne kar�� bir denge unsuru olu�turmak gayesi yat�yordu. Amaçlar�na ula�mak
için Litvanya Dükü ve Lehistan Kral� IV. Kazimir ile anla�ma zemini aram��lar; ancak
ba�ar�l� olamam��lard�. Kral IV. Kazimir’in bu anla�maya yana�mamas�n�n sebebi,
yükselmekte olan Moskova Knezli�i’nden çekinmesi idi. Buna ra�men Novgorod
Boyar oligar�isinin özerklik yanl�s� tutumunda herhangi bir de�i�iklik görülmemi�i148.
Art�k Novgorod ile sava��n kaç�n�lmaz oldu�una kanaat getiren Büyük Knez III.
�van, bu Knezli�e kar�� sefer düzenleme hususundaki niyetini Kâs�m Han� Danyal’a da
açt�. Han’�n deste�ini alan III. �van, 1471 y�l� yaz�nda Novgorod üzerine yürüdü. Danyal
Han bu sava�a emri alt�ndaki tüm Hanzadeler, Tatar asilzadeleri ve Kazaklar ile birlikte
kat�lmay� kabul etmi�ti. 14 Temmuz günü �elon �rma�� yak�nlar�nda vuku bulan
meydan muharebesini Kâs�m Hanl���’n�n deste�ini sa�layan Moskova Knezli�i kazand�.
Sava�ta Danyal Han kendi ordusundan 40 askerini kaybetti ise de birçok tutsak ele
geçirdi. III. �van, bu Ortodoks H�ristiyan esirleri Tatarlar�n elinde b�rakmak istemedi.
Fakat sonunda bu durumu kabullenmek zorunda kald�. Ayr�ca Danyal Han’a de�erli
arma�anlar gönderdi149.
14 Temmuz 1471 tarihinde kazan�lan bu zafer Rusya tarihinin önemli k�r�lma
noktalar�ndan biri idi. Sava��n akabinde Novgorodlu Boyarlar�n ço�u III. �van
taraf�ndan gizlice idam edildi. 11 A�ustos 1471 tarihinde ise Korostin Bar�� Antla�mas�
imzaland�150. Buna göre; Novgorodlular, III. �van’a 15 bin ruble sava� taminat�
ödeyecekler ve Kral IV. Kazimir ile olan ili�kilerine son vereceklerdi151.
Bu sava� sonunda Do�u Avrupa’daki siyasî dengeler Moskova Knezli�i’nin
lehine de�i�mi�ti. III. �van’�n Novgorod gibi ekonomik hacmi son derece yüksek ve
zengin bir bölgeyi ele geçirip hâkimiyeti alt�na almas�na ne Litvanya-Lehistan ne de
Türk-Tatar Hanl�klar� engel olamam��lard�152. Elde edilen bu büyük ba�ar� Kâs�m Han�
Danyal’�n sa�lad��� destek sayesinde gerçekle�mi�ti.
148 Henrik Birnbaum, “Did the 1478 Annexation of Novgorod by Muscovy Fundamentally Change the Course of Russian History?” New Perspectives on Muscovite History Selected Papers from the Fourth World Congress for Soviet and East European Studies, Harrogate, 1990, Edited by Lindsey Huges, New York, 1993, s. 43. 149 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 74; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 9-10. 150 Henrik Birnbaum, a.g.m., s. 43. 151 Kurat, a.g.e., s. 110. 152 A.g.e., s. 112.
42
Sofiyskaya kroni�indeki kay�tlara göre; Alt�n Orda Han� Ahmed, 1472 y�l�nda
Moskova üzerine bir sefer düzenlemi� ve Rus halk�ndan pek çok ki�iyi tutsak etmi�ti153.
Daha önce Lehistan Kral� IV. Kazimir ile görü�üp anla�an Ahmed Han, Rusya’ya kar��
birlikte hareket edilmesi hususunda onunla ittifak sa�lam��t�. Ancak Ahmed Han’a ba�l�
kuvvetler Kaluga’n�n do�usundaki Aleksin �ehrine kadar ilerledikleri halde, IV.
Kazimir’den yard�m gelmemi�ti. O, Macar Karal� Mathias Korvinus (1457-1490) ile
sava�t���ndan Moskova i�lerini ihmal etmi�ti154. Kâs�m Han� Danyal ise bu s�rada
kendine ba�l� Tatar kuvvetleri ile beraber Kaluga’da bulunuyordu. Danyal Han’�n
Moskova taraf�nda yer ald���n� ö�renen Ahmed Han korkuya kap�larak geri dönmek
zorunda kald�. Alt�n Orda tehlikesini bertaraf eden Kâs�m Han� daha sonra yurduna
döndü155.
Danyal Han’�n Kâs�m �ehrindeki saltanat� hakk�nda oldukça k�s�tl� bilgilere
sahibiz. 1472’den 1477 y�l�na kadar geçen zaman aral���nda, onun ad� sadece Büyük
Knez III. �van’�n karde�leri ile yapt��� bir anla�ma münasebetiyle an�lm��t�r. Rus
Knezleri aras�ndaki bu anla�man�n metni �öyle idi:
“Danyal Han veya bu topraklarda onun yerini alacak ba�ka bir Han ile
u�ra�maya devam edece�iz. Dahas� karde�lerim, ben Büyük Knez ya da Büyük Knez
olacak o�lum H�ristiyanlarla ilgili bu sorunlara ve herhangi bir yerden gelecek ba�ka
bir Han’a tahammül etmeliyiz. Siz ben birle�erek onunla u�ra�maya devam
edece�iz”156.
Metinden de aç�kça anla��lmaktad�r ki, III. �van, Danyal Han’dan sonra Cuci
ulusuna mensup ba�ka bir asilzadenin gelece�ini önceden bilmekte157 ve bunu
kabullenmi� görünmektedir. Bu durum her ne kadar Rus Udel Knezleri aras�nda
memnuniyetsizli�e neden olsa da Moskova Büyük Knezi III. �van akl-� selim ile hareket
edip onlar� teskin etme çabas� içerisine girmi�tir. Ayr�ca bu vesika Kâs�m �ehrinin
Ruslar taraf�ndan Danyal Han’a ba���lanmad��� gerçe�ini de aç�k �ekilde gözler önüne
sermektedir.
153 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 77; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10. 154 Kurat, a.g.e., s. 112. 155 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 77; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10. 156 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 80-81, 37 nolu dipnot. 157 Craig Gayen Kennedy, a.g.e., s. 45.
43
Yine Udel Knezlerinden, Knez Boris Volotskiy ve Knez Andrey Uglitskiy
aras�nda akdedilen 13 �ubat 1473 ve 14 Eylül 1473 tarihli anla�ma belgelerinin
metinlerinde de Danyal Han’�n ad� zikredilmi�tir. Knez Boris ve Knez Andrey aras�nda
yap�lan bu anla�malara göre; III. �van ve o�lu birle�erek, Kâs�m Hanl��� topraklar�na
sald�r�rlar ise bu iki Udel Knezi tarafs�z kalacaklard�158.
1475 y�l�nda K�r�m Han� Mengli Giray, III. �van’a bir mektup yazarak, Alt�n Orda
Han� Seyyid Ahmed’e kar�� düzenleyece�i sefer için yard�m iste�inde bulundu. Mengli
Giray, Danyal Han ile Rusya hizmetinde bulunan Murtaza isimli bir Tatar Hanzadesinin
bu amaçla gönderilmesini rica etmi�; kar��l���nda da Moskova Knezli�i’nin Litvanya-
Lehistan ile yapaca�� sava�larda destek sözü vermi�ti159.
Yine bu dönemde önemli bir güç haline gelen Osmanl� Devleti, Avrupa H�ristiyan
alemini ciddi �ekilde tehdit etmeye ba�lay�nca, �talyanlar Türklere kar�� Moskova
Knezli�i ile ittifak kurma çabas�na giri�tiler. Bu amaçla Venedikli elçi Ambrogio
Contarini, �ran’dan ülkesinden dönerken 1476 y�l�nda Moskova’ya gelerek Türklere
kar�� yard�m istedi; fakat herhangi bir ba�ar� sa�layamad�160. Contarini
seyahatnamesinde, Moskova Büyük Knezi’nin her y�l geleneksel olarak Rusya
sahas�ndaki farkl� bir bölgeyi ziyaret etti�ini yazmakta ve özellikle de bir Tatar
asilzadesinin Rusya hudut bölgelerine yap�lan Tatar ak�nlar�n� önlemek için 500 atl�y�
�van’a hediye etti�ini belirtmektedir161. Büyük Knez’in 1476 y�l�nda ziyaret etti�i bu
bölge Kâs�m Hanl��� idi. Dolay�s�yla Kâs�m Hanl���’n� ilk ziyaret eden Rus Knezi de
III. �van olmu�tu162.
Daha önce de ifade edildi�i üzere; Rusya’da siyasî birli�i sa�lama yönünde
önemli ad�mlar atan Büyük Knez III. �van, 1477 y�l�nda Kâs�m Han� Danyal ve ona
ba�l� Tatarlar ile birlikte tekrar Novgorod üzerine yürüyerek163 1478 y�l�nda bu Knezli�i
tamamen ortadan kald�rd�164. III. �van, nihayet Moskova’n�n kuzeydo�usundaki Rus
158 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 80-81; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10. 159 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 81-83; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10. 160 Basil Dmytryshyn, Medieval Russia A Source Book 850-1700, Orlando, 1991, s. 237. 161 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 11; Ayr�ca bkz. Do�u’da Venedik Elçileri, Çev: Tufan Gündüz, �stanbul, 2006, s. 123. 162 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 11. 163 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 84; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 11. 164 Janet Martin, “Russian Expansion in the Far North X to mid XVI Century”, Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 38.
44
Knezliklerini egemenli�i alt�na al�p devletine canl�l�k kazand�rmay� ba�arm��t�. Bundan
sonra Moskova’n�n bat�s�nda ve do�usunda hâkimiyetini tesisi ederken de
zorlanmayacakt�. Rus halklar�n�n ya�ad��� topraklarda siyasî birli�i sa�lay�p tüm
Ortodokslar� bir araya getirdi�i için Moskova’n�n gücü epey artm��t�. Bu durum
Müslüman Kazan Hanl��� ile Katolik Litvanya-Lehistan’a kar�� üstünlük sa�lamas�
yönündeki en önemli ad�md�. Novgorod Knezli�i’nin tamamen ortadan kalkmas� ile
Büyük Knez III. �van’�n kurmu� oldu�u “Kürk �mparatorlu�u” Obi �rma��
mansab�ndan Sibirya’ya kadar geni�leyecekti165.
K�r�m Han� Mengli Giray, 1480 y�l�nda III. �van’a bir mektup daha yazarak Alt�n
Orda Devleti’ne kar�� yeniden cephe olu�turma çabas� içerisine girmi�ti. Mektupta �öyle
denilmekte idi: “E�er Ahmed Han’�n üzerine yürürsem siz karde�im Büyük Knez �van
kendinize ba�l� Hanzadelerin, Ulan [O�lan] ve Knezler ile birlikte Orda’ya
gönderilmesine izin veriniz”166.
K�r�m Han� 1475 y�l�nda III. �van’a yazd��� vakit Danyal Han ve Murtaza’n�n
adlar�n� aç�k �ekilde belirtmi� ise de, bu mektupta sadece “Hanzadeler” tabirini
kullanmakla yetinmi�tir. Ancak V. V. Velyaminov-Zernov’a göre; burada i�aret edilen
Hanzadelerin, Danyal ile Murtaza oldu�una ili�kin en küçük bir �üphe dahi
bulunmamaktad�r167
Yine Rus kroniklerinin belirtti�ine göre; 1481 y�l�nda Moskova Büyük Knezi III.
�van, Alt�n Orda Devleti’ne, Kazan Hanl���’na ve Kâs�m Hanl���’na 30 bin ruble haraç
ödemek zorunda kalm��t�168.
Kâs�m Han� Danyal’�n ad� 1477 y�l�ndan sonra Rus kroniklerinde sadece bir kez,
1483 y�l�nda an�lm��t�r. Ad�n�n an�lmas�, Moskova Büyük Knezi III. �van ve o�lu �van
�vanoviç’in Moskova Knezi’nin karde�i olan Ryazan Knezi ile 9 Haziran 1483
tarihindeki yaz��mas�yla ilgilidir. Burada Danyal Han’�n Kâs�m Hanl���’na gelerek
vergi toplad���na temas edilmi�tir169.
165 Henry R. Huttenbach, “Muscovy’s Conquest of Muslim Kazan and Astrakhan 1552-1556 The Conquest of Volga: Predule to Empire”, Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 53. 166 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 87. 167 A.g.e., s. 87. 168 A.g.e., s. 87-88. 169 A.g.e., s. 29.
45
Ayn� y�l içerisinde ilgi çekici bir olay daha meydana geldi. 1483 y�l�nda III.
�van’�n saray�nda bulunan Anton isimli bir Alman hekim, Danyar Han’a ba�l�
asilzadelerinden olan Kara Hoca (��*"� *,� = ���� � `c�) adl� Tatar Mirzas�n�
samimiyetle tedavi etmeye ba�lad� ise de, ölümcül bir hastal��a yakalanan bu zat vefat
etmekten kurtulamad�. Rus kroniklerindeki kay�tlara göre; Kara Hoca’n�n ölümünden
Alman hekimi sorumlu tutan Büyük Knez III. �van, onu ölen Tatar asilzadesinin o�luna
teslim etti. Kara Hoca’n�n o�lu da Alman hekime, diyet ödemesi halinde kendisini
serbest b�rakabilece�ini söyledi. Fakat bu duruma r�za göstermeyen III. �van, �srarla
hekimin öldürülmesini istedi. Bunun üzerine Tatarlar, Anton’u Moskova nehri
üzerindeki bir köprünün alt�na götürerek koyun gibi bo�azlad�lar170.
Bu olay�n cereyan etti�i s�rada Moskova’da bulunan Avrupal� top döküm ustas�
Aristotel, yabanc� bilginlerin Rusya’da büyük tehlikelerle kar�� kar��ya oldu�unu
görünce, korkuya kap�larak Büyük Knez’e ülkesine dönmek istedi�ini bildirdi. Ancak
III. �van buna izin vermeyerek onu daha önce Anton’un ya�ad��� kö�ke yerle�tirdi171.
1483 y�l�ndan sonra ad�na hiçbir yerde rast gelinmeyen Danyal Han’�n ölüm tarihi
kesin olarak bilinmese de, 1486 y�l�na gelindi�inde vefat etti�i ya da Kâs�m taht�ndan
indirildi�i muhakkakt�r172.
170 S. M. Solovyev, �storiya Rossii s Drevney�ih Vremen, Kniga III, Toma 5-6, Moskova, 1989, s. 176; V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 88-89; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10-11. 171 S. M. Solovyev, a.g.e., s. 176. 172 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 89.
46
II. BÖLÜM
KIRIM HANLARI SÜLALES�
1
NUR DEVLET HAN
(1486-1491)
Danyal Han’�n ölümü ile Kâs�m Hanl���’nda Kazan Hanlar� sülalesi sona ermi� ve
K�r�m Hanlar� dönemi ba�lam��t�r.
K�r�m Hanl���’n�n kurucusu Hac� Giray Han (1440?-1466) ölünce çocuklar�
aras�nda taht kavgalar� ba�lad�173. K�r�m taht�nda hak iddia eden hanzadelerin ba��nda
Nur Devlet, Mengli Giray ve Haydar geliyordu. Bu devirde �irin boyuna mensup,
Eminek Mirza isimli bir zat hanl�kta oldukça büyük nüfuza sahipti. Eminek Mirza
ba�lang�çta Mengli Giray’� desteklemi�ti. Belki de Kefe’deki Ceneviz tüccarlar� ile
anla�arak K�r�m Hanl���’n� meydana getiren boylar�n ve yerle�ik hayata geçen K�r�ml�
unsurlar�n menfaatlerini gözetmi�ti. Babas�n�n ölümünden sonra büyük karde� s�fat�yla
tahta oturan Nur Devlet Han, K�pçak bozk�r�ndaki boylar�n deste�i sayesinde bu mevkii
elde etmi�ti. Karde�i Mengli Giray ise, Eminek Mirza’n�n yard�m� ile K�r�m’�n iç
bölgelerinde ve K�rkyer’de174 tutunabilmi�ti. Muhtemelen Cenevizlerin ve Kefe
çevresindeki Tatarlar�n deste�ini sa�layan Mengli Giray 1467 y�l�nda kendini “Han”
ilan etti. Nur Devlet ve Mengli Giray, t�pk� babalar� gibi Lehistan-Litvanya ve Moskova
Knezli�i’nden yard�m istemi�lerdi. Her ikisi de Lehistan Kral� IV. Kazimir ile Moskova
Knezi III. �van’� kendi taraf�na çekmeye çal���yorlard�. Sa�lanacak destek ayn� zamanda 173 Hac� Giray’�n kaç çocu�u oldu�una dair farkl� kay�tlar bulunmaktad�r. V. V. Velyaminov-Zernov’a göre; ( ���+*,� � �:��/! +F:� ��! ¡":%"� ��� �F/� ��� ¢�?' �"� ��� ¢�?' ��,/3 £/%,% "3 +',�* ��3 �:¤?* ¥�� &�/�*,/#% ?* ���"¦#� ��� +*,�( ) Hac� Giray an�ng sekiz o�lu bar irdi. Bur tertib birlen; Devlet Yar, Nur Devlet
Han, Haydar Han, Kutlu� Zaman, Kildi?, Mengli Giray Han, Yamgurc�, Uztemir. Bkz. Ayn� yazar, a.g.e., s. 98, 47 nolu dipnot. Akdes Nimet Kurat ise, Han’�n on iki o�lu oldu�unu bildirmekte; fakat adlar�n� vermemektedir. Bkz. Ayn� yazar, s. 212. 174 K�rkyer için bkz. Nicole Kançal-Ferrari, K�r�m’dan Kalan Miras Hansaray, 2005, �stanbul, s. 44-46.
47
Alt�n Orda Han� Ahmed’e kar�� giri�ilecek mücadelede de yararl� olacakt�. Sonuçta
Eminek Mirza ve Cenevizlerin deste�ini sa�layan Mengli Giray Han, 1469 y�l�nda Nur
Devlet’i K�r�m Hanl���’ndan uzakla�t�r�p bölgenin tamam�n� ele geçirdi175.
Alt�n Orda Devleti’ne kar�� Lehistan ve Moskova Knezli�i ile anla�maya çal��an
Mengli Giray Han’�n 1474 y�l� sonlar�nda Cenevizliler ile aras� aç�ld�. Bu s�rada
Osmanl� Devleti ile anla�t��� iddia edilen Eminek Mirza ise, Cenevizlilerin �srar� sonucu
görevinden azledildi. Ancak boy beylerini etraf�nda toplayan Eminek Mirza isyan etti.
Kaçmak zorunda kalan Mengli Giray, Cenevizlere s���nd� ise de, onlar bu kez Nur
Devlet ile anla�t�klar� için kendisini tutuklad�lar. Nur Devlet Han ile de bozu�an Eminek
Mirza, Cenevizlere kar�� Osmanl� Devleti’ne müracaat etti. Fatih Sultan Mehmed Han,
bunu f�rsat bilerek Gedik Ahmed Pa�a’y� donanma ile K�r�m’a gönderdi. Kefe ve K�r�m
sahillerinde Cenevizlere ait bütün limanlar� ele geçirdi. Gedik Ahmed Pa�a taraf�ndan
hapisten ç�kar�lan Mengli Giray, Ceneviz dostu olan Nur Devlet’in elinden hanl���
almay� ba�ard� ve Ahmed Pa�a ile anla�arak Osmanl� Sultan�’n�n yüksek hâkimiyetini
tan�d�176.
Mengli Giray bu olaydan alt� ay sonra Sultan’a gönderdi�i mektupta; “dü�man�n
dü�man�m, dostun dostumdur” diye yazm��t�. K�r�m Hanl���’n�n Osmanl� Devleti’nin
vassal� haline gelmesi oldukça k�sa bir süre içerisinde gerçekle�mi�ti. Fatih’in elde etti�i
büyük ba�ar�, K�r�m üzerindeki iddias�ndan asla vazgeçmeyen Alt�n Orda Han� Ahmed’i
hanl��� yeniden ele geçirmek için geni� çapl� bir haz�rl��a giri�meye sevk etmi�ti.
Ahmed Han, 1476 y�l�nda bütün gücü ile K�r�m’a sald�rarak, Mengli Giray’� azledip
yeniden Nur Devlet’i tahta oturtmay� ba�ard�. Fakat bu kez hanl��� kontrol alt�nda
tutmak amac�yla valisi Can�bek’i de K�r�m’da b�rakt�. Nur Devlet’in hanl��a egemen
olmas� K�r�m ile Osmanl� Devleti aras�ndaki, ba��n k�sa süreli�ine de olsa kopmas�na
neden oldu. Ancak içerisinde Kefe’nin de bulundu�u güney sahillerindeki �ehirleri
ellerinde tutmay� ba�aran Osmanl�lar, K�r�m’daki siyasî dengenin geçici olarak
de�i�mesini kabullenmi� görünüyorlard�. �stanbul’a kaçan Mengli Giray ise, gözalt�na
al�narak Yedikule Zindanlar�na hapsedilmi�ti. Esasen Fatih Sultan Mehmed Han, Nur
175 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 211-212. 176 Halil �nalc�k, “K�r�m Hanl���”, �A, C. VI, s. 747; Muzaffer Ürekli, K�r�m Hanl���n�n Kurulu�u ve Osmanl� Himayesinde Yükseli�i (1441-1569), Ankara, 1989, s. 14-15.
48
Devlet’in tahta oturmas�ndan rahats�zl�k duymam��t�. Öyle ki, Nur Devlet �stanbul’a bir
mektup göndererek, Sultan’�n kölesi olmay� teklif etmi�ti177.
Bu karma��k olaylar silsilesinin son halkas� ise, 1477 y�l�n�n sonlar�na do�ru
gerçekle�ti. �irin Beyi Eminek Mirza, K�r�ml� asilzadelere ve boy beylerine de
dan��arak, Osmanl� Sultan�na bir mektup gönderdi. Bu mektupta Mengli Giray’�n
yeniden K�r�m taht�na oturtulmas�n� rica ediyordu. 1478 y�l� ba�lar�nda, Osmanl�
ordusunun refakatinde K�r�m’� ele geçiren Mengli Giray, Nur Devlet ve Can�bek’i
kovmay� ba�ard�178.
Tahttan indirilen Nur Devlet Han karde�i Haydar ile birlikte önce Litvanya’ya
kaçt� ise de, daha sonra Moskova’ya geçti. V. V. Velyaminov-Zernov; “III. �van’�, sahip
oldu�u topraklardan Nur Devlet ve Haydar’a s���nacak bir yer vermeye mecbur eden
sebepleri izah etmek gerçekten ilgi çekici olsa gerek”179 diyerek Nur Devlet’in
Moskova’ya geli�indeki gayenin kesin olarak bilinmedi�ine dikkat çekmektedir.
Nur Devlet ve Haydar’�n Rusya’ya gitmesi K�r�m taht�na yeniden oturan Mengli
Giray’� oldukça rahats�z etmi�ti. Moskova Büyük Knezi III. �van, Han’�n kayg�lar�n�
gidermek amac�yla 1480 y�l�nda Boyar Knez �van Zvenitsu (§��� [�����)’yu K�r�m’a
gönderdi. Mengli Giray’a sundu�u mektupta; “Büyük Knez’in samimi dostluklar�n�
kabul ediniz. Sadece sürgündeki Can�bek180 de�il, Mengli Giray’�n karde�leri Nur
Devlet ve Aydar(�����) da daha önce Litvanya’da bulunuyorlard�. Knez kendisine
zararlar� dokundu�u için onlar� zorla yan�na getirtti”181 demi�ti.
Ancak bu mektup K�r�m Han� Mengli Giray’�n tedirginli�ini giderememi�ti. Usta
bir diplomat olan III. �van 1483-1484 y�llar� aras�nda Knez �van Vladimiroviç L�kov
(���� §��� ¨��`���� ��� ©W� �) ve Knez Vasiliy Nozdrovat (¨�X���\
ª �`� ���)’� yeni bir mektup ile tekrar han�n yan�na göndererek onu yat��t�rmaya
çal��m��t�: “�van’dan Han’a, karde�leriniz Nur Devlet ve Aydar’� yan�mda, Rusya’da
tutmam esasen hazineme büyük zarar vermektedir”182.
177 Alan Fisher, The Crimean Tatars, Stanford-California, 1978, s. 10-11. 178 A.g.e., s. 11. 179 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 128-129. 180 Rus kroniklerinde [������� (Zenebek) ad� ile an�lan bu hanzadenin kim oldu�u bilinmemektedir. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 123, 50 nolu dipnot. 181 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 129-130; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12. 182 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 130; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12.
49
Bu mektuplardan anla��ld��� kadar�yla K�r�m taht�nda hak iddia eden karde�leri
Nur Devlet ve Haydar’�n, III. �van taraf�ndan al�konmas� Mengli Giray’�n en büyük
huzursuzluk kayna�� idi. Rakibi olan bu iki karde�ini kendi elinde tutmas�, K�r�m
Hanl���’n�n güvenli�inin sa�lanmas� bak�m�ndan önemliydi. Bundan dolay�,
dü�manlar�na kar�� birlikte kar�� koyma teklifi ile karde�lerini yan�na davet ediyor ve
K�r�m yurduna dönmelerini istiyordu. Fakat Mengli Giray’�n emellerini anlayan
Moskoval� diplomatlar onun bu taleplerini reddediyorlard�183.
Nur Devlet ve Haydar’�n Rusya’ya geldi�i 1480 y�l�n�n ilkbahar�nda, Nur
Devlet’in o�lu Bir Devlet (¢�?' ,/3) de babas� ile beraber gelmi�; ancak bilinmeyen bir
sebepten dolay� babas�n�n maiyetindeki Tatarlardan biri taraf�ndan öldürülmü�tü. Bunun
üzerine Nur Devlet, o�lunu öldüren bu Tatar�n ba��n� bizzat kendi eliyle kesmi�ti. Bütün
bunlar ya�an�rken III. �van, Haydar’� Vologda’ya sürgüne göndermi� ve böylece Nur
Devlet Rusya’da yaln�z kalm��t�184.
Rus kronikleri 1480 y�l� olaylar�n� anlat�rken, Alt�n Orda Han� Ahmed’in
Rusya’ya sald�rd���n� da kaydetmi�lerdir. Büyük Knez III. �van, bu Tatar ak�n�na
kar��l�k vermek için o s�rada Ugra �rma�� yak�nlar�nda bulunan Nur Devlet Han’�,
Voyvoda Knez Vasiliy Nozdrovat ile birlikte Büyük Orda’ya kar�� göndermi�tir. Ugra
�rma��n� kay�klarla geçen Nur Devlet ve beraberindekiler Saray (b��� ���W���=Yurt
Bat�ev) �ehrine girip, ihtiyar, kad�n, çocuk demeden herkesi k�l�çtan geçirip etraf�
ya�malam��lard�r. Nur Devlet bütün memleketi harabe haline getirmek istemi�se de,
kendisini tan�yan bir Tatar asilzadesi (O�lan) onu uyararak: “Hepimiz Büyük Orda’y�
meydana getiren boylara mensup Tatarlar�z. Mü�terek yurdumuzu tahrip etmek büyük
bir yan�lg�d�r” demi� ve bunun üzerine han daha ihtiyatl� davranm��t�. Ancak Saray
�ehrine yap�lan bu ba�ar�l� hücum sonunda Ahmed Han, kaçmak zorunda kalm��t�. Bu
olaylar Alt�n Orda Devleti’nin tamamen da��ld���n� aç�kça göstermekte idi185.
1479 y�l�nda Rusya’ya gelen Nur Devlet, 1486 y�l�nda Kâs�m Han� ilan
edilmi�ti186. Onun Moskova’ya geldi�i tarihten Kâs�m Hanl��� taht�na oturdu�u 1486
y�l�na kadar geçen zaman aral���nda, kendisinden önce bu mevkii i�gal eden Ulu�
183 V. E. Sroeckovsky, Muhammed Geray Han ve Vassallar�, Çev: Kemal Ortayl�, Ankara, 1978, s. 56-57. 184 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 130-131; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12. 185 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 132-138; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12. 186 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 138.
50
Muhammed Han’�n torunu Danyal Han ile görü�üp görü�medi�ine dair ne V. V.
Velyaminov-Zernov’da, ne de N. �. �i�kin’de herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r.
Nur Devlet’in Kâs�m Hanl���’ndaki faaliyetlerine ili�kin bilgilerimiz de oldukça
s�n�rl�d�r. Bu k�s�tl� bilgiler aras�ndaki en önemli kay�t ise, 1481 y�l�nda ölen Alt�n Orda
Han� Ahmed’in o�lu Murtaza Han (1481-1499) ile III. �van aras�nda yap�lan, 1487
y�l�na ait yaz��malard�r. Murtaza, K�r�m Han� Mengli Giray’�n en büyük dü�man� idi.
Amac� K�r�m Hanl���’nda istikrar�n sa�lanmas�n� engellemek ve Mengli Giray’� tahttan
indirmekti. Henüz tasar� a�amas�nda olan bu fikrini Moskova Büyük Knezi’ne
bildirmek üzere, 1487 y�l�nda �ah Behlül ( ��� �*�'9 ) ad�ndaki elçisini Rusya’ya
göndermi�ti. �ah Behlül, Büyük Knez III. �van ve Nur Devlet’e ayr� ayr� mektuplar
getirmi�ti. Murtaza, III. �van’a gönderdi�i mektupta, babas� Ahmed Han ile Nur Devlet
aras�ndaki dü�manl�ktan yak�nm�� ve K�r�m Han� Mengli Giray’� �ikâyet etmi�ti. Ayr�ca
Rusya’da rehin tutulan Nur Devlet’in e�i ile o�lunun serbest b�rak�lmas�n� istemi�;
bununla birlikte K�r�m’� tamamen ele geçirdi�i vakit onlar� tekrar Moskova’ya
gönderece�ine dair söz vermi�ti187.
Nur Devlet’e yazd��� mektupta ise, imans�zlar aras�nda ya�ad���n� ileri sürerek
onu kendi ordas�na davet etmi� ve “Bulundu�un o kötü topraklardan kurtulmak istemez
misin?” diye sormu�tu. Saray’a gelmesi halinde, Mengli Giray’� tahttan indirerek
K�r�m’� kendisine verece�ini de vaat etmi�ti188.
Alt�n Orda Devleti’nin diplomatik ili�kilerine canl�l�k kazand�rmaya çal��an
Murtaza Han, Mengli Giray’a da sitem dolu bir mektup yazm��t�. Mektubunda kendisi
ile ayn� soydan geldiklerine dikkat çeken Murtaza Han; “Babalar�m�z sava�malar�na
ra�men daha sonra bar��m��lard�. Oysa Mengli Giray yemini bozarak sava� ba�latt�”
diyerek onu ahde vefas�zl�kla itham etmi�ti189.
Alt�n Orda Han� Murtaza’n�n bu enerjik te�ebbüsleri III. �van’� pek de memnun
etmemi�ti. Öyle ki, K�r�m’da düzenin bozulmas� Alt�n Orda için büyük kazanç
sa�layacak ve bu durum Moskova Knezli�i’ne zarar verecekti. Oysa Mengli Giray ile
Ahmed Han’�n o�ullar� aras�ndaki mücadeleler Moskova’n�n yükselmesi için elveri�li
bir ortam do�urmu�tu. V. V. Velyaminov-Zernov’un ifadesi ile: “Tatarlar aras�ndaki 187 A.g.e., s. 139. 188 V. E. Sroeckovsky, a.g.e., s. 57. 189 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 139.
51
bu anla�mazl�k Alt�n Orda’y� mahvediyordu”. Rusya’n�n Alt�n Orda Devleti’ne olan
kini çok büyüktü. Büyük Knez daha önce Rusya’n�n esaret alt�nda ya�ad���n� hat�rl�yor
ve K�r�m Hanl���’n�n Alt�n Orda egemenli�ine halel getirdi�ini biliyordu. III. �van,
kendisine gelip Murtaza’n�n Mengli Giray ile ilgili teklifini ileten elçi �ah Behlül’e
verece�i cevab� kasten geciktirmi�ti. Bu s�rada Lehistan Kral� da Nur Devlet’in karde�i
Haydar’� yan�na davet etmi�ti190.
K�r�m Han� Mengli Giray ise oldukça ilginç bir teklif sunmu�tu. O, Nur Devlet’in
kendisine gönderilmesini istiyor, geçmi�te ya�ananlar� unutarak ak�ll� ve cesur karde�i
ile hanl��� payla�maya haz�r oldu�unu bildiriyordu. “Yoksa bu rakibini tuza�a dü�ürmek
için düzenlenen bir hile miydi?”. Mengli Giray, gönderdi�i mektupta Haydar ile neden
sava�mad���n�n sebeplerini de yazm��t�. Ancak Büyük Knez III. �van, Han’�n teklifine
s�cak bakmad���n� bildirdi. Dostane bir üslûp ile kaleme al�nan mektubunda, Nur
Devlet’i göndermeyip yan�nda tutaca��n� ifade etti. Görü�meler burada son bulmu�tu191.
Muhtemelen 1491 y�l�nda vefat eden Nur Devlet Han’�n ölüm sebebi
bilinmemektedir. Ayr�ca Rus kronikleri han�n 1491 y�l� ba�lar�nda, idaresindeki bir
Tatar birli�i ve o�lu Sat�lgan ile birlikte, Alt�n Orda’ya kar��, karde�i Mengli Giray’�n
yard�m�na gitti�ini kaydetmi�lerdir. Bu tarihten sonra Nur Devlet’in yerini o�lu Sat�lgan
alm��t�r192.
190 A.g.e., s. 143. 191 A.g.e., s. 143. 192 A.g.e., s. 144.
52
2
SATILGAN HAN
(1491-1506)
Nur Devlet’ten sonra Kâs�m Hanl��� taht�na oturan Sat�lgan Han’�n, 1491 y�l�nda
Moskova’n�n dostu olan Mengli Giray’a kar�� düzenlenen Alt�n Orda ak�nlar�n�
durdurmak amac�yla, babas� ile birlikte K�r�m Han�’n�n yard�m�na gitti�ini yukar�da
görmü�tük193.
1491 y�l�ndan sonra, onun ad�na ilk kez 19 A�ustos 1496 tarihinde, Büyük Knez
III. �van ile karde�i Ryazan Knezi Feodor Vasilyeviç aras�nda akdedilen bir anla�ma
belgesinde tesadüf edilmektedir. Anla�man�n metni �öyledir:
“Orda kendi iste�i ile ben Büyük Knez’e ve Hanzade Sat�lgan’a ya da onun
yerinde bulunacak ba�ka bir ki�iye “yasak”� ve “v�hod (vergi)” [toplama] imtiyaz�
vermi�tir. Hanzade defterde [belirtilen] eski vergi toplama [usulüne göre] haç� öperek
[yemin ederek] “yasak” toplayacakt�r. Bundan dolay� ben Büyük Knez, Hanzadenin
[Sat�lgan’�n] ordas�na vergi ödemeyecek [kar��l���nda da] senden [Ryazan Büyük
Knezi’nden] vergi almayaca��m”194.
Arkaik Rusça ile kaleme al�nan bu belgeden anla��ld��� üzere; Sat�lgan Han
vaktiyle Kâs�m Han, Danyal Han ve babas� Nur Devlet’in sahip oldu�u imtiyaz� elde
etmi�ti. Buradaki dikkat çekici bir husus da; Alt�n Orda Devleti’nin, da��lmaya yüz
tutmu�ken dahi, Moskova üzerindeki egemenli�inin son bulmam�� olmas�yd�. Yine bu
belgede aç�kça görülmektedir ki, Kâs�m Hanl���’n�n varl��� Rusya’n�n siyasî ve
ekonomik yap�s�n� da derinden etkilemi�ti. Öyle ki, III. �van, Kâs�m Hanl���na
ödeyece�i verginin kar��l��� olarak Ryazan bölgesinin gelirlerinden feragat etmi� ve bu
Knezli�in hâkimi olan karde�ini de kendisine ödeyece�i vergiden muaf k�lm��t�. 193 V. V. Velyaminov-Zernov, s. 144; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12-13. � “Yasak” halktan al�nan, bir vergi türüdür. Bkz., A. Melek Özyetgin, Alt�n Ordu, K�r�m ve Kazan Sahas�na Ait Yarl�k ve Bitiklerin Dil ve Üslûp �ncelemesi, Ankara, 1996, s. 241. 194 “� «�`W ����� � ��`��� ��� ¨���� �� ���� ¬��������� X��� ����������, ��� � �� \ ¬������� ��`�� �� � � ��X��; � ����� �� � � � �W ` � ¬��������� X��� X� �� �\ ����W ����� _ X���W� `�®������, _ ���X�� �� ��� ����� � � �� �� ���� ¨�����\ �� «�`� �� `��� � ¬������� X��� � ��� � � � �� ����”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, s. 149; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 13.
53
1496 y�l�ndan sonra, Sat�lgan Han’�n ad� sekiz y�l süre ile hiçbir yerde
an�lmamaktad�r. 16 Haziran 1504 tarihinde, Büyük Knez III. �van ile Udel Knezleri olan
o�ullar� Vasiliy ve Yuri aras�nda yap�lan anla�malarda Sat�lgan’�n ad� tekrar
geçmektedir. Bu belgeler de, Kâs�m Han�’n�n Ryazan bölgesinden vergi toplad���n�
do�rular niteliktedirler195.
1505 y�l�nda, III. �van ölmeden k�sa bir süre önce, Sat�lgan Han karde�i Canay ile
birlikte Rusya’n�n Kazan Hanl���’na kar�� düzenledi�i Murom seferine kat�lm��t�. Bu
seferin yap�l�� gayesini daha iyi anlamak için öncelikle Kazan Hanl��� tarihine k�saca
göz atmak gerekmektedir196.
Kazan Han� �brahim (1467-1479) 1478 y�l�nda Vyatka üzerine ba�ar�s�z bir sefer
düzenledikten k�sa süre sonra ölmü�tü. �brahim Han’�n iki farkl� hatundan olmak üzere
be� o�lu vard�. Bunlar; Fatma Hatun’dan �lham (Ali?), Huday-Kul, Melik Tahir ve Nur
Sultan’dan Muhammed Emin ile Abdüllatif idiler. �brahim Han’�n ölümünden sonra dul
e�i Nur Sultan, K�r�m’a giderek Mengli Giray ile evlenmi�ti. Bu s�rada Kazan
Hanl���’nda ise veraset meselesi ortaya ç�km��t�. Taht için iki aday�n ad� geçmekte idi.
Adaylardan biri Fatma Hatun’un o�lu �lham di�eri ise, Nur Sultan’�n o�lu Muhammed
Emin idi. Türkistan Hanlar� ve Nogay Hanl��� ile iyi ili�kileri olan �lham, Rusya kar��t�
Kazanl�lar�n da deste�ini sa�lam��t�. Moskova Knezli�i’nin aday� ise Muhammed Emin
idi197.
�ki karde� aras�nda ya�anan çetin mücadeleyi �lham (1479-1487) kazanm��; fakat
bu durum Rusya’y� memnun etmemi�ti. III. �van 1487 y�l�nda Kazan’a sald�rarak �lham
Han� azletmi� ve Muhammed Emin’i tahta oturtmu�tu. Ailesi ile birlikte Moskova’ya
götürülen �lham ve e�i Ruslar�n sürgün yeri olan Vologda’ya; annesi, k�z karde�leri ve
erkek karde�leri Melik Tahir ile Huday-Kul ise Beloozero (Beyaz Göl) �ehrindeki
Kargolom (���] � ��)’a198 gönderilmi�lerdi199. A. N. Kurat’�n deyimi ile:
“Kazan’daki yüksek tabakan�n ve ileri gelenlerin, Ruslar taraf�ndan imhas� bu suretle
ba�lam�� oldu”. �lham Han, Vologda’da, Fatma Hatun ile Melik Tahir ise Kargolom’da
195 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 153. 196 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14. 197 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 161-162. 198 Kurat bu yerle�im birimini “Keksholm” �eklinde kaydetmi�tir. Bkz. A.g.e., s. 164. 199 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 160-167.
54
öldüler. Melik Tahir’in o�ullar� H�ristiyanl��� benimseyerek yüksek mevkiler elde
ettiler. Huday-Kul da 1505 y�l�nda H�ristiyan oldu. Onun k�zlar�, Rus aristokrat
s�n�f�ndan Mistislavsky ve �uyskiy gibi ailelerin mensuplar� ile evlendiler. Bu Tatar
asilzadelerinin küçük ya�tan itibaren Rusya’da büyümeleri ve birço�unun Mo�ollardaki
inanç olgusuna göre, dine fazla önem vermemeleri çabucak asimile olmalar�na
sebebiyet verdi200.
�lham Han devrinde cereyan eden bu olaylar, Kazan Hanl��� tarihinde bir bak�ma
dönüm noktas� idi. Hanl�k güçlü oldu�u zamanlarda Rusya için gerçekten deh�etli bir
dü�mand�. Ancak hanedan mensuplar� aras�ndaki anla�mazl�k ve düzenin bozulmas�
Kazan Hanl���’ndaki Moskova nüfuzunu artt�rm��t�. Öyle ki, Kazan Hanlar� art�k
Moskova Büyük Knezi taraf�ndan tayin ediliyorlard�. Bu devirde ba�layan iç sava� bir
daha son bulmayacak ve Kazan Hanl���’n�n istilas�na kadar devam edecekti201.
Daha önce de belirtildi�i üzere; 1487 y�l�nda III. �van’�n deste�ini sa�layarak
Kazan’� ele geçirmeyi ba�aran Muhammed Emin Han, konumunu güçlendirmi� ve 1496
y�l�na kadar hanl��a hâkim olmu�tu202. Bununla birlikte, onun döneminden itibaren
Kazan Hanl��� ile Moskova Knezli�i aras�ndaki güç dengesi bariz bir �ekilde Ruslar�n
lehine de�i�mi� ve hanl�k ba��ms�z devlet olma statüsünü tamamen kaybetmi�ti203.
Büyük Knez III. �van, Kazan üzerindeki etkisini 1487’den 1490 y�l�n�n ortalar�na
kadar korumay� ba�arm��t�. Fakat bu Muhammed Emin Han’�n birtak�m faaliyetlerine
müdahale etmekle s�n�rl�yd�. Görünü�e bak�l�rsa Kazan üzerindeki Rus bask�s� Tatarlar
aras�nda memnuniyetsizli�e neden olmu�tu. Moskova’n�n yüksek hâkimiyetini tan�mak
istemeyen Kazan milli parti mensuplar�, Sibir Konfederasyonu ve Nogay Orda ile yak�n
ili�kiler kurarak, onlarla birle�meyi arzuluyorlard�. Muhaliflerinin te�ebbüsleri kar��nda
endi�eye, hatta korkuya kap�lan Muhammed Emin Han, 1496 y�l�n�n May�s ay�nda
�ibanî Han� Mamuk’un Kazan’a kar�� sefer haz�rl�klar�na ba�lad���n� Moskova
hükümetine bildirdi. Ayr�ca Kel Ahmet, Orak, Sad�r ve A9�� adl� dört Tatar
200 Kurat, a.g.e., s. 164. 201 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 189. 202 A.g.e., 189-190. 203 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 29.
