)مورد مطالعه مسجد مطلب خان خوي(نقش مسجد درتعالی فرهنگی واجتماعی

1شهام اسدي

2عطا اهللا بیگ زاده

:چکیده

نحوة اندیشه،جهان بینی ،باورها و این هنر بیان کنندة .در طول تاریخ از تداوم کم نظیري برخوردار بوده است هنر معماري ایران

مسجد به عنوان طالیه دار معماري اسالمی ایران هم در بعد معماري و هم .اعتقادات مذهبی و سنتهاي مردمان این سرزمین است

با توجه به اینکه مسجد در تطورات . در بعد شناختی ومعرفتی تاثیري شگرف در تدوین و تکامل انسان انجام وظیفه می نماید

اریخی شاهد تغییراتی در ساختار خود بوده والحاقاتی بدان اضافه شده است،ولی از لحاظ معنایی و کالبدي داراي بعدي یکپارچه ت

و هارمونی مناسب در جهت افزایش حس قدسی به بنا براي عبادت و افزایش ابعاد فرهنگی ونقش اجتماعی خویش در جامعه

نها براي تعالی بعد روحی مناسب است بلکه جایگاهی براي نیایش و احساسی مبتنی نه ت )مطلب خان(مسجد .اسالمی بوده است

انسان نماز را نه به عنوان .بر زیبایی شناسی است،زیبایی شناسی مبتنی بر دعا،اندیشه و اندیشیدن زیبا را فراروي ما قرار می دهد

حمانیت ورحیمیت حضرت حق است،بلکه به عنوان موجودي هبوط یافته از عرش الهی و نه به عنوان انسانی که غافل از ر

در زمین،که بر جوهر واصل خداگونۀ خویش واقف است وبه عنوان تنها موجودي که بر محور عمودي حیات » خلیفۀ اهللا«جانشین

.او ارتباط برقرار می سازد اکیهانی ایستاده است به درگاه باري تعالی نماز می گزارد وب

نند مساجد دیگر نقش فرهنگی و اجتماعی را براي خود قائل بوده ولی از لحاظ ساختاري با مساجد مسجد مطلب خان نیز هما

. و همانند خانه کعبه و مسجدالنبی بدون تزئینات وآمودکاري است دیگر تفاوتی اساسی دارد وآن هم بدون سقف بودن آن است

.عنوان ساجد و عابد خداوند تاثیري شگرف و معنایی دارد مسئله اي که مطرح است نقش خود مسجد در افزایش وتعالی انسان به

مسجد، نماز، انسان، فرهنگ، جامعه، معماري،مسجد مطلب خان :کلید واژگان

:مقدمه

در هر جاي مطهر می توان با خدا ارتبط .براساس حدیثی مشهور،هر جا که نماز برگزار شود،آنجا مسجد است

و نماز به پیشگاه خداوند محدودیت مکانی ندارد اما دین اسالم براساس عبادت،دعا . داشت ونماز را به پا کرد

.آیات متعدد قرآن،مسجد را مکانی مخصوص براي نماز نامیده است

Shahamasadi@gmail.com. 09144268265: ، نویسنده مسئول دانشگاه غیر انتفائی روزبه زنجاندانشجوي کارشناسی ارشد . 2

ataollahbeigzadeh@gmail.com. دانشجوي کارشناسی ارشد دانشگاه غیر انتفائی روزبه زنجان. 3

انجام عمل نماز و تکلیف واجب مسلمانان بر اداي آن، تاریخ دنیایی اسالم

را بدان سو می برد که باید براي انجام یکی از واجب ترین اعمال

شکل واقعی مسجد در دنیاي اسالمی .شرعی،مکانی مخصوص بنا شود

زمانی است که موضوع تجمع انسانها و جماعت نمازگزار براي انجام یک

سورة 17خداوند در آیۀ ).470: 1378کیانی،(به میان می آید عمل واحد

انما یعمر مساجد الله من امن بالله والیوم الاخر واقام الصلوة واتى «:توبه می فرمید

مسجدهاى خدا را «؛».دینالزکوة ولم یخش اال الله فعسى اولئک ان یکونوا من المهت

تنها کسى آباد مى سازد که به خدا و روز باز پسین ایمان آورده و نماز را برپاداشته و

را پرداخته و تنها از خدا ترسیده است، امید که اینان ] و حقوق مالى خویش [زکات

ا ودر این آیه به وفور از اهمیت دینی و نقش مسجد در برپ ».از راه یافتگان باشند

.داشتن اعمال دینی درآیه هاي مختلف قرآن آمده واشاره شده است

این انسانیت در معماري نمایان است،به ویژه در عصر .در تمامی هنرهاي ایران خصایل انسانی وجود داشت

اندیشه مسجدها جایگاه زیبایی،کسب فیض ،تفکر و.عموم بوداسالمی براي استفاده در دسترس و با مشارکت

وآن گونه که سازندگان و آرایش دهندگان -»مسجدها باغهاي بهشتند«که در کتیبه اي آمده همچنان. دینی است

ضمنا معماري سنتی،به ). 269: 1387پوپ ،(ایرانی آنها را می ساختند،زینتها و جلوه هاي معتبر اسالم بودند

بدن انسان . اري معابد و به ویژه مساجد،تصویري است از جهان یا انسان در ابعاد جهانی اشخصوص معم

مطلب (مسجد.معبدي است که روح درآن به سر می برد،درست مانند جهان که همان روح زنده اش می کند

فوران فیضی البته خانه خدا هم هست،ساختمانی که انسان باید درون آن حضور الهی را احساس کند واز )خان

مسجد مطلب خان از یک شبستان بزرگ روباز با پالن مربع که . که از روح سرچشمه می گیرد بهره مند شود

دور تادور آن حجرات دو طبقه و شاه نشین هاي رفیع وایوانی عظیم که در حال حاضر سقف پوششی آن

