Những bước đường tư tưởng của tôi - Tuyển tập Xuân Diệu

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNGTÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI

(In theo baãn cuãa NXB Vùn hoáa - 1958)

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 169

170 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI

BA EM BEÁ

Trong cuöåc àêëu tranh thöëng nhêët vaâ tiïën dêìn lïn chuãnghôa xaä höåi, noá mang nhûäng khoá khùn rêët lúán vaâ baogöìm caã nhûäng vêëp vaáp sai lêìm, nhûäng ngûúâi vùn nghïåvaâ trñ thûác chuáng ta coá nhûäng luác têm trñ nhû chuân laåi.Nhûäng chuyïån “tiïìn kiïëp” trong möîi con ngûúâi chuáng tathónh thoaãng laåi khuêëy buân vêín lïn, gieo rù’c hoangmang trong nhûäng àaáy sêu kñn nhêët cuãa têm trñ. Nhûängluác coá thïí mêët àõa baân nhû vêåy, riïng töi, töi thûúâng “öncöë tri tên”; töi lêìn nhêím laåi nhûäng bûúác àûúâng maâ tûtûúãng töi àaä traãi qua, tûâ luác biïët nghô cho àïën giúâ; töinhêån àõnh àñch xaác xem tûâ chöî sa lêìy naâo maâ töi àaävûún lïn, do quaá trònh tû tûúãng naâo maâ töi àaä àïën vúáichuã nghôa cöång saãn. Töi thoåc sêu vaâo boáng cuãa quaá khûáàïí so saánh nöíi bêåt caái aánh saáng cuãa hiïån taåi vaâ tûúnglai. Vaâ töi laåi thêëy sao Bù’c àêíu choái loåi.

Nhû möåt ngûúâi laâm meå àaä thêëy mònh mang caái mêìmsöëng tûâ úã trong daå, töi thêëy àoáa hoa sen cuãa tû tûúãng,


töët thay! àaä àeâ àûúåc nhûäng lúáp buân maâ núã trong têm trñmònh. Noá àaä núã röìi, khöng gò coá thïí dòm noá àûúåc nûäa.

Vêng, chñnh nhûäng chuyïån “tiïìn kiïëp” cuãa chïë àöå cuä,möîi khi nhúá àïën, laåi giuáp àúä töi chiïën thù’ng cho àûúåcnhûäng chöng gai múái trïn con àûúâng daâi cuãa sûå nghô suy;phaãi phaá cho àûúåc, san cho àûúåc con àûúâng ài túái trûúácvö biïn cuãa cuöåc àúâi, chûá khöng thïí ngûåa quen àûúâng cuä,quay löån trúã laåi caái trêìm luên xûa àaä quaá û àau khöí!

Con möåt öng tuá taâi nho ngheâo, daåy hoåc, tûâ nöng thönchuyïín dêìn ra úã thaânh phöë, khaá giaã dêìn lïn túái mûác tiïíutû saãn lúáp giûäa, töi sinh vaâ lúán lïn úã miïìn Nam Trungböå, khöng bao giúâ giaâu, nhûng chûa bao giúâ phaãi chõu caáiàoái, caái reát vaâo thên. Tuy nhiïn, töi cuäng àuã thûúng àauàïí maâ àûáng lïn töë khöí khöng tiïëc lúâi caái xaä höåi cuä.Chuyïån àúâi trûúác daâi lù’m. Khöng phaãi trûúâng húåp kïí úãàêy. Àïí laâm chûáng cho caái àúâi chùèng ra àúâi trûúác kia, töichó kïí laåi ba em beá:

Cuöëi nùm 1940, tûâ Myä Tho lïn Saâi Goân, töi àïën thùmnhaâ möåt anh baån cuâng laâm tham taá nhaâ Àoan(1) nhû töi;bù’t àêìu Nhêåt thuöåc röìi, laâm cöng chûác cuöëi muâa choPhaáp cúä “viïn ngoaåi” nhû thïë, cùn nhaâ thuï cuãa anhxuïình xoaâng, baân ghïë qua loa. Luác êëy vaâo khoaãng ba,böën giúâ chiïìu ngaây chuã nhêåt, töi thêëy baâ vuá giaâ àang döîàûáa chaáu àêìu lïn ba tuöíi, múái biïët noái. Chaáu khoác nhonhoã, keáo daâi, khöng giêån húân, khöng voâi vônh; vuá giaâ hoãichaáu: - “Chaáu àau úã chöî naâo, noái vúái baâ”. Meå chaáu döîchaáu: - “Meå mua baánh cho con nheá”. Chaáu lù’c àêìu, vaâtiïëp tuåc khoác. Ngûúâi ta nûång nõu, vuöët ve em, ngûúâi tahoãi em: - “Taåi sao em khoác?” Em beá chó traã lúâi bùçng gioång


(1) Douanes: Thûúng chñnh, thuïë quan.

Nghïå An coá möåt tiïëng: - “Buöìn!”. Chõ baån lo lù’ng phêntrêìn vúái töi, ngú ngaác nhû khöng hiïíu gò: - “Chaáu thónhthoaãng vïì chiïìu laåi khoác nhû thïë; chaáu chùèng àoâi gò caã,khaám baác sô cuäng khöng thêëy chaáu coá bïånh gò; chaáu chókïu laâ ”Buöìn", vaâ khoác. Töi, thò töi muöën noái vúái chõ: -“Húäi ngûúâi meå àaáng quñ vaâ àaáng thûúng! con cuãa chõcuäng nhû töi, noá àau ”bïånh thúâi àaåi" àêëy! Noá laâ caái biïíuào noáng laånh cuãa cuöåc àúâi naây; têm höìn non yïëu cuãa noácaãm rêët nhaåy caái àiïìu baâng baåc úã trong khöng khñ, úãngoaâi phöë, úã quanh chuáng ta: buöíi chiïìu buöìn quaá, àúâisöëng buöìn quaá!". Tûâ khi àoá, trúã vïì, töi khöng sao quïnàûúåc vêën àïì ghï rúån maâ em beá àùåt ra. Trúâi àêët úi, möåtem beá múái ra àúâi, chûa biïët noái thaânh cêu maâ àaä phaãikhoác vò buöìn, thò cuöåc àúâi naây coân söëng thïë naâo nûäa!

Nùm 1942, töi ài xe lûãa tûâ Saâi Goân ra Haâ Nöåi, àïënvaâo khoaãng Àöìng Haâ, Tên ÊËp thò àûúâng àûát vò vaâi tuêìntrûúác mûa, baäo, phaãi “sang taâu”. Vuâng naây àang bõ àoáito, àïën khoai, sù’n cuäng thiïëu. Trong möåt nhaâ tranh luåpxuåp, möåt ngûúâi àaân baâ khoaãng hai mûúi nhùm tuöíi àangàuát cho con ùn lûng baát cúm vúi. Em beá ba tuöíi khöngùn, noá khoác, maáu döìn lïn àoã caã àêìu; noá dêåm chên xuöëngàêët, nhêët quyïët bù’t àïìn ngûúâi meå: - “Traã àêy! traã àêy!”Ngûúâi meå döî noá: - “Thöi con ùn ài, con nheá, meå thûúng.”Noá khöng chõu, caâng khoác: - “Nhaã ra! Nhaã ra! Traã àêy!”Thò ra ngûúâi meå cuäng àoái quaá, trong khi àuát cúm chocon, cêìm loâng khöng àêåu, àaä ùn mêët cuãa con mêëy thòa.Con quaá àoái, quaá tham ùn, àoâi laåi mêëy thòa cúm nhû möåtaám aãnh. Con cûá bù’t àïìn, meå cûá cöë gù’ng döî. Ngûúâi àaânbaâ treã vaâ ngheâo ûáa nûúác mù’t, theån thuâng vò àaä àïí chocaái àoái laâm töín thûúng caái tûå troång cuãa möåt ngûúâi laâmmeå. Em beá thò nhû bõ möåt cún khuãng hoaãng naäo cên, cûángoaáy maäi vaâo chöî àau thûúng. Ngûúâi meå vö kïë khaã thi.


Àûáa con tiïëng àaä khaãn röìi, vêîn dêåm chên xuöëng àêët.Mûúâi lùm phuát êëy àöëi vúái töi daâi dùçng dùåc; cho àïën khitêìu àaä xõch baánh chaåy, maâ vêîn coân nghe em beá: “Traãàêy! Nhaã ra!”.

Nùm 1945, naån àoái khuãng khiïëp úã miïìn Bù’c. Ngûúâichïët nhû raå úã gêìm Cêìu söng Caái, úã caác lïì àûúâng Haâ Nöåi.Caái xaä höåi cuä noá taân aác àïën thïë laâ cuâng. Ngûúâi naâo àiùn yïën cûá ùn, gùåm chûa hïët möåt miïëng thõt àaä boã vaâoàôa xûúng àïí gù’p miïëng khaác; ngûúâi naâo chïët àoái cûáchïët, lùn ra nhû chuöåt. Bûäa ùn, chuáng töi phaãi àoáng cûãalaåi. Øn nhû ùn vuång! Øn nhû laâ mònh giaânh mêët cúm cuãangûúâi chïët àoái. Chuáng töi thuï troå trïn möåt cùn gaác phöëHaâng Böng, quen thên hai öng baâ dûúái nhaâ cuäng úã thuï,coá cûãa haâng baán muä bêåc trung, vúå chöìng hiïìn laânh, biïëtphaãi. Möåt buöíi saáng, töi trïn gaác xuöëng, nghe úã nhaâ dûúáiàang la om. Töi nhòn ra trûúác cûãa, thêëy möåt em nhoã contrai àöå mûúâi tuöíi àang daán mònh vaâo phña ngoaâi möåt bïnkhung cûãa kñnh baây haâng. Em trêìn truöìng nhû möåt connhöång, khöng coá möåt tñ thõt naâo nûäa, chïët hïët caã ngûúâiröìi, chó coân hai con mù’t. Khöng hiïíu em tûâ goác phöë naâoàïën, maâ nhêët àõnh ài vaâo trong nhaâ naây, àïí xin möåt ñtchaáo chùng. Coá leä em khöng coân thêëy àêy laâ cûãa kñnh,em cûá ài vaâo, bõ cûãa kñnh chùån laåi àûáng sûäng; nhûng emvêîn bõ huát búãi caái söëng úã bïn trong, cûá dêën mònh vaâogûúng. Ngûúâi ta la mù’ng àuöíi em ài, quaát naåt thêåt to vaâlêu àïí cöë thuãng vaâo tai em, ngûúâi ta kiïng, ngûúâi ta ghïsúå, coi em nhû quyã nhêåp traâng; em, em cuãa töi, mùåt emcuäng thöng minh vaâ xinh àeåp, nïëu em no. Mûúâi ba nùmtûâ êëy àïën nay, töi vêîn coân nghe tiïëng la theát àuöíi embeá. Em nhû möåt con ruöìi mù’c vaâo kñnh tuã, ruöìi mù’c tûâtrong ra, em thò mù’c tûâ ngoaâi vaâo; khöng coá loâng thûúngxoát naâo coá thïí cûáu em, vò ngûúâi ta boá tay ngao ngaán


trûúác caái chïët àoái kinh khuãng, mïnh möng. Giûäa àúâisöëng hùçng ngaây, coá nhûäng bûác tûúâng thuãy tinh daây ngùncaách; nhûäng ngûúâi hay “thûúng vay” nhû töi, thi sô, àaânhdûúng àöi mù’t ïëch nhòn àöìng baâo mònh chïët qua tûúângkñnh, maâ khöng nhù’c chên àöång tay cûáu giuáp gò àûúåc!

Àêëy, caái xaä höåi cuä coá ba em beá kia noá töët àeåp nhû thïëàêëy! Töi coân muöën thïm möåt em beá thûá tû. Luác töi lïnchñn tuöíi, do nghõch caãnh gia àònh phong kiïën, töi phaãisöëng xa maá töi, maâ úã vúái thêìy töi. Bïn ngoaåi caách bïnnöåi àöå vaâi cêy söë; lêu lêu töi tröën vïì thùm maá cho àúä nhúáthûúng. Möåt buöíi chiïìu, töi tröën vïì vúái maá; maá àang bêånvöåi ài chúå, maá cho töi böën àöìng tiïìn ùn ba(1), röìi àïí töiài. Töi ra khoãi nhaâ maá, lï tûâng bûúác möåt, ài doåc ngûúåctheo con söng Goâ Böìi maâ trúã vïì nhaâ thêìy. Buöìn quaá. Töithêëy buöìn mang mang maâ khöng hiïíu àûúåc. Töi àûáng laåibïn búâ söng, nhòn con àûúâng, nhòn caác dùång tre, nhòngioâng nûúác, nhòn trïn mùåt söng Goâ Böìi nù’ng xiïn khoaivaâng uáa; töi thêëy nhû caái gò cuäng khöng biïët àïí laâm gòcaã; vaâ àûáa treã con chñn tuöíi beân cêìm böën àöìng tiïìn trõgiaá mûúâi hai àöìng keäm, neám xuöëng mùåt söng, mùåc dêìu“mûúâi hai àöìng” luác àoá coá thïí mua nhûäng mûúâi traái öíi.

TIÏËNG ÀOAÅN TRÛÚÂNG CUÃA VØN HOÅC

Lúán lïn ài hoåc àïën thaânh chung, röìi àïën “tuá taâi”, töiyïu thú vö haån, rêët mï thñch vùn hoåc. Nhûäng àiïìu kiïåncuãa gia àònh vaâ xaä höåi àaä laâm töi buöìn sùén, laåi hoåc vaâo


(1) Thúâi phong kiïën, úã Trung kyâ coá nhûäng tiïìn àöìng ùn ba, ùn saáu,ùn mûúâi tiïìn keäm. Möåt xu àöíi àûúåc 15 àöìng tiïìn ùn ba.

möåt nïìn vùn hoåc nùång buöìn baä, than thúã, bi quan. ÚÃ lúápnhêët(1), thú Taãn Àaâ àaä ru töi, nhûng cuäng àïí laåi cho têmhöìn töi möåt võ àù’ng: Gioá hiu, trùng laånh, tiïëng ve sêìu. -ÏËch kïu àêìy phöë, tiïëng xe húi. - Veâo tröng laá ruång àêìysên... têët caã moåi sûå chùèng qua cuäng veâo! Töi thuöåcnhuyïîn baâi thú Àoaân Nhû Khuï: Biïín thaãm möng mïnhsoáng luåt trúâi. Em thiïëu niïn múái chúáp mi mù’t nhòn racuöåc àúâi, àaä thêëy möåt reâm gioåt lïå! Vaâo nùm àêìu bêåcthaânh chung(2), töi nhòn miïång öng giaáo quöëc vùn àoåc,say mï uöëng tûâng lúâi du dûúng ïm aái: “Giaã sûã ngay khitrûúác, Liïu Dûúng caách trúã, duyïn chaâng Kim àûâng dúãviïåc ma chay...”(3) Sao maâ vùn thú cûá tiïëc nuöëi möåt caáigò; coá möåt caái gò bònh rúi gûúng vúä, ruång caãi rúi kim úãtrong vùn hoåc!

Àöìng thúâi, Tuyïët höìng lïå sûã dõch cuãa Tûâ Trêím AÁ mïlõm töi trong nhûäng àiïåu ca tûâ thêåt laâ reáo rù’t, têët caãquyïín saách laâ möåt cuöåc nhùåt hoa rúi, chön hoa ruång,khoác hoa taân! Lúán thïm vaâi tuöíi, vùn hoåc nûúác Phaáp bù’tàêìu huyïîn diïåu töi vúái Caái Höì cuãa La Maáctin:

ÛÂ röìi cûá tröi ài maäi maäiTrong àïm trûúâng trúã laåi àûúåc nao!

Töi àaä bù’t àêìu coá yá thûác lûâng khûâng àûáng laåi khöngchõu ài, trong luác ngoaåi vêåt vaâ thúâi gian thò cûá àêíy chocon ngûúâi mêët huát vaâo vônh viïîn. Bêëy giúâ trong töi coá hailûåc lûúång: möåt mùåt, tuöíi thanh niïn àûa àïën cho töinhûäng luöìng maáu noáng rûåc, say mï, hùng haái; möåt mùåtxaä höåi phong kiïën, àïë quöëc cuâng vúái hïå thöëng tû tûúãng


(1) Tûúng àûúng cuöëi cêëp Möåt.(2) Tûúng àûúng cêëp Hai.(3) Tûåa Truyïån Kiïìu cuãa Chu Maånh Trinh (Àoaãn Quyâ dõch)

vaâ vùn hoáa cuä chuåp lïn têm trñ töi möåt lúáp buöìn sêìu aãmàaåm, caâng hoåc lïn nhiïìu, caâng bi quan, bïë tù’c. Töi thêëytrong töi aâo lïn möåt nguöìn thú söi nöíi, múái meã; nhûngtöi vûâa têåp tïînh àïën ngûúäng cûãa cuãa laâng vùn, thò LaBúâruye (La Bruyeâre)(1) àaä lù’c àêìu niïm yïët möåt cêu bêëtlûåc: “Têët caã àïìu àaä noái caã röìi, vaâ ngûúâi ta àïën muöån quaá,tûâ böën ngaân nùm nay maâ àaä coá nhûäng con ngûúâi, vaâ hoåsuy nghô.” Phûúng ngön Êu Têy cuäng noái: “Khöng coá caáigò múái úã dûúái mùåt trúâi”. Trûúác töi möåt trùm nùm, thi sôMuyátxï (Musset) àaä kïu lïn: “Ta sinh ra muöån quaá trongmöåt thïë giúái giaâ quaá chùng?”. Trûúác töi nùm mûúi nùm,thi sô Veáclen (Verlaine) cuäng laåi kïu lïn: “Ta sinh quaásúám hay laâ quaá muöån? Ta àïën trong àúâi naây àïí laâm gò?”Möång Haâ, nhên vêåt chñnh cuãa Tuyïët höìng lïå sûã vaâ Ngoåclïå höìn, hay sêìu, say, vaâ thöí huyïët, àaä tûå toám tù’t têmhöìn bùçng ba bûúác: uöëng rûúåu xong thò “ngaâ ngaâ maâ say,ngêy ngêy maâ sêìu, röìi laåi rêìu rêìu maâ khoác.” Rúnï(Reneá)(2), öng töí cuãa Möång Haâ úã Phaáp, thò ài giûäa mêy,sûúng, gioá, bõ aám búãi con quyã cuãa traái tim “noá laâ möåt conrù’n tûå nhai mònh”; Veácte (Werther), (3) öng töí xa hún cuãaMöång Haâ úã Àûác, thò duâng suáng luåc tûå tûã vò khöng lêëyàûúåc möåt ngûúâi àaân baâ àaä hûáa hön vúái ngûúâi khaác trûúáckhi gùåp anh. Thêåt àuáng vúái cêu thú Nguyïîn Du:

Ma giù’t löëi, quyã àûa àûúâng,Laåi tòm nhûäng löëi àoaån trûúâng maâ ài!

Tûâ 1934 vïì sau, nhûäng saách töi àoåc noái sûå cuângàûúâng möåt caách tinh vi, sêu sù’c hún; noá cuäng khöng coân


(1) Nhaâ vùn Phaáp thïë kyã 17.(2) "Anh huâng laäng maån" cuãa Chateaubriand (1749-1818).(3) "Anh huâng laäng maån" cuãa Goethe (1749-1832).

laâ sûå laäng maån ñt hay nhiïìu thú möång nûäa, maâ laâ möåtsûå bi quan coá triïët lyá. Nhûäng àiïìu töi thu hoaåch àûúåc,goáp chù’p cöí vúái kim, àöng vúái têy, chûáng minh trûúác trñtuïå möåt baâi toaán dêîn àïën söë khöng. Böàúle (Baudelaire)kïu theát lïn nhû àang bõ chaáy nhaâ, hay lûãa chaáy vaâongûúâi:

Öi àau àúán! Öi àau àúán! thúâi gian ùn cuöåc söëng!Möåt cuå daåy chûä Haán úã trûúâng “tuá taâi” giaãng cho töi

nghe möåt baâi Saám dêm vùn (rùn höëi caái dêm) vaâ noái:Luác xûa coá möåt ngûúâi mï sù’c quaá, àaä tûå chûäa cho mònhbùçng caách: hïî nhòn thêëy möåt ngûúâi àaân baâ àeåp, thò tûúãngtûúång trûúác mù’t ngûúâi àaân baâ êëy khi chïët, doâi ùn boå àuåc,vaâ chó coân laâ möåt böå xûúng, möåt toåa cö lêu (cö lêu möång),tûác khù’c “bïånh Tïì Tuyïn hïët nöíi lïn àuâng àuâng”! Coá caái“nhên vùn” gò maâ taân nhêîn nhû thïë? Hùngri àúâ Rïnhiï(Henri de Reágnier)(1) chûa àïën nöîi nghô nhû anh noå,nhûng nhêîn têm coá keám gò! Trong baâi thú “Kinhnghiïåm”, àaåi khaái nhaâ thú noái: - Töi ài trïn búâ gaânhbiïín; phña trûúác töi coá àöi trai gaái àang tûå tònh, hoå ài xadêìn, àù’m àuöëi trong mï ly, thïì heån muön àiïìu töët àeåp...Nhûng töi, töi biïët “caái chûä kïët thuác cuãa giêëc quaái möångtêìm phaâo”! - Coá thïí, trong xaä höåi tû baãn, öng àaä tûângphuå nhiïìu ngûúâi vaâ bõ nhiïìu ngûúâi phuå laåi, coá thïí öngkhöng thêëy vúå öng laâ àaáng yïu nûäa, nhûng sao öng laåitöíng kïët vöåi vaâng vaâ aác yá nhû vêåy? Sao laåi lêëy con mù’tcuãa ngûúâi giaâ tuöíi, giaâ loâng maâ nhòn nhûäng baån treã àangyïn mïën, tin tûúãng vö cuâng? Nïëu nhaâ vùn coá tinh thêìntraách nhiïåm hún, thò àúâi naâo laåi ài daåy caái chaán chûúângnhû thïë?


(1) Thi sô tûúång trûng Phaáp (1854-1936)

Vêån mïånh con ngûúâi khöng biïët túái àêu; àïën vuä truåcuäng khöng biïët túái àêu. Möåt nhaâ triïët lyá chïët treã, àêìyloâng thûúng yïu con ngûúâi nhû Guyö (Guyau)(1), nhûngkhöng cêët mònh ra khoãi àûúåc hïå thöëng tû tûúãng cuãanhûäng giai cêëp suy taân, cuäng àaä laâm cho töi taái tï caã coäiloâng, khi öng taã caái àeåp, caái maånh cuãa biïín lúán mïnhmöng, buöìn rùçng têët caã caái nùng lûúång vö vaân kia cuängchó coân möåt ñt boåt soáng cho gioá bay tung, vaâ haå möåt cêu:“Traái tim cuãa quaã àêët àêåp, khöng hy voång.”

ÀÛÚÂNG VÏÌ THU TRÛÚÁC XA LØM LØÆM...

Dûúái nhûäng aãnh hûúãng gia àònh, xaä höåi vaâ vùn hoáanhû vêåy, nhûäng bûúác àûúâng tû tûúãng cuãa töi trûúác Caáchmaång laâ nhûäng bûúác súâ soaång, lûu laåc, thûúng àau. Töichûa höåi yá vúái caác baån thú Thïë Lûä, Lûu Troång Lû, HuyThöng, Chïë Lan Viïn, Nguyïîn Bñnh v.v... nhûng coá leä, úãàêy, töi cuäng noái, bùçng nhûäng khña caånh cuãa töi, caái tònhtraång chung àau khöí tinh thêìn cuãa caác anh, khi laåcàûúâng quêìn chuáng, khi chûa tòm thêëy aánh saáng cuãaÀaãng.

Vùn hoáa cuä vúái phûúng phaáp tû tûúãng “siïu hònh”(meátaphysique) cuãa noá, dù’t têm trñ töi, tûâ khi nhoã àïënluác lúán, vaâo möåt con àûúâng ruát vaâo trön öëc thêåt laâ tù’ctõ! Tûå nghô mònh laâ möåt keã taâi tònh, möåt “taâi nhên” biïëtyïu caái àeåp, quyá caái hay, troång caái phaãi, vaâ laåi coân taåora caái hay, caái àeåp laâ àùçng khaác, töi - vaâ haâng vaån hoåcsinh, nghïå sô, trñ thûác khaác - tûå àùåt caái töi nhû möåt thûåc


(1) Nhaâ triïët hoåc Phaáp (1854-1888).

taåi bêët di bêët dõch, tûå àïì cao caái baãn ngaä, coi noá laâ möåttuyïåt àöëi.

Töi laâ töi, laâ khaác vúái ngûúâi khaác, laâ muåc àñch, laâ cûáucaánh. Vò vêåy nïn hai ngûúâi yïu nhau, maâ

Em laâ em, Anh vêîn cûá laâ anhCoá thïë naâo qua Vaån Lyá Trûúâng thaânh...

Àaä dûång caái töi lïn sûâng sûäng nhû möåt Hi Maä LaåpSún, thò tûå khù’c tûå cö lêåp mònh, khöng hoâa nöíi mònh vaâovúái taåo vêåt, thiïn nhiïn, vaâo vúái nhên quêìn, xaä höåi: caáihònh baãn ngaä mang caái nghiïåp cuãa noá, laâ caái boáng cöàún. Gioá, trùng, hoa, coã,

Soáng gúån traâng giang buöìn àiïåp àiïåp(1)

Gioâng nûúác buöìn thiu hoa bù’p lay(2),

trong phöë chêåt, giûäa chúå àöng, úã àêu cuäng thêëy àûúåcmònh laâ leã chiïëc möåt mònh. Luön luön thêëy rúån úã tronghöìn möåt luöìng gioá heo may laånh toaát.

Muöën àoáng caái töi nhû möåt caái coåc cöë àõnh, vônh viïînúã trong àúâi söëng, cho nïn khi thêëy ngoaåi caãnh thay àöíi,thò cuöëng cuöìng lïn. Nhaâ triïët hoåc tû saãn Phaáp Beácxöng(Bergson) phên tñch rêët tinh vi, tïë nhõ rùçng cuöåc söëng laâchuyïín àöång, laâ àöíi thay, nhûng laåi khöng muöën thêëyquaá trònh biïån chûáng vaâ lõch sûã, nghôa laâ tiïën böå cuãa sûåvêåt; hoåc moát cuãa Beácxöng, töi ngoaáy sêu vaâo nöîi thay àöíiCaái bay khöng àúåi caái tröi, Tûâ töi phuát trûúác sang töiphuát naây, nhûng muâ mõt khöng thêëy àûúåc sûå thay àöíibiïån chûáng vaâ tiïën böå, chó thêëy àöíi thay laâ nöíi nïnh, tröichaãy, xiïu àöí, tan taác, tûâ ly! Röìi àêm ra “vöåi vaâng”, “giuåc


(1) Thú Huy Cêån.(2) Thú Haân Mùåc Tûã.

giaä”, saãng söët. Trong khi àoá, thò nhûäng baâi haát chiïëuboáng, nhûäng àôa haát tiïëng Phaáp àûa sang, roát vaâo tai oáctöi nhûäng yá niïåm àaåi loaåi nhû:

Töi mú möåt böng hoaKhöng bao giúâ chïët caã...... Nhûng noá khúâ daåi quaáGiêëc möång cuãa töi mú.

Cûá möîi lêìn haát baâi naây, thò laåi nhû ai nghiïën trongloâng, ûáa nûúác mù’t.

Chó thêëy cuöëi àûúâng laâ giaâ, laâ chïët, nïn lêìn chêìnkhöng muöën bûúác; phña trûúác àaä cuåt àûúâng vêåy, khöng àitúái àûúåc nûäa, beân thoaái lui, ngoaãnh laåi ài vïì phña sau.Têm höìn cûá phoáng ra cho thêåt xa, cho thêåt vu vú, chothêåt viïîn voång... Xa, vaâ Xûa! Nhiïìu thi sô mú möång thuúãnhûäng öng ngheâ vinh quy cûúäi ngûåa, Quên hêìu reochuyïín àêët, Tung caán loång vûâa quay(1); chuáng töi cûá àingûúåc thúâi gian, búái tòm nhûäng gò buåi bùåm àêu àêu trongngaây thaáng cuä. Chïë Lan Viïn, nhaâ thú 16 tuöíi, àaä diïîntaã rêët taâi tònh caái têm traång àoá:

Àûúâng vïì thu trûúác xa lùm lù’m,Maâ keã ài vïì chó möåt töi...

Nïëu yïu möåt ngûúâi, thò cûá muöën chiïëm lêëy têët caãngûúâi ta, bù’t ngûúâi yïu phaãi phuå thuöåc vaâo caái töi cuãamònh, truy lônh möåt caách àau öëm caã tuöíi nhoã cuãa ngûúâita, cho nïn rêët àöång loâng khi tòm thêëy caái trûúâng xûa,ngûúâi yïu hoåc tûâ luác coân beá xñu! Öi! con àûúâng trön öëc,caâng ài caâng ruát maäi vaâo chöî thuãy têån sún cuâng!


(1) Thú Nguyïîn Nhûúåc Phaáp.

ÚÃ chöî têån cuâng cheo veo àoá, Chiïëc àaão höìn töi rúånböën bïì; caái töi thu laåi chó bùçng àêìu möåt muäi kim, vaâ quavaån truâng àaåi dûúng, lïn tiïëng goåi kïu cûáu tuyïåt voång:

Giú tay ta vêîy ngoaâi vö têån,Chùèng biïët xa loâng coá nhûäng ai!(1)

Àöëi vúái caái xaä höåi traái ngûúåc, taân nhêîn quanh mònh,töi chó biïët lêëy möåt loâng thûúng mïnh mang, àau àúán;luön luön nghô àïën vêën àïì àau khöí cuãa con ngûúâi, töikhöng coá caách gò giaãi quyïët àûúåc, àaânh raãi ài nhûängPhêën thöng vaâng, mong xoa dõu nhûäng nöîi khöí möåt phêìnnaâo!... Töi àaä diïîn taã àuáng caái hoang mang trûúác xaä höåibùçng hònh aãnh:

Thuyïìn töi khöng laái cuäng khöng neo,Trïn biïín àau thûúng daåo caánh beâo; Trïn biïín àau thûúng ài lùång leä,Thuyïìn töi khöng laái cuäng khöng cheâo...

Àöëi vúái nghïå thuêåt, töi say mï, quyá troång, nhûng taåisao töi thêëy ngoaâi xaä höåi coi thûúâng, coi khinh. Ngay tûâbeá, àûáng nghe möåt ngûúâi muâ dù’t em con gaái nhoã, gêíychiïëc àaân bêìu, haát nhûäng baâi ca Huïë rêët mûåc laâ hay vaâxin tûâng àöìng xu, töi àaä chaånh loâng nghô àïën thên töi:“Nghïå thuêåt ngheâo heân, hay laâ Ngûúâi muâ haát daåo”. Möåtngûúâi thi sô, trong xaä höåi Phaáp thuöåc, ai quyá troång? Coátaâi nhû Taãn Àaâ, cuäng àïën nöîi phaãi boái söë Haâ Laåc àïí sinhnhai. Anphöngxú Àöàï (Alphonse Daudet)(2) veä möåt ngûúâicoá oác vaâng, phaãi naåo oác ra maâ baán; töi nghô truyïån möåt“Ngûúâi lïå ngoåc”, khoác nûúác mù’t ra thaânh ngoåc àïí àöå


(1) Thú Phaåm Hêìu.(2) Nhaâ vùn Phaáp (1840-1897).

nhêåt, àïën luác lïå caån, phaãi chêm gai vaâo mù’t cho lïå ngoåccöë rúi ra! Búãi thêëy nhûäng ngûúâi taâi tònh úã trong àúâi bõthiïíu söë vaâ bõ khinh thûúâng, töi nghô möåt baâi vùn àïí“Chiïu taâi tûã”, goåi nhau tûâ xûa àïën nay laåi, àùång tri êmvúái nhau, thûúng lêëy nhau. Khi nghïå thuêåt khöng coá lyáluêån caách maång soi àûúâng, khöng coá quêìn chuáng nuöidûúäng, noá cêìu bú cêìu bêët nhû thïë àêëy!

Àïën khi aách Nhêåt thuöåc quaâng thïm vaâo cöí, tû tûúãngtöi caâng ngaây caâng bñ. Töi cöë baám lêëy lêåp trûúâng tiïíu tûsaãn àûáng giûäa cuãa töi: möåt mùåt khöng hïì chõu ài thi trihuyïån laâm quan, gheát sûå buön baán, sûå “laâm giaâu”, laánhxa boån ùn trïn ngöìi tröëc cuãa xaä höåi; phaãn àöëi nhûängngûúâi laâm thú truåy laåc, viïët vùn ca tuång thuöëc phiïån; àoâihoãi sûå laânh maånh, sûå saáng suãa trong vùn hoåc; möåt mùåtkhöng biïët, khöng daám ài vúái quêìn chuáng cêìn lao, ngheâokhöí; töi àûáng giûäa, giûä möåt thûá “trong saåch” tiïu cûåc, cuãanhûäng keã “taâi tònh laâ luåy muön àúâi”. Tûâ trûúác, chó biïëtbuöìn àau, chûá chûa hïì viïët möåt cêu khinh baåc àöëi vúáicuöåc àúâi, nhûng àïën nùm 1942-43, töi àaä cûúâi móa taåovêåt cûá lùåp ài lùåp laåi maäi, ngûúâi con gaái lêëy chöìng, àeã con,laåi lùåp laåi caái sûå yïu con... Nùm 1943-44, úã trïn caái gaácHaâng Böng, töi chaåy buön chúå àen thò khöng buön àûúåc,viïët vùn thò cûá noái maäi caái buöìn cuäng hïët chuyïån, töingöìi giúã quêìn aáo cuä ra vaá giûäa möåt boáng chiïìu thu àönglaånh vaâ heáo xaám nhû hoa khö. Àêëy, thûa nhûäng ai hiïånnay coân cao àaåo vaâ coân tûå cho caái töi cuãa mònh laâ öngtrúâi, caái töi cuä noá vinh quang nhû thïë àêëy!

Öm maäi caái töi maâ lùån nguåp trêìm luên maäi vúái noá,töi ài àïën chiïm ngûúäng nuå cûúâi cuãa àûác Phêåt, súâ soaångmöåt caách giaãi quyïët naâo àoá trong “sù’c sù’c, khöng


khöng”. Taåi vò, múái bûúác vaâo tuöíi thanh niïn, töi àaä àoåcnhaâ thú lúán Ba Tû Öma Khayam (Omar Khayam): - Caáibònh thon thon kia, xûa laâ möåt ngûúâi àaân baâ coá lûng ongrêët àeåp; hoùåc: Ta àûâng dêîm hoân àêët nhoã noå, xûa àoá laâcon mù’t cuãa möåt ngûúâi... Nhûäng hònh aãnh nghïå thuêåtquaá hay àoá lùån sêu vaâo thêm têm töi, bêy giúâ laåi nöíi lïn.Taåi vò, trûúác töi, möåt ngûúâi rêët taâi hoa, rêët thöng minh,maâ töi rêët phuåc, nhû Thaánh Thaán, viïët vùn phï bònh Têysûúng kyá coá khñ, coá thïë nhû vêåy, maâ cuöëi têåp Maái Têy,laåi thêëy kinh nhaâ Phêåt àïí chuá caác cêu thú; töi àoåcchûúng Kinh möång cuöëi cuâng, chöî Quên Thuåy ài ra kinhàïí thi, nùçm mú thêëy Oanh Oanh chaåy doäi theo mònh, maâThaánh Thaán bònh luêån, noái caái giaác ngöå vïì sûå “chiïmbao”, böîng nhiïn töi laånh ruâng caã linh höìn: thò ra caã caáitònh yïu kia àaä laâm mònh mï mïåt tûâ àêìu saách àïën giúâ,vöën chó laâ möång mõ, möång mõ!...

Khöng coá con àûúâng àïí giaãi quyïët thoãa àaáng caái töi,töi beân tûâ chöî maâi nhoån sù’c caái töi nhû nûä thi sô Annaàúâ Nöay (Anna de Noäilles)(1) muöën tûå taåo mònh thaânh“sinh vêåt àöåc nhêët vö song, khöng gò thay thïë àûúåc”, tûâchöî quaá khñch naây, töi sang chöî quaá khñch khaác, - haithûá àïìu duy têm caã - laâ töi rêët caãm ún nhaâ tön giaáo ÊËnÀöå Cúritnamuyácti (Khrisnamurti)(2) troã cho töi con àûúânghuãy diïåt caái töi.

“Möåt àïm sao”,(3) nùçm nhòn lïn trúâi, töi diïîn taã caáicaãm giaác cö àún cuâng cûåc: “... Tuöìng nhû töi àaä tröi giaåttrong khöng röång, vaâ hai mù’t töi àaä rúâi ra xa caách töi;


(1) Nûä thi sô Phaáp nöíi tiïëng (1876-1933).(2) Khrisnamurti, Ramakhrisna, Vivekananda: nhûäng nhaâ tön giaáo

ÊËn Àöå cuöëi thïë kyã 19, àêìu thïë kyã 20.(3) Àùng taåp chñ Thanh Nghõ 1944.

vaâ chñnh hai mù’t cuäng reä nhau khöng song song nûäa,lûu li thêët laåc möîi chiïëc möåt àûúâng.” Cuöëi baâi, töi kïëtthuác: “Ta nguyïån thaânh möåt àúåt soáng úã giûäa àaåi dûúng,möåt haåt buåi trong baäi caát, möåt baánh xe khi trúâi chuyïínphaáp luên. Khi gioá giêëy lïn, khi nûúác cuöån, ta lùn quaytrong tay cuãa chuáa àúâi. Laâm gò coá caái ”ta"! Àoá laâ aão aãnhcuãa tuöíi treã; àoá laâ nhêìm lêîn cuãa chuáng sinh ham söëng..."Thïë laâ tû tûúãng cuãa töi, cuöëi möåt con àûúâng daâi mûúâilùm nùm ài tòm chên lyá, àaä àïën cêu ca voång cöí reã tiïìn:- “Thaâ rùçng thaânh chim hoáa àaá, vêín vú núi nuái Súã söngTêìn...”

Trong khi quêìn chuáng caâng úã dûúái aách Phaáp Nhêåtcaâng cuâng khöí vaâ àaä bù’t àêìu chïët àoái, thò ngûúâi trñ thûác,ngûúâi nghïå sô úã töi sa lêìy trêìm troång vaâo caã möåt hïåthöëng tû tûúãng cuä nhû vêåy, noá laâ möåt taåp pñ luâ tû tûúãngcuãa phong kiïën, tû saãn vaâ tiïíu tû saãn; töi cûá ngöìi vaá aáovaâ phaát ra nhûäng tiïëng kïu àau àúán xeá ruöåt xeá gan. Töicaâng nghô suy, caâng va àêìu vaâo mêu thuêîn. Têm höìn, trñtuïå töi laâ möåt con chim löìng maâ khöng tûå biïët, thêëymònh coá àöång caánh, thò tûúãng mònh bay; cûá lêëy traái timàêåp vaâo cûãa cuãa “vônh viïîn”, cuãa “vö cuâng”, kïu khoác:“Múã ra! múã ra cho töi”, nhûng noá khöng múã ra bao giúâ,vò laâm gò coá thûá cûãa cöë àõnh, siïu hònh êëy maâ múã!

TRONG KHI ÊM CÛÅC, DÛÚNG HÖÌI...

Àïën hiïån nay, maâ coân coá nhûäng ngûúâi tûå goåi laâ suynghô, laåi dûåa vaâo cúá naây, cúá noå àïí deâ bóu Liïn Xö, deâ bóuCaách maång do giai cêëp vö saãn dêîn àûúâng, töi laâ möåtngûúâi àaä nhiïìu àau khöí baãn thên, töi thêëy nhûäng keã êëy


khöng biïët àiïìu thaái quaá! Nïëu khöng coá Caách maångthaáng Taám àïën löi bêåt töi ra khoãi caái vuäng lêìy quùçnquaåi, thò sau 1945, chù’c töi khöng coân coá thïí tiïëp tuåcngöìi xoã kim vaá aáo möåt caách “trong saåch” nhû thïë maäi;maâ möåt nûäa laâ töi ài vaâo truåy laåc, baán vùn buön chûä, saàoåa thaânh böìi buát chñnh trõ; hai nûäa laâ töi hoáa àiïn; chûáthïë têët sûå lûãng lú khöng thïí keáo daâi quaá möåt mûác naâoàoá àûúåc.

Nhûäng thiïn taâi vùn hoåc cuä, duâ sûå nghiïåp trûúác taácrúä raâng laâm giaâu têm höìn töi vö haån, vaâ daåy cho töinhiïìu vö cuâng vïì con ngûúâi vaâ cuöåc söëng, nhûng têët caãnhûäng trang rêët mûåc taâi tònh àoá àïìu khöng àêåp phaá gòhöå töi àûúåc caái nhaâ tuâ tû tûúãng siïu hònh, vò chñnh hoåcuäng khöng tûå phaá nöíi cho hoå.

Cuå Voä Liïm Sún, taác giaã thiïn tiïíu thuyïët àêìy yá töëtnhûng bi quan Cö lêu möång(1), àaä xua tay rêët àuáng, “laåycaã noán” caái xaä höåi cuä:

Thöi thaánh hiïìn,Thöi tiïn phêåt,Thöi haâo kiïåt,Thöi anh huâng!

Nhûäng baâi ca caãm khaái cuãa cuå thiïëu hùèn möåt nûãa.Vêng, êm cûåc thò dûúng höìi, têët caã nhûäng võ trïn àêykhöng cûáu gò cho tû tûúãng töi àûúåc; duy ngaây 19 thaáng 8nùm 1945, coá quêìn chuáng, coá Àaãng Cöång saãn, coá chuãnghôa Maác - Lïnin aáp duång vaâo hoaân caãnh möåt nûúác nöngnghiïåp thuöåc àõa, coá Caách maång thaáng Taám, em cuãa Caách


(1) Voä Liïm Sún (1888-1949) viïët Cö lêu möång nùm 1928, xuêët baãnnùm 1934.

maång thaáng Mûúâi, àaä cûáu töi vaâ cûáu tû tûúãng cuãa töi. Roäraâng laâ tûâ trûúác, töi mù’c keåt nûãa ngûúâi vaâo möåt caánh cûãamúã àoáng lûâng khûâng, cûãa cûá nghiïën, töi cûá kïu vö ñch vaâthêët thanh, cêìu cûáu khù’p caác thûá saách vúã trïn àúâi ngoaâisaách vúã Maác - Lïnin, nïn khöng ài àïën àêu caã. Quêìnchuáng lao khöí, raách rûúái, chïët àoái àaä àûáng lïn theo Àaãngcuãa giai cêëp vö saãn, löi cuöën caã toaân dên töåc, àaåp tungcaánh cûãa lûâng khûâng cuãa lõch sûã, tûå cûáu mònh vaâ cûáuhaâng vaån nhûäng nghïå sô, trñ thûác chïët keåt nhû töi. Nhûvêåy maâ baão töi quïn ún, thò quïn laâm sao àûúåc?