55
asilzadesinin de, Mamuk Han ile i�birli�i yaparak “devlete ihanet” ettiklerini
yazm��t�204.
Muhammed Emin Han, Mamuk’un gelmesi halinde �ehir halk�n�n kendisine kar��
cephe alaca��n�, hatta büyük ço�unlu�unun hanl��� ona teslim etmeye haz�r oldu�unu
biliyordu. Beynini kemiren bu kayg�lara daha fazla tahammül edemeyece�ini anlayan
Muhammed Emin, Moskova’ya kaçmak zorunda kald�. Mamuk Han ise Rusya’n�n
müdahalesine ra�men Kazan’� ele geçirdi ise de, burada fazla tutunamad�205.
Sert tedbirler al�p Kazan’da kendi idaresini kurmaya çal��an Mamuk Han,
yukar�da i�aret etti�imiz dört asilzadeyi hapse att�. Ayr�ca tüccarlar�n mallar�na el koyup
bölgeyi ya�malad�. Bu durum Tatar aristokrasisi aras�nda ho�nutsuzlu�a neden olunca
Seyyid Bara� adl� elçi Moskova’ya gönderildi. Kazanl�lar “uygulad��� zulüm ve
e�lerine kar�� sald�rgan tutumlar�ndan dolay�” Muhammed Emin’in gönderilmemesi
kayd�yla, Moskova taraf�ndan yeni bir han atanmas�n� talep ediyorlard�206. Tatarlar�n bu
ricas�n� kabul eden III. �van, Muhammed Emin’in küçük karde�i Abdüllatif’i “Kazan
Han�” tayin etti. Abdüllatif Han, 1497 y�l�n�n May�s ay�nda yüksek orun sahibi Rus
Knezleri Semen Holmski (����� � ��X��) ve Fedor Paletski (¯�` � ~����X��)’nin
refakatinde Kazan’a gönderilerek, düzenlenen tören ile tahta oturtuldu. Muhammed
Emin’e ise Ko�ira (� ����), Serpuhov (���_� ��) ve Hotun (� ����) �ehirleri
tahsis edildi207.
Moskova hükümeti, 1497’den 1502 y�l�na kadar Kazan taht�nda oturan Abdüllatif
Han’�n yönetiminden memnun kalmam��t�. 1502 y�l�n�n Ocak ay�nda, III. �van
taraf�ndan gönderilen memurlar vas�tas� ile Moskova’ya getirilen Abdüllatif Han,
Beloozero �ehrine, sürgüne gönderildi. Yerine ise Muhammed Emin (1502-1518) ikinci
kez tahta oturtuldu208.
Ba�lang�çta III. �van’�n egemenli�i alt�nda ya�amaktan memnun görünen
Muhammed Emin Han, Rus kroniklerinin ifadesi ile: “1505 y�l�nda verdi�i sözleri
birden bire unutmu�tu”. Bu tarihten sonra milli bir politika izleyen Muhammed Emin,
204 A.g.e., s. 29. 205 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 190. 206 Jaroslav Pelensiy, a.g.e., s. 30. 207 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 190. 208 A.g.e., s. 191.
56
Kazan Hanl��� üzerindeki Rus nüfuzunu k�rmakta kararl� idi. O, ilk tepkisini bu y�l�n
yaz�nda gösterdi. 24 Haziran 1505 tarihinde, Kazan Panay�r�’n�n aç�ld��� gün (Ioanna
Predteçi Yortusunda=�� ° c`�X�� § ���� ~��`����), her �eyi göze alarak Rus
tacirlerinden Mihail Klyapik (±���� ��_��)’in mallar�n� ya�malad�. Bir tüccar�
öldürdü; ba�ka birini ise, Nogaylara teslim etti209.
Moskoval� tüccarlar� öldüren Muhammed Emin Han, Rusya üzerine sefer
düzenlemeye karar verdi. Toplad��� ordu ile birlikte Nijniy Novgorod ve Murom
�ehirlerine sald�raca��n� söyleyerek Büyük Knez III. �van’� tehdit etti. 1505 y�l�n�n
A�ustos ay�nda Moskova’ya ula�an bu haber tela�a neden oldu. Ancak III. �van pani�e
kap�lmayarak Murom Voyvodas� Knez �van �vanoviç Gorbatov (§��� §��� ���
² ���� �) ile Knez Semen �vanoviç Vorontsov (����� §��� ��� ¨ � �� �)’u,
Muhammed Emin’e kar�� gönderdi. Birkaç gün sonra, 30 A�ustos’ta, Moskova’ya yeni
bir haber geldi. Sur �rma��n� geçen Muhammed Emin Han, Nijniy Novgorod’a 150
verst (1 verst=1067 m.) mesafede bulunuyordu210.
Bu geli�meleri yak�ndan takip eden III. �van, Kâs�m Han� Sat�lgan ve karde�i
Canay’� Murom’a gönderdi. Voyvoda Knez Vasiliy Daniloviç Holmsko (¨�X���\
����� ��� � ��X� ) da onlar�n emrine verilmi�ti. Sat�lgan Han’�n ordusunda Tatar
O�lanlar�, Knezler ve Kazaklar da bulunmakta idiler. Ancak kaynaklarda düzenlenen
seferin sonucu ile ilgili olarak, ne Sat�lgan Han ne de Knez Gorbatov ve Knez
Vorontsov hakk�nda herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r. Gönderilen askerî birlikler ya
ba�ar�s�zl��a u�ray�p geri dönmü� ya da Murom �ehrinde kalm�� olmal�d�rlar211.
Muhammed Emin Han, Eylül ay�nda Nijniy Novgorod üzerine yürüyerek �ehri
ku�att�. Fakat III. �van’�n, Novgorod Genel Valisi Habara Simska (������
���X��)’n�n kat� savunmas�, �ehir halk�n�n gayreti ve Litvanyal� tutsaklar�n yard�m�
sayesinde, Kazan Tatarlar� ku�atmadan vazgeçmek zorunda kald�klar� gibi büyük
kay�plar vererek geri çekildiler212.
Sat�lgan Han’�n ad� son kez 1506 y�l�nda, Kazan üzerine düzenlenen ba�ka bir
Rus seferi münasebetiyle an�lm��t�r. 1505 y�l�n�n Ekim ay�nda Moskova Büyük Knezi
209 A.g.e., s. 193. 210 A.g.e., s. 195-196. 211 A.g.e., s. 196. 212 A.g.e., s. 197-198.
57
III. �van ölmü� ve yerine o�lu III. Vasiliy (1505-1533) geçmi�ti. Yeni Knez tahta ç�kar
ç�kmaz ilk i� olarak, Muhammed Emin Han’�n Novgorod’a düzenledi�i sald�r�n�n
hesab�n� sormak ve intikam almak istemi�ti. Bu amaçla süvari birlikleri ve deniz
kuvvetleri olmak üzere iki ayr� askerî birlik olu�turdu. Kara kuvvetlerinin kumandas�n�
karde�i ve önde gelen Moskova Generallerinden olan Dimitri �vanoviç’e verdi. Rus
askeri birlikleri Nisan ay�nda Moskova’dan Kazan’a do�ru hareket ettiler. Nehir yolu ile
gidecek gemilerin komutas� ise, Sat�lgan Han ve karde�i Canay’da idi. Bu Tatar
asilzadelerinin emri alt�ndaki Rus gemileri 22 May�s günü Kazan’a vard�lar ise de,
büyük ço�unlu�u Muhammed Emin Han’a ba�l� kuvvetler taraf�ndan imha edildi. 25
Haziran tarihinde Kazan önlerine gelen Moskova süvari birli�i, Sat�lgan Han’�n
idaresindeki Rus ordusunun a��r bir ma�lubiyete u�rad���n� ö�rendi. Bunun üzerine
Dimitri �vanoviç ve ona ba�l� Voyvodalar Nijniy Novgorod’a çekilmek zorunda
kald�lar. Sat�lgan ve karde�i Canay ise, yine �rmak yoluyla Murom’a dönmü�lerdi. Knez
Fedor Mihayloviç Kiselev de kara yoluyla Murom’a çekilmi�ti. Ancak Muhammed
Emin Han’a ba�l� Tatarlar, Moskova kuvvetlerinin pe�ini b�rakmam��lar ve Sur
�rma��na 40 verst mesafede Knez Kiselev’e yeti�ip onu da ma�lup etmi�lerdi. V. V.
Velyaminov-Zernov’un ifadesi ile: “Yüksek rütbeli Rus kumandanlar�n�n u�rad���
felaketin boyutunu izah etmeye imkân yoktur”213.
Bu seferden sonra ad�na tesadüf edilmeyen Sat�lgan Han, 1506 y�l�nda öldü.
213 A.g.e., s. 198-199; �ibanîlerin büyük kahraman� �iban (�aybak) Han , Kazan Han� Muhammed Emin Han’�n 1505 y�l�nda Moskova Knezi ile olan bu sava�ta üstün geldi�ini ö�renince, son derece memnun olup onu gazilikle tebrik etmi�tir. Bu münasebetle yazd��� bir k�ta �iban Han’�n Divan�nda bulunmaktad�r: �slam ba��na tac-î târik bolsun Yar�n Kün Tün Tenri tebarek bolsun Urus kafirini k�rm��s�n o�lum Sana gazilik mübarek bolsun Bkz. Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türk �li (Türkistan) ve Yak�n Tarihi I, �stanbul, 1981, s. 133;Yakup Karasoy, �iban Han Dîvân� (�nceleme-Metin-Dizin-T�k�bas�m), Ankara, 1998, s. 298.
58
3
CANAY HAN
(1506-1512)
Sat�lgan Han’dan sonra Kâs�m Hanl��� taht�na oturan, Nur Devlet Han’�n ikinci
o�lu Canay214 hakk�ndaki bilgilerimiz yok denecek kadar azd�r.
Canay Han’�n Kâs�m taht�n� ele geçirdi�i tarih kesin olarak bilinmese de, büyük
bir ihtimalle a�abeyi Sat�lgan’�n ölümü üzerine, 1506 y�l�nda tahta oturmu�tur215.
Onun döneminde, 1508 y�l�n�n A�ustos ay�nda, Moskova Büyük Knezli�i ile
Lehistan-Litvanya Krall��� aras�nda sava� ç�km��t�. Knez III. Vasiliy taraf�ndan, bu
sava�a kat�lmakla görevlendirilen Kâs�m Han� Canay, yan�na Kazan Han� Muhammed
Emin’in o�lu Karaçuk Mirgen (�������� ±��]��)’i ve Kâs�m Tatarlar�n� da alarak,
Galiç ve Kostroma �ehirlerine hareket etti. Galiç’te Voyvoda Knez Vasiliy Daniloviç
Nesvitskav (¨�X���\ ����� ��� ª�X������) ile bulu�an Kâs�m Han�, Lehistan ve
Litvanya’ya kar��, Rusya ad�na mücadele etti216.
Bu olaydan k�sa süre sonra, Canay Han ve Kâs�m Tatarlar� yeniden Litvanya
bölgesine gönderildiler. Knez Vasiliy �vanoviç Obolenskiy (¨�X���\ §��� ���
«� ���X��\) ile birlikte Vyazim �ehrinden Toroptsu (� � _��)’ya hareket eden
Canay Han, burada Litvanya askerî birliklerini uzakla�t�rmak için, Knez Daniil
Vasilyeviç �çeni (������ ¨�X������� ³���)’ye yard�m edecekti217.
Canay Han döneminde, Lehistan-Litvanya Krall���na kar�� düzenlenen bu iki
askerî harekât d���nda, ilginç bir olay daha meydana gelmi�ti. Yine 1508 y�l�n�n A�ustos
ay�nda, Akkurt Akdevlet (����� ��`������=67�& :� &��( :;) isimli bir Nogay
asilzadesi Moskova’ya gelerek, Büyük Knez III. Vasiliy’e s���nm��t�. Bu hanzade
Nogay topraklar�n� ele geçirmek için Moskova’dan yard�m talep etmi�; ancak kar��l�k
bulamam��t�. Talebi reddedilen Nogayl� hanzade bu defa da, Kazan ya da Kâs�m 214 Canay ad� Rus kroniklerinde “�����\=Dzanay, ´��\=Yanay, [�`���\=Zedenay ve [�����\=Zenelay” �ekillerinde kaydedilmi�tir. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 197, 66 nolu dipnot. 215 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 210. 216 A.g.e., s. 212; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14. 217 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 213; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14.
59
Hanl���’n�n kendisine yurtluk olarak verilmesini istemi�ti. Fakat Moskoval� bürokratlar,
III. Vasiliy’in Kazan’� Muhammed Emin Han’a, Kâs�m Hanl���’n� ise Canay’a
ba���lad���n� bildirerek, ona arma�anlar verip geri göndermi�lerdir218.
Kâs�m Hanl���’n�n Canay Han’a, Moskova Büyük Knezi taraf�ndan verildi�i
do�ru ise de III. Vasiliy ile sava�arak, Rus hâkimiyetine son verip kendi egemenli�i
kuran Muhammed Emin Han, Kazan taht�nda Moskova Knezi’nin deste�i sayesinde
oturmamakta idi.
Kâs�m Hanl���’ndaki saltanat� hakk�nda ba�ka bir kay�t bulunmayan Canay
Han’�n öldü�ü tarih de tam olarak bilinmemektedir. Ancak �eyh Avliyar’�n tahta
oturdu�u 1512 y�l�nda ölmü� olmas� kuvvetle muhtemeldir219.
218 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 205-206; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14. 219 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 216; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14.
60
III. BÖLÜM
SARAY HANLARI SÜLALES�
1
�EYH AVL�YAR HAN
(1512-1516)
Kâs�m Hanl��� tarihi, tamam� Cuci soyundan gelen bir sülaleler tarihidir. 1512
y�l�nda K�r�m Hanlar� Sülalesi’nin son temsilcisi olan Canay Han’�n ölümü ile birlikte,
hanl���n idaresi üçüncü sülale olan Saray Hanlar�’na geçmi�tir.
Acaba Kâs�m Hanl���’nda ya�anan bu sülale de�i�ikliklerinin sebebi ne idi?
Anla��ld��� kadar�yla, Moskova Knezli�i taraf�ndan Kâs�m Hanl���’na yeni bir
sülale tayin edilirken, Kara Denizin kuzeyinde bulunan Türk yurtlar�ndaki güç dengesi
ve Moskova’n�n bunlara kar�� takip etti�i politika as�l belirleyici unsur olmu�tu220.
Kâs�m Hanl���’n�n, K�r�m Hanlar�’ndan al�n�p Saray Hanlar�’na verilmesi do�al
olarak, K�r�m’da memnuniyetsizli�e sebep oldu. Çünkü 26 y�l boyunca (1486-1512)
Kâs�m taht�nda oturan K�r�m asilzadeleri, buray� kendi yurtlar� olarak kabul etmi�lerdi.
Kâs�m �ehrinin 1512 y�l�nda, Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy taraf�ndan Saray
Hanlar�na verilmesi K�r�m’da tepki ile kar��lanm��t�. K�r�m Han� Mengli Giray,
kendisini ziyaret eden Rus elçisi Mitya �vanov’a: “Oras� eskiden bizim yurdumuzdu.
Dü�manlar�m�z� adamlar�m�z�n üzerine nas�l tayin edersiniz?” diyerek serzeni�te
bulunmu�, daha sonra da Kâs�m Hanl��� üzerine asker sevk etmi�ti. Ancak V. E.
Sroeckovsky’e göre: “Bu Moskova’ya kar�� bir hareket de�ildi. Sava� �irin boyuna
yak�n bir yurdun ba��na geçen yabanc� hanzadeye kar�� aç�lm��t�”221.
220 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 382. 221 V. E. Sroeckovsky, a.g.e., s. 89-90.
61
Saray Hanlar� Sülalesi’nin ilk han� olan �eyh Avliyar, Saray (Astarhan) Han�
Bahtiyar Sultan’�n o�lu ve eski Alt�n Orda Han� Küçük Muhammed’in torunu idi222.
Rus kroniklerine göre; “�eyh Avliyar ve amcas� Yakub’un o�lu Yusuf, 1502
y�l�nda Büyük Knez’e hizmet etmek için Astarhan’dan gelmi�lerdi”223.
Ancak resmi tarih kaynaklar�na kaydedilen bu sözler gerçe�i yans�tm�yordu.
Bilindi�i üzere, Alt�n Orda Devleti 1502 y�l�nda, Rusya’n�n hararetle destekledi�i K�r�m
Han� Mengli Giray taraf�ndan tamamen ortadan kald�r�lm�� ve Moskova Knezli�i iki
as�rdan fazla, egemenli�i alt�nda ya�ad��� bu devletten kesin olarak kurtulmu�tu. Bize
göre; Saray �ehrinde ya�ayan Tatar asilzadelerinin Moskova’ya getirilip Kâs�m Han�
tayin edilmelerinin sebepleri ise daha farkl� idi. Bunlar; güç kazanan K�r�m Hanl���’na
kar�� yeni bir cephe olu�turmak, Moskova Knezli�i üzerindeki K�r�m etkisini k�rmak ve
Mengli Giray Han’�n yay�lmac� bir politika takip etmesine engel olmaktan ibaretti.
�eyh Avliyar’�n Astarhan’dan Rusya’ya geldi�i 1502 y�l�ndan Kâs�m Han� ilan
edildi�i 1512’ye kadar geçen zaman aral���ndaki faaliyetleri ve ya�ant�s� hakk�nda
oldukça s�n�rl� bilgilere sahibiz. Sadece 1508 y�l�nda Surojik (��� c��) �ehrine hâkim
oldu�unu ve ayn� y�l Moskova Büyük Knezli�i’ne ba�l� bir Voyvoda ile birlikte,
Litvanya’ya kar�� düzenlenen sefere i�tirak etti�ini biliyoruz224.
19 Aral�k 1512 tarihinde ise, Kâs�m Han� s�fat�yla, Moskova Knezi III. Vasiliy
taraf�ndan Smolensk üzerine düzenlenen sefere kat�lm��t�. Bu sefer öncesinde Mojaysk
(± c�\X��) �ehrinde bulunan �eyh Avliyar, kalabal�k bir Türk-Tatar ordusu ile
beraber III. Vasiliy’in yan�nda yer alm��t�225.
Nogay Han� �brahim’in k�z� �ah Sultan ile evli olan �eyh Avliyar’�n ad� Smolensk
seferinden sonra bir daha an�lmamaktad�r. Onun 1516 y�l�nda öldü�ü tahmin
edilmektedir226.
222 �eyh Avliyar’�n soyu hakk�nda verilen bilgiler tamamen do�rudur. Bahtiyar ve Yakup, Küçük Muhammed Han’�n o�ullar� ve Alt�n Orda Han� Ahmed’in karde�leri idiler. Dolay�s�yla �eyh Avliyar, Ahmed Han’�n ye�eni idi. Tarihi kaynaklarda verilen bilgiler de bunu do�rulamaktad�r: “ F#µ! &/�/� �!*��¶:� ��/¶$3 ��¶:� ·"¸¹� ��� F#�* ��� '"#µ! �?,% "3 +�º�º¤?* &�/� ���=Amma Kiçik Muhammed Hann�ng o9lanlar� bu turur: Mahmud Han, Ahmed Han, Yakub Sultan, Bahtiyar Sultan”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 222-224. 223 A.g.e., s. 222. 224 A.g.e., s. 244-245. 225 A.g.e., s. 217. 226 A.g.e., s. 246.
62
2
�AH AL� HAN
(1516-1519)
�eyh Avliyar’�n ölümünden sonra yerine 10 ya��ndaki o�lu �ah Ali geçti227. Bu
s�rada, 1515 y�l�nda ölen K�r�m Han� Mengli Giray’�n yerine de o�lu ve halefi olan
Mehmed (Muhammed) Giray (1515-1523) tahta oturmu�tu. Moskova Büyük Knezi III.
Vasiliy’in Mojaysk (± c�\X�) �ehrinde bulundu�u bir s�rada, K�r�m Hanl���’n�n yeni
hâkimi Mehmed Giray’�n elçisi Abdülveli �eyhzade (�&�< =�� �7�7� � �), Büyük Knez’in
yan�na gelmi� ve has�mlar� olan Saray Hanlar� Sülalesi’ne mensup �ah Ali’nin, Kâs�m
Han� olarak atanmas�ndan, K�r�m Han�’n�n duydu�u rahats�zl��� belirtmi�ti. Mehmed
Giray, Moskova Büyük Knezi’ne gönderdi�i mektupta; Kâs�m Hanl���’n�n �ah Ali’ye
verilmesinden dolay� �irin Beylerinin, Rusya ile dostluk anla�mas� yapmaya
yana�mad�klar�n� belirttikten sonra, merhum Nur Devlet Han’�n eski yurtlu�u olan bu
topraklar�n �ah Ali’den al�narak kendi o�luna ya da karde�ine verilmesini istemi�ti228.
Esasen K�r�m Han� Mehmed Giray’�n, Moskova Büyük Knezi taraf�ndan �ah
Ali’ye ba���lanan Kâs�m Hanl���’n� hangi amaçla ele geçirmeye çal��t���n� anlamak zor
de�ildi. Alt�n Orda Devleti y�k�l�ncaya kadar, K�r�m Hanlar�n� �iddetle destekleyen
Moskova Knezli�i’nin yeni ve en güçlü rakibi, yukar�da da belirtildi�i üzere K�r�m
Hanl��� olmu�tu. Dolay�s�yla K�pçak bozk�r�ndaki hâkimiyet mücadelesi devam ederken
Kâs�m Hanl���’n�, K�r�m Hanlar�’n�n en az�l� dü�manlar� olan Saray Hanlar�’na vermek
Moskova Knezli�i’nin takip etti�i siyaset aç�s�ndan son derece uygundu.
Moskova Knezli�i ile giri�ti�i diplomatik ili�kilerden bir sonuç elde edemeyen
Mehmed Giray Han, �ah Ali’ye Kâs�m Hanl���’n� b�rak�p yan�na gelmesi halinde,
227 �ah Ali’nin tahta oturdu�unda kaç ya��nda oldu�una ili�kin aç�k bir ifade bulunmasa da, N. �. �i�kin onun 1567 y�l�nda, 61 ya��nda iken öldü�ünü kaydetmi�tir. Dolay�s�yla �ah Ali’nin do�um tarihi 1506 y�l�d�r. Bkz. N. �. �i�kin, a.g.e., s. 24. A. N. Kurat ise, �ah Ali’nin ya��na dair iki farkl� bilgi vermektedir. Bunlar�n ilkinde, 1519’da �ah Ali’nin 13 ya��nda oldu�u söylenmektedir (Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 170). Bu tarih N. �. �i�kin’inki ile uyu�maktad�r; ancak daha sonra, �ah Ali’nin ikinci kez Kazan taht�na oturtuldu�u y�l olan 1546’da ise 35 ya��nda oldu�unu belirtmektedir (A.g.e., s. 178). Fakat bu ikincisi do�ru de�ildir. 228 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 247.
63
Rusya saray�n�n kendisine vermi� oldu�u unvanlardan daha yüksek payeleri
ba���layaca��n� teklif etmi�; ayr�ca Moskova üzerine birkaç sefer de düzenlemi�ti229.
K�r�m Hanl��� ile Moskova Knezli�i aras�ndaki siyasî ili�kiler giderek gerilirken,
Kazan Hanl���’ndaki Rus nüfuzu da gittikçe güçlenmekte idi. Oysa Kazan Han�
Muhammed Emin’in 1506 y�l�ndan sonraki saltanat�, hanl�ktaki milli gruplar�n güç
kazand��� bir devirdi. Fakat bu dönem oldukça k�sa sürmü� ve yine onun zaman�nda
sona ermi�ti230. V. V. Velyeminov-Zernov’un deyimi ile: “O, son dönemlerinde Rusya
ile uzla�m�� ve bizimle pekiyi geçinmeye ba�lam��t�”231.
Muhammed Emin Han, 1516 y�l�nda a��r bir hastal��a yakalanm�� ve iki y�l sonra
da, ölmü�tü. Onun ölümü ile birlikte Kazan Hanl���’nda taht veraseti sorunu ortaya
ç�km��t�. Taht�n me�ru varisi Muhammed Emin Han’�n karde�i Abdüllatif idi. Daha
önce Ruslar�n tutsa�� olan Abdüllatif 1508 y�l�nda serbest b�rak�lm��; ancak Rus
siyasetini takip etmeyip, milli hislerini gizlemedi�i için 1512 y�l�nda yeniden
tutuklanm��t�. Abdüllatif, Muhammed Emin Han ve Kazan Tatarlar�n�n �srarlar�
sonucunda, 1516 y�l�nda tekrar serbest b�rak�lm�� ve Ko�ira �ehri arpal�k olarak
kendisine verilmi�ti. Bununla birlikte Büyük Knez’in Kazan Hanl���’ndan gelen
istekleri kabul etmesi tamamen kendi tasarrufunda idi. Kazan taht�na Abdüllatif gibi
ba��ms�zl�k dü�künü ve Rus dü�man� bir kimsenin oturmas� hiçbir �ekilde Moskova’n�n
i�ine gelmezdi. Bunun için Kazan taht�na, Rus siyasetini tatbik edecek bir asilzadenin
tayin edilmesi gerekmekte idi. Aranan hanzade Kâs�m Hanl���’nda bulunmu�tu. O
s�rada henüz küçük bir çocuk olan �ah Ali’nin, Kazan taht�na oturtulmas� hanl�k
yönetiminin Ruslar�n eline geçmesi ile e�de�erdi. Üstelik bu genç asilzade tamamen
Rus kültürü ile büyüdü�ünden Moskova’ya dü�manl�k da güdemezdi. Ancak Kazan’da
tutunabilmesi için Büyük Knez III. Vasiliy’in yard�m�na muhtaç olacakt�. Moskova
Knezli�i bu tasar�y� gerçekle�tirebilmek için Abdüllatif’i ortadan kald�rmaya karar
verdi. Abdüllatif, 9 Kas�m 1518 tarihinde232 “bilinmeyen bir sebeple” Moskova’da
229 A.g.e., s. 250. 230 Kurat, a.g.e., s. 169. 231 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 250. 232 Kurat’a göre; Abdüllatif 1517’de ölmü�tü. Jaroslav Pelenski de onun 19 Kas�m 1517’de öldü�ünü bildirmekte ve Büyük Knez III. Vasiliy’in, Abdüllatif’in annesi Nur Sultan’a 30 Kas�m 1517’de o�lunun ölüm haberini bildiren bir mektup yazd���n� kaydetmektedir. Bu mektupta; “Senin o9lun ve bizim karde�imiz Abdüllatif Han bizimle birlikte ya��yordu. Ve biz onu Kazan’a gönderme arzusunda
64
ölmü�; yani Ruslar taraf�ndan öldürülmü� ve böylece �ah Ali de rakipsiz kalm��t�. Bir
ay sonra, Aral�k 1518’de Muhammed Emin Han da ölünce, Ulu� Muhammed Han
sülalesi Kâs�m Hanl���’ndan sonra Kazan’da da son bulmu� ve �ah Ali 1 Mart 1519
tarihinde Ruslar taraf�ndan Kazan Han� ilan edilmi�ti233.
�ah Ali’nin Kâs�m Hanl���’ndan al�n�p Kazan taht�na oturtulmas�nda, Kâs�m
topraklar� üzerinde hak iddia eden, K�r�m Han� Mehmed Giray’�n da tesiri olmu�tu234.
Muhammed Emin Han’�n dul e�i evlenip, karde�i Can Ali’nin de deste�ini
sa�layan235 �ah Ali konumunu güçlendirip Rusya ad�na büyük i�ler ba�aracakt�.
idik. Ve Muhammed Emin Han’�n gönderdi9i elçi karde�imiz de bu amaçla gelmi�ti. Abdüllatif i�ledi9i günahlar yüzünden bir hastal�9a yakaland� ve bu günahlar�ndan dolay� Tanr� onu dünyadan ald�… Ve Abdüllatif hasta idi. Ölmeden önce ona sizin gönderdi9iniz adamlardan Betej bak�yordu. Biz adam�n�z Betej’i size gönderiyoruz. O, Abdüllatif’in hastal�9� hakk�nda size gerekli bilgileri verecektir” denilmekte idi. (Bkz. Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 33). 233 A.g.e., s. 250-251; Kurat, a.g.e., s. 169-170. 234 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 250. 235 A.g.e., s. 251.
65
3
CAN AL� HAN
(1519-1532)
Alt�n Orda Devleti y�k�ld�ktan sonra K�pçak Bozk�r�’ndaki siyasi dengeler
tamamen de�i�mi� ve yeni kutupla�malar ba�lam��t�. Art�k Ruslar ile aras� iyice aç�lan
K�r�m Hanl���’n�n tüm itirazlar�na ra�men �ah Ali, Moskova Knezli�i taraf�ndan Kazan
Han�, karde�i Can Ali ise Kâs�m Han� ilan edilmi�ti.
Esasen �ah Ali’nin Kazan taht�na oturtulmas� Moskova’n�n diplomatik bir zaferi
idi. Fakat Kâs�m’dan sonra Kazan’�n da, Saray Hanlar� Sülalesi’ne mensup asilzadelere
verilmesi ne K�r�m Han� Mehmed Giray’�, ne de milli duygular� a��r basan Kazan
Tatarlar�n� memnun etmemi�ti. Bununla birlikte, Kazan ve Kâs�m hanl�klar�n�
egemenli�i alt�na almak isteyen Mehmed Giray Han, amans�z bir hastal��a yakalanan
Kazan Han� Muhammed Emin’in yak�n bir gelecekte ölece�ini tahmin ediyor ve karde�i
Sahib Giray’� onun yerine haz�rl�yordu. Kazan’daki milli gruplar da K�r�m Han� ile gizli
görü�melerde bulunup, �ah Ali’nin azledilerek yerine Sahib Giray’�n geçirilmesi
hususunda K�r�m Han�’na telkinlerde bulunuyorlard�. Nihayet 1521 y�l�n�n ilkbahar�nda
Sahib Giray, K�r�m ordusu ile birlikte Kazan üzerine yürüdü. �ah Ali ve dan��manl���n�
yapan Rus yetkililerin kendilerini savunacak durumlar� yoktu. Sahib Giray’a kar��
koyamayaca��n� anlayan �ah Ali, e�ini, odal���n� ve bütün mal varl���n� yan�na alarak
Moskova’ya kaçt�236. K�r�m Tatarlar� taraf�ndan ele geçirilen Kazan �ehrinde, Ruslara ve
Rus yanl�s� Kâs�m Tatarlar�na kar�� bir tasfiye hareketi ba�lat�ld�. Ruslara ait gayr-i
menkuller ya�ma edilerek sahipleri öldürüldü. �ah Ali’nin Tatar muhaf�zlar�n�n birço�u
da k�l�çtan geçirildi237. J. Pelenski’nin ifadesi ile: “�ah Ali’nin Kazan Hanl��� taht�ndan
indirilmesi Moskova Knezli�i’nin d�� siyasetine a��r bir darbe vurmu�tu”238.
�ah Ali’nin azledilmesinin ard�ndan Kazan taht�na Sahib Giray Han oturdu:
236 A.g.e., s. 256. 237 Kurat, a.g.e., s. 170. 238 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 34.
66
µ! ¾�* ¿',ÀJ @?*�*? º3 ��� <��* �#��� �*¥� ¢�:#! �F�:Á� ��� F#Ã�% ���;* ·"�?* ����F� �¥3 Ä�
������* ��Å:� ,3 �F���¥/��� ÆÁ� ¢��? >/��% ? £À� ���Å:� +*,� £��È ¿F�,:�F:�* ¢É¤� ��Ê=*
+F/Ë#¶�*
“Ol as�rda Ulu9 Muhammed neslinden memleket-i Kazan hâkimi �çim Han
bila-varis tarik bezm-i zindegânî olub ahali-yi vilayet nesl-i Cengiziyandan bir
Sultan�n irsaline izhar-� ra9bet eylediklerinde Sahib Giray Sultan� nasb ve tayin
itmi�idi”239.
Karde�i Sahib Giray’�n Kazan’daki egemenli�ini peki�tirmek isteyen K�r�m Han�
Mehmed Giray Han, 1521 y�l�nda, daha önce Astarhan’da dört ay tutsak olarak bulunan
Zani Vasiliyev Zudov ([��� ¨�X������ [�` �) isimli bir Rus tüccar�n�, Astarhan
Han� Can�bek’e (1521-?) gönderdi240. Moskova’n�n Kazan’daki yüksek hâkimiyetini
tan�mad���n� ve bundan sonra Kazan taht�na, Ruslar taraf�ndan han tayin edilmesinin
kabul olunamayaca��n� bildiren Mehmed Giray, gönderdi�i mektupta �unlar� yazm��t�:
“Ben ve Moskova Knezi dost idik. Ancak o, bana ihanet etti. Kazan bizim
yurdumuzdu; fakat Knez kendi istedi�i adam� oraya han olarak atad�. Kazan halk� onu
istemiyordu; ancak Seyyid müstesna. Ve Kazanl�lar bana bir elçi yollayarak onlara han
göndermemi istediler. Ve ben de onlara bir han gönderdim. �imdi bütün gücümle
Moskova’ya sald�raca��m. Sen benim karde�im ve dostum olarak bana kat�lmal� ve
Moskova’ya sald�raca��m vakit bana asker göndermelisin”241.
Kazan Hanl���’nda, kendi siyasetine paralel olarak birtak�m idarî reformlar�n
yap�lmas�n� �iddetle destekleyen K�r�m Han� Mehmed Giray’�n as�l amac�; da��lan Alt�n
Orda Devleti’nin tüm ard�llar�n� kendi idaresinde birle�tirmekti. Bu emeline ula�mak
için 1523 y�l�nda, Moskova’ya kar�� arad��� deste�i vermeye yana�mayan Astarhan
Hanl���’na sald�rmaya karar verdi. Fakat Astarhan’da tutsak edilerek, o�lu ve yanda�lar�
ile birlikte Nogaylar taraf�ndan öldürüldü242.
Bütün bu geli�meler yana��rken Moskova Knezli�i, Kazan Hanl���’ndaki K�r�m
egemenli�ini kabullenmi� görünüyordu. 1523 y�l�nda Kazan Han� Sahib Giray,
K�r�m’dan sa�lad��� destek sayesinde, Kazan’da ya�ayan Ruslar� k�r�p geçirmi�ti.
239 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 262 (Es- Sebü’s Seyyar’dan naklen). 240 �lya V. Zaitsev, a.g.e., s. 83-84. 241 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 35. 242 A.g.e., s. 35.
67
Ayr�ca Moskova Knezi’nin elçisi Vasiliy Yuryeviç Pocegin (¨�X���\ b������
~ `c�]��) de öldürülenler aras�nda bulunuyordu. Rus kronikleri bu olayla ilgili
olarak: “su gibi kan akt���n�” belirtirler. �ah Ali’nin azledilmesini “beklenen bir olay”
�eklinde de�erlendiren Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy, her �eye ra�men Kazan
Hanl���’ndaki nüfuzunu kaybetmek istemiyordu. Ayr�ca Sahib Giray Han’�n
yapt�klar�ndan dolay� cezas�z b�rak�lmas�, kendini Alt�n Orda Devleti’nin as�l varisi
olarak gören, Moskova Knezli�i’nin sayg�nl���n� derinden sarsacakt�. Bütün bu
olumsuzluklar� ya�amak istemeyen III. Vasiliy, 1523 y�l�nda Kazan üzerine sefer
düzenlemeye karar verdi. Ayn� y�l�n 23 A�ustos günü Nijniy Novgorod �ehrine ula�t�.
�ah Ali’nin sembolik olarak komuta etti�i Rus ordusunu Kazan’a gönderdi. Ancak
herhangi bir ba�ar� elde edemeyen �ah Ali, 1 Eylül 1523 tarihinde Sur nehri a�z�ndaki
Vasil-gorod (¨�X��-] � `) garnizonunu in�a ettirerek, 15 Eylül günü Moskova’ya geri
döndü243.
Bu Rus müstahkem mevkiinin in�a edilmesi baz� Rus tarihçileri taraf�ndan;
“Kazan Hanl���’n�n zapt� için at�lan ilk bilinçli ad�m” olarak nitelendirilmi�tir. J.
Pelenski’ye göre ise: “ III. Vasiliy taraf�ndan Vasil-gorod’un (daha sonralar�
Vasilsursk) kurulmas�, Kazan’�n Ruslar taraf�ndan i�gali için ilk ad�m, o�lu IV. �van’�n
Sviyazska’y� (Züye) in�a ettirmesi ikinci ad�m ve hanl���n istila edilmesi de üçüncü ad�m
idi”244.
Sahib Giray Han, Rus ordusunun �iddetli bask�s�na maruz kal�nca önemli bir
diplomatik manevra yaparak kendisini Osmanl� Sultan� Muhte�em Süleyman’�n vassal�,
Kazan Hanl���’n� da onun yurdu ilan etti. III. Vasiliy, bu manevraya 1524 y�l�n�n
ilkbahar�nda, Kazan’a kar�� ikinci bir sefer düzenleyerek kar��l�k verdi. Moskova
kroniklerindeki kay�tlara göre; “Sahib Giray Han, Rus birliklerinin yakla�t�klar�n�
haber al�r almaz Kazan’dan kaçm��t�. Bunun üzerine Kazan Tatarlar�, onun ye�eni olan
Safa Giray’� (1524-1532) hanl�k makam�na oturtmak üzere �ehre davet etmi�lerdi”.
Gerçekte ise Sahib Giray Han, Kazan’dan özgür iradesi ile ayr�larak �stanbul’a gitmi�
ve K�r�m Hanl���’n� ele geçirebilmek için destek aramaya ba�lam��t�245.
243 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 263; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 16. 244 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 36. 245 �¦¶Ì* £�"! @º¸¶�* �FJ ? >¶Í ? �?,Ì �F�* �"Ê= "�3 "� ·"�* ¢!"�� �*,� ��3 Æ!�µ¶! ��! +�*F¸! ��� Î3 +*,� £��È
/¹! +'*,�* �3 ¢!"�� �:¤�#�* &#%* Ï� �Ì?F�� ? Ð�¤*,Í ? ¥�"¹% ��*,� �ÑÈ ¿'* ��Å:� +*,� '"#µ! +�'*,3 ��?* ¿F�¶
68
1524 y�l�nda Kazan’a kar�� düzenlenen seferde, Sviyazska �rma�� üzerinde
cereyan eden sava�� Rus ordusu kazanm��t�. Ancak Moskoval�lar, Kazan’� ele
geçirememi�lerdi. Çünkü Sviyazska seferi onlara pahal�ya mal olmu� ve büyük kay�plar
vermi�ler; dolay�s�yla da Kazan Hanl���’n�n bar�� teklifini hemen kabul etmek zorunda
kalm��lard�. Yap�lan mütareke ile ilgili olarak Rus kronikleri; “Kazanl�lar, yorgunluktan
tükendikleri için Büyük Knez’in Voyvodas�na bar�� teklifinde bulundular. Anla�ma
�artlar� tamamen Moskova Knezi’nin istekleri do�rultusunda �ekillendi” demektedirler.
Ancak J. Pelenski’ye göre ise; “Bu iddia sadece Moskova codex düzenleyicilerinin
abart�s�ndan ibaretti”. Sonuç olarak, III. Vasiliy kendi aday�n� Kazan taht�na oturtmay�
ba�aramam�� ve geçici bir süreli�ine de olsa Safa Giray Han’�n iktidar�n� tan�mak
zorunda kalm��t�246.
Bununla birlikte, birtak�m isteklerini Kazan Hanl���’na kabul ettiren Moskova
Büyük Knezi, Rusya’n�n ticaret güzergâh�n� Kazan’dan Nijniy Novgorod’a nakletmeye
karar vermi�ti. Onun bu manevras�, Kazan Hanl���’n� iktisadî aç�dan sarsm��
görünüyordu. Özellikle Kazan’da düzenlenen panay�rlar�n kald�r�lmas� hanl���n
ekonomisini mahvetmi�ti. Anla��ld��� kadar�yla, III. Vasiliy’in siyasî ba�ar�s�n�n
temelinde alm�� oldu�u iktisadî tedbirler yatmakta idi. Zira Büyük Knez, �til bölgesinde
milli ve muhafazakâr bir iktisat politikas� tatbik etmi�ti. Kazan’a yak�n bir yerde Vasil-
gorod’un kurulmas� ve Kazan panay�r�n�n Nijniy Novgorod’a nakledilmesi hadiseleri,
Moskova hükümeti taraf�ndan, Kazan üzerinde egemenlik kurmak ve akabinde de
hanl��� tamamen tasfiye etmek için önceden haz�rlanm�� tasar�lard�247.
1532 y�l�n�n ilkbahar�nda düzenlenen bir darbe hareketi ile Safa Giray, Kazan
taht�ndan indirildi248. Art�k her �ey Moskova Büyük Knezi’nin iste�ine uygun hale
gelmi�ti. Bu s�rada Nijniy Novgorod �ehrinde bulunan �ah Ali ise, Kazan taht�n� tekrar
? >!* ¿'�Ê�,� ÐF! ,3 ·"�?* +,� ����":! ¢���J ,;*¥! ¿F�?F�* ¢�'"ÉJ +��,Í �ÊÉ� ���! ��#/:� �*F#¶�"Ì ·�3 �:/Á��Ê3+F/Ì"#�* ¢�*� Sahib Giray be� sene mikdar� zaman mütehammil-i bargiran-� hükümet olub nev-be-nev zuhur eden �ürur ve fiten ve adem-i istiklal muceb-i istiga olma9la hükümet bîiradî maiyetinde olan biraderi Mahmud Sultanzade Safa Giray’a taviz ve feragat ve kendüsi hacc itmek bahanesiyle bab-� �evketmedar-� Süleyman-� zamana cebhe fersa-y� ubudiyet oldukta müzahir-i inayet-i mülükâneleri olub bir müddet sernihade-i emin ve rahat olmu� idi). (Bkz. V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 266-267. Es- Sebü’s Seyyar’dan naklen); Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 36. 246 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 36-37. 247 A.g.e., s. 37. 248 J. L. I. Fennel, “Russia, 1462-1583”, The New Cambridge Modern History, Volume II, Cambidge, 1958, s. 549.
69
elde edebilmek için baz� faaliyetlere giri�mi� ve III. Vasiliy’in deste�ini sa�lamay� da
ba�arm��t�. Ancak Büyük Knez onu desteklemekle hata etmi�ti. Öyle ki, Kazan halk�
�ah Ali’nin hanl�k makam�na ç�kar�lmas�n� istemiyordu. Karde�i Can Ali’nin tayinine
ise, pek de olumsuz bakm�yorlard�. Büyük Knez’e gönderdikleri bir mektupta; “Safa
Giray, Kazan’dan gönderildikten sonra Knez bize ihsanda bulunmak ve Kazan
topraklar�n� korumak amac�yla �igaley’i (�������) [�ah Ali] han olarak atayaca��n�
söylüyor. Ancak �igaley Han ahlaks�z bir ki�idir. Bundan dolay� Knez’in bize
�ihavliyarov’un (���������) [�eyh Avliyar] o�lu Yanale’yi (������) [Can Ali]
göndermesini istiyoruz”249demi�lerdi.
