View
0
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
1
UNIVERSIDADE FEDERAL DE SANTA CATARINA
CENTRO DE COMUNICAÇÃO E EXPRESSÃO DEPARTAMENTO DE LÍNGUA E LITERATURA ESTRANGEIRA
Verónica Rosarito Ramirez Parquet Rolón
Traducción de una antología en guaraní y la labor de
Rubén Bareiro Saguier
FLORIANÓPOLIS
2011
Verónica Rosarito Ramirez Parquet Rolón
Traducción de una antología en guaraní y la labor de
Rubén Bareiro Saguier
Trabajo de Conclusión de Curso
presentado al Curso de Letras –
Lengua Extranjera de la
Universidad Federal de Santa
Catarina – UFSC – como requisito
para la obtención de Habilitación
en Lengua Española y Literaturas
de Lengua Española.
Orientadora: Profª. Dra. Alai Garcia Diniz
FLORIANÓPOLIS
2011
2
Dedico este trabajo especialmente a mis padres por la semilla de confianza que depositaron
en mí.. Y a mis hermanos y novio, que fueron los que me motivaron a ingresar en la
universidad.
Verónica Rosarito Ramirez Parquet Rolón
Traducción de una antología en guaraní y la labor de
Rubén Bareiro Saguier
Este Trabajo de Conclusión de Curso, requisito para obtención del
título académico en Letras – Lengua Española y Literaturas de la
Universidad Federal de Santa Catarina, fue juzgado adecuado y
aprobado.
Florianópolis, 16 de Marzo de 2012.
Banca Examinadora
Profª Dra. Alai Garcia Diniz
Orientadora
Universidad Federal de Santa Catarina
Profª Dra. Andréa Cesco
Miembro evaluador
Universidad Federal de Santa Catarina
FLORIANÓPOLIS
2012
3
Agradecimientos
Agradezco a Dios por el don de la vida, renovado a cada día y que hasta
aquí me ha ayudado y orientado. Sin él no tendría logrado nada.
A Papito y a Mamita, porque dedicaron la vida a mí y a mis hermanos,
por el amor, por haber soñado mis sueños, por nunca tenerme dejado llorar sola y
por creer en mí mucho más que yo misma en mi realización. Ustedes para mí son
los mejores, mí ejemplo de familia, mí base, mí fortaleza.
A mi hermana Leti, que estuvo a mi lado, desde el vientre materno, por
haberme apoyado en mis ideas, por aconsejarme y darme fuerza, por traerme
alegrías y porque es un ángel en mi vida. A mis hermanos Ronchi, Tata y Júnior
por hacer parte de mi base, por estar siempre a mí lado, por celar por mí en mis
momentos de miedo y hacerme seguir adelante.
A Mamama por apoyarme incondicionalmente, por siempre
incentivarme en los estudios, por querer siempre lo mejor para mí. A Tía Marlene
por darme toda la asistencia para la conclusión de este trabajo, por perder horas de
su día ayudándome y cantando los poemas de este trabajo.
A mi novio Andy por el cariño, por estar a mí lado dándome todo el
apoyo e incentivándome a nunca dejar los estudios.
A Rubén Barreiro Saguier no solo porque desde un principio aceptó
ayudarme en esta conquista, pero también por ponerse a disposición para sanar
todas mis dudas, por ser siempre muy prestadizo y por cambiar mis pensamientos.
A mi Profesora Alai por ponerse a disposición y aun de lejos darme
todo el apoyo necesario para esta realización y conquista, por toda la paciencia y
atención que me ha dedicado.
A mis abuelos Papapa, Abuelo Papi y Abuela Totila (In Memorian) por
saber que mismo que ya no estén más acá con nosotros todavía me quedan
iluminando y ayudándome a ser cada día mejor.
A mis amigas y amigos por construir conmigo este sueño, por estar
siempre a disposición para escucharme, acogerme, consolarme cuando era
necesario.
4
Resumen
Este trabajo es un dinámico ejercicio de la traducción. Para eso, el libro
Antología de la poesía culta y popular en guaraní (2007) de Rubén Bareiro
Saguier y Carlos Villagra Marsal bilingüe (guaraní y castellano), fue elegido para
una traducción del guaraní al portugués, en la variante brasileña, y la selección de
cinco poemas de la obra Camino de andar (2008) de Rubén Bareiro Saguier, para
la traducción del castellano al portugués, en la variante brasileña.
Este trabajo, entonces, lo que propone es dar a conocer algunos poemas en
guaraní al público brasileño y algunos apuntes sobre la labor de Ruben Bareiro
Saguier como mediador de la cultura guaraní y como poeta, así como hacer de eso
un esfuerzo de introducir con ese ejercicio en el campo de la traducción y sus
reflexiones.
Palabras claves: Traducción, poesía, guaraní, Rubén Bareiro Saguier
Resumo
Este trabalho é um dinâmico exercício da tradução. Para isso, o livro
Antología de la poesía culta y popular en guaraní (2007) de Rubén Bareiro
Saguier y Carlos Villagra Marsal bilíngüe (guarani e castelhano), foi escolhido
para uma tradução do guarani ao português, na variante brasileira, e a seleção de
cinco poemas da obra Camino de andar (2008) de Rubén Bareiro Saguier, para a
tradução do castelhano ao português, na variante brasileira.
Então, este trabalho o que propõe é dar a conhecer alguns poemas em
guarani ao público brasileiro e alguns pontos sobre o labor de Rubén Bareiro
Saguier como mediador da cultura guarani e como poeta, assim como fazer disso
um esforço de introduzir com esse exercício no campo da tradução e suas
reflexões.
Palavras chaves: Tradução, poesia, guarani, Rubén Bareiro Saguier
5
SUMARIO
INTRODUCCIÓN...........................................................................................05
CAPÍTULO I
1.1 TRADUCCIÓN DE POEMAS DE ANTOLOGÍAS DE LA POESÍA CULTA Y
POPULAR EN GUARANÍ……………………………………………………………………….08
CAPÍTULO II
2.2 TRADUCCIÓN DE CUATRO POEMAS DE LA OBRA CAMINO DE
ANDAR………………………………………………………………………………...……50
CONSIDERACIONES FINALES..................................................................56
REFERENCIALES BIBLIOGRÁFICOS.......................................................58
Introducción
La propuesta de este trabajo de conclusión de curso comprende, en primer
lugar, un reconocimiento de la labor realizada por Rubén Bareiro Saguier, en
cuanto al énfasis que este profesor universitario e investigador paraguayo
imprimió a la cultura guaraní en la literatura, cultura letrada de su país.
Antes que nada vale comentar un poco más sobre la trayectoria del escritor
Rubén Bareiro Saguier que nació en Villeta del Guarnipitán – Paraguay, 22 de
enero de 1930 y obtiene el título de abogado en la Universidad Nacional de
Asunción en 1953. Licenciado en Letras también por la Universidad Nacional de
Asunción en 1957, y con su exilio en Francia logra el título de Doctor de Estado
en Letras y Ciencias Humanas en la Universidad Paul Valery – Montpellier III en
1991.
El escritor paraguayo se especializó en poesía y a lo largo de su trayectoria
ha obtenido reconocimiento de su labor literario como: el Concurso Ateneo
Paraguayo, Asunción, 1952; el Concurso de Cuentos – Revista Panorama,
Asunción, 1954; el Concurso de Poesía Latinoamericana – Revista Imagen.
Caracas, 1970; Concurso Internacional de Cuentos – Casas de las Américas. La
Habana, 1971; Declarado Maestro de Arte – Literatura – Congreso de la Nación –
Asunción, 2005 y Premio Nacional de Literatura – Asunción, 2005. Bareiro
Saguier también cultivó su faceta de ensayista, narrador y crítico literario.
Destacado intelectual paraguayo y profesor universitario en Francia, él ha
contribuido a difundir la lengua guaraní por el mundo.
6
Con esos datos nos deparamos con la proyección internacional que Bareiro
Saguier le da a la cultura y costumbres paraguayas, introduciendo a todos en su
mundo paraguayo, en su pasión por una cultura que llegó a ser desprestigiada en
Paraguay por otros intelectuales en distintos momentos de su historia.
El libro Camino de andar (2008) de Rubén Bareiro Saguier es una
selección de su obra poética, escrita casi en su integridad en el exilio, donde nos
muestra su historia, su trayectoria y sus momentos más difíciles a través de cada
poesía. Otro libro que trae el testimonio de una generación exiliada es Augusto
Roa Bastos - Caídas y resurrecciones de un pueblo (2006). Este libro fue lanzado
por la editorial uruguaya TRILCE, la cual hizo una serie “Espejos”, que era la
unión de dos autores de un mismo país latinoamericano, próximos por la amistad y
el conocimiento recíproco de sus respectivas obras. Fue donde Rubén Bareiro
Saguier y Augusto Roa Bastos fueron invitados para participar de la elaboración
conjunta de textos basados en diálogos cordial y motivador sobre la literatura
paraguaya. Para la conclusión de este libro fueron más de ochenta horas de
duración las grabaciones de los dos amigos. El diálogo tuvo como resultado no
solo la trayectoria vital de Augusto Roa Bastos, pero las ideas, teorías, creencias,
aversiones, amores y las circunstancias que dan el soporte a su extraordinaria labor
literaria.
Las publicaciones de Bareiro Saguier suman más de veinte libros, por eso,
en este trabajo el recorte elegido fue la obra de Rubén Bareiro Saguier en
colaboración con Carlos Villagra Marsal, cuyo título es Antologías de la poesía
culta y popular en guaraní (2007) que es una obra bilingüe –guarani /castellano y
que fue traducida al portugués. Además de eso con el deseo de dar a conocer una
muestra de la lírica del escritor, se hizo la traducción de cinco poemas suyos del
libro Camino de andar del castellano al portugués.
En el primer capítulo se presentan la traducción de una selección de
poemas del libro Antologías de la poesía culta y popular en guaraní de Rubén
Bareiro Saguier y Carlos Villagra Marsal, del guaraní al portugués, en la variante
brasileña.
En un segundo capítulo la traducción de cinco poemas de la obra Camino
de andar, una traducción del castellano al portugués, en la variante brasileña.
La traducción de los poemas se justifica entonces en la oportunidad con el
propósito de ofrecer el acceso a los poemas en la lengua guaraní, legitimado por la
carencia que hay de una traducción al portugués brasileño de estos poemas, trabajo
que posiblemente sea inédito en Brasil. La traducción de los poemas de Bareiro
Saguier del castellano al portugués trata de proponer también una contribución
mínima acerca de su faceta de poeta.
En términos teóricos, fue de gran importancia para la labor de traducir los
poemas la concepción de Haroldo de Campos (1994) que trata la tarea como un
proceso singular de arte, impulsionador de interacciones entre lenguas y culturas.
Para Campos la traducción es un proceso que une autores, espacio y tiempo,
lenguas, cultura y obras, ya que la traducción es el encuentro del diálogo y
relaciones entre cultura e épocas en un determinado tiempo de la historia.