Nhûäng vêën àïì mêu thuêîn tñch luäy haâng trùm, ngaânnùm, quêìn chuáng vûúåt bêåc giaãi quyïët, Àaãng cuãa giai cêëpvö saãn giaãi quyïët. Trûúác hïët chûa giaãi quyïët nhûäng àaungûáa phiïìn toaái cuãa töi, maâ haäy keáo töi àûáng lïn, goåi tïnthêåt cuãa töi laâ möåt Con Ngûúâi, xoáa trïn traán töi caái vïëtsù’t nung cuãa thúâi nö lïå, traã cho töi möåt Töí quöëc möåt dêntöåc, cho töi möåt yá nghôa cuöåc àúâi. Tûâ trûúác, hoåc têåp möåtnïìn vùn hoåc Êu chêu vaâo haâng rûåc rúä laâ vùn hoåc Phaáp,töi àaä nhêån thêëy àaåi khaái trong àoá, trïn neát lúán, thúâi kyâcöí àiïín thò tòm chuöång leä phaãi (la raison) thúâi kyâ laängmaån thò tòm chuöång tònh caãm (le sentiment), àïën thúâi kyâsa àoåa tiïëp theo, nhiïìu trûúâng phaái vùn hoåc laåi tòmchuöång caái phêìn thêëp cuãa con ngûúâi, laâ caãm giaác (lasensation). Cuöëi thïë kyã mûúâi chñn, vaâ nhêët laâ sang thïëkyã hai mûúi, nhûäng “nhaâ vùn” tû saãn Phaáp àuã caác cúä àixuåc vaâo caái muäi ngûãi, caái lûúäi nïëm, caái mù’t nhòn àûúângneát sù’c maâu, coi ngûúâi ta laâ möåt caái tuái àïí àûång caác thûásûúáng vui, àêåp vaâo nhûäng phêìn sú àùèng nhêët, con vêåtnhêët cuãa thùçng ngûúâi; vaâ hoå àêìu tû nhiïìu nhêët laâ vaâonhûäng xuác caãm sinh duåc! Cuöëi thúâi kyâ thûá ba naây, vùn


hoåc tû saãn Phaáp khöng coá thúâi kyâ thûá tû naâo àïí maâ àinûäa. Caái bñ àûúâng cuãa noá nhêåp caãng sang Viïåt Nam,“nhaâ vùn” khöng coân thïí thöëng gò söët, lùn vaâo baân àeânlaâm möåt con thiïu thên chaán chûúâng vaâ aác khêíu; vùn hoåckhöng coân coá tû tûúãng, möåt söë “nhaâ vùn” ba hoa baán trúâikhöng vùn tûå, nhûng thûåc chêët laâ muöën ùn ngon, chúisûúáng maâ laåi rêët nhaác lûúâi! Nhûäng ngûúâi coân biïët tûåtroång vaâ tiïëp tuåc tòm chên lyá cuãa cuöåc àúâi, thò loay hoaymaäi cuäng khöng thïí naâo giaãi quyïët bùçng “tinh thêìn”àûúåc.

Caách maång àïën! Caách maång Viïåt Nam mang túái caái maâvùn hoåc tû saãn Phaáp khöng coá nöíi, laâ sûå haânh àöång(l’action). Khöng phaãi caái thûá “haânh àöång àïí maâ haânhàöång” (acte gratuit) cuãa Øngàúrï Git (Andreá Gide), maâhaânh àöång caách maång, haânh àöång cuâng vúái quêìn chuáng,haânh àöång coá muåc àñch vaâ coá hiïåu quaã. Nhûäng ngaây Caáchmaång thaáng Taám, töi cuâng bao nghïå sô, trñ thûác khaác saysûa möîi ngûúâi möåt viïåc, ngaây àïm cöng taác. Hoaåt àöång,cöng taác caách maång àaä giaãi quyïët sûå hoang mang vö böícuãa trñ tuïå töi, nhuáng trñ tuïå töi trúã laåi trong caái yá nghôacú baãn cuãa sûå lao àöång. Thûåc dên Phaáp àaánh Nam Böå, röìitoaân quöëc Khaáng chiïën, Àaãng trao nhiïåm vuå giïët giùåc cûáunûúác cho ngoâi buát töi. Töi röång múã bûúác vaâo Khaáng chiïëntrûúâng kyâ, vaâ tû tûúãng cuãa töi coân gùåp gúä, traãi vûúåt nhiïìuchùång àûúâng xuöëng lïn khöng phaãi laâ àún giaãn...

CAÂNG SÊU NGHÔA BÏÍ, CAÂNG DAÂI TÒNH SÖNG

Muöën tûå cöng bùçng vúái mònh, töi phaãi tûå nhêån caái ûuàiïím coá hïå thöëng cuãa töi, laâ ngay tûâ nhoã, do laâ con möåt


öng àöì nho ngheâo mêëy àúâi, laåi laâ con cuãa maá töi laâ möåtngûúâi vúå beá, do súám bõ aáp bûác trong gia àònh vaâ súám àûúåcbiïët caái ngheâo tuáng, vaâ do cöë gù’ng suy nghô baãn thên,töi coá möåt loâng thûúng ngûúâi, yïu ngûúâi traân ngêåp, - mùåcdêìu coá àûúåm möåt maâu sù’c khöng tûúãng. Khöí buöìn tûâ beá,töi luön luön nghô àïën vêën àïì àau khöí cuãa con ngûúâi; töidaám caã gan viïët nhûäng cêu nhû:

Cho töi àau maâ búát khöí loaâi ngûúâi,Töi nguyïån seä chïët trïn cêy thaánh giaá...

(1938)

Nhûäng khi töëi àen bïë tù’c, cö àún àïën ghï laånh, töivêîn thêëy möåt àiïìu maâ töi khöng thïí tûâ chöëi àûúåc, laâchung quanh töi, vêîn coân coá nhûäng con ngûúâi: “Töi nhûchiïëc laá lo chuyïån lòa rûâng, buöìn àúâi beá nheå; nghô àïënmuön nghòn ûác triïåu laá baån, maâ laåi phe phêët vúái àúâi...”(1)

Caái töi cuãa töi huïnh hoang tûå àaåi nhû möåt thùçng beácon, nhûng noá vêîn coân úã trong höìn möåt àiïím söëng, möåtàiïím saáng khöng tù’t: “Vïì àïm, ta treâo ngöìi trïn àêìuTraái Àêët; thuyïìn ta nhõp, búi qua caác sao. Biïín trúâi xanhàen, khöng thêëy àêìu àuöi, trïn dûúái. Ta buöìn quaá, muöënkhoác; ta sêìu caái sêìu cuãa vuä truå, ta hêån caái hêån khönggian... Trong caái àaåi dûúng vö liïu naây, thöi chó laâ hû vö,laâ sûác maånh to lúán, göì ghïì, vö tri; boån tinh àêíu laâm gòmaâ xoay nhû thïë? - Töi quay àêìu laåi nhòn caác baån vö söëcuãa töi; chaán nghô chuyïån trúâi, töi nghô chuyïån ngûúâi, vaâtûå nhiïn loâng töi thêëm thña yïu mïën”(2) (1939). Luönluön trong töi coá möåt sûå dùçng co nhû vêåy; möåt mùåt tûtûúãng töi hoåc phaãi möåt nïìn vùn hoáa siïu hònh, bõ noá löi


(1) (2) Ruát úã baâi An uãi giûäa loaâi ngûúâi (1939).

theo xuöëng döëc vaâ vaâo huä nuát; nhûng mùåt khaác, töi vêînàêìy loâng thûúng yïu, vaâ caäi laåi: khöng thïí chïët hïët,khöng thïí mêët hïët àûúåc! àúâi vêîn cûá coân àêy kia maâ! CuöëiNhêåt thuöåc, hai triïåu nhên dên chïët àoái, töi àaä bõ ngêåpàïën têån cöí, nhûng nhêët àõnh töi khöng chòm, töi vêîn thúã,töi cöë búi, vaâ töi àaä búi àïën vúái Caách maång. Khi quêìnchuáng cêìm cúâ àoã sao vaâng ài cûúáp lêëy chñnh quyïìn vaâotrong tay, töi thêëy àoá laâ àiïìu töi vêîn chúâ àúåi, thêëy cuöåcCaách maång naây laâ cuãa töi, khöng thïí khaác, khöng thïíkhaác àûúåc!

Tuy nhiïn, cuäng trong aái tònh, yïu nhau röìi, nhûngkhöng phaãi nhêët àaán àaä hiïíu nhau têët caã; caâng yïu caânghiïíu, caâng hiïíu caâng yïu, bao göìm caã nhûäng luác húân giêånkhöng hiïíu nhau, thêåm chñ coá luác “bùçng mùåt chùèng bùçngloâng”, tïå hún nûäa, coá luác tûúãng nhû ly dõ nhau àûúåc! Möåtsöë ngûúâi yïu Caách maång, àïën vúái Caách maång, nhiïìu khicuäng thïë.

Töi hùng haái vaâo Caách maång, vui söëng vúái cöng taác,nhûng thûåc ra, àaä úã vúái nhau, maâ töi múái khaám phaá raCaách maång dêìn dêìn... Vaâo laâm Vùn hoáa Khaáng chiïën úãThanh, àêìu nùm 1947, töi böîng múã quyïín Lõch sûã kyâdiïåu cuãa loaâi ngûúâi(1) ra àoåc. Quyïín saách chûa phaãi àaälaâ khöng coá khuyïët àiïím, nhûng töi àoåc noá nhû ngûúâiàûúåc baác sô möí lêëy caái maâng che núi hai con mù’t. Töisûúáng quaá! Töi àeã ra àaä laâm möåt tïn nö lïå nhoã, suöët àúâisöëng trong göng cuâm, dûúái chaâ àaåp, thêëy toaân chuyïånxêëu xa taân ngûúåc, nïn chi töi àaä cho àoá laâ têët caã lõch sûãcuãa loaâi ngûúâi. Nhûng khöng, loaâi ngûúâi búi qua biïínmaáu, treâo qua nuái xûúng, bõ caác giai cêëp thöëng trõ kïë tuåc


(1) L‘Histoire prodigieuse de l’Humaniteá cuãa Andreá Ribard.

nhau coi laâ caái raác, cûåc nhuåc quaá lù’m, nhûng möîi thïë kyãàïìu coá tiïën thïm trïn àûúâng giaãi phoáng, àïìu coá saángthïm maäi ra, àïìu coá nöíi dêåy quêåt cho boån aáp bûác boác löåtngaä choãng goång, rúi xuöëng ùn buân, vaâ lêëy maáu traã àïìnnúå maáu! Teá ra nghòn triïåu ngûúâi ngheâo khöí bõ chïët baonhiïu lêu nay khöng phaãi laâ coã cêy muåc naát vö ñch, maâlaâ àöång lûåc cùn baãn cuãa cuöåc vûún lïn vô àaåi. ÛÂ, dêìu chochïë àöå tû baãn, khi noá rêîy chïët, khi noá thaânh chuã nghôaàïë quöëc vaâ chuã nghôa phaát xñt, noá taân aác bùçng mêëynhûäng ngaây cuöëi cuâng cuãa chïë àöå phong kiïën, Hñtle àöëthaâng vaån ngûúâi Êu chêu trong loâ, Myä thaã bom nguyïntûã giïët dên Nhêåt, nhûng noá nhêët àõnh caáo chung, àoá laâthù’ng lúåi ghï gúám cuãa loaâi ngûúâi. ÚÃ cuöëi quyïín saáchdaây, coá caái chûúng lúán vïì chuã nghôa xaä höåi. Caái chûúngkyâ diïåu nhêët, àúm hoa kïët quaã cuãa lõch sûã kyâ diïåu loaâingûúâi! Thò ra tûâ nhoã àïën bêy giúâ, töi bi quan tù’c tõ vò vöminh, laâ vò döët, vò khöng àûúåc hiïíu, vaâ caã khöng muöënhiïíu! Chûá Maác, Lïnin, Caách maång thaáng Mûúâi vaâ Liïnbang Xö Viïët vêîn rúâ rúä choái loåi trûúác töi; nhûng caái nghïìàúâi laâ nhû vêåy, phaãi coá Höìng quên Liïn Xö àaánh tan àöåibinh Quan Àöng cuãa Nhêåt úã Maän Chêu, Caách maångthaáng Taám vuä baäo lay caã ngûúâi töi, thò múái choåc thuãngàûúåc con àûúâng cho chên lyá àïën vúái töi àûúåc!

Kyâ diïåu thêåt! Töi nhû vúä leä ra hiïíu têët caã! Tûâ trûúáctúái nay, caác taác giaã lúán, beá kïu khoác àúâi buöìn, cuöåc söëngvö nghôa, thïë giúái suy taân... Pön Mörùng (Paul Morand)xaách va ly daán àuã caác thûá giêëy nhaâ ga ài chúi lù’m nûúácvïì, thúã hù’t húi ra, kïu: Chó trú coá traái àêët!(1) Nhaâ vùnPie Löti (Pierre Loti)(2) àöìng thúâi laâ sô quan thuãy quên


(1) Rien que la terre, tïn möåt quyïín saách cuãa Paul Morand.(2) Nhaâ vùn Phaáp (1850-1923).

Phaáp, cûúäi têìu ài chu du hêìu khù’p thïë giúái, maâ vùn cuãaöng cûá nhû möåt buöíi hoaâng hön xaám daâi dùåc, buöìn thêëmthña nhûác xûúng; möåt con boâ trïn têìu cuãa öng chúâ ngaâyàem ra laâm thõt, tiïëng kïu thaãm àaåm; öng thûúng xoát noá,trúã nïn àay nghiïën: - Thöi maâ, nhûäng keã seä ùn ngûúi, röìihoå cuäng seä chïët àêëy maâ! Sau chiïën tranh 1914-18, PönValïri (Paul Valeáry)(1) noái möåt cêu trûá danh: “Chuáng töiàêy, nhûäng nïìn vùn minh, chuáng töi biïët rùçng chuáng töicoá thïí chïët.”

Caác nhaâ vùn tû saãn Phaáp trûúác chiïën tranh 1914-18vaâ tûâ chiïën tranh àoá àïën cuöåc àaåi chiïën 1939-45, keáo daâiúã trong thú vùn hoå möåt thûá buöìn têån thïë nhû vêåy. Hoådiïîn taã rêët àuáng caái möëc meo cuä rñch cuãa thïë giúái tû baãnvaâ àïë quöëc chuã nghôa; caái thïë giúái àoá thò coân caái gò múáiàem àïën cho loaâi ngûúâi nûäa? noá chó tö hö ra möåt caái chaánchûúâng to lúán. Nhûng hoå cuäng diïîn taã rêët sai - töi chù’cphêìn lúán hoå laâ nhûäng àöì àïå vö têm cuãa chuã nghôa “thaânhthêåt”, cûá coá gò viïët nêëy theo caãm tñnh, chûá khöng phaãihoå baán mònh cho boån caá mêåp taâi chñnh - hoå diïîn taã rêëtsai khi hoå vú àuäa caã nù’m, cho rùçng thïë giúái tû baãn laâtêët caã thïë gian, khi hoå lêëy caái buöìn têån thïë cuãa tû baãnchuã nghôa àiïu taân maâ phoáng röång bao truâm lïn caã traáiàêët vaâ vuä truå. Coá têån thïë thêåt, nhûng chó laâ thïë giúái cuätêån thïë; chûá coân thïë giúái múái àaä xuêët hiïån löì löå úã Liïnbang Xö Viïët röìi! Chó nhêìm lêîn - vúái möåt söë ngûúâi, thòlaâ gian lêån - coá möåt chuát xñu àoá thöi: tûâ ngaây 25 thaáng10 nùm 1917, coá àïën hai hïå thöëng xaä höåi úã trïn thïë gian,nhûng vùn hoáa tû saãn cûá laâm nhû laâ vônh viïîn duy nhêëtchó coá möåt.


(1) Thi sô Phaáp, nùång vïì hònh thûác cêu thú.

Thïë maâ khoác loác rïn kïu thaãm thiïët, laâm cho söë nhaâvùn Viïåt Nam, sinh trong nûúác thuöåc àõa cuãa àïë quöëcPhaáp, cuäng nhêìm, khoác theo. Taãn Àaâ noái: Baác àaä vïì thöi,àúâi àaáng chaán. Thïë Lûä noái: Nhûng àïën nay cö êëy àaäphong trêìn, Vò tröng thêëy cuöåc àúâi thö roä quaá. Huy Cêånnoái: Àúâi ngheâo thïë, chùèng daânh töi chuát laå. Töi cuäng noái:Cuöåc àúâi cuäng àòu hiu nhû dùåm khaách,v.v... Khi than“àúâi buöìn, àúâi laâ bïí khöí”, chuáng töi chó muöën vaåch caáicuöåc àúâi maâ chuáng töi àang söëng, nghôa laâ cuöåc àúâi tûbaãn chuã nghôa maâ thöi; nhûng chuáng töi vö minh, döët,nïn àem têët caã cuöåc àúâi ra maâ chûãi möåt thïí. Chó nhêìmcoá möåt chuát xñu àoá, chó quïn hai dêëu ngoùåc àún, àaáng leäphaãi chuá thñch: (àúâi àêy chó laâ àúâi tû baãn chuã nghôa) maâhaâng trùm nhaâ vùn Viïåt Nam ùn sêìu nuöët hêån, phao phñrêët nhiïìu têm huyïët cuãa mònh. Chûá nïëu súám biïët chuãnghôa Maác - Lïnin, thò xaä höåi tû baãn chïët ài, chuáng töichó coá vöî tay mûâng, chúá laâm sao laåi ài khoác àöëng möëi!

Sûác maånh cuãa möåt quyïín saách nhû Lõch sûã kyâ diïåuloaâi ngûúâi àöëi vúái töi nhû vêåy. Cuöëi nùm 1947, laâm úãTiïëng noái Viïåt Nam, taåi ngoaåi ö thõ xaä Bù’c Caån, töi laåiàûúåc hiïíu Caách maång thïm möåt bûúác daâi nûäa, vaâ cùnbaãn. Töi àûúåc àoåc Nhûäng nguyïn lyá cú baãn vïì triïët hoåccuãa Pölitde (Politzer)(1). Tûâ Caách maång thaáng Taám trúã ài,dêìn dêìn quan saát nhûäng sûå viïåc quanh töi, töi caãm thêëymöåt thïë giúái múái, möåt tû tûúãng múái, möåt haânh àöång múái,nhûng löån xöån, chù’p vaá. Quyïín Pölitde àaä cho trñ tuïå töimöåt caái xûúng söëng. Noá vaåch cho töi thêëy caái “töåi töí töng”cuãa tû tûúãng töi trûúác àêy, laâ phûúng phaáp siïu hònh,


(1) Möåt nhaâ triïët hoåc treã tuöíi Phaáp, àaãng viïn Cöång saãn, bõ ÀûácHñtle giïët.

chuã quan, duy têm; lêëy mònh laâm trung têm cuãa cuöåcsöëng vaâ vuä truå, coi caái töi laâ möåt tuyïåt àöëi bêët di dõch,thò àöìng thúâi cuäng quan niïåm sûå vêåt vaâ cuöåc àúâi laâ tûâxûa àïën nay vêîn nhû thïë, con ngûúâi xûa nay vêîn thïë, vuätruå tuêìn hoaân laåi chu kyâ quay vïì chöî cuä...; quan niïåmmoåi vêåt caách biïåt ra, khöng liïn quan gò àïën nhau, khoahoåc laâ khoa hoåc, triïët hoåc laâ triïët hoåc; quan niïåm àaä chiara thò chia ra vônh viïîn vaâ khöng thöng vúái nhau àûúåc -Thuyïìn khöng giao nöëi dêy qua àoá, Vaån thuúã chúâ mongmöåt caánh buöìm(1); quan niïåm söëng laâ söëng, chïët laâ chïët,hai àiïìu traái ngûúåc khöng bao giúâ laåi úã chung. Pölitde kïírùçng nhaâ tiïíu thuyïët Anh Húácbú Uoen (Herbert Wells)sang Liïn Xö, coá àïën thùm Maxim Gooácki vaâ àïì nghõ vúáiGooácki lêåp ra möåt cêu laåc böå vùn chûúng, trong àoá ngûúâita khöng laâm chñnh trõ. Dûúâng nhû, nghe noái thïë, Gooáckivaâ caác baån öng bêåt cûúâi, vaâ Uoen lêëy laâm phêåt yá. Laâ vòUoen hiïíu vaâ quan niïåm nhaâ vùn nhû söëng ngoaâi xaä höåi,maâ Gooácki vaâ caác baån öng thò biïët rùçng trong àúâi, khöngphaãi nhû thïë!

Quyïín Pölitde àaä cho töi möåt phûúng phaáp tû tûúãngkhaác hùèn. Toám tù’t laåi, thò cuäng coá mêëy chûä thöi: duy vêåtbiïån chûáng, duy vêåt lõch sûã - êëy thïë maâ noá caách maångcaã thïë giúái. Khi noá àïën vúái töi möåt caách coá lúáp lang, hïåthöëng, laåi nhû möåt ngûúâi baån chêåm raäi phên trêìn sai,àuáng, thò noá àñch laâ “chiïëc thuyïìn baát nhaä” chên chñnhàûa trñ tuïå töi vûúåt biïín vö minh àïën búâ giaác ngöå.

Nhû thïë laâ trñ tuïå töi àaä àûúåc phaát àöång. Nguy hiïímnhêët cho chuã nghôa tû baãn, laâ haåt giöëng tû tûúãng Maácvaâo trong oác ngûúâi vaâ nêíy mêìm trong àoá. Trong ba böën


(1) Thú Huy Cêån.

nùm sau, tû tûúãng töi, theo quy luêåt cuãa sûå nêíy núã, tûånoá möåt ngaây möåt xeá toang ra. Töi hiïíu Caách maång, hiïíuÀaãng nhiïìu thïm. Möåt ngaây möåt thêëy múã röång.

Luác múái hún hai mûúi tuöíi, maâ töi àaä “Giaä tûâ tuöíinhoã” rêët lêm ly; àïën trûúác Caách maång thaáng Taám, töi àaätûå cho mònh giaâ, ngöìi chùçm vaá aáo. Nhûng tûâ khi biïët chuãnghôa Maác, töi thêëy mònh àûúåc vaâo möåt lõch trònh múáixuêët phaát, coân rêët treã, tiïën böå àïën vö cuâng.

LAÅI TÒM NHÛÄNG LÖËI ÀOAÅN TRÛÚÂNG...

Tuy vêåy, duâ sao töi cuäng múái giaác ngöå trïn lyá thuyïët.Coá leä caái vui sûúáng lúán cuãa töi laâ tûå nhêëc ra àûúåc khoãi möåthïå thöëng chïët, maâ vaâo möåt hïå thöëng söëng, nghôa laâ tûå cûáuàûúåc mònh. Maâ àïën vúái chuã nghôa xaä höåi vò mònh, thòchoáng chêìy nhûäng àau ngûáa phiïìn toaái cuä laåi phaát ra.

Nhûäng nùm 1951, 52, 53, sau thù’ng lúåi chiïën dõchBiïn giúái, cuöåc khaáng chiïën cuãa ta trïn àaâ trûúãng thaânhmaånh, phaãi vûúåt nhûäng khoá khùn rêët to lúán. Bêëy giúâ, chóphúi phúái àûáng trïn lêåp trûúâng dên töåc chung chung maâthöi, khöng àuã nûäa. Kinh tïë cuãa ta coân rêët ò aåch, thuïënöng nghiïåp chûa coá, Chñnh phuã phaãi taåm vay, coá nhûängluác àoái to, nhûäng vuâng thiïëu muöëi; bêëy giúâ phaãi coá caáidaå sù’t gan àöìng cuãa anh cöng nhên, anh bêìn cöë nöng,vaâ coá caã caái chñ phêën àêëu cuãa hoå, nghôa laâ phaãi coá caáigiai cêëp tñnh cuãa nhûäng ngûúâi mêët thò chó mêët caái xiïìng,àûúåc thò àûúåc caã thïë giúái, múái chõu àûång àûúåc gian khöí.Maâ àoá laâ nhûúåc àiïím sêu sù’c cuãa töi. Caác thõ trêën “tûúi”lêm thúâi xeåp keám ài, caác cú quan cûá ruát sêu thïm vaâorûâng; töi ngaåi quaá!


Súám nay ra khoãi u tò quöëc,Möåt chiïëc xe nhanh àaåp giûäa àûúâng...

Mùåt khaác, xaä höåi múái caâng ngaây caâng roä qui luêåt tûtûúãng, quy luêåt töí chûác cuãa noá; noá àêëu tranh maånh vúáixaä höåi cuä àïí cho baãn chêët múái cuãa noá trûúãng thaânh; noáchöëng chuã nghôa caá nhên tû saãn, chöëng caái taãn maån tiïíutû saãn, chöëng tinh thêìn vö chñnh phuã; noá àoâi hoãi yá thûáckyã luêåt cao vúái têåp thïí, tinh thêìn traách nhiïåm àuã vúáicöng taác; nghôa laâ noá tiïën haânh àêëu tranh tû tûúãng. Maâàoá cuäng laâ nhûúåc àiïím sêu sù’c cuãa töi.

Vaâ xaä höåi múái àoâi àeã ra thûåc sûå röìi; noá khöng chõu“dên töåc chung chung” nûäa. Noá cêëp baách yïu cêìu laâm caáiviïåc maâ caách maång tû saãn Phaáp àaä laâm tûâ nùm 1789; noáàoâi hoãi dên caây phaãi coá ruöång. Àöìng thúâi, Myä can thiïåpngaây caâng roä mùåt vaâo Àöng Dûúng; nhûäng trêån neámbom, nhûäng trêån caân khöëc haåi; lûúái giaán àiïåp tung ra.Cuöåc khaáng chiïën gay go àoâi giûäa ta vaâ àõch phaãi raåchroâi. Cuöåc àêëu tranh giai cêëp dêìn dêìn phaãi quyïët liïåt. Maâàêy caâng laâ nhûúåc àiïím sêu sù’c cuãa töi. Tûâ xûa, töi cûá“thûúng ngûúâi chung chung”. Töi vêîn mú ûúác möåt xaä höåimaâ moåi ngûúâi sung sûúáng; nhûng muöën àïën àoá, phaãi biïëtthûúng nhûäng con ngûúâi cuå thïí, phaãi coá thûúng ai? gheátai? phaãi qua con àûúâng àêëu tranh giai cêëp àïí xoáa giaicêëp. Con àûúâng coá rêët nhiïìu àau àúán, nhûng khöng quanoá, thò khöng ài àûúåc túái àêu. Súå ài qua con àûúâng àoá,tûác laâ töi vêîn öm caái xaä höåi chuã nghôa khöng tûúãng, caáixaä höåi chuã nghôa laâm sùén tûâ trïn trúâi rúi xuöëng.

Vaâ möåt mùåt khaác nûäa, caâng ài sêu vaâo Caách maång,sûå saáng taác caâng gian nan. Tûâ trûúác, töi viïët cho nhûängngûúâi “coá hoåc”, tûác laâ, trïn neát lúán, nhûäng ngûúâi tûâ tiïíu


tû saãn trúã lïn trong xaä höåi cuä. Bêy giúâ, nhûäng con ngûúâi“vö hoåc” cuä, nhúâ caách maång, hoå àaä coá hoåc, hoå àaä àoåc saáchvaâ hoå biïët caã phï bònh nûäa; hoå yïu cêìu phaãi noái àïën hoå,cöng nöng binh; khöng coá lyá gò hoå nai lûng ra àöí möì höi,àöí maáu nhiïìu nhêët, maâ trïn sên khêëu cuãa caác taác phêím,laåi chó coá nhûäng ngûúâi khaác. Nhûäng ngûúâi “coá hoåc” lúáptrûúác kia, bêy giúâ cuäng àaä thay àöíi caã yïu thñch cuä,chñnh hoå laåi cuäng àoâi hoãi noái vïì cöng nöng binh. Maâ àoácuäng laåi caâng laâ caái nhûúåc àiïím rêët sêu sù’c cuãa töi.

Nhûäng nhûúåc àiïím rêët sêu sù’c chuã quan cuãa töikhöng àaáp àûúåc nhûäng àoâi hoãi gay gù’t khaách quan cuãakhaáng chiïën, trong hai, ba nùm trúâi, trong töi coá möåt caáigò cûá chuân dêìn, cûá cuöën laåi. Ngoaâi mùåt thò nhû khöng coágò xaãy ra, nhûng úã chöî tinh vi, kñn nheåm nhêët, coá möåtsûå ruát tröën. Caái chêët hûúãng thuå, cêìu an tñch luäy trongthïí xaác vaâ têm trñ töi haâng mêëy chuåc nùm, nay laâmthaânh möåt sûác yâ khoá lay chuyïín. Gian khöí, khoá khùnkhöng chó úã àùçng xa, núi quêìn chuáng vêîn chõu vaâ gaánh,maâ àaä àïën àuång chaåm ngay baãn thên töi; töi khöng thïí“khaáng chiïën vui veã, caách maång vui veã” nûäa. Tûå töi mònhtheo tinh thêìn cuãa giai cêëp vö saãn, gay lù’m! Töi àêm rahúân, tuãi, döîi vúái nhûäng ngûúâi àêëu tranh vúái töi; töi tûå aáigiai cêëp, baám lêëy caác thûá chûác tûúác, danh hiïåu cuä. Saángtaác caái múái thûúâng thûúâng bõ thêët baåi, töi quay vïì dûåalûng vaâo caác thûá “cuãa chòm”: taác phêím ngaây trûúác cuãamònh. Kyâ tònh, töi vêîn biïët àûáng chöî cuä khöng thïí àûúåcnûäa; tuy nhiïn, laåi ngaåi sang àûáng chöî múái; têm traångtöi nhû ngûúâi bõ cheåt, tinh thêìn bêët öín, vêîn gêìn vúái quaákhûá, vêîn xa vúåi vúái tûúng lai. Cûá chaåy sang bïn naây röìichaåy sang bïn kia, thêåt laâ àau àúán.


Töi khöng bi quan nhû xûa kia cho cuöåc àúâi, töi biïëtchù’c laâ xaä höåi àang tiïën maånh; nhûng töi tûå bi quan.Khi ngûúâi ta caãm thêëy mònh khöng tiïën àûúåc nûäa, ngûúâita dïî oaán hêån, ngûúâi ta ngêåm nguâi. Töi àêm rúi vaâo cöàöåc; coá khi nùçm nguã, töi thêëy töi vaâo thaânh Haâ Nöåi muaàuã caác thûá àöì haâng, nhûng àöåp möåt caái, àõch àaä biïëtàûúåc töi, noá àuöíi rûúåt vaâ töi chaåy höåc töëc toaát möì höi; múãmù’t ra, mûâng rùçng mònh vêîn nùçm yïn giûäa cuöåc khaángchiïën, chùèng àõch naâo bù’t mònh àûúåc caã!

Ai giêåt mònh ruâng rúån khi nghô àïën möåt vaâi caái lïåchlaåc, goâ eáp, “chuåp muä” phaåm phaãi trong nhûäng lúáp hoåc têåpchñnh trõ thúâi Khaáng chiïën; nhûng töi, töi rêët caãm únChónh huêën, caãm ún nhûäng àöìng chñ àaä giuáp töi laâm möåtcuöåc vïå sinh lúán cho tû tûúãng. Coá thïí hoå àaä coå xaát höå töimaånh quaá, àöi chöî bõ raách da chaãy maáu chùng - vaâ töicuäng coá thïí phaåm nhû thïë àöëi vúái hoå - chuáng ta duâ coáquaá hùng, àöi khi duâng thuöëc húi maånh, nhûng thuöëcàù’ng vêîn cûá daä têåt àûúåc nhû thûúâng! ÚÃ lúáp Chónh huêënböën thaáng nùm 1953 ra, töi coá thïí tûå haâo rùçng töi àaä phaáàûúåc voâng vêy luêín quêín cuãa sûå lûâng khûâng, vaâ àaä coátrúâi cao biïín röång.

Bûúác àêìu tuy chûãa laâ bao,Nhûng nghe àaä röång, àaä cao vö ngêìn!

Töi khöng tûå ti nûäa, maâ tûå tin mònh, búãi töi tin úãquêìn chuáng, tin úã Àaãng. Töi thêëy rùçng Àaãng, tûác laâ chênlyá. Chuã nghôa Maác - Lïnin cuäng nhû khñ trúâi trong töët;phöíi ai hñt thúã àûúåc nhiïìu bao nhiïu, caâng khoãe maånhbêëy nhiïu; Àaãng laâ úã mònh. Ta khöng thïí döëi àûúåc mònh,thò cuäng khöng thïí úã giaã vúái Àaãng; Àaãng laâ hoaân toaân


tûå nguyïån, tûå giaác. Caác nhaâ vùn rêët thñch sûå chên thaânh,thò Àaãng laâ sûå chên thaânh.

Hai àúåt ài laâm àöåi viïn phaát àöång quêìn chuáng giaãmtö úã laâng Coâng (Thanh Hoáa) vaâ xaä Caát Vùn (Nghïå An)tiïëp tuåc taái taåo töi trong quêìn chuáng nöng dên. Tûâthûúng ngûúâi chung chung trûúác Caách maång, töi àaä yïuthûúng nhûäng con ngûúâi lao khöí nhêët, xûúng maáu nhêët,chung chiïëu raách vúái hoå, chia mù’m caâ vúái hoå, àûáng trïnlêåp trûúâng cuãa hoå cuâng hoå àêëu tranh: töi àaä bù’t rïî vaâoàêët cuãa quêìn chuáng.

TÛÂ PHEN ÀAÁ BIÏËT TUÖÍI VAÂNG,TÒNH CAÂNG THÊËM THÑA, DAÅ CAÂNG NGÊÍN NGÚ

Töi khöng daám noái àaä biïët àûúåc tuöíi vaâng, vò chuãnghôa Maác - Lïnin coá möåt con àûúâng phaát triïín vö cuângtêån. Töi chó muöën noái caâng ngaây töi caâng yïu, hiïíu Caáchmaång thaáng Taám, Caách maång thaáng Mûúâi hún. Mûúâi banùm söëng trong chïë àöå múái cuãa chuáng ta, khöng thêëmthña sao àûúåc. Tûâ möåt ngûúâi nö lïå, tûâ möåt keã tuâ tû tûúãngcuãa vùn hoáa cuä, töi àaä thaânh möåt ngûúâi tûå do. Töi khöngmuöën caái xaä höåi àaä bù’t nhûäng em beá phaãi khoác vò buöìn,nhûäng em beá àoâi meå nhaã cúm ra, nhûäng em beá chïët àoáibaám vaâo cûãa kñnh nhû ruöìi, töi khöng muöën noá coân quaytrúã laåi. Ngoâi buát cuãa töi nhoån, coá thïí goáp sûác caãn àûúângnoá. Khi noá löìng löån àoâi trúã laåi úã nûúác anh em Hunggari,töi úã xa, vêîn biïët mùåt, biïët tïn cuãa noá. Töi khöng thïíphuát naâo quïn àûúåc rùçng noá coân úã trong miïìn Nam nûúácViïåt thên yïu cuãa ta!


Nhûäng em beá cuãa chïë àöå ta àaä no hún, êëm hún, chuángnoá haát ca luön miïång; vaâ chuáng noá thöng minh, caái thöngminh duäng caãm. Töi coi chuyïån em Ngoåc nhû möåt trongtrùm ngaân àiïín hònh cuãa caác em ài khaáng chiïën. Ngoåclaâm liïn laåc úã mùåt trêån, luác àêìu khaáng chiïën, bõ thûúng.Baác sô phaãi möí. Chõ y taá thûúng em quaá, öm lêëy àêìu em,che mù’t em laåi. Em Ngoåc noái, tónh taáo:

- Chõ khöng cêìn phaãi che, haäy àïí cho em nhòn thêëyvïët thûúng cuãa em.

Ngoåc muöën nhòn sûå thêåt cùm thuâ, khöng muöën tröën.Nhûng khi meå Ngoåc hay tin, tòm àïën thùm, thò Ngoåc vêînhaäy coân nhoã lù’m, Ngoåc thñch laâm nuäng meå, àoâi quaâ.

Chuã nghôa nhên vùn cuãa chuáng ta nhû thïë àoá. Möåtem liïn laåc khaác, khöng hún mûúâi ba tuöíi, trong khi möåttoaán quên ta, nhûäng nùm àêìu khaáng chiïën, ruát lui löånxöån, àaä úã laåi sau trïn chiïën àõa, moâ mêîm caác búâ buåi,thêëy möåt anh böå àöåi bõ thûúng nùång, nùçm nhû ngûúâichïët. Döëc hïët toaân lûåc, bùçng moåi caách, em cöë cûúáp thúâigian, coäng àûa anh vïì cùn cûá, vaâ àún võ àaä chûäa àûúåcanh söëng laåi. Toaân àún võ tuyïn dûúng em, hoãi em vò saoàaä cûáu söëng àûúåc möåt ngûúâi, em traã lúâi:

- Em súâ ngûåc anh thêëy haäy coân noáng, em tiïëc...“Em tiïëc”, àoá laâ chuã nghôa nhên vùn cuãa chuã nghôa

Maác - Lïnin chuáng ta!Chuáng ta khöng bao giúâ coi möåt ngûúâi coân söëng laâ

möåt “cö lêu möång”, maâ traái laåi, chuáng ta cöë cûáu söëng laåinhûäng caái gò ngúä laâ àaä chïët. Vñ duå nhû tû tûúãng. Chuángta rêët muöën söëng lêu nùm, àem kinh tïë, khoa hoåc, y hoåcàïí laâm daâi àúâi söëng con ngûúâi; nhûng chuáng ta khöng chóthêëy àúâi söëng laâ möåt söë lûúång ngaây khoaái laåc cöë àïëm


àûúåc caâng nhiïìu caâng hay. Chuáng ta khöng quan niïåmcaái vônh viïîn theo kiïíu súå giaâ, súå chïët àoá. Chuáng ta laânhûäng ngûúâi duy vêåt, nhûng àêìy lyá tûúãng; chuáng ta biïëtcaái tinh diïåu cuãa àúâi söëng laâ úã bïn trong. Caái töi cuãa töi,khöng cêìn vaâ khöng nïn huãy diïåt noá nhû vaâi nhaâ töngiaáo ÊËn Àöå quan niïåm. Töi vui sûúáng mang caái riïng,nhûng khöng tön noá laâm baåo chuáa, maâ hoâa noá vúái caáichung; caái töi kiïíu múái naây giaâu vaâ maånh, sinh söi naãynúã maäi àïën húi thúã cuöëi cuâng. Tûâ luác hoâa noá àûúåc vúáimuön ngûúâi, tù’m noá vaâo haânh àöång caách maång, thò noáthaânh bêët diïåt.

Vuä truå cuãa ta cuäng vêåy; noá khöng àiïu taân chuát naâohïët. Noá khöng quay luêín quêín, maâ coá möåt lõch sûã, möåtàûúâng tiïën. Àêìu tiïn cuãa loaâi ngûúâi, vïå tinh Xö viïët àaäàem tin vui cuãa Caách maång thaáng Mûúâi vaâo trong vuätruå. Con ngûúâi, maâ chuã nghôa Maác - Lïnin hoaân toaân tintûúãng, àaä bù’t àêìu ra mù’t trïn sên khêëu cuãa vuä truå röìi!

Caái laåc quan khöng cuâng cuãa chuã nghôa Maác - Lïninàaä doåi aánh thêëu àaáo vaâo tû tûúãng töi. Töi rêët biïët rùçngtêm trñ töi khöng phaãi chó coá vui, maâ luön luön coá nhûängmêu thuêîn múái, naãy ra trong àoá, bù’t töi phaãi giaãi quyïët.Khi chûa giaãi quyïët àûúåc, thò ñt hay nhiïìu, töi coân buöìn.Nhûng buöìn chûa phaãi laâ bi quan. Maâ nïëu töi coá bi quanriïng töi, thò mùåc kïå! àúâi vêîn cûá coá hûúáng laåc quan àïítiïën. Nhûng maâ mònh àaä nhêån àõnh àûúåc rùçng àúâi laåcquan tiïën, thò mònh cuäng khöng coá thïí bi quan lêu vïìmònh.

Caái vêën àïì tû tûúãng chñnh trong vùn hoåc laâ nhaâ vùncoá àûúåc möåt niïìm laåc quan caách maång vïì quöëc gia dêntöåc, vïì xaä höåi, vïì nhên loaåi hay khöng? Caái laåc quan naây


coá àêìy àuã lyá luêån khoa hoåc, chûá khöng phaãi cuöìng tñn;noá dûåa chù’c chù’n vaâo quêìn chuáng vaâ Àaãng; noá khöngsúå àêëu tranh. Do vêåy, thûåc chêët cuãa vêën àïì böi àen, töhöìng, theo yá töi, laâ vêën àïì thaái àöå àöëi vúái Àaãng cuãa giaicêëp vö saãn. Hoân àaá thûã vaâng cuãa möåt ngûúâi; trûúác hïëtvêîn laâ thaái àöå cuãa ngûúâi àoá àöëi vúái àõch, àöëi vúái ta, vúáinhûäng mêu thuêîn trong nöåi böå nhên dên.

Trïn möåt con àûúâng göì ghïì, coá nhûäng ngûúâi cuâng àêíymöåt chiïëc xe boâ. Do baãn thên chiïëc xe boâ sûác chûa àûúåcmaånh - noá chûa phaãi laâ möåt chiïëc ö tö - laåi khuyïët àiïímxïëp àùåt, lau chuâi keám, noá coân ài caâ rõch caâ tang, vaâ kïucoåc caåch cuát kñt nhiïìu quaá! Coá ngûúâi noáng tñnh vûâa àêíyxe boâ vûâa chûãi; coá nhûäng ngûúâi raáng àêíy cho maånh hún,nhûäng ngûúâi naây thò thûúâng ñt hay kïu om maâ gù’ngnghô caách chûäa xe; coá ngûúâi buöng xuöi tay ra maâ àûángbïn àûúâng; coá ngûúâi lêëy cúá xe sai, nhêíy phoác lïn xe ngöìiàïí ngûúâi khaác àêíy mònh. Laåi coá àûáa vöën khöng yïu xe,xuái ngûúâi ta àïën àaánh anh cêìm caâng àùçng trûúác. Ai coályá vaâ ai coá lûåc?

Nhaâ vùn duâ coá taâi mêëy, maâ nhû Hovú Phaát (HowardFast) boã mùåt trêån cuãa Àaãng trong luác gay go vaâ àõchàang lúåi duång khuyïët àiïím cuãa ta àïí têåp trung àaánh ta,chó laâ möåt keã àaâo nguä. Duâ laâ Picaátxö (Picasso), hoåa sôlûâng danh thïë giúái, àöìng chñ Picaátxö ngaây 20 thaáng11-1956, khi cuâng chñn àaãng viïn trñ thûác khaác, nùçmtrong caác chi böå, Àaãng böå khaác nhau maâ àaä gûãi thû têåpthïí thùèng cho caác UÃy viïn Trung ûúng àang hoåp Banchêëp haânh, àoâi triïåu têåp Àaåi höåi Àaãng bêët thûúâng nhênvò coá viïåc Hunggari, vaâ ngay höm sau, thû vaâ tïn ngûúâiàaä thêëy àùng trïn baáo tû saãn; àöìng chñ Picaátxö cuâng chñn


àöìng chñ êëy àaä àûúåc Trung ûúng Àaãng Phaáp cöng böë baãntraã lúâi chñnh thûác, àöìng thúâi cöng khai phï bònh trûúácÀaãng vaâ toaân dên vïì viïåc haânh àöång möåt caách beâ phaáivaâ vi phaåm nguyïn tù’c têåp trung dên chuã. Möåt thiïn taâilöîi laåc àïën àêu cuäng khöng thïí coi hún giai cêëp cöngnhên vaâ Àaãng cuãa noá, hún quêìn chuáng nhên dên, húndên töåc. Trong nhûäng ngaây Àaãng Phaáp bõ boån phaãn àöångtêën cöng àiïn cuöìng, àöìng chñ Giöliö Quyri (Joliot Curie)phaát biïíu: - Chûa bao giúâ töi thêëy töi thûåc sûå tûå do nhûbêy giúâ.

Leä phaãi úã vúái nhûäng ngûúâi duâ noáng tñnh hay àùçm tñnh,tñch cûåc àêíy, chûäa, laái chiïëc xe boâ. Leä phaãi, vaâ caã sûácmaånh, úã vúái nhûäng ngûúâi lao àöång, xêy dûång, chiïën àêëu.