Resmi Rus tarih yaz�c�l���n�n ürünü olan bu sözler tarafs�zl�ktan uzak olsa da,
Kazan Tatarlar�n�n �ah Ali’ye duyduklar� kini yans�tmas� bak�m�ndan ilgi çekicidir.
Esasen Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy, �ah Ali veya karde�i Can Ali’den
herhangi birisinin Kazan taht�na oturtulmas� hususunda, mutlak surette �srarc� de�ildi.
Öyle ki, ikisi de Rusya’n�n sad�k hizmetkârlar� idiler. Knez için önemli olan, Kazan
halk�n�n Moskova Knezli�i’ne itaat etmekten geri kalmamas� idi. Hal böyle olunca,
Kazan Tatarlar�n�n ricas�n� kabul ederek, zaman kaybetmeksizin Can Ali’nin han olarak
atanabilece�ini bildirmek üzere, Kâs�m �ehrine bir ulak gönderdi. Büyük Knezli�e ba�l�
üst düzey memurlardan olan Yakov Grigoryeviç Morozov (´� � ²��] ������
± � � �) ve onun yard�mc�s� Afanasiy Kurits�n (�®���X�\ �����W�)’a yeni han ile
birlikte Kazan’a giderek, onu tahta oturtma görevi verildi. Böylece 1532 y�l�nda Can
Ali, Kazan Han� ilan edildi250.
Kâs�m Hanl���’n�n Can Ali Han idaresinde oldu�u dönemde, O ve ona ba�l� Tatar
birlikleri K�r�m’a kar�� düzenlenen Putivl (~������) seferine de kat�lm��lard�. Ayr�ca
�ah Ali, �ibanl� Hanzade Akdevlet (Ò����X��] ¬������� �` �����), Kâs�m
Kazaklar�, Knez Boris Gorbatov (� ��X ² ���� �), Knez Vorontsov (¨ � �� �),
Knez Obolenskiy («� ���X��\) ve Boyarlar da bu sefere i�tirak etmi�lerdi251.
Özellikle Knez III. �van (1462-1505) döneminden itibaren Moskova Knezli�i’nin
büyük askerî ba�ar�lara imza atmaya ba�lamas�, Bat� Avrupal� seyyahlar�n ilgisini
Rusya’ya çekmi�ti. Bu seyyahlardan en önemlisi, 1517 ve 1526 y�llar�nda olmak üzere, 249 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 268-269. 250 A.g.e., s. 269. 251 A.g.e., s. 272-273.
70
iki kez Rusya’y� ziyaret eden Kutsal Roma Germen �mparatorlu�u’nun elçisi Baron
Sigismund Von Herberstein idi252. O, 1526 y�l�ndaki ikinci ziyaretinde Kâs�m
Hanl���’na da u�ram�� ve burada ya�ayan Türk-Tatar toplumu hakk�nda ilgi çekici
bilgiler vermi�tir. Herberstein’in belirtti�ine göre; “Kâs�m Tatarlar� ayaklar�na karalar
sürer ve devaml� ba�lar� aç�k ve saçlar� da��n�k gezerlermi�”253.
Can Ali’nin saltanat� s�ras�nda, Kazan Hanl���’ndaki Rus nüfuzu çok güçlü hale
gelmi�ti. Öyle ki, han�n evlendirilmesi için seçilen aday hakk�nda Moskova’n�n
görü�ünü alma zorunlulu�u vard�. Can Ali, Nogay Han� Yusuf’un k�z� Süyün Bike254
ile evlenecekti. Bu izdivaç Moskova taraf�ndan çok uygun görülmese de, Knez III.
Vasiliy, Can Ali Han’�n Süyün Bike ile evlenmesine izin vermi�ti255.
Can Ali, Kazan taht�na oturunca Kâs�m �ehrinde ya�ayan Tatarlar�n büyük k�sm�
da onuna beraber gitmi�ti. Rus kronikleri, bu s�rada Kutlu Bulat ( ":%"�Ó�"3 ) ad�ndaki bir
ki�inin Kâs�m Hanl���’n�n idaresinden sorumlu oldu�unu kaydetmi�lerdir256.
1533 y�l�nda Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy ölünce, Kazan’daki Ruslara kar��
dü�manca hareketlerde art�� görüldü. Moskova temsilcisi say�lan Can Ali, 25 Eylül
1533 tarihinde ayaklanan Kazan halk� taraf�ndan öldürüldü. Kazan Hanl��� tarihinde ilk
ve son defa olarak bir han kendi tebaas� taraf�ndan katledilmi�ti257. Can Ali öldürüldü�ü
zaman 18 ya��nda idi258.
252 Basil Dnytryshyn, a.g.e., s. 261. 253 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 16. 254 “��/3 �"/�=Süyün Bike” ad�, “Süyün” ve “Bike” sözlerinin birle�mesinden olu�mu�tur. Bu kelimelerden ilki olan “Süyün”, sevinmek mastar�n�n emir kipinin ikinci �ahsa göre kullan�m�d�r. “Bike” ise, “evli han�m, Bek kar�s�” anlamlar�na gelmektedir. Nogay erkeklerinin aras�nda “Süyün Bik” �eklinde adland�r�lan erkekler de vard�r. “Bek” sözü Eski Türkçe de “ulu, buyruk sahibi, ba�bu9” anlamlar�na gelmektedir. Bunlar�n kad�nlar�na, k�zlar�na da “Bike” denilmektedir. Türkçe kelimelerde müennes-müzekker kural� olmasa da, “Bike” sözü “Bek” kelimesinin müennesi durumundad�r. (Bkz. Hadi Atlasî, Kazan Hanl���’n�n Çökü�ü ve Süyün Bike, Çev: Hakan Co�kunarslan, Konya, 2004, s. 17). 255 Kurat, a.g.e., s. 176. 256 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 274. 257 Kurat, a.g.e., s. 176. 258 Hadi Atlasî, a.g.e., s. 21.
71
4
�AH AL�’N�N �K�NC� VE ÜÇÜNCÜ
DEFA TAHTA ÇIKI�I
(1537-1551 VE 1552-1567)
1532 y�l�nda Can Ali, Kazan Hanl���’n�n ba��na geçirilince Kâs�m taht� 1537’ye
kadar, be� y�l süreyle yöneticisiz kalm��t�. 1521 y�l�nda Kazan’dan sürülen �ah Ali ise,
Rusya’da ya��yor ve Büyük Knez taraf�ndan çe�itli i�lerde kullan�l�yordu. Örne�in,
1523-1524 y�llar�nda Moskova ad�na, Kazan Hanl���’na kar�� sava�m��; 1528 y�l�nda ise
Litvanya seferine kat�lm��t�259.
�ah Ali, 1531’in sonlar� ve 1532 y�l�n�n ba�lar�na do�ru Novgorod’da
bulunuyordu. Ancak onun Rusya’da herhangi bir bölgeye sahip olup olmad��� ve sürekli
ayn� yerde ikâmet edip etmedi�ine ili�kin kesin bilgilere sahip de�iliz. Bununla birlikte
V. V. Velyaminov-Zernov’a göre; “�ah Ali’nin 1521’den 1532’ye kadar, 11 y�l
boyunca, Moskova’da serbest bir hayat ya�ay�p, bu süre içinde hissesine dü�en
seferlere ve sava�lara i�tirak etmi� olmas� pek muhtemeldir”. Ayr�ca daha önce ad�n�
and���m�z Alman seyyah Herberstein, 1526 y�l�ndaki ikinci ziyaretinde, Moskova
Büyük Knezi’nin maiyeti aras�nda �ah Ali’yi de görmü�tü. Herberstein, onun herhangi
bir �ehre sahip olmad���n� ve Tatarlar taraf�ndan Kazan’dan kovulup Moskova’da
misafir olarak tutuldu�unu bildirmektedir260.
Esasen Can Ali’nin 1532 y�l�nda Kazan taht�na oturtulmas�, muhteris bir �ahsiyet
olan �ah Ali’yi pek de memnun etmemi�ti. Onun bu ho�nutsuzlu�unu gidermeye
çal��an Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy, ayn� y�l�n Eylül ay�nda Ko�ira ve Serpuhov
�ehirlerini arpal�k olarak �ah Ali’ye ba���lam�� ve vakit geçirmeksizin, 21 Eylül günü
onu yeni yurtlu�una göndermi�ti. Fakat burada da huzursuzluk ç�karmaya devam eden
�ah Ali, Ko�ira ve Serpuhov’da fazla kalamam��t�. V. V. Velyaminov-Zernov’un
ifadesi ile: “Burada üç aydan fazla tutunamamas� kendi kabahati idi”. Ayr�ca �ah
259 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 277. 260 A.g.e., s. 277.
72
Ali’nin, Kazan’da ve ba�ka yerlerde i�ledi�i suçlar ile gizli kapakl� temaslar� ortaya
ç�k�nca takibata da u�ram��t�. Onu memnun edemeyece�ini anlayan Büyük Knez, daha
önce kendisine tahsis etmi� oldu�u udeli elinden alarak, �ah Ali ‘yi 1533 y�l�n�n Ocak
ay�nda e�i ile birlikte Beloozero �ehrine sürgüne gönderdi. Han’�n emri alt�ndaki Tatar
O�lanlar, Mirzalar ve Knezler ise, Tver, Novgorod ve Pskov261 gibi �ehirlere
da��t�ld�lar. Daha önce Kâs�m ve Kazan hanl�klar�n� idare eden �ah Ali, 1535 y�l�na
kadar sürgün hayat� ya�ad�. “E�er onunla birlikte kendisine ba�l� Tatar asilzadeleri de
sürgüne gönderilmeseydi, daha uzun süre bu duruma katlanmak zorunda kalacakt�.
Zindanlara at�lan bu tutsaklar orada açl�k ve sefalet içerisinde �st�rap çekiyorlard�. Bir
k�sm�n�n e�leri ve çocuklar� zorla H�ristiyanla�t�r�lm�� ve böylece ac� çekip i�kencelere
katlanmaktan kurtulmu�lard�”262.
�ah Ali, 1532 y�l�n�n sonbahar�ndan 1535’e kadar önce Ko�ira ve Serpuhov’da
ikâmet etmi� ve daha sonra da Beloozero’da sürgün hayat� ya�am��t�. O halde bu
dönemde Kâs�m Hanl���’n� kim idare etmi�ti? Elbette Kâs�m Tatarlar�, Rus hükümeti
taraf�ndan kendi ba�lar�na b�rak�lmam��t�. Ruslar�n sad�k hizmetkârlar� olan Kâs�ml�lar,
Moskova Knezi’nin, dü�manlar�na kar�� düzenledi�i seferlere kat�lm��lard�. Ayr�ca
d��ardan gelebilecek sald�r�lar� engellemek amac�yla �til �rma�� boylar�na
yerle�tirilmi�lerdi. Burada ya�ayan Kâs�m Tatarlar�ndan en fazla zarar gören topluluk
Nogaylard�. Bu dönemde Nogay Han� olan Seyyidek (ÄF/�) (Ruslar
“ÒW\`��=��ydyak” �eklinde telaffuz etmi�lerdir) ve onun emri alt�ndaki Mirzalar,
Kâs�m Tatarlar�n�n kendilerine rahat vermeyip, hayvanlar�n� ve mallar�n�
ya�malad�klar�ndan �ikâyet etmekte idiler. Ayr�ca Kâs�m Tatarlar� ele geçirmi�
olduklar� Nogayl� tutsaklar�n bir k�sm�n� Moskova’ya ve Kâs�m �ehrine; halk aras�ndaki
rivayetlere göre, bir bölümünü de Kazan’a göndermi�lerdi. Moskova Büyük Knezi’ne
müracaat eden Nogayl� asilzadeler bu tutsaklar�n iadesini talep ediyorlard�. Hatta
söylentiye göre; Kâs�m Tatarlar�, Nogay Han� Seyyidek’in o�lu Suyunduk Mirza’y�
(* ,! Ä?F�"/�=����`�� ±����) dahi tutsak ederek öldürmü�lerdi.263.
261 Pskov �ehri için bkz. Gertrud Pickhan, “Incorporation of Gospodin Pskov into the Moscovite State”, New Perspectives on Muscovite History Selected Papers from the Fourth World Congress for Soviet and East Europen Studies, Harrogate 1990, Edited by Lindsey Hughes, New York, 1993, s. 51-58. 262 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 279-282. 263 Ancak V. V. Velyaminov-Zernov, bu iddian�n do�ru olmad���n� bildirmektedir. Bkz. A.g.e., s. 285-290.
73
Öyle görünüyor ki, Moskova hükümeti Kâs�m Tatarlar�n� hem düzenledi�i askerî
harekâtlarda, hem de diplomatik ili�kilerde kullan�yordu. Örne�in 1535 y�l�n�n May�s
ay�nda, Rus ajan� Danil Gubin (����� ²����)’in, Nogay Ulus’tan gönderdi�i raporu
Moskova’ya, Can Bulat (Ó�"3 ���=�c��� ������) ad�ndaki bir Kâs�m Tatar�
getirmi�ti. Yine 1535 y�l�n�n A�ustos ay�nda, �ir Hoca �lyaso�lu ( ,/Ì�:¤?* Õ�/�* ��*"� )
ad�ndaki, Rus dostu Kâs�m Tatar�, Nogaylara elçi olarak gönderilmi� ve Aral�k ay�nda
Rusya’ya geri dönmü�tü264.
1532-1537 y�llar� aras� Kâs�m Hanl���’nda fetret devri idi. Rus kroniklerinin bu
dönemle ilgili kay�tlar� oldukça ilginçtir. Ancak kronikler, bu s�rada neden Kâs�m
Hanl���’n�n ortadan kald�r�lmad��� sorusunu cevaps�z b�rakm��lard�r265. Bize göre,
bunun iki farkl� sebebi vard�: Birincisi Kazan ve Astarhan hanl�klar�n�n istilas�
öncesinde Kâs�m Hanl���’na ve Kâs�m Tatarlar�na duyulan ihtiyaçt�. �kincisi ise, birçok
kola ayr�l�p, ba��ms�z devletler halinde varl���n� devam ettiren Türk-Tatar
topluluklar�n�n tepkisinden duyulan endi�e ve bunlar�n Rusya’ya kar�� birle�mesi
ihtimali idi.
Rus kronikleri, 1534 y�l�nda Moskova Knezli�i ile Lehistan Kral� Sigizmund
aras�nda patlak veren sava�tan bahsederlerken, bu y�l�n sonlar�na do�ru Rus
Voyvodalar�n�n, komutalar� alt�ndaki askerî birlikler ile beraber Litvanya’ya do�ru
hareket ettiklerini bildirirler. Bu askerî birliklerden biri, Moskova’dan giden Knez
Mihail Vasilyeviç Gorbatov (±���� ¨�X������� ² ���� �) ve Nikita Vasilyeviç
Obolenskiy (ª����� ¨�X������� «� ���X��\)’in kumandas� alt�ndaki ordu idi.
Yine Novgorod ve Pskov �ehirlerinden, Knez Boris �vanoviç Gorbatov (� ��X
§��� ��� ² ���� �) ve Vasiliy Andreyeviç �eremetev (¨�X���\ ��`������
��������) de bu sefere kat�lm��lard�. Bunlara ek olarak, Rus ordusunda Kanber
Mirza (������� ±������) ad�ndaki bir Tatar asilzadesinin o�lu ile Kâs�m Tatarlar� da
bulunmakta idiler. Aç�k bir delil bulunmasa da, �ah Ali’nin de bu sefere i�tirak etti�i
anla��lmaktad�r266.
Daha önce de ifade edildi�i gibi, 3 Aral�k 1533 tarihinde Moskova Büyük Knezi
III. Vasiliy ölmü�tü. Bu s�rada o�lu ve yasal halefi olan IV. �van henüz küçük ya�ta 264 A.g.e., s. 290-291. 265 A.g.e., s. 291. 266 A.g.e., s. 291-297.
74
oldu�u için, devletin idaresi III. Vasiliy’in e�i Elena ile Boyarlar�n eline geçmi�ti.
Rusya’da siyasî aç�dan kar���kl�klar�n ya�and��� bu dönemde, Kâs�m Hanl���’na
çabucak bir han tayin edilmesi uygun görülmü�tü. 1535 y�l�nda özgürlü�üne kavu�an
�ah Ali, bu durumu f�rsat bilerek Rusya’ya hizmet etmesi için kendisine bir �ans daha
verilmesini rica etti. Safa Giray Han’�n Kazan taht�na oturmas� da Moskova’y�
kayg�land�rm��t�. �ah Ali’nin muhalifi olan Kazanl� yurtseverler bu durumdan memnun
görünüyorlard�. Kazan Hanl���’na kar�� bir cephe olu�turmak isteyen Büyük
Knyaginya267 Elena (¨����� ��]�� ×����), Boyarlar ile fikir al�� veri�inde
bulunduktan sonra sürgünde bulunan �ah Ali’yi, Moskova saray�na davet etmeye karar
verdi. Bu amaçla 10 Aral�k 1535 tarihinde Knez Nikita Borisoviç Turenin (ª�����
� ��X ��� �������)’i bir Boyar�n o�lu ile birlikte Beloozero �ehrine gönderdi268.
E�i Fat�ma ile beraber Moskova’ya gelen �ah Ali, ihti�aml� bir törenle kar��land�
ve saray ricali nezdinde büyük sayg� gördü. �ah Ali ve e�inin saraya kabulü hakk�nda
Rus kroniklerinde ayr�nt�l� bilgi bulunmaktad�r. Bu y�ll�klardaki kay�tlara göre; �ah Ali,
genç ya�taki Büyük Knez’in huzuruna ç�kt��� vakit, önünde diz çökerek �unlar�
söylemi�ti:
“Baban�z, Benim Hükümdar�m, Bütün Rusya’n�n Büyük Knezi Vasiliy �vanoviç,
beni henüz küçük bir çocuk iken yan�na al�p, kendi o�luymu�um gibi ihsanda bulundu
ve Kazan’� bana ba���layarak han olmam� sa�lad�. Ancak benim Kazan’da i�ledi�im
kabahatler ve Kazan halk� ile aram�zdaki fikir ayr�l�klar� Knez’e ula��nca tekrar
hükümdar�m�n, baban�z�n, yan�na Moskova’ya döndüm. Ve baban�z, hükümdar�m, bana
kendisine ait topraklardan �ehirler bah�etti. Ben ise nefsime uyup, istedi�im gibi
davranarak kabahat i�ledim ve hükümdar�m�n nazar�nda büyük bir suçlu durumuna
dü�tüm. Ve �eytana uyup suç i�ledi�im için Tanr�n�n gazab�na u�rad�m. Ve baban�z,
hükümdar�m, bundan dolay� beni cezaland�rd�. Ve ben de kaderime boyun e�ip cezam�
çektim. �imdi ise siz, hükümdar�m, baban�z gibi beni taltif ediyor ve Tanr�n�n kalbinize
yerle�tirdi�i merhamet sayesinde beni affedip ödüllendiriyorsunuz”269.
Genç Büyük Knez IV. �van, �ah Ali’nin söylevini dinledikten sonra onu selamlad�
ve kendisine ikamet edebilece�i bir yer tahsis edilmesini buyurdu. Ayr�ca ona bir kürk 267 “Knyaginya”, Bayan Knez anlam�ndad�r. 268 A.g.e., s. 297-299. 269 A.g.e., s. 300-301.
75
hediye edip, Moskova’da kalaca�� saraya gönderilmesini emretti. Vedala��rken �ah Ali,
kendisini Büyük Knyaginya Elena’ya takdim etmek için ricada bulundu. Bu görü�me
talebini, Boyarlar ile görü�üp de�erlendiren Elena, �ah Ali’nin ricas�n� kabul ederek 9
Ocak 1536 tarihinde han�n huzura kabul edilmesi yönünde talimat verdi. Belirlenen gün
�ah Ali, Moskova saray�na gelerek Boyar Knez Vasiliy Vasilyeviç �uyskiy (¨�X���\
¨�X������� Ò�\X��\), Boyar Knez �van Fedoroviç Telepnev (§��� ¯�` � ���
����_����), Diyakoz [Papaz Çömezi] Fedor Mi�urin (¯�` �� ±������) ve
Men�oy Putyatin (±���� \ ~������) ile görü�tü. �ah Ali beklerken, IV. �van ve
annesi Elena da sarayda bulunuyorlard�. Büyük Knyaginya’n�n yan�nda Boyar Fedor
Mihayloviç Mstislavskiy (¯�` �� ±��\� ��� ±X��X���X��\)’in e�i Knyaginya
Nastasya (��]�� ª�X��X�), Petro �brahimoviç (~��� §���]�� ���)’in k�z�,
�van Andreyeviç’in e�i Elena, Vasiliy Andreyeviç’in e�i Agrafena (�]��®���) ve
birçok Boyar bulunuyordu. �ah Ali, arz odas�na al�n�p IV. �van’�n huzuruna
ç�kar�ld���nda, Büyük Knez onu Boyarlar ile tan��t�rd�. Daha sonra �ah Ali, Knez IV.
�van ile birlikte Büyük Knyaginya Elena’n�n huzuruna ç�kt�. Tatar Han�, Elena’ya
yakla�arak önünde yüz sürüp onu selamlad�ktan sonra, daha önce o�lu �van’a
söylediklerinin benzerini tekrarlad�. Konu�mas� biter bitmez Büyük Knez IV. �van, �ah
Ali’ye oturmas�n� buyurdu. Büyük Knyaginya Elena, sözcüsü Fedor Karpov (¯�` ��
���_ �) arac�l��� ile �unlar� söyledi:
“Bütün Rusya’n�n Büyük Knezi Vasiliy �vanoviç [III. Vasiliy], öfkelenerek sizi
cezaland�rm��t�. Ve o�lumuz Bütün Rusya’n�n Büyük Knezi �van Vasilyeviç [IV. �van] ve
biz size merhamet ederek sizi ba���lad�k. Ve siz çok büyük ac�lar çektiniz. �imdi ise,
geçmi�te ya�ananlar� unutup gelece�e bakmam�z gerekmektedir. Biz size ihsanlarda
bulunup, sizi himayemiz alt�na almay� vaat ediyoruz”270.
Bu sözler üzerine �ah Ali, Büyük Knez IV. �van ve annesi Elena’n�n huzurunda
bir kez daha e�ilerek yüz sürdü. Büyük Knez de, �ah Ali’ye hediye edilen sarayda
kendisine ihtiram gösterilip, sayg�da kusur edilmemesi için Boyarlara talimat verdi. �ah
Ali’den k�sa bir süre sonra e�i Fat�ma da kendini Elena’ya takdim etmi�ti271.
270 A.g.e., s. 301-305. 271 A.g.e., s. 305.
76
�üphesiz sürgünden kurtulan �ah Ali, Moskova’ya geri dönüp e�i ile birlikte
kendisine tahsis edilen sarayda ya�amay� memnuniyetle kar��lam��t�. Ruslar�n, �ah
Ali’yi öz karde�i Can Ali’nin ölümüne sebep olan Kazan Han� Safa Giray’a kar��
k��k�rtarak burada kar���kl�k ç�karmas� ve �ah Ali’yi Kazan taht�na oturtmas�
mümkündü. Ancak bu tasar� dü�ünceden fiiliyata dönü�türülememi� ve Moskova
dü�man� Safa Giray, Kazan taht�nda tutunmay� ba�arm��t�272.
1537 y�l�na gelindi�inde �ah Ali ikinci kez Kâs�m taht�na oturtulmu� ve böylece
hanl�ktaki be� y�ll�k fetret devri sona ermi�ti273. �ah Ali, yine bu y�l içerisinde Büyük
Knezli�e ba�l� Vladimir Voyvodas� ile beraber Kazan s�n�r boylar�nda görev alarak
Moskova’y� savundu. 1539 y�l�n�n sonbahar�nda ise, Knez Fedor Mihayloviç
Mstislavskiy ile birlikte, Murom ve Kostroma �ehirleri yak�nlar�nda Kazan Tatarlar�n�
bozguna u�ratt�274.
Esasen Kâs�m Tatarlar� fetret devrinde de kendi soyda�lar�na kar�� sava�m��lard�.
Özellikle Nogaylar, �til �rma�� boylar�n� savunup, ya�ma ak�nlar� düzenleyen Kâs�m
Tatarlar�n�n geri çekilmemelerinden �ikâyetçi idiler. Hatta yap�lan bu ya�ma
ak�nlar�ndan birisi hakk�nda ayr�nt�l� bilgiye de sahibiz. 1536 y�l�nda, Kâs�m Tatarlar�na
mensup Kildi Mirza (* ,! +F:/�) ad�ndaki bir asilzade, 500 ki�ilik süvari birli�i ile
beraber �til �rma��na do�ru gönderilmi� ve 23 Haziran günü Kazan Tatarlar�ndan olu�an
kalabal�k bir orduyu ma�lup ederek, Tenebek O9lan (�º¤* &É�%) ad�ndaki Tatar
mirzas�n� tutsak edip Moskova’ya getirmi�ti. Ayr�ca Tenebek O�lan ile birlikte Kazan
Tatarlar�ndan 14 ki�i daha tutsak edilmi�ti275.
�ah Ali, 1540 y�l�nda Kâs�m Han� s�fat�yla siyaset sahnesindeki yerini
peki�tirmi�ti. Bu y�l�n sonuna do�ru, 18 Aral�k tarihinde, Kazan, K�r�m ve Nogay
Tatarlar�ndan olu�an bir ordunun ba��na geçen Kazan Han� Safa Giray (1533-1546),
Murom �ehri üzerine yürümü�tü. Seferi haber alan Vladimir Voyvodalar�, vakit
geçirmeksizin �ehrin müdafaas�na yard�m etmek amac�yla bölgeye gelmi�lerdi. K�sa
süre sonra Moskova Knezi taraf�ndan, Kâs�m �ehrinde bulunan �ah Ali’ye de acilen
Murom’a gitmesi yönünde emir verildi. �ah Ali emri alt�ndaki Tatarlar ile birlikte
272 A.g.e., s. 308. 273 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 17. 274 V. V. Velyamin�v-Zernov, a.g.e., s. 309. 275 A.ge.e., s. 312-313.
77
kat�ld��� bu seferde yararl�l�k gösterip büyük ba�ar�lar kazand�. Ayr�ca Kâs�m �ehrinde
ya�ayan Nogayl�lar� k�l�çtan geçirerek, mallar�n� ya�malad�. Bu sefer sonucunda
Nogaylar�n büyük k�sm�n� öldüren Kâs�m Tatarlar�, sa� kalanlar� da tutsak ederek geri
döndüler. �ah Ali, daha sonra ele geçirdi�i bu esirlerin bir k�sm�n� Moskova’ya
göndererek, Büyük Knez’e hediye etti276.
1541 y�l� yaz�nda, K�r�m Han� Sahib Giray (1532-1551), Rusya’ya kar�� yeni bir
sefer düzenledi. Han�n Moskova’ya do�ru ilerledi�ini haber alan Rusya hükümeti bu
sald�r�y� engellemek için haz�rl�klara ba�lad�. Kâs�m Han� �ah Ali de kendi
hizmetindeki Knezler, Mirzalar ve askerler ile birlikte, Kazan Tatarlar�n�n yürüyü�ünü
takip etmek üzere Vladimir �ehrine gönderildi. Ancak k�sa süre sonra K�r�m Han� Sahip
Giray’�n, Moskova s�n�r boylar�n� ya�malay�p etraf� yak�p y�kmaya ba�lamas� Ruslar
aras�nda �iddetli korkuya neden oldu ve halk deh�et içerisine dü�tü. Bu ciddi tehlike
kar��s�nda Metropolit Iosaf (§ X�®�), Boyarlar ile bir araya gelerek durum
de�erlendirmesi yapt�. Büyük Knez IV. �van’�n Moskova’y� terk etmesi dahi önerildi.
Ancak daha sonra, �ah Ali ve bütün Kâs�m Tatarlar�n�n da dâhil oldu�u kalabal�k bir
ordunun, Moskova’n�n güvenli�inin sa�lanmas� için, Vladimir’e gönderilmesine karar
verildi ve nihayet tehlike atlat�labildi277.
1542 y�l�nda Moskova elçisi Fedor Nevejin (¯�` �� ª���c���), Astarhan
Hanl���’na gönderilmi� ve 8 Temmuz günü oradan ayr�lm��t�. Bu diplomatik temas
sonucunda Astarhan hanzadelerinden Yadigâr, Moskova Büyük Knezi’nin hizmetine
girmi� ve Kâs�m Hanl���’na, �ah Ali’nin yan�na, yerle�tirilmi�tir. Ayr�ca Rus
Knezlerinden �van �vanoviç Bezzubtsev (§��� §��� ��� ���������) ve Vasiliy
Timofyeviç Zam�tskiy (¨�X���\ ��� ®����� [��W���\) de 1542 y�l� k���n� �ah
Ali’nin yan�nda geçirerek, Kâs�m Hanl���’nda kalm��lard�278.
Rus kroniklerinde, 1543-1546 y�llar� aras�nda, ne Kâs�m Hanl���’na ne de, Kâs�m
Tatarlar�na ili�kin herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r279.
Moskova hükümeti, 17 Ocak 1546 tarihinde Kazan Han� Safa Giray’�n, Tatar
asilzadeleri ve yerel güçler taraf�ndan düzenlenen gizli bir darbe harekât� sonucunda
276 A.g.e., s. 308-309. 277 A.g.e., s. 314-315. 278 A.g.e., s. 315-317. 279 A.g.e., s. 319.
78
tahttan indirildi�ini ö�rendi. Darbeyi düzenleyenler gönderdikleri elçiler arac�l���yla
Moskova Büyük Knezi ile anla�maya haz�r olduklar�n� bildirdiler. Safa Giray’�n
azledilmesi yeni bir Moskova-Kazan sava��na neden oldu ve bu sava� aral�klarla dört y�l
devam etti. Seyyid Buyurgan, Hanzade Kat�� ve Çora Nar�k’a ba�l� bir grup Kazanl�
asilzade, Moskova Knezi’nden �ah Ali’nin Kazan Hanl��� makam�na atanmas� ricas�nda
bulundu. �ah Ali 1546 y�l�n�n Haziran ay�nda yeniden Kazan taht�na oturtuldu. Bu olgu,
Kazan Hanl��� üzerinde Rus egemenli�inin yeniden kuruldu�una i�aret etmekte idi280.
Ancak �ah Ali yeni görevinde bir aydan fazla tutunamayarak kaçmak zorunda kald�.
Rus kronikleri �ah Ali’nin Kazan’dan kaç��� hakk�nda ayr�nt�l� bilgi vermektedirler: “O,
�til �rma��n� yüzerek geçmi� ve orada ya�ayan Kâs�m Tatarlar�ndan bir at temin ederek
Kâs�m �ehrine ula�m��t�”281.
1547 y�l�nda Moskova’da da önemli geli�meler olmu�tu. IV. �van’�n “Bütün
Rusya’n�n Çar�” unvan�n� almas�yla Rusya’da Çarl�k idaresi kurulmu�tu282. “Genç Çar
etraf�ndaki muhteris mü�avirlerin ve Papazlar�n te�vikiyle hemen Kazan Hal���’na kar��
istila siyasetine giri�ti”283. Çar unvan�n� ald��� y�l�n sonbahar�na do�ru Kazan üzerine
sefere ç�kan IV. �van, �ah Ali ve Knez Vladimir Vorot�nskiy (¨��`����
¨ � �W�X��\) ile birlikte di�er Voyvodalara da, Ts�vili (¬W����) �rma�� a�z�na
gelerek burada kendi kumandas� alt�ndaki orduya kat�lmalar� yönünde talimat verdi. �ah
Ali, Kâs�m �ehrinde bulunan Hanzade Yadigâr ve Tatar kuvvetleri ile beraber
kararla�t�r�lan yere geldi. Han�n yan�na Knez Fedor Andreyeviç Prozorovskiy (¯�` ��
��`������ ~� � � �X��\), Yadigâr’�n yan�na ise, Knez �van Mihayloviç
Hvorostinin (±��\� ���� �� � X������) yerle�tirildi. Ancak düzenlenen seferde
hiçbir kazan�m elde edilemedi284.
25 Mart 1549 tarihinde, Kazan Han� Safa Giray’�n öldü�ü ve iki ya��ndaki o�lu
Ötemi� Giray’�n tahta oturtuldu�u haberi Moskova’ya ula�t�285. J. Martin’in ifadesi ile:
“Bu Rusya için bulunmaz bir f�rsatt�”286. Ayn� y�l�n sonlar�na do�ru IV. �van, Kazan
280 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 41. 281 V. V. Velyamin�v-Zernov, a.g.e., s. 319. 282 Kurat, Rusya Tarihi, s. 145; Janet Martin, Medieval Russia 980-1584, Cambridge, 1995, s. 351-352. 283 Kurat, Türkiye ve �dil Boyu, Ankara, 1966, s. 75. 284 V. V. Velyamin�v-Zernov, a.g.e., s. 327. 285 A.g.e., s. 335. 286 Janet Martin, a.g.e., s. 352.
79
Hanl���’na sava� ilan etti. Rus hükümeti çocuk ya�taki han� himayesi alt�na al�p, Tatar
hanl���n� tamamen ortadan kald�rma niyetinde oldu�unu aç�kça ifade ediyordu.
Düzenlenecek sefere kat�lmas� için Rus Voyvodalar� ile birlikte �ah Ali’ye de celpname
gönderildi. �ah Ali, Aral�k ay�n�n sonlar�na do�ru Hanzade Yadigâr’� da yan�na alarak
harekete geçti. Vladimir �ehrinde bulunan Çar IV. �van, orduyu düzene sokmak için
Nijnij Novgorod’da toplan�lmas� emrini verdi. 1550 y�l�n�n Ocak ay� sonunda, Rus Çar�
kalabal�k bir ordu ile buradan yürüyü�e geçti�i vakit Kâs�m Han� �ah Ali ve Hanzade
Yadigâr da kendisine refakat ediyordu. �ah Ali’nin yan�nda Mihail Mihayloviç
Troekurov (±���� ±��\� ���� �� ���� ��), hanzadenin yan�nda ise, Knez
Yuri Grigoryeviç Me�çerskov (b��\ ²��] ������� ±�^��X� ��) bulunuyordu.
Rus ordusundaki Tatar askerleri de Grigoriy Mihayloviç �estov’un (²��] ��\
±��\� ���� Ò�X� �) idaresinde idiler. 1550 y�l�nda düzenlenen bu sefer çok büyük
öneme sahipti. Ruslar 11 gün boyunca Kazan �ehrini ku�atma alt�nda tutmalar�na
ra�men �iddetli ya�mur sonucu buzlar�n erimesi yüzünden, 25 �ubat günü ku�atmay�
kald�rmak zorunda kald�lar. Fakat ku�atma kald�r�l�rken, �ah Ali’nin telkinleri sonucu
Sviyazska (Züye) �rma�� a�z�nda bir kale kurulmas�na karar verildi287.
Daha önce Vasil-gorod (Vasilsursk) kalesini in�a eden Ruslar, Sviyazska kalesini
de onun kar��s�na dikmi�lerdi. Bu durum Moskova’n�n gücünü önemli ölçüde
artt�rm��t�. Rusya bu kaleleri in�a ederek, her y�l güney bozk�rlar�na do�ru geni�liyor ve
Türk-Tatar topraklar�n� i�gal ediyordu. Esasen takip etti�i bu yay�lmac� siyasetin as�l
amac�, bütün bozk�r sahas�n� egemenli�i alt�na almakt�. Ortodoks kilisesinin �slah�na ve
yap�lan reformlara, bölgenin do�al kaynaklar�ndan elde edilen gelirler de eklenince
Rusya’da iktisadî aç�dan büyük bir at�l�m görülmü�tü. Yaya askerlerin modernize
edilmesi, süvari birliklerinin aristokrat s�n�f taraf�ndan desteklenmesi ve Avrupa
teknolojisi ile birlikte gelen yeni sava� taktikleri, Moskova ordusunu Kazan Tatarlar�na
kar�� oldukça üstün bir duruma getirmi�ti288.
Kazan Hanl���’n�n son dönemlerde ya�ad��� iç kar���kl�klar ve Moskova
Knezli�i’nin artan bask�s�, Tatarlar� bir anla�ma zemini aramaya sevk etti. Bunun
sonucu olarak, Çar IV. �van’�n yüksek hâkimiyeti kabul edildi. Rus siyasetini Kazan 287 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 337-345. 288 Alexander Yanov, The Origins of Autocracy Ivan the Terrible in Russian History, Translated by Stephen Dunn, London, 1981, s. 205-206.
80
Hanl���’nda tatbik etmeye haz�r olan Moskova taraftar� Kazanl�lar�n önde gelenlerinden
Molla Kul �erif ile Hanzade Beybars Rast, �ah Ali’nin Kazan taht�na oturtulmas�n�
memnuniyetle kar��lam��lard�289.
Kazanl� elitler, 1551 y�l�n�n A�ustos ay�nda hanlar� Ötemi� Giray (1549-1551) ile
Tatarlar aras�nda ba��ms�zl�k sembolü haline gelen annesi Süyün Bike’yi, Ruslara
göndemeyi kabul ettiler290. Moskova Çar�na tutsak olarak gönderilece�ini ö�renince
yaln�z Süyün Bike de�il, Kazan Tatarlar� da bedbaht olup gözya�lar�na bo�uldular.
Sadece kendi halk�na sitem eden Süyün Bike, umutsuzca eski e�i Safa Giray’�n
mezar�na kapanarak sükûnet içerisinde ona s���nmaktan ba�ka bir �ey yapamam��t�291.
Yeniden Kazan taht�na tayin edilen �ah Ali, 16 A�ustos 1551 tarihinde
Sviyazska’dan Kazan’a hareket etti. Yan�nda Tatar Beg ve Mirzalar�ndan olu�an 300
ki�ilik bir grup ile 200 Rus askeri de bulunmaktayd�. Ayr�ca �ah Ali’ye ba�l� Tatar
asilzadelerinden olan �ahbaz Bik (&/3 �ÉÊÌ) ile Bitike Bik (&/3 ��/¶/3), sarayda gerekli
düzenlemeleri yapmak ve yeni han�n tahta ç�kaca��n� halka duyurmak üzere üç gün
önceden Kazan’a gönderilmi�lerdi292.
�ah Ali 1551 y�l�nda üçüncü ve son kez Kazan taht�na oturtulmu�tu. Ancak
hanl���n sahip oldu�u topraklar�n neredeyse yar�s� Ruslara teslim edilmi� ve bu durum
�ah Ali’yi bile rahats�z etmi�ti. Kazan hakl� ise, Rus istilas�n�n �ah Ali’nin bilgisi
dâhilinde gerçekle�ti�ini dü�ünüyor ve bundan rahats�zl�k duydu�unu aç�kça dile
getiriyordu. �ah Ali’yi ho� tutmak isteyen Rus hükümeti onu hem Kazan hem de Kâs�m
Han� olarak tan�m��t�. Bununla birlikte Ruslar, �ah Ali’ye s�k� s�k�ya tembih ederek
Kâs�m Hanl���’nda oldu�u gibi Kazan Hanl���’nda da, kay�ts�z �arts�z Moskova
Çar�’n�n egemenli�ini kabullenmesini telkin ediyorlard�293.
Kazan Hanl���’n�n k�smen de olsa istila edilmesi ve Moskova birliklerinin
Kazan’a yerle�tirilmesi, hanl�k içerisindeki karga�an�n had safhaya ç�kmas�na sebep
olmu�tu. �ah Ali, 1551 y�l�n�n Ekim ay�nda Karaçi Beyi ve �irin Hanzadesi Nur Ali,
Hanzade Bulat, �avas Sam ve Bah�� Abdullah gibi yüksek payeli devlet ricalinden
289 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 43. 290 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 347. 291 N. M. Karamzin, �storiya Gosudarstva Rossiiskogo II, Moskova, 2004, s. 509. 292 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 350. 293 A.g.e., s. 352-353.
81
olu�an bir Tatar elçi heyetini Moskova’ya gönderdi. Bu heyet i�gal edilen da�l�k
bölgenin iadesini talep etti ise de, Çar IV. �van bunun asla mümkün olmayaca��n�
bildirdi. Art�k �ah Ali’nin Kazan taht�nda tutunabilmesi oldukça zordu. Kas�m ay�na
gelindi�inde, �ah Ali’ye ve Kazan’daki Rus temsilcisine kar�� bir darbe giri�imine
te�ebbüs edildi. Bütün bu Moskova kar��t� faaliyetler, daha önce Ruslara yak�nl�k
gösteren Sibirli Hanzade Beybars Rast taraf�ndan idare ediliyordu. Ayr�ca düzenlenecek
suikast için Nogay Orda’dan yard�m talebinde de bulunulmu�tu. �ah Ali’yi öldürmeye
karar veren muhalifleri bir ziyafet verecekler ve Beybars Rast, yanda�lar� ile birlikte
onu hançerleyerek öldürecekti. Ancak suikast plan� ba�ar�s�zl�kla sonuçland�294. Bu
durumu ö�renen �ah Ali’nin tepkisi ise oldukça sert oldu. Han, Kazan Tatar
aristokrasisine mensup Beg, Mirza ve O�lanlarladan toplam 70 ki�iyi öldürdü. Bunlar�n
katledilmesi i�inde Kazan’da bulunan Rus birlikleri aktif rol oynad�lar. Oysa izlenen bu
�iddet yanl�s� siyaset, sadece �ah Ali’ye kar�� kin besleyen Kazan halk�n�n öfkesini
artt�rm��t�295.
Kazan Hanl���’ndaki bu gerginli�in uzun süre devam edemeyece�i a�ikârd�.
Nitekim 1552 y�l� ba�lar�nda yeni geli�meler ya�and�. Çar IV. �van, rejim muhalifi baz�
Kazanl� asilzadelere, �ah Ali’yi tahttan indirmelerini teklif etti. Onun yerine
Moskova’dan bir Genel Vali tayin edecekti. Kazanl�lar bu teklifi kabul edince, IV.
�van’�n gönderdi�i Genel Vali Aleksey Ada�ev (����X�\ �`����), �ah Ali’ye taht�n�
b�rak�p �ehri kendisine devretmesini söyledi. Kazan Han� da, Rus Çar�’n�n bu iste�ine
itiraz etmeyerek mevkiinden feragat etti. �ah Ali, 6 Mart 1552 tarihinde, Ruslar�n
refakatinde Kazan’dan ayr�l�rken Kazanl� asilzadeler ve Kâs�m Tatarlar�, “gölde bal�k
avlayacaklar� bahanesiyle” onu u�urlamad�lar. �ah Ali ise, �ehri terk ederken bunun
tamamen Çar’�n iste�i do�rultusunda gerçekle�ti�ini söylemi�ti296.
1551 y�l�n�n A�ustos ay�ndan 1552’nin Mart ay�na kadar Kazan Hanl���’n� idare
eden �ah Ali, Sviyazska kalesine geri döndü. Bu s�rada Kâs�m Hanl���’nda kayda de�er
bir olay meydana gelmemi�ti. �ah Ali, ilkbahar� Sviyazska’da geçirmek niyetinde idi.
Ancak Kazan’da ya�anan karga�a nedeniyle endi�eye kap�lan Çar IV. �van, onu
294 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 45. 295 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 354. 296 A.g.e., s. 355-356.
82
Vladimir Morozov (¨��`���� ± � � �) ile birlikte Kâs�m �ehrine gönderdi.