Concluye Campos que la traducción tiene el papel de creación porque la
traducción no es copia y sí la transposición del original para el texto traducido,
pero por la lengua del traductor. Extraer algo del original es la gran realización de
la traducción.
7
En la obra A arte no horizonte do provável (1977), Haroldo de Campos
establece algunos elementos para la compreensión de la teoría de traducción – “a
tradução como uma didática, como uma forma crítico-criativa de reiventar a
tradução” (p. 97). Defiende también la figura del poeta-traductor como un
designer del lenguaje, ya que el conocimiento de la lengua original del texto
traducido pasa a ser menor, el entendimiento de las formas y de las posibilidades
estéticas ofrecidas por el texto es mucho mayor. Campos observa que hace parte
de la tarea del traductor defrontar con las impossibilidades cuando se permite la
“reimaginación”, “transcripción” de la obra compuesta en idiomas tan diferentes.
Contando con el apoyo que las teorías de Susan Bassnett que en la obra
Estudos de traduções (2005) que afirma que la traducción garante la sobrevivencia
de un texto y que la lengua es algo social, histórico, determinado por condiciones
específicas de una sociedad y de una cultura, lo que el traductor debe llevar en
cuenta en el proceso de traducción son los factores culturales. Para Bassnett la
traducción es popularmente concebida como la decoficicación y recodificación de
sentidos para la lectura del significado.
En entrevista el 12 de enero de 2012, Bareiro Saguier dice que “las
traducciones tienen en base mis conocimientos de las dos lenguas (guaraní y
castellano) y por ser diferente la estructura de las lenguas no hay forma de traducir
palabra por palabra, llevo en cuenta el sentido.”
En resumen, esa idea del escritor sirve para reflexionar sobre la actitud
del traductor ante su objeto de trabajo, es decir, Bareiro Saguier no fue solo
ensayista, poeta, profesor, sino que además de proyectar la cultura guaraní para
fuera de su país, poseía una concepción de su labor como traductor. Es cierto
también que, de cierto modo, su concepción sobre traducción llama la atención
para discusiones contemporáneas sobre la tarea de traducir.
En artigo reciente “Um tradutor é um escritor da sombra? Variações sobre
a ontología da tradução” de Márcio Seligmann-Silva, en el número XXVIII de
Cadernos de Tradução, 2011 (PGET), hay una percepción que se sobrepone a la
visión de Bareiro Saguier sobre la búsqueda por el sentido. El autor entiende que
al traductor cabe ponerse al revés de la muralla. El traductor seria el mediador de
la diferencia, haciendo con que la trasparencia implique en la turbiedad del
sentido: por lo tanto, lo que menos permite es el sentido. El mensaje hace más
visible la distinción; al menos dentro de la visibilidad que importa a Benjamin,
aquella que implica en la revelación de la diferencia y de la complementariedad de
las línguas, donde el tradutor ensambla el rompecabezas. (Seligmann-Silva, 2011,
p. 28-29)
En suma lo que se deve considerar es que sería imposible pensar en la
traducción como sombra en el sentido del modelo platónico de la imitación, pero
si se puede ver en su teoría una fuerte defensa de la traducción como momento de
sobrevivencia de la obra, algo que Bareiro Saguier logró hacer al dar a conocer la
lírica en guaraní con la antología que elaboró de los poemas anónimos o de autoría
conocida con la traducción al castellano.
8
CAPÍTULO I
El libro Literatura guaraní del Paraguay (2004) fue la primera obra de
Bareiro Saguier dedicada a esa literatura. En esa obra el autor expone que el
guaraní se asentó y mostró su autoridad. Es un ensayo sobre el tema de la
literatura guaraní con algunas muestras de la prosa y con pocos poemas. La lengua
guaraní es comprendida desde el Caribe hasta el Río de la Plata, y desde el
Atlántico hasta las eminencias andinas. (BAREIRO SAGUIER, 2004, p.9)
El pueblo que la hablaba, que no se caracterizó por construir ciudades o
monumentos materiales notables, resumió en cambio su sensibilidad y su talento
en una lengua que se constituyó en el valor cultural más alto. Lo que nos hace
pensar es que hablar de la poesía guaraní exige hablar de la lengua, tanto porque el
proceso de una y otra se corresponden, como por una correlación aún más
profunda, que se asienta en la naturaleza esencial de ambas.
Ruben Bareiro Saguier expone que la lengua guaraní, que se convertiría
la mayoritaria del Paraguay, y que obtuvo uno de sus escasos reconocimientos
históricos en la época de las Misiones, fue vista y tratada como “lengua del
oprimido” durante toda su historia. A excepción de algunos breves tramos y
espaciadas actitudes de respeto hacia la lengua, ella cayó en una aguda
discriminación, casi hasta los finales del siglo que ha terminado.
De ese modo, después de llamar la atención sobre esa cultura y su
importancia, Bareiro Saguier tuvo interés de hacer más por el guaraní, con una
difusión de los poemas en forma de una Antología que ahora pasaremos a tratar
particularmente.
1.1 TRADUCCIÓN DE POEMAS DE ANTOLOGÍA DE LA POESÍA CULTA Y POPULAR EN
GUARANÍ
Este capítulo trata de la traducción de veintiocho poesías del guaraní al
portugués, en la variante brasileña, que fueron seleccionadas por Rubén Bareiro
Saguier y Carlos Villagra Marsal. En la obra esas poesías están separadas en tres
tiempos, la poesía popular anterior al siglo XX, poesía popular del siglo XX y
poesía culta del siglo XX.
En estas poesías podemos encontrar rasgos medievales como el “amor
cortés” provenzal, de la “morriña”, imágenes y metáforas tan sutiles y hermosas.
Los géneros predominantes son los amatorios, los elegíacos, los descriptivos, los
épico-líricos, los satíricos, burlescos y la oralidad, su característica esencial.
Buscando presentar las diferentes propensiones y reflexiones en la definición del
pasado histórico del Paraguay, con textos característicos del imaginario guarani,
tomando en cuenta que la narrativa y la poesía se constituyen de los
reconocimientos más intensos del mestizaje lingüístico guaraní-español,
condición, los anhelos, vicisitudes y esperanzas de un pueblo.
Los versos de “Che lucero aguai'y”, autoría de un legendario poeta
popular, Juan Manuel Avalos, es ejemplo evidente del mestizaje lingüístico
guaraní-español.
La época de oro de la canción popular escrita en guaraní llegó alrededor
de la tercera década del siglo XX. Algunos poetas de la época continuaron
respetando las pautas de rima y métrica de la poesía española, pero cultivaron un
guaraní “sin contaminaciones”, de admirable riqueza, como ejemplo el poema
“Nde ratypykua” de autoría del poeta Félix Fernández.
9
La teoría del amor cortés1 supone una concepción platónica y mística del
amor que podemos encontrar en el poema” ROHECHAGA’U”, cultiva por su
parte el poema erótico, con un lenguaje de gran musicalidad, habitado por la
picardía y la ternura.
La morriña2 es un término gallego que define la nostalgia de la tierra
amada, que se siente cuando se está lejos y esta concepción podemos encontrar en
los poemas “CHE PARAHEKUE” y “CHE VALLEMI” al leer estos poemos
tenemos el real sentido de la morriña que es cuando sentimos el sonido de una
gaita cuando estás lejos de tu tierra amada.
1 http://pt.wikipedia.org/wiki/Amor_cortês. Acessado em 27/02/2012
2 http://morrinhentos.com/node/546. Acessado em 28/02/2012
10
Poesia popular anterior
ao Século XX
TORORE
Galópe galópe
Sepélo rópe
kesu peteĩ
inimbo una ónsa
reka.
Hera’ỹva
TORORE
(Canção de ninar)
Galope, galope
Ao Sepelo
Um queijo
De fio a medida
A buscar.
Anônimo
11
CAMPAMENTO
CERRO LEÓN
Campamento Cerro León, Mariscal López odispone,
tamambe’umi peẽme guerra tiempo peguare.
Campamento Cerro León, catorce, quince, dieciseis,
osẽrõ guare oje’ói el Batallón número seis,
la corneta itenonde, la media trompa itapykue.
“Néikena Mayor Laku, nderehe ajeroviave,
eipe’a cuatro batallón soldado escogidokue.”
Oikéma Mayor Laku oiporavo isoldadorã,
catorce mil escogido ogueraha ovendepa.
Osẽrõ oje’oi haguã enterove ojahe’o hikuái:
“Imposíblepa jahejáta la nación del Paraguay.
Adios pues, hermano kuéra, ja rohomíma ningo ore,
ore ko ja rohomíma ropresentávo ore rekové.”
Mientras Robles invadía la provincia de Corrientes,
Mayor Laku y Duarte se dirigieron al Río Grande,
Mayor Laku oho avei Uruguayánape más al este.
Mayor Laku, el más activo, Uruguayánape ohasa,
y Duarte con su tropa Janaípe ojesitia.
COMPANHIA
CERRO LEÓN
Companhia Cerro León, ordenou o marechal,
permita-me que lhe conte daquele tempo de guerra.
Companhia Cerro León, catorze, quinze, dezesseis,
no momento que saiu o batalhão número seis,
à frente a corneta, e a meia tropa atrás.
“Vamos, pois, Major Lakú, mais que ninguém a ti confia,
esquadrão quatro tropas de soldados escolhidos.”
Move-se o Major Lakú, juntando seus soldados:
catorze mil escolhidos levou e vendeu.
No momento de partir, todos juntos choraram:
“É possível que deixemos a nação do Paraguai?
Adeus, pois, nossos irmãos, já estamos marchando,
Já marchamos, a oferecer nossos corpos.”
Enquanto Robles invadia a Província de Corrientes,
Majores Lakú e Duarte se dirigiram ao Rio Grande.
Major Lakú se foi ao leste de Uruguaiana.
Major Lakú, o mais ativo, a Uruguaiana chegou,
e Duarte com sua tropa foi encurralado em Yatai.
12
A los once días después, Duarte fue atacado
por las fuerzas enemigas que es el Triple Aliado.
Mayor Laku ohasa hikuái hasta la costa de Yvera,
ha upégui ja ohasáma en el río de Uruguayána,
ha upépe ja ojekuaáma los veinticuatro vapores.
He’íma Mayor Laku: “Peñentregánte lo mitã,
ndaiporivéima remedio, japerdéma ñane retã.”
He’íma Mayor Duarte: “Ñañentregái chéne che,
para eso areko espada añedefende haguã,
adefende haguã che patria ha che derecho ave.”
He’íma Mayor Laku: “Peñentregánte katu los soldados,
ndaiporivéima remedio, peẽ ya son vendidos.”
He’íma Mayor Duarte: “Ahura voi vaekue
adefende haguã che patria hasta la muerte peve,
jepémo esta misma hora peipe’a che rekove.”
Peteĩ corralón guasúpe oguapy ojahe’o hikuái:
“Añetete piko japerdéta la Nación del Paraguay?”
He’íma Cabo Torales: “Peñeconsolántena lo mitã,
ello que oiméne tiempo jahecha jevývo ñane retã.”
