УГАЙ ШYЛЭГYYД

Улан-Удэ2014

Тимур Гомбожапов

УДК 89ББК 84(2Рос=Буря)бу Г 64

УДК 89ББК 84(2Рос=Буря)бу

Г 64

2011-2014 онуудта «Буряад хэлэ бүрин үлөөлгэ ба хүгжөөлгэ» гэһэн Буряад Республикын гүрэнэй программын «Уран зохёолой юртэмсэ» гэһэн мүрысөөнэй дүнгөөр Буряад Улсын соёлой яаманай мүнгэн сангай дэмжэлгээр энэ ном хэблэгдэбэ.

Книга издана при финансовой поддержке Министерства культу-ры Республики Бурятия в рамках конкурса «Мир литературы» Го-сударственной программы Республики Бурятия «Сохранение и раз-витие бурятского языка» на 2011-2014 годы.

Гомбожапов Т.Угай шүлэгүүд = Родословные призывания : стихи / Тимур Гомбожапов. – Улан-Удэ : НоваПринт, 2014. – 48 с.

«Родословные призывания» сродни шаманскому камланию, проникновению к истокам родной культуры, легендам, сказаниям.

Поэт-улигершин – сквозной образ в поэзии Тимура Гомбо-жапова. Он обращается к духам – хозяевам гор, лесов, степей, призывая их к его исканиям духовной основы в современном мире.

ISBN 978-5-91121-087-8

ISBN 978-5-91121-087-8

Баргуужин-Түхэмһѳѳ удхатай

Баатар сагаан дархашуул

Огторгойн залинһаа шэди абажа,

Одо мүшэдһѳѳ туяа татажа,

Угайм һүлдэ мүнхэрүүлһэн юм,

Дуунайм аялга зэдэлгэһэн юм.

4

УГАЙ ЗАМААР

1Шэл түмэрѳѳр шэнхинээд,Шэнэ сагай гүйдэл Yй түмэнэй хүлгѳѳн соогуурYрдишэгүй түргэнѳѳрХайшаашьеб даа тэгүүлхэдэнь,Харин сэдьхэлниОршон тойроо юрэнхыеОйлгонгүй эндүүржэ, Хээрын һалхи дахалсаад,Дайдын үргэнѳѳр түгэншэлѳѳ…Хэлэхэ үгэ олонгүй,Хэндэшье хандахаа мэдэнгүй,Мориёо үгылһэн монголдол,Отогоо һанаһан хамнигандалБугын дуугаар урамдана,Шонын уянгаар улина.Домогойм эхин - Буряадни,Обогойм удха гарбални,Аса бүхэ үндэһэтэйАрад зонойш дундаһааУлаашамни алин бэ?Угай замни хаана бэ?

5

2Угаа уһанда хаяһанYе сагта ургабашье,Юртэмсэдэ ажамидараа«Юун? Хэн?» гээшэби гэжэГолхорбошье, гажарбашье,Голынь олохоо һэдэнэб.Ойндоо ойлгожо ядабашье,Зүүдэ зүндѳѳ үзэнэб -Хулһан лимбын аялгаарХулинсагай дуу жэмбүүрдэжэ,Хун шубуундал сэдьхэлниХурылхадана түүрээлгээр…

3Yнжэгэн эхэеэ дуудаһанYншэн сагаан ботогондолТүүрээн, түүрээн БуряадааТүшэглэн дуулахадам,Угайм мүнгэн һахюуһадниУрдын жэнхэни гуламтаһааАба эжынэрэйм аялгаарАянга нэмээн жэнгирбэ гү?Тоонто нютагтам дуудажа,Тѳѳриһэн һүнэһыем найжалба гү?Тала дайдынгаа үргэнһѳѳ

6

Тамир шэнээ абажа,Аршаан булагайнь сэбэрһээАмин бэеэ арюудхажа,Зориг хүсэлѳѳ далижуулһам,Зол заяагаа дархалһам,Гал уһандал дамжан ерээГарбалһаа үгтэһэн һүлдэмниУлаашанай жолоо барижа,Угай замаар тэгүүлбэ.

7

* * *

Элдин түрэл талынгааЭшхэрмэ һалхииень шагнахадам,Аба эжынэрэйм татаһан Анханай дуундал танилхан.

Хүһѳѳ шулууд дуугайшье һаа,Хүнхинэн жэнгирнэ хэбэртэй.Ая гангаар хангалтаад,Анхан үе анхилһандал.

Жэнгир-жэнгир жэрьегшэ Жэнхэни Буряад талаяаДуунай ирагууе шэлэжэ, Дурдахал абьяас түрэнэл даа.