Anla��lan Rus Çar�, Kâs�m Hanl���’n� yeniden �ah Ali’ye ba���lam��t�297.
1552 y�l� May�s ay�nda Çar IV. �van, �ah Ali’yi Moskova’ya davet etti ise de, pek
s�cak kar��lamad�. �ah Ali, Safa Giray’�n dul e�i Süyün Bike ile evlendirildi. Ayn� y�l
Moskova hükümeti, Kazan taht�nda oturan Yâdigâr Muhammed’e (Astarhan
sülalesinden) kar�� düzenlenecek seferin haz�rl�klar�na ba�lam��t�. Moskova’da toplanan
harp divan�nda �ah Ali de haz�r bulunuyordu. IV. �van, seferin düzenlenece�i zaman ve
takip edilecek güzergâh hakk�nda onun fikrini alm��t�. �ah Ali, k�� mevsimi bittikten
sonra sefere ç�k�lmas�n� tavsiye ediyordu; ancak Çar IV. �van derhal Kolomna-Murom
yoluyla Sviyazska’ya hareket edilmesi için emir verdi. �ah Ali de yedek kuvvetler ile
birlikte Moskova’dan Sviyazka’ya hareket etti298.
Bu s�rada Oka �rma��na kadar ilerleyip Rusya’ya sald�ran K�r�m Han� Devlet
Giray (1551-1577) herhangi bir ba�ar� elde edememi�ti299. K�r�m Tatarlar�n�n
taarruzundan sa� salim kurtulan Ruslar, Kazan’a do�ru harekete geçmi� ve hiçbir
zorlukla kar��la�madan 13 Temmuz günü Murom’a ula�m��lard�. Burada elçi olarak �ah
Ali’ye Fedor �vanoviç Umnov (¯�` �� §��� ��� Ø�� �)’u gönderen IV. �van,
han�n da kendine kat�lmas�n� istedi. �ah Ali, bir Boyar çocu�u olan Voyvoda Knez Petr
Andreyeviç Bulgakov (~���� ��`������� ���]�� ��) ile birlikte, Kazan
yak�nlar�nda Çar’�n yan�na ula�t�. �ah Ali’den k�sa bir süre sonra Kâs�m �ehrinden �eref
Seyyid’in (F/� Ù,Ì) o�lu Ak Seyyid (F/� ¡*) ile birlikte, Kâs�ml� Begler, Mirzalar ve
Tatar askerleri de Rus ordusuna intikal ettiler. Çar IV. �van, Pyan (~��) �rma��na
yakla��nca, Ak Seyyid’i bu �rma��n üzerine bir köprü in�a etmesi için görevlendirdi.
Böylece �ah Ali ve Kâs�m Tatarlar�, kendilerini Kazan’a kar�� sefer düzenleyen
Moskova ordusunun içerisinde buldular300. 13 A�ustos günü Sviyazska kalesine ula�an Çar IV. �van, fikir al�� veri�inde
bulunmak üzere �ah Ali’yi yan�na davet etti. Yap�lan görü�menin sonunda, vakit
kaybetmeksizin Kazan üzerine yürünmesi yönünde karar al�nd�. Ayr�ca Yadigâr
Muhammed Han’a bir ö�üt mektubu yaz�lmas� da uygun görüldü. Çar, �ah Ali’yi bu
297 A.g.e., s. 356-362; N. �. �i�kin, A.g.e., s. 19. 298 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 20. 299 Özalp Gökbilgin, 1532-1577 Y�llar� Aras�nda K�r�m Hanl���’n�n Siyasî Durumu, Ankara, 1973, s. 42. 300 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 378-379.
83
mektubu yazmakla görevlendirdi. O, soyda��na yazaca�� mektupta gönül r�zas�yla
Ruslara teslim olmas�n� tavsiye edecekti. �ah Ali’nin yazd��� mektup, 15 A�ustos günü
bir Tacik elçi arac�l��� ile gönderildi. Ayr�ca Moskova ordusu �til �rma��na ula�t���nda
�ah Ali ile beraber, Boyar Mihail Yakovleviç Morozov (±���� ´� ������
± � � �) ve Diyakoz [Papaz Çömezi] �van V�rodkov (§��� ¨W� `� ��), Çar IV.
�van’dan ald�klar� emir üzerine, Gostin (² X���) adas�na geçip buradaki silah ve
ku�atma aletlerini nakletmekle görevlendirilmi�lerdi. Bu arada gönderilen Tacik elçi
birkaç gün sonra Yadigâr Muhammed’in verdi�i yan�t mektubu ile birlikte geri
dönmü�tü. O, Ruslar�n bak�� aç�s�na göre, küstahça yaz�lm�� mektubunda a��r hakaretler
etmi�, H�ristiyanl��a ve Çar IV. �van’a küfürler ya�d�rm��t�. Ayr�ca yapt�klar�ndan
dolay� �ah Ali’ye de sitemde bulunmu�tu301.
IV. �van, Kazan’�n i�galinden bir gün önce, 1 Ekim günü, Rus ordusunun idaresini
�ah Ali ile birlikte Kâs�m Tatarlar�ndan ba�ka birine devretmi�ti. �ah Ali, yap�lacak
hücumun ertelenmesi için �van’a müracaat etti; fakat teklifi kabul edilmedi. V. V.
Velyaminov-Zernov’a göre; “�ah Ali, olas� bir kar�� sald�r�da ya dü�man saflar�na
geçecek ya da kaçacakt�”302. Gerçekte ise, �ah Ali’nin sava� meydan�nda Tatarlara
m�zrak att��� dahi bilinmekte idi.
Kazan’� ku�atan Rus ordusu yakla��k 150 bin ki�i idi. Ayr�ca orduda 150 adet a��r
top bulunuyordu. Moskoval�lar 30 bin Tatar�n savundu�u Kazan �ehrinin surlar�n�
dövmeye ba�lam��lard�303. Her taraftan ku�at�lan �ehrin direnci giderek k�r�lm�� ve açl�k
tehlikesi ba� göstermi�ti304. Nihayet 2 Ekim günü Rus ordusundaki �ngiliz mühendis
Butler’in kazd�rd��� la��ma 30 f�ç� barut yerle�tirilmi� ve ate�e verilince surlar�n bir
k�sm� y�k�lm��t�. Kitleler halinde �ehre giren Rus birlikleri toplu k�y�ma
ba�lam��lard�305.
301 A.g.e., s. 379-384. 302 A.g.e., s. 389-390. 303 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 48; Bu s�rada �ehrin toplam nüfusu 35 bin kadard�. Bkz. N. F. Katanov, “Skazaniya �nostrantsev o Kazani”, Tipo-Litografiya �mperatorskago Kazanskago Universiteta, Kazan, 1903, s. 3. 304 Paul Dukes, A History of Russia Medieval, Modern, Contemporary, Singapore, 1990, s. 51. 305 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 188-189.
84
1552 y�l�nda düzenlenen üç ayl�k sefer sonucunda Kazan Hanl���’na kesin olarak
son verilmi� ve buras� Genel Valili�e dönü�türülmü�tü306. Kazan ve Astarhan
hanl�klar�n�n dü�mesi sonucunda, Sibirya yolunun Moskova’ya aç�lmas� hem Rus hem
de dünya tarihi aç�s�ndan önemli geli�melere sebebiyet verecekti307.
Kazan’�n istilas�ndan sonra �ah Ali, Kâs�m �ehrine geri döndü. 1553 y�l�n�n
Temmuz ay�nda, K�r�m Han� Devlet Giray’�n Rusya s�n�r bölgelerine ak�n düzenlemek
için haz�rl�klara ba�lad��� haberi geldi. Çar IV. �van olas� bir sald�r�y� engellemek için
kalabal�k bir ordu ile Kolomna’ya do�ru ilerlemeye ba�lad�. Kâs�m Han� �ah Ali’nin
yan� s�ra, Yuryev’den davet edilen Ak Kubek (��� �����) Han’�n o�lu Astarhanl�
Hanzade Abdullah ve Astarhan Han� Dervi� Ali de bu sefere i�tirak edenler aras�nda
idiler. Kroniklerin ifadesine göre; K�r�m tehlikesi atlat�lm�� ve Çar, A�ustos ay�nda
Moskova’ya dönmü�tü. Kendisi ile birlikte sefere kat�lan han ve hanzadeler ise,
yurtluklar�na geri gönderilmi�lerdi308.
1553 y�l�nda, �ah Ali’nin IV. �van’dan ald��� emir üzerine, Süyün Bike’ye i�kence
edip burnunu kesti�i ve daha sonra da öldürdü�ü yönünde söylentiler ç�kt�. Nogay Han�
Yusuf Mirza, k�z� hakk�ndaki bu söylentinin do�ru olup olmad���n� ö�renmek için
Kâs�m �ehrine bir elçi gönderdi. �ah Ali’nin Süyün Bike’ye kötü davrand��� bilinen bir
gerçekti. Ancak onu öldürdü�ü yolundaki iddialar�n as�ls�z oldu�u k�sa sürede
anla��ld�309.
1553 ve 1554 y�llar�nda Kazan �ehrinde iki ayr� isyan ç�kt�. Bu isyanlar�n
bast�r�lmas� görevi, Kazan Genel Valisi Semen �vanoviç Mikulinskiy ile birlikte �ah Ali
ve Kâs�m Tatarlar�na verilmi�ti. Ayr�ca Rus Voyvoda Fedor �vanoviç Tatev (¯�` ��
§��� ��� �����) de, �ah Ali’nin yan�nda bulunuyordu. IV. �van’�n verdi�i görev
ba�ar�yla yerine getirilmi�ti. Kâs�m Tatarlar� 1554 ve 1555 Çirmi� isyan hareketlerinin
bast�r�lmas� için düzenlenen askerî operasyonlara da kat�ld�lar. Birincisinde, Knez Fedor
Vasilyeviç Siseyev (¯�` �� ¨�X������� ��X���) ve Ak Seyyid; ikincisinde ise,
306 V. O. Klyuçevskiy, Russkaya �storiya, Moskova, 2003, s. 586. 307 Henry R. Huttenbach, “Muscovy’s Penetration of Siberia The Colonization Process 1555-1689” Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 75. 308 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 391. 309 A.g.e., s. 399-404; Bu konuda ayr�nt�l� bilgi için bk. Hadi Atlasî, a.g.e., s. 69-74.
85
Knez �van Fedoroviç Mstislavskiy (§��� ¯�` � ��� ±X��X���X��\) onlara refakat
etmi�ti310.
1555 y�l� sonunda, Astarhanl� Hanzade Abdullah b. Ak Kubek’in kumandas�
alt�ndaki Kâs�m Tatarlar�, Rus ordusu ile birlikte �sveç ‘e kar�� harekete geçtiler.
~��X���=Pristav [Eski Rusya’da Vilayet Polis Komiseri] rütbeli Efim �gnatyev
Salt�kov (×®�� §]������ ����W� �) da, Abdullah’�n yan�nda bulunuyordu. 1556
y�l� ilkbahar�na kadar devam eden bu seferde, Kâs�m Tatarlar�, Ruslar ad�na V�borg
�ehrinde �sveçliler ile sava�m��lard�311.
1556 yaz�nda K�r�m Tatarlar�n�n, Rusya’ya sald�raca�� söylentisi yay�ld�. Bunun
üzerine Çar IV. �van, ordunun toplanmas� için ferman ç�kard�. Knez Vladimir
Andreyeviç, Semen Kazanskiy (����� �����X��\), Boyarlar ve Voyvodalar kalabal�k
birlikler ile Serpuhov’da bir araya geldiler. K�sa bir süre önce �sveç seferinden dönen
Hanzade Abdullah da kumandas� alt�ndaki Kâs�m Tatarlar� ile birlikte Serpuhov’a
gelerek, K�r�m ordusunu kar��lamak üzere Tarus (����X�)’a yerle�tirildi. Abdullah’�n
yan�nda Rus asilzadelerinden L�kov’un o�lu Mihail Matveyev (±���� ±������) de
bulunuyordu. Kâs�m Tatarlar�n�n bir k�sm� Dimitri Grigoryeviç Ple�çeyev (�������
²��] ������ ~��^���)’in emrine verilmi�; fakat bu seferde kayda de�er bir olay
ya�anmam��t�312.
IV. �van’�n uygulam�� oldu�u “Anti-Tatar” strateji, titiz ve zahmetli çal��malar
sonucunda ba�ar�ya ula�m��t�. Ancak bu yeterli de�ildi. Çünkü Avrasya siyasetinde söz
sahibi bir Rusya yaratmak için bir Avrupa devleti olan Livonya’ya hâkim olmak
gerekiyordu313. Bugünkü Estonya ve Letonya topraklar�n� içine alan Livonya ele
geçirilir ise, Moskova Devleti s�n�rlar�n� Batl�k Denizine do�ru geni�letebilirdi314.
Ayr�ca Kuzey Avrupa’ya giden ticaret yollar�n�n kesi�ti�i bir kav�ak nokta olan bu
bölge istila edilirse, Livonya ticaret �ehirleri ve limanlar� Rus kontrolüne girecekti.
Böylece Kazan ve Astarhan hanl�klar�ndan sonra Livaonya da ele geçirilecek ve Hazar
Denizi ile Batl�k Denizi aras�ndaki tüm ticaret yollar�n�n tek hâkimi Rusya olacakt�.
310 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 404-408. 311 A.g.e., s. 411. 312 A.g.e., s. 415; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 22. 313 Alexander Yanov, a.g.e., s. 211. 314 Charles E. Ziegler, The History of Russia, London, 1999, s. 32.
86
Verimli tar�m arazilerine sahip Livonya, Rusya Çarl���’n�n üretim kapasitesini
yükseltmekle kalmay�p, bölgenin do�al kaynaklar�n�n kullan�m hakk�n� Moskova’ya
açacak ve Rus ordusunun asker ihtiyac�n� da kar��layacakt�315.
Güçlü Kazan Hanl���n� istila eden Ruslar, Livonya’y� da rahatl�kla ele
geçirebileceklerini dü�ünüyorlard�. Livonya siyasî yönden Patriklik Arazisi ve Otonom
�ehir Devletleri olmak üzere ikiye bölünmü�tü. Aristokrat s�n�f ise, “Lutheranism”in
tesiri alt�nda kald��� için Katolik ruhanîlerden iyice uzakla�m��t�316.
Kazan Hanl���’n�n Rus egemenli�ine girmesinde önemli rol oynayan �ah Ali,
1557 y�l� sonlar�nda Livonya sava�lar� için yeniden sahnede idi. Kâs�m Han�, IV. �van
taraf�ndan Livonya’ya gönderilen Moskova ordusunun ba��na geçirilmi�ti. Rus
kroniklerinin ifadesine göre; bu orduda Kâs�m Hanl���’na mensup Seyyidler dahi görev
alm��t�. Ayr�ca Yuri Repnin (b��� °�_���) ve Abdullah b. Ak Kubek de onlarla
birlikte gelmi�ti. Yine Toktam�� ad�ndaki bir Tatar Hanzadesi de bu orduda görev
alanlar aras�ndayd�. �ah Ali’nin yan�na Knez �van Mihayloviç Hvorostinin (§���
±��\� ��� �� � X�����), Abdullah’�n yan�na Mihail �vanoviç Salt�kov ve
Toktam��’�n yan�na ise, Dimitri Grigoryeviç Ple�çeyev yerle�tirilmi�ti317.
�ah Ali, 1558 y�l�nda ba�lay�p 25 y�l süren Livonya sava�lar�n�n (1558-1583)
hepsine kat�lmam��t�. Fakat onun ya�ad��� dönemde düzenlenen seferlerden bir tanesi
çok önemli idi. Öyle ki, �ah Ali bu sava�ta gösterdi�i kahramanl�k ile sivrilmi�ti. Onun
idaresinde, 1558 y�l� Ocak ay�nda Livonya’ya giren Rus ordusu deh�et saç�p etraf�
ya�malam��t�. �ah Ali, Reval ve Riga yak�nlar�ndaki Dorpat �ehrinde Livonyal�lar�
birkaç kez ma�lup ederek insanlar� k�l�çtan geçirip, etraf� kan gölüne çevirmi� ve �ubat
ay� sonlar�na do�ru Rusya’ya geri dönmü�tü. Livonyal�lar peri�an edilip
cezaland�r�ld�ktan sonra Çar IV. �van, �ah Ali ve Moskova Ba� Voyvodas�n� elçi olarak
onlara göndermi�ti. IV. �van gönderdi�i mektupta, Livonyal�lar�n i�ledikleri günahlar
yüzünden zarar gördüklerini belirtmi� ve Rus Çar�’na boyun e�melerini emretmi�ti.
Bunun kar��l���nda kendilerine �efaat edilece�i ve bu durumun Livonya’ya fayda
sa�layaca�� da yaz�lm��t�. Ayr�ca 1558 Livonya seferi sonucunda elde edilen ba�ar� �ah
Ali ile birlikte Hanzade Abdullah, Hanzade Toktam��, Knez Kanberov (���� 315 Janet Martin, a.g.e., s. 358. 316 A.g.e., s. 358. 317 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 419.
87
������ ��), Say�n Mirza (����� ±����), Knez Vasiliy �vanoviç Barba�in (¨�X���\
§�� ���� ���������) ve Okçuba�� Timofey �vanov Teterin (��� ®�\ §��� ��
��������)’e de büyük ün kazand�rm��t�318.
1558 Livonya seferine temas eden dönemin Alman kroniklerinde, �ah Ali’nin
karakteri ve faaliyetleri hakk�nda ilgi çekici kay�tlar bulunmaktad�r. Ancak bu
kroniklerde �ah Ali’nin yapt�klar�na ili�kin çeli�kili bilgiler de vard�r. Bunlardan bir
tanesi Kâs�m Han�’n�n son derece gaddar ve merhametsiz oldurdu�unu bildirmektedir.
Livonya Magisteri Ketler’in dostu ve silah arkada�� Salomon Genning (1528-1589),
onu �iddet yanl�s� ve insanl�ktan nasibini almayan birisi olarak tasvir etmi�tir. Genning,
“Lifflendische Churlendische Chronica (Scriptores Rerum Livonicarum II, s. 222, 223)”
da �unlar� yazm��t�r:
“Bu seferin Ba�komutan� olan �ah Ali, düzenledi�i ak�nlarda her türlü
ac�mas�zl��� sergiledi. Hamile kad�nlar� öldürüp, kar�nlar�ndaki ceninleri ç�kartarak
kaz�klara geçirdi. Ya�l�, genç tüm insanlar�n kar�nlar�n� yard�rd� ve bu zavall� insanlara
hiç merhamet göstermeden, yard�rd��� kar�nlar�na barut doldurtup ate�e verdirerek
onlar� paramparça ettirdi. Ayr�ca birçok insan�n boynunu yar�s�na kadar kestirip, yar�
kesik ba�lar� ile kendi kanlar�nda bo�ulup ruhlar�n� teslim edinceye kadar öylece
b�rakt�. Bir k�sm�n�n da vücutlar�n� ya�a bulatarak, kaz�klara ba�latt� ve canl� canl�
yakt�rd�. Köpekler gibi, genç k�zlara ve kad�nlara tecavüz edip onlar� öldürdüler. Sa�
kalanlar� da hayvan sürüleri gibi götürüp köle olarak satt�lar. Daha sonra, henüz sütten
kesilmemi� bebekleri annelerinin sinelerinden kopararak, el, ayak ve ba�lar�n� kesip iç
organlar�n� ç�kard�lar. Kalan gövde k�sm�n� ise, �i�lere geçirip pi�irerek yediler. Kana
susayan �eytanî ruhlar�n� böylece teskin ettiler. Sonuç olarak, Tatarlar�n yapt��� bu
mezalimi anlatmaya insan yüre�i dayanmaz. Ayr�ca döndükten sonra Moskova’dan
Lifliandia [Livonya’da bir �ehir]’ya bir ferman gönderildi. Samimiyetten uzak ve
Lifliandial�lar� aldatmak için yaz�lan bu mektupta; Çar, av�n� öldürüp gözya�� döken
Timsah edas�yla ya�anan katliamdan dolay� üzgün oldu�unu belirtmi�ti.
Lifliandial�lara, Tanr�n�n yeryüzündeki gölgesi olan Çar’a kar�� geldikleri için Tanr�n�n
gazab�na u�rad�klar� söylenmi� ve bundan dolay� Çar’a boyun e�erek vergi ödemeleri
318 A.g.e., s. 428-429.
88
ve af dilemeleri tavsiye edilmi�ti. E�er söylenenler yerine getirilir ise, Çar’�n öfkesi
diner ve yeniden bar�� tesis edilebilirdi”319.
Livonya seferine �ahit olan Bredenbah adl� kronik yazar� da, �ah Ali hakk�nda
bilgi vermi�tir. Han�n son derece çirkin oldu�unu kaydeden Alman yazar, onu Rus
ordusunun ba�komutan� olarak anm��t�r320.
Di�er Alman yazarlar�n Kâs�m Han� �ah Ali hakk�ndaki kay�tlar� Genning ve
Bredenbah’�n yazd�klar� kadar sert ve ac�mas�z de�ildir. Reval �ehrinin Protestan
Papaz� Baltazar Russov (ölüm: 1600 Reval) da, 1558 y�l�n�n Ocak ve �ubat aylar�nda
cereyan eden Livonya sava��nda, Rus ordusunun �ah Ali taraf�ndan komuta edildi�ini
bildirir. Han�n �ehri harap etti�ini belirtse de, �iddet yanl�s� olup katliamlar yapt���n�
iddia etmez321.
Bütün bunlara kar��l�k Riga �ehremini Frantz Nienschtedt (1540-1622),
“Livlandicche Chronik (Monumenta Livoniae Antique II, s. 48)” adl� esrinde, �ah
Ali’den övgü ile bahsedip, ona ba�l� askerlerin gayet iyi davrand�klar�n� yazar:
“Büyük Knez Pleskov [Pskov]’da kalabal�k bir ordu toplayarak, ba��na Zaer
Zigalla [�ah Ali Han] ad�ndaki Tatar komutan� geçirdi. Bu zat görünü� itibar�yla
gösteri�li ve güçlü bir adamd�. Ayn� zamanda sayg�n ve bilgili idi. 25 Ocak 1558
319 Arkaik Almanca ile kaleme al�nan bu metnin orijinali �öyledir: “Nendt sich ein Tartarischen Keyser Zerzigaley, welcher gar Tyrannisch vnd getobd. Denn er Schwangere fraven voneinander gehawen, vnd die frucht jhres leibes, wie auch andere geborne junge Kinderlein mehr, an die Zaunstecken gespisset, Alte vnd junge leute nidergeworffen, sie in den seiten auffgeschnitten, Büchsenpuluer darein gestrewet, das angestecket, vnd die arme leute, ohn einig erbarmen von einander gesprenget. Item vielen vnzelichen, die Halssknochen an den Gurgeln entzwey gehawen, vnd sie so mit halb ab gehawenen helsen liegen lassen, biss sie mit grosser angst vnnd schmertzen, in jrem Blut ersticket, vnd also dem lieben Gott jhre Selen auffgeopffert. Sie haben jhrer auch viel mit fettem Kyen oder Pergel holtz gespicket, gebunden, vnd so Todt verbrennen lassen. Frawen vnd Jungfern, wie Hunde, nacheinander geschendet, die daruon nicht Todt blieben, sein gefenglich vnd jemmerlich, vnwerder als das Viehe weg geschleppet, zum theil zur schande, zum theil den Tattern zuuerkeuffen behalten vnd verwahret worden. Die junge seugende Kinder, den Müttern von den Brüsten gerissen, Hende, Füsse vnd Köpffe abgehawen, Das Eingeweyde aus jhnen genommen, Die Leichnam an die Spiesse gesteckt, gebraten oder gekochet, vnd also jhren Teuffelischen blutdürstigen hunger gestillet. Suma wer kan vor hertzleid alle grausamkeit desselben Tartarischen Wüterichts erzelen, vnangesehen, dz er hernacher aus der Mosskaw an die Liefflendische Stende geschrieben, mehr aus betrug, als aus guter meinung, Instar Crocodili, Es were jhme, was in Lieffland geschehen, leid. Sie solten gedencken, das sie Gott also vmb jrer Sünden willen geschlagen, weil sie seinem Herrn, dem Grossfürsten, vorgelogen. Sie solten sich demütigen, jhr Heupt schlagen, den Tribut bringen, vnd vmb gnade bitten. So wolt er verhoffen, durch sein vorbitt des Grossfürsten Zorn zustillen, vnd wider friede zumachen”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 431-432. 320 A.g.e., s. 435. 321 A.g.e., s. 439.
89
tarihinde, ordusunu üç kola ay�rarak, 40 bin asker ile beraber Lifliandia üzerine
yürüdü. S�n�r� geçer geçmez, k�l�çlar, baltalar havada uçu�tu. �nsanlar ile birlikte
hayvanlar�n da can verdi�i bu sava�ta, köy ve kasabalar ya�malan�p yak�ld�. Bütün
ülkeyi ba�tan sona yerle bir etti. Daha sonra tekrar Pleskov’a döndü. Buradan Dorpat
�ehrinin Ba�piskoposu Herman’a bir mektup yazarak, onlar� ak�ls�zca davranmakla
suçlad�. Büyük Knez’in gazab�na u�ramalar�n�n sebebi olarak da bunu gösterdi.
Ak�s�zl�klar� yüzünden ülkelerine büyük zararlar verdiklerini ve ellerinde güç ile
kendilerine kar�� koymalar�n�n mümkün olmad���n� söyledi. Onlara, daha büyük
felaketlere maruz kalmamalar� için hemen Büyük Knez’in huzuruna ç�karak, yalvar�p
merhamet dilenmelerini ö�ütledi. Söyledikleri yap�l�r ise, Knez onlar� ba���lar ve
böylece yeniden bar�� ve huzur içinde ya�ayabilirlerdi”322.
Görüldü�ü üzere, Alman kronik yazarlar�n�n �ah Ali hakk�ndaki kay�tlar� farkl�l�k
göstermektedir. V. V. Velyaminov-Zernov’un ifadesi ile: “Han’�n 1558 Livonya seferi
müddetince, iyi ya da kötü davrand���na dair kesin bir yarg�da bulunmak zordur”.
Bununla birlikte, �ah Ali kumandas�ndaki Rus ordusunun Livonya’y� müthi� bir
tahribata u�ratt���na �üphe yoktur. Ayr�ca bu gerçekler Rus kroniklerinde de inkâr
edilmemi�tir. Fakat �ah Ali’nin böylesine gaddarca emirler vermi� olmas�na inanmak
güçtür. Genning ve Bredenbah gibi kronik yazarlar�n�n, Ruslar�n küstahça ve insanl�k
d��� hareketler sergilediklerini kaydetmeleri de mazur görülebilir; çünkü bu dönemde
Livonya’da Moskova’ya kar�� oldukça güçlü bir dü�manl�k mevcuttu. Dolay�s�yla
322 “Da versammlte der Grossfürst zu Plescow ein gross Herr, vnd setzete zum obersten Feldherren einen Tartarischen Herren mit Nahmen Zaer Zigalle. Dieser war ein ansehnlicher, grosser Mann von Persohn, vnd auch verstanding vnd bescheiden. Er zog Anno 1558 den 25. Januarii mit 40, 000 Mann in Liefflandt, vnd theilete das Herr in drey Hauffen. Sobald sie vber die Grentze kahmen, da mussten die Sabel vnd Beile blencken vnd schneiden, da ward niedergehauen beyde Menschen vnd Viehe, alle Höffe vnd Baeurkahten verbrandt, vnd mehrentheils das gantze Landt durchgestreiffet vnd verheeret. Darnach zog er wieder zurücke nach Plescow. Von der Plescov schrieb er einen Brieff an den Bischoff Herrmann zu Dörpt, vnd beschuldigte ihren Unverstand, dass sie sich so vbel vorgesehen, vnd den Grossfürsten zu solchem Zorn bewogen hetten, wodurch so grosser Schaden den Landen geschehen were, vnd da sie doch sehen, dass sie mit ihrer Macht dem Grossfürsten keinesweges widerstreben könnten, wolte er ihnen wolhmeynende gerahten haben, sie sollten noch bey Zeiten grösserem Vnglücke zuvorkommen vnd ihre Bohten an den Grossfürsten je eher je lieber senden, vnd ihr Haupt vor ihm schlagen. Er wollte gerne mit seiner Fürbitte zu Hülffe kommen, damit der Grossfürst möchte versöhnet werden vnd sie wieder Frieden erlangen”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 441-442.
90
Alman kronikçiler, Rus ordusunun yapt��� fenal�klar� oldukça abartm�� ve özellikle de
Türk-Tatarlar hakk�nda acayip hikâyeler uydurmu�lard�r323.
Yine bu dönemde Venator ad�ndaki Livonyal� bir �ah�s, Kral’a sunulmak üzere
Lifliandia �ehrinin durumunu ve halk�n u�rad��� felaketin boyutunu anlatan bir rapor
haz�rlam��t�r. Bu rapor onun, “Historischer Bericht von dem Marianisch-Teutscher
Ritter-Orden” adl� eserinin 325-327. sayfalar�nda kay�tl�d�r. Venator, Lifliandia’ya
gitmi� ve haz�rlad��� raporu, 1560 y�l�n�n Ekim ay�nda Speyer �ehrine göndermi�tir.
“Venator Raporu” ad� ile an�lan bu belge, Ruslar�n e�i görülmemi� katliamlar
yapt�klar�n�n iddia edildi�i vesikalar aras�nda en çok itibar görenidir. Bu raporda,
Moskova ordusunda bulunan Rus ve Tatarlar�n halk� tutsak etti�i ifade edilmektedir.
Raporun Türkçesi �öyledir:
“Moskova Büyük Knezi, Dorpat ve Venden �ehirlerini ele geçirerek, buradaki pek
çok sayg�n ailenin varl���na son verdi. Daha sonra buraya kendi halk�n� yerle�tirdi.
Han [�ah Ali], ruhanîleri üç y�l boyunca sürekli tehdit edip korkuttu. Onlara kar�� sert,
hatta barbarca davrand�. Ülkenin her taraf�n� dola�arak, kad�n-erkek demeden halk�
tutsak etti. Hayvanlar�n� ve mallar�n� ya�malad�. Beraberinde götürmedi�i ya da
götürmek istemedi�i insanlar� ac�mas�zca öldürdü. Çok say�daki güvenilir görgü
tan���n�n ifadesine göre; küçük çocuklara i�kence edilmi� ve vücutlar� parçalara
ayr�lm��t�. Sokaklarda say�s�z kesilmi� insan ba��, kollar ve bacaklar görülmekte idi. Ele
geçirilen Moskoval� tutsaklar da Türk-Tatarlar�n, küçük çocuklar� ve insanlar� yiyecek
olarak kulland�klar�n� söylüyorlard�. Tutsak edilen hamile kad�nlar�n gözleri önünde,
kocalar�n�n üreme organlar� kopar�lm��t�. Sergilenen barbarl�k, dü�mana bile
yap�lmayacak türdendi”324.
323 A.g.e., s. 442. 324 “Hat er (der Gross-Fürst in Moscau) folgends die Stadt und das Haus Döpten, auch hernachmals Mariaeburg und viel andere ansehentliche Hauser, Vesten, Stadt und Flecken erobert, eingenommen, mit Volk besetzt, und aus denselben den Meister, Orden und Stande, bis ins dritte Jahr, für und für, unablaslich, mit grausamer unerhörter Tyranney, über die massen hart betrangt und beangstiget, das Land an allen Orten mehr dann einmal durchstreiffet, unzahlich viel Volcks von Mann -und Weibs- Personen, Viehe und andere Güter mit sich nicht wegbringen können, dasselb erbarmlich getödtet, verbrannt und umbracht, un, wie viel beglaubte Leut in der Nachjagt selbst gesehen, haben sie die kleine Kinder in Stücken zerhauen und zerschnitten, dass mana uf den Strassen Haupt, Arm, Bein und Stück vom Leib hin und wider zerstreuet, in grosser Anzahl gefunden, und haben die gefangene Moscowitter bekannt und ausgesagt, dass die Türkische Tartarn, so der Moscowitter zu diesem Krieg braucht, die kleine Kinder, und ander Menschenfleisch zu ihrer Speis brauchten, gefangenen schwangern Frauen in Gegenwart ihrer
91
Latince kaleme al�nan eserlerde de, Kâs�m Tatarlar� hakk�nda bilgiler
bulunmaktad�r. “Germanicarum Rerum Scriptores (s. 499)” adl� eserinde, 1550’den
1561 y�l�na kadar cereyan eden olaylar� anlatan Joachim Camerarius, Ruslar ile
Tatarlar�n 1558 y�l�nda Livonya’ya sald�rd�klar�n� ve aralar�nda kad�n sava�ç�lar�n da
bulundu�unu kaydetmi�tir. Ayr�ca bu kad�nlar�n büyük k�sm�n�n atl� oldu�unu, bir
bölümünün de Tatar süvarilerinin arkas�nda oturarak sava�t���n� belirtmi�tir.
Camerarius’un bu sefer hakk�ndaki kay�tlar� �öyledir:
“Moskoval�lar�n Tatar Ba�bu�u birkaç bin adam� ile beraber Livonya’ya
gönderildi ise de, buras�n� ele geçiremedi. Bununla birlikte, ülkenin büyük k�sm� tahrip
edildi. Talih umuldu�undan çok daha iyi tecelli etti… Livonyal�lar, Tatarlar ile sürekli
sava�malar�na ra�men hiçbir zaman üstünlük sa�layamad�lar. Tatarlar asker say�s�
bak�m�ndan çok kalabal�kt�. Bundan dolay� Livonyal�lar�n kar�� koyabilmeleri mümkün
de�ildi. Tatar ordusunda kad�n sava�ç�lar da bulunuyordu. Onlar�n bir k�sm�n�n
kendilerine ait atlar� vard�. Baz�lar� da sava� esnas�nda Tatar atl�lar�n�n terkisinde
oturuyorlard�. Birço�unun ya�� oldukça ilerlemi�ti. Bu kad�nlar�n çok merhametiz
olduklar� ve vah�ice katliam yapt�klar� bilinmekte idi”325.
Bütün bu kay�tlardan da anla��ld��� üzere, Rus ordusunun Ba�komutan� olan �ah
Ali, 1558 Livonya sava��nda oldukça gaddar bir tav�r sergilemi�ti. Ancak sava�
s�ras�nda yap�lan zulümlerin tümünü ona yüklemek do�ru de�ildir. Unutmamak gerekir
ki, Kâs�m Han�’n�n emri alt�nda birçok Rus Voyvodas� vard�. V. V. Velyaminov-
Zernov’un ifadesi ile: “�ah Ali sadece Rus Çar�’n�n emirlerini yerine getirmi�ti.
Voyvodalara, merhametsizce davran�p insanlara zulmetmelerini o ö�ütlememi�ti”326.
Rus kroniklerine göre; kendisine verilen görevi ba�ar�yla yerine getiren �ah Ali,
Livonya seferinden sonra bir süre Rus s�n�r bölgesinde konaklam��t�. Bu s�rada, 1 Mart Ehe-Manner die Frucht aus dem Leib schneiden, und so unchristlich und unmenschlich mit ihnen umgehen, dergleichen kein Feind jemals geübt oder gethan haben mag”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 442-444. 325 “Mosschobitarum Princeps Tartarorum aliquot millia in Livoniam, non tam quod confideret occupari ilam posse, quam ut praedae in finibus maximae agerentur. Sed fortuna fuit melior expectatione ipsius… Conflixere saepe Livonienses cum Tartaris, non etiam nunquam superiores fuere. Sed copia et multitudine ingente Tartarorum factum est, ut defendere sua non possent. Constat in exercitu Tartarorum foeminas belletrices fuisse, quarum aliquae ipsae equites essent, aliquae tergis equorum quos viri agitarent insidentes in plaelia proveherentur, manga ex parte aetate provectae. Et has crudelissime et saevissime caedes fecisse compertum est”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 444-445. 326 A.g.e., s. 445.
92
1558 tarihinde, Livonya Magisteri, �ah Ali’ye bir mektup göndermi�ti. Bu mektubun
içeri�i hakk�nda herhangi bir kay�t bulunmasa da, Kâs�m Han�’n�n buna cevap verdi�i
bilinmektedir. Daha sonra Rus Çar� IV. �van taraf�ndan Moskova’ya davet edilen �ah
Ali, Ruslar nezdinde büyük sayg�nl�k kazanm�� ve tantanal� bir törenle kar��lanm��t�.
�ah Ali’nin hangi tarihte Moskova’ya geldi�i bilinmemektedir; ancak 1 Eylül 1558
tarihine kadar burada kald��� kesindir. Rus kroniklerinde, �ah Ali’nin Moskova’ya
geli�ine ili�kin �u kay�tlar bulunmaktad�r:
“Çar IV. �van 7066 [1558] y�l�nda, �egaley �igavlyayaroviç (�������
����������") [�eyh Avliyar o�lu �ah Ali]’in yan�na gelerek huzuruna ç�kmas�n� ve
daha sonra da Boyarlar ile görü�mesini istedi. �lk görü�me Boyar Knez Yuri �vanoviç
Ka�in (#��� $����"� %�&���) ile yap�ld�. Yan�nda Silahdar Lev Andreyeviç
Salt�kov ('�� �������"� �����*��) da vard�. �kinci görü�me, Boyar Knez Andrey
�vanoviç Kavt�rev Rostovskiy (������ $����"� %������ +�����*��) ve Boyar
Knez Vasiliy Semenoviç Serebren (,������ �� ����"� ����.���) ile yap�ld�.
Üçüncü büyük görü�me, Knez �van Mihayloviç �uyskiy ($��� ��������"�
�/��*��) ve Boyar Knez Petr Mihayloviç �çenyatev (0���� ��������"�
1������) ile yap�ld�. Yanlar�nda Knez Dav�d Fedoroviç Paletskiy (2����
3������" 0���4*��) de bulunuyordu”327.
Bu s�rada Balt�k Denizi’nden, Hazar Denizi ve Buhara’ya ula��p, Hindistan’a yol
araryan “Russia Company” nin temsilcisi Anthony Jenkinson328, 1558 y�l�nda Kâs�m
Hanl���’n� ziyaret etti. Jenkinson, bu y�l�n May�s ay� ba�lar�nda Kâs�m �ehrinde
bulunuyordu. O, Moskova’dan Kolomna, Pervitesk (~������X��), Eski Ryazan,
Terehov Manast�r� (���� �� ± ��X�W��), Kâs�m, Murom, Nijniy Novgorod, Kazan
ve Astarhan yoluyla Buhara’ya vard�. Maalesef, Kâs�m �ehri hakk�nda kayda de�er bir
�ey bildirmeyen Jenkinson, sadece bu �ehirden geçti�ini yazar ve buran�n ¨����
[�] ���� (�ah Ali Han) ad�ndaki bir Tatat asilzadesi taraf�ndan idare edildi�ini belirtir.
Daha önce Kazan Han� olan bu �ahs�n sonradan Rus Çar�’n�n egemenli�ini tan�d���n� da
kaydetmi�tir. Jenkinson’un aktard�klar� �öyledir:
327 A.g.e., s. 445-446; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 23. 328 Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yak�n Tarihi I, �stanbul, 1981, s. 115; George Vernadsky, A History of Russis, New Haven, 1969, s. 101.
93
“1558 y�l�n�n 23 Nisan günü. (Baz� Krallar ve Prenslerin egemenlikleri alt�ndaki
topraklardan serbestçe geçebilmem için Rusya �mparatorundan ferman ald�m). Mosco
[=Moskova]’dan nehir yoluyla ayr�ld�m. Yan�mda sizin hizmetkârlar�n�z Richard
Johnson ve Robert Johnson ile beraber bir de Tatar Tolmach [dilmaç=tercüman] var.
Envanterde kay�tl� çe�itli e�yalar da yan�m�zda. 28. gün Mosco’dan 20 fersah uzakta
bulunan Collom [=Kolomna] isimli bir �ehre geldik ve Collom’dan 1 fersah sonra da,
Mosco �rma��na kar��an Occa [=Oka] suyuna ula�t�k. Occa �rma��nda 8 fersah yol
ald�ktan sonra “Terreuettiska” adl� kaleye geldik. Bu kale sa� taraf�m�zda kal�yordu.
�leriye do�ru devam edip 8 fersah gittikten sonra, 2 May�s günü Peroslaue
[=Pereyeslavl] denilen ve sa� taraf�m�zda kalan ba�ka bir kaleye vard�k. Üçüncü gün
Eski Rezan [=Ryazan]’a ula�t�k. Oldukça geni� bir sahay� kaplayan ve harabeye dönen
bu �ehir Peroslaue’den 6 fersah uzaktad�r. Dördüncü gün Rezan’dan 12 fersah
uzaktaki Terrecouia [=Terehov Manast�r�]’ya ula�t�k. Ve Alt�nc� gün Vtzar Zegoline
[=5ah Ali Han] isimli bir Tatar Prensin idaresindeki Cassim [=Kâs�m] denilen ba�ka
bir kaleye geldik. Bir zamanlar zengin Cazan [=Kazan] �ehrinin Han� olan bu zat
�imdilerde Rusya �mparatorunun tabiiyeti alt�ndad�r. Sol taraf�m�zda kalan Cassim’den
ayr�ld�k. 8. gün Cassim’den 20 fersah uzaktaki bir panay�r �ehri olan ve Morom
[=Murom] ad� ile an�lan �ehre geldik. Güne� ���nlar�na göre konumumuzu tayin ettik.
Bu �ehir 56. enlemdedir. �leriye do�ru yol al�nca, 11. gün ba�ka bir panay�r �ehri olan
Nyse Nouogrod [=Nijnij Novgorod]’a ula�t�k. Daha önce ad�n� zikretti�im Occa
�rma��n�n Volga’ya döküldü�ü yerde, Morom’dan 25 fersah uzakta ve 56� 18�
enleminde bulunan bu �ehrin bir de kalesi vard�. Rezan’dan Nyse Nouogrod’a kadar,
Occa �rma��n�n her iki taraf�nda, bütün Rusya sahas�n�n en büyük balmumu ve bal
satan dükkânlar� yükseliyordu”329.
329 “The 23. day of April, in teh yeere 1558. (hauing obtained the Emperor of Russia his letters, directed vnto sundry king and princes, by whose dominions I should passe) I deperted from Mosco by water, hauing with me two of youy seruants, namely, Richard Ionson, & Robert Ionson, and a Tartar Tolmach, with diuers parcels of wares, as by the inuentory appeareth: and the 28. day we came to a town called Collom, distant from teh Mosco 20. leagues, & passing one league beyond the saide Collom, we came vnto a riuer called Occa, into the which the riuer Mosco falleth, and looseth his name: and passing downe the said riuer Occa 8. leagues, we came vnto a casstle called Terreuettisko, which we left vpon our right hand, and proceeding forward, the second day of May, we came vnto another castle Peroslaue, distant 8. leagues, leauing it also on our right hand. The third day we came vnto the place where olde Rezan was situate, beeing now most of it ruined and ouergrowen, and distant from the said Peroslaue, 6. leagues: the 4. day we passed by a casttle called
94
Livonya seferinden sonra Moskova’ya giden �ah Ali, orada uzun süre kalmad�.