I
Ferrocarril:
che guataha
Onze dias depois, Duarte foi atacado
pelas forças inimigas que são os Três Aliados.
Lakú passou com sua gente à costa de Yverá,
e então atravessou o rio de Uruguaiana:
a partir daí observava os vinte e quatro vapores.
Disse o Major Lakú: “Entreguem-se, sim rapazes,
não existe remédio algum, já se perdeu nossa pátria.”
Disse o Major Duarte: “Eu jamais irei entregar-me,
para isso tenho espada, me defenderei com ela, e
defenderei minha pátria e meus direitos também.”
Disse o Major Lakú: “Entreguem-se os soldados;
Não existe remédio algum, vocês foram vendidos.”
Disse o Major Duarte: “Jurei, desde então,
que defenderei minha pátria ainda que a morte me alcance,
mesmo se agora mesmo me arrebatarem a existência.”
Em um círculo enorme sentaram-se a chorar:
“É verdade que perderemos a nação do Paraguai?”.
Disse o Cabo Torales: “Consolem-se, camaradas:
tenho certeza que chegará o tempo de vermos outra vez a pátria.”
I
O trem,
meu modo de andar.
13
Paraguari:
che vy’aha.
Paraguay:
che perdición
Galopapu:
che diversión.
Cero León:
che campamento.
Los veinticuatro:
che batallón.
Ha upéva ku:
che elemento.
Cada mes:
che pagamento.
II
Kirikiri:
che róga ári
karakara:
takuru ári.
Paraguari:
meu lugar da felicidade.
Paraguai:
minha perdição
São de galopes:
minha diversão.
Cerro León:
meu batalhão.
Os vinte e quatro:
minha tropa
Esse somente:
o meu elemento.
A cada mês:
meu pagamento.
II
O falcão:
sob meu teto.
O Caracarás:
sob o formigueiro.
14
Infantería:
mboka ijyva ári
Caballería:
kavaju ári
Artillería:
barranca ári
Akã morotĩ:
canoa ári
He’íma Sargento Díaz “Imposible Mayor Laku,
Imposible Mayor Laku ñaentregátapa la bandera,
ñaentregátapa la bandera del Paraguay”
Hera’ỹva
Infantaria:
no ombro fusil
Cavalaria:
no cavalo
Artilharia:
no barranco
“Chapéus brancos”:
nas canoas.
Disse o Sargento Díaz: “Será possível, Lakú,
será possível, Major, que entreguemos a bandeira,
que entreguemos a bandeira, bandeira do Paraguai.”
Anônimo
15
CHE LUCERO AGUAI’Y
Che áma, che señora
ndajuhúi nde joguaha,
péina amo nde tyvyta
yvágare oñepinta.
Che áma, che señora
ndajuhúi nde joguaha,
nde resa ojajái jajái,
ni lucero nombojojái.
Arai morotĩ poty
opaite che mbuesay,
che lucero Aguai’y
ambojojáva kuarahy.
Ne porã há ne potĩ,
rehesape ha remimbi
opa ojeroky roky
che lucero Aguai’y.
Toiko aipo ñorairõ,
tove cañon tokororõ,
nderehe che korasõ
che rekove jepe toso.
MINHA ESTRELA DE AGUAI’Y
Minha dona, senhora minha,
não encontro quem te assemelha,
aparece tua sobrancelha
desenhada lá no céu.
Minha dona, senhora minha,
não encontro quem te assemelha,
fulgem teus olhos, brilham,
nem a estrela os iguala.
Oh flor das brancas nuvens
se até me fizeste chorar,
minha estrela de Aguai’y
semelhante ao mesmo sol.
És bela e és límpida,
clareias e resplandeces
bailarina luz dançante
minha estrela de Aguai’y.
Mesmo no combate avassalador,
e com canhão roncando tenaz,
só por ti bate meu coração
até que minha vida se solte.
16
Toñehe che resay,
tosyry pe che ruguy,
che esperanza taipoty,
che lucero Aguai’y.
Itristeha ñambyasy
oikekuévo kuarahy.
Ambojoja mante che sy
nderehe che Tupãsy.
Ne porã ha ne potĩ
rehesape há remimbi,
opa ojeróky roky
che lucero Aguai’y.
Juan Manuel Ávalos
Que se derramem minhas lágrimas,
que corra meu sangue aberto,
que floresça minha esperança,
minha estrela de Aguai’y.
Entristeço e dói minha alma
quando está morrendo o sol.
Somente com minha mãe
comparo-te, virgem minha.
És bela e és límpida
clareias e resplandece,
bailarina luz cantante
minha estrela de Aguai’y.
17
Poesía popular
Do Século XX
CHE PARAHEKUE
Llena el alma de suspiros
aseguíta che rape,
adios che vy’a hague,
adios lugar preferido,
oguahẽ el tiempo cumplido
rohejávo katuete;
ndahaséi ramo jepe
el destino che obliga.
Ãga ipaha rohecha,
adios che parahekue.
Adios che sombrakuemi,
adiós soñado lugar,
tal vez el momento fatal
che separa ndehegui;
pero durante avivi
jepémo mombyryve,
arekóne nderehe
mi amoroso pensamiento,
rohechávo yeyvo algún tiempo,
adios che parahekue.
Adios sombra inovidable,
mi dicha, placer, mi gloria,
rogueraháta en la memoria,
en mi mente invariable;
mi destino irremediable
oñecumplía cherehe,
ha upévare ipahaite
MEU ANTIGO RANCHO
Enche minha alma de suspiros
vou continuar meu caminho,
adeus espaço de gozo,
adeus lugar preferido,
chegou a cumprir-se o tempo
é preciso ir-se com o vento;
mesmo que não queira ir embora
o destino é quem me obriga.
pela última vez te vejo,
adeus meu antigo rancho.
Adeus minha sombra que foi,
adeus sonhado lugar,
talvez um momento fatal
me fez separar de ti;
ao mesmo tempo incentivando
mesmo que distante,
hei de ter posto em ti
o pensamento amoroso,
a que um dia vou retornar,
adeus meu antigo rancho.
Adeus sombra inesquecível,
minha alegria, prazer e glória,
te levarei em minha memória,
mente invariável;
meu destino irremediável
tem que cumprir-se em mim,
pela última vez, então;
18
ãga ndéve apurahéi;
ikatúnte ndajuvéi,
adios che parahekue.
Ne maltratárõ yvytu,
nde jopérõ kuarahy,
oity ramo nde poty
ha upéi reju nde piru,
upérõ che mborayhu
ocuidáne nderehe,
orregáne nde rogue
reikomivemi haguã,
ñandénte ojupe guarã,
adios che parahekue.
Tal vez algún pasajero
upéi reju rehayhu,
remoguahẽ opyty’u
ne sómbrape ohasakuévo,
calma, feliz y sosiego
peganzáne oñondive,
ha che mombyry asyete
aime vaerã ndehegui,
ne pore’ỹ asufri,
adios che parahekue.
Emiliano R. Fernández
agora vou cantando,
pode ser que já não volte,
adeus meu antigo rancho.
Se o vento te maltrata,
se te castiga o sol,
se murcham tuas flores
e ressecada ficasses,
ali por fim meu carinho
com amor te cuidaria,
e regaria tuas folhas
para que vivesses mais,
somos um do outro,
adeus meu antigo rancho.
Talvez algum andarilho
chegue a gostar de ti depois,
deixe-o descansar
embaixo tua sombra, ao passar,
calma, feliz e sossego
juntos talvez gozassem,
e eu dolorido e longe
hei de encontrar-me em ti,
assim, sofrendo tua ausência,
adeus meu antigo rancho.
19
PRIMAVERA
Ohasa tiempo ro’y,
primavera oguahẽ,
ñu, ka’aguy oflorece
hokypa iverde asy;
palo blanco ha tajy
mombyrýgui rehecha,
ka’aguy oñuamba
hecha pyrã pe yvoty.
Yerbas, arbustos y flores
entero ipoty jera,
yvotyty jahecha
con exquisitos primores.
Bellos aspectos encantadores
kova ko tiempo ogueru:
ko’ẽ jave rehendu
himnos de aves cantoras.
Campichuélope resẽ
hovy hũmba rejuhu,
kaysáre rehendu
umi pykasu rasẽ;
churiri ha pitogue,
la novia ha pepoasa,
nde ári katu ocruza
bandada pyku’ipe.
PRIMAVERA
Passou o tempo de frio,
A primavera já chegou,
florescem montes e campos
há verde por toda parte;
pau branco e ipê
de longe se decifram,
e a floresta abraça
flores que se vêem.
Ervas, arbustos e flores
por inteiro desabrocham,
distinguem-se ramalhetes
com bonitos primores.
marcas encantadoras
traz este tempo consigo:
quando amanhece se ouvem
hinos de aves cantoras.
Ao sair a Campichuelo
tudo é azul profundo,
da cerca se escuta
um gemido de pombas;
patos e bem-te-vis,
as noivas e asas-cruzadas
enquanto lá no alto passam
bandos de andorinhas.
20
Kokuerépe rehendu
sarĩa oñe’ẽ joa,
ñandú guasu omburea
ha orronca ñakurutũ;
pe javoráire jaku
ayvumiéma ojapo,
alba oñe’ẽ chiricóte
umi tataupa ha mytu.
Mbokaja ipotypa
oadorna kokue rape,
pindo rakãme operere
tu’ĩ ha marakana;
opurahéi ñakyrã
oanuncia sandía aju,
yvapovõ ha yvaviju
tape ykére okukuipa.
Kuarahy oñapymi
ocalmave yvytu,
rehecha jasy pyahu
ikarapã po’imi;
estrella entero omimbi
jepiguágui iporãve,
siete cabrilla ojere
oguahẽvo ko’ẽti.
Rosada ha morotĩ
hesayju pytangy,
orraya pe kuarahy
osẽmbotárõ omimbi;
da antiga Capoeira
as seriemas fofocam
as grandes avestruzes rugem
as corujas roncam;
o peru, no pantanal,
um pouco mais agitados,
dizem alba saracuras
inhambu e o mutum.
Os coqueiros floridos
enfeitam o caminho do sítio,
nos jerivás batem asas
codorninhas, periquitos;
cantam as cigarras
anunciando a melancia,
papamundo e laranja
transbordam pelo caminho.
Ao ir descendo o sol
o vento vai se acalmando,
vê-se a pequena lua
curva e magra no céu;
a estrela pisca, pisca
mais bela que nunca,
as sete estrelas brilham
quando chega a alvorada.
O sol no firmamento irradia
de rosa e branco de chumbo,
de avermelhado e amarelo
quando está por reluzir;
21
ojeroky panambi
mbyju’i ha mainumby,
la creación ombohory:
Niño ára hi’aguĩ.
Ko’ẽmbavove resẽ
recruza la vecinda,
rehetũ pe resendá
ha ku rosa pytãite,
rehechaseve seve
umi jardín florecida,
jazmín, clavel morotĩva
ndaho’i pe hyakuãngue.
Emiliano R. Fernández
dança a borboleta
andorinha e beija-flor,
a criação alegre:
com a chegada do menino.