مسجد طوري ساخته شده که ساختمان فعلی.فروریخته تشکیل شده ومسجد داراي صحن نسبتا بزرگی است

احتماال وجود سقف گنبدي براي آن با توجه به دهانه و دیوارهاي فعلی بعید به نظر می رسد، ممکن است بنا

که بیشتر شباهت به تکایاها و حسینه ها دارد شاید یک مسجد تابستانی بوده ودر زمان اولیه سقف پوششی

).111: 1377زنده دل ودیگران،(این کار را انجام دهندداشته است که دروقت بازسازي نتوانسته اند

:پیشینۀ تاریخی مسجد مطلب خان

مسجد مطلب خان خوي که اینک در ضلع جنوب غربی میدان انقالب، کنار خیابان طالقانی و مرکز شهر خوي

سایر ابنیه اي که اینک تجدید بنا شده، یا از درکنار و متري آن 30در حدود واقع است، در جوار بازار قدیمی

حجره هاي دو طبقه مسـجد مطلـب : 1شکل

نگارندگان:خان، منبع

سازمان میراث فرهنگی و گردشگري خوي: موقعیت قرارگیري مسجد دربین ابنیه قدیمی و بازار، منبع : 2شکل

: هجري قمري، منبع 346حصار شهرستان خوي در سنه: 3شکل

سازمان میراث فرهنگی و گردشگري خوي

بین رفته اند قرار گرفته است و یادآور بافت شهرهاي اسالمی و اجزاي همگون آن است، تاریخ دقیق این بنا

چندان روشن نیست، اما گمان می رود که زمان اولیه ساختمان مسجد، مربوط به دوره ي ایلخانی باشد که

احتماال در اوایل دوره ي قاجاریه، برروي ویرانه هاي موجود مجددا . ران شده استبعدها بنا به دالیلی وی

).111: 1377زنده دل ودیگران،(مسجد دیگري ساخته اند

مرحوم مطلب خان تجدید در قرن سیزدهم توسط این مسجد

در (ق.ه 1255وي این مسجد را در سال . واحیاء گشته است

با حجره هاي دو طبقه بنا کرده که اینک به نام ) زمان قاجاریه

این بنا گنبد ندارد ودر خوي معروف است که به . اوست

علت وسعت ، معماران نتوانسته اند گنبدي بر روي آن

البته این .تزئینات استمسجد فاقد هر نوع تمام بسازند

لخانی امري احتمال بدلیل وجود معماران برجسته در دوره ای

).غ.سازمان میراث فرهنگی استان آ(غیر عاقالنه می نماید

یري آن به باب مسجد ونحوة قرارگمحمد یوسف کیانی در

اغلب مساجد در مرکز شهرها، نزدیک «:توضیح می پردازد

اهمیت مسجد ...بازارها و محدودة دارالحکومه ساخته می شدند

در شهرها به حدي بود که اگر شهري مسجدجامع یا آدینه

نگارندگان: در باب ساخت مسجد مطلب خان در کتب گوناگون، منبع نظریات مختلف: 1جدول

: عکس قدیمی قبل از مرمت مسجد مطلب خان، منبع: 4شکل

غ.میراث فرهنگی وگردشگري آ

در سال (با توجه به این موضوع که خوي شهري آباد بوده ).8: 1386کیانی،(»نداشت، اهمیت شهري هم نداشت

نیز خوي را ممهور و شهري با حصار آجري توصیف می کند ولی از ابنیه آن اطالعات چندانی در دست .)ه 346

. نمی باشد

:درباره این بنا در برخی کتب بدان اشارات متنوعی گشته که بدان اشاره می نماییم

در افواه عامه وجود دارد، که مطلب ... «:می نویسد» خوي در گذر زمان«بهروز نصیري در جاي دیگري از کتاب

خان از مرگ زود هنگام خود هراس داشت، که نتواند ساختمان مسجد را به اتمام برساند، در نتیجه معمار را

ت فشار می گذاشت که زودتر طاق سقف بزند و ساختمان مسجد را به خاتمه برساند، دوبار اینکار انجام تح

گرفت و هر دوبار طاق فرو ریخت و سپس معمارمدت سه ماه از چشم ها ناپدید گردید، تا دیوار مسجد

ت نداد و ساختمان نیمه هلولی حاج مطلب را اجل م. خشک شده و جاي بیفتد، تا بار دیگر اینکار را انجام دهد

از مطالب گردآوري شده باال این مطلب فهمیده می شود که در باب تاریخ ).106: 1380نصیري، (»تمام ماند

.،و تنها به این مطالب اندك اکتفا می نماییممسجد مطلب خان سخن دقیقی نمی شود راند

:مسجد واژه شناسی

-1«:استمسجد در فرهنگ معین به دو صورت معنی کرده

نماز محلی که مسلمانان درآن -2جاي سجده ،

حافظ در شعري ).4106: 3،ج1360معین (.»گزارند،مزکت

در مسجد و میخانه خیالت اگر «:درباره مسجد می گوید

).229حافظ،(»محراب و کمانچه ز دو ابروي تو سازم/آید

نگارندگان: فضاي شاه نشین مسجد مطلب خان، منبع: 5شکل

:می گویددیگر سعدي در شعري

در »Mosque«کلمۀ ).606سعدي،(»...از در سراي اتابک غریو کوس یا/ تا نشنوي ز مسجد آدینه بانگ صبح«

یعنی رکن سوم صلوة یا » سجود«در زبان عربی است که به معناي محل » مسجد«زبان انگلیسی مشتق از واژة

در شروع .است که طی آن،پیشانی نمازگزار در عالی ترین تجلی تسلیم در برابر پروردگار،به زمین می ساید نماز

نماز،نمازگزار درست همتاي انسان ازلی راست می ایستد،خود او کشیش خویش است،وبدون هیچ واسطه اي