1558 y�l�n�n Kas�m ay�nda, kendi hükümet merkezi olan Kâs�m �ehrine döndü. 23
Kas�m 1558’de Nogay Han� �smail Mirza ve o�lu Muhammed Mirza’n�n gönderdi�i
elçiler Kâs�m �ehrine gelerek �ah Ali ile görü�tüler330.
Kâs�m �ehrine geri dönen �ah Ali burada sakin ve huzurlu bir ya�am sürdürdü.
1562 y�l�n�n ba��na kadar hanl�k merkezinde kald� ve neredeyse hiç ayr�lmad�. 1558’den
1562’ye kadar geçen zaman aral���nda sadece Moskova’ya birkaç kez ulak gönderdi.
Ayr�ca 14 Haziran 1559, 25 A�ustos 1559 ve 9 Eylül 1560 tarihlerinde, Nogay
Ulusu’ndan �smail Mirza’n�n gönderdi�i raporlar� Moskova saray�na iletti331.
1559-1562 y�llar� aras�nda Livonya’ya kar�� birçok sefer düzenlenmi� ve bunlar�n
tamam�na Kâs�m Tatarlar� da kat�lm��t�. �ah Ali’nin i�tirak etmedi�i bu seferlerin ilki
1559 k���nda gerlekle�ti. Hanzade Toktam�� ve Knez Semen �vanoviç Mikulinskiy
idaresindeki Moskova ordusu, Riga’ya kadar ilerleyip buradan Kurlandia �ehrine geçti
ve elde edilen yüklü ganimetle Opoçka («_ ���)’ya dönüldü. Sefer sonunda Hanzade
Toktam��, Mirza Say�n’�; Knez Mikulinskiy ise, Fedor Andrey Karpov’u Rus Çar�’na
göndererek sonucu bildirdiler332.
1560 y�l� ilkbahar�nda düzenlenen Livonya seferinde, Kâs�m Tatarlar�n�n idaresi
Knez Andrey Mihayloviç Kurbskov (��`��\ ±��\� ���� ����X� �)’a verilmi�ti
Bu seferde, Moskova ordusundaki görev da��l�m� Rus kroniklerinde �öyle anlat�l�r:
“Çar, 7068 [1560] y�l�n�n ilkbahar�nda Andrey Kurbskov’a bir ordu toplamas�n�
emretti ve onu arkada�lar� ile birlikte, bu ordunun ba��nda Alman topraklar�na
gönderdi. As�l orduyu Knez Andrey Mihayloviç Kurbskov ve Danil Fedoroviç Ada�ev
Terrecouia, from Rezan 12. leagues, & the 6. day we came to another casttle called Cassim, vnder the gouernment of a Tartat Prince named Vtzar Zegoline, sometime Emperour of the worthy citie of Cazan, and now subiect vnto the Emperour of Russia. But leauing Cassim on our left hand, the 8. day we came vnto a faire town called Morom, from Cassim 20. leagues, where we took the sone, and found the latitude 56. degrees: and proceeding forward the 11. day, we came vnto another faire town & casttle Nyse Nouogrod, situated at the falling of the foresaid riuer Occa into the worthie riuer of Volga, distant from the saide Morom 25. leagues, latitude of 56.degrees 18. minutes. From Rezan to this Nyse Nouogrod, on both sides the said riuer of Occa, is raised the greatest store of waxe and hony in all the land of Russia ”. Bkz. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 446-448 (“Merhants of London of the Moscouie”, Hakluyt’s Collection of the Early Voyages, Travels, Discoveries of English Nations, Vol. I, London, 1809, s. 362’den naklen). 330 A.g.e., s. 448. 331 A.g.e., s. 448-449. 332 A.g.e., s. 449.
95
(2���� 3������"� ���&��) idare ediyordu. Öncü birlikler Voyvoda Knez Pert
�vanoviç Gorenskov (0���� $����"� 6�����*�) ve Pu�kin o�lu Dimitri Fedorov
(2� ���� 3����) taraf�ndan yönetiliyordu. Knez Andreyeviç Zolotov (�������"�
7�����) da, �ah Ali’nin tebaas� olan Kâs�m halk� ile birlikte öncü kuvvetlere dâhil
edilmi�ti. Sol kanatta Voyvoda Knez Grigoryev Fedoroviç Me�çerskov (6������
3������"� ��8���*�) bulunuyordu. Muhaf�z birlikleri ise, Voyvoda Knez Fedor
�vanoviç Troekurov (3����� $����"� 9���*/���) ve Buturlin o�lu �van
Andreyeviç’ten olu�uyordu. �htiyaç duyulmas� halinde, Voyvoda Afanasiy Mihayloviç
Buturlin (�������� ��������"� :/�/�����) de, Yuryev’den Knez Andrey
Kurbskov’a i�tirak edecekti”333.
Kâs�m Tatarlar�n�n aktif rol aynad�klar� 1560 Rus-Livonya sava��nda, Moskova
ordusu önemli ba�ar�lar elde etti. Bu sefer Çar IV. �van’a büyük �öhret kazand�rd�.
Ruslar kar��s�nda a��r bir ma�lubiyete u�rayan Livonyal�lar�n ço�u tutsak edilmi�ti.
Hatta esir dü�enler aras�nda, Livonya Magisteri Wilhelm von Fürstenberg de
bulunmakta idi334.
Kâs�m Tatarlar�n�n i�tirak etti�i bir di�er Livonya seferi ise, 1561 y�l�n�n Temmuz
ay�nda düzenlendi:
“Çar bu y�l�n (7069=1561) Temmuz ay�nda ordunun ba��na geçirdi�i
Voyvodalar�, Almanlara kar�� Livonya’ya gönderdi. As�l orduyu Boyar ve Voyvoda
Knez Petr Andreyeviç Bulgakov Kurakin (0���� �������"� :/���*�� %/��*���)
ve �van Vasilyeviç �eremetev ($��� ,�������"� ���� ����) idare ediyordu.
Öncü birlikler Knez �van, Urazl� Ahmametev Kanberov (<��>�� �� � ����
%��.����) ve Afanasiy Mihayloviç Buturlin (�������� ��������"� :/�/�����)
taraf�ndan yönetiliyordu. Sa� kanatta Voyvoda Knez Grigoryev Andreyeviç Bulgakov
Kurakin (6������ �������"� :/���*�� %/��*���) ve Grigoryev Fedoroviç
Me�çerskov (6������ 3������"� ��8���*�) bulunuyordu. Sol kanata ise, Knez
Danil Borisoviç Pryimkov (2���� :������"� 0��� *�) ve Karpov’un o�lu Mihail
Andreyeviç yerle�tirilmi�ti. Muhaf�z birlikleri, �van �vanoviç Oçin Ple�çeyev ($���
$����"� ?"��� 0��8�� ) ve Zabolotskiy (7�.���4*��)’in o�lu Pavel Petrov’dan
333 A.g.e., s. 453-454. 334 A.g.e., s. 454.
96
olu�uyordu. Kâs�ml� begler, Mirzalar ve Tatarlar ise, Vasiliy Volk Rostosvskiy
(,������ ,��*� +�����*��) ile birlikte gelmi�lerdi”335.
Üç y�ll�k bir aradan sonra, 1562 y�l� ba��nda, �ah Ali yeniden silah ku�and�. Çar
IV. �van, Lehistan Kral� Sigizmund ile yapaca�� sava�ta ona ihtiyaç duymu�tu.
Sigizmund, 1561 y�l�n�n Eylül ay�nda Livonya’n�n Tarvast (�����X��) �ehrini
zaptedince sava� ba�lad�. Rus Çar�, Lehistan Kral�’na kar�� ç�k�lacak seferde, ordunun
ba��na geçirilecek en uygun ki�inin �ah Ali oldu�unu dü�ünmü�tü. Kâs�m Han�, Rus
Voyvodalar� ile birlikte çabucak Smolensk’e gönderilmi�ti. �ah Ali’nin görevi, bu �ehre
yap�lacak dü�man sald�r�lar�n� püskürtmekti. Mihail Vasilyeviç Godunov (±����
¨�X�������� ² `�� ��) da, onun emrine verilmi�ti. Ayr�ca Hanzade Toktam�� ile
�bak (§����) ve Bik Bulat (����-������) adl� iki Tatar asilzadesi de �ah Ali’nin
komutas� alt�nda idi. Kâs�ml� Seyyidler dahi bu sefere kat�lm��t�. �ah Ali, Smolensk’i
ba�ar�yla savunmu� ve buran�n Rus egemenli�inde kalmas�n� sa�lam��t�336.
Çar IV. �van, 1562 y�l� sonunda Polotsk �ehrine sefer düzenleyerek, 15 �ubat 1563
tarihinde buras�n� ele geçirmi�; ancak bu sefere �ah Ali kat�lmam��t�337.
1563-1567 y�llar� aras�nda, �ah Ali ve Kâs�m Tatarlar�na ilki�kin haberler oldukça
k�s�tl�d�r. Sadece 1563 y�l�nda, �van Godunov’un kumandas� alt�nda, Livonya’ya kar��
sava�an Rus ordusuna kat�lmalar� emredilmi�tir. Ayr�ca 26 Ocak 1564 tahihinde, Knez
�uyskiy (�\X��\) ile beraber Rusya ad�na sava�m��lard�r. Ancak bu seferler
hakk�nda ayr�nt�l� bilgi bulunmamaktad�r338.
�ah Ali, yine 1564-1565 y�l�nda kumandas� alt�ndaki Çar Semen Kasayeviç
(¬��� ����� ��X������), Hanzade Abdullah, Hanzade �bak ve daha ba�ka
Voyvodalar ile birlikte Vyazim �ehrinde bulunuyordu. Çar IV. �van’�n emri üzerine
Eylül ay�nda Velikiye Luki (¨������ ©���) kalesine giden �ah Ali, bir y�l kadar
burada kald�:
“Bu y�lda (7073=1565) ordumuz Litvanya ile sava�mak üzere Velikiye Luki’ye
gönderildi. As�l orduda �ah Ali Han ve Boyar Knez �van Dimitriyeviç bulunuyordu. Sa�
kanatta Çar Simeon (eski Kazan Han� Yadigâr) ve Danil Romanoviç (2����
335 A.g.e., s. 454-455. 336 A.g.e., s. 455-456. 337 A.g.e., s. 460-461. 338 A.g.e., s. 461-462.
97
+� ����"�) vard�. Öncü birlikler Hanzade �bak ve Knez Andrey Petroviç Telyatevskiy
(������ 0�����"� 9������*��)’in komutas�nda idi. Muhaf�z birlikleri Hanzade
Kaybula (%��./��) ve Vasiliy Andreyeviç Buturlin (,������ �������"�
:/�/�����)’e ba�l� idi. Sol kanatta ise, Petr Vasilyeviç Morozov (0���� ,������"�
����>�), Boyar Petr �vanoviç Gorenskiy (0���� $����"� 6�����*��) ve Knez
David Gondurov (2���� 6���/���) bulunmakta idi”339.
Rus kroniklerinde, �ah Ali’nin son dönemlerine ait Nogaylar ile ilgili kay�tlarda
bulunmaktad�r. Örne�in Nogay Han� �smail Mirza, 1563 y�l�nda Rus Çar� IV. �van’a bir
mektup yazarak, Kâs�m Hanl���’nda ve Rusya sahas�nda, Nogay Tatarlar�ndan
gere�inden fazla tamga vergisi al�nd���ndan �ikayet etmektedir. Nogaylarla ilgili ba�ka
bir haber de, 1564 y�l�na aittir. Bu y�lda �smail Mirza’n�n o�lu Din Ahmed ( >�' F#�* ),
IV. �van’a bir mektup göndererek babas�n�n öldü�ünü ve kendisinin tahta oturdu�unu
bildirmektedir. Bu mektupta, Kâs�m Han� �ah Ali’nin ad� da zikredilmi�tir340.
Son olarak �ah Ali’nin fizikî görüntüsüne ve ki�ili�ine de temas etmek gerekir.
N. �. �i�kin’in ifadesi ile: “�ah Ali’nin sefere ç�kmaktan aciz bir vücut yap�s� vard�. O,
fevkalade �i�man ve çirkindi. Kocaman ve sark�k bir göbe�i, seyrek sakallar� ve kad�ns�
bir yüzü vard�. Ancak asil bir ruha ve özgün bir karaktere sahipti. Zira 1552 y�l�nda,
Kazan Hanl���’n� Ruslara teslim etmi� veMoskova’n�n egemenli�ini tan�m��t�”341.
20 Nisan 1567 tarinde ölen �ah Ali, vasiyeti üzerine Kâs�m �ehrinde yapt�rd���
türbeye defnedilmi�tir342. Bu türbe günümüze kadar varl���n� korumu�tur.
339 A.g.e., s. 464-470; N. �. �i�kin, s. 24-25. 340 Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 471-472. 341 N. �. �i�kin. a.g.e., s. 25. 342 Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 483.
98
5
SAYIN BULAT HAN (S�MEON B�KBULATOV�Ç)
(1567-1573)
Halef b�rakmadan 1567 y�l�nda ölen �ah Ali’den sonra, Kâs�m Hanl��� taht�na
Say�n Bulat oturdu. Onun 1567’de mi yoksa bundan birkaç y�l sonra m� Kâs�m’a
gönderildi�i kesin olarak bilinmemektedir. Erken ya�lardan itibaren Rus kültürü ile
büyütülen Say�n Bulat’�n babas� Bik Bulat (���� �����) adl� bir Tatar asilzadesi idi.
Ancak Rus tarihçi Rodoslovnov’un “Büyük Orda Hanlar�n�n Soyu (° `� � ���� c�
«�`W ¬���\)” isimli eserinde, Say�n Bulat’�n soy kütü�üne dair farkl� bilgiler
verilmi�tir. Buna göre; “Bagatur Sultan’�n (Alt�n Orda Han� Ahmed’in o�lu Bagatur
Sultan) o�ullar�: Murtaza Han ve Arslan Han ve Kaptyan Sultan ve Kam Bulat
Sultan’d�r. Kam Bulat’�n o�lu ise Çar Simeon [Say�n Bulat]’dur”343. Fakat
Rodoslovnov’un eserinin çeli�kiler ve yanl��l�klar ile dolu oldu�unu bildiren, V. V.
Velyaminov-Zernov’a göre, Say�n Bulat’�n babas�n�n Bik Bulat oldu�una �üphe
yoktur344.
Kâs�m Hanl��� taht�na oturduktan sonra, Say�n Bulat’�n ad�na ilk kez 1570 y�l�
ba�lar�nda tesadüf edilmektedir. �stanbul’a, Osmanl� Sultan� II. Selim’e, gönderilen Rus
elçisi �van Novosiltsev (§��� ª � X������), bu y�lda onun ad�n� Kâs�m hâkimi
olarak anmaktad�r345. Astarhan seferinden tam üç ay sonra �stanbul’a gönderilen bu
elçinin as�l görevi, Osmanl� Sultan�’n�n öfkesini yat��t�rmakt�346.
A. N. Kurat’�n ifadesi ile: “1569 y�l� seferinde Osmanl� kuvvetlerinin ba�ar�s�zl��a
u�ramas�na ra�men, Korkunç �van, Osmanl� �mparatorlu�u’na kar�� duramayaca��n�
gayet iyi biliyordu. Bundan ötürü Türk Sultan�’n� mümkün mertebe yumu�atmak ve
343 � � � ]��W�� ������� (�.�. ��]�`��-X������, XW�� ���`� ��� [ � � \ «�`W) `���; ±��� �� ¬��� `� ��X���� (��X����) ¬��� `� ��_��� �������, `� ��� ����� �������; � � ��� ������ ������� XW�� ���� � ¬���. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah II, St. Petersburg, 1864, s. 1-9. 344 A.g.e., s. 9. 345 N. �. �i�kin, a.g.e, s. 26. 346 Daniel Chester Matuszewski, The Otoman Example and the Muscovite State, (Bas�lmam�� Doktora Tezi), University of Washington, 1972, s. 93.
99
Türkiye’ye kar�� uysal bir siyaset takip etmeyi uygun buldu. Osmanl� Padi�ah�na arka
arkaya elçiler ve nameler göndermesi bu siyasetin aç�k bir ifadesini te�kil etmekte idi.
Çar IV. �van’�n bu s�radaki siyaseti �u noktalarda toplanm��t�: Osmanl�
Padi�ah�n� teskin etmek, Türklerin taleplerinin asgarisini yerine getirmek suretiyle
Moskova’ya kar�� yöneltilen �üpheleri gidermek ve elde mevcut bütün imkânlarla
Türklerin yeni bir Astarhan seferi açmalar�n� önlemekti. Bunlar�n gerçekle�tirilmesi
yolunda çar IV. �van bilhassa diplomatik usullere önem vermi� ve bütün kurnazl���n�
kullanarak, göz önünde tuttu�u amaçlar�n hiç olmazsa büyük bir k�sm�n� elde etmeye
çal��m��t�r. Çar, 1569 seferini resmen bilmemezlikten gelerek, sefer henüz sona
ermemi�ken, �stanbul’a bir elçi gönderme haz�rl�klar�na ba�lam��t�. Yollanacak elçinin
gayesi sözde II. Selim’in tahta ç�k���n� tebrik etmekti; fakat as�l maksat: Astarhan seferi
ile has�l olan durumu ayd�nlatmak ve ortaya ç�kan anla�mazl�klar� halletmekti. Elçi
olarak �van Novosiltsev adl� çok kabiliyetli biri tayin edildi.
�van Novosiltsev, 23 Ocak 1570 tarihinde Moskova’dan hareket ederek 12 May�s
1570’de �stanbul’a vard�. 16 May�s tarihinde de Vezir-i Azam Sokulu Mehmed Pa�a
taraf�ndan kabul edildi; aradan epey bir zaman geçtikten sonra, yani 30 Temmuz
1570’de Sultan II. Selim’in huzuruna ç�kar�ld�. Huzura kabulün geciktirilmesi Çar’a
kar�� dostluk ifadesi say�lmazd�”347.
Rus Çar�’n�n gönderdi�i mektup, çok nazik bir dille kaleme al�nm�� diplomatik bir
yaz� idi:
“Benim hükümdar�m�n Müslümanlara kar�� bir husumeti yoktur. Kas�m �ehrinde
Say�n Bulat, Yuryev’de Hanzade Kaybula, Surojik’te �bak ve Romanov’da Nogaylar bu
dine hizmet etmektedirler. Bunlar�n hepsi kendi topraklar�ndaki camilerde serbestçe
ibadet edip �slam dinini ululamaktad�rlar. Zira herkes kendi dini inançlar�
do�rultusunda ya�amakta özgürdür. Kazan ve Me�çerskiy �ehirlerinde de �slami
yasalar hüküm sürmektedir”348.
347 Kurat, Türkiye ve �dil Boyu, s. 148-149. 348 N. �. �i�kin’in eserinde bulunan, Rus Elçi �van Novosiltsev’in Osmanl� Sultan� II. Selim’e sundu�u bu mektubun orijinal metni �öyledir: “± \ ² X�`��� �� �X�� ���]� ��X������X� \ ���W; X��]� �] ,���� ��\��-������, ] X_ `X����� �� ��X�� ��, �������� ��\���� �� b�����, §���� �� ��� c���, ���� ª ]�\X��\ �� ° ��� ��; �X� �� X� � `� � � �c�X����� X����� ±�] ���� �� X� �� ������; �� � ��X� �X��\ �� ������ c����� �� X� �\ ����. ¨� ������, �� ±�^��� �� ]�� _������W� ��`� ��X������X��] ��� ��” (Bkz. N. �. �ikin, a.g.e., s.
100
Say�n Bulat’�n hanl�k taht�na oturmadan önceki hayat� ile ilgili hiçbir kay�t
bulunmamaktad�r. Rus kroniklerinde, 1571 y�l�nda ad� an�lan Kâs�m Han�, bu tarihte
Rusya’n�n �sveç’e kar�� düzenledi�i sefere i�tirak etmi�ti. 24 Aral�k 1571 tarihinde
Novgorod’a gelen Rus Çar� IV. �van, k�sa bir süre sonra, 5 Ocak 1572 tarihinde,
maiyetindeki Tatar askerleri ile birlikte kendisine kat�lan Say�n Bulat’�, Novgorod’u
savunmakla görevlendirmi�; ancak daha sonra �sveç’in V�borg �ehri üzerine
göndermi�ti. Fakat ordunun ileri harekât�ndan birkaç gün sonra mütareke yap�l�nca, Rus
Çar� 18 Ocak günü Moskova’ya dönmek için yola koyulmu�tu. Daha önce kendisine
ba�l� kuvvetler ile birlikte V�borg’a gönderilen Say�n Bulat’a da geri dönmesi yönünde
talimat verilmi�ti. Kâs�m Han� bu emri al�r almaz Novgorod’a dönmü� ve ikinci bir
emre kadar burada beklemi�ti. Bu sefer büyük bir ihtimalle Say�n Bulat Han’�n ilk
askerî deneyimi idi349.
1572 sonlar� ile 1573 y�l� ba�lar�nda, yine �sveç’e kar�� düzenlenen Rus seferine
Say�n Bulat da kat�ld�. Bu seferde Moskova ordusunun kumandas�n� bizzat Çar IV.
�van’�n kendisi üstlenmi�ti. Novgorod’a do�ru hareket eden Rus Çar�, buradan
Estonya’ya geçti. Düzenlenen askerî yürüyü�te Kâs�m Han� Say�n Bulat da, komutas�
alt�ndaki Tatar kuvvetleri ile beraber, IV. �van’�n yan�nda bulunuyordu. Ruslar, 1 Ocak
1573 tarihinde Vitten�tayn (¨��������\�) kalesini ele geçirdiler. IV. �van buradan
Novgorod’a geri dönerken, Say�n Bulat da Magnus Dükü ile beraber sefere devam etti.
Bunlar�n her ikisinin de kendilerine ba�l� askerî kuvvetleri bulunmas�na ra�men
26). Abdullah Gündo�du ise, kaleme ald���, “Kas�m Hanl��� ve Say�n Bulat (Simeon Begbulatoviç) Han” (Modern Türklük Ara�t�rmalar� Dergisi, C. II, S. 3, Eylül 2005, s. 21-30) adl� makalesinin 27. sayfas�nda bu mektubun metnini �u �ekilde vermektedir: “Benim efendim, Muhammed dininin bir dü�man� de�ildir, onun vassallar�n�n pek ço�u peygamberlerinin takipçisidirler ve camilerinde ona ibadet etmektedirler. Kas�mof’taki Han Say�n Bulat, Yurief’teki �ehzade Kaybula, Surayek’teki �bak ve Nogay o�lanlar� böyledirler, Rusya’daki her biri özgürce dininin gereklerini yerine getirebilir, Meçera’n�n eyaleti olan Kadom’da han�n çe�itli görevlileri Müslümanlard�r. 5u do�rudur ki, son Kazan Han� Simeon ve �ehzadesi Murtaza hristiyan olmu�lard�r, ancak bu onlar�n kendi tercihidir”. H. Henri Howorth’un, History of the Mongols (Part II/1, Taipei, 1970, s. 435) adl� eserinden al�nan bu paragrafta geçen yer ve �ah�s isimleri yanl��t�r. Örne�in Yurief=Yuryev, Surayek=Surojik, Meçera=Me�çerskiy, Novossilzof=Novosiltsev �eklinde yaz�lmal�d�r. Daha da önemlisi, Abdullah Gündo�du’nun verdi�i mektup metninin koyu harfler ile belirtilen son cümlesi Novosiltsev’in sundu�u namede bulunmamaktad�r. Bu cümle, N. �. �i�kin’in eserinde verilen mektup metninden sonra gelen ilk cümledir. Sonuç olarak H. Henri Howorth, N. �. �i�kin veya daha ba�ka Rusça kaynaklar� kullan�rken, bir hata sonucu bu cümleyi de mektuba dahil etmi�tir. Dolay�s�yla, Rusça kaynaklar� görmeyip, Howorth’un eserini esas alan Abdullah Gündo�du da bu yan�lg�ya dü�mekten kurtulamam��t�r. Ayr�ca Novosiltsev’in sundu�u mektup için bk. Robert Grigoryeviç Landa, a.g.e., s. 72. 349 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 11-12.
101
ordunun komutas� Say�n Bulat’a verilmi�ti. Han, Ropoyu (° _ �) çiftli�ini ele geçirip
Lode (Koloveri) [© `� (� � ����)] saray�na do�ru ilerlemi�ti. Fakat yap�lan sava�ta
a��r bir yenilgiye u�ray�nca Novgorod’a geri dönmü�tü350.
Say�n Bulat Han, Kâs�m Hanl��� taht�nda uzun süre kalamad�. Çünkü 1573 y�l�n�n
ortalar�na do�ru H�ristiyanl��� benimsedi ve vaftiz edildi. 15 Temmuz 1573 tarihinde
ise, ad� Simeon Bikbulatoviç olarak de�i�tirildi. Uzun süre �slam dinine ba�l� kalan
Say�n Bulat’�n tanassur etmesinde alm�� oldu�u Rus terbiyesi etkili olmu�tu351.
1574 y�l�nda, belki de Rusya tarihinin en ilgi çekici olaylar�ndan biri meydana
gelmi�ti. Ülkesini Opriçnina ve Zem�çina olmak üzere iki k�s�ma ay�ran Çar IV. �van,
eski Kâs�m Han� Simeon Bikbulatoviç’e, ¬��� � ¨�����\ ���� �X� °�X�\ (=Çar
ve Bütün Rusya’n�n Büyük Knezi) unvan�n� verip kendisini ise, sade bir �ekilde
“Moskova Knezi” olarak nitelendirdi:352
“Bu s�rada Çar �van Vasilyeviç, Simeon Bikbulatoviç’i tahta ç�kard� ve
Moskova’da hükümdarl�k tac� ile taçland�rd�. Kendisini ise (mutevaz� bir �ekilde)
Moskova Knezi olarak tan�t�p, Moskova’dan ayr�larak Petrovka’da ya�amaya ba�lad�.
Çarl���n bütün kurumlar� Simeon’un eline geçti. �van ise s�radan bir Boyar gibi sade
ya�am sürdü. O, ne zaman Çar Simeon’un yan�na gelse, taht�ndan uzak bir yerde,
Boyarlar ile birlikte otururdu”353.
Simeon’un Rus taht�na Çar olarak oturdu�una, �ngiliz elçi Daniell Silvester ve
Kutsal Roma Germen �mparatoru II. Maximilian’�n elçisi Daniel Printz de �ahit
olmu�tu. Simeon’un Çarl�k makam�na yükseldi�i, dönemin yerli ve yabanc�
kaynaklar�nca da kaydedilmi�tir. Hatta IV. �van mektuplar�n�n bir tanesinde Simeon’a
�öyle hitap etmektedir: “�van Vasilyeviç, çocuklar� �van ve Feodor ile birlikte, sizi ba�
e�erek selamlar”354.
350 A.g.e., s. 15. 351 A.g.e., s. 24; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 27. 352 Jesse D. Clarkson, A History of Russia, New York, 1966, s. 117; Robert O. Crummey, “Ivan IV: Reformer or Tyrant?”, Reinterpreting Russian History Readings, 860-1860s, Compiled and Edited by Daniel H. Kaiser and Garry Marker, New York-Oxford, 1994, s. 162. 353 Omeljan Pritsak, “Moscov, The Golden Horde and The Kazan Khanate from a Polycultural Point of Wiev”, Slavic Review, Vol. 26, No: 4 (Dec., 1967), s. 577 (Rus kroniklerinden naklen). 354 A.g.m., s. 577.
102
Daniel Printz, 1575 y�l�n�n Kas�m ay�nda Moskova’ya ula�t��� zaman, yerel bir
Boyar olan dönemin Moskova Metropoliti August’tan, Simeon’un resmen Çar ilan
edildi�ini ö�rendi355.
Acaba Simeon’un tahta oturtulmas�n�n alt�nda yatan gizli gerçekler ne idi? Bu
konuda farkl� görü�ler ileri sürülmü�tür:
A. N. Kurat’a göre: “Bütün bunlar�n ancak siyasî bir maskaral�k oldu�u
muhakkakt�r ve kimse taraf�ndan ciddi telakki edilmedi�i de a�ikârd�r. Bu durumun iki
y�ldan fazla sürmedi�i nazar� itibara al�n�rsa, �van’�n bu i�i ciddi telakki etmedi�i
meydandad�r”356.
Omeljan Pritsak ise, ça�da� tarihçilerin �imdiye kadar bu durumu izah
edemediklerini savunur: “Birçok tarihçiye göre bu olay sadece bir gösteri�ten ibaretti.
Oysa IV. �van 1565 y�l�nda ünlü reformlar�na ba�lad� ve ülke topraklar�n� Opriçnina ve
Zem�çina olmak üzere ikiye böldü. Bu reformlar ile mülk sisteminden kalan topraklar
birle�tirilerek, yeni kurulan ba��ms�z Moskova Devleti için sa�lam bir dayanak noktas�
vücuda getirilmek isteniyordu. Fakat �van’�n bu giri�imi Boyarlar taraf�ndan vatana
ihanet olarak de�erlendirildi. Ayr�ca Moskova ordusu Livonya önlerinden geri çekilmek
zorunda kalm��t�. Bunun üzerine IV. �van, 1569 y�l�nda sert tedbirlere ba�vurarak
has�mlar�n� ortadan kald�rma yolunu seçti ve bu te�ebbüs 1574 y�l�nda yap�lan infazlar
ile sona erdi. Rus Çar� “topraklar� ve halk� ar�nd�rma” görevini tamamlarken, Simeon
Bikbulatoviç’i kulland�”357.
Rus Çar� IV. �van’�n gerçekle�tirdi�i infazlar ile Simeon Bikbulatoviç’in Moskova
taht�na oturmas� aras�nda bir ba� kuran J. M. Culpepper’in bu konu ile ilgili dü�ünceleri
de dikkate de�erdir: “Simeon’un tahta oturtuldu�u y�l, Moskova’daki Uspenskiy
Katedraline yak�n bir meydanda infazlar gerçekle�ti. Uspenskiy Katedrali havalisindeki
bu meydanda, Çar’�n gözünden dü�en, Kremlin mensubu birçok yüksek rütbeli �ahsiyet
idam edildi. As�lanlar aras�nda Boyar Knez Petr Kurakin, Novgorod Ba�piskoposu
Protasiy Yuryev, Archangelsk Katedrali’nin Ba�papaz� �van Buturlin, �udov
Manast�r�’n�n Ba�ke�i�i Nikita Borozdin ve daha ba�kalar� bulunuyordu. �dam
355 A.g.m., s. 577. 356 Kurat, Rusya Tarihi, s. 150. 357 Pritsak, a.g.m., s. 577-578.
103
edilenlerin kesik ba�lar� Knez �van Mstislavsky, Metropolit �van �eremetev, Andrey
Shchelkalov ve di�erlerinin bahçesine at�ld�”358.
Yukar�da da ifade edildi�i üzere, 1575 y�l�ndaki infazlar ile ilgili olarak Daniel
Printz’in raporunda da bilgi verilmektedir. Printz, Çar’�n yan�na varmadan k�sa bir süre
önce, kimli�i bizce malum olmayan bir �ah�stan, Moskova’da �üpheli görülen yakla��k
40 asilzadenin öldürüldü�ünü ö�renmi�ti. �üphe yok ki, bunlar Moskova kroniklerinde
zikredilen kurbanlard�. Printz’in verdi�i bilgilere göre, IV. �van devlete ihanet edenlere
tepkisini göstermek amac�yla sözüm ona Simeon Bikbulatoviç lehine tahttan feragat
etmi� ve onun yüksek hâkimiyetini tan�m��t�. Ancak bu durum Simeon’un
kayg�lanmas�na neden olmu�tu. Zira IV. �van onu istedi�i zaman taht�ndan
azledebilirdi359.
Yine �ngiliz elçisi Daniell Silvester’in kay�tlar� da, Moskova’daki cinayetler ile
Simeon Bikbulatoviç’in tahta ç�kar�lmas� aras�nda yak�n bir ili�kinin bulundu�unu
aç�kça göstermektedir. Ayr�ca onun raporu ile Rus kaynaklar� da mutabakat halindedir.
Dolay�s�yla tüm kay�tlar, Simeon’un tahta oturtulmas� ile yap�lan infazlar�n ili�kili
oldu�unu teyit etmektedir. Sonuç olarak IV. �van’�n, devlet ricalini öldürmesinin as�l
sebebi kendi hayat�ndan duydu�u endi�edir. Bunu engellemek için Simeon’un tahta
ç�kar�lmas�n�n Çar’� has�mlar�ndan koruyup korumad��� ise, kesin olarak
bilinmemektedir360.
Simeon Bikbulatoviç’in tahta ç�k���yla ilgili farkl� bir görü� de, D. C.
Matuszewski’ye aittir:
“IV. �van’�n bu s�ra d��� manevray� yapmaktaki amac�; Do�u �slam Dünyas� ve
özelliklede Osmanl� Devleti ile ili�kilerini geli�tirmekti. Bikbulatoviç daha sonra Tver
Knezli�i’ne tayin edildi. IV. �van bu hareketi ile �stanbul’un öfkesini yat��t�rmaya
çal��m��t�. Ayr�ca Çar’�n Tver Knezli�i’nin önemini vurgulamas� ve idaresinin ilk
dönemlerinden beri, Rus Knezliklerinin devlet yönetimine ortak oldu�unu hat�rlatmas�,
358 Jack M. Culpepper, “The Kremlin Execute of 1575 and the Enthronement of Simeon Bekbulatoviç”, Slavic Rewiev, Vol. 24, No: 3 (Sep., 1965), s. 503 (Rus kroniklerinden naklen). 359 A.g.e., s. 505. 360 A.g.e., s. 506.
104
yukar�da da söyledi�imiz gibi, Osmanl� Devleti’nin kayg�lar�n� gidermeye yönelik bir
hareketti”361.
Kâs�m taht�ndan indirildikten sonra bir manast�ra kapanan Simeon Bikbulatoviç,
Rahip Stefan ad�n� alarak 1616 y�l�nda öldü362.
361 Daniel Chester Matuszewski, a.g.e., s. 108. 362 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 24.
105
6
MUSTAFA AL� HAN
(1573-1600)
Say�n Bulat (Simeon Bikbulatoviç)’tan sonra Kâs�m Hanl��� taht�na, yine Saray
Hanlar� Sülalesi’ne mensup, Sultan Abdullah Ak Kubek’in o�lu Mustafa Ali oturdu363.
Rus kroniklerinde, Kâs�m Han� olarak, ad� ilk kez 1577 y�l�nda zikredilen Mustafa
Ali, bu y�lda Rus Çar� IV. �van’�n Litvanya’ya kar�� düzenleyece�i sefere kat�lm��t�.
Ayr�ca, Buda Ali (�:J *'"3=��`���) ad�ndaki karde�i ile beraber, Kâs�m Hanl��� saray
erkân� ve 100 kadar Tatar asilzadesi de Mustafa Ali’nin yan�nda, Rus ordusu içerisinde,
yer almakta idi. Bu asilzedeler a��rl�kl� olarak, Mustafa Ali’nin emri alt�ndaki Kazak
Mirzalar� ve Beglerinden olu�uyordu. Moskova kroniklerinin ifadesine göre; bu
Tatarlar�n yan� s�ra 4227 Çirmi� askeri de Litvanya seferine i�tirak etmi�ti364.
Litvanya seferinden bir y�l sonra Mustafa Ali Han’�n ad� tekrar an�lmaktad�r. 1578
y�l�n�n sonlar�na do�ru, Leh Kral� Stefan Bathory’in �iddetli sald�r�lar� ile sars�lan ve
Komutan Vendemon (¨��`�� �) kar��s�nda Ruslar�n hezimete u�rayacaklar�ndan
kayg�lanan Çar IV. �van, 1579 y�l�n�n ba�lar�nda Pskov ve Novgorod bölgelerinde
kalabal�k bir ordu olu�turulmas�n� emretti. IV. �van, bu ordu ile Livonya ve Litvanya
sahas�na a��r bir darbe indirmeyi tasarl�yordu. De�i�ik Tatar topluluklar�ndan meydana
gelen Rus askerî birliklerinin bir k�sm�n� da Kâs�m Tatarlar� te�kil ediyordu.
Novgorod’a gelmesi yönünde Çar IV. �van’dan buyruk alan Mustafa Ali Han, bu sefere
muhtemelen iki karde�i ile beraber kat�lm��t�. Bunlar, yukar�da ad�n� zikretti�imiz Buda
Ali ile Arslan Ali ( �º��*�:J ) idiler. Ayr�ca Moskova ve Rusya’n�n çe�itli bölgelerinden
Hristiyanl��� henüz kabul etmi� insanlar da bu sefere kat�lm��t�. Moskova kroniklerine
göre, sefere i�tirak edenler �unlard�:
“Hanzade Buda Ali ile Mustafa Ali ve ona ba�l� Tatarlar. Nogay Tatarlar� ile
birlikte Romanov, Kuçukov, �evkalskiy ve arkada�lar�. Çar’�n saray�ndan Knezler,
Mirzalar ve Kazaklar. Kadom Knezi, Mirzalar, Kazaklar, Mordvalar ve Bortnikov.
363 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 27. 364 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 27.
106
Tsnenskiy halk� ve Mordvalar. Ve Arzamaskiy Mirzas� ve Kazaklar. Ve Alatorsk
Mordvalar� ve Hristiyanl��� yeni kabul edenler. Ve Kazan Tatarlar�. Ve Nogay Tatar
halk�. Ve yeni H�ristiyan olanlar ile Tatarlar�n tamam� 6461 ki�i idi”365.
Çar IV. �van, 1579 y�l�n�n Temmuz ay�nda Moskova’dan, ordusunun toplanaca��
yer olan, Novgorod’a hareket etti. Daha sonra da Pskov �ehrine geldi. Fakat yap�lan
sava� Moskova’n�n aleyhine sonuçland� ve Ruslar için tam bir felaket oldu. Bu sefere
kat�lan Tatarlar�n say�s� yukar�da belirtilmi�se de, bunlardan kaç�n�n Kâs�m Tatar�
oldu�u hakk�nda kesin bir kay�t bulunmamaktad�r366.
Mustafa Ali Han’�n ad�, üçüncü kez 1584 y�l�nda an�lmaktad�r. Bu y�l�n Temmuz
ay�nda Rus Çar� IV. �van’�n ölümü üzerine Rusya taht�na oturan Fedor �vanoviç (1584-
1598)’in cülûsunu bildirmek için, Boris Petroviç Blagov (� ��X� ~��� ����
���] ��) ad�ndaki Rus elçisi �stanbul’a gönderildi ve Osmanl� Sultan� III. Murad’�n
huzuruna ç�karak �unlar� söyledi:
“Rusya’daki Müslümanlar inançlar� do�rultusunda ya�ay�p, ibadetlerini rahatça
yapabilmektedirler. Moskova’n�n merkezi ile Kâs�m �ehrindeki camiler ve
Müslümanlara ait yap�lar oldu�u gibi durmaktad�r. �ah Ali ve Hanzade Abdullah’�n
[türbeleri bunlara birer örnektir]. Tver Büyük Knezi Say�n Bulat, �imdiki Simeon, kendi
iste�i ile H�ristiyanl��� kabul etmi�tir. �slamî kurallar (7�*��� ���� ���) gere�ince,
onun yerine Mustafa Ali, Kâs�m Han� olmu�tur”367.
Say�n Bulat Han’�n Kâs�m �ehrini terk etti�i 1573 y�l�ndan sonra, Mustafa Ali’nin
hemen tahta oturup oturmad��� hakk�nda da kesin bir kay�t bulunmamaktad�r. V. V.
Velyaminov-Zernov’a göre; “Hanl�k bir süre yöneticisiz kalm�� olabilir”. Ancak
Mustafa Ali’nin 1583 y�l�nda ölen karde�i Buda Ali’nin mezar ta��ndan anla��ld���
üzere, Mustafa Ali bu y�lda kesin olarak Kâs�m Hanl��� taht�na oturmu� bulunuyordu368.
Rus kroniklerinden anla��ld��� kadar�yla Mustafa Ali Han’�n, Buda Ali, Arslan
Ali, Say�n Bulat ve Murtaza Ali (�:J �à%,!) isimlerini ta��yan dört karde�i vard�.
Bunlardan Buda Ali, 1583 y�l�n�n Ocak ay�nda, 25 ya��nda iken ölmü�tü. Arslan Ali,
uzun süre ya�ay�p, özellikle Uraz Muhammed döneminde Moskova’ya önemli
365 A.g.e., s. 80-81. 366 A.g.e., s. 81. 367 A.g.e., s. 83-84. 368 A.g.e., s. 84-85.
107
hizmetlerde bulunmu�tu. 1585 y�l�nda ad� sadece bir kez zikredilen Say�n Bulat
hakk�nda ise, herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r. �smini bildi�imiz son karde�i
Murtaza Ali de, 1575 y�l�nda vaftiz edilerek Mihail ad�n� alm��t�. Bu karde�lerin ya�
s�ras� tam olarak bilinmemekle beraber, Arslan Ali’nin Mustafa Ali Han’dan küçük
olmas� büyük bir olas�l�kt�r. Fakat Buda Ali’nin Mustafa Ali’den büyük oldu�una �üphe
yoktur. Öyle ki, mezar ta��nda Mustafa Ali’nin a�as� (�¦J) oldu�u aç�kça
belirtilmektedir369.
Oldukça k�s�tl� bilgilere sahip oldu�umuz Mustafa Ali Han döneminde, Lehistan
elçisi Mihail Garaburd (±���� ²������`�), Moskova saray�n� ziyaret etmi� ve onun
kabul töreninde Kâs�m Han� s�fat�yla, Mustafa Ali de sarayda haz�r bulunmu�tu:
“Çar’�n yan�nda K�r�ml� Hanzade Murad Giray (Muhammed Giray’�n o�lu ve
Devlet Giray’�n torunu), Kâs�m Han� Mustafa Ali ve Sibirli Hanzade Muhammed Kuli
(�:� F#µ!) bulunuyordu. K�r�ml� Hanzade, Çar’dan iki sajen� ötede büyük bir taht
üzerinde, kap�n�n kar��s�nda oturuyordu. Ondan yar�m sajen ötede ise, bir Boyar
bulunuyordu. Mustafa Ali Han, ba�ka bir taht üzerinde oturuyordu. Onun da yar�m
sajen ötesinde bir Boyar vard�. Sibirli Hanzade ise kö�ede, Knez Tumenskiy, Knez
Çerkaskiy ve daha ba�ka üst düzey memurlar ile birlikte oturuyordu”370.
Esasen 1586 y�l�ndan sonra hakk�nda hiçbir kay�t bulunmayan, Kâs�m Han�
Mustafa Ali’nin hangi y�lda öldü�ü de tart��mal� bir konudur. Ancak Mustafa Ali’nin
1590 y�l�ndan önce ölmü� olmas� mümkün de�ildir. Çünkü Han’�n, 1608 y�l�n�n Haziran
(Rebiülevvel 1017) ay�nda ölen k�z� Tak Bildi (���� �W��`W), vefat etti�inde 17
ya��nda idi371.