Chuáng ta tûâ möåt xaä höåi cuä vaâ xêëu thoaát thai ra, nïnchuáng ta hiïån nay vêîn àang coân hai bêåc thang àaánh giaá:nhûäng ngûúâi hûúãng thuå nhiïìu thò ñt hy sinh, nhûängngûúâi hy sinh nhiïìu thò hûúãng thuå chûa àûúåc mêëy;chuáng ta seä laâm cho chó coân coá möåt bêåc thang cöng minhtrong möåt xaä höåi khöng coá giai cêëp. Trong khi coân chûaàïën àoá, thò nhiïìu ngûúâi vêîn coân lêëy sûå giaânh giêåt töëi àahûúãng thuå laâm leä söëng cho hoå. Nhûng trïn tinh thêìn, luácnaâo cuäng chó coá möåt bêåc thang cao caã: laâ hy sinh.

Sung sûúáng thay, vinh quang thay nhûäng àöìng chñ àaäàïën vúái Àaãng tûâ luác töëi lûãa tù’t àeân xûa kia, nhûäng àöìngchñ khöí trûúác thiïn haå, sûúáng sau thiïn haå! Àaáng kñnhyïu thay, quêìn chuáng trung bònh vaâ vô àaåi, bao giúâ cuängchõu thûúng chõu khoá nhû möåt baâ meå, coá khi tröìng cêymaâ bõ boån laáu caá haái quaã ùn trûúác!

Caách maång thaáng Mûúâi àaä 40 nùm. Caách maång thaángTaám àaä 13 nùm. Töi coá thïí noái vúái Àaãng cuãa giai cêëp vösaãn vaâ cuãa dên töåc:


Lïn non em cuäng theo lïn,Xuöëng biïín em cuäng ngöìi bïn maån cheâo.

Khöng nhûäng ngöìi bïn maån cheâo, maâ trong tay duâ chócoá möåt caái que cuäng thoåc xuöëng nûúác maâ búi, búi àïënThöëng nhêët Töí quöëc, Hoâa bònh thïë giúái; búi àïën Chuãnghôa Xaä höåi, búi àïën chên trúâi Cöång saãn.

10-1957


THÏË NAÂO LAÂ CAÁI MÚÁI

KHÖNG SAY SÛA VÒ DANH TÛÂ

Trong nghïå thuêåt cuäng nhû trong cuöåc àúâi, chuáng taquyá yïu caái múái chên chñnh, àoán chaâo, mong àúåi, cöí voäcaái múái chên chñnh, vaâ caã phêën àêëu nûäa àïí cho caái múáichên chñnh ra àúâi; chuáng ta àûáng vïì phe noá, khi noá àêëutranh vúái caái cuä. Caái múái chên chñnh laâ aánh saáng cuãa trñtuïå chuáng ta. Duy coá möåt àiïìu, laâ noá phaãi thûåc chênchñnh laâ caái múái.

Thêåt vêåy. Chuáng ta caâng yïu caái Múái bao nhiïu,chuáng ta caâng muöën noá “thêåt vaâng chùèng phaãi thauàêu”. Chuáng ta khöng chõu laâm nhûäng treã con bõ nhêìmvò nhûäng caái nûúác maå loâe loeåt. Chuáng ta àaä tûâng biïëtrùçng nhûäng danh tûâ quyá baáu nhêët, nhû chûä tûå do (haäynhúá àïën caái “thïë giúái tûå do” cuãa Myä), nhû chûä caách maång(Pïtanh baán nûúác Phaáp, maâ tûå cho laâ laâm “caách maångquöëc gia”), cuäng bõ löån soâng. Trong nghïå thuêåt, ai cuängmuöën giêåt caái chûä “Múái” vïì phña mònh, vaâ êíy caái tiïëng“Cuä” vïì phña nhûäng ngûúâi khöng àöìng yá. Vêåy cho nïn,chuáng ta muöën löåt trêìn truåi ra àïí xem thûåc chêët caác


quan àiïím nghïå thuêåt, chûá chùèng tin úã caái nhaän hiïåu,caái chiïu baâi.

Thûúâng, sinh ra trûúác trong thúâi gian thò goåi laâ cuä;sinh sau trong thúâi gian thò goåi laâ múái. Nhû vêåy, caái giaátrõ haá chó vò ra trûúác vúái ra sau hay sao? Coá nhûäng thanhniïn caá biïåt, tuöíi tuy treã, nhûng tû tûúãng rêët laåc hêåu;traái laåi, coá nhûäng ngûúâi àûáng hay nhiïìu tuöíi maâ tûå reânluyïån theo caách maång, tû tûúãng rêët tiïìn tiïën. Trong nghïåthuêåt, theo yá töi, nïn nùång vïì phên biïåt caái àuáng vúái caáisai, caái hay vúái caái dúã, nhiïìu hún laâ tung ra nhûäng hònhdung tûâ múái vaâ cuä rêët dïî mêåp múâ àaánh löån. Coá caái cuämaâ rêët hay nhû nhûäng àiïåu dên ca maâ chïë àöå phongkiïën vaâ àïë quöëc àïí reã ruáng, mai möåt, nhûng ta nay “phuãicuä thêëy múái”. Coá nhûäng àiïåu nhaåc giêåt gên vaâ goåi giêåythuá tñnh, cuãa vùn hoáa tû baãn Myä, múái toanh khöng giöëngnhaåc cuãa chuáng ta möåt chuát naâo hïët, maâ thêåt laâ dúã vaâxêëu xa. Nghïå thuêåt chên chñnh khöng chõu kiïëm ùntrong tñnh hiïëu kyâ. Chuáng ta laåi coân chuã trûúng nhûängtaác phêím múái cuãa ta vêîn nöëi tiïëp khöng àûát quaäng vúáinhûäng truyïìn thöëng cuä, àaä àûúåc quêìn chuáng, àaä àûúåcdên töåc loåc lûåa vaâ thûã thaách lêu àúâi. Khöng phaãi caái gòcuä cuäng laâ giaâ nua, töìi taân, àaáng vûát ài. Khöng phaãi caáigò múái cuäng laâ àaáng hai tay rûúác lêëy.

Tuy nhiïn, chuáng ta vêîn rêët cêìn thaão luêån cho saángroä vêën àïì múái, cuä. Vò ài tòm caái Múái laâ möåt nhu cêìu sinhtûã cuãa nghïå thuêåt, àêëu tranh cho caái Múái laâ möåt nhiïåmvuå thiïng liïng cuãa nghïå thuêåt. Têët caã vêën àïì laâ úã chöî:caái Múái laâ caái gò?


XAÄ HÖÅI CUÄ COÁ CAÁI GÒ LAÂ MÚÁI?

Myä hoåc cuãa giai cêëp vö saãn cuäng ài tòm caái múái, maâmyä hoåc cuãa giai cêëp tû saãn cuäng ài tòm caái múái. Chñnhvò hai bïn cuäng àïìu coá caái sûå viïåc “ài tòm caái múái”, nïnmöåt söë ngûúâi nhêìm lêîn löån pheâo, khöng phên biïåt àûúåcmúái vúái múái, tòm vúái tòm. Sûå thûåc, caái múái maâ chuáng tatòm, cuäng nhû caách tòm caái múái cuãa chuáng ta khaác hùènvúái cuãa myä hoåc tû saãn.

Xaä höåi phong kiïën vaâ àïë quöëc laâ möåt xaä höåi cuä rñch,mïåt moãi àïën têån xûúng tuãy. Trong nûúác Viïåt Nam nö lïåtrûúác Caách maång thaáng Taám, duâ nhûäng thanh niïn “nhûtrùng múái lïn, nhû hoa múái núã”, huyïët khñ hùng haái,cuäng caãm thêëy caái cuöåc àúâi ao tuâ nhû nûúác àoång. Möåtkhöng khñ phai taân, tha ma, nghôa àõa phuã truâm lïn moåivêåt; duâ, theo luêåt tûå nhiïn, cêy vêîn ra hoa, ngûúâi vêîn àeãcon, muâa xuên vêîn àïën, nhûng maâ sao nhûäng têm höìntreã nhêët cuäng caãm thêëy buöìn, chaán, vaâ chïët trong caác tïëbaâo cuãa mònh. Möåt thi sô mûúâi saáu tuöíi nhû Chïë LanViïn thuúã àoá, àaä thöët ra rêët sêu sù’c:

Trúâi húäi trúâi! Höm nay ta chaán hïëtNhûäng sù’c maâu hònh aãnh cuãa Trêìn gian.

Möåt thi sô nhû Huy Cêån, thuúã àoá vaâo khoaãng mûúâitaám tuöíi, àaä phaãi vaåch vöi vaâo traán xaä höåi:

Quanh quêín maäi giûäa vaâi ba giaáng àiïåu,Túái hay lui vêîn chûâng êëy mùåt ngûúâi...

Tòm chên lyá, tòm haånh phuác trong caái xaä höåi àoá, nhaâthú Lûu Troång Lû phaãi than:

Tòm àêu cho thêëy boáng chim höìng,Chó thêëy lûng trúâi möåt maãnh löng...


Nhù’c laåi nhû vêåy, àïí thêëy caái cuä rñch cuãa xaä höåi cuä.Tòm caái múái gò trong xaä höåi phong kiïën, àïë quöëc àoá? Lúápnhaâ vùn, nhaâ thú chuáng töi khi àoá chûa giaác ngöå chuãnghôa Maác - Lïnin, chûa biïët nhòn thêëy caái múái, caáitûúng lai àang nùçm trong quêìn chuáng. Chuáng töi lùånchòm, búi nguåp trong thïë giúái trõ vò cuãa caái cuä. Vò nhûänglyá do naây hay nhûäng lyá do khaác, möåt söë taác phêím trûúácCaách maång coá àoáng goáp möåt phêìn múái àaáng kïí trong vùnhoåc Viïåt Nam, vêën àïì naây ta seä nghiïn cûáu sau. Nhûngcùn baãn vêîn laâ tòm möåt söë “caách noái múái” àïí diïîn taã caáicuä. Chuáng töi coá “thaânh lêåp caá tñnh”, “phaát huy àöåc àaáo”trong möåt phaåm vi naâo àoá thêåt. Àïí laâm gò? Àïí noái caái cuänoá ruác xûúng chuáng töi, noá muöën àeâ chïët chuáng töi!Riïng töi coân quan niïåm nhaâ thi sô, nhaâ nghïå sô laâ möåtngûúâi khaách múái àïën thùm möåt caái nhaâ cuä. Mang têmhöìn höìn nhiïn, tûúi roái nhû àûáa treã con thêëy caái gò cuängmúái laå, say mï, ngûúâi thi sô vaâo cuöåc àúâi (cuä) nhû möåt keãlêìn àêìu tiïn àïën thùm nhaâ laå. Hai öng chuã, baâ chuã thòàaä quen nhùén tûâ caái phoâng, caái ghïë, tûâ nhûäng cêy trongvûúân nhaâ mònh; nhûng ngûúâi khaách múái àïën, vò nhòn lêìnàêìu, vaâ vò têm höìn quaá phong phuá, nïn caái gò cuäng trùçmtröì ngaåc nhiïn: “ÖÌ nhaâ thñch quaá nhó! ÖÌ vûúân àeåp quaánhó!”. Vaâ hai öng baâ chuã cuä rñch noå, lêy öng khaách, cuängthêëy vûúân vaâ nhaâ cuä rñch kia laâ hay, laâ thñch... - Nhûngthan öi! trong möåt hïå thöëng àúâi tan raä, chaán chûúâng, coáthïí naâo ngûúâi thi sô kia lêëy têm höìn cuãa mònh ra maâ buâmaäi cho, maâ àù’p àiïëm thïm maäi cho caái khö caån, caáitêìm thûúâng cuãa xaä höåi khöng? Anh ta coá thïí cûá roát rûúåu“múái” cuãa têm höìn mònh ra, àïí röìi laåi tûå uöëng lêëy, muamöåt caái say sûa vúâ maäi maäi khöng? Nghïå sô khöng thïí


tûå huyïîn diïåu lêu daâi àûúåc; chùèng bao lêu, chñnh caái têmhöìn “múái” cuãa anh cuäng bõ caái xaä höåi aáp bûác boác löåt ruáthïët sinh khñ nhû möåt caái xaác ve sêìu!

ÚÃ phaåm vi to lúán hún nûúác Viïåt Nam thuöåc àõa, caãcaái hïå thöëng thïë giúái tû baãn cuåt àûúâng tiïën. Nhû möåt cêuthú cuå Voä Liïm Sún àaä noái, noá “tiïën hoáa voâng quanh vïìvûåc töëi”; chêët àöåc cuãa noá tiïm vaâo têm höìn rêët nhiïìu nhaâvùn; hoå thêëy moåi sûå àïìu naäo nuöåt. Tûâ nùm 1859, nhaâ thihaâo Phaáp Baudelaire àaä laâm baâi thú Du lõch, noái têmtraång nhûäng keã ài àïí maâ ài, thïë giúái duâ núi naâo thò cuänglaâ “möåt khoám dûâa ghï rúån trong möåt sa maåc chaánchûúâng” vaâ kïët thuác bùçng kïu goåi:

Húäi thêìn chïët, baác laái giaâ, àïën giúâ röìi, haäynhöí neo!

Xûá súã naây laâm ta chaán, húäi thêìn Chïët! Sù’p buöìm cheâo!

... Lùån xuöëng àaáy vûåc sêu, àõa nguåc haythiïn àûúâng, cuäng túái!

Xuöëng dûúái àaáy Vö tri - àïí ài tòm caái múái!

Tòm caái múái! Àau àúán biïët chûâng naâo! Tuyïåt voångnhû keã huác àêìu vaâo àïí choåc thuãng möåt bûác tûúâng. Muöënra sao thò ra, miïîn laâ múái, miïîn laâ khaác caái thûúâng nghe,thûúâng thêëy! Khöng tûâ caã ngûúäng cûãa cuãa thêìn chïët,Baudelaire ài tòm caái múái nhû vêåy laâ möåt hònh thûácphaãn khaáng, chöëi tûâ tiïu cûåc vaâ cao àöå caái thïë giúái (tûbaãn) maâ öng söëng. Nhûng nhiïìu nghïå sô khaác vêîn cûá coânle loái hy voång, mong tòm thêëy thuöëc tiïn caãi laäo hoaânàöìng trong hïå thöëng tinh thêìn cuãa thïë giúái tû baãn, úãnhûäng sûå sù’p xïëp vêìn chûä, maâu sù’c hay êm thanh,


mong rùçng tûâ nhûäng cuöåc xöí söë hònh thûác naây, may ratruáng caái söë àöåc àù’c cuãa thiïn taâi!

Myä hoåc cuãa giai cêëp tû saãn tòm möåt con àûúâng thoaáttrong múái chuã nghôa, trong “chuã nghôa tên thúâi”. Hïåthöëng tinh thêìn vaâ tû tûúãng cuãa giai cêëp tû saãn khöngthïí coá möåt nöåi dung gò múái nûäa; coân coá caái nöåi dung tinhthêìn naâo múái trong sûå boác löåt lúåi nhuêån töëi àa? trong sûåbêìn cuâng hoáa quêìn chuáng nhên dên? trong sûå chuêín bõchiïën tranh ùn cûúáp? Nïëu trong nhûäng nûúác tû baãn, möåtnïìn nghïå thuêåt naâo coân söëng vaâ naãy núã, sinh àûúåc nhûängtaác phêím lúán, thò nïìn nghïå thuêåt àoá àaä hûúáng vïì nhêndên vaâ tiïën böå. Mùåt khaác, chuáng ta cuäng phên biïåtnhûäng nghïå sô khöng coá duång yá xêëu, nhûng bõ löi cuöënvò caái thïë cuãa chung quanh, bõ chi phöëi rêët àau àúán vòcaái luêåt cuãa àöìng tiïìn. Coân thò nghïå thuêåt tû saãn, hù’ntòm caách tûå cûáu àiïn cuöìng bùçng sûå loâe cöng chuáng. Noácùng hïët sûác lûåc vaâ tung nhiïìu tiïìn baåc vaâo sûå tòm toâicaái múái hònh thûác, àêåp maånh vaâo tñnh hiïëu kyâ cuãa cöngchuáng, luön luön tòm àaâo keáp múái, lêëy sûå rûåc rúä cuãaquêìn aáo, phöng caãnh, àuâi non luön luön thay àöíi àïí àù’pàiïëm cho nöåi dung ngheâo thaãm haåi. Khöng coá àöì ùn tinhthêìn àïí nuöi tû tûúãng vaâ tònh caãm, noá kñch thñch vaâocaãm xuác, caãm giaác, vaâo tònh duåc, vaâo thuá tñnh; tòm vaâtòm nhûäng caái múái, múái maäi, àuã caác thûá “nguyïn tûã” trïnàúâi! “Haäy saáng chïë caái àiïåu cuãa ngaây mai, hay hún nûäa,caái àiïåu cuãa ngaây kia... Haäy saáng chïë caái àiïåu töëi caonguyïn tûã hay ”caái àiïåu cuãa sao Hoãa tinh", vaâ chúá quïnrùçng àûâng cho ai hiïíu àûúåc nhaåc cuãa anh, vaâ anh hiïíunoá ñt hún ai hïët"(1). Chùèng leä myä hoåc tû saãn noái rùçng cêìn


(1) Lúâi nhaåc sô ngûúâi AÁo Ernst Toch, àõnh cû taåi Myä, chïë diïîu chuãnghôa tên thúâi trong êm nhaåc

kñnh yïu con ngûúâi, cêìn laâm cho ai cuäng thûúãng thûácàûúåc nghïå thuêåt; chùèng leä noá noái rùçng caá nhên tûå thöíiphöìng mònh xa lòa têåp thïí seä vúä nhû möåt bong boáng;chùèng leä noá chûãi chiïën tranh! Cùn baãn noá khöng coá caáigò múái àïí noái, nïn noá ài tòm caái múái trong caái laå.

Chuáng ta àûâng nhêìm caái múái vúái caái laå. Trïn thênmònh tan rûäa cuãa chuã nghôa tû baãn, naãy ra rêët nhiïìu caáila å. Trïn quaá trònh tan rûäa cuãa noá, ngaây höm sau laåi naãyra möåt caái tan rûäa “múái” hún ngaây höm trûúác. Trûúác coânlêëy sûå laâm ngûúâi khaác àau laâ möåt thuá vui (bïånhsadisme), sau naãy ra möåt caái “múái” hún nhiïìu: laâ bùmvùçm keã cuâng haânh laåc vúái mònh thò múái thñch (bïånhmasochisme). Trûúác coân laâ nhûäng taác phêím quaái traångcuãa nhûäng ngûúâi “trûâu tûúång chuã nghôa”, sau thò quaymöåt caái baánh xe coá buöåc nhûäng àöì höåp tö àuã sù’c, àöìngthúâi quay troân möåt caái hònh tam giaác vúái nhûäng mêîugiêëy maâu, àïí cho phaát ra nhûäng tiïëng àöång xeâ xeâ vaâ caáctúâ giêëy bay vuâ chung quanh caác caái höåp, vaâ goåi àoá laâ “taácphêím” vö cuâng múái, kïët húåp àûúåc maâu sù’c vaâ êm àiïåu.Hay laâ baây ra nhûäng troâ chúi têm lyá “múái”, hay laâ taåo ranhûäng caá tñnh ngöí ngaáo “múái”... Têët caã nhûäng caái àoá “laå”thêåt, àïë quöëc Myä hûáa heån coân àeã ra lù’m “caái laå cuöëicuâng” nûäa; nhûng nhûäng thûá tòm löëi êëy, thûåc ra coá “múái”khöng? Noá rêët laå, nhûng rêët cuä; noá laâ nhûäng naãy núãtrong thúâi gian cuãa möåt hïå thöëng xaä höåi, tinh thêìn, nghïåthuêåt cuä rñch, tan raä; noá khöng múái möåt chuát naâo.

Trong xaä höåi cuãa ta, nhûäng thûá tòm toâi chuyïn chuávaâo hònh thûác, vaâo kyä thuêåt, thêìn thaánh hoáa caá tñnh cuãanghïå sô, àùåt nghïå sô trïn quêìn chuáng nhên dên, nhûängthûá tòm toâi lïåch laåc àoá cuäng laâ “nûúác trong möåt giïëngmuác ra” vúái myä hoåc tû saãn.


CAÁI MÚÁI TRÛÚÁC TIÏN ÚÃ TRONGTHÛÅC TAÅI KHAÁCH QUAN CAÁCH MAÅNG

Theo yá töi, nhûäng ngûúâi nghïå sô trong chïë àöå chuángta, trong nhiïåm vuå àeåp àeä cuãa mònh ài tòm caái Múái chênchñnh, cêìn phaãi thêëy trûúác tiïn rùçng: tuy úã trong nghïåthuêåt, vai troâ cuãa nhên taâi rêët quan troång, vaâ vai troâ cuãathiïn taâi laåi caâng quan troång àïën cao àöå, nhûng caái Múáicùn baãn, caái Múái coá trûúác cêìn phaãi tòm àïí àûa vaâo taácphêím, chñnh laâ caái Múái cuãa thûåc taåi khaách quan caáchmaång. Quêìn chuáng caách maång laâm nïn caái múái trong xaähöåi chuáng ta, laâm nïn caái chêët múái trong cuöåc àúâi naây;ài tòm caái múái cho nghïå thuêåt, trûúác tiïn laâ ài nghiïncûáu sûác saáng taåo cuãa quêìn chuáng. Muöën coá caái múái úãtrong têm höìn àïí laâm nïn möåt nghïå thuêåt múái, àïí “chuãàöång thaânh lêåp nïn sûå thêím myä múái”,(1) thò phaãi xeátoang cho kyâ hïët caái lûúái sûúng muâ tûå huyïîn diïåu cuãasûå kiïu cùng caá nhên, phaãi giaác ngöå vaâo têån xûúng tuãytêët caã caái múái úã trïn miïìn Bù’c nûúác ta vaâ úã caác nûúác phexaä höåi chuã nghôa chuáng ta... Khöng phaãi chó tûå phuå rùçngmònh àaä hiïíu chuã nghôa Maác - Lïnin lù’m röìi, vaâ thöët ra:“Biïët röìi, khöí lù’m! noái maäi!”, maâ phaãi thaânh têm thaânhyá caãm vaâo àïën têån maáu rùçng caái chñnh quyïìn dên chuãnhên dên, hay caái chñnh quyïìn xö viïët naây maäi àïën thïëkyã 20 múái naãy ra àûúåc. Phaãi caãm nghe nhû nhên loaåi úãtrong baãn thên mònh, vaâ chñnh mònh àaä bõ àaánh, bõ cheámtrong vaån àúâi, bêy giúâ tay mònh múái nù’m àûúåc caái chñnhquyïìn cuãa mònh. Caái chñnh quyïìn kiïíu múái naây, noá laâàûáa con múái nhêët cuãa giai cêëp vö saãn vaâ nhên dên lao


(1) Xem baâi Möåt vaâi yá nghô vïì thú cuãa Vùn Cao (Vùn nghïå söë 3)

àöång. Vaâ Àaãng kiïíu múái cuãa chuáng ta, baãn chêët cuängthêåt múái, khöng giöëng nhûäng kiïíu àaãng cuä naâo trong lõchsûã. Chó súå mù’t cuãa ta coân mú höì nûãa tónh nûãa mï, chûáàûâng súå cuöåc àúâi naây thiïëu caái múái cho ta nhòn. Ta haäynhòn ài, ngù’m ài sûå sinh söi naãy núã cuãa con ngûúâi kiïíumúái. Ta haäy chûåc rònh maâ bù’t gùåp con ngûúâi êëy choàûúåc.

Thiïëu cúm, thiïëu suáng maâ anh duäng nhû quên àöåinhên dên cuãa ta, àoá laâ möåt caái múái lúán lao. Trïn nïìn cuãasûå anh duäng àoá, nùm 1950 úã trêån Àöng Khï, laåi àöåt xuêëtcaái anh duäng múái cuãa La Vùn Cêìu chùåt caánh tay phaá löcöët àõch; nùm 1954, úã Àiïån Biïn Phuã, laåi xuêët hiïån möåtàiïín hònh anh duäng múái khaác: Phan Àònh Gioát lêëy mònhlêëp löî chêu mai. Tûâ nhûäng ngûúâi nö lïå keáo caây, nhûängngûúâi thúå àûáng hêìu caái maáy, àaä chuyïín sang caái laoàöång múái “mònh laâm mònh hûúãng” thay àöíi caã böå mùåtcuöåc àúâi. Nhûng nhên loaåi coân phaãi phêën àêëu lêu vaâ khoálù’m múái thiïët lêåp àûúåc caái lao àöång kiïíu múái vö cuângmúái meã, khöng àoâi möåt sûå traã cöng naâo, möåt thûá lao àöångdo caãm giaác cêìn laâm viïåc vò lúåi ñch cuãa têåp thïí, vaâ àaápûáng vúái nhu cêìu cuãa cú thïí laânh maånh, caái lao àöång cöångsaãn chuã nghôa maâ Lïnin àaä àïì ra.

Thêåt laâ àeåp àeä, nïëu àuáng nhû lúâi baån Vùn Cao, caácnhaâ nghïå sô têåp trung àûúåc “têët caã giêëc mú vaâ khaát voångcuãa con ngûúâi laâm thaânh möåt muäi nhoån keáo lï ài phña saucaã caái thûåc tïë chêåm chaåp”(1). Nhûng cho àïën nay, thò ngaycaã úã Liïn Xö, nghïå thuêåt àaä sinh ra bao nhiïu taác phêímrêët lúán chiïëu àûúåc trïn vùn nghïå thïë giúái, maâ nhòn chungvêîn coân bõ cuöåc àúâi xö viïët boã úã sau; coân úã nûúác ta, thò


(1) Xem baâi Möåt vaâi yá nghô vïì thú cuãa Vùn Cao (Vùn nghïå söë 3).

nghïå sô tuy coá nhiïìu thaânh tûåu rêët àaáng quyá, vêîn chûanoái àûúåc trong muön möåt caái múái, caái hay cuãa thúâi àaåi.Nghïå sô muöën tiïën lïn àûúåc phña trûúác thúâi àaåi, thò trûúácnhêët phaãi yá thûác rùçng mònh àang bõ thúâi àaåi boã xa, phaãi lomaâ chaåy cho kõp, àïí röìi maâ vûúåt thúâi àaåi. Cuäng theo caáibiïån chûáng êëy, caác nhaâ vùn, nhaâ thú muöën viïët cho ngûúâiàúâi sau, thò phûúng phaáp baão àaãm thaânh cöng nhêët laâ haäythoãa maän àûúåc caái mûác cuãa ngûúâi thúâi bêy giúâ àaä. Caái mûácàoâi hoãi bêy giúâ àoá khöng phaãi thêëp àêu. Chuáng ta àïí yá maâxem, tûâng ba thaáng möåt, tûâng saáu thaáng möåt, caái mûácthêím myä cuãa cöng chuáng Viïåt Nam ta hiïån nay cûá lïn voânvoåt. Chuáng ta khöng nïn buöìn vò da gêëu khöng baán àûúåc,trûúác khi sùn àûúåc gêëu. Nhûäng Baá Nha cûá saáng taác ài, logò quêìn chuáng thiïëu Chung Tûã Kyâ.

Thêåt vêåy, chó súå nghïå sô bõt tai bûng mù’t mònh laåithöi, chó súå nghïå sô thiïëu taâi vaâ thiïëu tònh, chûá möîi möåtngaây, xaä höåi ta àöí ra biïët bao laâ vêët vaã gian lao vaâ sinhra bao nhiïu caái hay, caái àeåp, caái múái (mùåc dêìu coá nhûängsai lêìm, khuyïët àiïím). Riïng töi, töi àaä cêët giûä khaánhiïìu túâ baáo haâng ngaây, búãi vò nhûäng tin tûác trong àoámang nhiïìu saáng taåo quaá. Biïët bao caái múái nùçm trongmöåt baâi baáo - chùèng haån, nhû baâi “Sûác ngûúâi vaâ tiïëngmaáy”(1); möîi gioâng tin xûáng àaáng möåt baâi thú maâ töikhöng coá taâi àïí laâm nöíi: “- Tûâ Haâ Nöåi àaä coá tiïëng coâi xelûãa toãa ài böën phûúng miïìn Bù’c - Hai nhaâ maáy thuãyàiïån nghiïng boáng bïn gioâng söng Nguyïn Bònh - Nûúácmaáy àaä thay cho nûúác söng úã thõ xaä Haãi Dûúng, ThanhHoáa, Nam Àõnh - Àaâo sêu xuöëng hún 25 thûúác, tia nûúácdêëu kñn trong loâng hoân àaão Caát Baâ vuát lïn trù’ng xoáa,mïën yïu nhû gioâng sûäa meå hiïìn. Nûúác dêng lïn, anh em


(1) Cuãa Trêìn Viïåt, baáo Nhên dên ngaây 1-1-1957.

àöí bï töng chung quanh giïëng, laâm möåt nhaâ búm nûúácbù’t voâi nûúác vïì nhaâ maáy vaâ cöng trûúâng. Ngûúâi dên CaátBaâ àúâi naây sang àúâi khaác múái àûúåc thêëy giïëng nûúác ngoåtvaâ nhaâ maáy lêìn àêìu tiïn - Taâu cuãa ta cuäng lêìn àêìu tiïnvûúåt biïín àïën Quaãng Chêu nhiïìu lêìn. Thuyïìn trûúãng,thuyïìn phoá vaâ thuãy thuã cuãa ta àiïìu khiïín hoaân toaân taâuchaåy biïín. Hoå boã böå quêìn aáo nêu, aáo xanh khaáng chiïën,mùåc vaâo böå aáo quêìn thuãy thuã maâu trù’ng. Lêìn àêìu tiïnvûúåt khúi Haãi Nam, soáng dûä gioá to, hoå vêåt löån vúái thiïnnhiïn, thù’ng nhûäng luöìng nûúác hung haän...”. Tha höì chonhaâ vùn tòm caái múái! Toaân laâ nhûäng “lêìn àêìu tiïn”.

Quêìn chuáng àoâi hoãi vùn nghïå cuãa ta trûúác tiïn phaãidiïîn àaåt nhûäng caái múái kia, trong muön ngaân caái múáikhaác. (Cöë nhiïn phaãi diïîn àaåt cho hay). Khöng! chuáng tathiïëu taâi diïîn àaåt, diïîn àaåt xoaâng, àoá laâ möåt viïåc khaác;chûá chuáng ta khöng thïí trûúác tiïn ài tòm caái múái trongbaãn thên mònh, maâ chöëi caäi caái múái laâ trûúác tiïn úã trongthûåc taåi caách maång khaách quan. Chuáng ta àûâng coá gaåtboã caái múái cuãa chïë àöå ta nhû con gaâ àûáng trïn möåt àöëngthoác, vûâa möí thoác ùn, vûâa hai chên cûá bûúi quaâo laâmnhû laâ khöng phaãi àûáng trïn àöëng thoác. Chuáng ta hoannghïnh nhûäng ngûúâi baån chï chuáng ta phaåm sú lûúåc,cöng thûác, àïí àïën nöîi nhûäng caái múái do nhên dên tasaáng taåo xón laåi dûúái ngoâi buát chuáng ta. Nhûng chuáng taphaãn àöëi vaâ àêåp laåi nhûäng keã chï têët caã cuöåc àúâi chuángta laâ sú lûúåc, laâ cöng thûác, àoaân kïët phêën àêëu laâ cöngthûác, baão vïå Àaãng laâ cöng thûác, yïu Liïn Xö laâ cöngthûác...; nhûäng ngûúâi noái nhû vêåy vö tònh àaä lùåp theoluêån àiïåu cuãa boån thuâ hùçn chuáng ta, vúái boån àoá, thò tachó coá möåt con àûúâng àïí chûäa cöng thûác, laâ phaãi thay caãtû tûúãng vaâ chïë àöå!


Quyá biïët bao, nhaâ thi sô naâo khaám phaá ra möåt caáchmúái meã nhòn trúâi xanh cuãa muön àúâi. Nhûng cao quyá húnnhiïìu, laâ nhaâ thi sô naâo nhû Hùngri Hainú (HenriHeine),(1) biïët nù’m ngay lêëy caái múái toanh cuãa lõch sûãvûâa nêíy mêìm trong thúâi àaåi mònh, vaâ àûa vaâo nhûängvêìn thú tuyïåt diïåu. Cuöåc nöíi loaån cuãa nhûäng ngûúâi thúådïåt miïìn Xilïdi (Àûác), theo Maác phên tñch, khöng giöëngtêët caã nhûäng cuöåc nöíi loaån vïì trûúác cuãa thúå thuyïìn úãPhaáp, úã Anh; àêy laâ lêìn àêìu tiïn trong lõch sûã, thúåthuyïìn nöíi loaån khöng àún thuêìn àoâi aáo cúm, maâ nöíiloaån vúái yá thûác cuãa giai cêëp vö saãn. Thi sô Hùngri Hainúnhòn thêëy àûúåc caái múái àoá, vaâ laâm baâi thú bêët huã “Nhûängngûúâi thúå dïåt”, àùng baáo nùm 1844; nhiïìu thi sô àöìngthúâi vúái Heine cuäng laâm àïì taâi àoá, nhûng khöng möåt aibiïët nhòn thêëy nhû Heine caái têìm quan trong xaä höåi cuãacuöåc nöíi loaån, biïët nhû Heine cöí voä giai cêëp thúå laâ keã àaâohuyïåt chön chïë àöå hiïån haânh. Àoá laâ möåt àiïín hònh ài tòmcaái múái cuãa vùn nghïå sô.

Xeá àûúåc caái maân tûå cao tûå àaåi caá nhên, noá caãn trúã sûåcaãm thöng giûäa nghïå sô vaâ nhên quêìn, ngûúâi saáng taác seäthêëy têët caã nhûäng caái múái saáng loâa trûúác mù’t; anh seäkhöng àöëi lêåp caái múái cuãa têm höìn anh vúái caái múái cuãathïë giúái, cuãa xaä höåi vaâ daânh lêëy phêìn hún. Anh seä khiïmtöën noái nhû nhaåc sô Gúlinca (Glinka) “Chñnh quêìn chuángnhên dên saáng taåo êm nhaåc, vaâ chuáng ta nhûäng nghïå sôlaâm cöng viïåc sù’p xïëp.” Mùåc dêìu Glinka noái vêåy, coá aicêët caái cöng saáng taåo cuãa Glinka àêu. Nhûng chñnh nhúâ


(1) Hùngri Hainú (1797-1856), nhaâ thú lúán nhêët nûúác Àûác sauGoethe.

Glinka coá möåt yá thûác cao vïì quêìn chuáng nhû vêåy, Glinkamúái thaânh àaåi nhaåc sô.

CAÁI MÚÁI TRONG TAÁC PHÊÍM CUÄNG DO TAÂI NØNG,DO TÒM TOÂI, NGHIÏN CÛÁU VAÂ DIÏÎN TAÃ CUÃANGHÏÅ SÔ, DÛÅA TRÏN CAÁI MÚÁI KHAÁCH QUAN

Phaãi ài tòm caái múái cho nghïå thuêåt trûúác tiïn trongthûåc taåi caách maång, trong quêìn chuáng, chên lyá àoá coá thïíkhùèng àõnh. Nhûng chuáng ta cuäng khöng àûúåc lïåch maâkhöng thêëy vai troâ rêët quan troång cuãa caá nhên nghïå sô.

Muöën coá taác phêím, thò phaãi coá taác giaã. Phaãi coá taác giaãcoá taâi, coá nghiïn cûáu àuáng àù’n thûåc tïë vaâ nù’m vûäng kyäthuêåt diïîn àaåt. Nhûäng cêu chuyïån sinh àöång nhêët cuãaKhaáng chiïën cuäng trúã thaânh têìm thûúâng dûúái tay möåtngûúâi viïët dúã. Muön ngaân maâu sù’c rúä raâng cuãa thúâi àaåicuäng bay ài mêët, nïëu hoåa sô khöng biïët bù’t lêëy vaâotranh. Khöng phaãi hïî baãn chêët sûå viïåc laâ múái, laâ hay, thòtaác phêím noái àïën noá thïë têët laâ hay, laâ múái. Duång yá töëtkhöng àuã àïí taác phêím khoãi laâm àöåc giaã chaán pheâo.

Têm höìn ngûúâi nghïå sô phaãi quyïån, phaãi xe vaâo thûåctaåi; tûå chöî quyïån xe cuãa têm höìn vaâ thûåc taåi, maâ naãy rataác phêím. Khöng coá dêu thò tùçm chïët, khöng coá tùçm thòcuäng chùèng ra tú. Chuáng ta khöng thïí coi nheå con tùçm,laâ nhaâ nghïå sô. Nhûäng nghïå sô coá taâi àem àiïåu caãm xuáccuãa mònh hoâa kïët vaâo chêët liïåu cuãa vêën àïì, àeã ra nhûängtaác phêím cuå thïí hoáa vaâ caá thïí hoáa, coá mang tïn ngûúâilaâm, khöng tröån lêîn àûúåc. Coá nùng khiïëu röìi (nïëu khöngcoá nùng khiïëu thò khöng nïn laâm viïåc saáng taác nghïå


thuêåt, seä mêët cöng vö ñch), nghïå sô coân phaãi lao àöång cêåtlûåc, nghiïn cûáu àïí hiïíu rêët sêu cuöåc söëng. Anh phaãi tòmra nhûäng khña caånh maâ chûa ai thêëy àûúåc. Anh phaãi tòmra nhûäng caách rêët múái àïí diïîn taã nhûäng caái thöngthûúâng maâ moåi ngûúâi àaä thêëy. Nghïå sô phaãi diïîn àaåtthûåc taåi caách thïë naâo àïí cho chên tûúáng cuãa noá löì löå, treãmaäi. Nhûäng thiïn taâi vùn nghïå taåo ra àûúåc àïën cao àöå,caái chêët “tûå phoáng xaå” êëy cuãa taác phêím; haâng trùm,haâng nghòn nùm sau, möåt baâi thú hay vêîn cûá phaát ranhûäng tia hêëp dêîn, àem khoan khoaái àïën cho ngûúâi àoåc.(Nhûäng taác phêím “tûå phoáng xaå” nhû thïë, nhêët àõnh chuãnghôa hònh thûác khöng thïí naâo taåo ra àûúåc, maâ phaãi laâtû tûúãng vaâ tònh caãm cuãa thi haâo tha thiïët vúái àúâi söëngcon ngûúâi, diïîn àaåt bùçng nhûäng chûä, nhûäng lúâi khöngthïí muåc naát).

Chñnh taâi nùng vaâ nhûäng sûå tòm toâi cuãa taác giaã, chñnhtêm höìn taác giaã àoáng àûúåc möåt con dêëu riïng vaâo nhûängsûå vêåt chung. Nhûng trong taác phêím, cöng chuáng yïuthñch caã vûâa cuöåc söëng, vaâ caã vûâa taác giaã. Ngûúâi takhöng thïí yïu taác giaã maâ khöng coá cuöåc söëng. Con dêëuriïng rêët quyá baáu kia khöng thïí àoáng trïn khöng khñ.Con tùçm khöng thïí tûå möåt mònh nhaã ra nûúác boåt, maâphaãi ùn dêu cuãa thûåc taåi àïí nhaã ra tú. Caái taâi nùngkhöng thïí laâ möåt caái khung tröëng röîng, maâ phaãi diïîn àaåtmöåt caái gò, möåt nöåi dung. Thêìn thaánh hoáa taâi nùng cuãanghïå sô, laâ àûa nghïå thuêåt vaâo chöî siïu hònh, duy têm,vaâo chöî tù’c tyå, vaâo àûúâng chïët.

Duâ laâ têm höìn cuãa möåt thiïn taâi ài nûäa, têm höìn àoácuäng chó coá àûúåc laâ vò coá thûåc taåi khaách quan. Möåt nhaâthú àûúåc mïën yïu, vò anh coá möåt àiïåu têm höìn khi diïîn


àaåt cuöåc söëng, vò anh noái têm höìn cuãa anh trong àoá coátêm höìn muön ngûúâi. Nhûng duâ anh laâ nhaâ thú trûä tònh,nïëu anh chó noái têm höìn caá nhên chuã nghôa cuãa anh,trong àoá chó coá anh ngöí ngaáo huïnh hoang, hoùåc cuânglù’m laâ coá thïm möåt nhuám ngûúâi nhû anh ba hoa noáipheát, thò khöng coá möåt vaån ngûúâi naâo thñch hïët. Ngöìi naåotêm höìn ra, thò trong àoá chó coá caái tûå phuå maâ thöi. Lõchsûã vùn hoåc hiïån àaåi cuãa ta àaä chûáng minh rùçng: khi möåtsöë thi sô, trûúác Caách maång thaáng Taám, (vaâ hiïån nay úãmiïìn Nam) cûá ài maäi trïn con àûúâng “lêëy mònh laâm àïìtaâi”, thò cuöëi cuâng hïët chuyïån khön döìn sang chuyïån daåi,thi sô bù’t thiïn haå xem gheã lúã cuãa mònh, ca tuång thuöëcphiïån vaâ sa àoåa; thêåm chñ coá trûúâng húåp taác giaã úã miïìnNam hiïån nay ca ngúåi nguåy binh cuãa Diïåm laâ nhûäng anhhuâng “deåp loaån”!

Hiïån nay úã miïìn Bù’c nûúác ta, thûåc taåi khaách quancaách maång múái vö cuâng. Nghïå sô duâ coá taâi, maâ bõ bïånhphuâ thuäng cuãa caái “töi”, ruác àêìu vaâo caánh nhû chim àaâàiïíu, thò cuäng khöng tòm ra àûúåc caái gò múái.

TÒM TOÂI CÊÌN ÀUÁNG HÛÚÁNG

Khöng tòm toâi, thò laâm sao coá àûúåc taác phêím nghïåthuêåt? Nhûäng taác giaã lúán laâ nhûäng ngûúâi lao àöång nghïåthuêåt khöng biïët mïåt, nhûäng ngûúâi khaám phaá, múãàûúâng, vaâ múã àûúâng àuáng.

Vêåy, nhû thïë naâo laâ tòm toâi àuáng, tòm toâi theo myä hoåccuãa giai cêëp vö saãn? Chuáng ta trûúác hïët tòm toâi nöåi dung,tòm toâi trong quêìn chuáng, àaä àaânh. Chuáng ta coân phaãitòm toâi rêët nhiïìu vïì hònh thûác, vïì kyä thuêåt nûäa. Khöng


coá hònh thûác, thò cuäng khöng coá nghïå thuêåt. Phaãi coá möåthònh thûác àeåp àeä, tûúng xûáng vúái nöåi dung múái, laâm cöngchuáng ûa mïën, say sûa. Rêët sai lêìm laâ ngûúâi naâo khinhkyä thuêåt.

