KULTURA TRADITAT

ZAKONET SHQIPËTARE

TRASHËGIMIA E KULTURES DHE E TRADITAVE ËSHTË

PASURI E BREZAVE, DETYRIM MADHOR I TYRE

KUNDREJT SË SHKUARËS DHE SË ARDHMES, VIJIMËSI E PAVDEKSHME E ÇDO KOMBI. SI E TILLË, TRASHËGIMIA

KULTURORE DHE AJO E TRADITAVE TONA ËSHTË NJË

THESAR I PAKRAHASUESHEM PER POPULLIN TONE

PËRBALLË KUJDESIT KOMBËTAR E NDËRKOMBËTAR QE

C’DOKUSH DUHET TE KETE.

Trashegimia kulturore Shqiptare

Vlera materiale Vlera jomateriale

Gjuha ValletZakonet KengetTraditat Letersia

Historike

Arkitekturore

Arkeologjike

Fetare

Artistike

Mjedisore

• Trashëgimia Kulturore

Monumentet shqiptare, krahas vlerave në planinkombëtar, shpesh mbartin vlera në planin europian, qoftësi dëshmi autentike të kulturës vendase, apo siinterpretime madhore gjinish, brenda hapësirash të gjerakulturore, në të cilat u përfshinë natyrshëm shqiptarët nëshekuj.

Monumente Historike , Aritekturore , Arkeologjike, Fetar, Artistike, Mjedisore

• Ne territorin e Shqiperise gjendennje varg keshtjellash te cilatdatojne qe prej periudhave antikee deri ne mesjete e vazhdojn tejene nje trashgimi e ruajtur derine ditet tona.

Berat

Kruj

GjirokasterElbasan

Petrel Tepelen

Shkoder

Butrint

Anfiteatro

Apollonis

Pazari Krujes

Durres

Fier

Ura E Tabakve

Xhamia Mbret( Berat )

Gjirokaster

Korc

Tirane

Durres

Monumente Fetare

MonumenteArtistike & Mjedisore

• Trashëgimia Shpirtërore

Trashëgimia kulturore jomateriale shpirtërore, përcjellëbrez pas brezi, është krijuar në shekuj e në vijimësi ngabashkësitë dhe grupet në funksion të mjedisit të tyre, tëndërveprimit të tyre me natyrën dhe të historisë së tyredhe u jep atyre ndjenjën e identitetit dhe vazhdimësisë, duke ndihmuar kështu për promovimin e respektit përdiversitetin kulturor dhe të krijimtarisë tradicionalenjerëzore.

• Vendbanimet në Shqipëri, qysh në mesjetë, kishin arritur një stabilitet dhekishin kufij të përcaktuar mirë, që ndanin një fshat nga të tjerët. Kufijtë

shënoheshin me gurë të mëdhenj të ngulur në tokë, me shenja në trungjete drurëve, atje ku kishte pyll, etj. Lëvizja e këtyre shenjave konsiderohej njëfaj shumë i rëndë. Çdo fshatar i njihte mirë kufijtë e fshatit të vet dhe mund

t’i tregonte me lehtësi, duke përmendur shenjen përkatëse.

• Përbrenda kufijve të fshatit, përfshiheshin trojet e banesave e përqark tyre oborret e kopshtet, pastaj vinin arat ose tokat e punuara dhe më tej

kullotat. Kjo ndarje e territoreve të fshatit, në shumë zona të Shqipërisë, ruhejende mjaft mirë deri në vitet e Luftës së Parë Botërore, sidomos atje ku

mbizotëronte fshatarësia e lirë.

Zakonet

Familja

• Familja shqiptare historikisht, dikur ishtekryekëput tradicionale, patriarkale .

• Përsa i përket strukturës së saj, mund tëthuhet se ajo tashmë, është thjeshtuar

mjaft.