1586-1600 y�llar� aras�ndaki devir, genellikle Kâs�m Hanl���’n�n karanl�k ça��
olarak kabul edilir. Bu döneme ait belge niteli�i ta��yan sadece iki bulguya tesadüf
edilmi�tir. Bunlardan ilki, V. V. Velyaminov-Zernov’un 1863 y�l�nda Kâs�m �ehrinde
ya�ayan Seyyid Hudaydad Ebubekirov �akulov (���`� ��`�\-`�`� ���-����� ��
Ò���� ��) adl� bir Tatarda tesadüf eseri buldu�u, 1587 y�l�na ait, Rus Çar� Fedor
369 A.g.e., s. 85-87. � Çarl�k Rusyas�nda 2, 13 m. uzunlu�undaki ölçü birimi. 370 A.g.e., s. 91-92; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 28. 371 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 92.
108
�vanoviç’in Kâs�m Hanl���’nda ya�ayan baz� asilzadelere verdi�i imtiyazlar ile ilgili
önemsiz bir belgedir372.
�kincisi ise, 1594 y�l�na ait Yah��l�k Hani� ( :/Ë$�Î/��� á ) adl� bir Tatar han�m�n�n
mezar ta��d�r. 1860 y�l�nda Molla Hüseyin Feyizhanî taraf�ndan, Kâs�m �ehri
mezarl���nda bulunan373 bu mezar ta��nda, Kur’an-� Kerim’den bir ayetin tamam� (Al-i
�mran, 59), iki ayetten parçalar (Ankebût, 57 ve Lokman, 34), bir hadis-i �erif ve
merhumenin ad� ile öldü�ü tarih yaz�l�d�r:
�Á/J ÆË! �* ���¹% ? Ä��É% ã* @��// :� �'* ÆË#� ã* F�J �¸>�/Í >� �� @�� <å ·*,% >! // ���µÉ� ã* @��
æ *è éÑ� Æ� ���¹% ?�êÐ"#�* // Ð"#% ë�* +�3 ���¹% ? Ä��É% ã* @�� // �* �/:J �É��* @�� J�¥! �/�F�* �ºÁê
,��*ì// �"� �É�Ì?' *,��?* &�/� ��* �,µ! *' í?* *' &�/! ï���% // ���/J * ,! �*F�* � �?* Î/��� á:/Ë$
�¶�// +F:/� ¢:�� �¤�¸É�* �*' >�'��Ñ�* �*' ¿F�/Ì��
“Allah Tebarek ve Teala buyurdu ki, Allah nezdinde �sa’n�n durumu, Adem’in
durumu gibidir. Allah onu topraktan yaratt�. Sonra ona “Ol” dedi ve oluverdi. Allah
Sübhan ve Teala buyurdu ki, her canl� ölümü tadacakt�r. Allah Tebarek ve Teala
buyurdu ki, hiç kimse nerede ölece�ini bilemez. Peygamber A. S. buyurdu ki, bu dünya
ahiretin tarlas�d�r. Tarih mingde üçde [1003] Muharrem ay�n�ng evvelinde dü�enbe gün
Aydar [Haydar] Mirza iyali Yah��l�k Hani� on yetti ya��nda darü’l fenadin darü’l
bekaga r�hlet k�ld�”374.
372 A.g.e., s. 93. 373 A.g.e., s. 95. 374 A.g.e., s. 95.
109
IV. BÖLÜM
KAZAK HANLARI SÜLALES�
1
URAZ MUHAMMED HAN
(1600-1610)
Mustafa Ali Han’�n ölümü ile Kâs�m Hanl���’nda Saray hanlar�n�n saltanat� sona
ermi� ve Uraz Muhammed’in tahta oturmas�yla, yönetim Kazak Hanlar� Sülalesi’ne
geçmi�tir. Uraz Muhammed, K�rg�z-Kazak Hanlar�’ndan Ondan Sultan’�n o�lu ve 1594
y�l�nda, Kazaklar� Rus egemenli�ine sokan Æ�"% Tevkel (Tevekkel)’in ye�enidir.
Rusya’ya büyük hizmetlerde bulununan Tevkel, N. �. �i�kin’in deyimi ile: “Öylesine
mükemmel bir �ahsiyet idi ki, Kazak halk�n� 1594 y�l�nda Rusya’ya getirmi� ve onlar�n
Rusla�mas�n� sa�lam��t�”375.
Uraz Muhammed’in soykütü�ü, Rus Akademisi Asya Müzesinde bulunan, H.
1012 (M. 1603) tarihli 71 zolotnik� a��rl���ndaki gümü� bir Kur’an-� Kerim mahfazas�
üzerine yaz�lm��t�r. Bursa (���X�)’da imal edilen bu mahfazan�n üzerindeki yaz�
�öyledir:
��� Õ?�?*
,�"� F�?��� &/ð?
���� F�? ��� ¡*,3 F�?
��� &�'�� F�? ��� &/3
F�? ��� +�¦/Ì F�?
F�? ��Å:� �*F�?*
��� F#µ! *�?*
375 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 30. � 1 zolotnik=4, 26 gr.
110
“Urus Han o�lu Kuyurcuk Han o�lu Barak Han o�lu Can�bik Han o�lu Yadik Han
o�lu ��gay Han o�lu Ondan Sultan o�lu Uraz Muhammed Han”376.
Rus kroniklerinde, Uraz Muhammed’in Kâs�m Han� ilan edilmeden önceki
hayat�na ili�kin birtak�m bilgiler bulunmaktad�r. Uraz Muhammed, 1588 y�l�nda
Moskova’ya gelerek Ruslar�n hizmetine girmi� ve Çar Fedor �vanoviç’in iste�i üzerine
1590 y�l�nda �sveç’e kar�� düzenlenen sefere kat�lm��t�. 1597 y�l�nda Moskova’da
bulunan Uraz Muhammed, 22 May�s 1597 tarihinde, Rus Çar�’na gönderilen, Kutsal
Roma Germen �mparatoru’nun elçisi Burggraf Donavskiy (���]]��® � ���X��\)’in
kabul töreninde, “K�rg�z-Kazak Orda Han�” s�fat�yla haz�r bulunmu�tu. 1598 y�l�nda
Rusya taht�na oturan Çar Boris Fedoroviç Godunov (1598-1605) ’un, bu y�lda K�r�m
Hanl���’na kar�� düzenledi�i sefere i�tirak eden güzide Rus Knezleri aras�nda Uraz
Muhammed de bulunuyordu377.
Rus Çar�, 20 Mart 1600 (5 Ramazan 1008)378 tarihinde Kâs�m Hanl���’n� tüm gelir
kaynaklar� ile birlikte Uraz Muhammed’e ba���lad�:
“7108 y�l�nda Çar Boris, Kâs�m Hanl���’n� Kazak Orda Hanlar�’ndan Uraz
Muhammed’e ba���lad�. Onu tahta Nikifor Trahaniotov (B�*����� 9����������)
yerle�tirdi ve kendisi de Kâs�m �ehrinde Boyar olarak görev yapt�. Çar Boris’in
gönderdi�i hanzadeyi, Knez Fedor Andreyeviç Nogotkov (3����� �������"�
B����*��), �van Mihayloviç Buturlin ($��� ��������"� :/�/�����) ve Papaz
Sapun Abramov (���/�� �.�� �) kar��lad�. Boyar Knez Timofey Romanoviç
Trubetskiy (9� ���� +� ����"� 9�/.�4*��), Knez Fedor Andreyeviç, Papaz Sapun
Abramov ve Bogdan Vlasev (:������ ,������) onu bir keçenin üstünde saraya
götürdüler”379.
Kâs�m taht�na oturmadan önce Moskova’da ya�ayan Uraz Muhammed, 28 Nisan
1600 tarihinde, Rus Çar� taraf�ndan Kâs�m’a gönderilmi� ve cülûs töreni 12 Haziran
günü yap�lm��t�. Bu törene Kâs�m �ehrinde ya�ayan genç ya�l�, Tatar ve Ruslar�n
376 V. V.Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 111-112. N. � �i�kin H. 1012 y�l�na ait bu mahfazan�n imal tarihi olarak M. 1634 y�l�n� vermi�tir. Muhtemelen Hicrî takvimi Miladî takvime çevirmeyi bilmedi�inden 1012 rakam�na 622 eklemi� ve 1634 sonucuna ula�m��t�r. (Bkz. N. �. �i�kin, a.g.e., s. 30). Re�id Rahmetî Arat da, �i�kin’i esas alarak ayn� yan�lg�ya dü�mü�tür (Bkz. Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 383). 377 N. � �i�kin, a.g.e., s. 30. 378 V. V.Velyaminov-Zernov, M. 20 Mart 1600 tarihini H. 15 Ramazan 1008 olarak hesaplam��sa da bu tarih do�ru de�ildir. 379 A.g.e., s. 30-31.
111
tamam� kat�lm��; dolay�s�yla muazzam bir kalabal�k olu�mu�tu. Mollalar, Dani�mendler,
Haf�zlar, Begler ve Mirzalar�n hepsi camide toplanm��lard�. Burada Alt�n i�lemeli bir
keçe serilerek, Çar Boris Fedoroviç Godunov’un ferman� okunmu�tu. Daha sonra
Kâs�m ulemas�n�n en k�demlisi olan Bulyak Seyyid (����� ���`�), Uraz Muhammed
ad�na hutbe okuyarak dualar etmi�ti. Hutbenin ard�ndan Kâs�m Tatarlar�na mensup dört
ki�i, Türk töresi gere�ince yeni han� alt�n i�lemeli keçenin üzerine yat�rarak, sevinç
ç��l�klar� aras�nda havaya f�rlatm��lar ve görevlerini anlat�p uzun ömür dilemi�lerdi380.
Daha sonra Kap�c�, Atal�k, �milda� (§����`��=sütkarde�) gibi üst düzey devlet
ricali, han�n üzerine para saçm�� ve onu tebrik etmi�lerdir. Ayr�ca yeni han�n �erefine
bir toy tertip edilmi� ve bizzat Uraz Muhammed’in kendisi de bu e�lencelere kat�lm��t�r.
Düzenlenen toyda s�n�rs�z bal �arab� ve votka tüketilmi�, çok say�da at, koyun ve o�lak
kesilmi�tir. Bu kalabal�k i�ret meclisinde birtak�m gösteriler yap�lm�� ve misafirler
kendilerine tahsis edilen yerlerde düzenlenen gösterileri izlemi�lerdi. Ayr�ca Molla ve
haf�zlar�n fetvalar� üzerine, fakir, yetim ve dullara saç� da��t�lm�� ve Uraz
Muhammed’in iradesi ile çok say�da mahkûm ba���lanarak azat edilmi�ti. Uraz
Muhammed Han tahta oturdu�unda 28 ya��nda idi381.
Kâs�m Hanl��� taht�na oturduktan sonra, ad�na ilk kez 1601 y�l�nda tesadüf
etti�imiz Uraz Muhammed bu tarihte Moskova’ya gönderilen Lehistan elçisi Leva
Sapeg (©��� ��_�])’in kabul töreninde, Kâs�m Han� s�fat�yla haz�r bulunmu� ve
ba��ms�z bir hükümdar muamelesi görmü�tür. Moskova’da bir hafta kalan Uraz
Muhammed, daha sonra Rus s�n�r bölgelerine yap�lan K�r�m Tatar ak�nlar�n� önlemekle
380 Türk bozk�r gelene�inin bir parças� olan bu tören en eski zamanlardan beri yap�lmakta idi. Örne�in Göktürk Devleti ça��nda hükümdarlar� bir keçe içine koyarak 9 defa döndürürlerdi. Bahaeddin Ögel’in ifadesi ile: “Yeni bir hükümdar seçilece�i zaman, devletin ileri gelenleri onu bir keçe içine koyarak, yeni yerine getirilerdi. Güne�in gezindi�i yönü takip ederek, onu 9 defa çeviriler ve her çevirili�te de, ona tâbi olan herkes sayg� ile e�ilir ve onu selamlard�. Bu �ekilde çevirmelerden ve sayg� duru�lar�ndan sonra vezirler onun ata binmesine yard�m eder ve yürütürlerdi. Ondan sonra b�ynuna bir ipek iplik geçirip bo�az�n� s�karlard�. O kadar s�karlard� ki, bayg�n birhale gelir ve ipli�i gev�eterek ona �öyle sorarlard�: -Kaç y�l bizim ka�an�m�z olacaks�n? Bayg�n olan Ka�an konu�amaz ve ancak m�r�ldan�rd�. Bu m�r�ldanmalardan mana ç�kararak, kaç sene ka�anl�k yapaca��n� anlarlard�…”. Bkz. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi I, Ankara, 2003, s. 294; Ayn� Yazar, Türklerde Devlet Anlay��� (13. Yüzy�l Sonlar�na Kadar), Ankara, 1982, s. 65. Yine, M. S. 532 y�l�nda T’o-pa (Tabgaç) Ka�an� tahta otururken ayn� muamele ona da yap�lm��t�. Bkz. A. Alföldi, “Türklerde Çifte Krall�k”, II. TTKB, �stanbul, 1943, s. 516. 381 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 31.
112
görevlendirilmi� ve 18 Nisan günü bir Rus Knezi ile beraber hudut boylar�na
gönderilmi�tir382.
1602 y�l�nda Boris Domojirov (� ��X� � � c�� ��) isimli Rus bürokrat,
“Kâs�m Voyvodas�” tayin edilmi�383 ve bu tarihten sonra Kâs�m Hanl���’ndaki Rus
nüfuzu daha da belirgin bir hal alm��t�r.
1603 y�l�nda Rus Çar� IV. �van’�n o�lu oldu�unu iddia eden I. Sahte Dimitri
(©c�-������\ I) ortaya ç�kt�. Bu �ahs�n 30 Aral�k 1605 tarihinde Kâs�m Tatarlar�na
bir ba��� belgesi sundu�u bilinse de384 Kâs�m halk�n�n ona kar�� tak�nd��� tav�r hakk�nda
kesin bir bilgi bulunmamaktad�r.
I. Sahte Dimitri tehlikesi bertaraf edildikten sonra, II. Sahte Dimitri vakas� ortaya
ç�kt�. Bu yeni Düzmece, 1608 yaz�nda Moskova üzerine yürümeye ba�lad�. Kazaklar,
Lehliler ve daha ba�ka yabanc�lar� da etraf�nda toplayan II. Sahte Dimitri, kendisine
dayanak yeri olarak Moskova’n�n 11 km. uza��ndaki, co�rafî konumu sebebiyle ele
geçirilmesi oldukça zor bir mevki olan, Tu�ino köyünü seçti385. Tarihte Tu�ino H�rs�z�
(�����X���� ¨ � ��) ad� ile an�lan II. Sahte Dimitri isyan� patlak verince Kâs�m
Han� Uraz Muhammed ve Kâs�m halk� aç�kça onun yan�nda yer ald�386.
Uraz Muhammed Han’�n, Tu�ino H�rs�z�’n�n yan�nda yer ald���n� kan�tlayan, 1609
y�l�nda kaleme al�nm�� üç adet mektup günümüze kadar gelmi�tir. Kâs�m Han� bu
mektuplar�, II. Sahte Dimitri’nin Voyvodal���n� yapan Leh Hetman� Jan Sapieha ’ya
göndermi�tir. Ayr�ca II. Sahte Dimitri’nin karargâh�na gelen Uraz Muhammed Han, bir
süre Tu�ino’da ya�am��t�r. Jan Sapieha’ya gönderilen 2 Mart 1609 tarihli ilk mektupta;
Tu�ino’dan Temnikov’a güvenli bir �ekilde geçebilmek için kendisine serbest geçi�
hakk� tan�nd���na ili�kin bir belgenin gönderilmesi rica edilmi�tir. 7 Mart 1609 tarihli
ikinci mektup, Yaroslav �ehrinde bulunan Uraz Muhammed’e ait malikâne arazisinin
güvenli�i ile ilgilidir. Üçüncü mektup ise, 7 May�s 1609 tarihlidir. Burada Yuryev
�ehrinin gösterdi�i mukavemet söz konusu edilmi�tir387.
382 A.g.e., s. 34. 383 A.g.e., s. 34. 384 A.g.e., s. 34. 385 Kurat, Rusya Tarihi, s. 200; Kezban Acar, Ba�lang�çtan 1917 Bol�evik Devrimi’ne Kadar Rusya Tarihi, Ankara, 2004, s. 84. 386 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 35. 387 A.g.e., s. 36-38.
113
Kâs�m Tatarlar�n�n neden II. Sahte Dimitri taraf�nda yer ald�klar� aç�k olarak
bilinmemektedir388. Tu�ino H�rs�z� 1606 y�l�nda Kâs�m �ehrine gelmi� ve Alat�r
(����W�), Kurm�� (����W�), Yadrina (´`����), Arzamas (������X) ve Temnikov
gibi çevre illerden gelen, Çar kar��t� insanlar da kendisine kat�lm��t�. Bu asi topluluk,
1609 y�l� ba�lar�nda Kazan’�n Sviyazska bölgesini ele geçirmeyi ba�arm��; ancak
Kazan’a gönderilen Rus birlikleri kar��s�nda tutunamayarak da��lm��t�r389.
Bu olaydan k�sa süre sonra, Rus Çar� IV. Vasiliy �uyskiy (1606-1610), Boyar
Fedor �vanoviç �eremetev (¯�` �� §��� ���� Ò���������)’in kumandas�
alt�ndaki Moskova ordusu ile Kâs�m �ehrinde bulunan II. Sahte Dimitri’yi ku�atma
alt�na ald�. Kâs�m Tatarlar�n�n �iddetli mukavemetine ra�men yap�lan savunman�n nafile
oldu�u k�sa sürede anla��ld�. �ehir Ruslar�n eline geçince, Kâs�m Tatarlar�n�n büyük
ço�unlu�u katledildi. Geri kalanlar ise, tutsak edilerek hapse at�ld�. Çar taraftar� olup da
z�ndanlarda i�kence görenler serbest b�rak�ld�. Çar’�n Kâs�m �ehrini ele geçiri�i Rus
kroniklerinde �u sözlerle ifade edilmi�tir:
“Nijniy’den Boyar Fedor �vanoviç, Murom önlerine geldi. O, Murom’a gelmeden
önce Çar Vasiliy haç� öptü. Murom’dan Kâs�m’a gitti�inde muhasara ba�lam��; ancak
sert bir direni� ile kar��la��lm��t�. Çar Vasiliy �ehrin üzerine yürümedi. Boyar, Kâs�m
�ehrini ele geçirdi ve birçok h�rs�z� öldürdü. Halk� tutsak etti. Zindanlarda i�kence
gören Çar Vasiliy yanda�lar�n� ise serbest b�rakt�”390.
1610 y�l�nda Moskova’y� ele geçirme te�ebbüsü ba�ar�s�zl�kla sonuçlanan II. Sahte
Dimitri, daha önce ya�ad��� �ehir olan Kaluga’ya geri döndü. Yanda�lar�n�n bir k�sm�,
Uraz Muhammed Han ile o�lu ve Hanzade Petr Urusov (~���� ��X ��)391 da onun
yan�nda bulunuyordu. Bu s�rada Uraz Muhammed Han’�n, II. Sahte Dimitri’yi
öldürmeyi tasarlad��� söylentisi ç�kt� ve Tu�eno H�rs�z� bu durumdan haberdar oldu392.
Esasen bu iddia as�ls�z olmas�na ra�men393 II. Sahte Dimitri, Kâs�m Han�’n� pusuya
dü�ürmek için onu düzenledi�i bir av �ölenine davet etti. Uraz Muhammed Han, bu
388 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m. s. 384. 389 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 39. 390 A.g.e., s. 39. 391 As�l ad� Urak olan Petr Urusov, Nogay Tatarlar�ndand�. Vaftiz edilen bu Tatar asilzadesinin babas� Mirza Can Arslan, dedesi ise Nogay Han� �smail idi (Bkz. N. �.�i�kin, a.g.e., s. 41. 1 nolu dipnot). 392 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 40-41. 393 Re�id Rahmetî Arat, a.g.e., s. 384.
114
davetten ku�kulanmayarak yan�na ald��� iki adam� ile birlikte Düzmece’ye kat�ld� ve
Oka �rma�� k�y�lar�nda avlanmaya ba�lad�lar. II. Sahte Dimitri kimseye belli etmeden
Uraz Muhammed Han ve onun sad�k adamlar� Mihail Buturlin (±���� ���������)
ile �gnati Mihnyev (§]����\ ±�����)’i gruptan kopararak kasten geride kald�.
Askerleri ile birlikte Kâs�m Han� ve yan�ndaki iki adam�na sald�ran II. Sahte Dimitri,
onlar� öldürerek cesetlerini Oka nehrine att�. Daha sonra ise, i�ledi�i cinayeti örtbas
etmek için Uraz Muhammed’in kendisini öldürmek istedi�ini ve elinden güçlükle
kurtulabildi�ini söyledi. Ancak i�lemi� oldu�u bu cinayet II. Sahte Dimitri’nin ölümüne
sebep olacakt�. Öyle ki, Hanzade Petr Urusov, Uraz Muhammed Han’�n Düzmece
taraf�ndan öldürüldü�ünü ö�renmi�ti. Urusov bildiklerini Kâs�m Tatarlar�na anlat�nca,
onlar�n içinde hanlar�n�n intikam�n� almak için bir arzu uyanm��t�. Petr Urusov, Uraz
Muhammed’in o�lunun kendi babas�n� II. Sahte Dimitri’ye kas�tl� olarak ihbar etti�ini
dü�ünüyor ve onu öldürmek için f�rsat kolluyordu. Uraz Muhammed’in o�lu, birgün
babas�n�n katili II. Sahte Dimitri’nin yan�ndan dönerken, Hanzade Urusov bu tasar�s�n�
gerçekle�tirmek istedi ve onu öldürdü. Ancak Urusov yan�lm��t�; çünkü öldürdü�ü ki�i
Uraz Muhammed’in o�lu gibi giyinmi� ba�ka bir Tatar idi. Bu olaydan sonra Urusov ve
Kâs�m Tatarlar�ndan 50 ki�i, II. Sahte Dimitri’nin muhalifi olduklar� gerekçesiyle göz
alt�na al�nd�. Ancak birkaç günlük soru�turman�n ard�ndan hem Urusov hem de di�erleri
serbest b�rak�ld�. Düzmece taraf�ndan kazan�lmak istenen bu Tatar toplulu�u, Lehistan
s�n�r�na yak�n baz� yerle�im birimlerini ya�malamakla görevlendirildi. Bununla birlikte,
Kâs�m Tatarlar� hanlar�n�n öldürülmesini ve kendilerine yap�lan hakaretleri
unutmam��lar; fakat intikam duygular�n� iki ay boyunca maharetle saklamay�
ba�arm��lard�. Kaluga’da bulunan II. Sahte Dimitri, her gece uyumaya giderken yan�nda
10-12 Lehistanl� muhaf�z bulundururdu. Bir tüccar�n yard�m� ile Düzmece’ye pusu
kuran Kâs�m Tatarlar�, onu tuza�a dü�ürüp, muhaf�zlar� ile birlikte öldürdüler.
Düzmece’nin cesedini köpeklere yediren Kâs�m Tatarlar�, öldürdükleri muhaf�zlar�n
cans�z bedenlerini ise, Oka �rma��na att�lar. Böylece hanlar�n�n intikam�n� alan Tatarlar,
Pelnska (~����X��) yolu ile Kaluga’ya gidip bütün �ehri yak�p y�kt�lar. Fakat toplarla
destekli Rus ordusunun �ehre yakla�t���n� haber al�nca korkuya kap�l�p kaçt�lar.
115
Kaluga’ya ula�an Rus ordusu Tatarlar� takip etti ise de, onlar� yakalamak için art�k çok
geçti. Sadece at� olmayan birkaç Tatar� yakalay�p öldürdüler394.
Uraz Muhammed Han’�n mezar� da Kâs�m �ehrinde bulunmaktad�r. 1860 y�l�nda
Molla Hüseyin Feyizhanî taraf�ndan bulunan mezar ta��, okunarak Rusça’ya tercüme
edilmi�tir. Öldürüldükten sonra Oka �rma��na at�lan Uraz Muhammed’in cesedinin
gerçekten bu mezarda bulunup bulunmad��� ise, tart��ma konusudur. Han�n mezar
ta��nda da Kur’an-� Kerim’den üç ayet (Al-i �mran, 59; Ankebût, 57 ve Lokman, 34) ile
beraber üç de hadis-i �erif bulunmaktad�r. Ayr�ca han�n ölüm tarihi ve babas�n�n ismi de
belirtilmi�tir:
�Á/J ÆË! �* ���¹% ? Ä��É% ã* @�� // �'* ÆË#� ã* F�J �"�/Í >� �� @�� <å ·*,% >! �¸:� // ã* @��
æ *è éÑ� Æ� ���¹% ? ���µÉ��ê�"¹�,% ��/�* <å Ð"#�* // ã* @�� Ð"#% ë�* +�3 ���¹% ? ���µÉ� </:J ã* �*
,/É�// � �/�F�* �ºÁ�* �/:J �É��* @��J�êJ�ñ �Ê:¹òÍ ê //J*�¥! �/�F�* �ºÁ�* �/:J �É��* @��ê,ò�* ì * @�� //�� �É
¦/� �/�F�* �ºÁ�* �/:Jêã* @"�' ¡FÈ ·º� �ÊÉ��ñ ? // �?* &�/! ï���% �?* &�/� +* ��à!� *F:/� "�"%
�"Á:/� ¢#�� ���¹% á� +F:/� Ƹ� >�'�/�' ��� F#µ! *�?* �:¤?* ��Å:� �*F�?* �"� �ò�¶�*
“Allah Tebarek ve Teala buyurdu ki, Allah nezdinde �sa’n�n durumu, Adem’in
durumu gibidir. Allah onu topraktan yaratt�. Sonra ona “Ol” dedi ve oluverdi. Allah
Sübhan ve Teala buyurdu ki, her canl� ölümü tadacakt�r ve sonunda bize
döndürüleceksiniz. Allah Sübhan ve Teala buyurdu ki, bir kimse nerede ölece�ini
bilemez. �üphesiz Allah her �eyi bilendir, her �eyden haberdard�r. Peygamber A. S.
buyurdu ki, dünya hayat� gelip geçicidir onu Allah’a itaat ederek harcay�n. Peygamber
A. S. buyurdu ki, bu dünya ahiretin tarlas�d�r. Peygamber A. S. buyurdu ki, bu dünya bir
le� onu arzulayanlar ise, köpek gibidir. Tarih ming on tokuz y�lda Ramazan ay�n�ng
onalt�nc� gün Ondan Sultan o�lu Uraz Muhammed Han dünyadin nakl k�ld�. Hak Teala
rahmet k�lsun395.
394 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 41-42. 395 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 486-487.
116
V. BÖLÜM
S�B�RYA HANLARI SÜLALES�
1
ARSLAN HAN
(1614-1627)
Uraz Muhammed Han’�n ölümünün ard�ndan 1611-1614 y�llar� aras�nda, Kâs�m
Hanl���’nda yeni bir fetret dönemi ya�and�396. Bu y�llar aras�nda Moskova hükümeti
taraf�ndan Kâs�m Hanl��� taht�na bir han atanamamas�, büyük bir olas�l�kla Rusya’da
hüküm süren siyasî istikrars�zl�k ve 1613 y�l�nda ya�anan hanedan de�i�ikli�i ile
yak�ndan ilgili idi.
Kazak Hanlar� Sülalesi’nin tek temsilcisi olan Uraz Muhammed’in ölümü ile
Kâs�m Hanl���’n�n idaresi, be�inci ve son sülale olan Sibirya Hanlar�’n�n eline geçti. 2
May�s 1613 tarihinde Rusya taht�na oturan, Romanov hanedan�n�n ilk Çar� Mihail
Fedoroviç (1613-1645), 1614 y�l�n�n A�ustos ay�nda Sibir Han� Küçüm’ün torunu,
Ali’nin o�lu Arslan’�, Kâs�m Han� ilan etti:
“7122 (1614) y�l�nda A�ustos ay�n�n�n 6. günününde, Bütün Rusya’n�n
Hükümdar�, Çar ve Büyük Knez Mihail Fedoroviç, Kâs�m Hanl���’n� Sibirya Hanl���
asilzadelerinden Arslan Alyeviç (������ �����")’e tevcih edip cülus etmesini
buyurdu. Çar, elçi olarak Fedor Vasilyeviç Golovin (3����� ,�������"� 6������)
ve Papaz Sava Romançukov (��� +� ��"D*��)’u Arslan’�n yan�na gönderip,
hanl��� kendisine ba���lad���n� bildirmelerini emretti. Bütün Rusya’n�n Hükümdar�, Çar
ve Büyük Knez Mihail Fedoroviç, Kâs�m Han�’na 7 A�ustos günü yan�na gelmesi için
haber gönderdi. Arslan, elçiler Fedor Vasilyeviç Golovin ve Papaz Sava Romançukov
ile birlikte �ehre geldi. Burada bir tören düzenlendi. Han, gözya�lar� içinde
396 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 43.
117
merdivenlerden yukar� ç�k�p Çar’a do�ru ilerlerken bir taraftan da kilisenin çanlar�
çal�yordu. Çar, onu Kâs�m Han� olarak kar��lam��t�…”397.
Kâs�m Hanl��� taht�na oturmadan önceki hayat� hakk�nda herhangi bir bilgi
bulunmayan Arslan Han, 1598 y�l�nda Obi �rma�� boylar�nda yap�lan bir sava�
sonucunda Ruslar taraf�ndan tutsak edilen Küçüm Han’�n ailesi ile birlikte Rusya’ya
getirilmi�; bunlar�n bir k�sm� Moskova’ya, içerisinde Arslan’�n da bulundu�u di�er
k�sm� ise Kâs�m �ehrine, Uraz Muhammed Han’�n yan�na yerle�tirilmi�ti398.
Henüz Kâs�m taht�na oturtulmadan, 1612 y�l�nda Rus Çar� ile birlikte Litvanya
seferine kat�lan Arslan, 1616 y�l�nda Moskova’y� ziyaret eden �ngiliz elçisi John
Merik’in kabul töreninde haz�r bulunmu� ve Rus saray�nda ba��ms�z bir han muamelesi
görmü�tür399.
Kâs�m Han� Arslan, 1617 y�l�nda Moskova’ya gelen �ranl� elçilerin kabul
töreninde de Rus Çar� Mihail Fedoroviç’in yan�nda bulunuyordu:
“Bu y�l�n (7126) 18 Kas�m�nda, �ran ve �irvan �ah� Abbas’�n elçileri Koya Sultan
(%��-�������) ve Bulan Bek (:/����-:�*�) geldiler. Elçiler, Bütün Rusya’n�n
Hükümdar� Çar ve Büyük Knez Mihail Fedoroviç’in huzuruna ç�kt�klar�nda, Kâs�m
Han� Arslan Alyeviç, Çar’�n sa��nda oturuyordu. Çar, onlara oturmalar� için izin verdi.
Çar, Kâs�m Han�’ndan daha yüksekte idi. Kap�n�n yan�nda ise Semen Vasilyeviç
Golovin (�� ��� ,�������"� 6������) ve Papaz Mihail bulunuyordu. Kâs�m
Han�’n�n yan�nda Bezobrazov (:�>�.��>��)’un o�lu �van Romanov ($���
+� ����) vard�. Hükümdar�n sol taraf�nda Boyar Knez Fedor �vanoviç Mstislavskiy
(3����� $����"� ��������*��) bulunuyordu. Çar’�n sa��nda oturan Kâs�m
Han�’ndan biraz ötede ise, Boyar Knez �van Borisoviç ($��� :������"�) ve
arkada�lar� duruyordu. Bunlar�n yan�nda da Moskoval� Dvoryanlar bulunmakta
idiler”400.
1623 y�l�nda üçüncü kez Moskova saray�na gelen Arslan Han, burada Çar Mihail
Fedoroviç ve Patrik Filaret Nikitiç (¯������ ª�������) ile görü�melerde bulundu401.
397 V. V. Velyaminov-Zernov, �zsledovania Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah III, St. Petersburg, 1866, s. 1-2; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 44. 398 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e, s. 2. 399 A.g.e, s. 16; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 44. 400 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 45. 401 A.g.e., s. 45.
118
Kâs�m Han� Arslan dönemindeki en ilgi çekici olaylardan birisi de, onun
zaman�nda Rusya’n�n düzenledi�i seferlere Kâs�m Tatarlar�n�n kat�lmamas� idi. Halbuki
Arslan Han’�n saltanat�na kadar bütün Kâs�m hanlar�, Rusya’n�n dü�manlar�na kar��
sava�may� daima görev addetmi�lerdi402. Anla��ld��� kadar�yla Sibirya Hanlar�
zaman�nda Rus-Tatar ili�kileri iyice gerilmi� ve bu durum hanl���n y�k�l���na kadar
devam etmi�ti.
Arslan Han döneminden itibaren Kâs�m hanlar�n�n görev ve yetkileri de büyük
ölçüde s�n�rland�r�lm��t�. Rus Çar�’n�n 16 Ekim 1621 tarihli ferman� ile Kâs�m
Hanl���’nda görev yapacak Voyvodalar� bundan sonra Moskova hükümeti atayacakt�.
Rusya taraf�ndan tayin edilen bu Voyvodalar, hanl���n iç i�lerine müdahele etme
yetkisini ellerinde bulunduruyorlard�. Bu fermana göre; ya�ma ve çapulculuk yaparken
yakalanan Tatarlar hakk�ndaki hükmü Moskova’dan gönderilen Voyvodalar verecekti.
Ayr�ca halktan toplanan aynî ve nakdî vergiler de onlara teslim edilecekti. Yine Kâs�m
�ehrindeki bütün kaza ve nahiyelerde ya�ayan insanlar, Boyar çocuklar�, Kâs�m �ehir
merkezindeki arabac�lar, gayr-� meskun ve tenha yerlerdeki Papazlar ve Papaz çocuklar�
ve Arslan Han’�n saray ricali de, Rus Voyvodas�n�n emirlerine itaat ederek vergi
ödeyeceklerdi. Arslan Han, hanl���n ba��nda bulunmaya devam edecek; fakat kanunlar�
yaln�z ba��na de�il, o s�rada Voyvoda olarak görev yapan Rus yetkili ile birlikte icra
edecekti. Han’�n verdi�i adlî hükümlere itiraz edilebilecekti. Küçük davalar Voyvoda
taraf�ndan görülecek, büyük davalar ise Moskova’ya gönderilecekti403.
Görüldü�ü üzere, Arslan Han döneminde Kâs�m Hanl��� iyice zay�flam��t�. Uraz
Muhammed zaman�nda, Kâs�m �ehrinde görev yapan Rus Voyvodalar� seçme yetkisi
Tatarlara aitti. Ayr�ca Knezler, Mirzalar ve Seyyidler de Uraz Muhammed’e ba�l�
insanlard�. Ancak 1621 ferman� ile bu durum tamamen de�i�mi�ti. N. �. �i�kin’in
deyimi ile: “Bu idare tarz�n�n daha erken vakitlerde ilga edilmemi� olmas� manas�zd�.
Rus hükümeti, Kâs�m Han�’n�n izledi�i politikaya göre düzenlemelere gidiyor ve
görünü�e bak�l�rsa, Tatarlara günden güne yeni k�s�tlamalar getiriliyordu. Kâs�m
402 A.g.e., s. 45. 403 A.g.e., s. 46-47.
119
�ehrine atanan Voyvodalar�n görevi, han�n yak�n çevresi ile iyi ili�kiler kurup onlar�n
tüm faaliyetlerini Moskova’ya bildirmekti”404.
Esasen Arslan Han dönemi, Kâs�m Hanl���’n�n Rus egemenli�ine tedricî geçi�
sürecinin k�r�lma noktas� idi. Kâs�m Han� Arslan ve tebaas� olan Türk-Tatarlar, her an
Rus hükümetinin �iddetli takibat�na u�ruyorlard�. Moskova saray�n�n izni olmaks�z�n
Müslüman devletler ile temasa geçmeleri kesinlikle yasakt�. 12 Kas�m 1621 tarihinde
Kâs�m Hanl���’na gelen Nogay elçisi Mirza Baybek Tançurin (��\���� ���������),
ünlü Rus Voyvodas� Lad�jenskiy (©�`Wc��Xó�\) taraf�ndan Moskova’ya getirilip
sorguya çekilmi�ti405.
Arslan Han döneminde Kâs�m Hanl���’nda görev yapan Rus Voyvodalar�n
kronolojik listesi �u �ekildedir:
1614-1615 Knez Semen Grigoryev Zvenigorodskiy
(������ ²��] ����� [����] � `X��\)
1616-1618 Grigoriy �vanov Fefilatyev
(²��] ��\ §��� �� ¯�®��������)
1619 �van Gavriylov Bobri�çev-Pu�kin
(§���� ²����\� �� � ���^���-~������)
1620-1621 �van Gavriylov Bobri�çev-Pu�kin ve Nikita Grigoryev Poltev
(§���� ²����\� �� � ���^���-~������ � ª�����
²��] ����� ~ �����)
1623-1624 �van Konstantinov �etnev
(§���� � �X������ �� Ò������)
1624 Obrosim �vanov Lad�jenskiy
(«�� X��� §��� �� ©�`Wc��Xó�\)
1625 �van Konstantinov �etnev ve Aleksey Terentev Çubarov
(§���� � �X������ �� Ò������ � ����X�\ ����������
����� ��)
1626 Aleksey Terentev Çubarov (����X�\ ���������� ����� ��)
404 A.g.e., s. 47. 405 A.g.e., s. 48.
120
Kâs�m Han� Arslan, Seyyid �akulov [�ahkul]’un soyundan gelen Bulyak Seyyid
(����� ���`�)’in torunu ve Ak Muhammed Seyyid’in k�z� Fat�ma Sultan ile
evlenmi�ti. 1627 y�l�nda ölen Arslan Han, Kâs�m �ehrindeki Fat�ma Sultan Tekkesi’ne
defnedilmi�tir406.
406 A.g.e., s. 67.
121
2
SEYY�D BURHAN HAN (VAS�L�Y ARSLANOV�Ç)
(1627-1679)
Arslan Han’dan sonra Kâs�m Hanl��� taht�na üç ya��ndaki o�lu Seyyid Burhan
oturtuldu. Ancak henüz çocuk ya�ta olmas�ndan dolay� Seyyid Burhan’�n vesayeti
annesi Fat�ma Sultan ile dedesi Seyyid Ak Muhammed �akulov’a verildi. Moskova
hükümeti, bu çocu�u Rus geleneklerine göre yeti�tirip H�ristiyanla�t�rmak için birtak�m
giri�imlerde bulundu. Seyyid Burhan’�, Rus Çar�’n�n k�z� ile evlendireceklerini vaat
eden Rus diplomatlar onun Moskova saray�na gönderilmesini teklif ettiler. Ancak
annesi Fat�ma Sultan ile dedesi Ak Muhammed, Seyyid Burhan’�n bu konuda karar
verebilecek bir ya�ta bulunmad���n� ileri sürerek, Ruslar�n teklifini kibarca reddettiler.
Kâs�m �ehrinde görevli Rus Voyvodas�n�n ifadelerinden anla��ld��� kadar�yla, Moskova
hükümetinin as�l kayg�s�, Kâs�m Tatarlar�n�n ve dolay�s�yla Seyyid Burhan’�n
Müslüman Türk devletler ile temasa geçmesi ihtimali idi. Rus diplomatlar bu olas�l���
ortadan kald�rmak için Seyyid Burhan ve vasilerini sürekli göz hapsinde tutuyor ve
Kâs�m Tatarlar�na kar�� sert yapt�r�mlara ba� vuruyorlard�. N. �. �i�kin’in ifadesi ile:
“Seyyid Ak Muhammed ve Fat�ma Sultan’a duyulan güvensizlik büyüktü. Öyle ki, Seyyid
Burhan’� diledikleri �ekilde yeti�tirebilirlerdi”407.
Kayg�lar�ndan bir türlü kurtulamayan Rus Çar� Mihail Fedoroviç, 2 Mart 1633
tarihinde, Kâs�m Voyvodas�na gönderdi�i bir emir ile Seyyid Burhan’� Moskova’ya
getirtmi� ve bir süre yan�nda tutmu�tu:
“Bütün Rusya’n�n Çar� ve Büyük Knezi Mihail Fedoroviç’ten Kâs�m �ehri
Voyvodas�na, Hanzade Seyyid Burhan’� buraya gönderiniz. Buyru�umuz odur ki, onu
Moskova’da, yan�m�zda görmek isteriz. Emrimizi yerine getirirken, Hanzade Seyyid
Burhan’� Moskova’ya, yan�m�za gönderirken, ihtiyatl� davran�n. Onu Moskova’dan
yollad���m�z Dvoryan ile birlikte gönderiniz. Bu mektup elinize ula�t���nda göndermi�
407 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 68-69.
122
oldu�umuz Dvoryan da Kâs�m �ehrine varm�� olacakt�r. Siz, Seyyid Burhan’� Kâs�m
�ehrinden bize, Moskova’ya, gönderin.
Bu bizim Seyyid Burhan hakk�ndaki ferman�m�zd�r. 2 Mart 1633 tarihinde
Moskova’da yaz�ld�”408.
Rus Çar� Mihail Fedoroviç, 16 Nisan 1643 tarihli ba�ka bir ferman�yla, Kâs�m
Hanl��� s�n�rlar� içerisindeki tacirlere birtak�m ayr�cal�klar tan�m�� ve daha önce Kâs�m
Hanlar�’na vermi� oldu�u imtiyazlar� Seyyid Burhan Han döneminde de geçerli
k�lm��t�r409.
Rusya üzerinden �ran’a giden ünlü Alman seyyah Adam Olearius410, 1636 y�l�nda
Kâs�m �ehrini de ziyaret etmi� ve hanl�k hakk�nda ilgi çekici bilgiler vermi�tir:
“Nihayet 7 Temmuz günü ak�ama do�ru Oka �rma��na ula�t�k ve 3 verst sonra da
Kâs�m �ehrine vard�k. Irmak sol taraf�m�zda kal�yordu. Bu Tatar �ehri Kâs�m hanlar�na
aittir. �ehirde ta�tan yap�lm�� ve zamana yenik dü�memi� bir saray vard�r. Burada +���
%�"�=Res Kiçi� [Küçük Reis] ad�n� ta��yan bir Tatar han�, annesi ve dedesi ile birlikte
ya�amaktad�r. Hanl�k birkaç y�l önce Büyük Knez taraf�ndan ona verilmi� ve egemenli�i
tan�nm��t�r. Biz, Müslümanlara ait bir ibadethaneye ilk kez burada rastlad�k.
Anlat�lanlara göre, Ruslar, Genç Han’a Büyük Knez’in yan�na gelip H�ristiyan olmas�n�
teklif etmi�ler ve kabul etmesi halinde Büyük Knez’in onu kendi o�lu sayaca��n�
bildirmi�lerdir. Ancak vasileri onun ya��n�n henüz çok küçük oldu�unu (1636 y�l�nda
henüz 12 ya��nda idi) gerekçe göstererek, büyüyüp rü�tünü ispatlad��� zaman buna hür
iradesi ile karar vermesinin daha isabetli olaca��n� söylemi�lerdir. Han’�n huzuruna
ç�k�p sayg�lar�m�z� sunmak istedi�imizi bildirdi�imizde bize hediye olarak, bir miktar
tütün ve bir �i�e Frans�z Votkas� (3���4/>�*�� ��*�) gönderdiler. Gönderilen
hediyelerden dolay� �ükranlar�m�z� ilettik. Ayr�ca bizi misafir edip a��rlamak arzusunda
olduklar�n� söyledilerse de, özür dileyerek kalmam�z�n mümkün olmad���n� bildirdik.