Нэгэтэ бэшэ эндэ түрэһэнѳѳГэнтэдэ ойндоо ойлгоолби.Эшхэрмэ һалхииень шагнаархан,Энхэрэн саанаһаа дуулагдана.

8

* * *

Буряадтаа түрэжэ,Буряадтаа наһалха - Буянтай хүнэйYйлэ юм даа.

Хүн болоһооршни,Хүлэг үүрһэхэ.Алхам хэхэдэшни,Аба эжынэр юрѳѳлхэ.Ая гангада,Аянай шубуудтаУян сэдьхэлниУярмаар дуратайл юм.Yргэн талын,Yндэр майлынҺалхилма дуунуудҺанаандам тааруул юм.Бурхантай,Буянтай ябаха -Буряад хүнэйYндэр хуби заяа Эдлэхээ һэдэнэлби,Эрхимдэ һураналби.Нара һараһаа,Гал уһанһааНаһаараа һуранаб.

9

YЛЬГЭРШЭН

Дурна зүгэй орон дайдаарДуулан нүүгээ элинсэгэйЭртын аялга сэдьхэжэ,Энхэ һабагша татаһам,Хэсэ хэнгэрэгэй бүүеэн дороХэтын баатаршуулай солоХүлэгэй түбэрѳѳндэл соностоод,Шүлэгэй мүрѳѳр ерэхэдэнь,Морин хуурни уянгалан,Монгол гарбални дурсагдаа,Дүхэриглѳѳд һуугаа нүхэдДууряан хамта дабталсаа.Yүрэй сайхын урда тээYльгэрэй хүлэг үзэгдѳѳд,Зэбын үзүүртэ гансатаЗэдэлхэдэл гээд, һүлдэмниТэнгэри газар хоёройТэмсэл соогуур сахилгаатаа,Түмэн сэрэгэй хоолойгоорТүүрээн магтааб илалта!

10

* * *

Алан-Гуа эхын эхинһээ хурылхадан,Аянай шубууд зэлэ татаад,Анхан сагай жэнхэни гэгээнАгуу домогой дээжэ һанагдаа.Досоом зэбэ зэдэлхэдэл гээд,Дорьбо шадални гэнтэ һэргээд,Дуулгата баатаршуулай соло Уулын үндэрһѳѳ түүрээгээб.

Олон үе дамжан ерээ Онгон һүлдын нэрьеэн гү?Огторгойн үндэрһѳѳ буумалОог дуунай аялга гү?Алтан һоёото тэнгэриин нохойдолАрбан табанай һара ѳѳдѳѳУг гарбалаа изагуурһаань дурдан,Улин, бүрхирэн, хаба эреэб.

11

ХУН ШУБУУД

Аажам хабарай агаараарАянай шубууд ганганалдаа,Yүлэн сагаан хадагаарYдэһэн дайдань угтаа.

Номин хибэс дэрлэжэ,Нооһоёо һэбин хүльбэрнэ.Хүнгэн жэгүүрнүүдээ дэлгэжэ,Мүнгэн бэеэ сэбэрлэнэ.

Далайн саанаһаа бууһанДангина һайхан шубууд,Эртын домог һануулан,Элинсэгэйм эхэ дуурдуулба гүт?

Саһан шэнгеэр сайбалзаад,Сагаан һанаа уряалба.Дуран шэнгеэр үзэгдѳѳд,Дуунай аялга түрүүлбэ.

Сэдьхэлни гэнтэ далижаад, Сэнхир огторгой руу дүүлеэлби.Уг гарбални дуудаад,Yльгэрэйнь орон руу ниидээлби.

12

* * *

Yргэн Буряадай тала дайдаар,Yндэр майла хадануудаар Саб-сагаахан саһанСагаан шубуундал буунхай.

Айл нютагууд Аалиханаар дали дээрэнь Сагаалган тээшээ һалхилһаар,Yүлэдэй доохонуурДүүлин тамарна.Yбэлэй түлэгтэ,Yльгэршэлхэ хаһада,Алтай ХангайдаАгнаха үедэГүлмэрхэн зүүдэ мананаб,Гүн сэдьхэлээ сэбэрлэнэб.

Эртын эртэ БуряадайЭшэгы сагаан гэрхэн сооГуламтын галханһаа дулаасан,Утын үбэлэй һүнихэнѳѳрХулинсаг үльгэршэнХун шубуудые домоглон,Долоон үбгэдѳѳр зугаалсан,

13

Тооно ѳѳдѳѳ халигша һэн гү?Оёдол сагаан огторгойдоОюун одо бадаргаажа,Сагаан һарын элшээрСагаалганаа угтагша бэлэй.

14

***

Нютагай модод соо һүлдэм хадагалаатай юм,Нютагай үндэртэ угни буудалтай юм.Һалхяар хиидэн, гүрѳѳһэдѳѳр урилдан,Һахюуһан онгодой мүрѳѳр зүргэлдэг юм.