Tuy nhiïn, hònh thûác, kyä thuêåt cuãa ta cuäng xêy dûångtrïn cú súã quêìn chuáng. Baån Vùn Cao coá àïì ra viïåc “thaânhlêåp nïn sûå thêím myä múái”. Theo yá töi, “thêím myä múái”,tûác laâ thêím myä trïn cú súã quêìn chuáng. Möåt söë ngûúâiàang tòm toâi, àöët àuöëc tòm caã giûäa ban ngaây, thò tûúãngrùçng ngûúâi khaác cêìu an, lûúâi, khöng biïët tòm toâi nhûmònh. Coá ngûúâi tòm toâi cho kyâ khu, cho khuác mù’c, khoákhùn; caâng tòm toâi, hoå caâng ài xa vaâo trong rûâng cö àún,lêåp dõ; hoå tòm caách laâm cho khoá hiïíu, lêëy àoá laâ möåt thûáàöåc àaáo, cao siïu; caái gò dïî hiïíu àöëi vúái hoå laâ têìm thûúâng,laâ cuä nhû àöì cuä. Laåi coá ngûúâi tòm toâi cho cêu thú cuãamònh thêåt àún giaãn, nhû La Phöngten (La Fontaine)(1)

noái: “Töi vêët vaã lù’m múái laâm àûúåc nhûäng cêu thú dïîdaâng”. Nguyïîn Du maâ khöng àöí maáu mù’t àïí laâm choTruyïån Kiïìu dïî nhúá, dïî thuöåc, dïî truyïìn caãm aâ? Nhûängngûúâi tòm toâi loaåi sau naây, khi coá möåt nöåi dung naâo, thògù’ng hïët sûác diïîn àaåt noá cho haâng vaån ngûúâi thñch àûúåc;nhû vêåy cuäng chûa àuã, hoå laåi tòm toâi nûäa àïí cho haângtriïåu ngûúâi coá thïí thñch àûúåc. Dô nhiïn chuáng ta khöngmaáy moác àoâi têët caã caác taác phêím àïìu phaãi àûúåc moåingûúâi hiïíu ngay; coân phaãi nhòn thêëy trònh àöå cuãa quêìnchuáng cuå thïí; laåi coá nhûäng taác phêím nùång vïì nêng cao.Nhûng àûáng vïì hai phûúng hûúáng tòm toâi, thò hûúáng naâohún? Ngay thêìy Maånh Tûã xûa àaä àùåt cêu hoãi: “Cuâng ñtngûúâi vui nhaåc, vúái laåi cuâng quêìn chuáng vui nhaåc, caáinaâo vui hún?” Cêu traã lúâi quaá roä.


(1) Nhaâ thú Phaáp úã thïë kyã 17, laâm nhûäng nguå ngön rêët hay.

Coá vaâi ngûúâi lêëy nï rùçng: “Cuöåc söëng bêy giúâ múái quaá,khöng thïí diïîn àaåt theo löëi thöng thûúâng(1) àûúåc”. Hoåbeân tòm toâi nhûäng caách rêët khoá khùn àïí diïîn àaåt caái múái.Lyá luêån thêåt laâ móa mai! Caái múái cuãa thúâi àaåi naây, chñnhquêìn chuáng laâm ra, chûá khöng phaãi anh vúái töi; thïë maâlaåi diïîn àaåt caái múái möåt caách thïë naâo àïí cho quêìn chuángkhöng hiïíu àûúåc!

Coá vaâi ngûúâi laåi noái: “Thúâi àaåi naây laâ thúâi àaåi nguyïntûã, moåi viïåc àïìu phaãi múái theo”. Muöën noái àuáng hún,phaãi noái: thúâi àaåi naây laâ thúâi àaåi cuãa quêìn chuáng nhêndên; coân sûác nguyïn tûã laâ möåt nùng lûúång vô àaåi maâquêìn chuáng nhên dên seä nù’m lêëy àïí duâng. Phaãi laâmtheo quêìn chuáng, chûá khöng phaãi laâm theo nguyïn tûã.Thúâi àaåi nguyïn tûã, nhûng traái tim khöng nguyïn tûã!Vùn nghïå nguyïn tûã laâ thûá vùn nghïå gò?

Thêím myä múái cuãa chuáng ta laâ thïë àoá, thêím myä chohaâng vaån, haâng triïåu ngûúâi lao àöång, hoå laâ tinh hoa cuãaàêët nûúác, chûá khöng phaãi thêím myä cho möåt söë nhoã ngûúâibeáo phõ vò ngöìi ùn baám(2), hay cho möåt nhuám ngûúâi coinghïå thuêåt laâ vûúng quöëc riïng cuãa mònh. Búãi vêåy chonïn thêím myä múái, laâ nêng cao trïn cú súã phöí cêåp.

YÁ NGHÔA MÚÁI CUÃA VØN NGHÏÅ MÚÁI

Tòm nhûäng caách nhòn trúâi xanh, tòm nhûäng caách diïînàaåt maâu trúâi xanh; tòm nhûäng caách noái caái mïnh möng


(1) Xin chuá yá: thöng thûúâng khöng phaãi laâ têìm thûúâng. Thöngthûúâng vêîn coá thïí rêët múái, rêët hay (X.D).

(2) Viïët thoaát theo yá cuãa Lïnin.

cuãa haåt buåi vaâ cuãa hùçn baánh xe; chuáng ta quyá yïu vöcuâng caái nghïå thuêåt daåy cho ta biïët ngù’m nhòn vaâ suynghô vïì caái mïnh möng cuãa trúâi àêët, cuãa sûå söëng. Xûa coámöåt öng vua Trung Quöëc ao ûúác vaâ bù’t thúå laâm àöì sûácuãa y pha chïë cho ra möåt thûá men xanh nhû trúâi trongsaáng sau cún mûa (vuä hêåu thiïn quang). Nhûng thúå laâmàöì sûá khöng taâi naâo pha chïë nöíi (hoå coá bõ chùåt àêìu haykhöng, thò khöng thêëy noái). Möåt nhaâ thú Trung Quöëc xûakïí laåi chuyïån àoá vaâ khen ngûúâi yïu: “Em Yïën Hoa, àöimù’t em chiïìu nay àuáng laâ giêëc mú cuãa thiïn tûã, nhû trúâitrong saáng sau cún mûa”. Thêåt laâ tinh vi!

Chuáng ta coân viïët caã vïì caách uöëng rûúåu cho ngon,caách pha traâ cho thanh khiïët, vaâ theo àaâ giêìu coá cuãakinh tïë, ta coân ca ngúåi nûúác hoa thêåt ngaát, vaâ laâm thúyïu cêìu chïë thêåt nhiïìu son phêën haão haång cho moåi thiïëunûä seä thaânh nhûäng naâng tiïn. Chuáng ta cuäng rêët quyáyïu caái nghïå thuêåt daåy cho ta biïët hûúãng thuå cuöåc àúâi.

Àoá laâ nhûäng viïåc maâ vùn nghïå muön àúâi àaä laâm, vùnnghïå cuãa ta cuäng nöëi tiïëp caái gia taâi tòm toâi kia, dêìn dêìnlaâm cho traái àêët naây thaânh möåt thiïn àûúâng. Trong chïëàöå ta, nhûäng nghïå sô laâm nhûäng cöng viïåc “muön àúâi”nhû thïë, ta hoan nghïnh.

Nhûng do vò trïn àúâi naây coân coá rêët nhiïìu ngûúâi chïëtàoái, nhiïìu nûúác phaãi nö lïå, do vò trïn nûúác ta, möåt nûãacoân chûa giaãi phoáng, do vò nhên loaåi coân phaãi àöí möì höi,söi nûúác mù’t lêu lù’m nûäa, múái laâm cho moåi ngûúâi coáàûúåc baánh ùn vaâ hoa höìng, do vò thïë nïn ta muöën rùçngvùn nghïå cuãa ta khöng nhûäng ngù’m nhòn, tòm hiïíu vaâhûúãng thuå cuöåc söëng, maâ vùn nghïå coân xù’n tay aáo lùnvaâo trûåc tiïëp àêíy baánh xe lõch sûã vúái quêìn chuáng, vùnnghïå phaãi thaânh vuä khñ trûåc tiïëp àêëu tranh, vùn nghïå


phaãi caãi taåo thïë giúái. Caái múái vö cuâng, khöng vùn nghïåcuä naâo, khöng vùn nghïå tû saãn naâo bò nöíi, cuãa vùn nghïåhiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa chuáng ta, laâ àêëu tranh choÀaãng kiïíu múái, chñnh quyïìn kiïíu múái, con ngûúâi kiïíumúái, vaâ lao àöång kiïíu múái.

Caái then chöët cuãa nhên vùn cöång saãn laâ vö cuâng yïumïën con ngûúâi lao àöång (chûá khöng phaãi con ngûúâi chungchung bao göìm caã con ngûúâi aáp bûác boác löåt àang úã àõa võaáp bûác boác löåt), àiïìu maâ chuã nghôa nhên vùn trûúác àêykhöng thïí quan niïåm àêìy àuã vaâ triïåt àïí. Búãi vêåy chonïn, vúái chuáng ta, nghïå thuêåt rêët quyá, nhûng nghïå thuêåtkhöng thïí quyá hún con ngûúâi. Khöng thïí noái nhû baånVùn Cao: “Khöën nöîi nhûäng ngûúâi àoåc cuãa chuáng ta laåi cûámuöën tòm trong caái àaám àöng ngûúâi möåt böå mùåt coá thïíûa thñch àûúåc”. Àaám àöng naâo? Coá Têy àïë quöëc vaâ àõachuã aác baá trong àoá khöng? Sao laåi khöng nhêån thêëytrong quêìn chuáng êëy, möîi böå mùåt coá möåt veã àaáng mïënriïng, möîi böå mùåt àïìu thöng minh vaâ rêët phên biïåt ngûúâinaây vúái ngûúâi khaác, möîi böå mùåt àïìu coá thïí daåy cho tarêët nhiïìu vïì cuöåc àúâi, coá nhûäng böå mùåt àeåp nûäa; taåi mù’tnghïå sô khöng nhòn thêëy nöíi, chûá khöng phaãi taåi “baátaánh” naây laâ khu àen! Cuäng khöng thïí noái: “Têëm biatrïn möì möåt ngûúâi àaä khuêët coá leä coân úã lêu trïn mùåt àêëthún möåt cuöåc àúâi”. Myä hoåc cuãa chuáng ta khöng bù’t haângvaån ngûúâi chïët àïí xêy Kim Tûå Thaáp, khöng boác da ngûúâiàem thuöåc ài àïí boåc bòa saách, khöng àùåt soå ngûúâi laâm àöìchúi trïn baân; möåt ngûúâi chó söëng trong khoaãng trùmnùm, coân taác phêím nghïå thuêåt àeåp thò àûúåc con ngûúâibaão quaãn maäi, hai viïåc àoá sao laåi àem so saánh nhau? Saolaåi noái àaá àeåp thò quyá hún ngûúâi?


Khi Vùn Cao noái: “Yïu nhûäng ngûúâi biïët thêët baåi maâdaám múã àûúâng”, töi hiïíu yá baån muöën noái rùçng àûúâng àaäàuáng thò cûá taáo baåo maâ ài, àûâng lo súå thêët baåi, ta thêëtbaåi àaä coá keã khaác tiïëp tuåc tòm. Nhû vêåy thò töi rêët àöìngyá. Nhûäng ngûúâi múã àûúâng trong nghïå thuêåt maâ vò lyá dogò àoá thêët baåi, ta vêîn mïën, vò ta khuyïën khñch nhûäng thñnghiïåm thaânh têm. Nhûng ngûúâi biïët laâ thêët baåi (vò saihûúáng) maâ cûá múã àûúâng liïìu, laâ anh huâng chuã nghôa reãtiïìn maâ ta khöng dung thûá. Múã àûúâng trong nghïå thuêåtàïí phuåc vuå nhên dên, chûá khöng phaãi múã àûúâng àïí maâmúã àûúâng.

** *

Khöng say sûa vò danh tûâ. Khöng duâng nhûäng chûä “cuä”àïí neám àaá nhau, khöng àeo nhûäng chûä “múái” nhû chiïubaâi trûúác ngûåc. Nghïå thuêåt laâ möåt cuöåc tranh àêëu khöngngûâng; caái múá boâng bong “múái cuä” rêët dïî löån, dïî nhêìm,chuáng ta tinh tûúâng, saáng suöët maâ phên biïåt cho ra.

Nhûäng ngûúâi saáng taåo vùn nghïå trong chïë àöå yïu quyácuãa chuáng ta! Haäy taáo baåo vaâ vûäng chaäi, haäy tên kyâ vaâàuáng àù’n tòm caái múái ài! Àûâng coá àïí caái múái meã cuãa thúâiàaåi cûúâi chï caái teã nhaåt trong nghïå thuêåt! Múã to àöi caánhcuãa trñ tûúãng tûúång! Vaâo trong thûåc tïë maâ tung thêm!Reân luyïån nghïì cuãa mònh ài! Àûa cho àûúåc vaâo taác phêímcaái múái chên chñnh maâ nhên dên àoâi hoãi!

8-1957


CAÁI MÚÁI CUÃA VAÊN HOÅC CHUÁNG TA

Chuáng ta khöng ngûâng laâm möåt cuöåc àêëu tranh tûtûúãng àïí bïnh vûåc, cöí voä nïìn vùn hoåc múái cuãa chuáng ta.Nhû vêåy, khöng phaãi chuáng ta huyïn truyïìn, lêëy khönglaâm coá, noái lêëy àûúåc; cuäng khöng phaãi chuáng ta chó àemmöåt loâng tin, tin möåt caách chuã quan, tûå huyïîn diïåu mònhlaâ àuã. Maâ chuáng ta thêëy rêët chñnh xaác rùçng caái xaä höåitiïën dêìn lïn chuã nghôa xaä höåi töët àeåp cuãa ta thïë têët cêìnvaâ phaãi xêy dûång àûúåc möåt nïìn vùn hoáa, möåt nïìn vùnhoåc múái meã tûâ trong baãn chêët. Nhûng cöë nhiïn, conàûúâng xêy dûång àoá khöng phaãi laâ choáng vaánh, dïî daâng.

NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ KHÖNG NÏN NHÊÌM LÊÎN

Möåt nöîi thù’c mù’c khaá phöí biïën hiïån nay laâ: - Taåi saovùn hoåc caách maång chûa coá taác phêím lúán?

Ngûúâi ta hoãi nhû vêåy vaâ tòm caách giaãi àaáp. Nhûngcuäng coá möåt söë nhoã ngûúâi hoãi nhû vêåy röìi àêm ra hoangmang, dao àöång vïì àûúâng hûúáng cuãa nïìn vùn hoåc múái; dêìndêìn nhû hònh thaânh möåt khuynh hûúáng “xeát laåi” nhûäng


nguyïn lyá cuãa chuã nghôa Maác - Lïnin vïì xêy dûång vùnhoåc.

Ta cêìn phaãi, trûúác hïët, noái thêåt vúái cöng chuáng rùçng:- Trong kinh tïë, ta àaä thêëy laâ rêët sai caái aão tûúãng cuãanhûäng nùm àêìu hoâa bònh, rùçng khi Caách maång àaä thù’nglúåi, àuöíi àûúåc àïë quöëc, àaánh àöí àûúåc giai cêëp àõa chuã röìi,thò àúâi söëng coá nhiïìu thõt, sûäa, hoa, göëi cûúái, vaâ pöpúlinngay; nhûäng thûá sung sûúáng naây, thûåc ra, chó coá thïí coáàûúåc dêìn dêìn, vaâ coá theo töëc àöå tùng cuãa nùng xuêët laoàöång tûå giaác. Trong vùn hoåc cuäng vêåy, khöng phaãi laâ dïîlaâm cho nhûäng sûå nghiïåp oai huâng, cao caã cuãa quêìnchuáng caách maång thïí hiïån àûúåc ngay vaâo trong nhûängtaác phêím vô àaåi tûúng xûáng. Cêìn phaãi cêìn cuâ lao àöångnghïå thuêåt, cêìn phaãi nghiïn cûáu cuöåc söëng múái, cêìn phaãihoåc têåp nhûäng tinh hoa, ûu tuá cuãa vùn hoåc cöí kim, cêìnphaãi kiïn nhêîn nuöi dûúäng nhên taâi. Chuáng ta coá rêëtnhiïìu nöîi khoá khùn cuãa möåt nïìn vùn hoåc haäy coân treãtuöíi. Nhûng khöng vò nhûäng khoá khùn àoá maâ nhêìm lêînvêën àïì; maâ söët ruöåt boã caái àûúâng löëi àuáng maâ ta àangài, àïí àêm quaáng àêm quaâng, böí ngaã böí nghiïng vaâo höë,vaâo vûåc.

Taåi sao vùn hoåc caách maång chûa coá nhûäng taác phêímàaåt túái mûác àöå nghïå thuêåt nhuêìn nhuyïîn nhû möåt söë taácphêím(1) trûúác Caách maång? Coá nhiïìu lyá do; nhûng lyá domêëu chöët úã àêy, theo yá töi, vêîn laâ: “vêën àïì caán böå quyïëtàõnh têët caã”, tûác laâ vêën àïì phaãi coá möåt loaåt nhaâ vùn cuãathúâi àaåi. Thúâi àaåi múái cuãa chuáng ta cêìn phaãi coá nhûängnhaâ vùn cuãa noá; maâ viïåc “àaâo taåo caán böå” êëy àoâi hoãi möåtthúâi gian. Thúâi àaåi cuä, dûúái Phaáp thuöåc vaâ phong kiïën,


(1) Khi viïët àiïím naây, töi nghô àïën möåt söë têåp thú trûúác Caách maång.

nïëu ta chó kïí coá tûâ 1900 trúã ài, cuäng àaä phaãi mêët trïndûúái ba mûúi nùm àïí àaâo taåo ra loaåt nhaâ vùn, nhaâ thúcuãa phong traâo vùn hoåc khaá rêìm röå khoaãng 1930-45. Lêëythú laâm vñ duå, thò lúáp thi sô cuãa phong traâo “thú múái”(1932-45) laâ àeã ra àaä hñt thúã caái buöìn cuãa chiïën tranh1914-18; hoå lúán lïn, vaâ trong tuöíi biïët khön, tuöíi giêåy thòcuãa hoå, laâ tuöíi nhiïìu xuác caãm nhêët, tuöíi nêíy núã caác mêìmtaâi nùng, thò xaä höåi àaä baây sùén ra trûúác mù’t hoå möåtcaãnh bïë tù’c nghiïm troång röìi. Vaâo tuöíi treã, hoå thöët rathú, thò thú hoå àaä laâm möåt vúái tiïëng kïu thûúng cuãa thúâiàaåi. Möåt mùåt khaác, lúáp thi sô àoá, vö hònh trung hay coá yáthûác, àûúåc àaâo taåo qua caã möåt quaá trònh vaâi chuåc nùmthaânh cöng hay thêët baåi cuãa nhiïìu thi sô trûúác hoå, nhûHaãi nam Àoaân Nhû Khuï, AÁ nam Trêìn Tuêën Khaãi,Nguyïîn Maånh Böíng, v.v... vaâ bao nhiïu ngûúâi khaác àùngthú trïn caác muåc “Vùn uyïín” höìi bêëy giúâ. Caái buöìn laängmaån caá nhên chuã nghôa cuãa hoå vöën àaä àûúåc giaáo àêìu tûâtrûúác trong nhûäng Gioåt lïå thu cuãa baâ Tûúng Phöë, trongnhûäng nöîi loâng cuãa Töë Têm, Àaåm Thuãy, vaâ nhêët laâ,trûúác hoå, thi sô Taãn Àaâ (1888-1938) àaä gùåt, boá möåt muâahoa buöìn àúâi: “Sêìu khöng coá möëi, cù’t sao cho àûát; sêìukhöng coá khöëi, àêåp sao cho tan...”. Coá thïí noái: caái hù’thiu cuãa thúâi àaåi cuä àaä loåc qua mêëy lúáp thi nhên vaâ chaãyvaâo àïën têm thêìn thïë hïå thi sô 1932-45, thò àaä àïën luáccö àoång, têåp trung, nhû trúã thaânh möåt thûá “tinh tuáy”vêåy. Quaá trònh “àaâo taåo caán böå” cuãa vùn hoåc trûúác Caáchmaång thêåt khaá daâi. Trong hïå thöëng xaä höåi trûúác kia, vùnhoåc cuä laâ möåt sûå gùåt muâa, trong hïå thöëng xaä höåi cuãa tahiïån giúâ, vùn hoåc múái, trïn àaåi cuåc, laâ haäy coân tiïëp tuåcgieo haåt. Nhû vêåy, chuáng ta coá thïí cù’t nghôa dïî daâng


caái nhuêìn nhuyïîn cuãa möåt söë taác phêím trûúác Caáchmaång. Thúâi àaåi cuä khöng nhûäng àaä saãn sinh möåt lúáp nhaâvùn ra tûå trong loâng noá; noá laåi coân àûáng dûâng laåi, vúái caácàiïín hònh nhên vêåt chñn moäm moâm, cho nhaâ vùn cuä thahöì quan saát; hún thïë nûäa, nhaâ vùn cuä, vò àaä nhêåp têmxaä höåi cuä, laåi coân coá thïí lêëy caái hù’t hiu àaä quaánh laåitrong têm trñ mònh maâ tùng thïm caái àiïåu hiu hù’t choàúâi söëng bïn ngoaâi!

Cuöåc söëng múái cuãa chuáng ta, traái laåi, khöng àûángdûâng laåi möåt phuát naâo, noá rêët treã, rêët hùng, noá luön saángtaåo, noá böìi dûúäng luön nhûäng àiïín hònh múái; noá thò cuöånsuâng suåc lïn nhû thïë, maâ viïåc àaâo taåo caán böå cuãa nïìnvùn hoåc múái thò haäy àang coân tiïën haânh, hiïån nay chûaphaãi laâ àaä àaåt. Caái chöëng chïënh, caái chûa öín cuãa tònhhònh vùn hoåc ta hiïån nay, theo yá töi, mêëu chöët laâ do sûågiaáp haåt caác taâi nùng; caác nhaâ vùn thúâi àaåi cuãa ta chûachñn, vaâ vò thïë, caác taác phêím cuãa ta chûa chñn. Röìi do vòta chûa coá nhûäng taác phêím thêåt laâ trûá taác, mang àêìymaáu huyïët cuãa thúâi àaåi ta, àïí chûáng minh bùçng kïët quaãhai nùm roä mûúâi cho baãn chêët ûu viïåt cuãa nïìn vùn hoåccaách maång, nïn nhûäng tû tûúãng nghi ngúâ, dao àöång,thêåm chñ nhûäng keã xêëu buång, coá àêët àïí àoâi “xeát laåi”àûúâng löëi. Thêåt laâ möåt sûå nhêìm lêîn vêën àïì.

KHÖNG THÏÍ SÖËT RUÖÅT

Nhûng trong khi chuáng ta caãi tiïën sûå laänh àaåo vùnhoåc cho mïìm deão hún, chiïëu cöë àêìy àuã àùåc trûng cuãa viïåcsaáng taác vùn hoåc, ngoä hêìu ruát àûúåc caâng ngù’n caâng haycaái thúâi gian àaâo taåo möåt lúáp nhaâ vùn múái, thò chuáng ta


vêîn cûá phaãi nhòn thêëy thûåc tïë rùçng: viïåc àaâo taåo àoákhöng thïí söët ruöåt àûúåc àêu.

ÚÃ Liïn Xö, tûâ khi giai cêëp vö saãn cûúáp àûúåc chñnhquyïìn, àïën 15 nùm sau, múái thaânh lêåp àûúåc Höåi duynhêët cuãa caác nhaâ vùn Xö viïët (1932). Nhaâ vùn haâo TrungQuöëc Löî Têën, nùm 1927, cuäng coá noái(1): - “Khi àaä àïënthúâi àaåi caách maång lúán, khöng coá vùn hoåc nûäa, khöng coátiïëng tùm nûäa, búãi vò moåi ngûúâi àïìu bõ soáng caách maångdöìi dêåp, moåi ngûúâi àïìu tûâ kïu gaâo maâ xoay qua haânhàöång, bêån röån vïì caách maång, khöng coá nhaân röîi àïí maânoái chuyïån vùn hoåc. Laåi coân, luác àoá àúâi söëng vêët vaã, cöëtòm cho ra miïëng baánh mò maâ ùn coân khöng àûúåc, coânloâng daå naâo noái àïën vùn hoåc nûäa? ...”. “Àúåi àïën sau khicaách maång lúán thaânh cöng, traång thaái xaä höåi àaä hoâahoaän, sûå söëng cuãa moåi ngûúâi àaä döìi daâo, luác bêëy giúâ vùnhoåc laåi saãn sinh ra...”. Töi dêîn mêëy cêu naây, khöng phaãiàïí ta dûåa vaâo àoá àùång maâ trò trïå; nhûng àïí cho chuángta thöng caãm rùçng: tûâ Töíng khúãi nghôa 1945 àïën Höåinghõ Giúnevú 1954 tûác laâ thúâi kyâ Caách maång lúán cuãa ViïåtNam ta àoá. Thïë maâ trong mûúâi nùm àaåi caách maång êëy,chuáng ta vêîn coá àûúåc nhûäng bûúác àêìu cuãa nïìn vùn hoåcmúái, vaâ coá möåt söë taác phêím thaânh tûåu àêìu tiïn; ta nïnnhêån roä nhû thïë maâ phêën khúãi, chûá àûâng quaá söët ruöåt.

Thúâi àaåi ta laâ thúâi àaåi giaãi phoáng caác dên töåc vaâ caáchmaång xaä höåi chuã nghôa, laâ thúâi àaåi tiïën lïn dûúái sûå laänhàaåo cuãa caác Àaãng cuãa giai cêëp vö saãn, vúái àöång lûåc chñnhlaâ quêìn chuáng cöng nöng giaác ngöå. Nhûäng nhaâ vùn cuãathúâi àaåi, tûác laâ nhûäng nhaâ vùn chñnh yïëu noái àûúåc caái


(1) Trong baâi “Vùn hoåc cuãa thúâi àaåi caách maång”, giaãng taåi trûúângHoaâng Phöë ngaây 8-4-1927.

àiïìu trïn àêy, chûá chñnh yïëu khöng phaãi àiïìu naâo khaác.Nhûäng nhaâ vùn cuãa thúâi àaåi hiïíu àuáng nghôa nhû vêåy,úã nûúác ta, tûâ àêu maâ coá?

Möåt laâ tûâ nhûäng nhaâ vùn cuä trûúác Caách maång thaángTaám caãi taåo ài, theo tinh thêìn vaâ lêåp trûúâng cuãa giai cêëpcöng nhên. Viïåc thay da àöíi oác naây khöng phaãi laâ dïîdaâng vaâ mau choáng. Chó möåt caái têåp quaán nöng nghiïåplaåc hêåu, laâ ài laâm vaâ ài hoåp khöng àuáng giúâ, maâ hún banùm hoâa bònh röìi, ta vêîn chûa chûäa àûúåc. Huöëng chi viïåcthay àöíi caã hïå thöëng tû tûúãng, caách nhòn, vaâ löëi caãm àaäthêm cùn cöë àïë tûâ lêu. Trong hoaân caãnh úã thaânh thõ yïnbònh hiïån nay, àaä coá caá biïåt nhûäng nhaâ vùn cuä truy lônhtrúã laåi nhûäng àiïìu khöng àuáng maâ trong Khaáng chiïën hoåàaä tûâ boã. Nhûng àaåi böå phêån vêîn kiïn trò tiïëp tuåc tûå caãitaåo mònh, vaâ hoå dêìn dêìn trúã thaânh nhûäng nhaâ vùn múái,múái hay cuä khöng úã tuöíi taác, maâ úã caái tñnh caách quêìnchuáng trong nhaâ vùn, úã àaãng tñnh cuãa nhaâ vùn. Theo töinghô, caái khaã nùng diïîn àaåt thúâi àaåi chó nêng lïn àûúåctrong nhaâ vùn cuâng vúái caái chêët quêìn chuáng, cuâng vúáiÀaãng tñnh àûúåc tùng cûúâng. Thûåc tïë vùn hoåc Liïn Xö àaächûáng minh rùçng nhûäng nhaâ vùn cuä trûúác Caách maångthaáng Mûúâi, bïìn chñ ài vúái Àaãng vaâ quêìn chuáng, àaäthaânh nhûäng nhaâ vùn múái thêåt ûu tuá. ÚÃ nûúác ta, àïí chocaác nhaâ vùn trûúác Caách maång thaáng Taám trúã thaânhnhûäng nhaâ vùn cuãa thúâi àaåi hún lïn möåt mûác nûäa, cuängcêìn phaãi thïm möåt thúâi gian gù’ng cöng, reân luyïån.

Caái nguöìn thûá hai àïí luyïån dûúäng thaânh nhûäng nhaâvùn thúâi àaåi cuãa ta, laâ lúáp nhaâ vùn treã bù’t àêìu viïët tûâ sauCaách maång trúã ài. Phêìn lúán hoå laâ nhûäng ngûúâi àaä àûúåc àihoåc, hoå vaâo Caách maång vúái möåt gaánh quaá khûá nheå nhaâng,


hoå hêëp thuå caái múái cuãa thúâi àaåi ta choáng hún. Hoå cêìn múãröång kiïën thûác thïm nhiïìu, cêìn hoåc têåp nhiïìu vïì nghïìnghiïåp. Nhûng khöng phaãi hïî cûá tuöíi treã laâ àaãm baão tûtûúãng khöng sai lïåch. Cuâng vúái lúáp nhaâ vùn trûúác, hoå vêînphaãi hoåc têåp quêìn chuáng nhiïìu hún, sêu hún nûäa. Àïí chotaâi nùng cuãa hoå chñn - töi hiïíu taâi nùng laâ bao göìm caã tûtûúãng - cuäng cêìn phaãi coá möåt thúâi gian.

Caái nguöìn thûá ba laâ hûúáng nhòn vïì tûúng lai xa hún.Nïìn vùn hoåc múái do Àaãng laänh àaåo, caái nïìn vùn hoåc cuãamöåt xaä höåi seä tiïën maånh lïn xaä höåi chuã nghôa mai saugöìm toaân nhûäng ngûúâi lao àöång, cêìn phaãi coá nhûäng nhaâvùn xuêët thên tûâ nhaâ maáy, tûâ nöng thön húåp taác hoáa.Caái cöng chuáng hoaân toaân múái, göìm bùçng cöng nhên,nöng dên lao àöång, hiïån giúâ àang hoaân thaânh thoaát naånmuâ chûä, hoùåc hoåc böí tuác bònh dên, vaâ röìi seä hoåc cao húnnûäa, sau àêy hoå seä cêìm àoåc caác taác phêím vùn hoåc. Hoå,nhûäng ngûúâi maâ baãn chêët dïî thöng caãm nhêët vúái caác vêënàïì vaâ nhên vêåt cuãa xaä höåi múái, hoå laåi thuöåc nhûäng giaicêëp tûâ xûa chûa bao giúâ àûúåc reân luyïån àïí viïët vùn. Àoálaâ àiïìu bêët cöng maâ Àaãng ta seä sûãa chûäa. Àùåt nhiïìu ûúácvoång vaâo loaåt nhaâ vùn êëy cuãa thúâi àaåi, khöng cöng nöngchuã nghôa chuát naâo hïët; traái laåi, chó nhòn quanh quêët coálaâng vùn hiïån nay, laâ khöng thêëy xa hún muäi mònh. Cöënhiïn, àaâo taåo loaåt nhaâ vùn naây àoâi hoãi nhiïìu thúâi gian.

“Vêën àïì caán böå” cuãa vùn hoåc chuáng ta àùåt ra laâ nhûvêåy.

Àoá àuáng laâ vêën àïì mêëu chöët. Thúâi àaåi ta coá àêìy àuãchiïën cöng, sûå nghiïåp, nhûng coân thiïëu caái chñn cuãa caácnhaâ vùn. Khi caác nhaâ vùn àaä chñn röìi, hoå coá thïí seä quaytrúã laåi viïët vïì nhûäng ngaây Caách maång thaáng Taám, viïët


vïì Khaáng chiïën maâ viïët rêët hay, rêët àuáng, duâ coá trûúânghúåp hoå phaãi dûåa vaâo taâi liïåu lõch sûã chûá chûa àûúåc mù’tthêëy tai nghe. Traái laåi, khi hoå chûa chñn, thò àang söënggiûäa khaáng chiïën nhaän tiïìn, hoå vêîn chûa viïët àûúåc àuáng,hay vïì khaáng chiïën. - Noái, àiïìu naây, tûác laâ nhêën maånh:nhaâ vùn cêìn phaãi cêëp baách nhêåp têm lêëy thúâi àaåi; maâmuöën àûúåc nhû vêåy, cêìn phaãi lùn löån vaâo thûåc taåi caáchmaång hún nûäa, hoâa mònh vaâo quêìn chuáng caách maånghún nûäa, chûá khöng phaãi thêëy mònh ài vaâo thûåc tïë maâchûa coá kïët quaã, thò àaä naãn loâng, ruát lui.

Nhûäng nhaâ vùn trong ba loaåi trïn àêy thi àua vúáinhau raáo riïët vaâ lêu daâi, khöng kïí tuöíi, khöng kïí thaânhphêìn xaä höåi xuêët thên, maâ kïí vïì tû tûúãng, taâi nùng, àïítrúã thaânh nhûäng nhaâ vùn chên chñnh cuãa thúâi àaåi. Vùnhoåc trûúác Caách maång phaãi mêët ba mûúi nùm vaâ hún nûäaàïí coá àûúåc möåt cuöåc núã hoa vïì nhên taâi; vùn hoåc múái cêìnphaãi ruát thúâi gian naây ngù’n hún nhiïìu nûäa. Chuáng taphên tñch sûå “giaáp haåt taâi nùng”, khöng kiïëm cúá cho sûåchêåm chaåp, maâ àïí ta cûá tiïën bûúác vûäng vaâng.

CÊU CHUYÏÅN THIÏN TAÂI

Trong cuöåc tranh luêån vïì têåp Viïåt Bù’c nùm 1955, coángûúâi àaä lêëy thú Nguyïîn Du, thú Höì Xuên Hûúng àïí àêåpthú Töë Hûäu. Nhiïìu ngûúâi khaác chên thaânh thù’c mù’c: -Thúâi àaåi cuãa ta vô àaåi nhû thïë, taåi sao chûa coá möåtNguyïîn Du? Vaâ cuäng coá nhiïìu ngûúâi nûäa nhòn sang LiïnXö, thêåt thaâ àùåt cêu hoãi: - Chïë àöå xaä höåi chuã nghôa vôàaåi vaâ ûu tuá, nhûng taåi sao vùn hoåc Xö viïët chûa coá möåtTönstöi, chûa coá möåt Puáckin?


Àêy cuäng laåi laâ möåt sûå lêîn löån vêën àïì. Vêën àïìNguyïîn Du, Tönstöi, Puáckin laâ vêën àïì thiïn taâi. Trongbûúác ài lïn cuãa lõch sûã nhên loaåi, àaä saãn sinh ra nhûängthiïn taâi vùn nghïå kyâ kiïåu nhû thïë; thi sô Phaáp Böàúleàaä goåi àoá laâ nhûäng haãi àùng choái loåi, chiïëu saáng trongkhoaãng röång vaâ trong khoaãng lêu. Theo töi hiïíu, hiïånnay con ngûúâi ta chûa tòm ra àûúåc caái quy luêåt àïí taåonïn caác thiïn taâi. Maác vaâ Øngghen àaä coá noái: vêën àïìkhöng phaãi laâ “möîi ngûúâi àïìu phaãi thay thïë choRaphaen(1), maâ laâ möåt ngûúâi naâo mang Raphaen úã trongmònh, àïìu phaãi àûúåc phaát triïín tûå do.” Chïë àöå xaä höåi chuãnghôa khöng noái rùçng seä àeã ra rêët nhiïìu Seátspia(2) vaâGúáttú, (3), nhûng àaãm baão cho nhûäng ai coá mêìm möëngtrúã thaânh Seátspia vaâ Gúáttú àïìu khöng bõ chïët non vò àoáireát, bõ thui chöåt vò thêët hoåc, bõ baán vùn non àïí nuöimiïång vaâ vúå con, nhû Gooácki àaä tûâng than rùçng dûúáinhûäng chïë àöå baåo lûåc cuä, coá leä àaä chïët phñ haâng chuåcthiïn taâi, haâng trùm vô nhên. Traái laåi, nhûäng chïë àöå cuãachuáng ta taåo àiïìu kiïån töëi àa cho nhên taâi naãy núã.

Ngûúâi ta khöng thïí àem nhûäng thiïn taâi cuãa quaá khûáàïí chûáng minh rùçng nïìn vùn hoåc ài theo sûå laänh àaåo cuãaÀaãng cuãa giai cêëp cöng nhên hiïån nay laâ keám, laâ xoaâng.Chuyïån thiïn taâi laâ chuyïån bêët thûúâng, xuêët saáo. Ngûúâinaâo coá taâ yá múái àem Nguyïîn Du àïí àêåp caác taác giaã àangnaãy núã hiïån nay. Vaâ Nguyïîn Du àaä sinh ra trong thúâiàaåi cuöëi vua Lï chuáa Trõnh, àêìu Nguyïîn, viïåc àoá khöngnoái rùçng chïë àöå phong kiïën àang tan raä laâ chïë àöå töët.


(1) Raphael (1485-1520) hoåa sô lúán úã nûúác YÁ.(2) Shakespeare (1564-1616) kõch sô lúán nhêët nûúác Anh.(3) Goethe (1749-1832) nhaâ vùn, nhaâ thú trûá danh nhêët nûúác Àûác.

Möåt mùåt khaác, nhûäng thiïn taâi kyâ diïåu thêåt, nhûngcuäng khöng phaãi laâ “ngûúâi trúâi” cûã xuöëng; thiïn taâi coáhai àiïìu kiïån; sinh lyá vaâ xaä höåi, nhûng chuã yïëu laâ xaä höåi;trïn cú súã möåt bêím sinh xuêët chuáng, hoå phaãi hoåc àïíthöng kim baác cöí, hoå phaãi liïn hïå chùåt cheä vúái nhên dênvaâ thúâi àaåi: “thiïn taâi laâ möåt sûå gù’ng sûác lêu daâi”, “thiïntaâi laâ sûå vûúåt bûåc cuãa möåt quêìn chuáng”, hai yïëu töë naâyàïìu àuáng.(1). Thiïn taâi maâ dûåa àûúåc trïn möåt thïë giúáiquan tiïìn tiïën thò traánh àûúåc nhûäng sai lêìm tai haåi, vaâ,nhû nûä vùn sô Nicölaiïva(2) noái, coân lúán maånh hún gêëptrùm lêìn.

Vaâo dõp kyã niïåm böën mûúi nùm Caách maång thaángMûúâi, Ilia Ïrùngbua coá viïët baâi “Cuöåc àúâi chuáng töi chómúái laâ bù’t àêìu”, trong àoá öng noái: tûâ nùm nghòn nùmxûa trúã laåi, àaä tûâng coá nhûäng nïìn vùn minh rûåc rúä,nhûng nhûäng nïìn vùn minh àoá laâ cuãa möåt thiïíu söë laâmvaâ àïí cho möåt thiïíu söë hûúãng, cho nïn, khi gùåp tai naån,thò caác nïìn vùn minh àoá àöí suåp nhû lêìu dûång bùçng laábaâi, vò nhûäng ngûúâi nö lïå khöng chõu baão vïå noá. Vúáichñnh quyïìn Xö viïët, “Lêìn àêìu tiïn, con ngûúâi ta múái bù’tàêìu saáng taåo möåt nïìn vùn minh noá khöng phaãi laâ cönglaâm, cuäng khöng phaãi laâ cuãa hûúãng cuãa möåt nhuám ngûúâi:noá do moåi ngûúâi saáng taåo vaâ noá laâ cuãa chung moåi ngûúâi.Vúái möåt nïìn vùn minh nhû thïë, khöng coá möåt sûå àuångphaá naâo haåi nöíi”, ... “Böën mûúi nùm, laâ möåt khoaãng thúâigian ngù’n, vaâ khi nhûäng keã hoaâi nghi úã phûúng Têy baãotöi: ”Tönstöi cuãa caác anh àêu naâo?", töi khöng troã vúái hoå


(1) Coân nhiïìu khña caånh phong phuá cuãa vêën àïì thiïn taâi, maâ phaåmvi baâi naây khöng baân àïën.

(2) Galina Nicolaieva, taác giaã tiïíu thuyïët “Muâa gùåt” (Liïn Xö).

caác nhaâ vùn cuãa chuáng töi, maâ troã nhûäng àöåc giaã cuãachuáng töi. Nhûäng ngûúâi àöåc giaã nhû thïë naây, Tönstöichûa àûúåc biïët àêu; vaâ nhûäng Tönstöi cuãa chuáng töi thòhiïån giúâ coá leä chó múái àang hoåc A, B, C, hoùåc àang voåccaát trong caác vûúân hoa cöng cöång". Vùn hoåc Xö viïët chûacoá Tönstöi, chûa coá Puáckin, nhûng vùn hoåc Xö viïët söëngtrong loâng möîi laâng xoám, trong möîi loâng ngûúâi.

Vùn hoåc múái cuãa Viïåt Nam àang bù’t rïî sêu trongquêìn chuáng, nhûåa àang chaåy lïn cêy, lïn laá, hoa vaâ traáichó múái chúám thöi, nhûng ta khöng thïí thay bùçng möåtcêy hoa traái giêëy naâo khaác.

CHUÃ NGHÔA HIÏÅN THÛÅC PHÏ BÒNHKHÖNG ÀUÃ NÛÄA

Ngöìi chiïm ngûúäng dûúái boáng cöí thuå sum sï cuãa caáctaác phêím cöí àiïín kyâ thuá, röìi nguáng nguêíy vúái viïåc àitröìng nhûäng cêy múái cuãa thúâi àaåi ta nay, àoá laåi laâ möåtkhña caånh nûäa cuãa sûå lêîn löån vêën àïì. Khöng ai quyátroång, àïì cao caái gia taâi vùn hoåc ûu tuá cuãa dên töåc vaâcuãa nhên loaåi bùçng caác Àaãng Maác - Lïnin. Nhûng chuángta khöng thïí lêëy àoá laâm moán ùn tinh thêìn duy nhêët haychñnh yïëu cho nhûäng ngûúâi xêy dûång xaä höåi xaä höåi chuãnghôa. Chuáng ta coân àoâi hoãi möåt nïìn vùn hoåc múái khaácnûäa, con àeã rûát ruöåt cuãa thúâi àaåi chuáng ta.

Möåt söë nhaâ vùn coá thïí nhêìm lêîn vïì vêën àïì naây, chûácöng chuáng khöng nhêìm lêîn. Vò söë nhaâ vùn àoá quaá múàïën caái pho tûúång cuãa baãn thên mònh, nghô rùçng nhûängvùn haâo xûa noái àïën caái buöìn rêìu, caái xam xaám hù’t hiuvaâ àûúåc hêåu thïë taåc tûúång, thò mònh bêy giúâ cuäng coá thïí


viïët nhû thïë, vaâ cuäng àïí laåi sûå nghiïåp àûúåc nhû thûúâng.Quêìn chuáng thò àoåc Nguyïîn Du, Bandù’c, Sïkhöëp... rêëtsay sûa xong röìi, quêìn chuáng vêîn cûá hoãi: - Coân caái ÀiïånBiïn Phuã cuãa chuáng töi, sao chûa thêëy möåt taác phêímnaâo diïîn àaåt cho xûáng àaáng?