Rusya’n�n �ehirdeki temsilcisi olan Voyvoda ise, bu ziyaretten dolay� çok öfkelenmi�ti.
Öyle ki, onlar�n yabanc�lar ile temas kurmas�ndan rahats�zl�k duyuyorlard�. Buna
408 A.g.e., s. 70-71. 409 A.g.e., s. 71-73. 410 John Emerson, “Adam Olearius and the Literature of the Schlesw�g-Holstein Mission to Russia and Iran, 1633-1639”, Etudes Safavides, Ed. Jean Calmard, Paris-Teheran, 1993, s. 31-64. � Seyyid Burhan’�n Tatarlar aras�ndaki lakab�.
123
ra�men Kâs�m Han�, �ranl�lar ile ileti�im kurabilmemiz için Tatarlar aras�nda Farsça
bilen bir tercüman� bize tahsis etti. Ayr�ca iki tane koyun, bal ve iki f�ç� bira gönderdi.
Yine votka, birkaç parça buz, yo�urt, taze ya� ve kaymak getirdiler. Hizmetkârlar�n
belirttiklerine göre; bunlar� han�n annesi kendi elleri ile haz�rlam��t�”411.
Çok ilginçtir ki, Rus kronikleri 1651 y�l�na kadar Seyyid Burhan’�n ad�n�
zikretmemektedirler. Bununla birlikte, 11 temmuz 1651 tarihinde Rus Çar� Aleksey
Mihayloviç (1645-1676)’in Kâs�m Voyvodas� �van Litvinov’a gönderdi�i fermanda
onun ad� yeniden an�lmaktad�r. Bu belge 1636 y�l�nda Adam Olearius’un yazd�klar�n�
do�rular niteliktedir. Ruslar, Kâs�m Tatarlar�n�n, Müslüman devletler ile temas
kurmalar�na �iddetle kar�� ç�k�yorlar ve olas� bir münasebetten büyük endi�e
duyuyorlard�. Yine Rus Çar�’n�n, �van Litvinov’a gönderdi�i bu fermandan anla��ld���
kadar�yla, Seyyid Burhan Han ve Kâs�m Hanl��� saray ricalinin s�k� �ekilde göz
hapsinde tutulmas� isteniyordu. Rus Çar�’na göre: “Onlara her zaman ku�ku ile
yakla��lmal�; ancak han ho� tutulup ürkütülmemeli idi”. Fermanda, Kâs�m Han�’n�n,
Nogaylar ve Çirmi�ler ile olan ili�kilerinin ö�renilmesi, han�n yak�n çevresinde bulunan
Rus kar��t� Tatar asilzadelerinin gerekti�inde göz alt�na al�nmas� ve bunlar�n kim
olduklar� hakk�nda Moskova’ya bilgi verilmesi isteniyordu. Ayr�ca Çar’�n yan�na,
Moskova’ya, gelip buradan Oka �rma�� yoluyla Kâs�m �ehrine ula�an K�z�lba�lar�n
(���������X���), Buharal�lar�n, Nogaylar�n ve yabanc� elçilerin, ellerinde Moskova
saray�ndan al�nm�� izin belgesi bulunmadan, Seyyid Burhan Han ile görü�melerine
kesinlikle müsaade edilmemesi emredilmi�ti412.
Seyyid Burhan Han, 1653 y�l�nda dedesi Ali Altanaev Küçümoviç (���
�������� ����� ����) (baba taraf�ndan) ve onun iki o�lu ile birlikte Moskova’ya
gelerek Rus Çar�’n� ziyeret etmi�ti. 2 A�ustos 1653 tarihinde, Moskova saray�nda Rus
Çar� ile görü�en Seyyid Burhan, bugün Moskova Silah Müzesinde muhafaza edilen,
üzerinde alt�n i�lemeler bulunan, zümrüt ve yakut gibi de�erli ta�larla süslenmi� bir kab�
da Çar’a arma�an etti413.
411 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 93-94. 412 A.g.e., s. 94-95. 413 A.g.e., s. 96-97.
124
Bu ziyaretten k�sa bir süre sonra Seyyid Burhan Han, Ortodokslu�u benimseyerek
vaftiz edilmi� ve Vasiliy ad�n� alm��t�r414. Kâs�m Han�’n� H�ristiyan olmaya zorlayan
sebepler kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Rus hükümetinin kat� müeyyideler
uygulad���na �üphe yoktur. Moskoval� diplomatlar, Seyyid Burhan’a, Rus hanedan
ailesine mensup bir k�z ile evlendirilece�i hususunda söz vererek onu ikna etmi�lerdir.
Hatta Rus Çar� Aleksey, H�ristiyan olduktan sonra Seyyid Burhan’� kendi k�zkarde�i ile
evlendirmek istemi�tir. Bununla birlikte, her iki taraf�n da evlili�e s�cak bakmas�na
ra�men bilinmeyen bir sebepten dolay� bu izdivaç gerçekle�memi�tir415.
Tanassur eden Seyyid Burhan (Vasiliy Arslanoviç) ayn� y�l Rus elitlerinden Boyar
Ple�çeyev Nikifor Yuryeviç (~��^��� ª���® � b�������)’in k�z� Maria
Nikiforovna (±���� ª���® � ���) ile evlendi. Bu s�rada devam eden Moskova-
Lehistan sava��nda, Kâs�m Tatarlar� da Rusya’n�n yan�nda sava�a i�tirak edip, harbin
Moskova lehine sonuçlanmas�nda etkili oldular416.
Babas� Arslan Han döneminde oldu�u gibi Vasiliy zaman�nda da Kâs�m
Hanl���’nda görev yapan Rus Voyvodalar oldukça etkili idiler. 1627’den 1655 y�l�na
kadar görev yapan baz� Voyvodalar�n isimleri �öyledir:
1627 �van Gavriylov Bobri�çev-Pu�kin
(§���� ²����\� �� � ���^���-~������)
1628 �van Gavriylov Bobri�çev-Pu�kin ve Zahar Grigoryev
(§���� ²����\� �� � ���^���-~������ � [����
²��] �����)
1629-1630 Zahar Grigoryev
([���� ²��] �����)
1631-1633 Artemiy Osipov
(������\ «X�_ ��)
414 Rus kroniklerinde Seyyid Burhan’�n vaftiz edilmesi ile ilgili olarak �unlar yaz�l�d�r: “1653 y�l�nda Sibir Han� Altanaev (�������)’in büyük o�lu iman ederek H�ristiyanl��� benimsedi ve vaftiz edildi. Altanaev Han’�n küçük o�lu ise H�ristiyanl��� kabul etmi� ve vaftiz olunmak üzere manast�ra gönderilmi�ti. Kâs�m Han� Seyyid Burhan da H�ristiyanl��� kabul etti ve Patrik Nikon taraf�ndan vaftiz edilerek günahlar�ndan ar�nd�. Ad� ise Vasiliy olarak de�i�tirildi. Onu da manast�ra göndermek istediler, ancak kabul etmedi”. Bkz. A.g.e., s. 97-98. 415 A.g.e., s. 97. 416 A.g.e., s. 98.
125
1636 �van Andreyev
(§���� ��`�����)
1649 Yuri Naumov
(b��\ª��� ��)
1650 Dimitriy �vanoviç
(�������\ §��� ����)
1651 Dimitriy �vanoviç ve �van Prokopyev Litvinov
(�������\ §��� ���� � §���� ~� � _���� ©����� ��)
1653 �van Prokopyev Litvinov
(§���� ~� � _���� ©����� ��)417.
Vasiliy Arslanoviç döneminin en belirgin özelli�i, Kâs�m Hanl���’ndaki
misyonerlik faaliyetlerinin h�z kazanm�� olmas� idi. Rusla�t�rma ve H�ristiyanla�t�rma
politikas�n�n öne ç�kt��� Arslan Han (1624-1627) döneminden sonra bu giri�imler
zirveye ula�m��t�. Vasiliy Arslanoviç zaman�nda Ortodokslar ile H�ristiyan olmayan
unsurlar aras�ndaki mücadele de �iddetlenmi�ti. Rus Çarl���’n�n, Türk-Tatarlar� ve
özellikle pagan Mordvalar� H�ristiyanla�t�rmak için önlemler ald���n� kaydeden V. V.
Velyaminov-Zernov, Kâs�m Hanl���’n�n Rusya ile birle�mesinin ilk ad�m�n� bu
faaliyetlerin te�kil etti�ine dikkatleri çekmi�tir. Hanl�ktaki H�ristiyanla�t�rma
politikas�n� ayr�nt�l� olarak inceleyen bu tarihçiye göre; misyonerlik faaliyetleri baz�
bölgelerde �iddete dayansa da, Rus hükümeti Kâs�m �ehrinde temkinli davran�p itidal
ile hareket etmi�tir418.
Türk-�slam devlet anlay���na göre, H�ristiyanl��� kabul eden bir han devleti idare
edemezdi. Ancak Seyyid Burhan, tanassur etmi� olmas�na ra�men Moskova
hükümetinin deste�i ile tahttan indirilmedi. Böylece Vasiliy ad�n� alan bu Tatar
asilzadesi, Müslüman Kâs�m Hanl���’n�n ilk ve tek H�ristiyan han� oldu.
Esasen daha önce Say�n Bulat Han da vaftiz edilmi�ti. Ancak Kâs�m Hanl���
taht�ndan ayr�lmak zorunda kalm��t�. Anla��lan bu defa durum oldukça farkl�yd�. N. �.
�i�kin’in ifadesi ile: “Bu çok mühim ve �imdiye kadar görülmemi� bir hadise idi. Öyle
ki, �imdiye kadar Kâs�m Hanl���’n� idare eden bütün hanlar �slam dinine mensuptu”. �ki 417 A.g.e., s. 98-99. 418 Firdevs Kalimullina, “V. V. Velyaminov-Zernov’un Rusya Müslümanlar� Tarihinin �ncelenmesine Katk�s�”, Modern Türklük Ara�t�rmalar� Dergisi, C. II, S. 2, Haziran 2005, s. 88-89.
126
yüz y�l� a�k�n bir süre Moskova’ya büyük s�k�nt�lar ya�atan Kâs�m Hanl���, bu tarihten
sonra resmen olmasa da fiilen Rusya’n�n bir parças� olmu�tu419. Yine N. �. �i�kin’in
deyimi ile: “Rus topraklar�n� gereksiz yere taksim ederek onlarla birlikte ya�amak bize
gerçekten pahal�ya mal olmu�tu”420.
Kâs�m Han� Seyyid Burhan’�n H�ristiyanl��� kabul etmesi Müslüman Türk-Tatar
halk taraf�ndan ho� kar��lanmam�� hatta isyana sebep olmu�tu. Ancak Rus hükümeti
olas� ayaklanmalar� engellemek için gerekli önlemleri alm�� ve XVII. yüzy�l�n ilk
çeyre�inden itibaren Kâs�m Hanl��� üzerindeki siyasî bask�s�n� artt�rarak yay�lmac� bir
politika izlemeye ba�lam��t�. Moskoval� diplomatlar, Kâs�m �ehrini Türk-Tatarlardan
ar�nd�rmak için hummal� bir çal��ma içerisine girmi�lerdi. Esasen bunu
gerçekle�tirmeye çal���rken çok da zorlanmam��lard�. 1621 y�l�nda, Arslan Han
döneminde, Kâs�m Hanl���’na idarî yetkilerin kullan�m� aç�s�ndan ciddi k�s�tlamalar�n
getirildi�ine yukar�da da temas etmi�tik. Ayr�ca hanl�k içerisindeki Voyvodal�k
müessesinin tamamen Moskova hükümetinin tasarrufuna girmesi devletin düalist bir
yap�ya bürünmesine sebep olmu� ve 1627 y�l�nda çocuk ya�ta bir han�n tahta
oturtulmas� Kâs�m Hanl���’ndaki Rus nüfuzunu daha da artt�rm��t�. Bütün bunlara
Seyyid Burhan’�n vaftiz edilmesi de eklenince, hanl�k üzerindeki Rus egemenli�inin
peki�mesi yönündeki son ad�m da at�lm�� oldu. Vasiliy’in idaresinde, arzulanan hedefe
ula�mak Moskova için art�k daha kolayd�. Ruslar, Kâs�m Hanl���’n� kesin olarak
ortadan kald�rmak ve topraklar�n� Rusya’ya dâhil etmek için çok önceden haz�rl�klara
ba�lam��lard�. Seyyid Burhan’�n vaftiz edili�inde birtak�m zahmetlere katlan�lm�� ise de,
çok büyük s�k�nt�lar çekilmemi�ti. Ancak onun H�ristiyanl��� kabulü, Kâs�m
Hanl���’nda iç sava�a neden olmu� ve bölgedeki Ortodokslar ile gayr-� H�ristiyan
unsurlar aras�nda çat��malar ba�lam��t�. Fakat Rus hükümeti, daha Tatar han� vaftiz
edilmeden önce Müslümanlara ve özellikle de pagan Mordvalara kar�� gereken
önlemleri alm��t�. Kâs�m �ehir halk� ve aristokrat s�n�f�n büyük ço�unlu�u Rus bask�s�na
fazla tahammül edemeyip H�ristiyanl��� kabul etmek zorunda kald�. Ba�lang��ta inatla
mukavemet göstermelerine ra�men köylüler de “gönüllü olarak” Ortodokslu�u
419 Michael Rywkin, “Russian Central Colonial Administration From Prikaz of Kazan to the XIX. Century, a Survey”, Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1998, s. 10. 420 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 104.
127
benimsedi. Bu insanlar�n H�ristiyanla�t�r�lm�� olmas�n�n Kâs�m Hanl��� tarihindeki
önemi hakikaten çok büyüktü. Öyle ki, Rusla�t�rmak ile ayn� anlama gelen
Ortodoksla�t�rmak, Moskova’n�n en büyük hayali ve siyasî hedeflerinden biri idi. Rus
Çarl��� bu amac�na ula�mak için gayr-� ahlakî yollara ba�vurmaktan çekinmemi�, hatta
tanassur eden ahaliye para ödeyip, hayvanlar� için yem dahi da��tm��t�. N. �. �i�kin
eserinde, Rus Çar� taraf�ndan 10 Haziran 1647 tarihinde, Kâs�m Tatarlar�na
H�ristiyanl��� kabul ettikleri için para da��t�lmas�na ili�kin, bir ferman�n yay�nland���n�
haber vermektedir421.
Kâs�m Tatarlar�n� H�ristiyanla�t�rmak için büyük gayret sarfedenlerin ba��nda
Ryazan Ba�piskoposu Misail (±�X����) geliyordu. O, 13 Nisan 1651 tarihinde,
“Novogorodskago Drevniyatskago Manast�r� (ª �] � `X��] ����������]
± ��X�W�)”n�n rahibi iken Ryazan Ba�piskoposlu�una getirildi. Ayn� y�l göreve
ba�layan Misail, Kâs�m �ehri ve yak�n çevresinde halka �ncil da��t�p, H�ristiyanl�k
propagandas� yapmaya ba�lad�. Tambov (���� ��) �ehri ile �atsk (����) ve Kadom
(��` ��) kazalar�na giderek dinini yaymaya çal��an Misail, ilk olarak �atsk kazas�n�n
Konobev (� � ����) köyünü ziyaret etti. Konobev, Yaltunov (´���� ��), Ustyah
(ØX���) ve Yanbirin (´�������) gibi putperesler ile meskûn köylerde 316 ki�iyi
e�leri ve çocuklar� ile birlikte Ortodoks yapt�. Ancam Berezov (����� ��), �nin
(§����) kasabalar� ile Aglamazov (�]����� ��), Rakovskih (°�� �X���) ve Ernev
(×�����) köylerini H�ristiyanla�t�rmak Konobev kadar kolay de�ildi. Ba�piskopos
Misail buralarda �iddetli bir direni� ile kar��la�t�. �nin kasabas� yak�nlar�nda, Çar
muhalifi 200 ki�ilik asi bir toplulukla kar��la�t�. Tamam� atl� olan bu asilerin ellerinde
ok, yay ve balta gibi silahlar bulunuyordu. Misail ile görü�en grup liderleri, Rus
Çar�’n�n kendilerini ba���lay�p bir f�rsat vermesi halinde Ortodokslu�u
benimseyeceklerini bildirdiler. Ba�piskopos vakit geçirmeden bu teklifi Moskova’ya
iletti ve onlar�n affedilmesini sa�lad�. 18 Mart 1651 tarihinde Moskova’dan Tambov
�ehrinin Verhotsenskiy (¨�� ���X��\) beldesine giden Misail burada ya�ayan
insanlardan H�ristiyan olmalar�n� istedi. Ba�piskopos’un gayretleri sonucunda �atsk ve
421 A.g.e. s. 104.
128
Tambov bölgesinde, Mordvalardan yakla��k 1200 ki�i tanassur etti. Bu �ehir ve
kazalarda Ortodokslu�u kabul etmeyenlerin say�s� ise yakla��k olarak 6000 kadard�422.
Kâs�m Hanl��� topraklar�nda misyonerlik faaliyetlerine devam eden Ba�piskopos
Misail, 1656 y�l�n�n ilkbahar�nda sert tepkiler almaya ba�lad�. Misail, Türk-Tatarlar�n
ayak direyip kendisini ölümle tehdit ettiklerini Moskova’ya iletince Rus Çar�, Dvoryan
Mityu�kin (±��������) ile bir ferman göndererek, yan�na birkaç güvenilir adam al�p
faaliyetlerine devam etmesini emretti. Bu s�rada Türk-Tatarlar ve Mordval�lardan olu�an
500 ki�ilik silahl� bir grup, Mordva köylerinden Yanbirin’e giderek Ba�piskopos
Misail’i beklemeye ba�lad�. Sad�k adamlar�ndan, bir Boyar çocu�u olan Akindin
Baholdin (����`��� �� �`���) ile birlikte bu köye yakla�an Misail’in etraf�n�
ku�atan topluluk sald�r�ya geçti ise de, Ba�piskopos ve beraberindekiler kaçarak bir at
ah�r�na s���nmaya muvaffak oldular. Ancak ya�anan arbede s�ras�nda at�lan bir ok
Misail’in sol kolunu delerek kalbine isabet etmi� ve onu a��r �ekilde yaralam��t�.
Tatarlardan kaçmay� ba�aran adamlar� Ba�piskoposu bir k�za�a yat�rarak Aglamazov
köyüne götürdüler. K�zakta iken günah ç�karmaya ba�layan Misail, gözya�lar�na
bo�ulup yan�ndaki mukaddes emanetleri adamlar�na teslim etti. 10 Nisan günü
yaralanan Misail, 19 Nisan 1656 tarihinde öldü. Ba�piskopos, Türk-Tatarlar taraf�ndan
öldürüldü ise de, faaliyetlerinin getirisi Rusya için büyük oldu. Öyle ki, o öldü�ü vakit
Kâs�m Hanl���’nda H�ristiyanl�k epey yay�lm�� bulunuyordu423.
Anla��ld��� kadar�yla bu dönemde Ruslar, din de�i�tirmeleri için Müslümanlara
kar�� sert yapt�r�mlar uygulam��lar; Tatarlar ise H�ristiyanl�k probagandas� ve bask�lar
kar��s�nda inançlar�n� koruduklar�n� ifade etmek için çe�itli yollara ba�vurmu�lard�.
R. R. Arat’a göre; “Kâs�m türbelerindeki bir mezar ta��na yaz�lm�� olan �u ayet, bu
devirde Müslümanlar�n maruz kald�klar� i�kence ve buna kar�� onlar�n aksülamelini
göstermesi bak�m�ndan kayda de�erdir: Vaktâ ki, �sa onlarda dinsizlik hissetti, dedi ki:
Allah için benim yard�mc�lar�m kimlerdir? Havâriler dediler ki: Biz Allah’�n
yard�mc�lar�y�z, Allah’a iman ettik ve �ahit ol ki, bizler �üphesiz Müslümanlar�z”.
(Al-i �mran, 52)”424.
422 A.g.e., s. 105-106. 423 A.g.e, s. 107-109. 424 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 384-385.
129
Vasiliy Arslanoviç, Rus Çar� ile birlikte iki kez sefere kat�ld�. Bunlardan ilki; Çar
Aleksey’in 1656 y�l�nda �sveç’e kar�� düzenledi�i ünlü Riga seferidir. �kincisi ise; 1678
y�l� ilkbahar�nda, Çihrin’i ku�atan Osmanl� ordusuna kar�� yap�lan savunma seferidir.
Çihrin seferinde Rus Çar� III. Fedor Alekseyeviç (1676-1682)’in yan�nda, Kâs�m Han�
s�fat�yla Vasiliy Arslanoviç de bulunuyordu. Ayr�ca Grigor Grigoryeviç
Romodanovskiy (²��] �� ²��] ������� ° � `�� �X��\) ve �van Samoyloviç
(§���� ��� \� ����) isimli Knezler de bu sefere i�tirak etmi�; ancak sava� Rus
ordusunun aleyhine sonuçlanm��t�. Kâs�m Han� Vasiliy ise, sonbaharda kendisine ba�l�
Tatarlar ile birlikte payitaht�na geri dönmü�tü425.
Çihrin seferinden bir y�l sonra Vasiliy Arslanoviç, e�i Maria Nikiforovna ile
birlikte, Moskova saray�nda Rus Çar�’n� ziyaret etti. Kâs�m Han�’n�n o�ullar� Vasiliy
Vasilyeviç ve Mihail Vasilyeviç de babalar� ile beraber Moskova’ya gelmi�lerdi. Ayr�ca
bu sonuncunun e�i Anna Grigoryevna da Tatar heyetinde idi. Kâs�m Han� Vasiliy
Arslanoviç’in alt�s� erkek ikisi k�z olmak üzere toplam sekiz çocu�u vard�. H�ristiyan
inançlar�na göre büyütülen bu çocuklar�n isimleri; Vasiliy (¨�X���\), Mihail
(±�����), Yakov (´� ��), Nikifor (ª���® ��), �van (§����), Semen (������),
Evdokiya (�` ��) ve Domna (� ���) idi426.
1661-1662 y�llar�nda Avrupal� seyyah Meyerberg (±�\�����]�) Kâs�m �ehrini
ziyaret etmi� ve gözlemlerini �u �ekilde aktarm��t�r:
“E�er Murom’dan Oka �rma��n�n yukar�s�na do�ru gidilirse Çar Godunov’un
Tatar Han�’na ba���lad��� Kâs�m �ehri görülür. Buras� Çar’a tâbidir. Tatar Han�
Moskova’da vaftiz edilmi�tir. S�radan bir Tatar asilzadesi olan bu zat büyük ve
görkemli bir unvan olan “Çar” payesini ta��maktad�r. Hatta çevresindeki dalkavuklar
ona “�mparator” �eklinde hitap etmektedirler”427.
1669 y�l�nda Kâs�m �ehrini ziyaret eden bir di�er Avrupal� seyyah Stryuis
(�����X�) ise hanl�kla ilgili �unlar� yazm��t�r:
“22 May�s günü küçük bir �ehir olan Kas�mogorod’a yakla��p demir att�k. Burada
annesi ile birlikte ya�ayan hanzadenin ad� Res Kiçi (Vasiliy ya da Seyyid Burhan)’dir.
Kaptan�m�z ve tayfalar huzura ç�k�p kendilerini takdim etmek istedilerse de, onlar�n 425 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 109. 426 A.g.e, s. 110. 427 A.g.e., s. 111.
130
Moskova’ya gittiklerini ö�rendiler. Daha sonra saray görevlilerinden biri bizi ö�len
yeme�ine davet etti. Yemekte k�zarm�� bal�k, ya�, bal ve votka vard�. Bizler de
memnuniyetimizin göstergesi olarak onlara tütün ve ba�ka �eyler hediye ettik. Daha
önce Tatar egemenli�inde olan �ehir �imdilerde Ruslara tâbidir. Res Kiçi ise 12 ya��na
kadar Çar’�n himayesinde kalm��t�r”428.
N. �. �i�kin’e göre; bu iki seyyah�n verdi�i bilgilerde yanl��l�klar vard�r. Örne�in
Meyerberg, Kâs�m Hanl���’n�n Seyyid Burhan’a, Rus Çar� Boris Godunov (1598-1605)
taraf�ndan ba���land���n� iddia etmektedir. Fakat hanl���n ona Çar Mihail Fedoroviç
zaman�nda verildi�i bilinmektedir. Stryuis ise, Kâs�m Han�’n�n küçük bir çocuk
oldu�unu ve Res Kiçi ad�yla an�ld���n� belirtmektedir. Ancak onun ziyareti s�ras�nda
Kâs�m Han� Vasiliy Arslanoviç’in ya�� art�k ilerlemi�ti. Dolay�s�yla, N. �. �i�kin’in de
çok do�ru bir �ekilde belitti�i üzere, Stryuis bu bilgileri daha önce Kâs�m �ehrini ziyeret
eden Adam Olearius’tan alm��t�429.
3 Haziran 1679 tarihinde Kâs�m �ehrinde büyük bir yang�n ç�km�� ve kenti adeta
harabe haline getirmi�tir. Bu yang�nda, �ehrin ah�ap surlar� ile beraber üç adet kilise de
tamamen yok olmu�tur. Kâs�m Han� Vasiliy Arslanoviç ise, ayn� y�l içerisinde
ölmü�tür430.
428 A.g.e., s. 111. 429 A.g.e., s. 111-112. 430 A.g.e., s. 114-118.
131
3
FATIMA SULTAN B�KE
(1679-1681)
Vasiliy Arslanoviç (Seyyid Burhan)’in ölümünden sonra Rus hükümeti, Kâs�m
Hanl���’n� tamamen ortadan kald�rmaya karar verdi. Zaten bunun için gerekli olan tüm
haz�rl�klar da yap�lm��t�. Ancak son Kâs�m Han� Vasiliy öldü�ünde annesi Fat�ma
Sultan Bike, Arslan Han’�n dul e�i, henüz hayatta idi. Seyyid soyundan gelen bu han�m,
Rus Çar�’na ba�vurarak o�lunun yasal halefi oldu�u iddias�yla, Kâs�m taht�na
oturtulmas�n� talep etti. Moskova hükümeti de ya�� oldukça ilerlemi� olan Fat�ma Sultan
Bike’yi k�rmamak ad�na onu resmen Kâs�m Hanl���’n�n ba��na geçirdi (1679)431.
R. R. Arat’�n hakl� olarak belirtti�i üzere; “Seyyid Burhan’�n ölümünden sonra
annesi Fat�ma Sultan Bike tahta geçmi�tir. Fakat bu bir hanl�k olmaktan ziyade, han
sülalesinin son mümessiline gösterilen bir nezaket hareketinden ba�ka bir �ey de�ildi.
Fat�ma Sultan Bike’nin 1681’de ölümü ile mühim bir gaye ile tesis edilen, fakat
sonralar� Türklerin aleyhine kullan�lm�� olan ileri bir Türk kalesinin 236 y�ll�k tarihi
sona ermi�tir”432.
Fat�ma Sultan Bike’nin ölümünün ard�ndan, Kâs�m Hanl��� ile birlikte Tatar
aristokrasisinin sahip oldu�u “Han” ve “Hanzade” gibi unvanlar�n kullan�m�na da son
verilmi� ve Kâs�m Hanl��� tamamen Rusya’n�n bir parças� olmu�tur. N. �. �i�kin’in
eserinde, Kâs�m Hanl��� ile ilgili 1688 y�l�na ait oldukça ilginç bir kay�t bulunmaktad�r.
Bu y�lda Kâs�m �ehrindeki bir manast�r�n Ba�rahibi olan Petro Alekseyeviç (~���
����X������) k�zkarde�i ile birlikte Rus Çar�’na müracaat ederek �unlar� söylemi�tir:
“Kâs�m Hanl���’na Seyyid Burhan Arslanoviç ve annesi Çariçe Fat�ma Sultan’�n
hâkim oldu�u dönemlerde, onlar bize yiyecek ve giyecek veriyorlard�. Ancak Hanzade
ve Sultan ölüp Kâs�m �ehri, Moskova hükümetinin eline geçince hiç kimse bize para ve
ekmek vermedi”433.
431 A.g.e., s. 118. 432 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m. s. 385. 433 A.g.e., s. 128.
132
Bu kay�t Tatar hanlar�n�n din fark� gözetmeksizin, ruhanîlere gösterdi�i sayg�y�
yans�tmas� bak�m�ndan ilgi çekicidir.
Son olarak Rus hükümetinin, Fat�ma Sultan’�n an�s�n� ya�atmak ad�na, Kâs�m
�ehri yak�nlar�ndaki küçük bir göl ile ormanl�k bir alana onun ismini verdi�ini belirtmek
gerekir434.
434 A.g.e., s. 128.
133
VI. BÖLÜM
KÂSIM HANLI�I’NDA TE�K�LAT, �KT�SADÎ YAPI
VE SOSYAL DURUM
Kâs�m Hanl���’n�n yönetim �ekli hakk�nda dönemin kaynaklar�na dayanan toplu
bir bilgi bulunmamaktad�r. Fakat da��n�k kay�tlardan buradaki idarî te�kilat�n di�er
Türk-Tatar devletlerindeki usule ve geleneklere uygun oldu�u neticesine varmak
mümkündür435. Esasen Cengiz Han’�n mirasç�lar� olan bütün Türk-Tatar hanl�klar� gibi
Kâs�m Hanl��� da, diplomatik geleneklerini ve devlet yap�lanmas�n� Alt�n Orda
Devleti’nden tevarüs etmi�ti. Fakat bu hanl�klar�n, Osmanl� Devleti ve Moskova
Knezli�i ile yak�n ili�kiler içerisine girmesi, s�n�rl� da olsa, siyasî kurumlar�n�n
�ekillenmesinde etkili olmu�tu. Dolay�s�yla Alt�n Orda Devleti ile ard�llar� olan
hanl�klar aras�nda, yönetim tarz� bak�m�ndan baz� küçük farkl�l�klar�n bulundu�unu
söylemek mümkündür436.
Cuci soyundan gelip, Kâs�m Hanl���’nda saltanat süren Türk-Tatar asilzadeleri
“Han” unvan� ta��rlard�. Ancak hanl���n kuruldu�u tarihten itibaren, Moskova
Knezli�i’ne tâbi vassal bir devlet statüsünde oldu�unu iddia eden V. V. Velyaminov-
Zernov ve N. �. �i�kin gibi tarihçilere göre, Kâs�m Hanl��� hâkimleri
“¬�������=Tsareviç” (Hanzade) unvan� ile an�l�yorlard�. Kendisini Kâs�m
Hanl���’n�n metbuu sayan Moskova Knezli�i’nin anlay���na göre, hanl���n ba��nda
bulunan ki�inin “¬���=Tsar” (Han) unvan�n� kullanabilmesi için K�r�m, Kazan ya da
Astarhan hanl�klar�n�n taht�nda oturmu� olmas� gerekirdi437. Bunun içindir ki, Ruslar
sadece, K�r�m Han� iken karde�i ile giri�ti�i taht mücadelesini kaybedip daha sonra
Kâs�m Hanl��� taht�na oturan Nur Devlet Han (1486-1491) ile bir ara Kazan taht�n� ele
geçiren �ah Ali (1516-1519, 1537-1551, 1552-1567)’yi “Han” olarak kabul etmi�lerdir.
435 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 385. 436 Uli Schamiloglu, “The Qaraç� Beys of the Later Golden Horde: Notes on the Organization of the Mongol Empire”, Archivum Eurasiae Medii Aevi, IV, Wiesbaden, 1984, s. 283. 437 V. V. Velyaminov-Zernov , a.g.e., C. II, s. 25; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 26.
134
“Bütün Rusya’n�n Çar� ve Büyük Knezi” unvan�yla taltif edilen Say�n Bulat Han (1567-
1573)’�n durumu ise, yukar�da da ifade edildi�i üzere, türü kendine özgü bir olay
sonucunda �ekillenmi�ti.
Teorik olarak “Han” olmadan devlet olamazd�. Bu mevkii i�gal eden ki�inin
Cengiz Han soyundan gelmesi gerekli idi. Han olman�n gerekleri, diplomatik ili�kileri
yönlendirmek, adalet da��tmak ve sava�ç�l�ktan ibaretti. Bununla birlikte tahta oturacak
ki�i, halk taraf�ndan kabul görmeli ve törenin bir �art� olarak hanl�k makam�na davet
edilmeli idi438.
Kâs�m Hanl���’nda Cuci soyundan gelen be� fakl� sülale saltanat sürmü� olsa da,
irsî aristokrasiye dayanan bir taht tevarüs sistemi vard�. Hanedan mensubu her �ah�s
sonuçlar�na katlanmak suretiyle tahtta hak iddia edebilirdi. Sonuçta ise Tanr� taraf�ndan
kutlu k�l�nan ki�i bu yüce mevkiyi ele geçirirdi.
Kâs�m Hanl��� devlet ricalinin en üst tabakas�n� olu�turan dört boy beyine “Karaçi
Beyler”439 denilirdi. Hanl�k te�kilat� içerisinde en fazla dikkat çeken ve bir tür devlet
meclisi (council of state) görevini üstlenen Karaçi Beyler, Cengiz Han yasas� ile
belirlenmi� esaslara ba�l� olarak, halk�n ç�karlar�n� gözetmekle mükellef idiler. Kâs�m
Hanl���’n�n içi�lerinde önemli görevler üstlenen Karaçi Beyler, hana kar�� muhalif
tav�rlar sergileyebilirlerdi. Ayr�ca Cengiz Han soyundan gelmesi kayd�yla herhangi bir
asilzadeyi hanl�k taht�na davet edebilir ya da mevcut han�n siyasî mevkiinden
uzakla�t�r�lmas�n� sa�layabilirlerdi440. A. A. Rorlich’in ifadesi ile: “Karaçi Beyler, Ulu
Karaçi’nin önderlik etti�i aristokrasinin dört büyük üyesinden olu�an nevi �ahs�na
münhas�r bir krall�k konseyi idi”441.
Karaçi Beyler, K�r�m Hanl��� devlet te�kilat�nda da önemli bir yer i�gal
ediyorlard�. Burada �irin boyu ba�ta olmak üzere s�ras� ile Arg�n, Bar�n ve K�pçak
boylar�n�n beyleri “Dört Karaçi Beyi”ni te�kil ediyorlard�. �irin Beyi, K�r�m 438 Edward Louis Keenan, “Muscovy and Kazan…”, s. 551. 439 Karaçi> Xaracu> Xaracud: “Avam, avamdan ç�kma adamlar” dan müte�ekkildi. Bu tabakaya mensup olanlar�n itaat alt�na al�nm�� boy ve kabilelerden ç�kma oldu�unu söylemek mümkündür. Cengiz Han’a atfedilen �u sözlerden anla��ld��� kadar�yla Karaçi Beyler, �ahsi mülke de sahiptiler: “Âdi adam, yani avamdan biri içkiye fazla müptela olursa at�n�, sürüsünü ve bütün emlak�n� yitirip fakir dü�er”. Ayr�ca “Karaçi” kelimesi ile sadece asilzadelerin z�dd� olan “avam” de�il, Han ve hanedan mensuplar� d���ndaki di�er sosyal gruplar da kastedilmi�tir. Bkz. B. Y. Vladimirtsov, Mo�ollar�n �çtimaî Te�kilat�, Çev: Abdülkadir �nan, Ankara, 1987, s. 176. 440 Uli Schamiloglu, a.g.m., s. 283-284. 441 Azade-Ay�e Rorlich, a.g.e., s. 75.
135
Hanl���’nda te�rifat bak�m�ndan daima en üst mevkide bulunuyordu. Bu Bey “Ba�
Karaçi” ya da “Ba� Bey” unvan�n� ta��r, han sülalesinden k�zlar ile evlenirdi. Kural
olarak boylar, bey ailesi içerisinde ya� bak�m�ndan en büyük olan ki�iyi seçerler ve bu
ki�i han taraf�ndan da kabul edilirdi. Han, onu azletme yetkisine sahip de�ildi. Boylar,
Beyleri vas�tas�yla han�n otoritesini tan�rlard�. Bey isyan ederse boy da isyan ederdi442.
Kâs�m Hanl���’ndaki Karaçi Beylerin mensup olduklar� boylar K�r�m
Hanl���’ndakinden farkl� idi. Dönemin kaynaklar�nda, Uraz Muhammed Han devrindeki
Karaçi Beylerin isimleri ve hangi boydan geldikleri aç�kça belirtilmi�tir. Buna göre,
Uraz Muhammed Han’�n tahta ç�k�� töreninde, sa� taraf�nda ��bay-Mang�t boyundan
Samanay Bek (&/3 +��#å) ve Celayir buyundan Kadir Ali Bek (&/3 �:J �'��); sol
tatarf�nda ise, Arg�n boyundan Çe� Bek (&/3 Îð) ile K�pçak boyundan Tukay Bek
(&/3 +��"%) bulunmakta idi443. Görüldü�ü üzere, her iki hanl�kta da Karaçi Beylerin
ikisini Arg�n ve K�pçak boylar�n�n Beyleri olu�turuyordu. K�r�m Hanl���’ndaki �irin
boyunun Kâs�m Hanl���’ndaki muadili ise, ��bay-Mang�t kabilesi idi.
Karaçi Beyler, mevcut siyasî düzeni korumak ve yasay� icra etmek görevlerini
üstlenmi�lerdi. H. �nalc�k’�n deyimi ile: “Karaçi Beyleri, Cengiz Han yasas�n�n, daha
do�rusu Alt�n Orda ananelerinin mutaass�p müdafileri s�fat� ile bu te�kilat� bozabilecek
her yenili�e �iddetle kar�� koymakta, kendi imtiyazlar� hususunda çok hassas
bulunmakta idiler”444.
Kâs�m Hanlar� ile düzenli olarak fikir al��veri�inde bulunan Karaçi Beyler, han�n
divan�nda otururlard�. Onlar�n r�zas� olmadan hiçbir önemli mesele karara ba�lan�p
tasdik edilemezdi. Yabanc� devletler ile yap�lan antla�malar�n yürürlü�e girmesi için
Karaçi Beylerin yan� s�ra, han�n karde�lerinin, o�ullar�n�n, dinî liderlerin ve di�er
yüksek rütbeli asilzadelerin de onay� gerekli idi445.
Karaçi Beylerden sonra gelen en önemli asilzadeler, Hanzade, Bek ve Mirzalard�.
Kâs�m Hanl��� yönetici s�n�f� içerisinde, meratib silsilesi bak�m�ndan en yüksek
442 Halil �nalc�k, “K�r�m Hanl���”, �A, s. 753-754; Ayn� yazar, “The Khan and Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate under Sahib Giray I”, Harvard Ukrainian Studies, Volume III/IV, 1979-1980 Part 1, s. 447. 443 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., C. II, s. 403-407; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 32. 444 Halil �nalc�k, “K�r�m Hanl���”, �A, s. 754. 445 Donald Ostrowski, “Kazan Hanl���’nda �darî Yap�”, Çev: Özgür Ç�narl�/Mustafa Cankal, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 453-454.
136
makamlardan birisi de, hanlar�n çocuklar�n� yeti�tirip, e�itimleri ile ilgilenen “Atal�k”
idi. Ruslar bu görevliyi “�`��=Dyadka” ad� ile anarlard�. Hanedan mensuplar�
aras�nda ya� bak�m�ndan han�n emsali olup da ona arkada�l�k eden ki�iye
“§����`��=�milda�” denilirdi. Bu kelime ayn� zamanda “sütkarde�” anlam�na
gelmekteydi. Hz. Muhammed’in soyundan gelen Seyyidler de oldukça sayg�n bir yere
sahiptiler. Seyyidlere hürmet gösterilmesi hususunda Peygamberin vasiyeti vard�.
Müslüman Türk-Tatarlar�n egemenli�i alt�nda bulunan Kâs�m Hanl���’nda, Seyyidlerin
say�s� oldukça kabar�kt�. Seyyid ayn� zamanda bütün ruhanîlerin lideri durumundayd�.
Ak Seyyid ve Ka�ki Seyyid, Rus kroniklerinde isimleri zikredilen Kâs�m Hanl���
Seyyidleri idiler. Bunlardan ikincisi, 1587 y�l�nda Rus Çar� Fedor �vanoviç ile de
görü�mü�tü. Kâs�m Hanl���’nda, hanlar gibi Seyyidlerin de kendilerine ait saraylar� ve
muhaf�z bilikleri bulunmaktayd�. Uraz Muhammed Han zaman�nda Kâs�m Hanl���’n�n
dinî i�leri, Seyyid Bulyak taraf�ndan idare ediliyordu. Han�n taht tevarüs töreni ifa
edilirken hutbeyi de O, okumu�tu446.
1526 y�l�nda Kâs�m Hanl���’n� ziyaret eden Alman seyyah Herberstein, Seyyidler
ile ilgili olarak �unlar� yazmaktad�r:
“Seyyid, hanl�ktaki ruhanîler aras�nda en sayg�n olan ki�idir. Büyük nüfuz sahibi
olan bu zat halk aras�nda yüksek itibar görür. Hatta hanlar ona rastlad�klar�nda
ba�lar�n� e�erek selam verirler ve atlar�ndan inerek ellerini s�karlar. Bu ayr�cal�k
sadece hanlara aittir. Üst düzey devlet ricali dahi, Seyyid’e selam verip elini s�kamaz;
fakat dizlerine kapanabilirlerdi. Daha alt seviyedeki soylular ise, ancak elbisesine ya da
at�na el sürerlerdi”447.
�slamî devlet hiyerar�isi içerisinde ruhanîlerin önderi konumunda olan Seyyidler,
hanl���n içi�lerine müdahale edip, en önemli diplomatik temaslarda ciddi roller
üstlenirlerdi. Hanlar �ehir merkezindeki camide Seyyid’in okudu�u hutbe ile tahta
otururlard�. Hanl�ktaki di�er önemli ruhaniler ise; �eyhler, Mollalar, �mamlar, Haf�zlar,
Hac�lar ve Dani�mendler’den olu�uyordu. Ayr�ca “��W�=Ab�z (Haf�z)” ad�n� ta��yan
din âlimleri de vard�448. Bu ruhanîlerin tamam� düzenlenen kurultaylara kat�l�p, devlet
yönetimi ile ilgili en önemli konularda fikir beyan edip, al�nan kararlarda etkili 446 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 33. 447 Ravil Bukharaev, a.g.e., s. 225. 448 Farida �arifullina, Kas�movskie Tatar�, Kazan, 1991, s. 17.
137
olurlard�. Dinî otoritenin temsilcileri olan bu ruhanîler zamanla giderek
yükselebilirlerdi. Ulema büyük topraklara sahip bulunuyordu. Sadece vak�f arazileri
de�il, getirisi yüksek malikâneler de onlar�n elindeydi. Ayr�ca bu s�n�f birçok vergiden
muaft�. Din adamlar�n�n sahip olduklar� imtiyazlar Alt�n Orda Devleti’nden beri
süregelen bir gelenekti. K�r�m ve Kazan hanl�klar�nda, uleman�n sahip oldu�u
ayr�cal�klar Kâs�m Hanl���’ndakinden daha fazla idi. Oralarda din adamlar� i�leyecekleri
on iki suçtan muaf tutulmu�lard�. Ayr�ca asker bulundurup vergi toplama yetkileri de
vard�449.