Намарай набшаһаар наадан толоржо,Хабарай горходоор сэнгэн харьялжа,Номин хүхэ тэрлиг хэдэрээд,Морин хуурай шүлэгѳѳр дууладаг юм.

15

БУЛЖАМУУРТА СЭДЬХЭЛ

Шэнэ сагай Шэнэ дуунуудШэнхинэлдэнэШэхэнэйм хажуугаар.Түмэр аялгаданьТүрэл бэшэЗүрхэмни зүбшэнэгүй,Эльгэмни эжэлдэнэгүй.

Эшэгы гэрэйЭртын дуунуудЭмтэй домтойхонЭхын һүндэлЭмээхэй аялгаарЭльбэн жэгнэнхэй.Буряад хүнэйБулжамуур сэдьхэлТалынгаа үргэнѳѳр,Уулынгаа үндэрѳѳрГунигаа багтаан,Баяраа хубаан,Дабташагүйгѳѳр зэдэлхэдээ -Мартагдашагүй аялгатай.

16

МОНГОЛ ДАНГИНА

Мориной һүлдэ ургалһан,Могойн бэе бэелһэнОнгон хии хүүхэндэлМонгол дангина хатарна.

Зүүдэн сооһоо мүндэлһэнYүлэн мүнгэн түхэлыньYдэн мэтэ ниидэһээр,Yбэртэм аалин нэнгээд, Һайбарлан эрьелдэхэдээд,Һалхиндал гэнтэ һүрьеэ,Yглѳѳнэй улаан нарандалYзэсхэлэн гоёор мэшэеэгээ.

Тогод шубуунай һүүлдэлТоргон хормойнь намилзаа,Алтан, мүнгэн зүүдхэлАлиш тээһээнь ялалзаа.

Сэсэгэй хангалаар анхилаад,Сэлгеэн талаар сэнгэлһээр,Дуунай аялга татана,Дурланги нюдѳѳр уряална.

17

ҺҮМБЭР УУЛЫН СУУРЯАН

(Yлхѳѳ шүлэгүүд)«Хулинсагай мүнгэн бахана -

Хуһан сагаан сэргэдээДуун соогоо эрьежэ,

Зүүдэн соогоо хубилжа,Хүхы шэнги донгодон,

Хурылхадажа һуугаа бэлэйлби...»Һүмбэр ехэ уулыеҺүүдэр талаһаань гороолжо,Yхэл, амидаралай забһараарYүлэн мэтэ шэнгээд,Yдэр, һүниинь богоһоYнэгэнэй мүрѳѳр дамжаад,Yе сагай үзэгдэл -Yлгэн дайдада манаалби.

Эшэгы сагаан дайдаарньЭрбэд шуурган үрхиржэ,Аба хайдагта бүһэлэгдѳѳд, Айдуусайн мүрѳѳр ёохорлоо.Эрлигни саанаһаа тэгүүлжэ,Зэрлиг зүрхынь зүрхэлһэм,Хангайн хада байсаарАнгай зүргѳѳр дахуулһань,

18

Бартаа ехэ тайгаарааБаргуужин-Түхэм угтаа!

Түмэн үеын шанартайТүрэлѳѳ олон мүндэлһэм,Yзэсхэлэн гуа эгэшэнэрниYнэн шанарыем танижа,Эмтэй домтой эжынэрниЭльбэн жэгнээ бэеыем,Гурбан булагай уһаарГүлмэр сээжым угаажа,Арса жодоогоор арюудхан,Амин һүлдыем найжалаа.

Гал ехэ заяашаГарбалайнгаа отогто бадараажа,Олон оюун онгодһооОбог угаа удхалжа,Урдын урда хэлэн дээрУянгата дуу зэдэлгэһэм,Аман үгэнэйм аялгаАлтан зэбэдэл жэнгирээ. Долоон үе нэгэдээд,Домботой хорзо сэржэмдэһынь,

19

Долоон хоолой зэргэсээд,Домог түүхэ донгодоһынь,Долоон үбгэд мэшэеэн,Домог сооһоонь мүндэлжэ, Мүшэтэ огторгой дороМүнхын зугаа татажа,Һанаагүйем һануулаа бэлэй,Бодоогүйем бодуулаа бэлэй.

20

* * *

Yүлэд, домогойм үүлэдЗүүдэн мэтэ үнгэрнэ,Мордоһон үе сагайМонгол нүүдэл һануулна.

Өѳдѳѳ дүүлин, хѳѳрэн,Өѳлэн эхын түхэлѳѳрХүхэ мүнхэ тэнгэридээХун шубуундал мүндэлѳѳ.