Chuáng ta nay, hoåc têåp nhûäng kinh nghiïåm nghiïncûáu cuãa möåt nhaâ vùn nhû Phaàïeáp(1) cuäng thêëy rùçng coánhûäng nhaâ vùn cöí àiïín khöng nhûäng chó laâm hiïån thûåcphï bònh, maâ coân tröng thêëy, taåo ra nhûäng nhên vêåt tñchcûåc cuãa thúâi àaåi hoå. Mùåt khaác, chuáng ta cuäng thêëy rùçngàoá khöng phaãi laâ trûúâng húåp chung cuãa têët caã caác nhaâvùn cöí àiïín. Nïëu ta àûáng vïì phûúng diïån cêìn phaãi caãitaåo cuöåc söëng, chûá khöng nhûäng tòm hiïíu noá, nïëu taàûáng vïì phña nhûäng ngûúâi hiïån nay vêîn àang coân bõ mêëtnûúác vaâ bõ aáp chïë, boác löåt, hoå àang cêìn möåt thûá vùn hoåctrûåc tiïëp giuáp hoå phaá cuäi chùåt xiïìng, thò ta rêët thöngcaãm vúái lúâi Löî Têën(2): “Trûúác caách maång lúán, têët caã vùnhoåc àaåi khaái laâ àöëi vúái moåi traång thaái xaä höåi thêëy laâ bêëtbònh, thêëy laâ thöëng khöí, beân kïu khöí, gaâo bêët bònh,trong vùn hoåc thïë giúái chùèng ñt gò thûá vùn hoåc thuöåc vïìloaåi êëy. Coá àiïìu thûá vùn hoåc kïu khöí gaâo bêët bònh êëy àöëivúái caách maång chùèng coá aãnh hûúãng gò, vò kïu khöí, gaâobêët bònh maâ khöng coá lûåc lûúång gò, thò keã aáp bûác mònhvêîn khöng theâm àïëm xóa; con chuöåt tuy chñt chñt kïu,mùåc dêìu kïu ra àûúåc thûá vùn hoåc xuêët sù’c, maâ con meâovêîn cûá maån pheáp ùn noá ài...”. Löî Têën laåi coân noái thïmrùçng thûá vùn hoåc kïu khöí, gaâo bêët bònh kia chùèng khaác


(1) Fadeâev (Liïn Xö): Taác giaã caác truyïån nöíi tiïëng “Baåi trêån”, “Àöåicêån vïå Thanh niïn”.

(2) Cuäng trong baâi giaãng ngaây 8-4-1927.

naâo ngûúâi sù’p thua kiïån phaát túâ kïu oan, keã aáp bûác àöëivúái vùn hoåc àoá laåi thêëy yïn loâng laâ khaác!

Khi chuáng ta khêm phuåc caác thiïn taâi cöí àiïín, khöngphaãi laâ chuáng ta xoáa nhoâa hïët têët caã ranh giúái giûäa hiïånthûåc phï bònh vaâ hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa. Cuâng vúáiGooácki, chuáng ta vêîn cûá thêëy chuã nghôa hiïån thûåc phïbònh rêët bõ giúái haån, rêët khöng àêìy àuã. Vñ duå nhû àoåcSïkhöëp, ta goåi öng laâ “Sïkhöëp kyâ diïåu”, viïët hay àïën nöîita phaãi giú trang giêëy lïn soi xem coá caái gò laå úã trong êëykhöng... Nhûng khöng phaãi vò phuåc thiïn taâi Sïkhöëp, maâta hoaân toaân taán thaânh caái thïë giúái quan cuãa Sïkhöëp.

Trong baâi noái àêìu têåp truyïån dõch Sïkhöëp(1), baånNguyïîn Tuên khöng àöìng yá vúái lúâi cuãa töi cho rùçng“Tcheákov noái têët caã caái àau xoát dûúái chïë àöå Nga hoaâng,noái rêët thiïn taâi, nhûng röìi dêîm chên möåt chöî, khöngbiïët laâm sao thoaát ra àûúåc”(2); vaâ àïí chûáng minh rùçngSïkhöëp khöng “dêîm chên taåi chöî”, Nguyïîn Tuên trñchdêîn nhûäng lúâi cuãa möåt söë nhên vêåt cuãa Sïkhöëp, nhû: “...möîi ngaây töi laåi nhuã töi rùçng chuáng ta àang ài gêìn laåisûå chiïën thù’ng huy hoaâng coá thïí àûúåc, vaâ töi muöën söëngtúái luác àoá àïí goáp phêìn mònh vaâo”, hoùåc: “... têët thaãy röìiseä àöåt biïën nhûng trong pheáp thêìn thöng”. Vaâ röìi nhûthïë àoá, núi àêy seä moåc lïn nhûäng lêu àaâi àöì söå, nhûänghoa viïn kyâ diïåu, nhûäng tia nûúác voâi röìng phi thûúâng...";hay laâ: “... Naây àêy laâ haånh phuác, haånh phuác àang cêëtbûúác...”. Vaâ taác giaã Sïkhöëp cuäng coá noái: “Cuöåc söëng êëy,töi khöng àûúåc thêëy àêu, nhûng töi biïët rùçng noá seä khaác


(1) Nhaâ xuêët baãn Höåi Nhaâ vùn - Àùng laåi trong Vùn nghïå söë 5, coálûúåc chuát ñt.

(2) Trong baâi “Viïët sûå thêåt” àùng Nhên dên söë 1140.

hùèn...”. Nïëu vúái nhûäng lúâi mú ûúác vaâ tin tûúãng kiïíu nhûthïë, maâ Nguyïîn Tuên àaä thoãa maän, phò Khöíng Phu Tûãcuäng àaä tûâng laåc quan trûúác àoá mêëy nghòn nùm röìi! (Àaåolúán maâ laâm àûúåc thò treã con coá chöî nuöi, ngûúâi giaâ coá núidûúäng v.v...). Rêët nhiïìu ngûúâi àaä mú àûúåc nhû vêåy dûúáithúâi Nga hoaâng vaâ trong thúâi Phaáp thuöåc úã Viïåt Nam.Nguyïîn Tuên cho nhû vêåy laâ “nhûäng bûúác chuyïín,nhûäng bûúác ài lïn” cuãa nhên vêåt, nhûng Elsa Triolet,ngûúâi dõch vaâ trònh baây saách Sïkhöëp cuäng noái trong maâoàêìu kõch Ba chõ em: “Nhûäng nhên vêåt hoå cûá noái laâ ài, laâchuã trûúng viïåc naây viïåc noå, vaâ, cuäng nhû trong möåt cakõch maâ ngûúâi ta haát: ”Chaåy lïn, ta chaåy lïn naâo...", hoåcûá dêîm chên taåi chöî.". Thûåc ra, thò ngay àïën luác Caáchmaång thaáng Mûúâi 1917 àaä thaânh cöng, cuäng chûa coáàûúåc caái “têët caã röìi seä àöåt biïën nhû trong pheáp thêìnthöng”, caái “haånh phuác àang cêët bûúác”, caái “nhûäng tianûúác voâi röìng phi thûúâng” maâ Sïkhöëp cho nhên vêåt noáiàêu, maâ trûúác mù’t laåi coá quên àïë quöëc vaâ baåch quên, coámaáu vaâ nûúác mù’t, àoái vaâ reát, coá cún thûã lûãa ghï gúám.

Nguyïîn Tuên viïët: “Nïëu chuáng ta àûâng khoá tñnh àoâiSïkhöëp phaãi tiïën böå bêët chêëp caã àiïìu kiïån lõch sûã cuãaSïkhöëp, thò chuáng ta seä cöng bùçng hún...”; vúái NguyïînDu, sinh nùm 1765, trûúác caã Caách maång tû saãn Phaáp1789, thò chuáng ta traách taåi sao bù’t Tûâ Haãi chïët àûáng,laâ traách sai; nhûng vúái Sïkhöëp, thò chuáng ta rêët coá thïíàoâi hoãi ñt nhiïìu. Vò Sïkhöëp cuäng söëng trong nhûäng àiïìukiïån lõch sûã nhû Gooácki. Thïë maâ khoaãng thúâi gian trûúácsau Caách maång Nga 1905, Sïkhöëp thò viïët kõch Ba chõem (diïîn nùm 1901), Traåi anh àaâo (diïîn nùm 1904), laâtruyïån coá möåt hiïåu lûåc phi thûúâng, àûúåc haâng trùm ngaân


ngûúâi vö saãn hûúãng ûáng, àûúåc Lïnin khen ngúåi nöìngnhiïåt, búãi noá àaä biïíu hiïån baãn chêët caách maång cuãa caáilûåc lûúång xaä höåi seä nù’m chù’c àûúåc tûúng lai, seä xêydûång àûúåc xaä höåi múái. Gooácki trûúác sau vêîn tön kñnhSïkhöëp vaâo bêåc thêìy, nhûng Gooácki khöng thïí dûâng laåiúã caách nhòn cuãa Sïkhöëp. Gooácki viïët trong möåt bûác thûgûãi cho Sïkhöëp (1900): “Sau öng, khöng coá möåt ngûúâi naâocoá thïí tiïën böå hún trïn con àûúâng àoá, khöng coá ngûúâi naâocoá thïí mö taã nhûäng sûå viïåc thêåt thaâ möåt caách chên thûåcnhû öng. Thúâi àaåi cêìn sûå mö taã nhûäng anh huâng àaä àïën.Möîi ngûúâi àïìu àoâi hoãi nhûäng caái rûåc rúä coá tñnh caách kñchthñch, nhûäng caái àoá coá thïí khöng giöëng àúâi söëng thûåc tïë,nhûng ûu viïåt hún, töët hún, àeåp àeä hún àúâi söëng. Vùn hoåchiïån taåi cêìn phaãi kiïn quyïët bù’t àêìu thêëm vaâo àúâi söëng.Coá laâm nhû vêåy, baãn thên àúâi söëng múái coá maâu sù’c,nghôa laâ con ngûúâi coá thïí söëng möåt caách phoáng khoaánghún, rûåc rúä hún...”.

Thiïn taâi Sïkhöëp thêåt laâ kyâ diïåu, nhûng töi khöngthïí quïn àûúåc rùçng, nùm 1944, úã Haâ Nöåi, dûúái aách PhaápNhêåt thuöåc, têm trñ töi bñ àûúâng àïën cuâng cûåc, töi àaä àoåctruyïån Ba nùm cuãa Sïkhöëp, vaâ àoåc xong, caái khöng khñhù’t hiu trong àoá chó caâng cuãng cöë thïm caái buöìn cuãa töi.Vaâ noái chung, saách cuãa nhiïìu thiïn taâi xûa àaä khönggiuáp gò àûúåc töi phaá caái nhaâ tuâ tû tûúãng siïu hònh, chûáàûâng noái gò phaá caái nhaâ tuâ àïë quöëc! Töi thiïët nghô, nïëuluác àoá töi àûúåc àoåc möåt quyïín nhû Ngûúâi meå, thò chù’cchù’n seä àûa mêìm söëng laåi cho tû tûúãng töi! Nhûngnhûäng saách cûáu àúâi nhû vêåy, thò àïë quöëc cêëm tiïåt. Lïninnoái: Nhêån giûä möåt caái gia taâi vaâ tûå bùçng loâng vúái caái giataâi àoá, laâ hai viïåc khaác nhau. Töi rêët àöìng yá vúái nûä taác


giaã “Muâa gùåt”, noái àïën “nhûäng cöë gù’ng vö ñch cuãaSïkhöëp àïí tòm möåt con àûúâng àuáng àûa àïën ”bêìu trúâikim cûúng". Vaâ töi nghô rùçng möåt truyïån rêët hay nhûPhoâng söë 6, noái caái xaä höåi dûúái thúâi Nga hoaâng laâ caã möåtcaái nhaâ thûúng àiïn, nïn in vaâo saách hún laâ àùng thaânh“Phoâng 6 söë” trïn saáu söë baáo Vùn, vò möåt tuêìn baáo cuãata nay nïn ûu tiïn daânh chöî cho nhûäng truyïån ngù’n,phoáng sûå vïì chöëng haån, sûãa sai, hay xêy dûång nhaâ maáy.

Coá möåt thûåc tïë, laâ khaác vúái Gooácki, Sïkhöëp àaä àaåt túáimûác cao nhêët cuãa hiïån thûåc phï bònh vaâ khöng tiïëp tuåctiïën lïn àûúåc nûäa. Coân Sïkhöëp coá dêîm chên taåi chöî haykhöng, thò khöng cêìn caäi nhau vïì danh tûâ.

Töi laåi thêëy rùçng chuáng ta nay khöng nïn dûåa vaâo uytñn cuãa möåt Sïkhöëp àïí laåi chuã trûúng nguyïn xi nhûSïkhöëp: “... Vïì nhûäng vêën àïì chuyïn mön, chuáng ta coánhûäng võ chuyïn gia; cöng taác cuãa nhûäng ngûúâi naây laâphaán xeát vïì têåp àoaân, vïì söë phêån tû baãn, vïì àöåc haåi cuãarûúåu, vïì hia uãng, vïì bïånh lyá phuå nûä...”(1) Töi rêët àöìng yálaâ ngûúâi nghïå sô khöng nïn (vaâ cuäng khöng thïí) giaãiquyïët nhûäng vêën àïì àùåt ra coá tñnh caách chuyïn mön quaá,vñ duå nhû rûúåu, hia uãng, bïånh lyá phuå nûä maâ Sïkhöëp noái;nhûng coân caái söë phêån cuãa nhûäng têåp àoaân tû baãn, cuãachïë àöå tû baãn, maâ nhaâ vùn cuãa thúâi àaåi ta khöng quantêm, thò quan têm caái gò? Töi laåi nghô rùçng nhaâ vùn cuãathúâi àaåi ta goåi ra àûúåc bïånh vaâ àïì ra àûúåc caách chûäa, ñtnhêët laâ hûúáng chûäa, thò múái laâ àêìy àuã nhiïåm vuå, vò “kyäsû têm höìn” thò cuäng phaãi bùçng kyä sû thûúâng: nghôa laâthaáo àûúåc maáy ra, thò coá thïí lù’p àûúåc maáy laåi, chûá thaáo


(1) Töi khöng àûúåc xem caã baâi cuãa Sïkhöëp, nïn chó phaát biïíu trïnnhûäng àoaån Nguyïîn Tuên trñch.

cho lung tung, be beát, thò chó laâ ngûúâi phaá hoaåi maáy thöi,vaâ möåt nhaâ vùn xêëu chó laâ möåt sêu moåt cuãa têm höìn.Tuy nhiïn, töi cuäng nghô rùçng: úã thúâi àaåi ta, cuäng coá thïícoá nhûäng trûúâng húåp nhaâ vùn chó múái àùåt ra àûúåc cêuhoãi, chûá chûa giaãi quyïët àûúåc. Nhûng phaãi laâm àuáng nhûSïkhöëp noái, laâ “nhûäng cêu hoãi àaä àûúåc àùåt ra xaác àaáng”.Maâ àùåt cêu hoãi àûúåc xaác àaáng, thò phûúng ngön Êu Têybaão rùçng: “biïët àùåt vêën àïì laâ àaä giaãi quyïët vêën àïì”. Nhaâvùn ta coá thïí àùåt vêën àïì coá tïå quan liïu, chûá khöng thïíàùåt vêën àïì chñnh quyïìn dên chuã nhên dên laâ möåt böåmaáy quan liïu, coá thïí hoãi laâ: Àaãng laâm thïë naâo laänh àaåovùn nghïå cho töët?, chûá khöng thïí hoãi laâ: Àaãng coá thïílaänh àaåo vùn nghïå àûúåc khöng? Nghôa laâ nhaâ vùn coá thïíàùåt nhûäng vêën àïì ra àïí cho nhên dên caâng tùng cûúângcaãnh giaác, caâng tûå nghiïm khù’c vúái nhûäng tïå lêåu coân laåi,caâng thêëy laâm caách maång khöng phaãi laâ ài ngao du, v.v...chûá khöng phaãi laâ buöng thoäng ra rêët nhiïìu cêu hoãi àùåtrêët sai àïí gieo rù’c hoang mang vaâo quêìn chuáng!

Àïën nhû Nguyïîn Tuên dûåa vaâo Sïkhöëp röìi nghô rùçngchûäa bïånh laâ “caái viïåc chuyïn trõ cuãa ngûúâi khaác laâm coákïët quaã hún, trong möåt caái xaä höåi tiïën böå àaä coá sûå phêncöng raânh roåt”, thò laâ baån àaä nhêìm lêîn quaá! ÚÃ àêy taàang noái bïånh cuãa xaä höåi, bïånh cuãa têm höìn, chûá khöngphaãi bïånh lao hay bïånh àau mù’t höåt; vaâ úã àêy ta àangúã caái xaä höåi tiïën böå cuãa Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, chûákhöng phaãi caái xaä höåi tiïën böå thúâi Nga hoaâng. Sûå “phêncöng raânh roåt” maâ baån noái àoá, laâ phên cöng cuãa xaä höåikyä nghïå tû baãn, trong àoá nhaâ vùn chó àûúåc chuyïn trõ“tòm caái àeåp, caái tinh vi”, trong àoá nhaâ vùn khöng theâmchûäa caái bïånh naâo caã, maâ baãn thên mònh laåi laâ möåt conbïånh nùång hún quêìn chuáng. Chûá coân úã trong xaä höåi cuãa


ta, cöng taác coá phên cöng raânh roåt thêåt àêëy, ngûúâi thò loviïët vùn, ngûúâi thò lo laänh àaåo, nhûng traách nhiïåm vúáitoaân xaä höåi thò khöng phên, traách nhiïåm thò laâ chung.Caác baác sô àöìng thúâi cuäng laâ kyä sû têm höìn cuãa bïånhnhên, àïí chûäa choáng khoãi hún, caác caán böå ài phaát àöångtû tûúãng quêìn chuáng, caác nhaâ giaáo duåc, v.v... àïìu laâ kyäsû têm höìn; àöìng thúâi caác nhaâ vùn cuäng laänh àaåo tûtûúãng quêìn chuáng tiïën lïn xaä höåi chuã nghôa bùçngphûúng tiïån cuãa mònh laâ vùn hoåc. Chuáng ta úã nûúác tanùm 1957, sao laåi cheáp nguyïn xi cuãa Sïkhöëp? Gooáckisöëng àöìng thúâi vúái Sïkhöëp, Gooácki vaåch cho chuáng ta conàûúâng vùn hoåc caách maång, con àûúâng hiïån thûåc xaä höåichuã nghôa, noá vûâa phï bònh, vûâa xêy dûång, noá nùång vïìmúã àûúâng xêy dûång, maâ bao göìm caã phï bònh.

CAÁI MÚÁI CUÃA VØN HOÅC CHUÁNG TA

Nhûäng nöîi khoá khùn coá thêåt cuãa möåt nïìn vùn hoåc treãkhöng thïí laâm lu múâ caái tñnh chêët chên lyá cuãa vùn hoåccaách maång Viïåt Nam. Chuáng ta phaãi xêy dûång vùn hoåcta nay vúái caái chêët cuãa cuöåc àúâi múái naây, vúái caái chêët àaälaâm nïn Àiïån Biïn Phuã vaâ giaãi phoáng nûãa nûúác ViïåtNam, vúái caái chêët àang dêìn dêìn thiïët lêåp möåt xaä höåikhöng coân ngûúâi boác löåt ngûúâi trïn miïìn Bù’c naây, chûákhöng vúái caái chêët naâo khaác. Àoá laâ caái chêët quyá baáu,chù’t chiu naãy ra tûâ xûúng maáu cuãa nhên dên quêìnchuáng, caái chêët ngûúâi múái nhêët cuãa lõch sûã, laâ con ngûúâisaáng suöët duâng vuä khñ àêëu tranh giai cêëp vaâ àêëu tranhdên töåc àïí giaãi phoáng mònh, nûúác mònh, vaâ toaân thïí loaâingûúâi. Àuáng nhû vêåy, khöng thïí coá hai têìng caách nhau,möåt têìng quêìn chuáng nhên dên taåo ra caái chêët lao àöång


vaâ àêëu tranh, coân möåt têìng caác nhaâ vùn duâng möåt chêëtkhaác àïí taåo vùn hoåc.

Töi thêëy caác nhaâ vùn vïì trûúác nhêën maånh quaá nhiïìuvaâo caái àiïím: töi viïët vùn vò töi thñch, töi viïët vùn chotöi. Nhû vêåy, hoå xuêët phaát tûâ baãn thên mònh àïí laâmnghïå thuêåt. Tûâ khi caác Àaãng Maác - Lïnin laänh àaåo vùnhoåc, caác nhaâ vùn chên chñnh vêîn viïët vùn vò mònh thñch,vò cêìn thêëy viïët, khöng viïët khöng söëng àûúåc; nhûng vúáicaái nhu cêìu chuã quan sêu sù’c êëy, hoå hiïíu rùçng saáng taácvùn hoåc trûúác tiïn laâ möåt sûå viïåc cuãa xaä höåi; töi daámchù’c ngûúâi vùn sô naâo thñch cö àún nhêët, (chùèng haån nhûSatöbúriùng(1) àïën luác chïët vêîn coân thñch cheo veo möåtmònh möåt nêëm möå trïn taãng àaá cuãa búâ biïín Thaánh Malö)cuäng seä khöng viïët vùn laâm gò, nïëu anh ta söëng möåtmònh, vônh viïîn khöng coá ai àoåc vùn anh. Con ngûúâi laâsaãn phêím cuãa sûå lao àöång vaâ cuãa àúâi söëng xaä höåi, thòvùn hoåc cuäng laâ saãn phêím cuãa xaä höåi, do nhûäng nhaâ vùnlaâm. Saáng taác vùn hoåc laâ möåt nhiïåm vuå xaä höåi giao chonhaâ vùn, möåt cuöåc àùåt haâng cuãa xaä höåi. Nhêën maånh vaâoàiïìu êëy, àùåt àiïìu êëy lïn trûúác nhêët, laâ caái múái cuãa vùnhoåc chuáng ta.

Trong thúâi Phaáp - Nhêåt thuöåc úã nûúác ta, töi àaä phaãighï súå trûúác caái tinh thêìn vö traách nhiïåm cuãa möåt söëngûúâi viïët vùn, laâm thú, giûäa caái xaä höåi àaä sa àoåa àïëncuâng, laåi coân lêëy vùn hoåc kñch thñch cho noá sa àoåa húnnûäa; töi àaä phaãi thöët lïn trong möåt baâi baáo: “... Coá thúâiàaåi naâo trong vùn hoåc ta maâ trú treän loäa löì àïën nhû thïëhay khöng?... Caái thú thuöëc phiïån, caái thú ï chïì, chaán


(1) Chateaubriand (1768-1848): Nhaâ vùn tiïn phong cho phong traâolaäng maån Phaáp.

chûúâng, khöng tin tûúãng, caái thú laånh nhû thõt ngûúâichïët, seä theo caái thúâi àaåi truåy laåc maâ ài mêët trong thúâigian...”(1) Nhòn sang vùn hoåc tû saãn cuãa möåt nûúác nhûnûúác Phaáp, tûâ trûúác 1945 vaâ cho àïën hiïån bêy giúâ, töicaâng kinh haäi gêëp nghòn lêìn. Coá thïí noái àoá laâ möåt caãnh“têët-caã-döìn-ra-cöëng” (tout-aâ-l’eágout): nhûäng ngûúâi viïëtvùn tha höì tuön vaâo vùn hoåc têët caã nhûäng sûå giïët ngûúâi,ùn cûúáp, tûå tiïm thuöëc àöåc vaâo mònh, bùm vùçm ngûúâiyïu, baán dêm, truåy laåc, àiïn loaån, thi nhau taã nhûäng thûáàoá rêët laâ tinh vi, thñch thuá; vùn hoåc thaânh ra möåt thûácöëng raänh àïí àoán lêëy haâng trùm, haâng ngaân nûúác bêín,chêët àöåc tûâ buát nhaâ vùn “lêëy cuãa xaä höåi laåi traã vïì cö àùåchún cho xaä höåi”. Chuáng ta khöng coá thûá “tûå do saáng taácvö haån àöå” êëy! Caác baån nhaâ vùn thên mïën cuãa vùn hoåcmúái chuáng ta! Nïëu rêët nhiïìu khi chuáng ta thêëy àùåt buátxuöëng khoá khùn, chñnh laâ vò xaä höåi ta àùåt nhiïåm vuå nhaâvùn rêët cao; chuáng ta lo nghô àïën taác duång xaä höåi cuãacaái mònh viïët; chuáng ta tûå nguyïån chiïëu cöë àïën khñacaånh naây, laåi khña caånh khaác; khöng phaãi ta chó viïët choàeåp, maâ phaãi viïët cho àuáng, cho töët, cho coá lúåi, vaâ choàeåp...

** *

ÚÃ àêy, töi chûa kiïím àiïím nhûäng thaânh tûåu cuãa vùnhoåc múái chuáng ta. Töi haäy xeát baãn chêët. Coá caái gò múái àaänaãy ra khöng?


(1) Baáo Thanh niïn (Saâi Goân) 8-1-1944.

Ta haäy xeát vïì mùåt thú. Khöng phaãi böîng chöëc mûúâiba nùm maâ ta àaä coá àûúåc nhûäng Nguyïîn Traäi, NguyïînDu, Thõ Àiïím, Xuên Hûúng cuãa thúâi nay; nhûäng taâi lúánlao kia laâ kïët tinh cuãa nùm, saáu trùm nùm vùn hoåc cöíàiïín. Nhûng nhûäng thiïn diïîm tuyïåt cuãa caác bêåc àoá, trïnàaåi cuåc, coá phaãi laâ “lûåa chi nhûäng khuác tiïu tao” quaáchùng? Coá phaãi laâ “ngûúâi buöìn vùn coá vui àêu bao giúâ”chùng? Àïën nuå cûúâi cuãa Xuên Hûúng cuäng laâ àù’ng caynûúác mù’t! Röìi tiïëp theo, thú Viïåt Nam trong thúâi mêëtnûúác thuöåc Phaáp, coá phaãi caái buöìn caâng nùång nïì, u uêët,caâng ài àïën thuãy têån sún cuâng cuãa têm trñ, buöìn àïënchïët, àïën àiïn chùng? Nïëu Caách maång vaâ quêìn chuángkhöng àem àïën caái vui cuãa cêìn cuâ lao àöång, cuãa gian khöíàêëu tranh, nïëu Àaãng Cöång saãn Àöng Dûúng vaâ ÀaãngLao àöång Viïåt Nam khöng àem àïën caái vui cuãa tû tûúãng,thò thú Viïåt Nam coân khoác àïën bao giúâ? Trûâ möåt söë nhoãthú laåc loaâi tûâ luác hoâa bònh (trong Khaáng chiïën, nhûängtrûúâng húåp naây rêët hiïëm) thò ta coá thïí noái: mùåc dêìu nghïåthuêåt chûa cö àuác, mùåc dêìu coân sú lûúåc hay gò gò nûäa, tacoá thïí vöëc lïn trong toaân böå thú múái Viïåt Nam möåt niïìmvui, möåt nguöìn laåc quan daâo daåt.

Trûúác kia, cêu thú cûá lûãng lú, cûá mïìm, cûá àuöëi (Möåtcaánh chim thu laåc cuöëi ngaân - Trùng vaâng àaä xïë non têyngêåm buöìn - ÊËp uáng khöng ra àûúåc nûãa lúâi v.v...) bêygiúâ, nhûäng cêu thú trung bònh cuäng (thú böå àöåi):

Trung àöåi anh àoáng bïn búâ suöëi trongGioá nuái vang vang raåo rûåc loâng...

Vñ duå àiïín hònh nhêët coá leä laâ hai cêu ca dao sau àêy.Xûa:

Nuái cao chi lù’m nuái úiNuái che mùåt trúâi, khöng thêëy ngûúâi thûúng!


Con ngûúâi trong chïë àöå cuä khiïëp phuåc trûúác thiïnnhiïn, nuái chù’n trûúác mùåt, nuái chù’n caã cuöåc àúâi, caã söëmïånh. Bêy giúâ:

Àeâo cao thò mùåc àeâo caoTreâo lïn àïën àónh, ta cao hún àeâo!

Böå àöåi, dên cöng coi caái àeâo, caái nuái cuâng lù’m cuängchó nhû möåt con voi, coá thïí treâo lïn cûúäi cöí àûúåc! Àöìngyá, vaâi ngûúâi coá thïí baão cêu trïn nhiïìu nghïå thuêåt tñnhhún, “hay” hún, vò àûát ruöåt àûát gan hún! Nhûng muöënlaâm cho àûúåc cêu dûúái, phaãi coá caã möåt cuöåc caách maång!Cêu dûúái saãng khoaái hún, laâm vui sûúáng loâng ngûúâi hún,taåi sao noá laåi khöng hay?

Trûúác kia, thú noái con ngûúâi bõ àöång trûúác söë maång,(Bù’t phong trêìn phaãi phong trêìn(1)), trûúác caãnh vêåt (Möîibêån thu sang em laåi voâ loâng than khoác(2)), trûúác têm höìnmònh (Cûá lùång chuöìi theo gioâng caãm xuác(3), bõ àöång trûúáctêët caã (Thuyïìn úi thuyïìn theo soáng haäy lïnh àïnh(4));nay, nhûäng ngûúâi cöng nhên khaáng chiïën chuyïín möåt caáimaáy nùång haâng chuåc têën, dûúái trúâi mûa, vaâ nhêët quyïëtdaânh lêëy chuã àöång, con ngûúâi nhêët àõnh khöng luâi, khöngàuöëi, nhêët àõnh caãi taåo thïë giúái:

Tay coá trún, ta xoa caát maâ löi, Chên coá trúåt, bêëm sêu thïm chuát nûäa...

Mûa bao giúâ ruång hïët laá rûâng cêy;Chùåt vaâi caânh che thay noán àïm nay,


(1) Trong “Truyïån Kiïìu”.(2) Trong “Gioåt lïå thu”.(3) Trong “Thú Thú”.(4) Thú Vuä Hoaâng Chûúng.

Vaâ àûúâng trún dêîu coá bùçng àöí múä,Caânh cêy àêy ta laâm thïm chên nûäa.

Töi thêëy cuâng vúái nhûäng cêu thú treâo àeâo chuyïín maáyêëy, àaä naãy ra möåt chêët thú múái laå maâ trûúác àêy, thù’pàuöëc lïn cuäng khöng tòm thêëy trong lõch sûã thú ViïåtNam!

Trûúác àêy, trong thú chñnh thöëng cuãa caác thi sô, hònhaãnh cuãa quêìn chuáng nhû thïë naâo? Tiïëp theo nhûäng naângcon gaái öng Viïn ngoaåi hoå Vûúng, laâ nhûäng tiïíu thû nhaâgiaâu hay nhûäng cö baán haâng cho meå, buöìn taân thu ngöìiàan aáo len. Bêy giúâ, nhûäng meå àô thù’t lûng boá que, xù’nvaáy quai cöìng àûúåc laâ cö “gaái Bù’c Giang” vaâ trong thú rêëtlaâ àûúâng hoaâng, caái cuöëc phaá àûúâng cuãa cö boáng trùng doåivaâo rêët laâ kñnh mïën! Nhûäng “con muå giaâ nhaâ quï” trûúáckia, bêy giúâ àaä thaânh Bêìm úi àûúåc àùåt ngang haâng cuângvúái Töí quöëc, yïu bêìm yïu nûúác caã àöi meå hiïìn. Giêåt lêëymöåt chöî ngöìi àeåp àeä trong thú cho quêìn chuáng nhû vêåy,nhûäng ai coi thûúâng àiïìu àoá? Nhûäng ai cûá nhêët àõnhnhù’m mù’t laåi khöng nhòn thêëy caái múái trong thú ta?

Xin lêëy möåt vñ duå caá nhên. Baån Tïë Hanh(1) nhên mêëycêu thú trong baâi Gioá cuãa töi:

Höìn ta caánh röång múãÀöi bïn gioá thöíi vaâoNghô nhûäng àiïìu húán húãNhû trúâi cao, cao cao.

maâ àùåt vêën àïì: “Khöng leä chó giai cêëp boác löåt múái ngù’mtrùng? Nhûng thûã hoãi nhûäng cêu thú êëy thuöåc vïì tû


(1) Tuêìn baáo Vùn söë 26 (1-11-1957), trong baâi Cuâng àùåt möåt söë vêënàïì.

tûúãng giai cêëp gò? Tû saãn û? Vö saãn û?...”. Töi xin caãquyïët rùçng àoá laâ tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn; nhêët àõnhtû tûúãng tû saãn hiïån nay khöng thïí nhòn trùng, nhòn gioá,khöng thïí coá caái vuä truå quan nhû vêåy. Baãn thên töi,trûúác Caách maång, àaä tûâng nghô rùçng àúâi cûá ài àïën chöîsuy, chïët laâ quy luêåt cuöëi cuâng cuãa vuä truå (1934):

Hoa núã àïí maâ taânTrùng troân àïí maâ khuyïët.

Àûáng trûúác vuä truå, töi ruåt cöí laåi (1939):Em súå lù’m. Giaá bùng traân moåi neão.Trúâi àêìy trùng laånh leäo suöët xûúng da.

Nhòn vuä truå bao la röìi cuåp àêìu xuöëng thêëy mònh chólaâ möåt haåt buåi, thêëy vö cuâng cuäng laâ möåt vúái hû vö, àoálaâ “töi” trûúác Caách maång. Vaâ hïå thöëng tû tûúãng tû saãnsa àoåa hiïån nay, noá co cuám laåi súå caái chïët cuãa giai cêëpnoá, noá “suy buång ta ra buång cuãa vuä truå”, noá buöìn têånthïë, noá laâm sao coá thïí laåc quan! Chñnh vuä truå quan maácxñt àaä cho töi àûúåc thêëy “Trúâi troân nhû buöìm cùng, Têëtcaã lïn àûúâng múái”, thêëy vuä truå (cuäng nhû thïë giúái) taáitaåo maäi, tiïën böå maäi, vaâ trong baâi Gioá, töi coá yá thûác bù’ttû tûúãng töi phaãi tiïën theo. Chó coá ài vúái Caách maång, töimúái coá caái nhòn nhû vêåy àûúåc.

** *

Trïn àêy, töi coá noái vùn hoåc trûúác caách maång coá möåtsöë taác phêím nhuêìn nhuyïîn, nhûng àoá khöng phaãi laâtrûúâng húåp phöí biïën, cuäng nhû khöng thïí nhòn nhûängtaác phêím cuãa ta nay àïìu laâ sú lûúåc. Chuáng ta cêìn àïì


phoâng caái têm lyá cûá quay vïì thi võ hoáa nhûäng ngaây xûa,nhêët laâ nhûäng ngaây àoá gù’n liïìn vúái thúâi coân ài hoåc, vúáituöíi treã phúi phúái cuãa mònh. Töi coá anh baån cûá nhù’c maäi“thuúã Phong hoáa, Ngaây nay”, nhûng khi nhûäng taác phêímcuä àûúåc in laåi, thò trûâ möåt söë anh vêîn thêëy coá giaá trõ, coânnhiïìu quyïín thò anh àïën tòm toâi, kïu rùçng bêy giúâ anhàoåc laåi thêëy têìm thûúâng, “sú lûúåc”, khöng ngúâ trûúác kiamònh dïî tñnh thïë. Quaã coá nhû vêåy, möåt söë ngûúâi coân quaáquen miïång vúái nhûäng moán ùn cuä, quaá laå miïång vúáinhûäng moán ùn múái. Caác taác giaã ngaây nay phaãi nêëunûúáng cho töët laânh hún nhiïìu nûäa, thúm ngon hún nhiïìunûäa, nhûng mùåt khaác, nhiïìu àöåc giaã cuäng phaãi caãi taåocaái lûúäi cuãa mònh. Nïëu hoå cûá chó thñch cho thêåt beáo, thêåtchua, thêåt cay, thêåt nhiïìu dêìu dêëm, thêåt giêåt gên caáilûúäi, thò vùn hoåc ta e cuäng khoá chiïìu àûúåc hoå. Vùn hoåcchuáng ta quan niïåm con ngûúâi trûúác tiïn laâ möåt sinh vêåtlao àöång, möåt sinh vêåt biïët nghô àïën quyïìn lúåi cuãa têåpthïí, möåt sinh vêåt laâm caách maång, noá rêët biïët hûúãngnhûäng sinh thuá cuãa ùn uöëng, yïu àûúng, nhûng noákhöng phaãi söëng àïí chuyïn mön tòm khoaái caãm. Coá ngûúâiàaä tûâng noái rùçng Cholokhov(1) cuäng têìm thûúâng thöi, laâBoris Poleávoi(2) khöng phaãi nhaâ vùn. Hoå khöng hiïíu rùçngLiïn Xö laâ nûúác vùn minh nhêët, vò vùn minh laâ chùm soáccho con ngûúâi; hoå khöng hiïíu rùçng vùn hoåc Liïn Xö,àûáng vïì mùåt tñnh chêët, nöåi dung, vaâ taác duång xaä höåi maânoái, laâ nïìn vùn hoåc tiïìn tiïën nhêët, giêìu tû tûúãng tñnhnhêët trïn thïë giúái, diïîn àaåt nhûäng con ngûúâi múái nhêët


(1) Taác giaã “Söng Àöng ïm àïìm”, “Àêët vúä hoang”.(2) Taác giaã “Nhûäng ngûúâi Xö Viïët chuáng töi”, “Truyïån möåt con ngûúâi

chên chñnh”, “Vaâng”.

trong lõch sûã. Nïëu chuáng ta nhòn bùçng con mù’t cuãa quêìnchuáng Viïåt Nam, yïu cêìu rùçng caác nhên vêåt trong tiïíuthuyïët, trïn sên khêëu khöng nhûäng laâ Thuáy Kiïìu, KimTroång, hay Loan, Duäng(1), maâ chñnh yïëu phaãi laâ nhûängNguyïîn Thõ Chiïn, nhûäng Ngö Gia Khaãm, nhûäng TrêìnBònh Luåc, v.v..., nïëu chuáng ta àoâi hoãi möåt nïìn vùn hoåcphaãn aánh thúâi àaåi, thò ta quyá mïën, cöí voä möîi thaânh tûåucuãa nïìn vùn hoåc múái. Coá nhûäng chûúng, nhûäng trang cuãaVuâng moã, Àêët nûúác àûáng lïn, Truyïån Têy Bù’c, Xungkñch, Truyïån anh Luåc, Àöi mù’t, Con àûúâng söëng, Contrêu, Laâng, v.v... - mùåc dêìu töi cho rùçng caác taác phêímhiïån nay chûa nhuêìn nhuyïîn, - töi àoåc rêët ûa thñch, vaâtûå hoãi: Sao laåi cûá phaãi noái laâ thua vùn trûúác Caách maång?Traái laåi, coá nhûäng ûu àiïím maâ vùn trûúác Caách maångkhöng thïí naâo coá nöíi!

NHÒN TÚÁI ÀØÇNG TRÛÚÁC

Caái xaä höåi coá giai cêëp coá àïën haâng vaån tuöíi: caái xaähöåi khöng giai cêëp chó múái coá böën mûúi tuöíi úã Liïn Xö(àoá laâ chûa trûâ nhûäng nùm nöåi chiïën, vaâ thúâi kyâ chûaxoáa hïët giai cêëp). Trong nhûäng nghòn nùm tñch luäy vùnhoáa vïì trûúác, nhên loaåi àaä sinh ra àûúåc nhûäng thiïn taâivùn hoåc cöí àiïín maâ chuáng ta nay vö cuâng tön troång vaâtha thiïët hoåc têåp. Mùåt khaác, nhûäng xaä höåi xaä höåi chuãnghôa nay vaâ mai, trong thúâi gian löìng löång trûúác mùåt,ai daám baão laâ seä khöng sinh ra nhiïìu thiïn taâi? Chuángta tûúãng tûúång khi nhûäng xaä höåi khöng giai cêëp naây chó


(1) Nhên vêåt truyïån “Àoaån tuyïåt” cuãa Nhêët Linh.

àûúåc möåt trùm tuöíi thöi, sûå naãy núã cuãa nïìn vùn hoåc múáiseä khöng biïët àïën thïë naâo maâ noái.

Vaâ ngay hiïån giúâ, trong nhûäng nhaâ vùn cöång saãn vaânhûäng nhaâ vùn ài theo aãnh hûúãng cuãa chuã nghôa xaä höåitrïn thïë giúái, chuáng ta coá thïí thêëy nhûäng vùn taâi lúán laonhû Gorki, Maiakovski, Alexis Tolstoï, Cholokhov (LiïnXö); Henri Barbusse, Romain Rolland, Aragon (Phaáp);Berlolt Brecht (Àûác), Andersen Nëxo (Àan Maåch), NazimHikmet (Thöí Nhô Kyâ), Pablo Neáruda (Sili), Jorge Amado(Búârïdin), Löî Têën, Quaách Maåt Nhûúåc (Trung Quöëc) vaâbao nhiïu vùn taâi ûu tuá khaác!

Con àûúâng àuáng, thò ta theo, duâ coá deo neo, vêët vaã.Caái cêy töët, thò ta tröìng, ta tûúái, àûâng coá noáng ruöåt nhöírïî lïn xem; duâ hoa traái coân lûa thûa, nhûng vun göëc to,seä àûúåc nhiïìu traái lúán. Vùn hoåc nûúác ta phaãi cù’m rïî vaâoquêìn chuáng, phaãi phuåc vuå cöng nöng binh laâ àa söë, phaãigù’n chùåt vúái àêëu tranh thöëng nhêët vaâ àêëu tranh tiïëndêìn lïn chuã nghôa xaä höåi, vùn hoåc phaãi coá tû tûúãng tñnhcao vaâ nghïå thuêåt tñnh àeåp, àoá laâ caái múái khùèng àõnh cuãavùn hoåc chuáng ta.

1958


VAÂI YÁ KIÏËN VÏÌ BÏÅNH SÚ LÛÚÅC

BÏÅNH SÚ LÛÚÅC VAÂ TAÁC HAÅI CUÃA NOÁ

Möåt nhaâ vùn mù’c bïånh sú lûúåc, khi diïîn taã sûå viïåcmöåt caách nöng caån nhû veä möåt caái sú àöì àaåi khaái, khitrònh baây cuöåc söëng caách maång nhû möåt viïåc dïî daângtroát loåt, khi coá khuynh hûúáng giêåt dêy caác nhên vêåt,múám cho hoå noái theo yá muöën chuã quan cuãa taác giaã, chûákhöng àïí hoå ùn laâm àuáng theo quy luêåt trong cuöåc àúâi,khi thiïn vïì tuyïn truyïìn khêíu hiïåu, nheå vïì nghiïn cûáuthûåc taåi trùm hònh nghòn veã. Nhaâ vùn mù’c bïånh sú lûúåcnhiïìu khi coá yá töët, muöën ca ngúåi cuöåc caách maång thiïngliïng vaâ àúâi söëng múái phêën khúãi, nhûng quïn rùçng: caáchca ngúåi veã vang nhêët, laâ noái caách maång chiïën thù’ng quanhiïìu vêëp vaáp, tröìi suåt, gay go.

Nhûäng taác phêím mù’c bïånh sú lûúåc gêy taác haåi laâ laâmcho ngûúâi ta hiïíu sai thûåc tïë, tûúãng caách maång laâ toaânhöìng, gêy bïånh chuã quan vaâ lyá tûúãng hoáa. Do thiïëu söëngvaâ xa àúâi thûåc, nhûäng taác phêím sú lûúåc thûúâng teã nhaåt,laâm cho ngûúâi àoåc dïî chaán; gêy möåt sûå húâ hûäng naâo àoácuãa cöng chuáng àöëi vúái nïìn vùn hoåc múái, laâm cho nïìnvùn hoåc múái keám taác duång ài nhiïìu.