Ritet dhe besimet

• Ne ritet e besimet qe kane te bejne me ciklin e jetes , prame lindjen, martesen e vdekjen , studjuesit qe jane marreme to , kane menduar te hetojne edhe rite te lashta , te

cilat sado te zbehta , jetojne aty – ketu.

• Keto jane kryesisht rite per te ndjelle mbaresi ne familjen e ciftit , qe te shtohen e te kene sidomos trashegimtare

meshkuj.

• Nder zakonet e vdekjes mund te shenojme se deri ne Luften E Dyte Boterore , ne dis krahina ruhej vajtimi me

kenge mortore.

Arti fshatar e zejtaritë artistike

• Zhvillimi i artit fshatar dhe izejtarive artistike në tre-katër

shekujt e fundit në Shqipëri, kaqënë i lidhur ngushtë me kushtethistorike e shoqërore të vendit, siishin pushtimi i gjatë osman me pasoja të rënda në plan fetar e kulturor, shtypja kombëtare e

shoqërore e ushtruar gjatë këtijsundimi të huaj, etj.

• Këto kushte të vështira penguanlulëzimin e artit në shumë vende, si në arkitekturën monumentale,

në skulpturë, etj.

• Gratë fshatare në Shqipëri, prej shekujsh janëmarrë me endjen e pëlhurave të ndryshme, qëshërbenin qoftë si pjesë veshjeje, qoftë si pajisjeshtëpiake (dyshekë, peshqirë, mbulesa, picetaduarsh, etj).

Veshjet popullore jane pa dyshim nje nga manifestimet

me te fuqishme te cultures tradicjonale . ato jane

trasheguese e transmetuese teshume elementeve qe vijne ngalashtesia dhe nga koha e mesme

, por jane njekohesisht esheshprehje e maredhenjeve

kulturore me popuj te tjeregjate shekujve

Veshja tradicionale Shqipetare

Veshjet e qytetit tëShkodrës

Kruje

Veshjame fustanelle

Shqipërisë së Jugut. Veshje me tirqzakonisht janë mbajturnë Shqipërinë Veriore, dhe nëShqipërinë Verilindore, duke arritur derinë rrethin e Beratit.

Ky variant ishte ipërhapur në disafshatra të rrethit tëPukës, në Malësinë e Gjakovës (rrethiTropojë), në disa fshatratë rrethit të Hasit

VeshjePopulloreKorcare

TRADITAT DHE ZAKONET

Themi se nje nder traditat mije-vjecare shqiptare, eshtemikpritja e ngrohte dhe bujare e mysafirit.

Nderi dhe rrespekti qe ja perkushtojm mysafirit, qe ngaardhja e tije ne shtepine tone, e deri tek largimi i tij nga

shtepia, tregon dukshem, bujarine, fisnikerin, dhe zakonin e shqiptarit.

• Gatimi i mishit të pjekur, sidomos qingjit dhe përgatitja e byrekëve tëndryshëm është e përhapur në të gjithë vendin. Veçanërisht në krahinat e

jugut dhe Shqipërisë së mesme është i njohur përdorimi në shkallë të gjerëi perimeve dhe zarzavateve, vajit të ullirit, erëzave të ndryshme dhe limonit.

Pjatat e peshkut janë të njohura veçanërisht në qytetin e Shkodrës (tava e krapit), Pogradecit (korani me arra dhe lloje të tjera), zona bregdetare e Jonit

dhe Adriatikut etj.• Në Shqipëri gatuhen ëmbëlsira të shumëllojshme, Ndër ëmbëlsirat më

tradicionale është "ballokumja", e cila gatuhet në qytetin e Elbasanit përfesten e Ditës së Verës (14 Mars ).