Хүхэйн хормойдо тунаад,Хүһѳѳ шулууд дээрэДуһал мэлмэрүүлэн,Дуугайхан дэгдэшэлэй.

Алтай Хангайн үндэрһѳѳ,Алтан мүнгэн сэргэһээЭртэ урдын аялгаар,Бүртэ шонын аянгаарОгторгойн хэшэг гуйжа,Оог дуугаар улибалби.

21

* * *

Хун шубуун эжыхэнэймҺүн сагаан далай соонь,Һаншаг буурал эмгэймҺабаар билтарһан айраг сооньӨѳхэн шара наранЗѳѳхэй тоһоор буйлагдан,Yлгын дуугаар дэлбэрэн,Yхибүүн бэедэм шэнгэнхэйл.Эгээн тиимэһээЭнхэ наранда һүгэдэдэг хүм,Сагаан эдеэнэй дээжээрСагаалан ногоолон һэргэдэг хүм.

22

* * *

Эртын урда сагһааЭлинсэгэйм бахана үргэһэнЭшэгы сагаан гэрхэмни -Энхэ Сүмбэр ууламни.

Түүдэг галыем тойрон,Түби дэлхэй оршодогYүрэй Солбон хоймортомYглѳѳ бүри залардаг юм.

23

* * *Абынгаа дуулаһан дууАялгатуулан татахадаа,Уулзаад тараһандалУярнал даа зүрхэмни…

Эрбэд соохорхон морииеньЭмээллэн хазаарлаад,Элдин талаар табилуулжа,Эдир наһандаа эрьенэлби.

Түүдэгэй дүхэригтэНүхэдэй дундаханаАажам һүниие,Адуу мананабди.Долоонхон үбгэдѳѳДомогложо дурдаад,Yльгэрэй ороноорХүльбэрэн нааданабди.

Адуунай уралаарАмсан удааханГутайнгаа булагһааГудамхин уунаб -Абынгаа сэдьхэлэйАршаанһаань хүртѳѳл гүб,Адуундань, дуунданьАнхаран дашуураа гүб.

24

НАМАР

Хүбхэ ногоондо дарагдашанхайХүдѳѳ талын зайгуул хүдхэдэлНамарынь һэрюунээр һэбшээлээд,Набшаһа намаа хиидхүүлэн ерээ бы.

Мангирай гашуун үнэрѳѳр анхилааАнгирхан шара хүнжэлѳѳ дэбдинхэй,Унжагай бороогоор сонходом хүлэржэ,Удаарһан айлшандал үүдыем тоншоно.

Yүрээр мана татан бааюулжа,Yнгын будаг худхан буйлуулжа,Уран зураглал үзэсхэлэндэ дэлгээд,Уянгата гуниглал досоом түрүүлбэ.

Yүлэдэй хойноһоо жэгүүрлэн ганганаад,Yбэлэй үглѳѳгүүр дэгдэшэһэниинь,Yбэртѳѳ алтан набшаһаа хуминхайYншэрнэ талынь ганса бургааһан.

25

* * *

Намарай хүгжэмѳѳр һалхилан эшхэрхэдэ,Набшаһадай мүшэрһѳѳ таһаран хиидэхэдэ,Унтаха нойргүй бодолдо абтангиУдаанхан юушьеб даа хүлеэн гунирнаб.

Гэрэймни оройе мүшэдэй гороолходо,Гэтэжэ, огторгой ѳѳдѳѳ харасагаан,Мүнгэн гэрэлһээнь сэдьхэлни шэмшэржэ,Мүнхэ бэшэ наһаяа удхалнаб.

26

НАЯН НАВАА ДУРДАЛГА

Наян Наваа нютагааНайдалаа түхѳѳн бэдэрхэдээ,Зүрхѳѳрѳѳ, зүнгѳѳрѳѳ удхалжа,Зүргэ замаа шэлэнэб.

Бэлигүүн орон руу зориходоо,Бэрхэшээл дабаха үедѳѳҺэжэгэй досоом түрэбэшье,Хэшэгээ хэзээш алдангүй,Дуулим Буряадтаа дууланаб,Дуушын соло эдлэнэб.

Эшхэрмэ аялгата һэбшээнЭршэтэй дууем жэмбүүрдэн,Алтай Хангай тээшэньАянай жэгүүр дээр залана гү?Наян Наваа нютагынь Аяар холош юм һаань,Танилхан арюун хангалыньТалын сэсэгүүд соо үндэнэб,Алтан мүнгэн утаһыеньАрадай дуунууд соо сэдьхэнэб.

27

* * *

Наранай үнгѳѳр толорооНабшаһа намаа хэдэрээд,Наринаар аялга жэмбүүрдэн,Намарай һэбшээн наадана.