DO ÀÊU COÁ BÏÅNH SÚ LÛÚÅC

Sûå laänh àaåo coá möåt phêìn traách nhiïåm trong bïånh súlûúåc. Do quan niïåm heåp hoâi, phiïën diïån vïì nhiïåm vuå cuãavùn hoåc, trong möåt giai àoaån khaá lêu cuãa Khaáng chiïën,laänh àaåo àaä àïí keáo daâi viïåc minh hoåa chñnh saách, keáodaâi viïåc diïîn ca; nhûäng viïåc naây cöë nhiïn cuäng coá ñch lúåitrong möåt phaåm vi naâo àoá, nhûng thûåc chêët khöng phaãilaâ moán ùn tònh caãm cuãa quêìn chuáng. Àiïín hònh laâ viïåccho ra hai quyïín Àoáng goáp vaâ Chñnh phuã taåm vay, haiquyïín naây chûáng toã möåt caách caãm àöång thaái àöå phuåc vuåkhöng àiïìu kiïån cuãa hai nhaâ vùn Nam Cao vaâ Tö Hoaâi,nhûng thêåt laâ hïët sûác sú lûúåc. Laänh àaåo cuäng khöng uöënnù’n sûå phï bònh cuãa thúâi àoá, möåt sûå phï bònh goâ boá,maáy moác, khöng hiïíu àûúåc àùåc trûng cuãa vùn nghïå, coimöåt thiïn truyïån ngù’n bùçng nhû möåt baâi xaä luêån, bù’tmöåt taác phêím naâo cuäng phaãi coá àuã caác yïëu töë chñnh trõ,àuã cöng nöng liïn minh, àuã vai troâ cuãa Àaãng, àöìng thúâiàuã vai troâ cuãa Mùåt trêån, laåi àuã baão vïå hoâa bònh thïë giúái,v.v... chêët lïn trïn lûng con ngûåa taác phêím nhiïìu thûáquaá, àïën nöîi noá cêët bûúác khöng àûúåc nûäa. Nhûäng ngûúâiphï bònh laåi thûúâng non gan, khöng daám àïí cho nhûängvai phaãn diïån phaát biïíu, súå noá phaãn tuyïn truyïìn, hoùåcmúái thêëy taác giaã noái ñt nhiïìu khuyïët àiïím cuãa caán böå haycuãa nöng dên, àaä vöåi lo laâ böi nhoå... Nhûäng quan niïåmheåp hoâi trïn àêy goâ boá caác taác giaã, laâm cho hoå ñt daámphaát huy saáng taåo, dïî khiïën hoå cêìu an, ài theo conàûúâng vö sûå nhêët, khöng daám sai êm binh giêåy, súå khöngàiïìu khiïín nöíi thò rù’c röëi to.


Tuy nhiïn, phï bònh caái khuyïët àiïím naây cuãa laänhàaåo, chuáng ta cuäng phaãi thêëy rùçng: trong nhûäng nùmàêìu cuãa cuöåc Khaáng chiïën, viïåc giaáo duåc tû tûúãng ûutiïn nhêët, nïìn taãng nhêët vêîn phaãi laâ giaáo duåc lêåp trûúângkhaáng chiïën, giaáo duåc phên roä àõch, ta, giaáo duåc lêåptrûúâng giai cêëp, chûá khöng thïí san bùçng chöëng bïånh súlûúåc, möåt bïånh êëu trô cuãa vùn hoåc múái, cuäng nhû laâchöëng àïë quöëc vaâ phong kiïën.

Möåt mùåt khaác, theo yá töi, nguyïn do chñnh cuãa bïånhsú lûúåc khöng phaãi úã sûå laänh àaåo, maâ chñnh úã hoaân caãnhkhaách quan cuãa viïåc saáng taác sau Caách maång. Nhaâ vùntrûúác Caách maång thaáng Taám coá thïí noái laâ tûúng àöëithuöåc loâng cuöåc söëng cuä, nhûng nhaâ vùn sau Caách maångchûa thuöåc àûúåc cuöåc söëng múái. Cuöåc àúâi cuä laâ möåt cuöåcàúâi àûáng laåi, àoång laåi. Cuöåc àúâi thûåc dên haâng trùmnùm, phong kiïën haâng nghòn nùm thuöåc vaâo möåt hïåthöëng cuöåc àúâi haâng vaån nùm ngûúâi boác löåt ngûúâi, ngûúâiaáp chïë ngûúâi. Caác nhên vêåt àiïín hònh cuä roä neát tûâ lêulù’m. Nhûäng öng quan, thêìy lyá, chuá lñnh lïå, nhûäng öngsûá, öng cêím, thêìy phaán, nhûäng cö àêìu, anh nghiïån,nhûäng thêìy giaáo höì lú v.v... nhaâ vùn cuä biïët hoå rêët kyä,löåt taã àûúåc hoå. Vaã laåi nhiïìu thïë hïå nhaâ vùn, lúáp naây tiïëplúáp khaác, àïí laåi cho nhau nhûäng tòm toâi nghiïn cûáu vïìcaái khöí truyïìn kiïëp cuãa con ngûúâi. ÚÃ caác nûúác phûúngTêy, möîi neát hiïån thûåc phï bònh coá sûác uãng höå cuãa baonhiïu nhaâ vùn cöí àiïín; úã nûúác ta, möîi cêu, möîi chûä noáicaái buöìn, caái àau, caái hêån, coá sûác uãng höå cuãa Nguyïîn Du,Thõ Àiïím, Xuên Hûúng..., cuãa ca dao. Nhûäng chûä buöìnàau êëy coá möåt sûác vang ngên vö haån trong têm höìn cuãacon ngûúâi. Vñ duå trong thú, chó vaâi chûä nhû: Gioá chiïìu


hiu hù’t, mûa thu, àïm thu, mêy thu, möåt buöíi chiïìuthu... cuäng gúåi lïn bao nhiïu tònh caãm xûa man maác. Chónoái möåt chûä ly biïåt cuäng àaä thêëy “lïå rúi thêëm àaá, tú chiaruä tùçm”.

Traái laåi, cuöåc söëng múái sau Caách maång thaáng Taámcuãa chuáng ta laâ möåt cuöåc àöíi thay cùn baãn; chuáng takhöng nhûäng daânh àöåc lêåp dên töåc maâ coân tiïën lïn xoáaboã caái xaä höåi coá giai cêëp haâng vaån nùm ngûúâi boác löåtngûúâi. Nhûäng tònh caãm múái cuãa chuáng ta chó coá mûúi,mûúâi hai nùm, nïëu kïí caã nhên loaåi, thò chó múái coá tûâCaách maång thaáng Mûúâi Nga. Cuöåc söëng múái úã nûúác taàöíi tiïën vuân vuåt, maâ nhaâ vùn Viïåt Nam ta thò chûa nù’mvûäng chuã nghôa Maác - Lïnin àïí phên tñch cho àuáng vaâcoá con mù’t múái, laåi lùn löån vaâo thûåc tïë, vaâo quêìn chuángchûa sêu sù’c, vaâ nïëu xeát nghiïm khù’c, thò caái vöën hoåcvêën cuãa chuáng ta cuäng laåi coân nöng caån; cho nïn, doånbûäa ùn tinh thêìn cho nhên dên, nhaâ vùn chuáng ta nêëucúm chûa chñn! Theo yá töi, caái nguyïn do chñnh cuãa bïånhsú lûúåc laâ nhû vêåy! Búãi thïë cho nïn, trong cuöåc àúâi cuä,phoáng sûå laâ möåt thïí vùn àiïìu tra, tûúâng thuêåt, maâ coángûúâi viïët phoáng sûå daâi vïì àúâi söëng xaä höåi, vïì “laâm tiïìn”chùèng haån, thaãng hoùåc coá möåt vaâi kyâ ngöìi nhaâ “saáng taåo”ra, maâ ngûúâi àoåc vêîn cûá thêëy àuáng, thêëy löåt nhû thûúâng.Traái laåi, vúái löëi vùn tiïíu thuyïët laâ löëi vùn khöng quaá troáibuöåc vaâo taâi liïåu, thïë maâ nhûäng baån vùn chuáng ta lùn àilöån laåi quan saát möåt ngûúâi nöng dên hiïån nay, àïën luácviïët vêîn coân sai beát! Laâ vò ngûúâi nöng dên Viïåt Namhiïån nay vônh viïîn khöng phaãi laâ böë cu ngaây trûúác nûäaröìi, nhûäng àöíi múái trong têm trñ anh, tûâ xûa àïën naychûa tûâng coá.


Theo töi nghô, vêën àïì coá taác phêím hay, laâ möåt vêën àïìàaâo taåo caán böå. Xaä höåi cêìn àaâo taåo caác nhaâ vùn, caác nhaâvùn cêìn tûå àaâo taåo mònh choáng lïn àïën mûác trûúãng thaânh;khi caác nhaâ vùn àaä coá möåt khöëi oác, möåt taâi nùng trûúãngthaânh theo tinh thêìn cuãa thúâi àaåi röìi, nhiïìu khi hoå quaytrúã laåi tòm taâi liïåu vïì nhûäng giai àoaån lõch sûã àaä qua, vaâsaáng taác rêët saát, àuáng. Vaâ khi maâ hoå chûa àuã vuä khñ vïì tûtûúãng, vïì thûåc tïë vaâ vïì nghïì nghiïåp, thò duâ àang nùçmgiûäa thúâi àaåi, vêîn cûá choâng chaânh, chuïåch choaåc, mù’cbïånh sú lûúåc. Viïåc saáng taác gian khöí nhû vêåy. Maâ chñnh vònoá gian khöí nhû vêåy, nïn noá múái coá vinh quang.

BÏÅNH SÚ LÛÚÅC KHÖNG ÚÃ TRONG BAÃN CHÊËTNÏÌN VØN HOÅC MÚÁI CHUÁNG TA

Chuáng ta chöëng bïånh sú lûúåc laâ àuáng, laâ cêìn thiïët.Nhiïåm vuå nhaâ vùn àoâi hoãi chuáng ta àiïìu àoá. Quêìn chuángcêëp baách àoâi hoãi chuáng ta àiïìu àoá. Nhûng coá möåt söë nhoãngûúâi cho rùçng bïånh sú lûúåc laâ do úã baãn chêët nïìn vùnhoåc múái cuãa chuáng ta, cuäng nhû coá ngûúâi noái tïå suâng baáicaá nhên laâ úã baãn chêët cuãa chïë àöå Xö viïët. Giaán tiïëp hoåmuöën noái rùçng: taåi vò Àaãng laänh àaåo nhuáng tay vaâo vùnhoåc, nïn vùn hoåc múái bõ sú lûúåc, cöng thûác nhû thïë naây;nïëu cûá àïí vùn nghïå sô hoaân toaân tûå do, thò vùn nghïå àaävö cuâng phong phuá... Theo töi thêëy, chuáng ta khöng àöåcquyïìn vïì bïånh sú lûúåc. Vùn dúã thò cöí kim, àöng têy, àúâinaâo vaâ úã àêu cuäng coá. Nhûäng nïìn vùn hoåc trûúác Caáchmaång vö saãn coá biïët bao nhiïu quyïín saách tiïn thiïn bêëttuác, bõ cöng chuáng ruöìng boã ngay luác múái àeã ra. Vùn hoåcphong kiïën cuäng àaä coá nhûäng taác phêím sú lûúåc cuãa


mònh, vúái nhûäng cêu chuyïån reã tiïìn cuãa nhûäng traáng sômúâ nhaåt, nhûäng trêån àêëu kiïëm vö nghôa lyá, nhûäng “nûähiïåp”, nhûäng “quaái kiïåt”, nhûäng phi thên, nhûäng bûãu böëitung ra khöng àuáng chöî, nhûäng loaån trong cung maâ dênchuáng khöng muöën nghe... Vùn hoåc tû saãn khi àaä mù’cbïånh sú lûúåc thò laåi caâng xuöëng giaá “ba xu”, vúái nhûängchuyïån tònh tiïìn, chuyïån moåc sûâng quanh quêín, chuyïåntrinh thaám nhaåt thïëch, chuyïån têm lyá chaán nhû möåt caáingaáp daâi, chuyïån khiïu dêm haång beát ... ÚÃ Viïåt Nam ta,nhûäng thú vùn sú lûúåc trûúác Caách maång thaáng Taám vêînlaâ söë nhiïìu. Biïët bao nhiïu baâi thú anh anh em em àaälaâm chaán tai àöåc giaã! Coá nhûäng ngûúâi àaä viïët nhûängtruyïån thú möång vïì nöng thön, ca tuång àúâi söëng hiïìn hoâacuãa nöng dên giûäa àöìng luáa xanh rúân, dûúái trúâi xanhquang àaäng. Bïånh sú lûúåc phaãi àêu laâ chó úã trong baãnchêët cuãa nïìn vùn hoåc múái chuáng ta nay! - ÚÃ àêy, töi xinmúã möåt dêëu ngoùåc: söë ngûúâi quy bïånh sú lûúåc cho Àaãngvaâ cho chïë àöå cuäng thûúâng traách Àaãng vaâ chïë àöå sinh rabïånh cöng thûác. Hoå noái àïën nhûäng con ngûúâi maáy, nhûängcon ngûúâi rêåp khuön do chïë àöå ta sinh ra. Theo töi nhúá,thò luêån àiïåu naây, boån tû baãn vaâ àïë quöëc àûa ra àaä lêulù’m röìi; chuáng noá luön luön rïu rao: Xaä höåi chuã nghôa úãLiïn Xö taåo nïn nhûäng con ngûúâi maáy. Nhûng sûå thêåt laâchñnh chuã nghôa tû baãn coi con ngûúâi nhû caái maáy.Chuáng ta haäy nhúá laåi phim “Thúâi múái” (Les tempsmodernes) cuãa Charlie Chaplin; chñnh chuã nghôa thûåcdên buön baán con ngûúâi; trïn baáo “Phï bònh múái”(Nouvelle critique) àaä coá chuåp aãnh möåt caái hoáa àún cuãamöåt haäng buön Phaáp taåi Phi Chêu baán möåt söë àaân öngvaâ àaân baâ da àen nhû baán boâ, lúån. Coân chuáng ta? Nhûäng


con ngûúâi maáy àaä phaá kho bom Tên Sún Nhêët chùng? BïëVùn Àaân àaä hy sinh rêåp khuön vúái Phan Àònh Gioátchùng? Hay laâ trong phe xaä höåi chuã nghôa, liïåt sô ViïåtNam Phan Àònh Gioát àaä rêåp khuön vúái anh huâng LiïnXö Matrosov, cuäng lêëy mònh lêëp löî chêu mai möåt caách“cöng thûác” chùng? Vêng, chuáng ta rêët giöëng nhau,chuáng ta ngûúâi naâo cuäng àûúåc Àaãng giaáo duåc yïu nûúác,yïu dên, cuäng àûúåc Àaãng dùån doâ: khi cêìn thiïët thò hysinh quyïìn lúåi caá nhên cho quyïìn lúåi dên töåc, cuäng àûúåcÀaãng khuyïn vûát boã caái tûå do vö chñnh phuã rêët xêëu, maâtûå nguyïån àûáng vaâo haâng nguä, vaâo töí chûác vaâ kyã luêåtrêët àeåp! Vêng! nïëu coá möåt caái khuön naâo, thò àoá laâ caáikhuön cao caã, vô àaåi, phong phuá, caái khuön con ngûúâimúái biïët tûå cûúâng, chiïën àêëu, hy sinh!

Chuáng ta khöng ûa chuát naâo caái saáo múái trong nhûängtaác phêím sau Caách maång, nhû nhûäng anh bñ thû chi böåhoaân toaân gûúng mêîu, giaãi quyïët àûúåc moåi vêën àïì, nhûnhûäng truyïån phaát àöång quêìn chuáng luác naâo cuäng coá àuãba giai àoaån: nöng dên coá khöí, nöng dên vuâng lïn, vaânöng dên thù’ng lúåi. Nhûng vùn hoåc trûúác Caách maång haáchùèng àêìy rêîy nhûäng caái saáo cuä nhû: chaâng bïn söng goângûåa, naâng ngöìi àan aáo len bïn cûãa söí, àan ài röìi laåithaáo ra àan laåi, nhû giang höì vùåt, nhû tûå tûã vò tònh,v.v... Chuáng ta gheát cay gheát àù’ng bïånh sú lûúåc, cöngthûác trong vùn hoåc múái chuáng ta, nhûng chuáng ta khöngmuöën coá ngûúâi àõnh duâng hai thûá àoá nhû vuä khñ àïí àaánhvaâo nhûäng nguyïn lyá àuáng àù’n vïì vùn hoåc cuãa chuãnghôa Maác - Lïnin. Bïånh cöng thûác cuãa ta rêët àaáng gheát,tuy nhiïn àöång cú cuãa noá laâ muöën noái caái múái, caái hay,chó vò thiïëu nghiïn cûáu, thiïëu saáng taåo maâ rúi vaâo chöî


saáo, ñt nhêët laâ noá coá haão yá, chûá coân caái cöng thûác cuãa tûsaãn phaãn àöång, cuãa vùn hoáa Myä thò aác yá vaâ ghï túãm vöcuâng; noá cöë têm neám caát vaâo mù’t con ngûúâi, àöí mûåc àentrïn lûúng têm con ngûúâi; laâm cho con ngûúâi ngu ài,hoang mang ài, àïí dïî xoã muäi! Caái cöng thûác Myä rêët laâröëi rù’m, ly kyâ, nhûng ngheâo naân möåt caách thaãm haåi; noátröån nhûäng àuâi, nhûäng vuá lêîn vúái nhûäng cao böìi, suángluåc, rûâng cêy, ngûåa, giêy thûâng, caãnh thò xêíy ra úã miïìnTêy Hoa Kyâ, úã caái xûá Farwest(1) lù’m vaâng, vaâ duâ nhiïìukhi coá thay viïåc bù’n ngûúâi da àoã bùçng viïåc giïët ngûúâi daàen, nhûng muöën tröån ài tröån laåi thïë naâo, cuäng cûá phaãiquay vïì àuâi, vuá, suáng luåc. Vùn hoáa phaãn àöång Myä quaãlaâ nhiïìu oác saáng taåo, cho nïn chó coá möåt viïåc giïët ngûúâimaâ baây ra àûúåc bao nhiïu laâ moán, laâ cuöën phim maâ chóàoåc àïën tïn cuäng àuã ngêëy lïn têån cöí vaâ rúån toác gaáy. Hömnay chiïëu: Khêíu suáng luåc - Dûúái noâng suáng luåc - Ngûúâicêìm suáng luåc - Thöi Any, haäy ruát khêíu suáng luåc ra em -Vaâi chuyïån vïì vêën àïì suáng luåc - Baãn hoâa êm cuãa saáukhêíu suáng luåc... hoùåc Höm nay phim múái: Sinh ra àúâi àïígiïët - Keã giïët ngûúâi - Tïn giïët ngûúâi àûúåc tûå do - Nhûängkeã giïët ngûúâi úã thung luäng chïët - Töi àaä giïët Deátsújam -Töi àaä giïët Giïrösimö - Töi àaä giïët Kit Bily - Giïët hay laâbõ giïët - Bù’n àïí giïët v.v... Caái thûá sú lûúåc vaâ cöng thûácthoaái hoáa, phaãn àöång naây traân lan trong phe tû baãn vaâàïë quöëc, vaâ hiïån nay noá taác haåi úã miïìn Nam cuãa chuángta. Chuáng ta chöëng vaâ chûäa nhûäng bïånh êëu trô cuãa nïìnvùn nghïå non treã cuãa chuáng ta, nhûng chuáng ta cuäng


(1) Pharueát: miïìn Têy Hoa Kyâ.

khùèng àõnh rùçng: khöng coá chên trúâi múái naâo hïët ngoaâicaái vùn nghïå xaä höåi chuã nghôa cuãa phe ta vaâ caái vùnnghïå tiïën böå cuãa thïë giúái; chuáng ta khöng ài tòm hangsêu vûåc thùèm naâo khaác!

Nhûng súã dô ngûúâi ta noái nhiïìu vïì bïånh sú lûúåc trongvùn hoåc xaä höåi chuã nghôa, laâ vò, noá àuáng laâ bïånh êëu trôtrong khi lúán lïn: noá rêët dïî tröng thêëy, búãi thûåc tïë xaähöåi chuã nghôa tiïën nhanh quaá, thïë giúái xaä höåi chuã nghôacaãi taåo mau quaá, vùn hoåc cûá bõ chêåm bûúác àuöíi theo sau;vúái laåi dô nhiïn ngûúâi ta chuá yá àïën bïånh trong trûúãngthaânh cuãa möåt nïìn vùn hoåc söëng, nhiïìu hún chuá yá àïënbïånh giaâ nua cuãa möåt nïìn vùn hoåc chïët.

MUÖËN CHÛÄA BÏÅNH SÚ LÛÚÅC

Coá hai caách chûäa bïånh sú lûúåc: möåt caách giaã taåo vaâmöåt caách chên chñnh.

Caách chûäa giaã taåo laâ dûåa vaâo hònh thûác, vaâo kyä thuêåt,traánh sûå teã nhaåt bùçng caách bõa nhûäng “troâ chúi” quaái aác,bùçng caách beã quùåt queåo thûåc tïë khaách quan caách maångtheo thñch thuá caá nhên cuãa mònh, khöng biïët rùçng giaãnàún coá khi laâ cöng thûác, maâ rù’c röëi cuäng laåi laâ cöng thûác.Chûäa giaã taåo bùçng caách quaá àïì cao caá tñnh siïu nhên cuãangûúâi vùn nghïå; bùçng caách àem “tiïëng saáo tiïìn kiïëp” rathöíi giûäa nhûäng baãn àaân cuãa thúâi àaåi maâ mònh cho laâchaán. Bùçng caách phuåc höìi nguyïn xi nhûäng yá tònh cuä kyäàaä bõ caách maång thaãi ra. Chûäa giaã taåo trïn hònh thûácbùçng caách laâm thú leo thang hay xuöëng döëc, cù’t naát cêuthú ra vaâ xuöëng gioâng nhiïìu quaá sûå cêìn thiïët. Nhûängcaách chûäa àoá rúi vaâo möåt sûå lêåp dõ nùång nïì, vaâ cöng


chuáng laâ ngûúâi biïët choån àaá thûã vaâng gioãi nhêët, cöngchuáng khöng lêìm vaâng thûåc vúái vaâng maå!

Muöën chûäa bïånh sú lûúåc coá hiïåu quaã, theo yá töi, caáchchên chñnh vêîn laâ nghiïn cûáu sêu thûåc tïë caách maång.Quêìn chuáng saáng taåo ra lõch sûã, saáng taåo ra cuöåc söëng,tûác laâ àöìng thúâi cuäng saáng taåo ra caái chêët cuãa vùn hoåc.Nïëu khöng nghiïn cûáu àúâi söëng thûåc taåi, maâ laåi nùång vïìtòm toâi kyä thuêåt úã trong cùn buöìng, thò taác phêím seäkhöng coá chêët, seä nöng caån, giaã taåo. Caái múái cùn baãnnùçm trong àúâi söëng caách maång; nhûäng yá thûác têåp thïí, yáthûác chuã nhên öng, yá thûác daânh quyïìn chuã àöång, nhûängtònh caãm yïu con ngûúâi àïën mûác tuyïåt cao laâ xoáa têët caãaáp bûác boác löåt, nhûäng caái êëy chûa tûâng coá trûúác àêytrong lõch sûã; ta phaãi noái àûúåc caái múái cùn baãn àoá, chûákhöng phaãi rúi vaâo möåt thûá “Múái chuã nghôa”, ài tòmnhûäng caá tñnh lêåp dõ naâo. Chuáng ta cuäng khöng cêìn quaácêu nïå, àûâng cho rùçng sûå lùåp laåi naâo cuäng laâ rêåp khuön,chúá thêëy quêìn chuáng muön ngûúâi nhû möåt hay noái àïënàoaân kïët, àïën phêën khúãi chùèng haån, maâ cho laâ hoå noáinhû veåt. Chuáng ta phaãi caãm nghe trong àoá têët caã caái múáimeã, caái hên hoan, caái tin tûúãng cuãa nhûäng giai cêëp treãtrung múái bûúác lïn vuä àaâi cuãa lõch sûã, hoå noái àïën nhûängchûä maâ coá ngûúâi cho laâ rêåp khuön àoá, cuäng nhû ngûúâithanh niïn noái àïën tònh yïu; chïë diïîu nhûäng chûä “anhyïu em”, nhûäng cêu thïì ûúác heån hoâ laâ thaái àöå cuãa nhûängkeã giaâ nua vaâ hùçn hoåc.

Vñ duå nhû úã möåt àaám cûúái àúâi söëng múái, mùåc dêìu coácaái voã cöng thûác naâo àoá nhû “tuyïn böë lyá do”, “hai hoåphaát biïíu”, kïí caã caái khêíu hiïåu “Vui gia àònh khöngquïn nhiïåm vuå” nûäa, - nhûäng caái àoá ngûúâi naâo ài dûå


nhiïìu àaám cûúái röìi thò dïî chaán, - nhûng chuáng ta cêìn coácon mù’t xanh, con mù’t yïu thûúng giai cêëp thêåt sêu sù’càïí thêëy caái yá töët àeåp cuãa nhûäng ngûúâi töí chûác nïn, thêëycaái àaåo àûác múái àang thaânh hònh, àïí caãm thöng vúái loângphúi phúái múái toanh cuãa cö dêu chuá rïí; vaâ nhûäng chuáthiïëu nhi, thiïëu niïn chen chuác àûáng nhòn kia, hoå khöngthêëy “rêåp khuön” gò caã, maâ laåi thêëy àaám cûúái àúâi söëngmúái thêåt yá nghôa, thiïng liïng! Thêëu hiïíu àûúåc caái ruöåttûúi thù’m cuãa sûå viïåc röìi, nïëu anh goáp àûúåc cho nhiïìusaáng kiïën, saáng taåo àïí laâm cho caác àaám cûúái àúâi söëngmúái sinh àöång hún, hònh thûác khöng giöëng nhau, thò haybiïët mêëy! - Cuäng nhû anh àûâng nïn bûåc mònh vò quêìnchuáng cûá haát maäi möåt baâi cuä “Kïët àoaân”, maâ nïn bûåcmònh vò nhaåc sô chûa saáng taác àûúåc nhûäng baâi àöìng camúái vûâa hay vûâa dïî haát cho quêìn chuáng. Dûúái caái voãcöng thûác, phaãi biïët nhòn caái baãn chêët khöng cöng thûácmöåt chuát naâo, vaâ coá vêåy múái xeá àûúåc caái voã cöng thûácmöåt caách àuáng àù’n, hiïåu quaã!

Ngûúâi ta tùång cho nhaâ vùn laâ “kyä sû têm höìn”, nhûngtrûúác khi laâ kyä sû, phaãi laâ thúå hoåc viïåc. Trûúác khi daåyquêìn chuáng, thò chuáng ta phaãi hoåc quêìn chuáng caái àaä.Chuáng ta phaãi biïët yïu, gheát vúái quêìn chuáng. Nïëu tachûa thiïët tha yïu quêìn chuáng, thò laâm sao quêìn chuángyïu tha thiïët àûúåc taác phêím cuãa ta? Töi khöng noái àïënviïåc hiïíu biïët vïì nghïì nghiïåp, vïì chuyïn mön, vò caái àoáleä dô nhiïn laâ phaãi biïët, maâ phaãi biïët thêëu àaáo. Vaâ cuängdô nhiïn cêìn phaãi coá nùng khiïëu vùn nghïå nûäa, vò möåtngûúâi döët thò hoåc phaãi thöng, chûá ngûúâi khöng coá cöí hoångtöët thò haát maäi cuäng khöng thïí naâo hay àûúåc. Nhûng caáimaâ ngûúâi ta goåi laâ àöåc àaáo, theo töi nghô, khöng phaãi tûå


àêu úã ngoaâi àïën; khi àaä coá con mù’t nhòn àuáng àù’n, sêusù’c, khi nhiïåt tònh caách maång nung chaáy têm höìn, thòtûå nhiïn sinh ra caái àöåc àaáo. Vò nhûäng caái gò toaát ra tûåtoaân têm toaân yá cuãa ta, têët phaãi coá baãn sù’c, sù’c thaáiriïng cuãa ta. (Nïëu vêîn cûá khöng coá baãn sù’c riïng, thò coáleä àaä choån nhêìm nghïì, vaâ àaä thaânh ra möåt vêën àïì khaác.)

Söëng trong möåt cuöåc àúâi aâo aâo nhû thaác, giûäa nhûängcon ngûúâi múái vuân vuåt tiïën lïn, nhûäng ngûúâi coá taâi, coánùng khiïëu nhêët cuäng khöng thïí chó cêåy úã taâi maâ khönglùn vaâo thûåc tïë. Töi tûúãng tûúång rùçng: nïëu baâ Thõ Àiïímmaâ söëng laåi, vaâ viïët möåt baãn Chinh phuå ngêm múái vïìphong traâo hoâa bònh thïë giúái hiïån nay, thò Höìng Haâ nûäsô cuäng phaãi nghiïn cûáu àúâi söëng quêìn chuáng khöí àaugêy ra búãi chiïën tranh àïë quöëc. Nïëu Nguyïîn Du coân söëngvaâ muöën viïët vïì cuöåc àêëu tranh vaâ lao àöång hiïån taåi cuãanhên dên ta, Nguyïîn Du cuäng tûå nguyïån àùåt mònh dûúáisûå laänh àaåo cuãa Àaãng Lao àöång Viïåt Nam, vaâ cuäng phaãithêm nhêåp vaâo quêìn chuáng hiïån taåi!

Khi àaä nghiïn cûáu kyä thûåc tïë cuãa quêìn chuáng, thò taseä thêëy rùçng tö höìng laâ sú lûúåc, maâ böi àen cuäng laâ súlûúåc, höìng hay àen chùèng qua cuäng nhû maâu duâng dûúáitay hoåa sô, hoåa sô coá thïí duâng nhiïìu maâu höìng hay duângnhiïìu maâu àen, nhûng xong caã bûác tranh, thïë têët phaãilaâ möåt bûác tranh tñch cûåc, laåc quan, chûáng toã rùçng cuöåcàêëu tranh giûäa caái töët vaâ caái xêëu trong chïë àöå ta, caái töëtphaãi thù’ng vaâ caâng ngaây caâng thù’ng.

** *


Nhiïåm vuå cuãa chuáng ta chöëng bïånh sú lûúåc laâ cêëpbaách. Sûå chïnh lïåch giûäa nhu cêìu vùn nghïå cuãa quêìnchuáng vúái chêët lûúång taác phêím cuãa chuáng ta laâ möåt àiïìuàaáng lo nghô. Chuáng ta cêìn giuáp nhau chöëng bïånh sú lûúåc,chöëng nöng caån, chöëng böi baác, chöëng ngheâo naân, vaâ cuângnhau xêy dûång nhûäng taác phêím sêu sù’c, daâo daåt, sinhàöång nhû àúâi söëng caách maång cuãa chuáng ta, xêy dûångnhûäng taác phêím phong phuá trïn cú súã quêìn chuáng.

2-1957


VIÏËT SÛÅ THÊÅT

Chuáng ta laâ nhûäng nhaâ vùn, tûác laâ nhûäng ngûúâi yïu sûåthêåt, thiïët tha tòm chên lyá. Chuáng ta khöng nhûäng muöënnghiïn cûáu, tòm hiïíu thïë giúái thûåc taåi, maâ coân muöën duângvùn hoåc àïí caãi taåo thïë giúái thûåc taåi, àûa noá tiïën lïn hûúángmaâ chuáng ta muöën: hûúáng xaä höåi chuã nghôa.

Vò vêåy, chuáng ta khöng thïí bõ àöång trûúác nhûäng sûåcoá thêåt (hay laâ thûåc taåi), maâ phaãi biïët nhòn, biïët choånnhûäng sûå coá thêåt àïí àûa vaâo taác phêím. Nhêët àõnh taácphêím cuãa ta phaãi laâ möåt àoáng goáp tñch cûåc vaâo cuöåc àúâi,duâ khi noái àïën haâng trùm sai lêìm khuyïët àiïím ài nûäa,cuäng khöng àûúåc gieo rù’c hoang mang, traái laåi, vêîn cûá,hay vêîn caâng àêìy rêîy tinh thêìn laåc quan caách maång.Chuáng ta noái nhûäng sûå thêåt laâ coá möåt muåc àñch, muåcàñch laâm cöng taác tû tûúãng bùçng vùn hoåc, nïn ta khöngphaãi laâ möåt ngûúâi cêìm caái maáy aãnh töët röìi baå gò cuängchuåp aãnh, cuäng in ra.

Chuáng ta khöng hoaân toaân ài theo caái chuã nghôathaânh thêåt, vò chuã nghôa àoá chó àuáng coá möåt nûãa. Nhêëtàõnh nhûäng thú vùn naâo chuáng ta viïët ra àïìu laâ maáu, laâhuyïët cuãa ta, àïìu laâ thiïët tha, thaânh thêåt, maâ coá thiïëttha, thaânh thêåt thò múái hay àûúåc. Nhûng khöng phaãi têët


caã nhûäng tònh caãm naâo thiïët tha, thaânh thêåt àïìu nïnàûa vaâo thú vùn. Vñ duå: Ngay hiïån giúâ ài nûäa, coá nhûängluác, nhûäng chùång ngaây ta buöìn rêìu, tan raä caã ngûúâi, caái“tiïëng saáo tiïìn kiïëp”(1) àoá thónh thoaãng haäy coân thöíitrong öëng xûúng söëng cuãa ta! Nhûng khöng phaãi vò thïëmaâ ta àem noá ra laâm thú, àïí lêy nhûäng phuát giêy tan raäàoá ra cho ngûúâi khaác. Trong nhûäng chïë àöå boác löåt cuä,ngûúâi thi sô noái caái tan raä tiïu cûåc cuãa mònh, cuäng laâ,dûúái möåt khña caånh naâo àoá, töë caáo caái chïë àöå cuä laâm khöícon ngûúâi. Nhûng, trong chïë àöå ta hiïån nay, theo yá töi,ta chó coá thïí viïët nhûäng tan raä àoá ra khi maâ àöìng thúâita cuäng vaåch àûúåc ñt nhêët laâ möåt phûúng hûúáng àïí chûäacaái tan raä àoá. Nhaâ vùn gioãi phaãi laâ möåt kyä sû têm höìn,töi coân nghô cao hún: nhaâ vùn gioãi coân phaãi laâ möåt baácsô têm höìn nûäa; vò nïëu chó laâ möåt kyä sû phên tñch têmhöìn rêët tinh tïë, maâ khöng chûäa àûúåc cho têm höìn khitêm höìn àau öëm, thò cuäng chûa thûåc laâ möåt kyä sû taâitònh vaâ àêìy àuã traách nhiïåm.

Nhaâ vùn àöëi vúái têm höìn nhû vêåy, nhaâ vùn àöëi vúái xaähöåi cuäng vêåy. Khöng phaãi cûá thaânh thêåt maâ àuã, khöngphaãi chó coá duång yá töët maâ àuã (huöëng chi laâ duång yá xêëu!).Nhaâ vùn trong chïë àöå cuä coá thïí phên tñch bïånh hoaåntrêìm troång cuãa xaä höåi boác löåt, röìi boã àêëy maâ ài. Nhûngnhûäng nhaâ vùn kiïíu múái, söëng trong chïë àöå naây, taâi nùngcoá thïí chûa bùçng möåt phêìn nghòn cuãa thiïn taâi Sïkhöëp(Tcheákov), nhûng khöng thïí chó laâm nhû Sïkhöëp noái têëtcaã caái xoát àau dûúái chïë àöå Nga hoaâng, noái rêët thiïn taâi,


(1) Tiïëng saáo tiïìn kiïëp laâ möåt cêu chuyïån hoang tûúãng cuãa TrêìnDuy, àùng trong Giai phêím viïët theo tinh thêìn ma quaái vaâ biquan.

nhûng röìi dêîm chên möåt chöî, khöng biïët laâm sao thoaátra àûúåc. Nhaâ vùn hiïån nay nïn phaát hiïån nhiïìu vêën àïìmúái; nhûng nïu vêën àïì ra, nïëu chûa giaãi quyïët dûátkhoaát àûúåc, thò ñt nhêët cuäng bao haâm möåt hûúáng giaãiquyïët, möåt thaái àöå giaãi quyïët. Nïëu chó nïu vêën àïì ra röìivûát giûäa xaä höåi, thò chó töí gêy hoang mang. Vaâo trong xaähöåi, maâ chó tin úã sûå thaânh thêåt theo caãm tñnh cuãa mònh,thêåm chñ cöë tònh khöng mang theo nhûäng thûá maâ mònhcho laâ têìm thûúâng, nhû lêåp trûúâng, nhû àaãng tñnh v.v...,thò caâng tûúãng rùçng viïët theo sûå thêåt, laåi caâng sai laåc.

Búãi vò coá nhûäng sûå thêåt bao quaát, nhû nhòn chung maânoái, miïìn Bù’c ta phêën khúãi tiïën lïn, coá nhûäng sûå thêåtcuåc böå, nhû úã nöng thön coá nhiïìu hêåu quaã cuãa sai lêìmtrong caãi caách ruöång àêët. Laâm thïë naâo noái àûúåc sûå thêåtnhoã vaâ lêm thúâi maâ khöng chöëng àöëi vúái sûå thêåt lúán vaâlêu daâi. Laâm thïë naâo khöng vò sûå thêåt hiïån tûúång maâxoáa múâ sûå thêåt baãn chêët. Ta taán thaânh, vaâ yïu cêìu nûäa,nhaâ vùn noái khuyïët àiïím cuãa Àaãng, nhûng phaãi taãnhûäng raác rûúãi che cuöåc àúâi nhû “gêëu ùn mùåt giùng”,(1)

theo nhû cêu thú cuãa Lï Àaåt tuyïn böë, chûá khöng thïí taãmùåt giùng laâ möåt con gêëu... Àaãng nhû têëm gûúng, bõ buânlêëm, nhûng phaãi taã baãn chêët Àaãng cuãa giai cêëp vö saãnvêîn laâ têëm gûúng trong.

Dûúái chïë àöå cuãa ta, coá nhûäng sûå viïåc chaåy theo quyluêåt múái, cuäng coân nhiïìu sûå viïåc chaåy theo quy luêåt cuä,Trong têm höìn ta, nhûäng tònh caãm töët laâ coá thêåt, maânhûäng tònh caãm xêëu cuäng laâ coá thêåt. Coá nhûäng khi taphaãi tûå nguyïån, tûå giaác maâ cù’t xeán nhûäng tònh caãm


(1) Trong baâi thú “Nhên cêu chuyïån mêëy ngûúâi tûå tûã” cuãa Lï Àaåt(Baáo Nhên vùn).

ngang traái, laåc loäng cuãa ta, maâ nhû vêåy khöng phaãi laâ“àem buåc cöng an maáy moác àùåt giûäa tim ngûúâi”.(1) Nhaâvùn phaãi taã cuöåc àêëu tranh àau xoát àoá, vaâ phaãi àûáng vïìphña àuáng àù’n, phña chên lyá. Trong àúâi, nhûäng cuöåc thñnghiïåm nhû trong Möåt troâ chúi nguy hiïím(2) cuãa NguyïînThaânh Long laâ coá thêåt, vaâ coá thïí chúi nguy hiïím hún thïënûäa; nhaâ vùn muöën viïët nhûäng sûå thêåt àoá ra, thò phaãibao haâm möåt thaái àöå giaáo duåc, sûãa chûäa, chûá khöng thïímaách nûúác cho nhûäng ngûúâi naâo chûa biïët chúi nguyhiïím nhû thïë, thò haäy thûã chúi xem.

Theo yá töi, caác taác phêím vùn hoåc cuãa ta nay phaãithöëng nhêët àûúåc ba nhiïåm vuå:

1) Phaãi coá giaá trõ thêím myä, nghôa laâ phaãi cho ngûúâita nhûäng khoaái caãm, nhûäng laåc thuá vïì caái àeåp àeä, caáidiïîm lïå, cho ngûúâi ta nhûäng tònh caãm cao àöå, têåp trung,rung àöång caã têm thêìn v.v... Khöng coá giaá trõ thêím myä,thò bêët thaânh taác phêím nghïå thuêåt.

2) Nhûng muöën diïîm lïå gò, muöën ly kyâ, muöën xuáccaãm, muöën mï ly gò, cuäng phaãi bao haâm yá nghôa giaáoduåc. Duâ chó taã hoa núã chim kïu, cuäng laâ giaáo duåc vïì caáiàeåp àeä, caái du dûúng cho con ngûúâi. Vùn hoåc cuä giaáo duåccho ta tinh thêìn nhên vùn, yá thûác àïì khaáng, chöëng àöëivúái aáp bûác boác löåt v.v... Vùn hoåc múái, vùn hoåc caách maånggiaáo duåc vaâ nhêën maånh vaâo tinh thêìn laåc quan, chuãàöång, chiïën àêëu. Hiïån nay möåt taác phêím diïîm lïå maâ giaáoduåc khöng töët chuát naâo, thò cuäng khöng thïí laâ giaá trõ


(1) Trong baâi thú “Nhên cêu chuyïån mêëy ngûúâi tûå tûã” cuãa Lï Àaåt(Baáo Nhên vùn).

(2) Àùng trong têåp saách Xuên 1956 (Nhaâ xuêët baãn Vùn nghïå).

àûúåc. Cöë nhiïn ta phaãi hiïíu nghôa sûå giaáo duåc àoá möåtcaách khöng heåp hoâi, vaâ tñnh caách giaáo duåc àoá phaãi toaátra tûå nhiïn, caâng kñn àaáo caâng hay, khöng thö sú, löå liïîu.

3) Vaâ cuäng coân phaãi coá taác duång tuyïn truyïìn nûäa.Maâ vïì tuyïn truyïìn, thò phaãi chiïëu cöë àïën hoaân caãnh xaähöåi, chñnh trõ tûâng thúâi kyâ. Theo töi nghô, nhûäng taácphêím viïët vïì sai lêìm trong caãi caách ruöång àêët chùènghaån, nïëu viïët vúái möåt quan àiïím àuáng, vúái möåt nghïåthuêåt cao, rêët coá taác duång giaáo duåc. Nhûng khöng phaãinhûäng taác phêím viïët vïì àïì taâi vaâ khña caånh êëy àïìu àaåttúái mûác àöå thêåt àuáng àù’n, taâi tònh. Nhûäng taác phêím noáikhuyïët àiïím maâ chûa thaânh cöng, laåi in ra ngay giûäa luácnhên têm àang coân hoang mang, chûa bònh tônh laåi, thòlaâ möåt caái nguy haåi. Khi maâ khöng khñ coân àêìy húi eátxùng, chó möåt que diïm àaánh lïn, cuäng coá thïí gêy àaámchaáy lúán. Kinh nghiïåm úã Hunggari cho ta thêëy: coá nhûängnhaâ vùn Hunggari, trong luác têm thêìn quêìn chuáng àangkñch thñch cao àöå, lûãa àaä àoã laåi àöí thïm dêìu, khöng noáiàïën thaânh tñch maâ chó toaân noái àïën sai lêìm, àaä àûa àïënkïët quaã laâ laâm lúåi cho boån phaãn caách maång. Caác ngaânhhoaåt àöång naâo cuäng phaãi chuá yá àïën hoaân caãnh chñnh trõcuå thïí; vùn nghïå duâ coá àùåc trûng gò ài nûäa, cuäng khöngthïí àûáng trïn nhûäng yïu cêìu chñnh trõ cuãa thûåc taåi àûúåc.Vaã laåi, khi chñnh quyïìn cuãa nhên dên àaä vûäng maånh, thòvaåch khuyïët àiïím möåt caách khaác, khi chñnh quyïìn cuãanhên dên coân non múái, phaãi vaåch khuyïët àiïím möåt caáchkhaác. Nhû trong Khaáng chiïën, möåt taác phêím viïët vïìthua trêån phaãi àûa ra vúái muön nghòn thêån troång. Coáthïí coá möåt taác phêím chûa nïn in trong möåt giai àoaånnaây, maâ in úã giai àoaån sau.


Ba nhiïåm vuå: thêím myä, giaáo duåc vaâ tuyïn truyïìntrïn àêy khöng coá gò laâ chöëng àöëi nhau caã.

Viïåc saáng taác vùn hoåc coá nhiïìu traách nhiïåm nhû vêåy.Nhûng àoá chñnh laâ vinh quang cuãa nhûäng nhaâ vùn trongchïë àöå chuáng ta, nhûäng nhaâ vùn coá thïí coá nhiïìu taâi hayñt taâi, nhûng nhêët àõnh laâ nhûäng nhaâ vùn kiïíu múái.