که به معنی دعا ونیایش به درگاه ربوبیت نیز است تا صلوة).42: 1375نصر،(در برابر پروردگار قرار می گیرد

ش را در این پهنۀ فراخ هستی از نمازگزار را به نیایش و راز ونیاز با معبود خویش فراخواند و حاجت خوی

بنابراین ،فضاي مسجد،به عنوان چکیده و گسترده اي از دامان طبیعت در .وبه او دل بنددخداي خویش خواهد

در مسجد به اجرا در می آید،یعنی نماز،شکل می هماهنگی و انطباق کامل به مهمترین فریضه ومناسکی که

.گیرد

:مسجد وجایگاه عبادي آن در دین مبین اسالم

در متون اسالمی این امر مطرح شده که اسالم، جایگاه ویژه

اي براي نیایش ندارد و در روي زمین و در زیر آسمان همه

» جدمس«جایگاه نیایش،.جا می توان نیایش خدا رابه جا آورد

که اشاره به حالت تسلیم .نام گرفته است»سجده گاه«به معنی

و فروتنی در برابر خداوند متعال هنگام نیایش دارد، وبه

ومکان ویژه اي اشاره نمی کند،از این رو می شکل و کالبد

ان که انسان به حالت تسلیم و فروتنی برسد،آنجا جایگاه توان گفت هر جایی روي زمین و هرهنگام از زم

.و نیایشگاه اوست نیایش

مسجد در شکل نهایی خود در میان جامعه مسلمین و در تمدن اسالمی مناسب ترین فضا براي خودسازي و

جامعه سازي وسیر همه انسانها از زندگی مادي و طبیعی به زندگی معقول و ملکوتی در پرتو هدایت و رهبري

).519: 1387نقره کار،(انسان کامل، یا انسان افضل می باشد

عناصر و اجزاء و الگوهاي نخستین این معماري را » معماري اسالمی«وپولو در کتاب خود به نام الکساندر پاپاد

از یادآوري جایگاه مسجد در میان مسلمانان و سپ»منشا مسجد«پاپادوپولو در زیر عنوان .بررسی می کند

« :به این نتیجه می رسد کهسادگی مناسک اقامۀ نماز و اشاره به این که هر کجا نماز گزارده شود همانجا مسجد

»هیچ نیازي به معماري یا شکلهاي نمادي نداشت) ص(در آغاز پیامبر هاز این رو مالحضه می شود ک

نگارندگان: محراب مسجد مطلب خان، منبع: 6شکل

همانطور که اشاره شد مسجد تنها جایگاه عبادي است و اکثر تزئیناتی که در بزرگنمائی آن ).8: 1368پاپادوپولو،(

یانی نماید ولی در افزایش حس تقدس آن تاثیري کمک شا اید به جالل و جبروت مسجدبه کار می روند ش

سعی در اعمال همین سادگی ندارد،در مسجد مطلب خان هم با رویکرد ساده انگاري که در مسجد به کار بردند

مسجد در شکل نهایی خود در میان جامعه . در بنا بوده اند تا با این عمل این تفکرات رابه نمازگزار انتقال دهند

و در تمدم اسالمی مناسب ترین فضا براي خود سازي و جامعه سازي و سیر همه انسانها از زندگی مسلمین

واین .مادي و طبیعی به زندگی معقول و ملکوتی در پرتو هدایت و رهبري انسان کامل ،یا انسان افضل می باشد

علت ورود مدرنیته و افزایش مکان بهترین فضا براي اعتالي فرهنگی جامعه عمل کند ولی در سالهاي اخیر به

ماشینیسم انسان ها بیشتر از آنکه به تزکیه نفس بپردازند ناخواسته بیشتر به سمت مادي گرایی واومانیسم سوق

پیداکردند، براي همین مساجد می توانند درجهت افزایش ابعاد فرهنگی جامعه نقش مهمی ایفا کنند وتنها مکانی

افزایش این روند باید از تمامی گروه هاي جامعه کمک گرفت و و مساجد را صرف براي عبادت نباشند و براي

از لحاظ ساخت و ویژگی هاي تکاملی نه تنها باید با الگوهاي قدیمی منطبق باشد بلکه جوابگوي نیازهاي

در مساجد قدیمی فضاي مساجد داراي کتابخانه اي بود و یا چسبیده به فضاي مدرسه و خود. امروز نیز باشد

همین امر نه تنها یک عامل قوي در افزایش فرهنگ جامعه می شده

.طالب می شدبلکه باعث ایجاد مباحث و مناظره هایی بین

:مطلب خان ویژگی هاي معماري مسجد

شکل وابعاد زمین مسجد تابع تعداد مومنین است و امکانات بافت

محله براي توسعۀ مسجد،علی رغم بسیاري از معابد زمین و حجم

خارجی آن الگوي تقلیدي و تکراري ندارد و در جایی که زمین

کافی باشد و افقهاي اطراف آن باز، میل به نظم دارد و تاحدي قرینه

ایی بدیع و مکمل فضاي طبیعت سازي براي ایجاد حجم و فض

در مجموع انسان در طبیعت نمادهایی از عناصر و جود مادي و .است

اما . گیاهی و حیوانی خود را که بالفعل هستند،عینا مشاهده می نماید

براي خودآگاهی ودرك ابعاد عقالنی و روحانی، خداوند اورا دعوت به

تحقق شایسته این امر فضاي مصنوع به طور کلی و فضاي و در جهت .تعقل و تدبر در آیات الهی می نماید

مسجد به طور خاص مکمل فضاي طبیعت و مناسب تعقل و تمرکز روحی و حضور قلب انسان طراحی می

).520: 1387نقره کار ، (شود

پالن طبقه همکف مسجد مطلب خان، بررسی معماري و هندسه : 8شکل

میراث فرهنگی و گردشگري خوي: مربعی مسجد؛ منبع

از طریق قسمت ورودي به مسجد که : 7شکل

نگارندگان: مقرنس کار تزئین گشته است؛ منبع

باتوجه به مطالب باال مسجد مطلب خان که از آجر ساخته شده است وتنها آرایه آن مقرنس کاري هاي محراي