Онгодоо хурылһан удагандалОгторгой ѳѳдѳѳ дүүлинэ,Һэмжэн үүлэдые туужа,Һэрюу һүрьен хиидэнэ.

Сагаахан толгойтой хүгшэнэйАалихан үһыень һамнажа,Шэнхинүүр хүгжэмѳѳрШэдитэ нюусаяа шэбэнээ гү?

Yдэшэ саһанай буухада,Yнѳѳхи хүгшѳѳдэй зүүдэндэмYбэлэй шарайгаар үзэгдѳѳд,Yһыем сайлган шуургалаа.

28

* * *

Yнинһѳѳ танил аялгаарYхин дүүхэйн дуулахада,Yльгэршэлэн шагнахадам,Yдэшын намжаа һэрюундэТэргэд һарын толон доорМэргэд гоохоной уянгаХёлгын эрье нугаарХонгёо хоолойнь зэдэлһэншуу.

Алташа Түгнын талаарАдуун һүрэгэй гүйхэдэ,Агуу түүхын түбэрѳѳнАнханһаа сууряатаһаншуу…

29

* * *

Тээ хойноТэмээн нюргатайБаян YндэрАян холые мананхай.

Орой дээрэньОдод гү, алиТүүдэгэй галханYүрээр залирба гү?

30

* * *Гутайнгаа гудамжаар гүйхэдѳѳд,Гүлмэрхэн наһандаа эрьедэг һаа,Эжыл абынгаа гэрхэн сооЭдирхэн зандаа һэридэг һаа.

Эртын наран сонхоорнайЭжын шарайдал дулаанаарЭлшэ туяагаа сасан,Энэрхыгээр мэшэеэнэ.

«Шииг-ширииг» - шубууд Шууяатайханууд үглѳѳнһѳѳ,Эжымнай дээжэеэ үргэнэЭлүүр энхын түлѳѳ.

Аяга сай амсаһаар,Абамнай дархалхаа гарана.«Тон-тон» - модонь хатуухан,«Хон-хон» - һүхэнь хурсахан.

Эдир нүхэдѳѳрѳѳ дахалдан,Эмниг унагадтал зоргоорооYрхэ, загаһа агнажа,Yлдэшэтэрѳѳ наадан дашуурнаб.

Гутайнгаа гудамжаар гүйхэдѳѳд,Гүлмэрхэн наһандаа эрьежэ,Эжыл абынгаа гэрхэн сооЭрын зүүдэ мананаб даа.

31

ДОНДОК УЛЗЫТУЕВТА

Аян холоһоо нютагаа бусаад,Арын дабаанһаа шэртэн байхадам,«Ая гангын үнэрѳѳр анхилаадхёо» гэһэнАнхарма мүрнүүдтнай һанагдаадхёо.Һэбшээ һалхин тэрэ үлеэхэдээд,Һэмээхэн шэхэндэм шэбэнээдхёо, Анханһаа дурыем татан һэргээгшэАялга дүүрэн уянгатнай эрьеэ гү?Yльгэрэй орондол һанагдагшаYзэсхэлэн түрэл дайдамнай,Дуунай һүлдэ жэгүүр хурылагшаДуулга үндэр ХайрангамнайТэрэл зандаа хабараа угтан,Гэрэл тодон сэнхирлэһээр,«Сагай шэрүүн урасхал»Намайл ганса һэлгэнхэйл.Шулуу хайлуулма шунал абьяастайШүлэгэй хяһа - дүлэтэмэ сэдьхэлтнайХэтын ошондол, мүнхын дурандалХэзээдэшье залирхагүй бэлэй.Yнгэтэ юртэмсэдэ ТантаяаУулзаха ушарай тохёолдоогүйдэньМүнхэрхэ сагай ерэхэдэ,Мүшэдэй дунда золголсоходоо,

32

Ахатан дүүтэнээ залажа,Анжарма зугаа татан,Зүгѳѳр дүхэриглэн һуужа,Зула мэтээр одо бадараан,Наһан соогоо үрдеэгүйгѳѳНам гэжэ шүлэглэн,Оюун бэлигээ туршахабди,Огторгойн зэдэлтэр дуулалдахабди.Мүнѳѳ дээрээ дүүтэнтнайМүр замаа бэдэрэн,Дууша һүлдыетнай туг болгон,Дуулим дэлхэй шэнжэн ябаналби,Ая гангын ороной Аласай зүгѳѳр аяншалналби.