Hanl�ktaki camiler, ayn� zamanda birer e�itim kurumuydu. Buralarda dinî ve
be�erî ilimlerin yan� s�ra Arap dili de ö�retilirdi. Büyük kasaba ve köylerdeki camiler de
ayn� i�leve sahipti. Sosyal hayat bu camilerin etraf�nda yo�unla�m��t�450.
Türk-Tatar diplomat ve din adamlar�, Moskoval� H�ristiyanlar ile yak�n ili�kiler
kurmu�lard�. Rus kronikleri ve ar�iv belgeleri, her ikisi de semavî olmakla beraber,
farkl� dinlere mensup bu iki toplulu�un aras�nda, dinî dü�manl�ktan uzak, bar��ç�l
münasebetlerin varl���n� kan�tlar niteliktedirler. Ancak E. L. Keenan’�n deyimi ile: “Bu
durum, Rus kroniklerinin Müslümanlara kar�� hakaretamiz sözler sarfetmekten
sak�nd�klar� manas�na gelmemektedir”451. Türk-Tatar ve Rus diplomatlar kültürel ve
dinî farkl�l�klar� kolayca göz ard� etmez; fakat bir çözüm bulmak için mevcut sorunlar
ile do�rudan yüzle�me yoluna giderlerdi. Türk-Tatarlar ile Ruslar�n, birbirlerinin dinî
inaçlar�na kar�� sayg�l� davrand�klar� hakikati ilk bak��ta, inan�lmas� güç bir olay gibi
alg�nabilir. Fakat iki devlet aras�nda yap�lan anla�malarda, Türk-Tatarlar�n Kur’an-�
Kerim, Moskoval�lar�n ise, �ncil üzerine yemin ettikleri gerçe�i unutulmamal�d�r.
Ruslar�n bu amaçla, Kremlin saray�nda her zaman bir Kur’an-� Kerim bulundurduklar�
da bilinmektedir. Türk-Tatarlar, özellikle de Nogaylar, �ncil’i okumas�n� bilir ve uyumlu
ili�kilerin nas�l olmas� gerekti�ine dair verilen ö�ütleri takdir ederlerdi. Kazan
Hanl���’na kar�� düzenlenen bir Rus seferine, Moskova Knezli�i’nin yan�nda i�tirak
eden Nogaylar, 1549 y�l�n�n Ekim ay�nda, Moskova saray�na gönderdikleri bir mektupta
�öyle demekte idiler:
449 Ravil Bukharaev, a.g.e., s. 226. 450 A.g.e., s. 227. 451 Edward Louis Keenan, a.g.m., s. 553.
138
“Nogaylar�n atas� Edigey ile siz Ruslar�n atas� Vasiliy devrinde, aram�zda dostluk
ve karde�likten ba�ka bir �ey yoktu. Bu dünya gelip geçicidir; birileri do�arken, birileri
ölür. Kur’an-� Kerim’de belirtildi�i ve Peygamberimizin ifade etti�i üzere; her canl�
ölümü tadacakt�r. Ayn� hakikatler �ncil’de de yazmakta ve sizin Peygamberiniz
taraf�ndan da vurgulanmaktad�r. Ayr�ca bilginleriniz, hayat�n gelip geçici oldu�unu
idrak etmi�lerdir. Ancak dünyadan göçüp gidilse de, iyi ad�n bâki kalaca��n� sizler de
çok iyi bilmektesiniz. �yi bir kimse ölse de, ad� an�ld���nda hem Müslüman hem de
H�ristiyan hükümdarlar onu sayg�yla yâd edip hat�ras�na hürmet gösterirler”452.
Kâs�m Hanl���’n�n askerî te�kilat�, Alt�n Orda Devleti ve Kazan Hanl���’n�n
nizam�na göre düzenlenmi�ti. Ordunun esas kitlesini atl� birlikleri meydana getiriyordu.
Askerlerin kulland�klar� ba�l�ca silahlar, ok, k�l�ç ve m�zraktan ibaretti453. Ruslar�n
yüzy�llar boyunca, Tatarlar�n kar��s�nda veya onlarla birlikte mücadele etmeleri
Moskova sava� sanat�n�n �ekillenmesinde etkili olmu�tu. XVI. yüzy�lda Moskova
ordusu, t�pk� Türk-Tatarlar da oldu�u gibi, ok, yay, k�l�ç ve m�zrak kullanan atl�lardan
olu�uyordu454.
Di�er Türk-�slam devletlerinde oldu�u gibi, Kâs�m Hanl���’n�n topraklar� da han
ve ailesine aitti. Yurtluk arazilere sahip olanlar sadece bu topraklar�n kullanma hakk�n�
ellerinde bulunduruyorlard�. Dolay�s�yla herhangi bir aidiyet söz konusu de�ildi.
Köyler, otlaklar, ormanlar, göller, �rmaklar ve ar�c�l�k yapmaya elveri�li sahalar hanedan
mensuplar�n�n gelir kaynaklar� aras�nda idi. Ayr�ca Türk-Tatarlar d���nda, bölgede
ya�ayan Mi�er ve Mordvalar da yasak vergisi öderlerdi. Kâs�m Hanlar�, hanl�k s�n�rlar�
içerisinde ya�ayan Ruslar�n, topraklar�n� miras yoluyla ard�llar�na b�rakmalar�na
müsaade ederlerdi455.
Hanl���n iktisadî yap�s� di�er Türk-Tatar hanl�klar� ile benzerlik göstermesine
ra�men Moskova Knezli�i ile tesis edilen yak�n ili�kiler, devletin kendine has bir
ekonomik modele sahip olmas�n� sa�lam��t�. Bölge halk�n�n as�l geçim kayna��
hayvanc�l�kt�. Oka �rma�� k�y�s�ndaki geni� otlaklar hayvanc�l���n geli�imini olumlu
452 A.g.m., s. 553. 453 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 197. 454 Valentine Tschebotarioff-Bill, “The Circular Frontier of Muscovy”, Russian Review, Vol. 9, No: 1, Jan. 1950, s. 51. 455 Farida �arifullina, a.g.e., s. 17.
139
yönde etkilemi�ti. Ar�c�l���n ekonomiye sa�lad��� katk� oldukça büyüktü. Kâs�m
Hanl���’ndaki yurtluklarda ar�c�l�kla u�ra�an 40 ki�i vard�. Bunlar kovan vergisi olarak,
y�lda 4 pud [1 pud=16,3 kg] bal verirlerdi. Kâs�m Tatarlar� avc�l�kla, özellikle de kürk
hayvanlar�n�n avc�l��� ile u�ra��rlard�. Çok say�daki göl ve �rmaklarda yap�lan bal�kç�l�k,
hanl�k ekonomisinde önemli bir yer i�gal ediyordu. Oka �rma��nda bal�k avlama
imtiyaz� sadece Kâs�m hanlar�na aitti. Kâs�m Tatar aristokrasisinin yurtluklar� aras�nda
olan Erahtur (×�����) köyü sakinlerine, bölgede bulunan çok say�daki gölde bal�k
avlama hakk� tan�nm��t�. Erahtur köylüleri bunun kar��l���nda, Kâs�m Hanlar�, Arslan
Han ve Seyyid Burhan Han’a y�lda 30-40 ruble vergi öderlerdi. Oka �rma��nda bal�k
avlama yetkisini tekelinde bulunduran Kâs�m Hanlar�, bunu da iltizama vermi�lerdi.
Burada avc�l�k yapan bal�kç�lardan y�lda 7 ruble vergi al�n�rd�. Bu vergi aynî olarak da
tahsil edilebilirdi. Ayr�ca bal�kç�lar ödedikleri verginin d���nda, avlad�klar� her alt�
bal�ktan birini, Kâs�m Hanlar�’na vermek zorunda idiler. Kâs�m Tatarlar� bunu
“� �W� �=Bob�koyu” olarak adland�r�rlard�. Hanl�k, mültezimleri vas�tas�yla
bal�kç�l�ktan büyük gelir elde ediyordu456.
Kâs�m Hanl���’nda oldukça geni� bir alana yay�lm�� çe�itli zanaat erbab�
bulunuyordu. Ta� ustalar�, dülgerler ve sarraflar, Türk-Tatar toplumunun ihtiyaçlar�n�
kar��l�yorlard�. Ayr�ca bu zanaatkârlar ürettikleri mallar� Rus �ehirlerinde de satarlard�.
Kâs�ml� zanaatkârlar, debba�l�k, dokumac�l�k, demircilik ve ta� i�lemecili�indeki
maharetleri ile ün kazanm��lard�. Tekstil sanayi ve silah imalat� da oldukça geli�mi�ti457.
Hanl���n en önemli iktisadî faaliyetlerinden birisi de ticaretti. Kara ve suyollar�n�n
kav�ak noktas�nda bulunmas� ve co�rafi konumunun elveri�lili�i, ticaretin geli�mesi
için uygun bir zemin haz�rlam��t�. XV. yüzy�l�n ikinci yar�s�nda, Nijniy Novgorod ve
Murom gibi Rus �ehirlerine gelen Türk-Tatar tüccarlardan oldukça yüksek gümrük
resmi al�n�rd�. Ticaret potansiyelinin büyük k�sm� yerli Türk-Tatar tacirlerin ellerinde
bulunuyordu. Ruslar�n hizmetine girmi� Türk-Tatar tüccarlara birtak�m imtiyazlar
tan�nm�� ve baz� vergilerden muaf tutulmu�lard�. Kâs�m Tatarlar�n�n en önemli ticaret
456 A.g.e., s. 18; V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., C. III, s. 169. 457 Farida �arifullina, a.g.e., s. 18.
140
mallar� ise, ekmek, bal, canl� hayvan, kürk, deri, kösele, çanak-çömlek ve ayakkab�
idi458.
Rusya’n�n at gereksinimi de Türk-Tatarlar taraf�ndan kar��lan�yordu. Stratejik
öneme sahip bu sava� araçlar�n�n ba�ka yerden temini neredeyse imkâns�zd�. Özellikle
Moskova Knezli�i’nin kuzeybat�ya düzenleyece�i seferler öncesinde, sava�a haz�rl�k
yapmak amac�yla Nogaylardan 30-40 bin civar�nda at sat�n al�n�rd�459. Ayr�ca her y�l
Astarhan’dan, Kâs�m �ehri yoluyla Moskova’ya y�lk� sürüleri getirilir ve burada
sat�l�rd�460.
Kâs�m Hanl���’nda, hanlar ad�na sikke kestirilmi� olup. 1553 y�l�nda, �ah Ali’nin
ad�na bast�r�lan gümü� sikkeler bulunmu�tur461. Hanl���n malî yap�lanmas�na ili�kin
ayr�nt�l� bilgi yoktur. Fakat Daruga ve Hazinedar (�������=Kaznaçi) gibi memurlar�n
varl��� bilinmektedir462.
Kâs�m Hanl���, Rusya d���nda di�er ülkelerle de ekonomik ili�kilerini geli�tirmek
için gayret göstermi�; ancak bu giri�imlerden büyük kazan�mlar elde edememi�ti. Rus
kültürüne çok büyük katk�larda bulunan Kâs�m Tatarlar�, ayn� �ekilde Ruslar�n baz�
âdetlerini de benimsemi�lerdi. Onlar�n dilinde, özellikle iktisat terminolojisine ait,
Rusça’dan al�nm�� pek çok unsur vard�. Kâs�m Tatarlar� erken dönemlerden itibaren
Rusça konu�may� ve yazmay� da ö�renmi�lerdi463.
Hanl���n etnik yap�s� gayr-� mütecanis olmas�na ra�men, halk�n�n büyük
ço�unlu�u Türk-Tatar ve Türkle�mi� Fin kavimlerinden olu�uyordu. Slav kökenli
olanlar�n say�s� ise, oldukça azd�. Alt�n Orda bakiyesi Türkçe konu�an topluluklar da
burada ya�amaktayd�. Hanl�kta ya�ayan bu topluluklardan biri, muhtemelen Kafkas
as�ll�yd� ya da �ber-Kafkas dillerinin etkisine maruz kalm��t�. Bu topluluk, Kâs�m
Han’�n Çerkez topraklar�nda bulundu�u s�rada, XV. yüzy�l�n ortalar�nda, onunla birlikte
458 A.g.e., s. 19. 459 Edward Louis Keenan, a.g.m., s. 552. 460 N. �. �i�kin, a.g.e, s. 115. 461 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 385. 462 Farida �arifullina, a.g.e., s. 17. 463 A.g.e., s. 19.
141
Kâs�m �ehrine gelmi� olmal�yd�. Bu Türk boyunun kulland��� dilin Nogayca’ya k�smen
de Kumukça’ya yak�n oldu�una dair emareler vard�r464.
Sunnî Müslüman olan Kâs�m Tatarlar�, Alt�n Orda Devleti’nin tüm ard�llar� gibi
Hanefî mezhebine mensuptu. Onlar�n ya�ad�klar� topraklar daha sonra Rusya
Müslümanlar�n�n önemli kültür merkezlerinden biri haline gelmi�ti465.
464 A.g.e., s. 20-21. 465 �lya V. Zaitsev, a.g.m., s. 469.
142
SONUÇ
1445 y�l�nda kurulan Kâs�m Hanl���, Ruslar�n iddia etti�i gibi Moskova Büyük
Knezi’nin Ryazan bölgesini Türk-Tatarlara ba���lamas� sonucunda de�il, Kazan Han�
Ulu� Muhammed’in Suzdal sava��nda elde etti�i ba�ar�n�n ard�ndan, Moskova
Knezli�i’ni bask� alt�nda tutup, Kazan Hanl���’n�n bat� s�n�rlar�n�n güvenli�ini sa�lamak
ve bu bölgede �slamiyeti yaymak amac�yla kurulmu�tu. Ancak Ulu� Muhammed Han’�n
ölümünden sonra Rus nüfuzu alt�na girmeye ba�layan Kâs�m Hanl���, Moskova
Knezli�i’nin bozk�r sahas�n� ele geçirmek için kulland��� bir s�çrama tahtas�na
dönü�mü�tü.
Kâs�m Han döneminin sonlar�na do�ru hanl�k üzerindeki Rus egemenli�i giderek
güçlenmeye ba�lam�� ve özellikle Moskova Knezli�i’nin, Kazan Hanl���’na kar��
düzenledi�i seferlerde Kâs�m Tatarlar�, Ruslar taraf�ndan ustaca kullan�lm��t�r. Kâs�m
Han’�n o�lu Danyal döneminde önemli bir olay ya�anmam��, ancak onun ölümü ile
birlikte Ulu� Muhammed Han’�n soyundan gelen Kazan Hanlar� Sülalesi sona ermi�tir.
XV. yüzy�l�n son çeyre�inde, K�r�m Hanl���’nda ya�anan taht kavgalar�nda bir
ba�ar� elde edemeyen Nur Devlet Han, Ruslar�n deste�i ile Kâs�m Hanl��� taht�na
oturtulmu� ve böylece hanl�k, K�r�m Hanlar� Sülalesi’nin hâkimiyetine girmi�tir. Nur
Devlet Han’�n, Rus egemenli�ini tan�mas� K�r�m Hanl���’nda tepkiye neden olmu�sa da,
Moskoval� diplomatlar K�r�m Han� Mengli Giray’� yat��t�rmay� ba�arm��lard�r. Nur
Devlet Han’dan sonra yerine s�ras� ile o�ullar� Sat�lgan ve Canay geçmi�tir. Fakat bu iki
han dönemine ait bilgilerimiz oldukça s�n�rl�d�r.
1502 y�l�nda Alt�n Orda Devleti’nin kesin olarak son bulmas�yla, Kâs�m Hanl���
bölge siyasetinde önemli güç haline gelmeye ba�layan K�r�m Hanlar� Sülalesi’nden
al�n�p, 1512 y�l�nda Saray Hanlar�’na teslim edilmi�tir. Bu sülalenin ilk han� olan �eyh
Avliyar’�n ölümü ile birlikte, 1516 y�l�nda, Rus kültürü ile yeti�tirilmi� olan �ah Ali
Kâs�m Hanl��� taht�na oturtulmu� ve üç y�ll�k k�sa saltanat�n�n ard�ndan yerini karde�i
143
Can Ali’ye b�rakm��t�r. 1537 y�l�nda yeniden hanl���n idaresini ele geçiren �ah Ali, bir
ara taht�ndan azledilmi�se de, otuz y�l boyunca Kâs�m Hanl���’n� idare etmi�tir. O,
sadece Kazan Hanl���’n� ortadan kald�rmakla kalmam��, Livonya sava�lar�nda Moskova
ordusunun ba��na geçip, Ruslar ad�na önemli ba�ar�lar elde etmi�tir. Say�n Bulat
(Simeon Bikbulatoviç) ve Mustafa Ali Han dönemlerinin ard�ndan, Saray Hanlar�
Sülalesi de son bulmu�tur.
1600 y�l�nda Kâs�m Hanl��� taht�na Uraz Muhammed Han oturtulmu�tur. Kazak
Hanlar� Sülalesi’nin tek temsilcisi olan bu han�n döneminde, Rusya’da isyan hareketleri
görülmü� ve ya�anan iç sava�ta Kâs�m Han� aç�kça Moskova hükümetinin kar��s�nda
yer alm��t�r.
Kâs�m Hanl���’n� idare eden be�inci ve son hanedan ise, Sibirya Hanlar�
Sülalesi’dir. Bu sülale mensuplar�n�n hanl�k makam�na atanmas� Ruslar�n, Sibirya’y�
i�gali ile yak�ndan ilgilidir. Ayr�ca bu dönemde, yukar�da da temas edildi�i üzere,
Voyvodal�k müessesesinin kurulmas�yla, Kâs�m Hanl���’ndaki Rus egemenli�i daha da
güçlenmi�tir. Arslan Han’�n 1627 y�l�nda ölmesi ile birlikte yerine çocuk ya�taki o�lu
Seyyid Burhan (Vasiliy Arslanoviç) getirilmi� ve onun 52 y�l süren uzun saltanat�ndan
sonra annesi Fat�ma Sultan-Bike, Kâs�m Hanl��� taht�na oturtulmu�tur. 1681 y�l�nda
Fat�ma Sultan-Bike ölmü� ve hanl��a resmen son verilmi�tir.
VI. bölümde de ifade edildi�i gibi, Kâs�m Hanl���’nda yönetim tarz�, te�kilat,
iktisadî yap� ve sosyal hayat ile ilgili bilgi k�r�nt�lar� bulunsa da, bunlar tatmin edici
de�ildir.
Bu Türk-Tatar Hanl���’n�n en önemli özelli�i �slam dinini Moskova’n�n
yan�ba��na kadar götürüp yaymas� ve kuruldu�u sahada ya�ayan Fin kavimlerini
Türkle�tirmi� olmas�d�r. Ruslar taraf�ndan hanl���n daha erken dönemlerde ortadan
kald�r�lmamas�n�n nedenleri ise, Türk-Tatarlar�n tekrar birle�erek büyük bir devlet
kurmalar�ndan duyulan kayg�d�r. Ayr�ca Kâs�m Hanl���’nda yürütülen misyonerlik
faaliyetlerinin ba�ar�ya ula�mas�n� arzulayan Rus hükümeti, Kâs�m Tatarlar�n� ho�
tutmaya çal��m��t�r.
144
1552 y�l�nda Kazan, ard�ndan 1556 y�l�nda Astarhan hanl�klar�n�n varl���na Ruslar
taraf�ndan son verilmesi Kâs�m Hanl���’n�n da kaderini belirlemi�ti. Kuruldu�u s�rada
Moskova Rusyas�na kar�� ileri bir karakol durumunda olan bu hanl�k, Kazan
Hanl���’n�n sona ermesinden sonra, uzun süre varl���n� sürdürmesine ra�men Ruslar�n
adeta kuklas� durumuna dü�mekten kurtulamam��t�r.
145
B�BL�YOGRAFYA
ACAR, Kezban, Ba�lang�çtan 1917 Bol�evik Devrimi’ne Kadar Rusya Tarihi, Ankara,
2004.
AKA, �smail, Timur ve Devleti, Ankara, 1991.
AKA, �smail, “Ulu� Muhammed Han”, Prof. Dr. �smail AKA Makaleler 3, Yay�na
Haz�rlayanlar: E. Semih Yalç�n-�arika Gedikli, Ankara, 2005, s. 147-
149.
ALAADD�N ATA MEL�K CÜVEYNÎ, Tarih-i Cihangü�a, Çev: Mürsel Öztürk,
Ankara, 1999.
ALEF, GUSTAVE, “The Battle of Suzdal in 1445 An Episode in Muscovite War of
Succession”, Rulers and Nobles in Fifteenth Century Musvovy,
London, 1983, s. 11-20.
ALFÖLD�, A., “Türklerde Çifte Krall�k”, II. TTKB, �stanbul, 1943, s. 507-519.
ARAT, RE��D RAHMETÎ, “Kâs�m Hanl���”, �A, C. VI, s. 380-386.
ARAT, RE��D RAHMETÎ, “Kazan”, �A, C. VI, s. 505-522.
ATLASÎ, HAD�, Kazan Hanl���, Kazan, 1914.
ATLASÎ, HAD�, Kazan Hanl���’n�n Çökü�ü ve Süyün Bike, Çev: Hakan Co�kunarslan,
Konya, 2004.
AYKUT, ALTAN, “Batu Han’�n Rusya Seferi ile �lgili Ryazan’�n Batu Han Taraf�ndan
Yak�l�p Y�k�lmas� Hikayesi”, Ankara Üniversitesi DTCFD, XXXI, S.
1-2, 1987, s. 1-13.
BARTHOLD, W., “Saray”, �A, C. X, S. 206-207.
146
BARTHOLD, W.-BENN�GSEN ALEKSANDER, “Kazan”, The Encyclopaedia of
Islam, Vol. IV, s. 849-850.
BARTHOLD, W.-KÖPRÜLÜ, M. FUAD, “Cengiz Han”, �A, C. III, s. 91-100.
BASKAKOV, N. A., Türk Kökenli Rus Soyadlar�, Çev: Samir Kâz�mo�lu, Ankara,
1997
BENN�GSEN ALEKSANDER, “Kas�mov”, The Encyclopaedia of Islam, Vol. IV,
s. 723-724.
B�RNBAUM, HENR�K, “Did the 1478 Annexation of Novgorod by Muscovy
Fundamentally Change the Course of Russian History?”, New
Perspectives on the Muscovite History Selected Papers from the
Fourth World Congress for Soviet and East European Studies,
Harrogate 1990, Edited by Lindsey Hughes, New York, 1993, s. 37-50.
BUKHARAEV, RAV�L, Islam �n Russia The Four Season, Curzon, 2000.
CARM�CHAEL, JOEL, A History of Russia, New York, 1990.
CLARKSON, JESSE D., A History of Russia, New York, 1966.
CROSKEY, ROBERT M., “The Diplomatic Forms of Ivan III’s Relationship with the
Crimean Khan”, Slavic Review, Vol. 43, No: 2, Summer 1984, s. 257-
269.
CRUMMEY, ROBERT O., “Ivan IV: Reformer or Tyrant?”, Reinterpreting Russian
History Readings 860-1860’s, Compiled and Edited by Daniel H.
Kaiser and Garry Marker, New York-Oxford, 1994, s. 158-163.
CULPEPPER, JACK M., “The Kremlin Execute of 1575 and the Enthronement of
Simeon Bekbulatovic”, Slavic Review, Vol. 24, No: 3, Sep. 1965, s.
503-506.
147
DE HARTOG, LEO, Russia and the Mongol Yoke The History of Russian Principalities
and the Golden Horde, New York-London, 1996.
DE T�ESENHAUSEN, W., Alt�n Ordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Çev: �smail Hakk�
�zmirli, �stanbul, 1941.
DEVLET, NAD�R, Empires in Eurasia From Chinghis Khan to 20th Century, �stanbul,
2002.
DEVLET, NAD�R, “Alt�n Ordu”, Do�u�tan Günümüze Büyük �slam Tarihi, C. IX,
�stanbul, 1992, s. 103-123.
DMYTRYSHYN, BAS�L, Medieval Russia A Source Book 850-1700, Orlando, 1991.
DO�U’DA VENED�K ELÇ�LER�, Çev: Tufan Gündüz, �stanbul, 2006.
DUKES, PAUL, A History of Russia Medieval, Modern, Contemporary, Singapore,
1990.
EBU ABDULLAH MUHAMMED �BN BATTÛTA TANCÎ, �bn Battûta
Seyahatnamesi I, Çev: Sait Aykut, �stanbul, 2000.
EMERSON, JOHN, “Adam Olearius and the Literature of the Schlesw�g-Holstein
Mission to Russia and Iran, 1633-1639”, Etudes Safavides, Edited by
Jean Calmard, Paris-Teheran, 1933, s. 31-64.
FENNEL, J. L. I., “Russia, 1462-1583”, The Cambridge Modern History, Vol. II,
Cambridge, 1958, s. 534-561.
FISHER, ALAN, The Crimean Tatars, Stanford-California, 1978.
FLOR�NSKY, M�CHAEL T., Russia a History and a Interpretation, Vol. I, New York,
1965.
148
FRIAR GIOVANNI DI PLANO CARPINI, The Story of the Mongols whom We Call
the Tatars, Translated with an Introduction by Erik Hildinger, Boston,
1996.
FUKS, KARL, Kazanskie Tatar� Kratkaya �storiya Goroda Kazani, Kazan, 1991.
GOLDEN, PETER B., Türk Halklar� Tarihine Giri�, Çev: Osman Karatay, Ankara,
2002.
GÖKB�LG�N, ÖZALP, 1532-1577 Y�llar� Aras�nda K�r�m Hanl���’n�n Siyasî Durumu,
Ankara, 1973.
GROUSSET, RENE, Bozk�r �mparatorlu�u Attila-Cengiz Han-Timur, Çev: Re�at
Uzmen, �stanbul, 1999.
GÜNDO�DU, ABDULLAH, “Kâs�m Hanl��� ve Say�n Bulat (Simeon Begbulatoviç)
Han”, Modern Türklük Ara�t�rmalar� Dergisi, C. II, S. 3, Eylül 2005, s.
21-30.
HAL�KOV, A. H., Rus Tan�nan 500 Bulgar-Tatar Türk As�ll� Sülale, Çev: Mustafa
Öner, �stanbul, 1995
HALPER�N, CHARLES J., “Russia in the Mongol empire in Comparative
Perspective”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 43, No: 1, June
1983, s. 239-261.
HUDYAKOV, M. G., Oçerki po �storii Kazanskogo Hantsvo, Moskova, 1991.
HUTTENBACH, HENRY R., “Muscovy’s Conquest of Muslim Kazan and Astrakhan
1552-1556 The Conquest of Volga: Predule to Empire”, Russian
Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover,
1988, s. 45-69.
149
HUTTENBACH, HENRY R., “Muscovy’s Penetration of Siberia The Colonization
Process 1555-1689”, Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by
Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 70-102.
�NALCIK, HAL�L, “The Khan and the Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate under
Sahib Giray I”, Harvard Ukrainian Studies, Vol. III/IV, Part 1, 1979-
1980, s. 445-466.
�NALCIK, HAL�L, “K�r�m Hanl���”, �A, C. VI, s. 746-756.
KAFALI, MUSTAFA, Alt�n Orda Hanl���n�n Kurulu�u ve Yükseli� Devirleri, �stanbul,
1976.
KAFALI, MUSTAFA, “Alt�n Orda Hanl���”, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 397-
411.
KAL�MULL�NA, F�RDEVS, “V. V. Velyaminov-Zernov’un Rusya Müslümanlar�
Tarihinin �ncelenmesine Katk�s�”, Modern Türklük Ara�t�rmalar�
Dergisi, C. II, S. 2, Haziran 2005, s. 82-91.
KANÇAL-FERRAR�, N�COLE, K�r�m’dan Kalan Miras Hansaray, �stanbul, 2005.
KARAMZ�N, N. M., �storiya Gosudartsva Rossiiskogo, C. II, Moskova, 2004.
KARASOY, YAKUP, �iban Han Dîvân� (�nceleme-Metin-Dizin-T�pk�bas�m), Ankara,
1998.
KATANOV, N. F., “Skazaniye �nostrantsev o Kazani”, Tipo-Litografiya
�mperatorskago Kazanskago Universiteta, 1903, s. 1-9.
KAZANSKAYA �STOR�YA, Yay�na Haz�rlayan: G. N. Moiseeva, Moskova-
Leningrad, 1954.
KEENAN, EDWARD L., “Muscovy and Kazan: Some Introductry Remarks on Patterns
of Steppe Diplomacy”, Slavic Review, Vol. 26, No: 4, Dec. 1967, s.
548-558.
150
KEENAN, EDWARD L., “Kazan-‘The Bend’”, Harvard Ukrainian Studies, Vol.
III/IV, Part 1, 1979-1980, s. 484-496.
KENNEDY, CRA�G GAYEN, The Juchids of Muscovy: A Study of Personal Ties
between Emigre Tatar Dynasts and the Muscovite Grand Princes in the
Fifteenth and the Sixteenth Centuries, (Bas�lmam�� Doktora Tezi),
Harvard University, 1994.
KLYUÇEVSK�Y, V. O., Russkaya �storiya, Moskova, 2003.
KÖPRÜLÜ, M. FUAD, “Alt�n Ordu’ya Ait Yeni Ara�t�rmalar”, Belleten, C. V., S. 19,
Ankara, 1941, s. 397-436.
KURAT, AKDES N�MET, IV-XVIII. Yüzy�llarda Kara Deniz’in Kuzeyindeki Türk
Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1992.
KURAT, AKDES N�MET, Rusya Tarihi Ba�lang�çtan 1917’ye Kadar, Ankara, 1999.
KURAT, AKDES N�MET, Türkiye ve �dil Boyu, Ankara, 1966.
KURAT, AKDES N�MET, Kazan Hanl���’n� Kuran Ulu� Muhammed Han’�n Yarl���,
�stanbul, 1937.
KURAT, AKDES N�MET, Topkap� Saray Müzesi Ar�ivindeki Alt�n Ordu, K�r�m ve
Türkistan Hanl�klar�na Ait Yarl�k ve Bitikler, �stanbul, 1940.
KURAT, AKDES N�MET, “Kazan Hanl��� (1437-1556)”, Türkler, C. VIII, Ankara,
2002, s. 441-452.
KURAT, AKDES N�MET, “Alt�n Ordu Hanl���”, Türk Dünyas� El Kitab�, C. I, Ankara,
2001, s. 539-550.
LANDA, ROBERT GR�GORYEV�Ç, �slam v �storii Rossii, Moskova, 1995.
MARA�, �BRAH�M, Türk Dünyas�nda Dinî Yenile�me (1850-1917), �stanbul, 2002.
151
MART�N, JANET, Medieval Russia 980-1584, Cambridge, 1995.
MART�N, JANET, “The Land of Darkness and the Golden Horde The Fur Trade under
the Mongols XIII-XIVth Centuries”, Chaiers du Monde Russe et
Sovietique, XIX, s. 401-421.
MART�N, JANET, “Russian Expansion in the Far North X to mid XVI Century”,
Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin,
Hardcover, 1988, s. 23-43.
MATUSZEWSKI, DANIEL CHESTER, The Ottoman Example and the Muscovite
State, (Bas�lmam�� Doktora Tezi), University of Washington, 1972.
M�HAYLOVSK�Y, E.-�LENKO �., Ryazan Kas�mov, Moskova, 1969.
MO�OLLARIN G�ZL� TAR�H� “MONGHOL-UN N�UÇA TOBÇA’AN (YÜAN-
CH’AO P�-SH�)”, Çev: Ahmet Temir, Ankara, 1995.
MORGAN, DAV�D, The Mongols, USA, 2003.
NASONOV, A. N., Mongol� i Rus, Moskova, 1940.
OSTROWSKI, DONALD, Muscovy and the Mongols Cross-Cultural Infulences on the
Steppe Frontier 1340-1589, Cambridge, 1998.
OSTROWSKI, DONALD, “The Mongol Origins of Muscovite Political Institutions”,
Slavic Review, Vol. 49, No: 4, Winter 1990, s. 525-542.
OSTROWSKI, DONALD, “Kazan Hanl���’nda �darî Yap�”, Çev: Özgür
Ç�narl�/Mustafa Cankal, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 453-459.
ÖGEL, BAHAEDD�N, Türk Mitolojisi I, Ankara, 2003.
ÖGEL, BAHAEDD�N, Türklerde Devlet Anlay��� (13. Yüzy�l Sonlar�na Kadar),
Ankara, 1982.
152
PELENSK�, JAROSLAV, Russia and Kazan Conquest and Imperial Ideology (1438-
1560s), Paris, 1974.
PICKHAN, GERTRUD, “The Incorporation of Gospodin Pskov into the Muscovite
State”, New Perspectives on the Muscovite History Selected Papers
from the Fourth World Congress for Soviet and East European Studies,
Harrogate 1990, Edited by Lindsey Hughes, New York, 1993, s. 51-58.
PRITSAK, OMELJAN, “Moscov, The Golden Horde and The Kazan Khanate from a
Polycultural Point of Wiev”, Slavic Review, Vol. 26, No: 4, Dec. 1967,
s. 577-583.
PROKOFYEV, N., �storiya Kazani i Pokoreniya Kazanskago Tsarstva, Kazan, 1904.
RATCHNEVSKY, PAUL, Gengh�s Khan His Life and Legacy, Translated and Edited
by Thomas Haining, USA, 2003.
RIBU�K�N, M�HA�L, Kratkaya �storiya Goroda Kazani I, Kazan, 1848.
RIZAEDD�N FAHREDD�N, Alt�n Orda ve Kazan Hanlar�, Çev: �lyas Kamalov,
�stanbul, 2003.
RICHARD, JEAN, “Berke Han’�n �slama Giri�i ve Alt�nordu Hanl���nda �slamiyetin
Yay�l���”, Çev: Abdülkadir Yuval�, TK., S. 306, 1988, s. 634-642.
ROD�N, N�KOLAY ALEKSANDROV�Ç, Kas�mov, Moskova, 1976.
RORL�CH, AZADE-AY�E, Volga Tatarlar�, Çev: Mehmet Süreyya Er, �stanbul, 2000.
ROUX, JEAN PAUL, Mo�ol �mparatorlu�u Tarihi, Çev: Aykut Kazanc�gil-Ay�e
Bereket, �stanbul, 2002.
RYWKIN, MICHAEL, “Russian Central Colonial Administration from Prikaz of Kazan
to the XIX Century, a Survey”, Russian Colonial Expansion to 1917,
Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 8-22.
153
SARAY, MEHMET, “Alt�n Orda Hanl���”, D�A, C. II, s. 538-540.
SARAY, MEHMET, “The Hanate of Kas�m”, A Short History of Turkish-Islamic
States, Edited by E. Merçil- H. Y. Nuho�lu, Ankara, 1994, s. 267-268.
SARAY, MEHMET, “The Hanate of Kazan”, A Short History of Turkish-Islamic States,
Edited by E. Merçil- H. Y. Nuho�lu, Ankara, 1994, s. 263-266.
SCHAM�LOGLU, UL�, “The Qaraç� Beys of Later Golden Horde: Notes on the
Organization of the Mongol World Empire” Archivum Euraiae Medii
Aevi, IV, Wiesbaden, 1984, s. 283-297.
SCHAM�LOGLU, UL�, “Alt�n Ordu”, Çev: Bülent Kene�, Türkler, C. VIII, Ankara,
2002, s. 412-428.
SOLOVYEV, S. M., �storiya Rossii s Drevney�ih Vremen, Kniga II, Toma 3-4,
Moskova, 1988.
SOLOVYEV, S. M., �storiya Rossii s Drevney�ih Vremen, Kniga III, Toma 5-6,
Moskova, 1989.
SROECKOVSKY, V. E., Muhammed Geray Han ve Vassallar�, Çev: Kemal Ortayl�,
Ankara, 1978.
�AR�FULL�NA, FAR�DA, Kas�movskie Tatar�, Kazan, 1991.
�EHABEDD�N MERCANÎ, Müstefad’ül Ahbar Fi Ahval-i Kazan ve Bulgar, Kazan,
1897 (T�pk�bas�m Ankara, 1997).
���K�N, N�KOLAY �VANOV�Ç, �storiya Goroda Kas�mova s Drevney�ih Vremen,
Ryazan, 1891.
TA�A�IL, AHMET, “Kâs�m Hanl���”, D�A, C. XXIV, s. 543-544.
TAYMAS, ABDULLAH BATTAL, Kazan Türkleri: Türk Tarihinin Hazin Yapraklar�,
Ankara, 1966.
154
TEM�R, AHMET, “Kâs�m Hanl���”, Türk Dünyas� El Kitab�, C. I, Ankara, 2001,
s. 560-563.
TIKHOMIROV, M., The Towns of Ancient Rus, Moskova, 1959.
TOGAN, ZEK� VEL�DÎ, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yak�n Tarihi, C. I, �stanbul,
1981.
TOGAN, ZEK� VEL�DÎ, Umumî Türk Tarihine Giri�, �stanbul, 1981.
TOGAN, ZEK� VEL�DÎ, Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, 1912.
TOGAN, ZEK� VEL�DÎ, “Kazan Hanl���nda �slam Kültürü”, �TED, C. III, S. 3-4,
1959-1960, �stanbul, 1966, s. 179-204.
TSCHEBOTAR�OFF-B�LL, VALENT�NE, “The Circular Frontier of Muscovy”,
Russian Review, Vol. 9, No: 1, Jan. 1950, s. 45-52.
TÜRKO�LU, �SMA�L, “Kazan”, D�A, C. XXV, s. 134-136.
TÜRKO�LU, �SMA�L, “Kazan Hanl���”, D�A, C. XXV, s. 136-138.
ÜREKL�, MUZAFFER, K�r�m Hanl���’n�n Kurulu�u ve Osmanl� Himayesinde Yükseli�i
(1441-1569), Ankara, 1989.
VELYAM�NOV-ZERNOV, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah I,
St. Petersburg, 1887 (�lk bask� 1863).
VELYAM�NOV-ZERNOV, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah II,
St. Petersburg, 1864.
VELYAM�NOV-ZERNOV, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah III,
St. Petersburg, 1866.
VERNADSKY, GEORGE, The Mongols and Russia”, New Haven-London, 1959.
VERNADSKY, GEORGE, A History of Russia”, New Haven, 1969.
155
VLAD�M�RTSOV, B. Y., Mo�ollar�n �çtimaî Te�kilat�, Çev: Abdülkadir �nan, Ankara,
1987.
YAKUBOVSK�Y, A. YU., Alt�n Ordu ve Çökü�ü, Çev: Hasan Eren, Ankara, 2000.
YANOV, ALEXANDER, The Origins of Autocracy Ivan the Terrible in Russian
History, Translated by Stephen Dunn, London, 1981.
YAPP, M. E., “The Golden Horde and Its Successors”, The Cambridge History of
Islam, Vol. I, Cambridge, 1970, s. 495-502.
ZA�TSEV, �LYA V., Astrahanskoe Hantsvo, Moskova, 2004.
ZA�TSEV, �LYA V., “Kâs�m Hanl���”, Çev: Özgür Ç�narl�, Türkler, C. VIII, s. 466-
471.
Z�EGLER, CHARLES E., The History of Russia, London, 1999.
156
Harita 1: Kâs�m Hanl�9�
Har
ita 2
: Ada
m O
lear
ius'
un S
eyah
at G
üzer
gah�
Res
im 1
: Kâs
�m �
ehri
Res
im 2
: Mur
om �
ehri
Res
im 3
: Nijn
iy N
ovgo
rod
�ehr
i
Res
im 4
: Kaz
an �
ehri
Res
im 5
: Ast
arha
n �e
hri
Res
im 6
: Ada
m O
lear
ius'
un H
arita
s�
Res
im 7
: Ant
hony
Jen
kins
on'u
n H
arita
s�
Res
im 8
: Tat
arla
r
Res
im 9
: Tat
ar A
sker
leri
ÖZGEÇM��
Soyad�: ACAR Ad�: Serkan Do9um Tarihi: 12.12.1980 Do9um Yeri: Elaz�� Adres: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 35100-Bornova/�ZM�R E9itim: 1986-1991 �stiklal �lk Okulu- Elaz�� 1991-1994 100. Y�l Orta Okulu- Elaz�� 1994-1997 Kor. Gen. Hulusi Say�n Lisesi- Elaz�� 2000-2001 Ege Üniversitesi �ngilizce Haz�rl�k S�n�f�- �zmir 2001-2005 Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü- �zmir 2005-2007 Ege Üniversitesi Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Enstitüsü Türk Tarihi
Anabilim Dal�nda “Kâs�m Hanl��� (1445-1681)” ba�l�kl� tezi haz�rlayarak Yüksek Lisan E�itimini tamamlad�.
Profesyonel Tecrübeleri: 2006 y�l� A�ustos ay�ndan beri Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde Ara�t�rma Görevlisi olarak çal��maktad�r. Bilimsel �lgi ve Çal��ma Alanlar�: Kâs�m Hanl���, Kazan Hanl���, Rusya Tarihi ve Kültürü,
Rusya Sahas�nda Kurulan Türk Devletleri Bildi9i Diller: �ngilizce, Rusça Ö9renmekte Oldu9u Diller: Farsça
TÜRKÇE ABSTRAKT :
Kâs�m Hanl���, Moskova’n�n yan� ba��nda, Rus topraklar�n�n ortas�nda kurulan bir Türk-
Tatar devletidir. Kazan Han� Ulu� Muhammed’in o�lu Kâs�m taraf�ndan kurulan hanl�k, 236 y�l boyunca varl���n� sürdürmü� ve Moskova Knezli�i ile yak�n ili�kiler içerisine girmi�tir. Cengiz Han’�n mirasç�lar� olan bütün Tatar hanl�klar� gibi Kâs�m Hanl��� da, diplomatik gelenekleri ve devlet te�kilat�n� Alt�n Orda Devleti’nden tevarüs etmi�ti. Fakat bu Türk-Tatar devletinin, Moskova Knezli�i ile s�k� münasebetler tesis etmesi, s�n�rl� da olsa, siyasî kurumlar�n�n �ekillenmesinde etkili olmu�tu.
Önemli ticaret yollar�n�n kav�ak noktas�nda bulunan Kâs�m Hanl���’nda ekonomik faaliyetler de oldukça canl�yd�. Halk�n en önemli geçim kayna�� hayvanc�l�kt�. Ayr�ca oldukça geni� bir alana yay�lm�� çe�itli meslek gruplar� Türk-Tatar toplumunun ve Ruslar�n ihtiyaçlar�n� kar��l�yorlard�.
.
�NG�L�ZCE ABSTRAKT :
Khanate of Qasim was a Turco-Tatar state which was established by Moscow, in the middle of the Russian territory. The khanate which was established by Kas�m, the son of the Kazan Khan Olug Muxammat, survived for 236 years and developed close relationships with the Moscow Principality. Like all Turco-Tatar Kahantes which were the heirs of Genghis Khan, Khanate of Qasim inherited its diplomatic conventions and state organization from Golden Horde State. Yet the Turco-Tatar State’s close relationships with the Moscow Principality, though limited, influenced the formation of political institutions. In the Khanate of Qasim, which was positioned on the intersection point of the important commercial routes, the economic activity, also, had a dynamic nature. The most important mainstay of the Khanate was stockbreeding. Besides, various professions catered the needs of the Turco-Tatar and the Russian community
Recommended