4-1957


TUYÏÍN TÊÅP “THÚ VIÏÅT NAM”(1)

ÀÖËI VÚÁI PHONG TRAÂO THÚ

Laâm möåt tuyïín têåp “Thú Viïåt Nam” bao quaát tûâ Caáchmaång thaáng Taám àïën nay, ai cuäng biïët laâ möåt viïåc khoá.Mûúâi hai nùm thú laâ möåt phaåm vi rêët phong phuá, ngöínngang. Khoá maâ vûâa loâng moåi ngûúâi, caác taác giaã cuäng nhûbaån àoåc. Tuy nhiïn, theo yá töi, úã giûäa khöëi thú bïì böånàoá, nïëu ta chuã àöång coá möåt lyá luêån chù’c chù’n, coá möåtphûúng hûúáng roä rïåt, thò ta vêîn laâm nöíi àûúåc nhûängàûúâng neát cùn baãn; coân nhûäng thiïëu soát chi tiïët, thò aimaâ traánh khoãi. Nhaâ laâm tuyïín têåp khöng nhûäng nhùçm“Tiïu chuêín àïí choån caác baâi thú laâ giaá trõ nghïå thuêåt”,maâ phaãi laâ möåt nhaâ phï bònh, möåt nhaâ vùn hoåc sûã nù’màuáng àûúåc nhûäng àùåc tñnh cùn baãn cuãa phong traâo, àaánhgiaá nhûäng ûu khuyïët, phên tñch tûâng chùång diïîn tiïën.Tòm choån ngoåc trai múái chó laâ möåt phêìn cöng viïåc; phaãicoá möåt súåi giêy xêu nhûäng ngoåc àoá thaânh chuöîi, thò möîiviïn ngoåc múái khoãi rúâi raåc lùn löng löëc.

Duâ muöën duâ khöng, tuyïín têåp lúán naây vêîn laâ möåtcöng trònh töíng kïët, duâ laâ töíng kïët sú böå. Khöng thïí cho


(1) Nhaâ xuêët baãn Vùn nghïå.

rùçng viïåc nhêån àõnh laåi phong traâo thú tûâ Caách maångàïën nay “laâ viïåc cuãa Àaåi höåi Vùn nghïå toaân quöëc lêìn thûáhai vaâ cuãa töí chûác caác nhaâ vùn Viïåt Nam sau naây”.Khöng nhêån àõnh nhûäng àùåc àiïím chñnh cuãa phong traâothú, thò lêëy àûúâng hûúáng naâo àïí laâm tuyïín têåp? HoaâiThanh àaä coá tinh thêìn phuå traách, vaâ àaä tûå mònh húåp leävúái cöng viïåc mònh laâm, khi àùåt trûúác tuyïín têåp Thinhên Viïåt Nam (1932-1941) cuãa öng möåt baâi nghiïn cûáu,nhêån àõnh. Ngûúâi àoåc yïu cêìu trûúác tuyïín têåp Thú ViïåtNam (1945-1956) cuäng phaãi coá möåt baâi nhêån àõnh nhûthïë, duâ chó múái trïn neát lúán.

Vò thiïëu möåt lyá luêån nïìn taãng, möåt àûúâng löëi roä rïåt,nïn tuyïín têåp Thú Viïåt Nam thiïëu möåt xûúng söëng, àïëncaã viïåc tûå àùåt tïn cho mònh cuäng mú höì. Hoaâi Thanhtrûúác àêy tuyïín thú cuãa möåt söë thi sô trong thúâi kyâ1932-41, trònh baây hoå trûúác cöng chuáng, vaâ àùåt tïn rêëtàuáng cho saách laâ Thi nhên Viïåt Nam, mùåc dêìu coá möåtsöë ñt ngûúâi àûúåc choån cuäng chûa thêåt àuáng tiïu chuêín.Nay tuyïín têåp 1945-1956 naây roä rïåt laâ möåt tuyïín têåp caáctaác giaã, maâ sao laåi àùåt caái tïn röång lúán laâ Thú Viïåt Nam?

Trong tûúng quan cuãa thú trûúác Caách maång, sûå saángtaác cuãa quêìn chuáng chûa coá àûúåc möåt vai troâ trïn baáo,saách, thò möåt têåp “Thi nhên Viïåt Nam” cuäng coá thïí goåiàûúåc laâ möåt têåp “Thú Viïåt Nam”. Nhûng sau Caách maångthaáng Taám, chûa coá thïí lêîn löån nhû vêåy. Vò thú ViïåtNam tûâ sau Caách maång vûúåt quaá têìm nhoã heåp cuãa möåtsöë taác giaã. Thú cuãa quêìn chuáng cöng nöng binh àaä àûúânghoaâng xuêët hiïån, röång lúán nhû chûa tûâng coá trong lõchsûã Viïåt Nam. Vaâ nhûäng baån “chûa thaânh taác giaã” cuäng


àoáng goáp möåt phêìn quan troång khöng thïí naâo boã quaàûúåc.

Vêåy thò nïn coá möåt tuyïín têåp Thú hay möåt tuyïín têåpThi nhên? Theo töi nghô, hiïån nay, vò nhiïåm vuå àöëi vúáiphong traâo, cêìn coá möåt tuyïín têåp Thú. Ban laâm tuyïíntêåp àïì ra möåt tuyïín têåp “Thú Viïåt Nam 1945-56" laâàuáng, chó tiïëc laâ caái ruöåt chûa àuáng.

Àùåc àiïím cuãa mûúâi hai nùm thú sau Caách maångthaáng Taám laâ gò? Theo yá töi, caái rêët múái laå, caái tûå haâocuãa chuáng ta laâ möåt phong traâo thú lúán röång chûa tûângcoá, vúái sûå tham gia cuãa haâng chuåc vaån ngûúâi, mang tñnhcaách hiïån thûåc, tñnh caách chiïën àêëu, vaâ tñnh caách quêìnchuáng rêët roä rïåt. Phong traâo àoá kïët tuå laåi trong möåt söëtaác giaã, trong nhûäng baâi thú töët cuãa nhûäng ngûúâi “chûaphaãi taác giaã” hoùåc àang trïn àûúâng trúã thaânh taác giaã, vaâtrong nhûäng baâi ca dao, hoâ, veâ töët cuãa cöng nöng binh.Ba thaânh phêìn, ba “khu vûåc” àoá gù’n liïìn, giao nöëi vúáinhau, tûâ cöng nöng binh àïën caác taác giaã khöng thïí coámöåt sûå chia cù’t naâo. Vaâ caái ngoån taác giaã luön luön phaãinhòn vïì caái göëc quêìn chuáng. Àiïím caách maång nhêët cuãathú mûúâi hai nùm qua, laâ quêìn chuáng aâo aåt, maänh liïåtvaâo trong thú; caác taác giaã ài vaâo quêìn chuáng tòm thú,biïíu hiïån quêìn chuáng trong thú, vaâ quêìn chuáng tûå mònhlaâm thú. Nöåi dung cuãa thú àöíi thay vïì cùn baãn vaâ múãröång vö cuâng. Chûa bao giúâ coá möåt sûå raâo raâo vûún lïncuãa haâng vaån ngûúâi muöën noái nhûäng yá tònh thêåt töët àeåp,cao caã. Nhûng con àûúâng ài túái nhûäng taác phêím nghïåthuêåt laâ lêu daâi, gian khöí. Thú cuãa ta nhû ngoån suöëi“múái sa nûãa vúâi”, cuöìn cuöån sûác söëng múái, nhûng nûúác


haäy coân àuåc, chûa in lù’ng àûúåc möåt caách trong saáng vaâkïët àoång caãnh vêåt hai bïn búâ. Thú cuãa ta laâ möåt caái gòàang ài, àang gieo, àang naãy; chûa phaãi laâ möåt muâa chñnröå gùåt haái. Phaãi vûäng chù’c vaâ khêín trûúng trïn àûúângài, nhûng khöng thïí noáng ruöåt. Chûa nïn vöåi vaâng quaáchuá troång vaâo caác “taác giaã”. Söë “taác giaã” haäy coân ñt, vaâcuäng chûa thêåt laâ kïët tinh cho quêìn chuáng. Maâ phaãi chuátroång vaâo tñnh caách húåp têëu cuãa möåt nïìn thú caách maångàang rêët treã. Haäy nùång vïì choån loåc têët caã nhûäng baâi thúhay, thú töët bêët cûá laâ cuãa cöng nöng binh “vö danh”, cuãa“taác giaã” hay “chûa taác giaã”, miïîn laâ thaânh tûåu. Nghïåthuêåt àoâi hoãi möåt phong traâo vùn hoåc phaãi kïët tinh vaâonhûäng taác phêím hùèn hoi, vaâo nhûäng thi sô thêåt sûå, húnmöåt mûác nûäa, vaâo nhûäng thi gia ûu tuá. Àoá laâ quy luêåttêët yïëu. Nhûng khöng thïí thi haânh ngay quy luêåt àoá möåtcaách maáy moác àöëi vúái tònh hònh thú cuãa ta. Ban laâmtuyïín têåp cöë nhêën maånh vaâo caác taâi àún ca, trong khiàún ca chûa nöíi bêåt, maâ caái hay, caái àùåc àiïím cuãa phongtraâo thò laåi laâ möåt cuöåc hoâa têëu phong phuá hún nhiïìu.Tuyïín têåp “Thú Viïåt Nam” laâ möåt caái gûúng chûa thêåtàuáng vaâ beã möåt nûãa cuãa phong traâo thú.

Möåt viïåc chuáng ta laâm laâ phaãi theo nhu cêìu vaâ nhiïåmvuå maâ laâm; khöng thïí lêëy möåt lúâi noái àêìu xin löîi maâ gaåtnhiïåm vuå ài àûúåc. Nhiïåm vuå cuãa möåt tuyïín têåp thú1945-56 laâ phaãi choån loåc thú cuãa cöng nöng binh. Duâ coágùåp khoá khùn, cuäng phaãi gù’ng vûúåt. Àïí dõp khaác laâ luácnaâo? Mûúâi möåt nùm àaä qua röìi, àúåi tuyïín têåp khaác, laâbao giúâ nûäa? Àûáng vïì giaá trõ nghïå thuêåt (nöåi dung lêînhònh thûác), vñ duå noái vïì taân aác cuãa giùåc, möåt baâi nhû Vïì


thùm laâng vuâng bõ chiïëm cuãa Phaåm Phuá Thuêìn tuy coácaái gên guöëc cuãa möåt baâi haânh(1) cöí thïí vaâ nhûäng neáthiïån thûåc, nhûng töi àoåc nhiïìu lêìn maâ cûá thêëy khuáckhù’c, laåo xaåo, rêët khoá khùn, töi thêëy khöng hún àoaån kïítöåi aác giùåc trong baâi Veâ Quaãng Giang cuãa nöng dên BònhTrõ Thiïn khaáng chiïën.

Ngûúâi choåc huyïët nhû hònh gaâ võt,Ngûúâi àem ra xeão thõt nhû trêu,

Ngûúâi thò lêëy buáa bûãa àêìu, Nêëu nûúác söi noá àöí, nêëu dêìu noá chûng. ... Baân tay lêëy giêy àöìng xêu löî,Nùån maáu höìng noá möí lêëy gan.

Cûåc hònh chi lù’m daä man!Maáu me Höìng Laåc kïu than khöng thêëu trúâi!

Nhûäng baâi bi thiïët, hiïån thûåc, maâ giaãn àún, coá giaá trõnghïå thuêåt nhû vêåy cuãa quêìn chuáng, taåi sao chûa àûavaâ tuyïín têåp möåt lêìn naâo, trong khi baâi cuãa Phaåm PhuáThuêìn àûúåc àûa vaâo àïën hai tuyïín têåp? (Lêìn trûúác trongTêåp vùn Caách maång vaâ Khaáng chiïën,1950).

Nhûäng baâi thú nhû baâi Chuyïín maáy cuãa cöng nhên,taã àïën töåt cuâng cao àöå caái lao àöång cuãa con ngûúâi khaángchiïën, mang möåt thaái àöå chuã àöång quyïët liïåt, tû tûúãngtñnh cao, nghïå thuêåt tñnh vûäng:

... Daång chên treâo, xoaång cùèng keáo höì lö,Vai tyâ, tay àêíy, göëi thuác, lûng goâ,Buång nöíi cuåc cuöån lïn tûâng àaám ruöåt.


(1) Haânh: möåt àiïåu thú cöí àiïín cuãa Trung Hoa àaä àûúåc Viïåt hoáabùçng thú 5 hay 7 chûä, theo luêåt Àûúâng hoùåc theo cöí thïí, thûúângdaâi quaá 16 cêu, bù’t möåt hoùåc nhiïìu vêìn (Tyâ baâ haânh, Trûúângcan haânh...).

Bao húi sûác àïìu àem döìn ra tuöët,Miïång haá troân giêåt cuåc thúã tûâng húi.Tay coá trún, ta xoa caát maâ löi,Chên coá trûúåt, bêëm sêu thïm chuát nûäa.Sûác coá mïåt, tiïëp thïm ngûúâi keáo cöëChiïëc höì lö to nhû con voi cöåVaâ nùång hún chuåc têën coá vûâa àêu...... Mûa bao giúâ ruång hïët laá rûâng cêy,Chùåt vaâi caânh che thay noán àïm nay,Vaâ àûúâng trún dêîu coá bùçng àöí múä,Caânh cêy àêy ta laâm thïm chên nûäa...

Möåt baâi thú khñ thïë maånh nhû vêåy, taåi sao khöngàûúåc vaâo trong nhûäng tuyïín têåp?

Nhûäng baâi thú àaåt cuãa böå àöåi khöng phaãi laâ ñt. Möåtàoaån thú ngù’n nhû cuãa Hûäu Têm, chó trong taám chûä maânoái caã möåt ngaây cuãa àöìng baâo mong chúâ böå àöåi trongchiïën dõch söng Thao 1949:

Nhaâ em phöë xaá buön ngheâoNêëu thuâng nûúác vöëi àùåt theo bïn àûúâng.

Chúâ anh tûå saáng múâ sûúng,Baát khö, nûúác nguöåi soi gûúng mùåt ngûúâi.. . . . . . . . . . .

Möåt tiïíu àöåi nghô àïën “thùçng Liïn, thùçng Khònh”, khinaâo cuâng nhau àoáng úã nuái Phia Khinh, nay àaä tûã trêån:

Liïn! Khònh!Trïn Phia Khinh!

Hay chùng coá nhúá chuát tònh chuáng tao? Cuâng cêìm suáng, cuâng cêìm dao,

Cuâng ùn cúm nù’m, cuâng vaâo àöìn Têy;Cúá sao höm nay vù’ng mùåt chuáng maây,


Àïí suáng ai vaác, àïí giêy ai chuyïìn? Chuáng tao lù’m luác cuäng quïn,

Nhûng khi nhúá àïën laåi thûúng Liïn, Khònh. Chuáng tao àaä biïíu àöìng tònh;

Phia Khinh xoáa boã, Liïn Khònh laâ tïn.

(Hoå ûúác heån riïng vúái nhau: lêëy tïn Liïn Khònh àùåttïn cho nuái). Möåt baâi thú noái caái chïët cuãa àöìng chñ PhanPhuá úã trêån Baãn Traåi:

Trïn mùåt trêån àûa vïì,Àöi chên anh gaäy naát.AÁo quêìn àêîm maáu mï.

Nuå cûúâi àoång trïn àöi möi nhúåt nhaåt.

Anh nùçm yïn anh úi,Em àûa anh vïì baãn,Anh noái gò trong mï saãng, Cho loâng em ngêåm nguâi.

Anh vêîn nùçm yïn khöng noái,Àûúâng daâi mûa lêët phêët rúi.Quay àêìu em lo lù’ng goåi,Thöi anh khöng thûa nûäa ngöìi.

Anh chïët trïn vai em!Maáu thêëm vaâo taâ aáo,Àïm trùng múâ aão naäo,Sù’c thù’m lêîn maâu chaâm,

Anh àaä chïët!

Khöng! Khöng bao giúâ caã,Àïm nay duâ guåc ngaä,Muön ngaây mai thanh bònh,


Daáng anh coân söëng maäiTrong loâng ngûúâi aáo xanh.

Phaåm Lûúång

Nhûäng baâi thú nhû thïë naâo phêìn nhiïìu quïn ghi tïnngûúâi laâm, búãi noá choáng thaânh cuãa chung cuãa quêìnchuáng. Vêng, nhiïìu baâi cuãa cöng nöng binh khöng phaãichó laâ nhûäng cêu “nöm na”, “àún giaãn”, “hoâ veâ” maâ thöiàêu. Noá laâ nhûäng baâi thú hùèn hoi, möîi lêìn töi àoåc trûúáchaâng trùm, haâng ngaân ngûúâi, cöng chuáng vaâ chñnh töi laåithêëy sao maâ caãm xuác, àêåm àaâ hún thú cuãa möåt söë “taácgiaã”. Nhûäng baâi thú thaânh tûåu àoá àoâi quyïìn vaâo trongcaác tuyïín têåp: àêy khöng phaãi laâ chiïëu cöë, maâ cên sù’ccên taâi, noá khöng thua keám ai àêu! Thïë thò vò lyá do gòmaâ hoaän maäi, gaåt maäi nhûäng saáng taác àoá? Coá phaãi chóvò hoå laâ vö danh, laâ chûa phaãi taác giaã chùng?

** *

Tuyïín têåp Thú khaác tuyïín têåp Vùn. Vùn do nhûängngûúâi chuyïn nghiïåp hay nûãa chuyïn nghiïåp laâm; coânthú thò laåi coá vai troâ saáng taác cuãa quêìn chuáng. Quanniïåm cuãa töi laâ: nïn laâm möåt tuyïín têåp nhûäng baâi thúhay, töët trong mûúâi möåt nùm qua. Nhûäng baâi cuãa cöngnöng binh múã àêìu; tiïëp theo laâ thú cuãa nhûäng ngûúâi coátïn: cûá lêëy nhûäng baâi àaåt, khöng phên biïåt “taác giaã” hay“khöng taác giaã”. Tïn kyá dûúái baâi cuäng àûúåc, chûa cêìntreo cao lïn àêìu trang saách. Giûäa nhûäng ngûúâi coá thúàûúåc choån, ai laâ taác giaã, taác gia, tûå giêëy trù’ng mûåc àenseä nöíi bêåt lïn.


Vûúáng vò caái quan niïåm “taác giaã”, Ban laâm tuyïín têåpboã möåt söë baâi àaåt rêët àaáng chuá yá. Vúái caái mûác àöå cuãamöåt söë baâi àaä àûúåc choån, thò möåt Chñnh Hûäu chùèng haån,taác giaã nhûäng baâi: Ngaây vïì, Àïm sêìu Haâ Nöåi, nhêët laâ baâiÀöìng chñ:

Quï hûúng anh nûúác mùån àöìng chua,Laâng töi ngheâo àêët caây lïn soãi àaá, Töi vúái anh àöi ngûúâi xa laå,Tûå phûúng trúâi chùèng heån quen nhau, Suáng bïn suáng, àêìu êëp bïn àêìu,Àïm reát chung chùn thaânh àöi tri kyã...

Chñnh Hûäu rêët xûáng àaáng vaâo tuyïín têåp. Nhûäng baâithú nhû Gang ra cuãa Xuên Cang, àaáng àûúåc ghi nhúá:

... Boáng loâ cao cao, thang cuöën mêëy têìngBûâng saáng rûåc, trong muön laân khoái toãa;AÁnh àiïån múâ ài, mù’t ngûúâi choái loáaVò möåt gioâng suöëi lûãa chaãy bùng bùngNhû tûâ nuái cao àöí xuöëng àöìng bùçngSuöëi lûãa huy hoaâng, traân lan, rûåc rúä...

Nhûäng baâi nhû Bûác tranh sinh hoaåt cuãa Minh Tiïåp,Töi khiïng anh baån cuãa Quêín Têåp, Gùåp chõ (àïìu àaä àùngVùn nghïå), thaânh thûåc maâ noái, nïëu choån baâi, thò töi thêëytaâi sù’c hún nhiïìu baâi trong tuyïín têåp, nhûng Ban laâmtuyïín têåp laåi cho hoå chûa phaãi laâ taác giaã. Àöëi vúái caácnhên sô laäo thaânh, thò àaä choån thú cuå Phaåm Phuá Thuêìn,nïn choån thú khaáng chiïën cuãa cuå Voä Liïm Sún.

Ta cêìn nù’m chù’c àûúâng hûúáng vùn nghïå cöng nöngbinh. Ta àïí yá àïën nhiïìu gioâng, ta röång múã vúái moåi rungcaãm laâm phong phuá têm höìn con ngûúâi, ta thêëu hiïíunhûäng yïu àûúng, nhûäng mú möång nûäa; ta khöng baå núi


naâo cuäng chuåp cho thiïn haå möåt caái muä “tiïíu tû saãn”,“laäng maån” möåt caách khöng cùn cûá. Nhûng àöìng thúâi taluön luön nhúá thú ta phaãi tòm moåi caách gêìn guäi cöngnöng binh, diïîn taã cöng nöng binh, trên troång saáng taáccuãa cöng nöng binh, cöng bùçng vúái nhûäng cêy buát xuêëtthên tûâ cöng nöng binh. Vò xeát cho cuâng, vùn hoåc caáchmaång tên kyâ chñnh laâ úã nöåi dung quêìn chuáng vaâ hiïånthûåc. Töi khöng yïu cêìu chiïëu cöë àïën Höì Khaãi Àaåi, töiàoâi chöî trong tuyïín têåp cho ngûúâi böå àöåi laâm thú àoá. Möåtbaâi nhû Lúán lïn cuãa Höì Khaãi Àaåi noái àûúåc têm yá cuãahaâng vaån böå àöåi:

Yïu haånh phuác tuöíi xanhThûúng cha meå, gia àònhYïu con trêu luöëng àêët,Chûa vïì trong tay mònh.Nhúá khi vaâo vïå quöëc,Ngûúâi múái cao àuã thûúác,Sûác nùång khöng àuã cên,Öm hoân àaá dêëu quêìn,Höìi höåp lo ngay ngaáy,May! truáng vïå quöëc quên!...

Möåt àiïím chñnh nûäa töi muöën noái, laâ tû tûúãng bònhquên trong tuyïín têåp. Ban laâm tuyïín têåp noái “Vùn haychùèng lûåa laâ daâi”. Nhûng möåt thi sô coá nhiïìu baâi thú hayvúái nhûäng thi sô coá ñt baâi thú hay, coá thïí san bùçng cûá lêëymöîi ngûúâi ba baâi khöng? Nhû thïë coá phaãn aánh àuáng caáitûúng quan taâi nùng, taác phêím, vaâ võ trñ cuãa caác thi sô úãtrong laâng thú khöng? Tûâ mûúâi nùm trûúác Töíng khúãinghôa vaâ mûúâi möåt nùm sau, Töë Hûäu laâ ngûúâi múã àûúângtrong thú caách maång. Nhûäng ngûúâi hiïíu biïët àïìu xaácnhêån võ trñ àùåc biïåt cuãa Töë Hûäu; cho àïën nay, trong


luöìng thú caách maång, Töë Hûäu coá nhiïìu baâi àaåt hún caã,àûúåc cöng chuáng röång raäi ûa thñch hún caã. Thûåc traång àoáàoâi hoãi phaãi trñch nhiïìu thú cuãa Töë Hûäu hún.

Àïën viïåc sù’p xïëp caác ngûúâi thú, tûúãng khöng nïn xïëptheo a, b, c, múâi hoå ngöìi baân troân nhû thïë. Laâm nhû vêåycêìu an, tù’c traách. Maâ phaãi cöë gù’ng xïëp caác baâi thú vaâtaác giaã theo khuynh hûúáng, theo thúâi kyâ, theo nöåi dung...Àiïím cuöëi cuâng, laâ ta phaãi liïåu laâm tuyïín têåp nhû thïënaâo àïí khoãi caái tònh traång möåt nhaâ thú traâo phuáng nhûTuá Múä àaä hai lêìn bõ gaåt ra khoãi hai tuyïín têåp lúán (lêìnàêìu laâ Thi nhên Viïåt Nam). Chaã leä àúåi chó khi naâo coátuyïín têåp thú traâo phuáng, thò Tuá Múä múái àûúåc vaâo!

** *

Nùm mûúi nhùm ngûúâi coá thú trong têåp. Nhûäng baâithú, noái chung, chûáng toã sûå chuyïín mònh maånh meä cuãathú Viïåt Nam tûâ Caách maång thaáng Taám trúã ài. Coá thïínoái trïn neát lúán rùçng: nhûúåc àiïím (úã àêy chûa noái ûuàiïím) cuãa thú trûúác 1945 laâ tòm caách thoaát ly caái sûå thûåcxêëu xa, àau khöí, tröën traánh sûå àêëu tranh trong tònh yïumú möång, trong tiïn caãnh, trong giang höì, trong àiïnloaån, ma quyã, trong tön giaáo, trong siïu lyá v.v... Hêìu nhûcaác nhaâ thú thúâi êëy khöng biïët àïën quêìn chuáng laâ gò,khöng biïët àïën caái thûåc taåi cuå thïí maâ quêìn chuáng söëng.Àoá khöng phaãi laâ thú haânh àöång. Ài theo caách maång,àûúåc caách maång àûa àûúâng, thú bù’t nguöìn vaâo quêìnchuáng vô àaåi, vaâo hiïån thûåc vô àaåi, tûâ thaái àöå bi quan,tiïu cûåc, vûún lïn àïën möåt thaái àöå chuã àöång, laåc quan;thú khöng chó thúã than nhû trûúác kia, maâ àaä thaânh vuä


khñ, thaânh cöng cuå caãi taåo xaä höåi vaâ thïë giúái. Àoá laâ möåtcuöåc àöíi thay vïì baãn chêët. Àoá laâ ûu àiïím to lúán, àoá laâkhñ thïë vûäng chù’c cuãa thú mûúâi hai nùm qua, cho dêìuviïåc kïët àoång thaânh nhûäng taác phêím nghïå thuêåt hùèn hoicoân gùåp nhiïìu khoá khùn, vûúáng nhiïìu chêåm chaåp.

Nhiïìu nhaâ thú trong Thi nhên Viïåt Nam trûúác, naycoá mùåt trong tuyïín têåp naây vúái möåt tû tûúãng àöíi múái, vaâthú mang ñt hay nhiïìu möåt tñnh caách quêìn chuáng: LûuTroång Lû, Huy Cêån, Chïë Lan Viïn, Xuên Diïåu, NguyïînBñnh, Tïë Hanh, Anh Thú, Yïën Lan, Thêm Têm, TrêìnHuyïìn Trên. Nhiïìu nhaâ thú khaác trûúác Caách maång:Nguyïîn Xuên Sanh, Hoaâng Cêìm, Huyïìn Kiïu, Lï ÀaåiThanh, Hoaâng Löåc, Lûu Quang Thuêån, Khûúng HûäuDuång, v.v... Möåt nhaâ thú àaä caách maång trûúác khi Caáchmaång buâng nöí: Töë Hûäu, vaâ vïì sau àaä tiïëp tuåc nêng cao,múã röång höìn thú mònh. Caách maång laåi àaä phaát hiïån, àaâotaåo hùèn möåt lúáp nhaâ thú múái meã: Trêìn Mai Ninh, ThöiHûäu, Nguyïîn Àònh Thi, Trêìn Hûäu Thung, Hoaâng TrungThöng, Xuên Miïîn, Höìng Chûúng, Vônh Mai, v.v... Tiïëptheo àúåt àêìu naây, möåt àúåt múái laåi àïën hoâa vaâo baãn húåptêëu: Höìng Nguyïn, Lûúng An, Quang Duäng, XuênHoaâng, Minh Huïå, Kinh Kha, Lûu Truâng Dûúng, PhaåmHöí, Trinh Àûúâng, v.v... Nhûäng nhaâ thú miïìn nuái chótrong Caách maång múái nêíy núã: Nöng Quöëc Chêën, Baâi TaâiÀoaân, Nöng Vùn Buát... Töi khöng kïí laåi àêy söë baâi thúàaä àûúåc khaá phöí biïën. Möåt söë baâi khaác àûúåc cöng chuángchuá yá. Töi laåi coân ghi nhúá nhûäng vêìn thú maâ àêy töi dêînra ñt nhiïìu:

Ai vïì bïën Trêëm thò lïn,Vïì cho súám súám, mûa àïm khoá cheâo.

Lûúng An


Meå con àaân lúån êm dûúngChia lòa àöi ngaãÀaám cûúái chuöåt àang tûng bûâng röån raäBêy giúâ tan taác vïì àêu?

Hoaâng Cêìm

Höm nay Cao Bù’c Laång cûúâi vang, Doån laán, rúâi rûâng ngûúâi xuöëng laâng, Ngûúâi noái coã lay trong ruöång rêåm...

Nöng Quöëc Chêën

Tiïëng haát lûâng vang trong gioá nuáiNgaây vaâng ngên gioång treã ï aÚÃ àêy baãn vù’ng rûâng u töëiBöå àöåi mang gieo aánh choái loâa......ÚÃ àêy nhûäng mùåt buöìn nhû àêët,Böå àöåi cûúâi lïn tûúi nhû hoa.

Thöi Hûäu

Mûa nù’ng phaãi àaânh cam chõu vêåyMeå con khöng coá àïën hai quêìnCon ài laâm luång, quêìn con mùåc,Àù’p chiïëu tuâm hum, meå úã trêìn.

Xuên Miïîn

Xoám laâng ài hïët àaân öngÀaân baâ heo huát söëng trong thùèm rûâng.

Anh Thú

Cam ba lêìn coá traáiBûúãi ba lêìn ra hoa


Anh bûúác chên ài raTûâ ngaây àêìu cêìm cûå.

Trêìn Hûäu Thung

Coá nhûäng àoaån thú nùång chù’c hoùåc cö àuác:

Nhûäng caánh àöìng thúm maátNhûäng ngaã àûúâng baát ngaátNhûäng doâng söng àoã nùång phuâ sa

Nûúác chuáng taNûúác nhûäng ngûúâi chûa bao giúâ khuêëtÀïm àïm rò rêìm nghe tiïëng àêëtNhûäng buöíi ngaây xûa voång noái vïì.

Nguyïîn Àònh Thi

Möåt tiïëng chim kïu saáng caã rûângLïn àûúâng, chên laåi nöëi bïn chên.Àïm qua àêìu chuåm run bïn àaá,Nay àaä cuâng mêy sûúãi nù’ng hûâng.

Khûúng Hûäu Duång

Trong nhûäng baâi, nhûäng àoaån, nhûäng vêìn thú àaåt,thú múái cuãa chuáng ta rêët hiïån thûåc vaâ nùång suy nghô,àêìy sûác chiïën àêëu, coá möåt loâng yïu töí quöëc, yïu nhêndên thù’m thiïët vö cuâng. Tuy nhiïn, söë baâi chûa àaåt khaánhiïìu. Thaânh thêåt maâ noái, nhiïìu taác giaã chûa àiïín hònh,chûa roä neát, sù’c thaái riïng chûa roä rïåt. Ban laâm tuyïíntêåp khöng khiïm töën hùéng choån nhûäng baâi thú caái àaä,maâ vöåi “lïn khung” caác taác giaã, nïn ngûúâi àoåc thêëy gù’nggûúång, oåp eåp, chûa àûáng vûäng. Àoá laâ vò khöng nù’m àûúåcàùåc àiïím cuãa phong traâo thú.


Lêëy nhûäng baâi hay, baâi töët, baâi khaá trong tuyïín têåpnaây, thïm nhûäng baâi nhû vêåy coân úã ngoaâi têåp, thïmnhûäng baâi hay, töët cuãa cöng nöng binh, ta seä coá àûúåc möåttuyïín têåp, chûa daám noái laâ tuyïåt myä gò, nhûng àaánh dêëuàûúåc möåt bûúác tiïën cuãa thú Viïåt Nam maâ ta àaáng tûå haâo.

Vaâ coân phaãi lao àöång nhiïìu, nhiïìu nûäa àïí ài àïënnhûäng taác phêím nghïå thuêåt kïët tinh àûúåc thúâi àaåi. Saángtaác cuãa ta hiïån giúâ àang dêîm chên möåt chöî àêëy, phaãichêín maåch cho àuáng bïånh àang nùçm úã àêu, cûúng quyïëtmaâ chûäa, khöng bao che, khöng nhên nhûúång. Nhûng coágò maâ bûåc böåi, hoang mang! Coá möåt àûúâng hûúáng àuáng,möåt quyïët têm, bao giúâ nhûäng nhaâ vùn caách maång cuänggòn giûä àûúåc ngoån lûãa phêën khúãi.

5-1957


MUÂA ÀÖNG 1919 - MUÂA HEÂ 1957

Töi rêët tiïëc khöng àoåc àûúåc tiïëng Nga, àïí thêëu nghecho àûúåc caái chên tûúáng cuãa nhûäng cêu thú Maiaköëpski,àïí àûúåc nhòn têån mùåt, bù’t têån tay nhaâ thú vô àaåi nhêëtmúã àêìu cho thú xaä höåi chuã nghôa. Möåt thi sô Tiïåp Khù’c(1)

biïët tiïëng Nga vaâ tiïëng Phaáp, coá noái vúái töi: - “Ngay àïënbaãn dõch cuãa Enxa Túâriölï (Elsa Triolet) ra tiïëng Phaápcuäng àïí mêët rêët nhiïìu caái hay cuãa thú Maiaköëpski” (MaâElsa Triolet, nhû ta biïët, laâ möåt ngûúâi Nga vaâ laâ möåt nûävùn haâo cuãa nûúác Phaáp). Töi nghô: - Nhû thïë naây, thònhûäng baâi thú Maia maâ tûâ trûúác àïën nay ta dõch quatiïëng Phaáp vaâ tiïëng Trung Quöëc, traãi hai lêìn truyïìn àaåt,rúi mêët doåc àûúâng biïët laâ bao nhiïu! Nhûng trong khi tachûa dõch àûúåc thú Putkin hay thú Maia thùèng tûâ tiïëngNga sang, ta khöng thïí cêìu toaân, ngöìi àúåi; ta taåm thúâiphaãi qua hai lêìn cêìu vêåy.

Töi thuá thêåt úã àêy möåt súã àoaãn cuãa töi: trong tònhtraång thú cuãa nhaâ àaåi thi haâo Xö Viïët dõch ra tiïëng Viïåthiïån nay, töi rêët khoá thöng caãm vïì baâi thú vúái


(1) Fleichman, sang thùm Viïåt Nam àêìu 1957.

Maiaköëpski. “Voá cêu khêëp khïính, baánh xe gêåp ghïình”;maâ nhiïìu ngûúâi khaác cuäng than phiïìn vúái töi nhû thïë.Nhû vêåy, maâ coá möåt söë baån cûá bù’t chûúác baâi thú cuãaMaiaköëpski. Àoá laâ quyïìn tûå do cuãa caác baån. Nhûngchuáng töi (töi vaâ baån àoåc) nghô: - Giaá caác baån àoá hoåc têåpnhiïìu hún nûäa, sêu hún nûäa nöåi dung thú Maia! Coân bù’tchûúác hònh thûác thú Maia, thò coá leä chûa cêìn thiïët lù’m.Vò trong khi caác baån tûúãng rùçng bù’t chûúác caái àiïåuàûáng, àiïåu ài, àiïåu ùn, àiïåu noái cuãa Maia, sûå thûåc caácbaån chó bù’t chûúác boáng hònh cuãa Maia qua hai lêìn kñnhàaä xoa múâ! Caác baån coá biïët caái nhaåc àiïåu thûåc sûå cuãa thúMaia àêu, caái nhaåc àiïåu bùçng tiïëng Nga maâ ngûúâi XöViïët rêët yïu thñch. Nïëu caác baån hoåc àûúåc trûåc tiïëp nhûängcêu thú Nga cuãa thi sô vaâ àem caái hay cuãa noá dên töåchoáa sang tiïëng Viïåt, thò caác baån seä laâm giêìu cho nhûängbaâi thú Viïåt Nam. Coân vúái tònh traång hiïån nay, caác baånchó múái bù’t chûúác caái “voá cêu khêëp khïính, baánh xe gêåpghïình” rêët khöí cho löî tai Viïåt Nam! Vaâ caác baån chó bù’tchûúác caái hònh thûác bïn ngoaâi laâ cuãa Maia: thú leo thang,maâ chñnh Maia khöng phaãi ngûúâi laâm àêìu tiïn àêu; theotöi biïët, trûúác kia, nhaâ thú Phaáp Manlaácmï (Mallarmeá)(cuöëi thïë kyã 19) cuäng àaä saáng kiïën ra caái löëi xuöëng gioângnhiïìu nhû thïë.

Vêng, khöng nïn hoåc têåp Maiaköëpski möåt caách giaáoàiïìu! Maâ trûúác tiïn, phaãi hoåc têåp caái höìn thú, caái loângyïu nûúác, caái lêåp trûúâng caách maång khöng gò lay chuyïínnöíi cuãa Maiaköëpski. Nhaâ vùn Ximönöëp àaä tûâng khuyïnchuáng ta hoåc truyïìn thöëng Maiaköëpski, laâ loâng tin sù’tàaá cuãa Maia vaâo thù’ng lúåi cuãa xaä höåi chuã nghôa, laâ tuyïåtàöëi khöng dung naåp maãy may thaái àöå quyâ göëi trûúác giaicêëp tû saãn, laâ nhaâ thú xù’n tay aáo, khöng ngaåi möåt cöng


taác gò àïí laâm nhiïåm vuå Àaãng giao cho: “Truyïìn thöëngcuãa Maiaköëpski khöng phaãi úã chöî baâi thú Lïnin hoùåc baâithú Àûúåc! viïët bùçng löëi ”leo thang" hay khöng “leothang”, maâ laâ úã chöî Maiaköëpski àaä viïët baâi thú vïì Lïnin,vïì Àaãng vaâ Töí quöëc".

** *

Töi rêët döët vïì thú Maiaköëpski, nïn chûa daám ài sêuhún nûäa, maâ maâo àêìu àoaån trïn naây laâ àïí noái caái caãmkñch cuãa töi khi àoåc nhûäng baâi thú cuãa Maia noái vïì thuúãhaân vi, caám caãnh cuãa Liïn bang Xö Viïët luác múái coântrûáng nûúác úã trïn thïë giúái naây. Vêng, caái gioång “oangoang” cuãa Maia luác naây caâng kiïn cûúâng, duäng khñ. Duängkhñ chñnh ngay trong tònh caãm, lêåp trûúâng, thaái àöå, trongxûúng tuãy maånh meä cuãa baâi thú chûá khöng phaãi úã lúâi thúmaâ coá ngûúâi hoåc nhêìm thaânh ra möåt thûá huïnh hoang.

Töi nghô nhiïìu àïën Maiaköëpski giûäa muâa heâ 1957naây. Nhûäng khoá khùn vïì kinh tïë cuãa ta hiïån nay, trongkhi chïë àöå ta vêåt vaä vûún mònh, laâ miïëng àêët töët chonhiïìu thûá hoang mang, nghiïng ngaã. Haân thûã biïíu cuãagiaá caã cûá lïn maâ chûa coá triïåu chûáng xuöëng; cúm trongbûäa ùn tha höì àúm, nhûng bïånh dõch vêåt chïët gaâ lúån, caábïí khöng àûúåc muâa, caá nuöi chêåm lúán, thûác ùn trïn baânco heåp laåi quaá quù’t; nhûäng nöng trûúâng ngöën tiïìn ngênsaách; ngûúâi thoaát ly saãn xuêët laâm phònh böå maáy nhaânûúác, kyã luêåt lao àöång chûa kñch àûúåc lïn; bïånh cuám lantrïn caã Àöng Nam AÁ, vaâo Viïåt Nam laâm chêåt chöî têët caãcaác nhaâ thûúng, möåt quaã chanh to coá luác lïn àïën chñntrùm àöìng, thuöëc têy bõ boån àêìu cú thu dêëu; chuáng ta


vûâa múái cheån tay boån tñch trûä vïì vaãi, nhûng loâng thamkhöng àaáy cuãa chuáng coân àang tòm caách quúâ tay lïntrùm thûá haâng... Coá nhûäng ngaây kim chó nam trïn àõabaân tû tûúãng cuãa möåt söë ngûúâi quúâ quaång lù’c lay...Trong têët caã chuáng ta nûäa, nhûäng khoá khùn trong trûúãngthaânh vaâ möåt söë sai lêìm khuyïët àiïím cuãa ta laâm chuángta nùång nïì sêìm mùåt laåi... Nhûäng luác àoá, thú Maiaköëpskilaâ möåt viïån trúå tinh thêìn quyá baáu, àuáng caái tiïëng oangoang sang saãng cuãa Maia àêy röìi!

MUÂA ÀÖNG 1919(1)

Töi ài àïën nhaâ ngûúâi yïu töinhû möåt khaách múâi,

Tay xaách núi àuöi xanhhai cuã caâ röët nhoã;

Keåo baánh töi tûâng cho,tiïåc tuâng töi tûâng múã;

Nhûng hún caã moåi moán quaâ àù’t àoã,Töi nhúá

hai cuã caãi quyá vö ngêìnVaâ möåt nûãa thanh

cuãi göî bu lö.

. . . . . . . . . . . . . .

Phña sau möåt khung kñnhtuyïët ài,

Bûúác cuãa tuyïët nhû böng mïìm maåi.


(1) Khi dõch baâi thú naây, töi maån pheáp taác giaã lûúåc búát nhûäng lêìnxuöëng doâng, àïí àöåc giaã trung bònh Viïåt Nam dïî àoåc hún.

Taãng àaá kinh kyâtrù’ng phú, trêìn truåi,

Dñnh trïn taãng àaálaâ böå xûúng rûâng;

Vaâ kia, sau rûâng, trúâi tûåa maãnh khùn,

Möåt ñt mùåt trúâi leo lïn trïn êëy.Súám thaáng chaåp mïåt mïì vaâ chêåm chaåpMoåc trïn Mascúva

nhû cún söët dõch lêy.Nhûäng àaám mêy

Boã ài túái nhûäng nûúác naâo no àuã.Sau mêy àoá nùçm trûúân nûúác Myä,Myä nùçm trûúân, Myä ngöën Myä ùn

Caâ phï, ca cao.Àûáng trïn àêët nûúác löåt trêìn,Töi neámVaâo àêìu

troân hún nhûäng àôa baân khaách saånCuãa boån múä mêìu kiïu xa àêìn lúånTiïëng kïu naây:

- Ta yïu àêët nûúác ta.Ngûúâi ta coá thïí quïn

núi naâo, luác naâo buång beáo raVaâ cùçm xïå xuöëng thaânh ba ngêën;Nhûäng àêët nûúác vúái ngûúâi ta lêån àêån,Biïët cuâng nhau caái àoái laâ gò,Khöng bao giúâ ngûúâi ta coá thïí quïn ài.

. . . . . . . . . . . . . . .

Nhûng àêët nûúác ngûúâi ta daânh tûâng miïëng,Ngûúâi ta öm khi àêët hêìu chïët àiïëng,


Núi àaån dûång anh dêåyNúi suáng bù’t anh nùçm

Núi ngûúâi ta chaãy vaâo quêìn chuángnhû möåt gioåt nûúác hoâa chan,

Vúái àêët êëy, söëng thò cuâng söëng,Laâm cuâng laâm

chúi cuâng chúi chïët cuâng chïËt!