33

* * *

Уян сэдьхэлэйм гуниглалYгын уринаар жэгнэгшэYнжэгэн налгай дүүхэймни,Yзэсхэлэн һайханиие хурылан,Шүрэ һубһандал үгэнүүдыеШүлэгэй утаһаар залгажа,Аялга болгон дууланалши,Анхарал һанааем һэргээнэлши.Мянган һүниин зүүдэнМэлмэн хара нюдэншни -Энхэ юртэмсын хараса мүн,Эрьегүй далайн татаса гүн.Сүмбэр уулын үбэртэ,Сүн далайн эрьедэУрда түрэлдѳѳ шимниYльгэршэ гоохон байгаа хаяаш?

34

* * *

Гүн сэдьхэлэйм Гуниглал мэдэрхэ гээ һаа,Намарай үдэшэНамдашагүй шуурга шагнаархан,Улиһан шонын дууеУянга лаад туршаарай.

35

НАРИН-ЗАГАНАЙ АРШААНДА

Нарин-Заган, һара сагаан...

Наһан залуу,намжаа һүни.

Найдал дүүрэнһанаан түрѳѳд,

Дайдал үргэнталаар жэргээ…

Түрэл нютаг -Нарин-Заган,

Түглын шугы -үлгы тоонтом

Мүшэд доромүнхэ үлѳѳ,

Мүнгэн замданамай хүргѳѳ.

Эжын зѳѳлэнурин альгаар

Эльбээд үһымһэбшээн ниидээ,

Эдир наһан досоом эрьеэд,

Энхын хабар

36

зүрхым жэгнээ.Yндэр Майлын

энгэр тудан,Yүрэй Солбон

элшээ сасаа.Манан соогуур

аршаан шарьяад,Наһан тухай

шүлэг хѳѳрѳѳ.Нарин-Заган,

Нарин-Заган,Наһан залуу,

наран дээрэ.Найдал дүүрэн

һанаан түрѳѳд,Дайдал үргэн

талаар жэргээ...

37

ГУТАЙМНИ

Дуулахадам – Гутайм һанагдаа,Дурсахадам – түрэлни уряалаа.Нюсэгэн үльмыем эльбэһэн,Нюуса һанааем анжарһанЗүлгэ ногоониинь татабал гү,Зүүдэндэм дугы дэлгээбэл гү.

Тала дайда тээшээТатан хурылхадань,Эдир наһам тоонтоһооЭхын дуугаар дуудаба.

Зүүдэеэ дахан,Зүрхэеэ шагнаархан,Бусажа тоонтодоо,Буусадаа мүргэнэм.

Адуун тала дайдамАба эжын үбэртэлАригуунаар анхилаад,Аадараар сүршэн угтабал.Моридой үүрһэхэдэ гү,Шубуудай жэрьехэдэ гү,Эльгэмни түрэлшѳѳнэ,Сэдьхэлни уярна.

38

Талын һэбшээншье һааТанилдал эльбэсэгээн,Хэзээдэш мартагдашагүйХээрээр хангалтаа.

Yһэ сагаан үбгэдѳѳYльгэршэлэн үгылхэдэм,Мүшэдэй мүнгэн оронһооМүнхын гэрэл сасаа гү?

Унаган нүхэдэймУльгам зугаа нааданШүүлэнгын үбэрѳѳрШубуудай жэрьеэн соо соностоо.

Сээжэ зүрхэнэй оёорһооСэржэмдэн дуулаһамнай,Ууланууднайш, уһанууднайшУянгата аялгаар сууряалсаа,Балгааһатаһаа Һадарьхан тээшээБардамаар зэдэлээ бэлэй.

39

МҮНГЭНХЭН БУЛАГТАЙ ГУТАЙМНАЙ

Мүнгэнхэн булагтай ГутаймнайМүшэдэй туяанда миралзаад,Зүүдэндэм аалихан жэнгиржэ,Зүрхэнэйм утаһа зэдэлгээ.

Дабталга:Жэнхэниин шугыда шубуудуудЖэрьелдэн байхадаа шуутайл даа,Аажамхан Гутайдаа нүхэдүүдАйдарлан һуухадаа дуутайл даа.

Гутайнгаа баабайда досоогооУтынгаа харгыда зальбараад,Угайнгаа сэргэдэ эрьежэ,Урданай заншалаар магтаяа.

Абынгаа, эжынгээ захяагаарАлтанхан тоонтоёо бусажа,Түрэлхэн нугынгаа ногоон сооХүльбэрэн хүсэнһѳѳнь хүртэеэ.

40

АРШААНТА НАРИН-ЗАГАМНАЙ

Сэбэр тунгалаг агаарыньСэсэг ногоогоор хангалтаад,Нарин-Загандаа заяандааНамжаа һайхан даа хэзээдэш.

Дабталга:Нарин-Загамнай дуулимхан,Найдал сэдьхэлдэм түрэлхэн,Эгээл зүрхэндэм дулаахан,Элдин уужамхан, хэтэдээ.