Si rezultat e klimës së përshtatshme mesdhetare Shqipëria është e njohur përkultivimin e rrushit dhe prodhimit e një varieteti verërash të kuqe dhe të

bardha.• Pija më tradicionale alkoolike është rakia (i prodhuar nga rrushi). Në disa

zona të Shqipërisë prodhohet edhe rakia e kumbullës (Korçë, Dibër). Ndërpijet jo alkoolike është për tu përmendur boza (një pije freskuese me bazëmisrin), e prodhuar në veri të vendit sidomos në krahinën e Kukësit si dhe

rehania, e cila vjen nga lëngu i rrushit dhe është pije tipike e Skraparit.

Tradita shqiptare në gatime

Festime

• Para viteve ‘90 Atmosfera e bukur e festës ndihej që ditën e parë të muajitdhjetor, kohë kur fillonin edhe përgatitjet. Zbukuroheshin dritaret dhe pemaGjeli i detit blihej më herët për ta ushqyer mirë që të ishte sa më i shëndoshë

e i dhjamur. Tryeza e darkës së 31 dhjetorit duhet të kishte gjithcka me bollëk. Nënat e gjyshet me shumë dashuri e kalonin ditën në kuzhinë duke

gatuar gjithcka të mirë që do të vendosej në tavolinën festive. • Antipasta ishte si pjatë e parë dhe kishte qofte, vezë të ziera, salcë kosi, ullinj,

turshi, sallam të prerë në feta të holla, djathë. • Sallatrat e ndryshme të vendosura në tryezë, sallata me panxharë, sallata

ruse, sallata me ullinj e portokalle. Pastaj vinte pjata kryesore, me mishin e gjelit të detit të pjekur me patate të skuqura. Ndërmjet tyre ishin shishet e

verës, birrës e rakia…Në fund ëmbëlsira, që zakonisht ishte ose bakllava, osekadaif . Nuk mungonin frutat .Zakonisht Viti e Ri festohej tek prindërit kumotra e vëllezër takoheshin. Shtëpia mbushej plot me nipër e mbesa dhe

mbrëmja kalonte plot hare, humor, këngë e vallëzime.Sot

• Edhe sot festa e Vitit të Ri mbetet sinonim i tradicionales. Është një moment për t’u mbledhur së bashku për të kaluar një kohë të bukur. Por detajet se sifestohet kanë ndryshuar. Ka më shumë shkëlqim llampash shumëngjyrëshe

në qytet, por edhe në shtëpitë tona.

Zakonet e vdekjesRitet e zakonet e vdekjes jan nje pasuri e kultures dhe

folklorit shqiptar. Disa rite jane vajtimi, permbajtje e tyre eshte poezi e

gjalle! Pastaj jane dhe zakone te ndryshme si larja e

kufomes, ruajtja gjate nates, dreka dhe varrimi, zakon tjeter te tretat, te shtatat, vjetori etj

Zakonet e lindjes• Te tradita shqiptare, ardhja në jetë e fëmijës paraqet gëzim në familje. Lindja

- shtimi i familjes - shihet si pasuri e shtëpisë, përkatësisht shihet sivazhdimësi e jetës së familjes.

Dëshira për të pasur pjellori – fëmijë - në fakt shfaqet që në ditën e martesës, nëditën e dasmës

• Zakoni i lindjeve edhe sot është i ruajtur mirë si në fshatrat shqiptare e poashtu edhe nëpër qytete. Madje , ky zakon ushtrohet si në shtëpinë e vajzës, sidomos kur kumbara i dhëndrit që ka ardhur me krushq, hynë te nusja dheasaj i derdhë mbi kokë para të metalta. E po ashtu edhe kur vjen nusja nështëpi të dhëndërit, kur në hyrje të oborrit një plakë u hedhë mbi koka tëkrushqve, por edhe të nuses, grurë dhe sheqer. Pra, elementet e këtilla

simbolizojnë pjellorinë - vazhdimin e jetës.• Në ditët e para të lindjes, si lehonat e po ashtu edhe fëmijët, i ruajnë nga

gjërat e pakëndshme, vetmia, nga “syri i keq” e kështu me radhë. për ta ruajtur lehonën, ajo duhet që në brez të mbajë hudhra. Në anën tjetër, fëmija duhet që ta ketë fytyrën e mbuluar, apo që në djep të ketë edhe

hudhra.