ورودي آن است که خود این عمل براي مهم نشان دادن دومسیر براي نمازگزار می باشد،فضاي محراب که و

مسیر به سمت جنوب وکعبه است وباتوجه به گفته هاي استاد پیرنیا شهر خوي خود در رون کرمانی که جهت

و درجه اهمیت آن را نشان ؛ به علت اینکه توجه همگان را بدان مسیر)2: 1384پیرنیا،(غربی است –آن شرقی

دهد با مقرنس کاري با گچ تزئین گشته است دومین مقرنس کاري ورودي است که به علت مهم بودن ورودي

.ایندکس بودنش باید با عناصري آرایه اي نشان داده شود و خواناي آن و

:مسجد مطلب خان ویژگی هاي فضایی و هندسی

هندسه اصلی هسته هاي فضایی در همکف مساجد، همچون کعبه

و مسجد النبی از مربع آغاز می شود که یک ضلع آن به سمت قبله

در بین بی نهایت اشکال منظم و نا منظم هندسی مربع مناسب .باشد

ي آرام و متعادل نگه می ترین شکلی است که انسان را از نظر ماد

دارد، زیرا اوال چهار ضلع آن با چهار وجه انسان منطبق می شود و

همچون پنج ضلعی یا دایره یا اشکال نا منظم انسان را تشویق به

خرکت نمی کند و دوم، از آنجا که برآیند طول و

عرض و اقطار آن در یک نقطه و در مرکز قرار می

اذبه و حرکت و توجه به گیرند در انسان هیچ نوع ج

اطراف ایجاد نمی کند و با حضور انسان در مرکز

( فضا، انسان قطب و کانون فضاي داخلی می شود

).524: 1387نقره کار،

شکل می خواهد باشد، در حجم خارجی مسجد هر

ابعاد و نقشه زمین تابع بافت شهر و امکانات موجود

است، هر جا که الزم شد و از هر طرف که امکان بود

هندسه مقهور دستان . بر سطح مسجد افزوده می شود

تواناي معمار و اصول انعطاف پذیري است که هر فرم

م را او باهر زمینی ، هندسۀ الز .سرکش را رام می نماید

استوار و متین و هماهنگ با بدنه هاي سایر ساختمان هاي شهري و از سامان می دهد، بدنه هاي خارجی را،

که زمین قیام کرده می سازد، همچون اندام انسان برآمده یر زمین،حاشیه زمین دیوارها را از مصالحی می سازد

پالن طبقه همکف مسجد مطلب خان، : 9شکل

میراث : جد؛ منبعبررسی معماري و هندسه مربعی مس

فرهنگی و گردشگري خوي

اگرچه بدنۀ خارجی ساده و بی .زمین جدا سازدهم ساختمان را از عوارض طبیعی حفظ کندو هم بدنه ها را از

آالیش باقی می ماند، اما همه جلب توجه و جاذبه خود را به ورودي مسجد می بخشد فضاي ورودي چون

.چتري دلپذیر و چون شاخساري سر بر هم آورده، براي دعوت و تعظیم حضور انسان آغوش برگشوده است

شد از نو کعبه اي دیگر بنا در مکه ي «:یش بانی،آن می گویدقاآنی شیرازي در ضمن قصیده اي در ستا

از این شعر و محتواي آن معلوم است که معمارآن با ساده نشان دادن بنا ).124: 1372صدرائی خویی، (»دیگر

قصد داشته از خانه خدا تقلید نماید ویک ساختار ساده بدون هیچ گونه تزئینات وآرایه اي را به مشاهده گذارد

ه تنها حس خضوع نمازگزار را افزایش دهد بلکه تفکر و حس شهودي و عینی فرد تنها متوجه معبود خود تا ن

اگرچه مسجد شرایطی را از نظر حقوق شرعی براي زمین مسجد ایجاد می نماید، ولی مبناي آن براي . نماید

امام و در اتصال جماعت و نمازگزار در اتصال انسان به جماعت و امام است وهر جاکه در این حلقه،پشت سر

در جهت قبله،درآمدي به حضور بار یافته اي و در محضر حضرت حقی،فقط امام باید خاشع تر باشد و در

.فروردین نقطه زمین سر بر سجده گذارد

:ب خانویژگی هاي سازه اي مسجد مطل

پذیري ، استحکام ، صرفه جویی و مفید بودن اجزاء و واقعیت

عناصر ساختمان از مهمترین اصولی است که ساختار سازه و پیکر

قدرت خالق و اعجازانگیز فنی ومهندسی . بنا را سامان داده است

یعنی از توده ،معمار را آنچنان توانا نموده که با کمترین امکان

،بسازد و خاك را مقاوم نموده و سنگ کند و خاك، خشت و آجر

با ابعاد کوچک ودست آورد بیش از یکصد برابر خود را پوشش دهد

وامروز نیز این شگرد در نوع خود تیز هوشی،خالقیت و توان بسیار

. باالي علمی وفنی را می طلبد

پایه هاي قرینه و مستحکم می یابد ودر خدمت این مفهوم قطۀ مرکزيانتخاب شکل مربع در نقشۀ کف حول ن

که هر عنصر فضایی باید در مجموع مستقل،وحدت بخش و تمرکز آفرین باشد ومعمار را در ساختن فضاي

این امر بهترین زمینه را براي انتقال . داخلی بر حول محورهاي مرکزي آن به شکل قرینه هدایت می نماید

).526: 1387نقره کار ،(ادل کلیه نیروهاي ساختمان فراهم می کندطبیعی و متوازن و متع

که عمومااز چفدهاي مصالح به کار رفته در بطن این بنا آجر می باشد که به وسیلۀ قوس ها وطاق هاي تیزه دار