Арюун аршаанхан булагһааньАмсан хүртэхэнь аажамхан,Обоо Майладаа мүргэлтэй,Орон дайдадаа тахилтай.

Yнэр үлзыхэн дайдамнайYеын үедэ дэмжэлтэй,Хэшэг баянхан нютагнайХэтэ мүнхэдѳѳ болтогой.

41

НЮТАГАА ЭРЬЕЛГЭ

Хүндэтэ Валерий Пурбуевич Доржиевта...

Түрэлхэн нютагаа бусажа, Танилхан дайдынгаа шарайеУулынгаа үндэрһѳѳ хаража,Удаанхан уяран энхэрнэб.

Эжынгээ, абынгаа тоонтодоЭльгэлэн хэбтэжэ, мүргэжэ,Гэрэйнгээ анханай буусадаГэмшэлэн, аалихан һууналби.

Нютагайм үбгэдүүд һанагдаад,Нюдэндэм нулимса мэлмэрэн,Сэсэнхэн һургаалынь дурсагдаад,Сэдьхэлни дуулана нимгэрэн.

Yетэн нүхэдѳѳр уулзаһаар,Yхибүүд ябагшаа зугаалжа,Зүрхэмни дулааран хайланал,Зүбтэйхэн үгэнүүд олдонол.

Аршаанхан булагайнь амтые,Арюунхан агаарайнь хангалыеСээжэдээ шэнгээжэ һэргэнэб,Бэедээ абажа ябанаб.

42

САГААЛГАН

1Бүүр–бүүрхэн…Бүтүү һүнихэн.Бурханаа тахинхайБуурал эжымнай наманшална,Алтан зулаяа носоожо,Амитан бүгэдын түлѳѳ зальбарна.Абяа шэмээгүйхэнАжаглажа тойроод һуунабди:Санзайн утаагаар угалзатаад,Сахюусад заларһаншуу,Арюун хоншуу хангалһааньАмгалан байдал оршоно.«Ом маа хум.., ом маа хум...»Маани мэгзэмэй уншалга дорДууран абаха зуурааДуулим замбиигаар гороолһоншуу.Yүрэй сайхын урда тээYбгэд хүгшэдэйнгѳѳ гуримаарСагаа һараа угтуулан,Сан газаагаа бадарганабди,Һама сахюусаниие дурдан, Һайн һанаа сэдьхэнэбди. Yндэрэй оройнь улайран,

43

Yглѳѳнэй наран мандана,Орон дэлхэйгээ амаршалжа,Огторгойн бурхадтаа зальбаржа,Сагаан эдеэгээ үргэнэбди,Сайн дээжэһээ сасанабди.Гарабал угай түүдэбшэ -Гал гуламтаяа тоһодообди,Будда бурхандаа һүгэдэжэ,Буурал аба эжыгээ золгожо,Хүхэ номин хадагааХүндын бэлэгээр баринабди.Сагаан һараар! Сагаалганаар!

2Yетэн нүхэд сугларжа,Yйлсѳѳр найрлан сагаална, Айл айлдаа ябалсажа,Амар мэндэеэ хүргэнэ,Наһан дээрээ наһа нэмэн,Найр наадаяа дэлгэжэ,Буряад ирагуу дуугааУряалан гоёор хангюурдаад,Дунгинама хонгёо хоолойгоорДангина дүүхэйн дуулахада,Дулаан хабарай амисхаалтайУлаан дэльбэ уралнуудынь

44

Дуудан урин татанал даа,Дуунайнь ульгамда һогтомоор даа, Наартай уринаар мэшэеэн,Нахис-хотос һайбарлахадань,Нюдэнэйнь галханиие обёоржо,Нюусаар дурлажа магадгүй юм.Сагаан һараар! Сагаалганаар!

3Гэрэл дүүрэн СагаалганГэрэймнай хойморто айлшална,Шэнэ жэлэй угталганШэнын нэгэнээр найрлана.Аза талаан асарагшаАнда нүхэдѳѳ золгожо,Хэлэһэн юрѳѳл үгэнүүднайХэтын хэшэгээр дэлгэрэг!Тамхинай утаандал утаханТаатай хѳѳрѳѳ татанабди,Андалдажа, амсалдажа баясан,Амгалан зугаа дэлгэнэбди.Мүнгэнхэн дуһалтай духаряамнай -Мүшэдэй сэбэр нулимсаСээжэ руу халуунаар шэнгэжэ,Сэдьхэл жэгнэн хайлуулна лэ.Буряад эдеэнэй дээжын -

45

Буузын хангал амтатай,Бүхэ бүдүүн бүһэтэндэБүхэли мяхан урматай,Дала, үбсүү, хабһантаяаДабхар тарган арьбантай.Yнгын һайхан үмэдхэлтэйYхи хүбүүд хүхюутэй,Алим жэмэстэл хасартайАляа солбон хүйхэрнүүдДосоо газаа гүйлдэнэ,Дорьботойгоор шууялдана,Амталуурта бэлэгүүдһээАһан ехэ баяртайнууд. Сагаан һараар! Сагаалганаар!