Depois da alba que surge
na vizinhança se cruza,
a resedá se cheira
e aquela rosa vermelha,
mais e mais se quer ver
esses floridos jardins,
cravos brancos, jasmins
de fragrância se vestem.
22
CHE VALLEMI
Oiméne tajy poty pe cerro omopytãmbá,
oiméne hyakuã porã opárupi ka’aguy,
oiméne ku mainumby ovy’a ha isaraki
maymáva guyramimi ijayvu ha opurahéi
che py’águi ndojeivéi upe che Paraguaimi.
Umi ysyrymimi panambi oñuãmba,
ha oime culantrilloita hembére ojere rei,
llantén peteĩteĩ ku hogue hovy asy,
ha iguýre iñanambusu ju’i rupi’aký.
Ku asucena okúi rei hyakuãngue ne monga’u,
panambi hovy guasu oveve ñemi ñemi,
oiméne ku guyva’i opárupi ojaitypo,
eira ru’ã ono’õ yvotýre omburea
upéva ijeirarã oipyte ha ohykue’o.
Oiméne hyakuã porã ku yvytu cérrogui oúva,
amambái ryakuã oguerúva ka’aru ro’ysã porã,
oiméne ijayvu joa umi ykuágui oúva,
iñakã ári oguerúva kambuchi há hyakuã,
hi’ãnte chéve ahecha upe che valle ahayhúva.
Oiméne ynanbu sevói pe ñure morotĩmba,
tetéu ijayvu joa jahasávo iñangekói,
hi’ã váicha che reñoi che retãmi porãite,
ha oime che rembiayhukue che rechaséva avei,
MEU VALE
Lá o ipê florido vai avermelhando o penhasco,
um feixe de aromas vai tomando a floresta,
alegre os beija-flores irão brincando e dançando
pássaros em bandos vão voar e vão cantar:
não se exila do meu peito essa flor do meu querer.
Aquelas águas fluindo estriadas de borboletas,
e uma fúria da avenca que em suas bordas se dilatam,
de tempo em tempo uma rama com folhas verdes,
ansioso, em cima azul ternura do florido jacinto,
enquanto embaixo se engrossam ovos de rã em cachos .
As deslumbrantes açucenas cujo aroma atordoa,
as pausadas borboletas, que de vez em vez azulam,
as pontuais avezinhas por todas as partes se aninham,
as abelhas recolhendo de flor em flor o mel,
zumbindo, bebe do meloso néctar da corola à colméia.
Lá, o perfume do morro virá com os altos ventos,
e o cheiro da samambaia, que o crepúsculo refresca,
ouviram-se, distintas, as vozes das nascentes,
as que enfeitam de aromas de cantos e grinaldas,
parece que estou sonhando com aquele vale desejado.
Lá a branqueará os campos de erva da perdiz,
o quero-quero alvoroçado ao ver ameaçado seu lar,
é como se me chamasse pequeno lugar,
talvez a distante namorada também sofra de saudade,
23
che rayhúrõ gueteri ahayhu háicha ichupe.
El tiempo hatã oiko ñane akã omyapatĩ,
ñande rova omocha’ĩ ha ndaikatúi jajoko,
nahi’ãnte la amano mombyryete ndehegui,
aháne rohechami che akãme roguerekóva,
ha amõne ave che ahõva rohechaga’ugui aĩ.
Enrique Torres
se ela ainda me quer, quem a ama também sou eu.
O tempo em ritmo rápido agrisalha-nos as cabeças,
enruga nossas faces, não é possível detê-lo,
não desejaria morrer tão longe de meu solar,
hei de voltar a te ver, como a tenho na lembrança,
desatam-me os suspiros de tão profundo sonhar.
24
Poesia culta do Século XX
ROHECHAGA’U
Hi’ãnte chéve aveve
aguejymi ne rendápe,
añe’ẽmi nde apysápe
che ãgapyhyha peve.
Hi’ãnte che guyrami
aguejy nde po pytépe,
ha pe nde rova yképe
rohavi’u mbeguemi.
Néina pykasutĩmi,
che rupi nde pepo ári,
ha amõ che rembiayhu piári
jaha tapytu’umi.
Añenorõ ake haguã
ne ñe’ẽ che myangekói,
hi’ã váicha che renói
nendive aimemi haguã.
Máicha mo po rohayhu
ku mombyry reimehápe,
mamõ ajesarekohápe
ne angue mante ajuru.
Ku ko’ẽtimba jave
remimbi che resa yképe
SAUDADE
Ah se pudesse voar
chegar ali onde está,
e falar perto do ouvido
até perder o fôlego.
Convertido em avezinha
pousar em sua mão aberta,
e no limiar dos beijos
acariciar suas faces.
Anda, pombinha branca,
leva-me em suas asas,
e lá junto ao meu carinho
iremos descansar.
Enquanto me deito a dormir
seu sussurro me desvela,
e é como se me chamasse
para chegar até você.
Como há de ser este amor
que lhe encontrando assim distante,
onde fixe os meus olhos
somente vejo sua sombra errante.
E logo quando amanhece
Brilha em minha pupila
25
ha amõ kuarahy reiképe
che ahõmi nderehe.
Ndavy’avéi che mamove
aime’ỹguive nde ypýpe,
ha upéicha mba’embyasýpe
nde rayhupápe aikove.
Marcelino Pérez Matrínez
e lá onde morre o sol
seu ocaso o sono me assedia.
Feliz em nenhum lado vivo
se consigo não estou,
então em minha tristeza
amando-o
mais eu vou.
26
LAS SIETE CABRILLAS
Las Siete Cabrillas pehechávapa
Pyhare pyte yvate omimbi?
Mba’énte nipo che momandu’a
torýgui apuka che añomi rei.
Ajesarekóvante ko che hese,
ha’eténte chéve ku ovechamimi
oguata joáva ñu hovy mbytére
iñasãimbahápe Agosto poty.
Las Siete Cabrillas Tupã rataindy
ahayhúva che, che mitã guive,
mba’éipo ko’ãga pe ndéve ojehúva
pe mokõi estrella ndehegui ogue.
Aipapa che kuãre cínconte atopa,
mokõi nde yvoty nipo ojepo’o.
Añeponrandúvo che jupe apyta
mamoitépane ha’ekuéra oho.
Upe pyharépe Tupãsy ahecha
che ke guýpe guáicha che momarandu:
“Ku mokõi estrella nde rehayhuetéva
mokõi tesarã oime ojereru.”
Há ne’ĩraiténte peteĩ tringueña
hesa jajaipáva che resapepa,
ha che ku tu’icha pyhare opáyva
tataindy rendýpe hovái apyta.
AS SETE ESTRELINHAS
As sete estrelinhas que lá se distinguem
fulgindo no céu, no meio da noite,
eu não sei o que me fazem lembrar,
de pura alegria sorrio a sós.
Quando as encontro se vão meus olhos,
até me parecem cordeiros brancos
caminham juntos no céu azul
onde se espalham as flores de agosto.
As sete estrelinhas, vela de Tupã,
gostei desde pequenino
o que acontece com vocês?
Estão apagadas duas estrelas.
Conto com os dedos: apenas cinco;
duas daquelas flores arrancadas foram
penso e me pergunto então,
por que se ocultam, onde se esconderam?
Nessa noite Virgem eu vi,
E como num sonho me anunciou:
“Essas duas estrelas que tanto amas
foram desprendidas a tuas pupilas.”
Em um instante uma morena
me encheu de luz; de olhos brilhantes
como quem acorda tarde da noite
vi diante de mim duas estrelas de repente.
27
Upete guive che tindy aguantávo,
ni pe ñasaindýre namañasevéi,
ku música púicha che apysápe oiko,
ha herakuemínte aropurahéi.
Francisco Martín Barrios
Ando cabisbaixo desde aquele tempo,
nem o clarão da lua quero mais olhar;
tenho os ouvidos como que ouvindo música
e somente seu nome me ponho a cantar.
28
ÑANE ARAMBOHA
Hyakuã vevuimi pacholi apytépe
nde rapykuerépe ñane aramboha,
ñane ropevýrõ jahura haguépe
jaikove aja jajoayhu haguã.
Ne akã rendaguépe oiméva akói
jeruti rupáicha ipýko’ẽmi,
pyhare vovénte váicha che renõi
ha ajapajeréi che año peteĩ.
Hembe’y jegua, iñenkahe ju
mbytépe nde réra, che réra rovái,
ne rembiapokue, Ana de Jesus,
ãga ipore’ ỹ ndarovia vaeraĩ.
He’emi ohendu ja’erõ ojupe
ñe’ẽ ombohoýva ñane korasõ,
ha oime este día ajuhu hykue
causa pyhare rombojahe’o.
Noñe’ ẽirupínte nomombe’upái
ndarovy’aiha pe ne pore’ỹ,
ha ha’e oñandu ko che ndaikatúi
pyhare ake che año tyre’ỹ.
Hã che mborayhu ka’aru pytũ
nde rekoviahárõ kóinama opyta,
ne renoiuka Ana de Jesus
Nde rechaga’u ñane aramboha.
Féliz Fernández
NOSSO TRAVESSEIRO
Leve teu odor entre o patchuli
no travesseiro deixou tua marca
quando juramos no sonho
pela vida inteira nos amar.
O teu templo ainda está
como ninho vazio de pomba azul,
que no ocaso parece me chamar
me remexendo na solidão.
Nas bordas ornadas com fio de renda,
teu nome, diante do meu,
Ana de Jesus, tua mão teceu
e na falta me nego a crer.
Ele ia ouvindo quando dizíamos
ao coração palavras de gozo
encontrei-o molhado nesta alba
pelo que na noite o fez chorar.
Só porque é mudo não sabe dizer
que infeliz tua ausência senti
ele bem sabe, o impossível
que é dormir órfão de ti.
Ah, meu companheiro do ocaso
Aqui em teu lugar ficou,
Vou até chamar, Ana de Jesus:
Saudades do nosso travesseiro.
29
NDE RATYPYKUA
Epukavymína mitã kuña, che mborayhujára,
tahecha jey nde juru mboypýri nde ratypykua,
nde rova yképe ikuãme oikutu vaekue Ñandejára
ha ipyko’ẽmíva opyta opupu mborayhu ykua.
Ka’aru pytũ jasy tomimbi nde rova mbytére
ha tory rupápe toñoañua ñane mborayhu,
tuka’ẽ ra’ãvo oñondivete tojeity ojoapére
tojahu hikuái nde ratypykuápe upe ka’aru.
Epukavymína mitã kuña, che py’a ra’ãva,
hoy’umisete ko ipepo paráva upe ñahatĩ,
nde ratypykuápe guare ymínte oipy’a jukáva,
ha ipepo akãmínte omoakỹsete mokõi panambi.
Nde rova yképe ikuãme oikutu vaekue Ñandejára
ha ipyko’ẽmíva opyta opupu mborayhu ykua,
epukavymína mitã kuña che mborayhu jára
taropurahéi nde juru mboypýri nde ratypykua.