که این چفد در دو نوع تند وکند به کار می رود ولی عمومادر .پوشش داده شده اند پنج او هفت است

).17: 1385پیرنیا و بزرگمهري،(دیهاي معمولی همه از پنج او هفت تند استفاده می کنندکاربن

؛ دید به سمت فضاي شاه نشین و آجر کاري تنها: 10شکل

نگارندگان: منبع

مقرنس کاري فضاي ورودي و محراب به ترتیب : 12و11شکل

نگارندگان: به چپ، منبع از راست

این بنا داراي سازه اي مشابه با سازه هاي دوره سلجوقیان می باشد چون ترکیب آجر ودقتی که در آن به کار

با توجه به اینکه آجر در قبل .برده اند به دوره رازي می خورد اما اسناد زیادي این بنا را ایلخانی می پندارند

آجرهاي به کار رفته مربع شکل .وبعد از ایران به عنوان اصلی ترین مصالح ساختمانی در بناها به کار می رفت

،که این هم نشان از مردم وار بودن و بوم آور این مسجد ودر کارگاههاي آجرپزي در خوي ساخته می شد

ي یک اندرونی باشد، با این نیت که از جهان خارج جداست و از لحاظ معماري ممکن است مسجد دارا .است

تامین عمیقترین نوع وحدت زندگی و مفهوم جامعه در مسجد تمرکز یافته .بر تمرکز درونی آن تاکید می شود

وباین بیان پوپ فضا وساختار مسجد را مانعی در برابر عوامل ودغدغه هاي و پلیدي ). 77: 1387پوپ،(است

تنها در برابر خدا احساس می ) مطلب خان(ا ومنفک می داند وبا این کار عابد خود را در مسجدهاي بیرون جد

.کند

:ویژگی آرایه ها در مسجد مطلب خان

یین کردن آنچه زمینی اگر شیطان تعهد نموده است که با تز

است و آنچه در زمین است، زخارف دنیا را در مقابل انسان

بیاراید و انسانها را با دلباختگی به دنیا بفریبد و او را اسیر و

زندانی حصار تنگ دنیا زدگی گرداند، اما معمار ما در بناي

تمام مسجد از کمترین تزئینات ممکن بهره بود به طوري که

رفته در بنا از روي پی آجرانتخاب شده مصالح به کار

است،تمام جبهه بیرونی و درونی مسجد فاقد هر نوع

تزئینات می باشدو فقط قسمت فوقانی شاه نشین باالي

محراب و ورودي شبستان با مقرنس هاي درشت گچی

.آرایش داده شده است

قسمتهاي داخلی ایوان و طرفین ورودي آن در آجر چینی با

آنچه آوردن آجرها فرم خاصی بدان داده اندپس و پیش

مشخص است این است که ساختمان مسجد به مرور زمان دستخوش تغییر وتحوالتی شده،زیرا ایوان داراي

پوشش بوده که بقایاي آن نیز برجاي مانده بنابراین ساختمان اصلی شبستان نیز در اصل داراي سقف بوده که بر

گزارش (ازسازي شده نتوانسته یا نخواسته اند که سقف براي آن درست کننداثر تغییرات بعدي این حالت ب

.)غ.میراث فرهنگی آ

دراسالم عشق به زیبائی «:در باب سادگی در اسالم وتزئینات می نویسد» اصول و معیارهاي هنر«شوان در مقالۀ

ی عاریه می دهد و مخصوصا اسالم صورت هایی آراسته به سادگ. ،گرایش به سادگی زاهدانه را تعدیل می کند

واین از نبوغ به کار ).119: 1390شوان،(آن را در جامۀ انبوه طرح هاي مشبک انتزاعی و گرانسنگ می آراید

رفته ئر معماري اسالمی است که هم زمینه ساده سازي و هم زمینۀ آراستگی را به همراه خود دارد و در تکامل

مسجد آوردگاه خلوص وسادگی است و شکل . ان کامل پدید می آوردنمازگزار با معبود خویش را به سمت انس

احساس تهیدستی .دهندة بعد معنوي نمازگزار وتعالی بخش روح او در مقابل ناهنجاري هاي بیرون می باشد

که در مسجد مطلب خان بر بیننده در وحلۀ اول ساطع می شود را نباید به عنوان امري قطعی من باب آن تلقی

او مانند انسان مومنی است که دل به زیور وزینت و زخرف دنیا نبسته و با قامتی راست گونه وبه دور کرد بلکه

.از وابستگی ها خود را به جهانیان عرضه می دارد

احساس تهی بودن مسجد،حتی مساجدي که به «: دکتر سید حسین نصر من باب این امر تهیدستی می فرماید

درباره آن ) ص(یکی مفهوم فقر معنوي است که پیامبر اکرم :،به دو عامل ربط داردشده اندنحو باشکوهی تزئین

قرآن غالبا با تعبیر .و دیگري اتحاد نا مشهود و غیرمتجلی، با معنویت در ذهن مسلمانان» الفقر فخري«:فرمود

هنرمند مسلمان جهان را نمی .)48: 1375نصر،.(»به این جهان هاي نامشهود اشاره دارد »و الشهادة یبعالم الغ«

بیند مگر جلوه ي از جمال حضرت دوست و در آفرینش هاي هنري خود نیز می کوشدتا همین معنی را تداوم

براي همین زیور وزینت عینی ومادي . بخشد و جاي جاي جهان هستی را عبد ساجد و جلوه گاه یار سازد

به نام آنکه جانم در «:تري در گلشن راز خویش می فرمایدشیخ محمود شبس. مسجد در نظر مسلمان اهمیتی ندارد

شیخ محمود جان را به واسطه حضور خدا متجلی می داند وهمۀ عالم را . »همه عالم کتاب حق تعالی است/تجالست