4Буурал хангай БуряадтамнайБурханай үршѳѳлтэ һайндэрСагаан хадагаар сайбалзаад,Сахюусадай адисаар залараа!Yхибүүн хонгор наһанайYльгэрэй орон мандажа,Хии мориной далин дээрХиидэнэ зальбарһан хүсэлнай.Сагаан һараар! Сагаалганаар!

Автор тухай

Тимур Батуевич Гомбожапов 1967 ондо Зэдын аймагай Белоозёрск тосхондо түрэһэн намтартай. Уг гарбалаараа Бэшүүрэй Гутай нютагай юм. Шэбэртын дунда һургуулида һуража ябахадань, аба эжынь 1979 ондо Улаан-Yдэ хото нүүгээ. Улаан-Yдын 22-дохи дунда һургуули дүүргээд, Зүүн Сибириин Гүрэнэй соёлой болон искус-ствын академидэ һураа. 1996-1999 онуудта Бу-ряадай Уран зохёолшодой холбоондо литературна консультантаар ажаллаа.

Тимур Гомбожапов залуу уран зохёолшодой 15-дахи конференцидэ хабаадалсаһан. «Тэнгэри-ин нохойн дуун» гэжэ нэрэтэй түрүүшын но-мынь 1997 ондо гараһан байна. Олонхон шүлэг дээрэнь хүгжэм зохёогдонхой. 1998 ондо Росси-ин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо, «Зүүн зүгэй һэбшээн» («Ветер Востока») гэһэн залуу уран зохёолшодой ном ород, буряад хэлэн дээрэ согсолон бүридхөө. 2013 ондо «Байгал» сэтгүүлэй 3-дахи дугаарта шүлэгүүдынь хэблэг-дээ. Бүтээлнүүдынь 1987 онһоо эхилээд, «Буряад үнэн» сониндо саг үргэлжэ хэблэгдэжэ байдаг. 1998 ондо Абакан хотодо Сибириин регион хоо-рондын Уран зохёолшодой семинарта хабаадаһан юм.

СОДЕРЖАНИЕУгай замаар ...............................................................................4Элдин түрэл талынгаа.............................................................7Буряадтаа түрэжэ .....................................................................8Yльгэршэн..................................................................................9Алан-Гуа эхын эхинһээ хурылхадан ...................................10Хун шубууд .............................................................................11Yргэн Буряадай тала дайдаар .............................................12Нютагай модод соо һүлдэм хадагалаатай юм .................14Булжамуурта сэдьхэл .............................................................15Монгол дангина ......................................................................16Һүмбэр уулын сууряан..........................................................17Yүлэд, домогойм үүлэд .........................................................20Хун шубуун эжыхэнэйм ........................................................21Эртын урда сагһаа .................................................................22Абынгаа дуулаһан дуу .........................................................23Намар ........................................................................................24Намарай хүгжэмѳѳр һалхилан эшхэрхэдэ .........................25Наян Наваа дурдалга ............................................................26Наранай үнгѳѳр толороо .......................................................27Yнинһѳѳ танил аялгаар .........................................................28Тээ хойно.................................................................................29Гутайнгаа гудамжаар гүйхэдѳѳд ..........................................30Дондок Улзытуевта ................................................................31Уян сэдьхэлэйм гуниглал ......................................................33Гүн сэдьхэлэйм ......................................................................34Нарин-Заганай аршаанда .......................................................35Гутаймни ..................................................................................37Мүнгэнхэн булагтай Гутаймнай ..........................................39Аршаанта Нарин-Загамнай ...................................................40Нютагаа эрьелгэ .....................................................................41Сагаалган .................................................................................42Автор тухай ..............................................................................46

Подписано в печать 03.07.2014. Формат 70х100/32. Печать офсетная. Бумага офсетная. Гарнитура Times New Roman.

Заказ № 778, тираж 1000 экз. Отпечатано в типографии «НоваПринт», 670000, г. Улан-Удэ,

ул. Ранжурова, 1, тел.: (3012) 212-220, 212-552.

«УГАЙ ШҮЛЭГҮҮД» (РОДОСЛОВНЫЕ ПРИЗЫВАНИЯ)

Тимур Гомбожапов

Стихи

Корректор Д.ЦыбикдоржиеваДизайн, верстка А.Жаркой, «НоваПринт»