Atomoa

MATERIATIK BIZIDUNETARA

ATOMOA

ATOMOAREN

OSAGAIAK

PROTOIAK: Karga positiboa

NUKLEOAN

NEUTROIAK: Karga elektrikorik ez.

AZALEAN ELEKTROIAK: Karga negatiboa

Atomoa eta hutsa

Molekulak

MOLEKULAKMOLEKULAK

GATZA

MAKROELEMENTUAK

Sufrea

Magnesioa

Potasio kloruroa

MAKROELEMENTUAK

MIKROELEMENTUAKMIKROELEMENTUAK

BURDINA

MIKROELEMENTUAKMIKROELEMENTUAK

KONPOSATUAKKONPOSATUAK

• INORGANIKOAK

URA

GATZ MINERALAK • ORGANIKOAK

GLUZIDOAK

LIPIDOAK

PROTEINAK

AZIDO NUKLEIKOAK

Konposatu inorganikoak: URA

Ezaugarriak• Ura bizidunen osagai

nagusia da: - Giza gorputzaren 60%. - Letxugaren 90-95%.

• Urak solido egoerara pasatzean bere bolumena handitzen du eta bere dentsitaterik handiena 4ºC-tan lortzen du. Horregatik izotzak ur likidotan flotatzen du. Honek bizitza ahalbidetzen du.

URA: funtzioak

• Disolbatzaile ona da. Substantzia desberdin asko disolbatzen dira uretan:

- Ioiak.

- Gatzak.

Disolbatzaile ona denez substantziak

garraiatzeko balio du eta gorputzeko

erreakzio kimikoak gertatzea ahalbidetzen du.

Konposatu inorganikoak: GATZ MINERALAK

• Uretan erraztasunez ioi bihurtzen diren molekulak dira eta disolbatuta edo prezipitatuta azal daitezke.

• Gehienak lurzoruan, lurrean edo mineraletan aurki ditzakegu.

GATZ MINERALAK: funtzioak

• pH-a erregulatzen dute. Gorputzean gertatzen diren funtzioek behar duten pH-a egon dadin laguntzen dute.

• Gorputzeko zenbait prozesutan parte hartzen dute, hala nola, nerbio bulkadan(Na, K), odol gatzaketan (Ca), erreakzio kimikotan eta kontrakzio muskularretan adibidez.

Konposatu organikoak

• Egitura bereziak osatuz lotzen diren molekulak dira.

GLUZIDOAK

• Azukre izenez ere ezagutzen ditugu.

• Bere osagaiak karbonoa (C), hidrogenoa (H) eta oxigenoa (O) dira.

• Osagai kopuruaren arabera 3 taldetan sailkatzen dira: monosakarido (1), disakarido (2) eta polisakaridoetan (2 baino gehiago).

Gluzidoak: MONOSAKARIDOAK

• Sinpleenak dira, osagai bakarrekoak.

• Gozoak izaten dira zaporez.

• Pentagono edo hexagono formako antolaketa dute.

• Adibidez

fruktosa

Gluzidoak: DISAKARIDOAK• Bi monosakaridoz osatuak egoten dira

• Adibidez, laktosa glukosa eta galaktosaz osatua dago eta esnean dagoen gluzidoa da; sakarosa frutan gehien azaltzen den gluzidoa da eta glukosa eta fruktosaz osatua dago.

sakarosa laktosa

Gluzidoak: POLISAKARIDOAK

• Monosakaridoen kate luzeak dira.

• Ez dira gozoak izaten.

zelulosa Glukogenoa

almidoia

GLUZIDOAK: funtzioak• Gluzidoak energia-iturri moduan erabiltzen ditugu.

Beraiek erabiltzen ditugu energia modu azkarrean behar dugunean. Horregatik, kirolariek gluzidoak hartzen dituzte kirola egin behar dutenean edo egin ondoren (pasta, platanoa...)

- Almidoia landareen energia-erreserba da.

- Glukogenoa animalien energia-erreserba da.• Bizidunen gorputzen osagai ere badira.

- Zelulosak landareei zurruntasuna ematen die. Bizidun gehienek ezin dugu digeritu; herbiboroen digestio-aparatuetan bizi diren mikroorganismoek egin baitezakete, soilik.