به عنوان سمبل ونشانه اي از حضرت احدیت می داند مثل طبیعتی که در گرداگرد ماست و ما هنگام سجود

.ی عالم خضوع می نمایمبرآن همه زیبای

:بابا طاهر می گوید

به صحرابنگرم صحرا تو بینم به دریا بنگرم دریا توبینم

نشان از قامت رعنا تو بینم به هرجا بنگرم کوه در دشت

در این آیه خداوند به پیامبرش دستور تالوت قرآن و نماز را در کنار هم داده و این به خاطر آن است که قرآن

انا سنلقى «، دهد به پیامبرش از یک مسئولیت سنگین خبر مى خداوند که. باشند و نماز دو منبع نیروبخش مى

براى انجام این مسئولیت سنگین، از دو منبع نیروبخش کمک : فرماید به او مى .)5سوره مزمل،آیه(»علیک قوال ثقیال

:بگیر

) 4سوره مزمل،آیه (»و رتل القرآن ترتیال«. یکى تالوت قرآن

ندگاننگار: بررسی شباهت هاي موجو در بناي مطلب خان وخانه کعبه؛ منبع: 2جدول

) 6سوره مزمل،آیه (»ناشئۀ الیل هى اشد وطا و أقوم قیالان «. و دیگرى نماز شب

آنچه «؛» عن الفحشآء والمنکر ولذکر الله أکبر والله یعلم ما تصنعون اتل مآ أوحى إلیک من الکتاب وأقم الصالة إن الصالة تنهى«

دارد و البته از فحشا و منکر باز مى) انسان را(پادار، که همانا نماز به تو وحى شده تالوت کن و نماز را به) آسمانى قرآن(کتاب را از

خداوند نماز را به عنوان سرمایه اي ). 45سوره عنکبوت،آیه (».داند دهید مى تر است و خداوند آنچه را انجام مى یاد خدا بزرگ

هر کسى : علیه السالم فرمود امام صادق طوري کهبه .را از ارتکاب به گناه وفحشا باز می دارد می داند که انسان

سپس . دوست دارد قبولى یا رد نمازش را بداند، ببیند نمازش او را از فحشا و منکر باز داشته است یا نه

دارد، به همان اى که نماز، انسان را از منکرات باز مى اندازه به »فبقدر ما منعته قبلت منه« :علیه السالم فرمود امام

.شود اندازه قبول مى

با توجه به مطالب گفته شده آرایه هاي مسجد ممکن است در زیبا جلوه دادن بنا موثر باشد ولی تاثیر چندانی

ا به وادي باال و عالم رد تنها حضور قلبی وباطنی است که فرد ردر افزایش بعد معرفتی ومعنوي نمازگزار ندا

.مثل می کشاند

:شباهت کالبدي مسجد مطلب خان و خانه کعبه

) ع(مصداق الهام بخش طراحی مساجد خانه کعبه است،که با القاء الهی توسط اولین پیام آور عالم حضرت آدم

آنرا از ) ص(تمبر همان قواعد آنرا بازسازي نمود و پیامبر خا) ع(ساخته شد و شیخ االنبیاء حضرت ابراهیم

سایر مساجد اصیل .در آن متولد شد) ع(وجود بت ها و بدعت ها پاکسازي نمود و انسان کامل موالي متقیان

نقره (.از قواعد و اصول این مصداق ارزشمند الهام گرفته اند... دوران اسالمی،مانند مسجد قباء و مسجد النبی و

مسجد مطلب خان از لحاظ ویژگی هاي ساخت به دوران اولیه بعضی از ویژگی هاي معماري ).529: 1387کار،

اند که در زیر اسالم شباهت دارد که در این دوران الگوي اولیه مساجد کعبه و مسجد قباء و مسجد النبی بوده

:ها پرداخته می شودبه این شباهت

در بین انواع بناها، ایرانیان با توجه به مبدا یگانه و آفریدگار جهان،درایجاد مساجدکه توجه را به سوي عالم باال

وبی حکمت نیست ). 197: 1386کیانی،(و وحدانیت معطوف می دارد،سعی وکوشش فراوانی به خرج داده اند

شد ازنو کعبه «:که درباب ستایش بانی مسجد می گوید که شعر قاآنی شیرازي را درباره مطلب خان را بیاوریم

که با این شعر قاآنی بنا را تشبیه به خانه خدا می نماید و در قیاس با بنا آن را . »اي دیگر بنا در مکه ي دیگر

.آفرینشی از روح جاري در خانه خدا می داند ومعنا وصیرورتی از بناي کعبه می داند

و جن و انس را نیافریدم مگر براى «؛» وما خلقت الجن والإنس إلا لیعبدون «: سوره الذاریات 56البته ،استنتاج از آیه اي

کامل در عالم ی وش کلروروشن می کند که پدیده اي به نام مسجد قبل از تعین کالبدي و»آنکه مرا پرستش کنند

وپرستش در اسالم است که خارج از زمان ومکان مادي خارج،زاییده طبیعی و مدلول ومعلول تعریف عبادت

.وخاص است

:نقش فرهنگی و اجتماعی مسجد

کسی الزم نبود منتظر اذان یا دعوت روز ... « :درباره مساجد می نویسد» معماري ایران« آرتور پوپ در کتاب

اندازه تعلق دارد و جمعه باشد، چون در مسجد همیشه به روي همگان باز است و به همۀ مسلمانان به یک

غریب خانه بدوش همان حق را نسبت به پذیرائی روحانی و جسمانی در مسجد دارد که امیر صاحب جاه یک

مسجد یک موسسه آموزشی بنیادي است که درآن از نخستین مراحل تا باالترین مراتب فقه و الهیات ...شهر

فرمانهاي .اثر بنیادي و وظایف متعدد بودهمچنین مسجد یک نهاد سیاسی داراي ...آموزش داده می شود