Zakonet e dasmave shqiptare

• Dasmat shqiptare sikurse edhe ceremoni të tjera aporituale të jetës, karakterizohen nga tipare krahinore,

tipare disa herë aq të ndryshme, saqë përbëjnë habi tekkrushqit e tjerë.

• Por, martesat e të rinjve nga krahina të ndryshme si dhelëvizjet e shumta të popullsisë kanë bërë që ritualet e tyre

të afrohen gjithnjë e më tepër, të japin dhe të marrin.

Zakonet dhe traditat Dibrane• Dibra si vend I vjeter ka dhe traditen e vjeter te

saj, e cila mund te themi se ne menyre fanatikeruhet edhe sot.ajo ka karakteristikat e saj tevecanta per te cilat dallohet. Edhe pse ka pasurndikime te kulturave te tjera ajo I ka ruajturzakonet ,kenget, veshjen dhe gjithe simbolet e tjera etnografike.

Gezimet• Rastet e gezimit jane shume te rendesishme per ta.ne lindjen e femijes

lehones ne spital duhet ti bejne vizite vetem enetaret e ngushte tefamiljes.ndersa diten qe lehonja del nga shtepia ata I dergojne petulla. Emir I femijes zakonisht vendoset emer tradicjonal. Femijet nuk lejohen tepagezohen me emra te huaj.dhuratat e marra sduhet te tregohen tar ate tjereve.me vendosjen e emrit perfundon dhe ceremonia e te porsalindurit.

.

• Syneti eshte nje nga ceremonite me te rendesishme per familjet qe kanedjem. Qerasja fillone me nje halve dhe me nje darke familjare .

Dasma• Arti fejeses duhet te lidhet me shkuesin. Shkuesi

duhet te hapi nje kuti me llokume ose bomboneper te vertetuar fjalen e dhene positive. Nuses I dergohet unaza vetem ne nderrimin e nishaneve. Eshte detyra e prinderve tia kompletoje dhomene gjumit. Ndalohet shikimi I pajes te premten.

Gatimet• Gatimi ka qene dhe vazhdon te jete nje nder majat e diamantit te

kultures dhe tradites Dibrane. Gatimet qe dibranet shquhen jane : sheqerparet, shendetlijet, jufka me pul fshati ,petullat e malsis, pule me arra, pul me qull, hallv dibre etj. Komposte dhe recelera si : kumbulle, molle , thane me qershi , ftoi etj. Te gjitha keto gatime dibranet I ruajnme fanatizem , sic ruajn dialektin e tyre te rralle dhe natyren e pashoqe.

Zakonet e traditat VlonjateMauzika Vlonjate

• Muzika e trevave te vlores eshte nje nder me antiket ne Ballkan. Ne trevat e vlores gjenden menyra te te kenduarit , te cilat perbejne

gjurme ten je culture te lashte si : monofonia, keng dyzereshe, kengtrizereshe pa iso . zerat e tyre zevendesojne gjithe instrumentet

muzikore.

Veshjet populloreVeshja me e vjeter e gruas labe eshte ajo me fustan ,

veshje e mevonshme kane qene eshe citjanet, ndersa veshja buurave eshte me kemish te gjate dhe

fustanell.

Gatime Vlonjate• Gizhina e zones se vlores eshte nje guzhin tipike e zonave malore , por

njekohesisht dhe bregdetare. Ne te perdoren prodhime te fresketablektoriale te kopeve qe rriten neper male buz detit me barin e njomdhe eren e detit . nje tjeter karakteristike e guzhines vlonjateve janepjatat me prodhimet e detit , peshk, midhje , karkaleca deti aragosta

etj. Pijet me tipike te vlores jane rakia si dhe dhalla.

PUNOI : EKONOMIKE

LENDA : ARTE