Félix Fernández
TUAS COVINHAS
Sorri, te peço, graciosa moça, dona de meu coração,
veja outra vez em tua boca as doces covinhas,
nas faces cutuca teu dedo, Ñandejára
no oco tênue ficaram emanando veneração de amor.
Que ao entardecer a lua brilha no meio do teu rosto
teu querer e o meu no leito de gozo se abracem, se procurem,
às escondidas, brincando animados, se atiçam e girem
juntos em tuas duas covinhas ao poente se banhem.
Sorri, te peço, graciosa menina, que me atordoa o peito,
sedentas te procuram com asas coloridas as rápidas libélulas,
pois de tuas covinhas borboleteia uma água que as desatina,
e duas borboletas molhar somente querem teus cotovelos alado.
Aqui nas tuas bochechas veio a cutucar seu dedo Ñandejára
No buraco leve ficaram borbulhando fontes de carinho,
sorri, te imploro, graciosa menina, dona de meu amor
que quero cantar essas tuas covinhas através de tua boca.
30
OÑONDIVEMI
Hi’ãnte chéve, mitã kuña
oñondive ñasẽ, jaguata,
jahechami umi ysyry
ikonimbáva nde joguaha.
Oime ku arróyo ka’aysápe
amambaitýpe ochororo,
ne renoimíva hína ipukápe
ko ka’arúpe ne ra’arõ.
Guyramimi jepe opurahéi,
maymarõite mba’e omyimba;
ha umi arróyo nahenyhẽi
pype ofaltágui ne ra’anga.
Jaha emanã umi ysyrýpe
piramimi jepe tovy’a,
ha che upépe ku pukavýpe
ha’e jeýne rohayhuha.
Barranca ari jajayvymíne
ha ojekuaáne pypukuete,
ne ra’anga váicha nichomíne
piky hermana ja’e hese.
Ha Ñandejára pe amo yvágui
ñande rovasávo oñondive,
ko mbarakape che ne rendágui
tambopurahéi ñane rekove.
Félix Fernández
JUNTOS
Ganhei um sonho, menina minha:
ambos saímos a caminhar,
vamos vendo as águas diáfanas
que ao fluir se vão parecendo.
Junto às sebes, os córregos
entre samambaias se precipitam,
chamam todas com tua alegria
sob este ocaso em que te aguardam.
Ligeiras aves gorjeiam e cantam,
tudo parece piscar e piscar
e córregos não estão repletos
porque suas águas não te refletem.
Vamos, olhe esses cristais
até os peixes se alegram,
e então, minha, entre sorrisos
direi novamente quanto te amo.
No abismo nos estendemos
e o profundo apreciaremos,
ali tua imagem, como no nicho,
diria-se irmã de peixinhos.
Desde sua altura, Ñandejára
mostro caminhada abençoada.
Com meu violão, a ti enlaçado,
farei do canto nosso caminho.
31
NE RENDAPE AJU
Mombyry asyetégui aju ne rendápe romoporãségui,
ymaite guivéma reiko che py’ápe, che esperanzami.
Mborayhu ha y’uhéigui amanombotáma ko’ápe aguahẽvo,
tañesúna ndéve ha nde po guive ta che mboy’umi.
Che azucena blanca
ryakuãvu rei,
eju che azucena
torohetũmi.
He’íva nderehe umi karia’y kuéra pe imandu’ahárupi
kuña nde rorýva música porãicha naimbojojahái,
che katu ha’éva cada ka’aru, nderehe apensárõ,
ikatu vaerã piko che ichugui añembyesarái.
Yvotynga’u hína
ko che rekove,
aipo’o haguã
rojapi pype.
Ku clavel potýicha nde juru iporãva repukavymírõ,
ne porãitevéva el alba potýgui, che esperanzami;
na tañemondéna jazmin memetégui che rayhu haguãicha
ha ku che ke guýpé, che azucena blanca,che añuãmi.
Manuel Ortiz Guerrero
VENHO JUNTO A TI
De um sofrimento longe venho onde estás para te celebrar,
faz um longo tempo habitais minha alma, flor da esperança.
Já desmaiando de sede e carinho alcanço tuas raízes,
quero assim prostrado, que tuas mãos juntas apaguem minha sede.
Minha açucena branca
de aroma sutil
minha açucena vem aqui
que desejo beijar-te.
Falar de ti costumam os amantes, quando te recordam,
mulher tão radiante como bela música não se encontra;
e sim que medito, a cada entardecer, quando penso em ti,
será que algum dia dela justamente irei esquecer.
Ah se fosse flor
este meu existir
eu o arrancaria
e te jogaria.
Qual vermelho cravo tua boca floresce quando sorris,
eis mais bela que o brilho da alba, esperança minha,
deixa que me vista todo de jasmim para que me ames
no sonho, minha açucena branca, me aconchego em teus braços.
32
PANAMBI VERA
Panambi che raperãme
resẽva rejeroky
nde pepo kuarahy’ãme
tamora’e añeñotỹ.
Nde réra oikóva ku eira saitéicha
che ahy’o kuápe,
ha omboasukáva chéve amboy’úvo
che resay.
Pe ñuatindýre, ñu ka’aguýre
nemoñahápe
iku’ipáva che ánga che pópe
huguy syry.
Reguejy haguã che pópe
aikóva anga romuña,
ha torýpe torypápe
che áripi rehasa.
Panambi, ndéichagua Tupã rymba
nipo oime iporãva.
Resẽ yvytúndie, che yvotytýre
nde saraki.
Remimbivérõ ko che resápe
remimbipáva,
tove mba’éna nde rapykuéri
tañehundi.
Manuel Ortiz Guerrero
BORBOLETA RESPLANDECENTE
Borboleta fulgurante
que danças em meu caminho
se à sombra de tuas asas
pudera eu repousar!
Em minha garganta teu nome
ninhos qual mel arisca
e me açucara o choro
aberto quando a bebo.
Entre espinhos, campos
e floresta, a perseguir-te
esquartejada minha alma
na direita sangrando está.
Para que em minha mão desça
ai, te sigo e persigo,
e alegre tu em tua alegria
passar por cima de mim.
Borboleta, como tu, luz de Tupã
será tão bonita?
Vais com o vento
Entre minhas flores a brincar.
Quanto mais brilhes
só em meus olhos resplanderás,
e então, deixes,
que atrás do teu passo me desatine.
33
JASY MOROTĨ
Jasy morotĩ remaña mombyrýva cherehe rehóvo,
py’a tarovágui marõ nderekévai cheichaite avei,
ha chéicha remoñáva araka’eve jahupitý’ỹva,
nde ko che reindy, jasy morotĩ maña asymi.
Ejehykuavóna ko kuñataĩ rógaguy porãme,
jasy morotĩ, ehesapemi ko che rendaguã;
añesũpehẽta ko hovetãguýpe, aropurahéita,
mba’asy po’ícha che pytéva ohóvo ko mba’epota.
Rekéva reína, kuñataĩmi ahayhu porãva,
epu’ã ehecha ne rokẽme oúva oñemopoi,
tupãmba’ejára, ne renõi haguéma hembe huguypáva,
ha nde rechaségui yvága ru’ãre hesa ikã rei.
Ka’aguy poty che moakãnundúva nde pukavymíre
ha ne ryakuãngue rapykuéri aikóvanga atyryry,
esẽ che rendápe: he’ukáramo chéve nde jurúgui eira
tosopa haguã ko che py’a i’uhéi, ka’aguy poty.
Esẽ che rendápe ha nde apysápe tamombe’u ndéve
mba’éicha rupípa ko che mitãhápe aiko añembyasy,
Che páy ha che kéra urutau rasẽicha che py’a ojopýva
ha yvytu pirúicha che ruguy apére oikóva opoñy...
Jasy morotĩ remaña mombyrýva cherehe rehóvo,
nderekéi haguéma nde resa’yjúva cheichaite avei;
ko’ẽramointénte rehasa hasa ha reiko reikóvo
che tavy haguéma reikuaa vaerã, jasy morotĩ.
Darío Gómez Serrato
LUA BRANCA
Lenta lua branca que contempla das alturas,
um pulsar quente te mantém bela como a mim também,
e como eu, andas perseguindo o inalcançável,
eis tu minha irmã, suave lua branca de olhar intenso.
Derrama-te já no lar propício dessa moça em flor,
branca lua redonda, o lugar desejado ilumina assim;
vou ajoelhar-me sob sua janela para elevar meu canto,
vai me consumindo a angústia de amar, como o mal fino.
Moça deitada em sono sereno, certeza te amo,
levanta-te a ver quem chega à tua porta para te implorar,
sou o mendigo com lábios sangrante de tanto te chamar,
que ansioso por te ver, limpa contra o céu, resseca seus olhos.
Casulo da floresta, teu leve sorriso me aquece a frente
e penosamente persigo as pegadas de teu aroma claro,
espreitar aqui: me dá de beber o mel da tua boca
capaz de saciar esta sede da alma, casulo sutil.
Espreita-te já que quero te dizer, suave em teus olvidos,
o modo profundo de meu sofrimento desde minha infância,
acordo, e dormindo como o urutau meu peito se solta
e qual fino vento, ao lado de meu sangue, desce e se humilha...
Lenta lua branca que me contempla das alturas,
sela sua insônia o lívido rosto a minha também;
ao raiar o dia te irás, andando e me deixando,
suave lua branca, mas consciente de que enlouqueci.
34
MANDU’A RORY
Mandu’a rory ikusuguepáva ne pore’ỹhápe
ojope hague ñembyasy puku omano vaerã,
nde rerakuemi aropurahéiva ou che py’ápe
ikatuve’ỹva ajahe’o’ỹre aromandu’a.
Che ruguy porãva atopárõ máva nde réra oguerúva,
yvoty ryakuãicha che mbopiro’ýva ne ahõnguemi.
Rohuguaitĩségui tape ipukuvéva ohenonde’áva
ikatu haguãicha che renduse’ỹro añehenduka.
Sapy’a ahecharõ ku karia’y kuéra nde rógape oúva
rombyekoviaséva ha nañanimáigui ajesaupimi.
Tesarái maymárõ noguahẽi vaekue che róga rokẽme,
che vy’a apytépe ha che ñembyasýpe nde mante reimé,
yvága ha yvýpe nde jasy resẽme ndaipóri omo’ãva,
ñasaindy porãicha pyhare ru’ãgui ñande resape.
Nde reikuaa’ỹre nde pypore ári ymáma aguatáva,
ikatu vaerã ku oguahẽ che ára ha rohupity;
ha’éva che jupe mborayhu paháipo ko hese añandúva,
ajeve ndaipóri pohã omongueráva ko mba’embyasy.
Pyhare poty Paraguái retã rehesapepáva,
che momarandúna regue potaitévo japa oñondive.
Hérib Campos Cervera
LEMBRANÇA FELIZ
Lembrança feliz que envelheceu durante tua ausência
e um longo pesar tem ido requeimando até sua ausência,
teu nome, o de sempre, veio ao meu peito para que te cante
já que não consigo lembrar-te nunca a não ser chorando.