از آنجا که مسجد در سراسر زندگی .اعالن جنگ و بسیج،وضع مالیات و لغو آن در مسجد اعالم می شد,شاه

از لحاظ روحانی همراه است واز آغاز چنین بوده، اغلب با وجود شهر درآمیخته و بی شک می مردم با آنان

شمار ه مسجد را باضمائم گوناگونش می شد یک شهر خدا در دل شهر خاکی ب.تواند کانون آن شمرده شود

ة بعد فرهنگی قرار دادن مسجد به عنوان مکانی به عنوان آموزش وسیاست نشان دهند ).76: 1387پوپ،(» آورد

ونقش اجتماعی آن در حکومت اسالمی است که به عنوان مکان آغاز و اتمام حرکتها و جهادها در طول تاریخ

.چه از لحاظ عملی یا علمی بوده است

براي همین می شود گفت بزرگترین عملی که در مساجد انجام می گیرد نماز است که انسان رابه سمت تعالی

ن کامل رهنمون می کند که این خود بلند مرتبه ترین موهبت فرهنگی است که در سایه وافتادن در مسی انسا

نماز به منزلۀ « :حضرت آیت اهللا بهجت در باره زیبایی نماز می گوید.سار حق تعالی بدان دست پیدا می کنیم

قیام به منزلۀ کعبه و تکبیرة االحرام،پشت سر انداختن همه چیز غیر خدا وداخل شدن در حرم الهی است، و

صحبت دو دوست،و رکوع خم شدن عبد در مقابل آقاست، وسجده نهایت خضوع و خاك شدن و عدم شدن

وقتی که عبد در آخر نماز از پیشگاه مقدس الهی باز می گردد،اولین چیزي را که سو غات می . در مقابل اوست

).33و32: 1391اکبري،(»آورد،سالم از ناحیۀ اوست

:لی انساننقش مسجد در تعا

خداوندي،صفات منفعل و مطیع در ارتباط با خداوند و صفات فعال در انسان، به عنوان تجلی اسماء وصفات

او عبد یا بنده ي خدا با اطاعت کامل است ودر همان حال خلیفۀ خداوند بر زمین .ارتباط با جهان نشان می دهد

که همانطور ). 39: 1390ختیار،باردالن و ( است و نقش فعالی در جهان دارد و بر مخلوقات قدرت و سلطه دارد

حملها الإنسان إنه کانظلوما إنا عرضنا الأمانۀ على السماوات و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها و«در آیه اي امانت داریم

بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم آنه از حمل آن ابا کردند و را ) تعهد ، تکلیف ، مسؤلیت و والیت الهیه(امانت«؛» جهولا

»)قدر این مقام عظیم را ندانست وبه خود ستم کرد(از آن هراس داشتند ،اما انسان آن را بر دوش کشید او بسیار ظالم و جاهل بود

اطی آهنگین به وجودآورد وظیفۀ فعال خلیفه با صفت مطیع عبد ترکیب می شود وارتب ).72سوره احزاب،آیه (

.که انسان رابه تسلط بر زمین قادر می سازد تنها با این شرط که در بندگی خداوند متعال کم نگذارد

در یک مسجد، فرد مومن هرگز ناظر «:میگوید» ارزش هاي جاویدان در هنر اسالمی«تیتوس بورکهارت در مقالۀ

و قتی .ینجا معناي عادي این کلمه مورد نظر نیستگویی او در خانۀ خویش است، هر چنددرا. صرف نیست

خود را با وضو تطهیر کرده و بدین وسیله از تغییرات عارضی رهایی یافته و سپس به تالوت کلمات وحیانی

که در مرکز عالم قرار دارد،باز می ) ع(آدم ابوالبشر» موقعیت«قرآن مبادرت می کند، به صورت رمزي به

: 1390رحمتی،(که معماري یک مسجد،هرگونه تنشی میان آسمان و زمین را نفی می کند به حق گفته اند ...گردد

بور کهارت در ادامه به لباس هایی که مسلمانان می پوشند می پردازد و با اشاره به آیه سوره اعراف می ). 214

هنر پوشش، دست لباس محلی بخشی از چارچوبی است که هنراسالمی براي اسالم ایجاد کرده استو این «:گوید

؛ »یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد«:همانطور که قرآن کریم امر می فرماید. کمی از هنرهاي اسالمی ندارد

چنینی لباسی در عین حال متین و ).31سوره اعراف،(»اي فرزندان آدم جامۀ خویش را در هرنمازي برگیرید«

اند،حاالت و وجانت او را ارتقاءمی دهد و حرکات اورا این لباس طبیعت حیوانی مرد را می پوش... وزین است

مسجد نسخۀ مشابهی ).218: 1390رحمتی،( ».وزانت می بخشد و حاالت مختلف در نماز را آسان می سازد

البته خدا همه جا هست و بنابراین براساس . است از جهان و مکان رویارویی انسان وکالم مقدس یا کالم خدا

مسجد در میان نقایص و .سالم، تمام زمین از منظر بکر و بی آالیش بودنش یک مسجد استکالم مشهور پیامبر ا

عیب هاي آنچه آفریده ي انسان است و در محیطی که او براي خود ساخته است،تازگی وآرامش و هماهنگی با

بنابراین . وردطبیعت بکر را از جانب خدا مهیا می کند و عمیق ترین آیات الهی را از جانب خدا فراهم می آ

).16: 1390اردالن وبختیار،(مسجد باید چونان کار خدا باشد،باید انسان را به یاد آفریدگار بیاندازد

:ريگی نتیجه

مسجد شاخص ترین، مهمترین و ماندگارترین بناي است که در معماري اسالمی باقی مانده است و همچنان به

. دهد، که شناخت آن براي معمار فرهنگ شناس ضروري وملزم استحیات خود در بین ابنیه اسالمی ادامه می