LIPIDOAK

• Osagaiak karbonoa (C), hidrogenoa (H) eta oxigenoa (O) dira. Zenbaitek nitrogenoa (N), fosforoa (P) eta sufrea (S) izaten dituzte.

• Uretan disolbatzen ez diren substantziak dira.

• Konposatu organikoetan (etanol, gasolina, azetona) disolbagarriak izaten dira.

LIPIDOAKLipidoak funtzioaren baitan sailka daitezke:• Funtzio energetikoa: Gorputzari energia ematen diote.

Luzerako energia-iturri moduan gordetzen ditugu; energia behar dugunean metatua daukagunetik hartzen dugu. Mota honetakoak dira: - Gantz azidoak: oleiko, linoleiko eta

linolenikoaren modukoak. Guk sintetiza ezin ditugunez, dietan hartu behar ditugu.- Gantzak: egituran glizerina eta 3 gantz azido

dituzte. Triglizeridoak dira. Gantz azidoak animali jatorrikoak badira solidoak izaten dira (manteka, seboa), landare jatorrikoak direnean, aldiz, likidoak izaten dira (soja olioa, oliba olioa...)

oleikoa

Gantz azido insaturatuak

linoleikoa

monoinsaturatuak

poliinsaturatuak

Gantz azido saturatuak

Karbonoen arteko lotura guztiak bakunak dira.

Triglizeridoak

Glizerina eta hiru

gantz

azidoz osatutako

molekula da.

LIPIDOAK• Funtzio babeslea: Ugaztunen

belarrietan, landareen hosto eta fruituetan...azaltzen den argizariak lipido-egitura du.

LIPIDOAK

• Funtzio koloratzailea: Landareei kolorea ematen dieten molekulak ere, lipidoak dira. Kolore berdea ematen dien klorofila, kolore gorria sortzen duen xantofila...

LIPIDOAK

• Bitamina funtzioa: Zenbait bitaminen egitura lipidikoa da; A, D, E eta K bitaminak honelakoak dira.

A bitamina

PROTEINAK

• Osagaiak karbonoa, hidrogenoa, oxigenoa eta nitrogenoa dira. Hauetaz gain, neurri txikiagoan, beste elementu batzuk izan ditzake; hala nola, sufrea.

• Elementu hauekin aminoazidoak eratzen dira eta hauen kateak dira proteinak.

PROTEINAK

• Proteinen funtzio nagusia eraikitzailea da. Bizidunen gorputzeko atalak osatzeko erabiltzen dira. Beraz, oso garrantzitsuak dira gure gorputza etengabe berritzen ari delako, zahartu eta hildako zelulak ordezkatzeko. Eta oso garrantzitsuak dira hazkuntza garaian gorputzak hazteko bere zelularen kopurua handitzea eskatzen baitu.

Proteinak: aminoazidoak

Arginina

glizina

PROTEINAK

AZIDO NUKLEIKOAK• Osagaiak karbonoa, oxigenoa, hidrogenoa, nitrogenoa eta

fosforoa dira.• Elementu hauekin nukleotido izeneko molekulak osatzen dira. • Nukleotidoen elkarketak sortzen ditu azido nukleikoak

elementuak nukleotidoak Azido nukleikoak

C, H, O, N, P ADN ARN

Adenina (A) x xZitosina (C ) x xGuanina (G) x xTimina (T) xUrazilo (U) x

AZIDO NUKLEIKOAK

AZIDO NUKLEIKOA

NUKLEOTIDOA

AZIDO NUKLEIKOAK

• ADN-a zelularen nukleoan egoten da eta ez da handik ezertarako ateratzen.

• ADN-ak zelularen funtzionamendurako informazioa du.

• Gure ezaugarrien informazioa ere, bertan dago.

AZIDO NUKLEIKOAK

• ADN-ak dauka proteinak sintetizatzeko informazioa, baina, esan bezala, ezin du nukleotik irten. Hori dela eta ARN-a erabiltzen du, informazioa kopiatu eta nukleotik atera ahal izateko.

• ARN-a nukleotik atera eta proteinak fabrikatzeko zelularen beste atal batera joango da.

AZIDO NUKLEIKOAK

AZIDO NUKLEIKOAK