Quando encontro aquilo que teu nome traz se alegra meu sangue,
refresca minha pele teu fino hálito de aroma florido.
Querendo te alcançar o caminho mais longo costumo caminhar
para que consiga, mesmo que não querendo, fazer-me escutar.
Quando às vezes vejo aqueles rapazes que em tua casa chegam
Quero te substituir, mas não me animo e olho os céus.
Jamais o esquecimento soube atravessar a luz de meu umbral,
em meio ao gozo, como igual na pena, sempre estás presente,
no céu e na terra tua lua crescente ninguém há de eclipsar,
na noite alta nos vai iluminando um claro luar.
Sem que tu saibas há muito tempo que piso teus passos,
pode ser que um dia amanheça o tempo de alcançar-te o fim;
me digo a mim mesmo que amor passado este que eu sinto,
com certeza não existe seguro remédio ao mal que me aflige.
Florescer noturno que iluminas inteira a terra natal,
Perto a tua sombra, te rogo me avises e morremos juntos.
35
CHE ÁNGA...
Che ánga repopoitéva che py’apýpe...,
nañandúiva raka’eve péicha nde popo,
terãiko nandejavéima pe nde kotýpe
ha resẽse ichugui reheja há’eño.
Che añoite anga aikuaa ndéve ojehúva
nde pype nde reñomíva ñembyasy,
vy’a’ỹ ne ñe’ãme nde su’úva...
ha upéicha reikovéva tyre’ỹ.
Che aveíko, che ánga areko chéve hasýva
ha ndeichaite asẽséma... aveve,
aheja ko yvy tatatĩgui tenyhẽva.
Che ra’arõna... ha ñakañỹvo oñondive
ñambogue tekotevẽ ñande rasýva
ha javeve ku guyramícha mokõive.
Gumersindo Ayala Aquino
MINHA ALMA
Alma que tanto te agitas em meu peito…,
que eu me lembre nunca te angustias assim,
ou será que em teus aposentos já não cabes
e desejas partir, deixando sem ninguém?
Alma, somente eu sei o que te acontece,
o que andas escondendo em teus adentros,
a dor que na medula te morde...
e te deixa de tal sorte em orfandade.
Tenho minha própria dor eu também, almas,
e, como tu, quero sair e.... voar,
distanciar-me desta terra suja de fumaça e nevoa.
Por favor, me aguarda,... ao perdermos juntos
apagaremos sem dúvida tudo que aqui nos dói
e cruzaremos o ar, como pássaros os dois.
36
CHE PYKASUMI
Che pykasumi reveve vaekue chehegui rehóvo
oúva ne ange cada pyhare che kéra jopy;
rohayhúgui aĩ ajepy’apýva che ne ra’arõvo,
michínte jepépa ndaivevuivéi che mba’embasy.
Ne añaitégui ndénte aikóva ko’ãicha aiko asy
jaikóma rire ku juayhu porãme oñondivete;
resẽ reveve che rejarei che motyre’ỹ,
aiko aikorei ndavy’amivéi upete guive.
Ku a más que ko’ẽ rohayhu asy naremediavéi,
naimo’ã voi ku itavymíva mba’e aiko;
ama’ẽ asy pe nde rogamíre ha nde nereiméi,
korasõ rasy che mbotarova che mbojahe’o.
Reveve vaekue chehegui rehóvo, che pykasumi,
reipotave’ỹgui rohavi’umi ni rojavyky
ejumi jeýna ikatumiháicha che consolami,
taivevuimi che jopy asýva che mba’embasy.
Carlos Valiente
MINHA POMBINHA
Minha pombinha que leve voando de mim se distanciou
sua imagem retorna uma e outra noite a oprimir meu sono;
em razão de amor me desassossego e esperando vou,
mesmo sendo profunda intolerável esta minha dor.
Eis cruel estou caminhando doente e febril
depois de mimar o morno carinho que juntos vivemos;
tornando-me órfão, aqui me deixaste, empreender o vôo,
sumido em tristeza desde aquela vez, vagabundo e só.
cresce o amor intenso sem remédio algum com o amanhecer,
nem posso acreditar que ando transtornado, errante, infeliz;
ao olhar tua casa onde já não estão, meus olhos padecem,
coração atormentado que me sacode o peito, me faz chorar.
Tão leve voas de mim te distancias, pequena pombinha,
não querias já que te acariciasse a pele, os cabelos
regressa, te peço, a dar-me consolo, você sabe,
que se volte leve este sofrimento que me torce a alma.
37
NDE RESA KUARAHY’ÃME
Sapy’ántepa ikatúne
kuarahy pytu akúgui,
nde resa kuarahy’ãme
aguahẽ ap´ytu’umi.
Ndijavýnteva ko chéve
ysatĩ opupúva hína
amambái roky apytépe
nde resa kuéra mimi.
Pyharépe rehecháva
ñasaindy pere perépe,
jasymi oike ha osẽvo
araípe oñemo’ã,
ha nde ave ko upeichaitéva
rejere ha rejeréro,
omimbi ha iñypytũva
nde resa kuarahy’ã.
Ajuhu mba’e iporãva
che py’a guive ahayhúva,
yvypórape omoĩva
jeguakáramo Tupã.
Ysyry rendaguemícha
hovyũ ha ipyko’ẽva
vevyimínte ahetũsẽva
nde resa kuarahy’ã.
Reikuaáma arohorýva,
reikuaáma mamoitépa,
sapy’a amanoha ára
ikatúnte che ñotỹ.
À SOMBRA DE TEUS OLHOS
Será possível algum dia
que consiga descansar
do duro hálito do sol
à sombra de teus olhos?
Se eu te digo não erro
que teus olhos se me almejam
que borbulham manancial
entre as samambaias verdes.
Costuma-se à noite
cortes e tachas de lua,
lua que sai e se esconde
abrigada pelas nuvens,
e assim mesmo, você também
ao girar e dar a volta,
cintilam e se escurecem
de teus olhos essas sombras.
Ei encontrado a beleza
que intimamente desjo,
a que de ornamento colocou
Tupã na face da terra.
Como um leito de córrego
de côncavo azul escuro
suavemente beijaria
essa sombra de teus olhos.
Você conhece meu desejo,
e sabe em que lugar,
pode-me sepultar
no dia em que eu morrer.
38
Che rejánte kena Mirna
nde resa kuarahy’ãme,
tosyry jepi che ári
tapia nde resay.
Teodoro S. Mongelós
Então Mirna, permita
que deslize sobre mim,
à sombra de teus olhos
o dique de suas lágrimas.
39
OKARAYGUAMI AKÃ SA’YJU
Ku mitãkuña ava apope sa’yju mimbíva,
iñakã jegua ndijavyiete mbokaya poty,
inimbo overáva ho’a ijati’ýre, ojajái reíva,
ichupe heñoi che ñe’ã ruguápe mborayhu hypy.
Ha’e umi hesa mbyja ko’ẽju ñande resapéva,
yvága hovy oje’o hague ima’ẽ paje,
aropurahéine che mbarakapúpe mba’e iporãitéva
hova pytangy ha’ete voíva kuarahy resẽ.
Ojogua mokõi jasy pyahumi hováre oguejýva
umi ityvyta po’i asyete karapã’imi,
yvoty pytãva hope ojerávo ha he’ẽ mbochýva
upéva ijuru pe huguy syrýva ha ikambuchimi.
Kuña sarovy, pire morotĩ, akã sa’yjupa,
yvytu pepo toguerahami che ñe’ẽ poty,
Tupãsỹ itykéra ojoguaiteíva ko che mborayhúpe,
mokõive ojovái ndojuasai porãme ha ojohupity.
Carlos Miguel Giménez
SELVAGEM LOIRINHA
Moça gentil de cabelo crespo, dourado resplandecente,
cabeça adornada que assim se assemelha a flor de coco,
fios fulgurantes a seus ombros caem, abertos em luz,
fazem que do centro de minha alma rebrote o profundo amor.
São esses seus olhos estrelas de alba que nos iluminam,
o límpido céu ali desbotou seu mágico azul,
com esta guitarra irei cantar o belo feitiço
a face rosa que tanto parece o sol poente.
Duas sobrancelhas curvas delicadas de exata finura
igual a gêmeos filhotes de lua em ambas as faces,
qual pétala doce que se desprenderam de uma vermelha flor
seus lábios são jarra de latente sangue, cheios de amor.
Mulher de olhos glaucos, de pele louça, áurea cabeleira,
que a asa do vento leve levemente minha voz florescida,
meu carinho sabe que és como irmã da santa Virgem,
Não poderei saber quem é a mais bela se ela e você se encontrem.
40
YSYRY
Ysyry porãite remimbíva,
ita ári mbegue rehasa,
ha’eténte ku mboí ne koníva
rohechávo hory che ñe’ã.
Ysyry, rasaite rohayhúva,
Ñe añomíte ko chéve pohã;
nde pype apyrũvo añandúva
váicha chéve paite akuera.
Ysyry, nendive heta ára
ñasaindýpe aju ñañe’ẽ;
ne añomínte ko che rayhuhára
reikuaáva che rekovekue,
reñandu chendive ambyasýva,
che ñe’ãme oikóva oikarãi,
rehecha che reságui osyrýva...
rembyasýva nde ave che rovái.
Hetaitémi ku yma nde syrýpe
mokõivéva roñombojaru;
rehendúmi hembe pukavýpe
he’ikuévo chéve “rohayhu”.
Ha ko’ãga che añóma nde ypype
tindyhápe ko aju aguahẽ;
hetaitéma aiko tyryrýpe,
avave nomañái chereche.
RIACHO
Água bela, cristal que brilha,
com moroso fluir entre pedras,
tuas escamas de prata balançam
alegrando minha clara paixão.
Riacho de amor que transborda,
somente tu dás remédio a meus males;
ao molhar-me em tuas águas eu sinto
que refresca e curas meu peito.
Quantas vezes, córrego, nas noites
conversamos ao claro da lua;
somente tu és amante sem trégua
tu conheces minha historia sofrida,
tu compartes comigo as penas,
que me arranham o coração,
e ao olhar-te com meus olhos que choram...
em seguida o choro.
Há muito tempo, em tua limpa corrente
brincamos, contente, os dois;
escutaste uns lábios sorridentes
repetindo promessas de amor.
E o presente, a teu lado
chorando me animo outra vez;
há muito minha vida se arrasta,
sem ninguém que se busque em meus olhos.
41
Ysyry, nde niko reikuaáva
oñandúva ko che korasõ;
ñembyasy che ruguýre oguatáva
ha mantéva che mbojahe’o.
Ysyry, oguahẽnepa ára
nde ypýpe aju apyta?
Che rendúma Tupã ore jára,
ha ko ýpe apyrũvo tapa.
Pedro Encina Ramos
Como ninguém, tu sabes, córrego
o que passa em meu coração;
em tristeza caminha meu sangue
e sempre me empurra a chorar.
Riacho me pergunto se um dia
a tua margem virei descansar?
Eu te rogo Tupã la do céu,
que em suas águas possa morrer.