در شکل گیري مساجد در دوره اسالمی عوامل و تاثیرات گوناگونی باعث بروز مشترکات ویا تفاوتها در کالبد

بنا شده اند واز همین رو ) ص(اما همۀ مساجد دنیا بر مبناي تفکر توحیدي دین محمدي.مسجد شده است

جستجو ... تفاوتها را می توان در عوامل اقلیمی،فقهی،آداب وسنن ملی و.گانه را دارا می باشنداصول وهویتی ی

.کرد که بعضی جبري وبعضی اختیاري هستند که خواه یا نا خواه بر بدنۀ بنا تحمیل گشته اند

ست که مسجد مطلب خان از لحاظ کارکردي ومفهومی که نگاشت ونمو نه اي بارزي از مساجد صدر اسالم ا

در شکل کلی و ماهیتی از کعبه الهام گرفته است و عدم تزئینات به کار رفته در آن نشان از سادگی و خلوص پر

این مسجد نیز مانند تمامی مساجد ما براي . معنا در بنا است که این بنا را از دیگر مساجد خود جدا می دارد

سقف آن یا ساخته نشده یا ریخته است و دلیل مبرهنی اعمال عبادت و نیایش به کار می رفته که در طول تاریخ

در مسجداین ربعی و شکل مکعبی آن نمایان است واز ساختار م برا آن وجود ندارد، اما آنچه روشن است

نهایت سادگی همانند خانه پیامبر که بعضی از منابع الگوي اولیه اي مساجد را از آن می دانند ساخته وپرداخته

بناي . با آوردن دین خود آمد تا دردل هر بنده اي از امت،پایگاهی الهی ایجاد کند) ص(مبر اکرمپیا.شده است

. مسجد بهانه اي براي شکار دلها بود تا او دل خود را در نماز در حین خضوع وفروع سجده گاه خداوند نماید

آرام دارد که این تنها در کنج براي همین براي انجام یکی از نیازهاي درونی خود که نیایش است محتاج محیطی

مسجد محلی براي . خلوتی بدست می آید که به دور از دنیاي پر هیاهوي بیرون باشد وآن هم مسجد است

گردهمائی ،انجام فرائض دینی، انجام فعالیتهاي فرهنگی است که به خودي خود و در انجام نماز جماعت بعد

.اجتماعی خویش را نیز آشکار می سازد

:منابع

ونداد جلیلی،چاپ اول، انتشارات علم معمار، تهران: ؛ مترجم حس وحدت). 1390(اردالن،نادر وبختیار ،الله.

جلد سوم،چاپ عبدالحسین نوایی، هاشم محدث، : محقق ؛ مرآت البادان). 1367(اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی خان

.تهراناول،

جلد دوم، انتشارات نسل دانش، تهران؛به آذربایجان غربینگاهی ) . 1369(افشارسیستانی،ایرج.

؛مجموعه رهنمودهاي حضرت آیت اهللا العظمی محمد تقی بهجت،چاپ ششم، انتشارات جناب عشق). 1391(اکبري،علی

،تهران)س(یا زهرا

حشمت جزئی،نشر رجاء،قم: مترجم؛معماري اسالمی).1368(پاپادوپولو،الکساندر.

غالمحسی معماریان، :تدوین؛ )ساختمانهاي درون شهري و برون شهري(آشنایی با معماري اسالمی ایران).1384(پیرنیا،محمدکریم

.چاپ دهم، انتشارات سروش دانش، تهران

؛چاپ اول، انتشارات سبحان نور،سازمان میراث فرهنگی و هندسه در معماري). 1385(پیرنیا،محمد کریم وزهره بزرگمهري

.گردشگري،تهران

غالمحسین صدري افشار،چاپ هفتم، نشر اختران، تهران: ؛ مترجممعماري ایران). 1387(پوپ ،آرتور.

موسسه ...شوان،گنون،کومارسوامی،نصر و)مجموعه مقاالتی در زمینۀ حکمت هنر(هنر ومعنویت). 1390(رحمتی،انشااهللا،

.تالیف،ترجمه و نشرآثار هنري متن، تهران

تهران نشر ایرانگردي، ؛)استان آذربایجان غربی(مجموعه راهنماي جامع ایرانگردي ). 1377(زنده دل و دستیارانش.

شوان،گنون،کومارسوامی،نصر )مجموعه مقاالتی در زمینۀ حکمت هنر( ؛اصول ومعیارهاي هنر). 1390(شوان،فریتیوف

.رآثار هنري متن، تهران،ترجمه و نشوگردآورنده انشاءاهللا رحمتی ،موسسه تالیف...و

؛ چاپ اول،سازمان تبلیغات اسالمی،تهرانسیماي خوي). 1372(صدرائی خویی،علی.

؛ چاپ نهم، انتشارات سمت،تهرانتاریخ هنر معماري ایران در دورة اسالمی). 1386(کیانی،محمدیوسف.

چاپ )دانشگاه هنر اصفهان(مسجد؛گذشته،حال و آیندههویت یگانه مسجد؛مجموعه مقاالت همایش معماري ). 1378(کیانی،مصطفی،

.اول، انتشارات دانشگاه هنر، تهران

حفظ احیاءگزارش معرفی مشخصاتغ ،.گزارش میراث فرهنگی آ،.

؛جلد سوم، چاپ چهارم، انتشارات سپهر،تهران)متوسط(فرهنگ فارسی ). 1360(معین،محمد.

رحیم قاسمیان، دفتر مطالعات دینی هنر،چاپ اول، تهران: مترجم؛ هنر ومعنویت اسالمی). 1375(نصر،سید حسین.

خوي؛ انتشارات قراقوش،خوي در گذر زمان). 1380(نصیري،بهروز.

؛ وزارت مسکن و شهرسازي، چاپ اول ،تهراندرآمدي برهویت اسالمی درمعماري وشهرسازي). 1387.( نقره کار،عبدالحمید.