42
MBORAYHU ASY
Ndikatu mo’ãi aikovévo che pe nderehe’ỹ
ka’aguy mbytére hi’ãnte ma chéve aha aiko rei;
ko che korasõ che mbotarováta nderehe apensárõ,
ha aiko aporandu já nde resaráimapa chehegui?
Estrellamimi pe amõ yvatete pyhare omimbíva,
Ndijavyváicha nde réra he’íva che renõi haguã.
Che tarovaite apáy roheka ha ndorotopái,
tesay mante péicha añembyasýrõ che consolaha.
Ku amano rire ne mandu’amíro nde rayhu harére,
nde py’aite guivépa eñembo’émi ani ánga apena;
tuichaite mba’e niko che ajapo ko yvy apére,
ndéve rohayhúgui Tupã ha che sýgui che resaraipa.
Rosalía Díaz León
INTENSO AMOR
Não poderia eu andar pelo mundo sem você
se até desejo vagabundear no meio da floresta;
este coração me enlouquece porque te recorda,
e pergunto se talvez você já me esqueceu?
Pequena estrela que o céu azul pisca, noturna,
Teu nome por certo pronuncia e assim me invoca e chama.
E desatinada acordo e te busco e nunca te encontro,
para estas tristezas consolo me trazem só lágrimas.
Quando eu morra te rogo que guardes lembranças de mim,
do fundo do peito te imploro que reze por minha salvação;
tem sido tão grande a amorosa sede que levo comigo,
esqueci o carinho até de Tupã por adorar-te.
43
MAINUMBY PYTÃ
Mainumby pytã.
Yvoty poty.
Ysapy rekávo reikávo ndepeporyapu.
Ysyry ypy, guata katuete,
ava retekuápe remombo rerúva kambysy yma.
Ytu guasuete. Ysau raity. Yvu ypykue.
Yvytu memby nde pepo rague.
Yvy potymi. Tekove yta.
Rekambúvaipo yvága yguápe, añeporandu.
Mamóguitepa mbarete reru
ajeve ramo ku ndereikuaái tapytu’umi.
Mbiriki ryapu.
Ava mbaraka rekuchupa’ỹva.
Angekói ryru. Angata rupa remumumantéva.
Retytýi asýva kerasy poguýpe.
Ipáy, ikeguýpe, ikéra mbytére reñangarekóva
kerambu reípe.
Ani nekangy. Ani repyta.
Tove tekove taipotykuru, taipotyjera.
Kerasy aña ani rembyaty.
Toikovemive.
Ikerayvoty tokakuaave.
Pe yvyguata neremimoingo
topukavymi omano mboyve.
Tadeo Zarratea
BEIJA-FLOR VERMELHO
Beija-flor vermelho.
Florida flor.
Anda buscando o orvalho com o fragor de suas asas.
Caminho seguro, à beira da água,
das entranhas do homem traz e distribui uma antiga seiva.
Imensa cachoeira. Formigueiro púrpura. Água da origem.
A plumagem de suas asas é filho do vento.
Florida de argila. Apoio da vida.
Pergunto-me se amamenta algum néctar do céu
de onde traz sua força.
Já que não conhece o mínimo descanso.
Zumbido da brincadeira.
Primordial maracá de incessante som.
Jarra da angustia. Leito de insônia que abundam sem fim.
Com seu pulso intenso sustenta o homem.
Na metade do sono, acordo e dormindo você vela por ele.
Não desfaleça. Não se detenha.
Que a vida enclausurada, que abra suas pétalas.
Não juntes quebrantos escuros.
Que ele viva um pouco mais.
Que cresça a flor de seu sonho.
Que esse caroço ao qual você dá vida.
Aponte um sorriso antes de morrer.
44
MITÃ RUPA PURAHEI
ARARO’Y REHEGUA
Kuarahy ikangy.
Hupápe opyta.
Karai ro’y
osẽna oguata.
-Ypaka’a, Ypaka’a,
ro’y rypy’a oikytĩmba
che retyma,
che memby oke aja.
Iponcho hũngy
távare oipyso,
ha amarayvi
yvy omohe’õ.
-Aguapeaso, aguapeaso,
ykuére ne rasẽ soro,
jepe’a remono’õ,
che membýkena ani ojahe’o.
Péina oguahẽma
Karai ro’y
ovéña ohupi
hakã rogue’ỹ.
-Kuarahy mimby, kuarahy mimby
ndépa rembyasy
kuarahy mbyky,
che membýke ani hesay syry.
CANÇÃO DE NINAR
EM TEMPO DE INVERNO
O sol, decaído.
Em seu leito está.
O senhor frio
Sai a caminhar.
-Saracura, saracura
os coágulos de frio
minhas pernas,
enquanto dorme o nenê.
Estendem o poncho
No breu da vila,
a fina chuva
a terra encharca.
- Jaçana, jaçana
pelos rios se lamenta,
e vai catando lenha,
que meu nenê não chore.
Já vem
O senhor frio
o cajueiro-japonês levanta
ramas no cio.
- Garça, garça
é verdade que dói
a noite sem o sol,
ou o choro do nenê.
45
Karai ro’y,
amba’y rogue
hu’itĩ mimbípe
ojukapaite...
-Korochire, korochire,
néina aréve ere
mamõpa reime,
che memby tataypýpe tojepe’e.
Karai ro’y,
tuja resayku,
ipytu te’õ
oikóvo oipeju.
-Yryvu, yryvu,
guyra rague hũ.
Che memby omondéta
sapatu pyahu.
Carlos Martínez Gamba
Senhor frio,
da samambaia
dançam as folhas
com pó de luz...
- Sabiá, sabiá
canta, canta
enquanto o nenê,
se abriga com o fogo.
Senhor frio,
velho aguado,
que passa soprando
seu hálito molhado.
Urubú, urubu,
De plumagem escura.
Calçara meu nenê
sapatinhos novos.
46
TATAYPÝPE
Opovyvy tata
oheréi pytũmby
oikarãi mandu’a.
Ohapo’o yma
umi teko asy
ha michimivy’a.
Koamangy
péina ojeka,
che akã rypýi
apáy haguã.
Ohesy cheguata
mboriahu kusugue
yvy apére yma.
Ojapokói tata
che akã ohevere,
ro’y cheape nupã.
Ajepe’e.
Chemandu’a.
Añembyasy.
Ogue tata.
Miguel Ángel Meza
JUNTO AO FOGO
fuça o fogo
lambe a escuridão
arranha a memória.
Arranca essas antigas
penas
uma pitada de alegria.
E então
uma chuva mansa,
e rega minha cabeça,
acordo assim.
O que hoje é cinza da pobreza
ontem tostava meus passos
o fogo agarro.
Chamuscam meus cabelos,
nas costas o frio me bate.
Aqueço-me.
E me lembro.
Melancolia.
Apaga o fogo.
47
KA’ARU
Asaje,
yvytu vevuimi...
Che py’a hesaho,
hopevy kangymi
ha hi’ánte chupe
okañy pe tapére.
Asaje, yvy timbo…
Ohopáma
che rembipotakue,
itindy ha okái ohokuévo,
kuarahy pytére,
tape tujamíre.
Yvytu vevuimi,
moóiko reho,
rehasáva che ykére,
che ra’ã ha ekañy,
che moakã tavypa,
che moakã monga’u,
che moakã mboravava,
che mongu’e…
Yvytu asaje,
nda vy’áiro rejúva,
yvytu vevuimi,
Ñandejára pytu, resaite,
Yvytu asaje,
Yvytu.
Susy Delgado
TARDE
Sesta,
brisa…
perdem-me os olhos da alma,
sob as pálpebras cansadas
desejando apagar-se
no caminho.
Sesta, poeira...
já se foram
aqueles que amava,
rendendo-se, extinguindo-se,
ao ir-se,
rumo ao zênite.
Pelo velho caminho.
brisa,
onde vais,
passando ao meu lado,
me tocas, me atordoa,
embriagando-me,
desorientando-me,
adormecido...
vento da sesta,
que chegas quando estou triste,
vento brando,
silvestre sopro de Ñandejára,
vento da sesta,
vento.
48
ÑE’Ẽ RYRÝI
Che ahy’ópe
oryrýi
che ñe’ẽ
Che ñe’ẽ
osẽséva
ombokua
yvytu.
Che ruguy
opupu,
osapukái
mboraihúpe
guarã
oipota
piro’y.
che ahy’ópe
oryrýi
che ñe’ẽ.
Che ñe’ẽ
osẽséva
ombokua
yvytu.
Ha katu
Iporãve
che ahy’ópe
Omano.
Feliciano Acosta
VERBO TREMULO
Na garganta
treme
minha palavra.
Minha palavra
que quer sair
a furar
o vento.
Meu sangue
ferve,
grita
porque
quer
alivio
ao pobre.
na garganta
treme
minha palavra.
Minha palavra
que quer sair
a furar
o vento.
E bem
pode ser
que nessa minha garganta
se morra.
49
TEREHO MBORIAHU
Epoi chehegui jahecha.
Ejei che rapégui ita pehengue.
Epoi che jyvágui jukeri ñanandy.
Ejei che ryepýgui aña jeguaka.
Tereho, ejei chehegui.
Tereho mboriahu.
Tereho.
Tereho.
Epoi chehegui, néipy.
Epoi chehegui ha’e ningo ndéve.
Reheréi che pire ha iñapeno kamambu.
Repopo che syva ári ha reipiro hovyũ.
Reguapy che py’ári ha ipohýi ita.
Repupu che ruguýpe ha che kangy.
Tatáicha rehapy che kangue.
Ejei ani ikusugue.
Tereho mboriahu.
Che ypýgui, tereho, tereho.
Anive che moñepysanga.
Anive che rekovére reñembosarái.
Anive che jyváre reguata ha remymýi.
Anive che apytu’úre kupi’ícha reñamindu’u.
Anive.
Anive.
VAI POBREZA
Me solta, vamos ver.
Saia de meu caminho, seixo.
Largue do meu braço, espinho do matagal.
Retire-se de meu interior, adorno de satanás.
Anda, separa de mim.
Anda pobreza.
Anda.
Anda.
Me solta já.
Me solta, te digo.
Lambe minha pele e saem machucados.
Salta em minha frente e descascas meus cabelos pretos.
Sentes no meu estomago, e pesa como rocha.
Ferves em meu sangue debilitando-me.
Como fogo queima meus ossos.
Distancia-te, que não se agrisalhem.
Anda pobreza.
Andes de meu lado, anda.
Não me faça tropeçar novamente.
Não jogue outra vez com minha vida.
Não movas mais meus braços, agitando-me.
Não roa mais meu juízo como cupim.
Nunca mais.
Nunca mais.
50
Che kueráima ndehegui mboriahu.
Tereho mboriahu, tereho.
Ipotýma che syváre kuimba’e ry’ái.
Tereho, ejei chehegui.
Tereho mboriahu.
Tereho.
Tereho.
Ramón Silva
Estou cansado de você, pobreza.
Vai embora, miséria
Já floresce em minha frente o suor do homem.
Ande, separe de mim.
Ande pobreza.
Va embora.
Agora.
51
1. Capitulo II
1.1. Tradução de poemas do livro Caminho de andar
Este segundo capitulo presenta la traducción de cinco poesías de la
obra Camino de andar que es una selección de la obra poética de Rubén Bareiro
Saguier, escrita casi en su integridad en el exilio.
La obra poética de Bareiro Saguier, tiene 180 poemas, que estan
divididas en 10 partes, como Biografía de Ausente, A la víbora de la mar, Nuevos
Anillos, En medio del camino, El duro oficio, Prisión, Lugares, Motivos,
Canciones Anteriores y Poemas publicados posteriormente. Donde los poemas
son la representación singular de la ambigüedad, con el factor del exilio,
coloreando no solo el lenguaje sino los sentimientos.
En los poemas podemos ver los trazos lingüísticos del guaraní, de esa
forma Rubén Bareiro Saguier hace con que el guaraní no se infiltre en su
castellano sólo como lengua, y si transmite en sus obras todos los mitos, ficciones
y bestiarios que constituyen su apoyo natural.
Las poesías fueron elejidas por hacer parte de un momento difícil del
autor que seria la prisión, donde los poemas tienen marcas muy fuetes y
sentimiento inovidable.
52
CRONOLOGÍA
1
Entre sombras
oigo los golpes ciegos
del cercano reloj
que lento, inexorable,
me va enterrando el día,
las horas de la rabia,
los interminables minutos de impotencia,
la eternidad transida del bostezo.
2
De noche los mosquitos,
por la siesta las moscas,
todo el tiempo las ratas.
¿ Sentirán, quizás,
el pedazo de muerte
que aquí nos va creciendo?
Rubén Bareiro Saguier
CRONOLOGIA
1
Entre sombras
ouço golpes cegos
do relógio próximo
que lento, inexorável,
vai enterrando o dia,
as horas de raiva,
intermináveis minutos de impotência,
a eternidade atormentada do bocejo.
2
De noite os mosquistos,
na sesta as moscas,
todo o tempo os ratos.
Sentirão, talvez,
o pedaço da morte
que aqui vai crescendo?
53
MURALES
En la pared
encontré un nombre escrito y una fecha.
Salud, compañero, contesté el mensaje,
y me sentí menos solo.
En el muro de enfrente
alguien ha dibujado
un rancho de dos aguas,
con su corredor y su cocotero.
Cuando la sombra aleve
me aprieta las pupilas,
el ranchito, de golpe,
abre una ventana con sol:
una bocanada de vida.
Rubén Bareiro Saguier
MURAIS
Na parede
encontrei um nome escrito e uma data.
Saúde, companheiro, respondi a mensagem,
e me senti menos só.
No muro da frente
alguém desenhou
um rancho de duas águas,
com seu corredor e seu coqueiro.
Quando a sombra venha
apertam-me as pálpebras,
o ranchinho, de repente,
abre uma janela com sol:
um sopro de vida.
54
PARÁBOLA DE LA ROSA
Anoche un guardia,
un hombre con el rostro
oculto por una máscara de sombra,
entre las rejas me pasó una rosa
cortada de algún jardín público.
“Viene de afuera”, me dijo,
y sentí que un hálito de vida
me invadía.
Supe que en el fondo del pozo,
en el chaco de un pecho
puede florecer una rosa.
Aunque la fetidez
la marchitó en seguida,
la rosa existe.
INCONGRUENCIA
¡Qué ridículo pensar
en el fondo de un calabozo
que el mar existe!
Rubén Bareiro Saguier
PARABOLA DA ROSA
À noite um guarda,
um homem com o rosto
oculto por uma máscara de sombra,
entre as grades me deu uma rosa
cortada de algum jardim público.
“Vem de fora”, me falou,
e senti que um hálito de vida
invada-me.
Soube que no fundo do poço,
no charco de um peito
pode florescer uma rosa.
Mesmo que o fedor
Murchou à imediatamente,
a rosa existe.
INCONGRUENCIA
Que ridículo pensar
no fundo de um calabouço
que o mar existe!
55
EVIDENCIA
Y de golpe comprendo
que mi patria,
la antigua tierra abierta
de los dueños del viento,
se ha vuelto este pedazo de sombra
entre cuatro paredes
y una reja.
Rubén Bareiro Saguier
EVIDÊNCIA
E de repente compreendo
minha pátria,
a antiga terra aberta
dos donos do vento,
tornou-se este fragmento de sombra
entre quatro paredes
e uma grade.
56
SIN PALABRAS
Porque, tal vez,
olvidé la palabra.
Y mi voz que te nombra
es el tacto callado
que busca la tibia
arboladura de tu sangre.
Mi voz, escala rota,
distancia o estatura
del tiempo o de las manos
que separan tus pies
del viento de tus alas.
Mi voz,
aroma, piel, caricia,
envolvente neblina.
Mi voz,
lengua febril
que horada tu sonrisa
buscando la penumbra
mojada de tu boca.
Porque, tal vez, muchacha,
Olvidé la palabra.
O no la supe nunca.
Rubén Bareiro Saguier
SEM PALAVRAS
Porque, talvez,
esqueci a palavra.
E minha voz que a nomeia
é o tato calado
que busca a tíbia
corda de seu sangue.
Minha voz, escala quebrada,
distancia a estatura
do tempo ou das mãos
que separam seus pés
do vento de suas asas.
Minha voz,
aroma, pele, caricia,
envolvente neblina.
Minha voz,
língua febril
que perfure seu sorriso
buscando a penumbra
molhada de sua boca.
Porque, talvez, moça,
Esqueci a palavra.
Ou não a soube nunca.
57
2. CONSIDERACIONES FINALES
Este trabajo observó puntos negativos y positivos sobre las teorías de la
traducción;como punto negativo seria el punto de vista más tradicional, haciendo
con que el traductor traduzca palabra por palabra y como puntos positivos que
varían desde el punto de vista más tradicional y conservador, que privilegian la
relación con el texto original, hasta métodos que aprecian más la libertad del
traductor, tomando el texto traducido como una creación independiente del
original.
En el proceso de traducción de Antología de la poesía culta y popular en
guaraní y de cinco poemas de la obra Camino de andar (2008), concluí que cada
poesía debe disfrutar su originalidad, sea la poesía fuente o la poesía traducida. La
tesis de la fidelidad, de considerar un poema traducido al portugués como la
original, apareció en este trabajo en factores como la adopción del mismo estilo de
lenguaje y en la conservación de términos en la lengua guaraní, por ejemplo, en
las poesías que hacían referencia a su divindad religiosa.
Por otro lado, en la opción de palabras y expresiones lo más importante
fue dejar que el texto hablara su propia lengua, es decir, la lengua meta, esto
partió del entendimiento de que el poema traducido no es una correspondiente
exacta de su original, eso puede ser visto en la poesía Saudade en el verso
acariciar tuas faces donde en su lengua fuente la traducción exata tendría que ser
buchechas, pero la adopción fue mantener el ritmo con el mismo numero de
silabas y cambiar bochechas por faces, con el propósito de afirmar
semánticamente un término más alejado del universo infantil.
En algunos poemas hubo la busca por la coloquialidad del idioma
portugués que admite el uso mezclado del pronombre en segunda persona (tú) con
el uso de la fórmula de tratamento íntimo (você) en tercera persona, como en el
poema “TEREHO MBORIAHU”.
Además de elecciones del nivel sintagmático, hay que explicar que, como
propone Haroldo de Campos, la traducción no debe ser pensada como algo
totalmente acabado y cerrado, porque además de factores como el tiempo en el
cual se propuso, hay la relectura y la práctica que siempre servirán para que se
observen los fundamentos teóricos por un nuevo ángulo, principalmente por
tratarse de un proceso de constante tomada de decisiones.
A modo del conocimiento relativo a la traducción, seguí el principio de
que ninguna obra podrá ser igual a la otra, de que ninguna teoría, no obstante
necesaria, podrá ser íntegramente adecuada y única a la finalidad de la traducción,
pues, escribir, leer o traducir son transcursos que dependen de factores ajenos a
ellos mismos, como tiempo, espacio, elementos críticos y evaluativos de cada
cultura y sociedad, según Susan Bassnett (2005, p. 17).
Traducir no es cerrar una obra en una lengua extraña a su original, siendo
necesarias así varias idas y vueltas sobre el texto, intervenciones que vendrán a
contribuir con su perfeccionamiento.
Este trabajo de traducción fue un gran desafío pues el conocimiento de la
lengua guaraní se debe a un uso informal en el espacio coloquial familiar. La
posibilidad de comparar el resultado con la traducción al castellano hecha por
Ruben Bareiro Saguier y Carlos Villagra Marsal hizo posible el ejercicio de la
traducción al portugués.
58
Además de eso, cabe destacar aquí la contribución de Marlene Villalonga,
mi tía, y de mi padre Victor Ramirez Parquet que estuvieron siempre dispuestos a
sanar las dudas sobre el uso de determinadas expresiones o de la estructura de la
frase en guaraní que por ser una lengua aglutinante ofrece dificultades particulares
en la traducción. Vale también observar que del estudio para este trabajo resultó
una gran pasión por la lengua y la cultura que me estimula a profundizar el
estudio del idioma de esos pueblos originarios que habitaron gran parte de
América del Sur.
3. REFERENCIALES BIBLIOGRÁFICOS
- SAGUIER, Rubén Bareiro. Augusto Roa Bastos “caídas y resurrecciones
de un pueblo”. Asunción: Servilibro, 2006.
- SAGUIER, Rubén Bareiro. Camino de andar. Asunción: Servilibro, 2008.
- SAGUIER, Rubén Bareiro y MARSAL, Carlos Villargra. Antología de la
poesía culta y popular en guaraní. Asunción: Servilibro, 2007.
- SAGUIER, Rubén Bareiro. Literatura guaraní del Paraguay. 2ª ed.
Asunción: Servilibro, 2004.
- GATTI, Carlos. Enciclopedia guaraní- castellano de ciencias naturales y
conocimientos paraguayos.Asunción: Arte nuevo editores, 1985.
- BASSNETT, Susan. Estudos de tradução. Tradução de Sônia Terezinha
Gehring, Letícia Vasconcellos Abreu e Paula Azambuja Rossato Antinolfi.
Porto Alegre: Editora da UFRGS, 2005.
- CAMPOS, Haroldo de. A arte no horizonte do provável. 4ª ed. São Paulo:
Perspectiva S.A, 1977.
- CAMPOS, Haroldo de y PAZ, Octavio. Transblanco. 2ª ed. São Paulo:
Siciliano, 1994.
59
ARTÍCULO DE REVISTA
- SELIGMANN-SILVA, Márcio. “Um tradutor é um escritor da sobra?
Variações sobre a ontologia da tradução”. In: Cadernos de Tradução
(UFSC), Florianópolis, vol.XXVIII, p. 11-35, 2011.
SITIOS
- http://pt.wikipedia.org/wiki/Amor_cortês. Acessado em 27/02/2012
- http://morrinhentos.com/node/546. Acessado em 28/02/2012
Recommended