Maiaköëpski

Duâ coá khoá khùn, Viïåt Nam mûúâi hai nùm sau Caáchmaång thaáng Taám coân mêëy lêìn tûúi hún Liïn Xö hai nùmsau Caách maång thaáng Mûúâi. Luác gay go nhêët cuãa ta laâgiûäa Khaáng chiïën khoaãng 49-50, böën nùm anh em vùnnghïå chia xeã cho nhau möåt caái àêìu caá trong rûâng ViïåtBù’c, nhûúâng nhau möåt haåt nûúác mù’m kem, ài àêu xavïì biïëu nhau möåt maãnh àûúâng phïn. Bêy giúâ chuáng taàûúåc ùn cúm traân, khöng phaãi àöån daå daây bùçng sù’n; aáovaá bêy giúâ ñt ai phaãi mùåc; vaâ thûåc sûå ra bûäa cúm cuãanöng dên hiïån nay khöng phaãi co laåi, maâ laåi núã ra.Chuáng ta coân mêëy lêìn tûúi hún Maiaköëpski muâa àöng1919. Maâ dô nhiïn phaãi nhû thïë.

Nhûng caái khöng nhû thïë, laâ têëm loâng ta chûa thù’mbùçng têëm loâng thi sô Maia. Chuáng ta chûa coá caái gioångsang saãng cuãa Maia khi Maia thiïëu thöën. Chuáng ta chûaneám vaâo àêìu àïë quöëc Myä “troân nhû nhûäng àôa baân khaáchsaån” nhûäng tiïëng noái kiïn cûúâng nhêët phaát ra tûâ giûäa luáckinh tïë coân khoá khùn. Chuáng ta hoåc têåp Maia úã chöî naâo?Sao khöng hoåc trûúác tiïn caái con mù’t quù’c cuãa Maia vûáttúâ höå chiïëu Xö Viïët vaâo mùåt boån tû baãn: - Chuáng baynhòn xem ài!


Sao khöng hoåc caái gêåt guâ cuãa Maia nùm 1927, khimûúâi tuöíi Caách maång thaáng Mûúâi. Luác àoá, Maia chù’ccuäng thêëy caách maång hùèn àang coân nhiïìu khuyïët àiïím,nhûúåc àiïím, múái mûúâi tuöíi thò laäo thaânh thïë naâo àûúåc!Mùåc dêìu vêåy, nhòn chùång àûúâng qua, àöìng thúâi vúái phïbònh, Maia khen: Àûúåc! nhû thïë laâ töët lù’m! Phöë naây laâcuãa töi. Nhûäng nhaâ naây laâ cuãa töi...

Töi ca ngúåi Töí quöëc töi nhû hiïån giúâ tröng thêëy,Gêëp ba lêìn töi ca ngúåi Töí quöëc ngaây mai.

Phï bònh hay ca ngúåi cuäng chó laâ möåt loâng saáng nhûnhêåt nguyïåt, cûáng rù’n nhû kim cûúng, trung thaânh vúáiCaách maång. Trong khi hoåc giaáo àiïìu caái bïì ngoaâi thú “leothang” cuãa Maia, hay cöë hoåc nhêìm daáng àiïåu cuãa Maiathaânh ra möåt thûá huïnh hoang, khïånh khaång, thò nhûängngûúâi laâm thú Nhên vùn - Giai phêím boã mêët hay laâmtraái ngûúåc caái höìn thú cao caã cuãa Maia. Nïëu Maia söëngúã àêët nûúác Viïåt Nam khi hoâa bònh vûâa lêåp laåi, khi khuvûåc ba trùm ngaây quên Phaáp chûa ruát hïët, coân àoáng saátnaách taåi Haãi Phoâng, töi quaã quyïët rùçng, giaã sûã nhû Maiacoá trong hoaân caãnh chûa tòm àûúåc viïåc cho vúå laâm, cuängkhöng bao giúâ Maia núä nhû Trêìn Dêìn haå nhûäng cêu:

Töi bûúác àikhöng thêëy phöë

khöng thêëy nhaâ,Chó thêëy mûa sa

trïn maâu cúâ àoã...

Nhûäng cêu thú nhû vêåy hoåc têåp Maiaköëpski úã chöînaâo?

Chuáng ta àoåc thú Maiaköëpski nhû thïë chûa àuã àêu.Coân phaãi àoåc nhiïìu hún nûäa, dõch saát àuáng hún nûäa,


nghiïn cûáu sêu xa vaâ thaânh thûåc hún nûäa; nïëu thaãnghoùåc dõch chûa hay lù’m, thò haäy cûá hoåc lêëy caái nöåi dung.

Töi khöng so saánh muâa heâ 1957 Haâ Nöåi vúái muâa àöng1919 Mascúva. Sûå thûåc laâ khaác nhau nhiïìu lù’m. Caáichñnh töi so saánh laâ loâng thú cuãa chuáng ta giûäa khoá khùnvúái loâng thú cuãa Maia. Haäy nïu cao nhûäng têëm loâng!Quaã chanh to töi noái ban naäy chñn trùm àöìng, phuát naâyàaä nhûúâng chöî cho nhûäng quaã chanh cöëm bùçng àêìu ngoántay caái, möåt trùm böën quaã.

2-6-1957


MÖÅT SÖË VÊËN ÀÏÌÀÊËU TRANH TÛ TÛÚÃNG TRONG THÚ

Nhûäng ngûúâi laâm baáo Nhên vùn àaä rêët kheáo duâng caáichiïën thuêåt “chùån hoång”: hoå trònh baây nhûäng cuöåc àêëutranh tû tûúãng cuãa chuáng ta chöëng hoå, nhû laâ nhûäng sûåhiïìm khñch caá nhên, tranh giaânh aãnh hûúãng. Àoá laâ vuäkhñ cuãa keã yïëu, chuáng ta khöng súå caái löëi chùån hoång êëy!chuáng ta àûúâng hoaâng vaåch roä thuã àoaån xuyïn taåc vukhöëng hïåt nhû löëi “taác àöång tinh thêìn”, vaâ nhêët laâ tñnhchêët phi chñnh nghôa, tñnh chêët chöëng Àaãng, chöëng chïëàöå cuãa baáo Nhên vùn vaâ caác têåp saách Giai phêím.

Vúái mêëy yá kiïën vïì àêëu tranh tû tûúãng trong thú naây,töi chûa tranh luêån àïën vêën àïì kyä thuêåt. Töi cuäng rêëtchöëng caái heåp hoâi cuãa chuã nghôa giaáo àiïìu; töi rêët hiïíurùçng thú khöng phaãi luác naâo cuäng phaãi vui; caái buöìn maâkhöng bi quan, caái buöìn àoá nhiïìu khi cuäng böí ñch; töi rêëtyïu nhûäng cêu thú cuãa Nadim Hñtmeát nhû:

Àûâng nhòn vaâo mù’t töi anh em húäi,Möåt tiïëng nêëc àang quùçn quaåi trong cöí hoång töi;

Töi vö cuâng quyá nhûäng nöîi Tan naát loâng (Le creâvecoeur),nhûäng nöîi Laåi tan naát loâng (Le nouveau creâvecoeur) cuãaAragöng kïët tinh vaâo möåt têåp thú àêìy àau khöí maâ rêët laåc


quan vaâ nhiïìu tñnh chiïën àêëu nhû têåp Quyïín truyïån dúãdang (Le roman inacheveá). Khöng, chuáng ta khöng chùåtcaánh cuãa thú àêu, maâ chuáng ta laåi muöën thú xaä höåi chuãnghôa cuãa ta múã àöi caánh lúán cuãa tû tûúãng vö saãn bay lïncuâng vúái vïå tinh Xö viïët.

Chuáng ta tröng chúâ, khuyïën khñch vaâ phêën àêëu chotrùm thûá hoa thú xaä höåi chuã nghôa àua núã, khoe tûúi.Nhûng úã àêy, duâ aáng sûúng mú möång coá thûúâng bao phuãlêëy thú, chuáng ta cuäng nhêët àõnh doåi aánh saáng vaâo maâtruy kñch nhûäng con quyã, con ma êín nuáp vaâo sûúng àoá.

MÖÅT LUÖÌNG THÚ CHÖËNG ÀAÃNG,CHÖËNG CHÏË ÀÖÅ

Nhûäng ngûúâi viïët baáo Nhên vùn vaâ caác têåp Giaiphêím xêy dûång vaâ tung ra caái lyá luêån laâ: phaãi àïí chocaác trûúâng phaái, caác khuynh hûúáng vùn nghïå tha höì nêíynúã. Ngaây 14-11-1957, àöìng chñ Khúruátsöëp àaä traã lúâi möåtphoáng viïn Myä rùçng (àêy töi toám tù’t yá): trûúâng phaái,khuynh hûúáng vùn nghïå laâ phaãn aánh nhûäng quyïìn lúåimöåt söë têìng lúáp naâo àoá trong xaä höåi. Liïn Xö khöng coâncoá giai cêëp cuãa nhûäng ngûúâi tû baãn nûäa, úã Liïn Xö khöngcoá nhûäng giai cêëp vaâ têìng lúáp nhên dên àöëi lêåp nhaunûäa, maâ chó coá nhûäng ngûúâi lao àöång. “Búãi thïë, àêy laâ lúâiàöìng chñ Khúruátsöëp, nhûäng cöng dên Liïn Xö, nhûängnhaâ cöng taác vùn hoåc nghïå thuêåt cuãa chuáng töi khöngcêìn phaãi taåo ra nhûäng khuynh hûúáng àöëi àõch nhau”.Vêng, chuáng ta khöng cêìn phaãi bù’t chûúác úã Myä, úã Anh,úã Phaáp, cöë nùån ra nhûäng khuynh hûúáng vùn nghïå àöëiàõch nhau. ÚÃ nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa chuáng ta,


tuy haäy coân coá nhûäng giai cêëp àöëi lêåp, nhûng dûúái sûålaänh àaåo cuãa Àaãng, chuáng ta àang tiïën lïn chuã nghôa xaähöåi. Chuáng ta muöën coá haâng trùm, haâng ngaân buát phaáp,haâng vaån, haâng vaån saáng taåo, nhûng vùn nghïå ta chó coámöåt khuynh hûúáng tiïën lïn chuã nghôa xaä höåi. Caái lyá luêånvïì khuynh hûúáng vùn nghïå cuãa nhoám Nhên vùn - Giaiphêím hoaân toaân sai lêìm.

Lúán tiïëng kïu gaâo lêåp ra nhiïìu trûúâng phaái, nhoámNhên vùn - Giai phêím chó coá möåt àûúâng hûúáng, laâ chöënglaåi sûå laänh àaåo cuãa Àaãng ta, chöëng laåi chïë àöå ta. TrêìnDêìn noái: Chuát taâi moån töi laâm thú chñnh trõ. Àuáng! Hoålaâm thú chñnh trõ, nhûng àoá laåi laâ thûá chñnh trõ chöëngÀaãng, chöëng chïë àöå, chöëng chuã nghôa xaä höåi. Trong baáoNhên vùn, trong caác têåp Giai phêím, trong mêëy têåp thúkhaác, trong nhûäng thú hoå cheáp hoùåc àaánh maáy chuyïìntay, hoå tung ra möåt thûá thú maâ hoå cho laâ “laâm lúán conngûúâi”.

Con quaå àen àêìu àaân laâ baâi Nhêët àõnh thù’ng cuãaTrêìn Dêìn. Trong khi quên àöåi viïîn chinh Phaáp coân àoángsaát naách ta, taåi Haãi Phoâng, vaâ giûäa khöng khñ nhên dênàang vui mûâng ngaây múái giaãi phoáng, hoå khöng tiïëc lúâimö taã xaä höåi miïìn Bù’c ta rêët àen töëi, àïën möåt con choácuäng khöng söëng àûúåc:

Con choá mûåc nghe mûa laâ ruá...... Noá thiïëu ùn - Hay laâ giïët ài û?Noá àúä khöí - caã em àúä khöí.

Hoå khinh nhûäng ngûúâi chung quanh laâ “khöng timkhöng oác”. Caái hònh aãnh xuyïn taåc vïì “con ngûúâi khöngtim, khöng oác” àoá, sau naây, hoå seä coân àem ra bïu riïëu


trïn baáo Nhên vùn, Trêìn Duy coân lêëy hònh aãnh àoá kïíchuyïån nguå ngön àïí maåt saát nhûäng ngûúâi cöång saãn.

Nhûäng “thi sô” cuãa baáo Nhên vùn, Nhên cêu chuyïånmêëy ngûúâi tûå tûã, chöåp lêëy ngay rêët kõp thúâi àïí quy traáchnhiïåm giïët ngûúâi êëy laâ taåi chïë àöå ta àem buåc cöng an maáymoác àùåt giûäa tim ngûúâi. Lï Àaåt laâm baâi thú àoá, mêëy lêìnàay ài, nghiïën laåi: “Sao hoå laåi àûa nhau ài tûå tûã - Coá phaãivò hoå khöng bùçng loâng chïë àöå, - Bêët maän vúái cuöåc àúâi?”,“Chïë àöå ta khöng cêëm hoå yïu nhau - Maâ sao hoå chïët?”. LïÀaåt luön luön àùåt vêën àïì con ngûúâi: “Cho con ngûúâi àûúåclaâm ngûúâi”, “Ngang nhiïn xuác phaåm con ngûúâi”; cuâng vúáinhoám Nhên vùn, Lï Àaåt laåi haát caái àiïåp khuác:

Nhûng coân timcoân oác con ngûúâi?

Nhûng hoå quan niïåm con ngûúâi theo kiïíu cuãa hoå chûákhöng phaãi theo kiïíu cuãa ta. Trong baâi Múái, Lï Àaåt thêëychuáng ta, nhûäng ngûúâi àùåt quyïìn lúåi riïng dûúái quyïìn lúåichung, nhûäng ngûúâi cöë gù’ng, cêìn cuâ, biïët troång tûâng viïåcvö danh haâng ngaây, laâ “cöng thûác xoã giêy vaâo muäi -Nhûäng kiïëp ngûúâi söëng lêu trùm tuöíi - Y nhû möåt chiïëcbònh vöi - Caâng söëng caâng töìi - Caâng söëng caâng beá laåi”.Àûúåc sûå giaáo duåc cuãa Àaãng, nhûäng con ngûúâi cuä trongchuáng ta caâng ngaây caâng beá laåi thêåt, cöë gù’ng thu heåpcaái caá nhên chuã nghôa cuãa mònh caâng nhoã caâng töët, àïícho con ngûúâi múái, con ngûúâi têåp thïí caâng lúán maånh lïn:àoá laâ àiïìu àaáng vui mûâng cuãa chuáng ta! nhûng nhûängngûúâi laâm thú trong nhoám Nhên vùn - Giai phêím thò laåicho laâ: “Töi àaä söëng rêët nhiïìu ngaây thaãm haåi - Khönngoan khöng daám laâm ngûúâi”. Hoaâng Cêìm cuäng luön


luön noái àïën nhên phêím, nhû trong baâi In dêëu chên(Vùn söë 15):

Duâ súåi toác coân cûáa vaâo nhên phêímTöi coân theát to, duâ khaãn tiïëng, taân húi.

Nhûng ngûúâi “àaãng viïn cöång saãn”, tuâ vûúåt nguåc SúnLa, do Hoaâng Cêìm dûång lïn thaáng 8-1957, thûåc chêëtkhöng phaãi laâ àaãng viïn cöång saãn, maâ chó laâ hiïån thêntû tûúãng cuãa Hoaâng Cêìm: anh ta laâ “sûá giaã cuãa tûå do vöhaån”, anh ta “seä phaá hïët” caác thûá “tuâ”: “tuâ Sún La, tuâCön Lön, Lao Baão”, anh ta phaá àaä àaânh, chûá taåi sao bêëtcûá “phöë heåp”, bêët cûá “doâng söng nûúác caån” naâo anh cuängcho laâ tuâ, maâ phaá? Chuáng ta chó phaá “phöë heåp” khi naâocoá lúåi cho giao thöng, phaá “doâng söng nûúác caån” khi naâovêën àïì thuãy lúåi àoâi hoãi, phaá hay khöng laâ do tûâng hoaâncaãnh cuå thïí, chûá chuáng ta khöng hïì phaá àïí maâ phaá, chosûúáng tay; ngûúâi “cöång saãn” cuãa Hoaâng Cêìm cuäng khöngquïn àaã àuång túái “tim oác” theo kiïíu noái cuãa Nhên vùn:

Tuâ trong saách, chûä àen ngoâm vïnh vaáoCuäng nhû tuâ oác luåi, traái tim moân.

Nïëu baâi thú naây laâm trong thúâi thuöåc Phaáp, ngûúâi tacoá thïí tha thûá cho nhûäng sai lêìm tû tûúãng cuãa noá; nhûngnoá laåi laâm thaáng 8-1957, trong chïë àöå cuãa ta; noá böåc löåcaái luöìng “tûå do vö haån” yïng huâng, phaá phaách, vö chñnhphuã. Vúái möåt loaåt “thú tònh” baãy baâi, laâm tûâ 1950 àïën1956 (Giai phêím), Hoaâng Cêìm möåt mùåt bi quan, hoangmang, möåt mùåt khaác, dûúái caái traá hònh chöëng giaáo àiïìu,àaä hùçn hoåc nhòn têët caã nhûäng sûå phên tñch, giaãi thñch,giaáo duåc cuãa ta nhû laâ möåt sûå giaã döëi taân aác: “Tònh yïulaâ caái chi - Maâ lù’m thêìy möí xeã - Dao cù’t àöi loâng ngûúâi- Ruöåt thêìy khöng sûát meã”, “Thêìy ban böë àaåo àûác - Nhû


boáng cêåu vïì giaâ”, “Diïîn vùn coát keát chên giûúâng múái -Gùåm hïët tònh yïu, hïët ûúác mú”. Coân traá hònh möåt caáchtinh tïë hún, Hoaâng Cêìm rêët kheáo leáo noái boáng gioá àïí chongûúâi ta àoaán hiïíu:

Thöi anh àûâng viïët thûMöîi doâng möåt thïm töåiThêìy meå em mêët röìiEm coá thêìy meå múái...Àïm nay sao lùån goác trúâiBao giúâ em àûúåc möì cöi.

Hoaâng Cêìm bêët bònh vúái nhûäng thûá “giaáo àiïìu” àïënmûác naâo, maâ phaãi liïn hïå àïën nhûäng cha meå phong kiïën?Maâ phaãi mong cho chïët cha, chïët meå? Duâng chiïën thuêåt“noái ngoåt loåt àïën xûúng”, thú cuãa Hoaâng Cêìm khöng coáthiïån caãm gò vúái ta, traái laåi, nhòn xaä höåi ta qua möåt chuãquan oaán gheát.

Caái In dêëu chên “cöång saãn” kiïíu Hoaâng Cêìm, àïënTrêìn Dêìn laåi àûúåc phoáng àaåi lïn thaânh Haäy ài maäi totaát (Vùn söë 28). Muåc àñch cuãa Trêìn Dêìn vaâ nhûäng ngûúâilaâm thú cuãa nhoám Nhên vùn - Giai phêím laâ söëng “taáobaåo”, taáo baåo àïí maâ taáo baåo. Hoå “coá thïí mùåc thêy ngaântiïëng chûãi tuåc tùçn”, hoå khöng coi tiïëng chûãi chöëng Àaãng,chöëng chïë àöå laâ ö nhuåc, hoå chó súå coá:

trûâ tiïëng chûãi:- söëng khöng saáng taåo!

Àoá laâ caái töi siïu nhên baåo chuáa, caái töi hön quên vöàaåo. Hoå “múái” àïí maâ “múái”, nöí “tan xaác phaáo moåi caái gòcuä rñch”, coi caái gia àònh cuå thïí cuãa mònh laâ “haâm rùngchuöåt nhù’t”, coi moåi ngûúâi cêìn cuâ, kyã luêåt cuãa ta laâ “moåithûá ruäa àaä quen ruäa ngûúâi troân trùån quaá hoân bi”. Trêìn


Dêìn ài, “khi baân tay chïët cûáng vêîn öm cúâ”; Trêìn Dêìnthïì: “Töi yïu chuã nghôa naây - cúâ àoã caäi cho töi”. Nhûngchñnh caái cúâ àoã naây àaä bõ anh ta nhù’m mù’t khöng theâmnhòn trong baâi Nhêët àõnh thù’ng:

Töi bûúác àikhöng thêëy phöë

khöng thêëy nhaâChó thêëy mûa sa

trïn maâu cúâ àoã!

Hoå huïnh hoang khoaác laác nhû vêåy, nhûng ta khöngthêëy hoå ài vúái ai caã, hoå khöng ài vúái Àaãng, hoå khöng àivúái phe xaä höåi chuã nghôa do Liïn Xö laänh àaåo, hoå chó coáài möåt mònh cho gioá sûúng àêìu àöåc, cho nù’ng thiïu àöët;hoå ài nhû vêåy, àïí tòm khoaái caãm, àïí phiïu lûu töåt àöå, àïítûå phong mònh laâ anh huâng, ài maäi kiïíu nhû thïë thò röìiseä ài àêu? àïën “thïë giúái tûå do” naâo? Chuáng ta, nhûängngûúâi xêy dûång cuöåc àúâi múái, vêng, chuáng ta cuäng àimaäi, ài àïën chuã nghôa xaä höåi vaâ chuã nghôa cöång saãn.Nhûng chuáng ta ài rêët cuå thïí chûá khöng ài trûâu tûúång;vêng, chuáng ta múái, múái maäi, nhûng tûâ caây bûâa caá thïíxûa cuä ài sang caái múái cuãa töí àöíi cöng, röìi ài sang caáimúái cuãa húåp taác xaä, laåi ài sang caái múái nûäa cuãa nöngtrûúâng têåp thïí, maâ trong khi àoá, ta luön luön siïët chùåtquanh Àaãng Lao döång Viïåt Nam cuå thïí, do àöìng chñ HöìChñ Minh vô àaåi laänh àaåo. Vêng, chuáng ta ài maäi nhûthïë, ài vúái vïå tinh Liïn Xö vaâo vuä truå, chûá khöng àitrong nhûäng àaám mêy laâm bùçng nûúác boåt cuãa boån vöchñnh phuã!

Nhûäng keã viïët Nhên vùn - Giai phêím rêët khoaái traákhi hoå neám àûúåc hoãa muâ vaâo mù’t cuãa toâa soaån baáo Vùn,


khi baáo Vùn àùng nhûäng In dêëu chên, Haäy ài maäi, àùngnhûäng Lúâi meå dùån cuãa hoå. Lúâi meå dùån cuãa Phuâng Quaánvúâ ngêy thú nhû möåt chuá beá, “Yïu ai cûá baão laâ yïu -Gheát ai cûá baão laâ gheát”, caái chên thêåt kiïíu Phuâng Quaánlaâ möåt thûá “ngêy thú cuå”, möåt thûá “chên thêåt” búái moác,aám chó xoã xiïn vaâo chïë àöå ta. Phuâng Quaán taåi sao laåiphaãi àùåt möåt vêën àïì khöng coá, laâ:

Àûúâng mêåt cöng danh khöng laâm ngoåt àûúåclûúäi töi

Seát nöí trïn àêìu khöng xö töi ngaäBuát giêëy töi ai cûúáp giêåt ài...

than phiïìn nhû vêåy, vaâ “yïng huâng” nhû vêåy, nhûngchùèng cêìn àïën seát nöí àêu, chó cêìn möåt caái voã chuöëi cuãaboån muöën phaá hoaåi chïë àöå ta vûát ra cuäng àuã laâm choPhuâng Quaán trûúåt ngaä thaãm haåi!

Phuâng Quaán cuäng noái túái Àaãng, coá Baâi thú laâm theoyïu cêìu cuãa Àaãng, kïu goåi “Trung ûúng Àaãng úi!... Coátöi!...”, chuáng ta cuäng hoan nghïnh Phuâng Quaán chöëngtham ö laäng phñ, vò àoá laâ viïåc Àaãng ta luön luön laâm;nhûng Phuâng Quaán coá thêåt yïu Àaãng hay khöng, ta haäynghe caái thaái àöå cuãa Phuâng Quaán khi noái nhûäng tïnquan liïu (Giai phêím):

Khù’p mùåt àêëtNhû ruöìi nhùång,ÚÃ àêu cuäng coá!Àaãng muöën phï bònh têët caãPhaãi möåt nghòn söë baáo Nhên dên!

Nhòn thêëy têët caã Nhaâ nûúác dên chuã nhên dên àêìynhûäng ruöìi nhùång, àoá laâ möåt sûå aác caãm khöng thûúâng,àïën nhû àöëi vúái cú quan Trung ûúng cuãa Àaãng maâ xaách


meá nhû vêåy, àoá coá phaãi laâ phï bònh xêy dûång khöng? haymuöën ngêåm mûåc phun àen lïn caã túâ baáo Àaãng?

ÀÛÂNG COÁ NHÊÌM CHÏË ÀÖÅÅ

Töi muöën noái àïën baâi thú Cûãa haâng Lï Àaåt maâ LïÀaåt àaä tòm caách àûa in, cöng böë ra, àïí laâm möåt àoân hùçnvaâo chïë àöå ta. Lêìn àêìu khi xem xong Cûãa haâng Lï Àaåt,töi noái: - Baâi thú naây maâ laâm ra úã miïìn Nam hiïån naythò rêët àuáng, rêët töët. Laâ vò caã baâi thú toaát ra möåt tiïëngS.O.S.: Cûáu töi vúái ! Töi bõ àeâ àïën ngheåt thúã, ngûúâi takhöng cho töi söëng, khöng cho töi suy nghô! Àoá laâ thûåctraång phaát xñt úã miïìn Nam hiïån nay.

Lï Àaåt “àeã sau àïën muöån”, muöën múã möåt cûãa haângthú, nhûng bõ cheân eáp, Lï Àaåt ghen vúái:

Bao nhiïu chöî ngonngûúâi ta cù’m trûúác...

... Anh em töi àaânh ra goác phöëÀùng kyá múã haângChûa coá tiïëng tùm

röìi seä coá tiïëng tùm.

Lï Àaåt múã cûãa haâng, theo anh noái, thò seä coá baån beâxuám laåi giuáp àúä. Cûãa haâng Lï Àaåt seä coá sao, coá trùng,coá gan ruöìi, phöíi muöîi, coá cöng, coá phûúång, coá caã buá duâ,“coá nhûäng thûá àúâi quïn boã - Nhûäng rïë cuân - deã raách, -maãnh sù’t - maãnh chai”...

Tûâng àoaån, tûâng àoaån, Lï Àaåt laåi àiïåp khuác gaâo than:naâo nhûäng öng phï bònh


Nhai chûä moân rùng - khöng hiïíu cuöåc àúâiMêëy chûä i túâ - loâng ngûúâi chûa biïëtNgù’t ngoån bao nhiïu suy nghô - tòm toâi.

NaâoCoá nhûäng ngaây - töi chó coân muöën chïët

Naâo nhûäng caãnh àau àúán:Coân anh

con saâivúå chûãa

Soân soân hai nùm àöiQuanh quêín taä con thuöëc vúå . . . . . . . . . .Coân anh

mú ûúác trong àêìu nhûác muãBao nhiïu dûå àõnh quay cuöìngBûåc böåi tay chên

àoái theâm cûãa söí.vên vên...

Sau nhûäng lúâi gaâo than àoá, Lï Àaåt laåi têåp trung döìnvaâo liïìn nhau bao nhiïu laâ u uêët, laâ rïn siïët; caã baâi thúLï Àaåt toaát ra möåt caãnh töëi àen, ngöåt ngaåt:

...Nûúác mù’t vêîn coân rúiVêîn coân nhûäng àêìu xanh súám baåcNhûäng thaânh kiïën - nghi ngúâ - döët naátVêîn coân haå thêëp con ngûúâi.Sao ta chûa biïën àûúåc cung trùng

thaânh chöî úã.vên vên...

Cûãa haâng Lï Àaåt doån theo kiïíu êëy laâ möåt sûå baây biïånhoaân toaân lïåch laåc, möåt cûãa haâng buön lêåu vïì tinh thêìn


úã giûäa miïìn Bù’c chuáng ta. Xem baâi thú, töi coá caãm tûúãngnhû Lï Àaåt khoác thêåt. Nhûng Lï Àaåt nhêìm mêët röìi!Trûúác àêy, Vuä Hoaâng Chûúng noái:

Luä chuáng ta àêìu thai nhêìm thïë kyãBõ quï hûúng ruöìng boã, giöìng noâi khinh:

chûá bêy giúâ Lï Àaåt vaâ nhûäng keã viïët Nhên vùn - Giaiphêím:

Luä caác ngûúi àêìu thai nhêìm chïë àöå!Nhêìm caái gò chûá nhêìm chïë àöå thò nguy hiïím lù’m! Lï

Àaåt àem nhûäng tiïëng khoác àïí buöåc töåi chïë àöå aáp bûác boáclöåt cuä maâ buöåc töåi cho chïë àöå àang nhùçm xoáa ngûúâi aápbûác boác löåt ngûúâi. Cho nïn caâng khoác loác “thaânh thêåt”bao nhiïu, thò chó caâng chöëng laåi chïë àöå múái möåt caáchsêu cay, àöåc àõa, vaâ rêîy ruåa bêëy nhiïu! Nhûäng tiïëng rïnsiïët sai lêìm àoá chó coá keã àõch lù’ng tai nghe àïí hoâng lúåiduång, chûá chuáng ta thò biïët ngay caái thûåc chêët cuãa noá.Nhûäng keã viïët Nhên vùn - Giai phêím khöng hiïíu rùçng:àêëu tranh tû tûúãng laâ àêëu tranh quyïët liïåt, khöng nhênnhûúång. Tû tûúãng chuöång lao àöång, yïu têåp thïí vaâ troångkyã luêåt àuáng àù’n vaâ töët àeåp cuãa giai cêëp vö saãn, nhêëtàõnh àeâ naát khöng cho nhûäng tû tûúãng vö chñnh phuã, tûådo vö haån àöå, anh huâng siïu nhên, ài maäi phiïu lûu...ngoác dêåy, khöng cho noá thúã, khöng cho noá söëng. Nhêëtàõnh tû tûúãng tû saãn phaãi àêìu haâng ta. Àöëi vúái nhûängtû tûúãng laåc hêåu, chuáng ta giuáp àúä, chùm nom, caãi taåo,nhûng àöëi vúái nhûäng tû tûúãng chöëng Àaãng, chöëng chïë àöå,chuáng ta khöng thoãa hiïåp, bù’t phaãi quy haâng.

Noái röång ra, úã trong vùn hoåc, sûå nhêìm lêîn chïë àöånhêët àõnh dù’t àïën chöî chïët cuãa tû tûúãng. Trûúác kia,trong nhûäng chïë àöå aáp bûác boác löåt cuä, anh say rûúåu, anh


huát thuöëc phiïån, thò chïë àöå aáp bûác boác löåt chõu traáchnhiïåm; anh vö chñnh phuã trong chïë àöå àoá, thò cuäng phêìnnaâo laâ coá giaá trõ chöëng àöëi. Nay trong chïë àöå ta, anh sayrûúåu, anh bï tha vúái giai cêëp tû saãn, anh caá nhên chuãnghôa, anh vö töí chûác, thò chïë àöå khöng chõu traách nhiïåmthay cho anh àêu, maâ nhûäng caái êëy laâ taåi anh. Àemnhûäng caái nhûúåc àiïím vïì tû tûúãng cuãa Nguyïîn Du, cuãaBandù’c (Balzac), maâ khoaác vaâo mònh röìi tûúãng mònhlaâm Nguyïîn Du, laâm Bandù’c laâ ngêy ngö; coáp nguyïn xinhûäng lïåch laåc cuãa Veáclen, cuãa Böàúle mang vaâo trongchïë àöå cuãa ta, laâ tûå àûa mònh vaâo ngoä cuåt.

NÏËU MAIACÖËPSKI MAÂ SÖËNG LAÅI

Chuáng ta rêët tûác giêån khi thêëy baáo Nhên dên vaâ caáctêåp Giai phêím àùng thú Maiacöëpski, khi thêëy Trêìn Dêìn,Lï Àaåt, Hoaâng Cêìm khen thú Maiacöëpxki theo löëi cuãahoå, khi thêëy caã boån hoå phêët ngoån cúâ Maiacöëpski, àïí laâmhoaân toaân traái ngûúåc vúái Maia. Maia laâ nhaâ thi sô yïumïën, ngúåi ca, trung thaânh vúái chïë àöå Xö viïët, vúái Àaãngcöång saãn Liïn Xö, Maia khöng thoãa hiïåp chuát naâo hïët vúáichuã nghôa àïë quöëc, vùng vaâo mùåt chuáng têët caã caái kiïuhaänh chiïën thù’ng cuãa nhûäng ngûúâi khöng àöåi chung trúâivúái giai cêëp tû saãn; bïn caånh àoá, Maia cuäng coá möåt söëbaâi thú vaåch nhûäng phña tiïu cûåc coân laåi trong chïë àöå Xöviïët, vaåch vúái möåt nhiïåt tònh xêy dûång roä rïåt. Àöìng thúâi,theo sûå hiïíu riïng cuãa töi, Maia thoaát ra tûâ chuã nghôavõ lai, vêîn coân mang ñt nhiïìu aãnh hûúãng cuãa trûúâng phaáivùn hoåc àoá trong caách diïîn taã. Nhûäng ngûúâi laâm thútrong nhoám Nhên vùn - Giai phêím ài hoåc trûúác tiïn laâ


thú leo thang cuãa Maia, maâ khöng hoåc caái yïu chïë àöå cuãaMaia, hoå maâi rêët nhoån caái caá nhên chuã nghôa cuãa hoå maâhoå cho laâ caá tñnh theo kiïíu Maia. Muâa àöng nùm 1919,Maia ài àïën nhaâ ngûúâi yïu, phaãi cêìm hai cuã caâ röët vaâmöåt thanh cuãi àïën biïëu, ngheâo khöí nhû vêåy, Maia laåicaâng yïu miïëng àêët maâ trïn àoá ngûúâi ta àaä traãi qua caáiàoái. Coân Trêìn Dêìn, nùm 1955, múái gùåp möåt ñt khoá khùnkhi chûa xin àûúåc viïåc cho vúå, maâ àaä múâ mù’t ài, “chóthêëy mûa sa trïn maâu cúâ àoã”, laâm thú àêm sau lûng chïëàöå ta trong khi àõch coân àoáng taåi Haãi Phoâng, Trêìn Dêìnhoåc Maia úã chöî naâo? Maia thò “noái lúán”, coân hoå thò àaåingön, Lï Àaåt àïì tûåa cho têåp thú dõch Maia, laâm nhû laâmònh laâ möåt Maia àang bõ oan uöíng, bêët cöng, vuâi dêåp.Hoaâng Cêìm giúái thiïåu têåp thú dõch àoá, cho rùçng chuángta chûa hiïíu nöíi Maia vò Maia laâ biïín. Khöng, nïëu chuángta chûa hoaân toaân thûúãng thûác àûúåc caái caách diïîn taã cuãaMaia, laâ do möåt sûå khaác nhau naâo àoá giûäa hai tñnh caáchdên töåc, do dõch chûa àûúåc nhiïìu nhaåc àiïåu nhû trongnguyïn vùn, do chûa quen húi beán tiïëng lù’m, chûá khöngphaãi do vò chuáng ta thêëp beá, töìi; vò Maia laâ biïín, maâNguyïîn Du cuäng laâ biïín, möåt dên töåc yïu àûúåc biïín cuãaNguyïîn Du thò cuäng yïu àûúåc biïín cuãa Maia, möåt quêìnchuáng nhên dên laâm nïn biïín lúán Àiïån Biïn Phuã, têëtnhiïn coá àêìy caái tinh thêìn ûu tuá maâ Maia àaä àaåi diïån.Nhûäng keã viïët Nhên vùn - Giai phêím cho rùçng thú cuãahoå quaá cao, quaá laâm lúán con ngûúâi, nïn boån hoå bõ chuángta khöng hiïíu nöíi hoå. Nhûng nïëu Maia maâ söëng laåi, thòMaia seä cöëp vaâo àêìu hoå, maâ baão: - caác ngûúâi àûâng coá nêëpvaâo ta maâ phaãn laåi tinh thêìn cuãa ta!


NHÊËN MAÅNH VAÂ NÊNG CAOTÑNH CHÊËT QUÊÌN CHUÁNG TRONG THÚ

Nïìn vùn hoåc theo chuã nghôa Maác - Lïnin laâ möåt nïìnvùn hoåc nhên àaåo nhêët, vò noá laâ nïìn vùn hoåc lêìn àêìutiïn trong lõch sûã loaâi ngûúâi àïì ra viïåc phuåc vuå cho quêìnchuáng nhên dên, cho àa söë, cho cöng nöng binh. Chuángta hoåc têåp chó thõ cuãa Lïnin, kïë thûâa têët caã nhûäng gòtinh hoa vaâ tiïën böå do loaâi ngûúâi àaä saáng taåo ra traãi quacaác chïë àöå; àöìng thúâi chuáng ta cuäng hiïíu rùçng trong caácchïë àöå trûúác, cùn baãn laâ quêìn chuáng chûa coá nhûäng nhaâvùn cuãa giai cêëp hoå, phuåc vuå trûåc tiïëp cho giai cêëp hoå.Dûúái chïë àöå cuãa ta, quêìn chuáng saáng taåo ra lõch sûã caângmaånh meä vaâ huy hoaâng hún bao giúâ hïët, nhûng trûâ möåtvaâi trûúâng húåp, thò quêìn chuáng hiïån nay coân chûa coánhûäng nhaâ vùn tûâ trong loâng hoå xuêët thên ra. Chuã nghôaxaä höåi cêìn coá nhûäng chuyïn gia àoã, àoã hùèn, chûá khöngphaãi höìng höìng. Chuáng ta cuäng cêìn coá nhûäng nhaâ vùnàoã, àoã hùèn, chûá khöng phaãi höìng höìng; trong khi chuángta tûå caãi taåo mònh àïí thêåt sûå thaânh nhûäng nhaâ vùn cuãaquêìn chuáng, ta phaãi thöng hiïíu àiïìu àoá, rùçng chuáng tacoân xa, coân xa nhiïìu caái mûác cêìn thiïët, caái mûác laâ nhûängnhaâ vùn cöång saãn, nhûäng nhaâ vùn toaân têm toaân yá cöångsaãn, chûá khöng chó nhûäng nhaâ vùn coá theã àaãng viïn.

Tònh hònh thú cuãa ta trong vaâi nùm nay, coá nhûängtriïåu chûáng taách rúâi quêìn chuáng rêët laâ khöng töët. Maâquêìn chuáng àaä caãnh caáo röìi àêëy: nhiïìu têåp thú àaä bõ ïë,bõ quêìn chuáng chaán röìi. Nhûäng biïn têåp viïn cuãa Nhaâxuêët baãn Höåi nhaâ vùn cho àoá laâ vò thiïëu tuyïn truyïìnquaãng caáo; thêåt laâ möåt sûå phên taách rêët ngêy ngö. Quêìnchuáng Viïåt Nam ta hiïån nay vêîn yïu thú nhû trong


Khaáng chiïën, nhû bao giúâ, nhûng quêìn chuáng khöng yïumöåt thûá thú naâo àoá hiïån nay cöë lan traân, thûá thú xaquêìn chuáng vïì nöåi dung vaâ xa quêìn chuáng vïì hònh thûác.

Vêën àïì nêng cao trïn cú súã phöí cêåp laâ vêën àïì coân cêìnbaân caäi khi aáp duång cuå thïí, úã àêy ta chûa ài sêu vaâo caáckhña caånh. Nhûng, töi nghô: trûúác hïët, ta phaãi thöng trïnlyá luêån, trïn yá thûác, röìi tûâ yá thûác seä thêëm vaâo ngoâi buát.Caái thûá thú Nhên vùn - Giai phêím, nöåi dung noá xa quêìnchuáng haâng vaån dùåm, vò noá chöëng chuã nghôa xaä höåi,chöëng têåp thïí, noá ài vaâo chuã nghôa caá nhên, siïu nhên,“anh huâng taáo baåo”. Vïì hònh thûác, noá caâng xa quêìnchuáng, noá nhaãy loâ khoâ möåt chên, lai cùng, neám soãi vaâotai baån àoåc, noá lêåp dõ àïën àiïn khuâng.

NÖÅI DUNG THÚ PHAÃI COÁTÑNH CHÊËT QUÊÌN CHUÁNG

Theo töi hiïíu, trûúác hïët, caác àïì taâi phaãi mang tñnhchêët quêìn chuáng, phaãi laâ nhûäng vêën àïì quêìn chuáng coáthïí thöng caãm àûúåc. Quêìn chuáng khöng cêìn caái thûá Haäyài maäi, möåt mònh chïët thiïu giûäa sa maåc cuãa Trêìn Dêìn,quêìn chuáng cuäng khöng muöën Trung ûúng Àaãng àiïìuàöång Lï Àaåt vaâo “Böå têm höìn quêìn chuáng”, hay Lï Àaåtbaây cûãa haâng buön lêåu baán “gan ruöìi, phöíi muöîi”, quêìnchuáng khöng muöën nhòn nhûäng gioåt nûúác mù’t caá sêëucuãa Lï Àaåt, khoác loác vò chïë àöå ta khöng cho hoå tûå do bûâabaäi, àöåc lêåp siïu nhên. Quêìn chuáng cuäng khöng dungnaåp caái thú quanh co vaâ baåc aác cuãa Hoaâng Cêìm, ao ûúácàûúåc chïët cha, chïët meå àïí àûúåc laâm keã möì cöi.


Nöåi dung cuãa thú cêìn phaãi phong phuá trïn cú súã giaãnàún. Trïn cú súã nhûäng tònh caãm cuãa haâng triïåu conngûúâi, trïn neát lúán àoá, chuáng ta ài sêu tòm caác chi tiïëtthêåt sêu sù’c. Phong phuá maâ khöng coá cú súã, thò seä thaânhrù’c röëi, phûác taåp theo kiïíu Möåt troâ chúi nguy hiïím; nïëunöåi dung maâ cö àún, öëc chui sêu vaâo voã, thò duâ hònh thûácdiïîn taã coá giaãn àún chùng nûäa, cuäng khöng ai hiïíu àûúåc.

Nöåi dung coá tñnh chêët quêìn chuáng, tûác laâ daânh ûutiïn cho nhûäng àïì taâi chñnh, nhûäng tònh caãm lúán, nhûängvêën àïì nûúác söi lûãa boãng cuãa thúâi àaåi. Ngay tûâ thïë kyã19, Biïlinski (Bieálinsky) àaä noái: “Khöng möåt nhaâ thú naâocoá thïí tûå mònh noái àïën nhûäng àau khöí, nhûäng sungsûúáng riïng cuãa mònh maâ thöi, maâ trúã thaânh möåt nhaâthú lúán àûúåc... Chó coá nhaâ thú beá múái khöí riïng cho mònh,vaâ tûå mònh laâm lêëy khöí”. Beáctön Búârïët (Berthol Brecht)cuäng noái: Àûâng coá laâm nhû möåt anh hoåa sô àûáng trïnmöåt chiïëc taâu sù’p chòm, àaä lêåt ngûúåc trúã voã lïn röìi, maâveä tranh tônh vêåt trïn mu taâu.

Nhaâ vùn, nhaâ thú laâ kyä sû têm höìn, tûác laâ kyä sû têmhöìn cuãa quêìn chuáng, thöng qua têm höìn nhaâ thú. Caácnhaâ vùn, nhaâ thú thûúâng quaá tûå phuå laâ têm höìn mònh“tinh vi”, phong phuá. Nhûng theo töi nghô, möåt nhaâ vùntrong möåt thúâi kyâ caách maång maâ quêìn chuáng laâ vaichñnh cuãa lõch sûã, coá leä cêìn phaãi traãi qua möåt quaá trònhba àiïím: àiïím àêìu tiïn laâ boã caái vöën nhaâ giaâu cuä, boã caáikho àêìy nhûäng súåi toác cuãa mònh cheã ra laâm tû, àêìynhûäng moáng tay cuãa mònh cù’t ra tñch luäy, àêìy nhûäng“phong lûu myä têåt” rêët xa rúâi quêìn chuáng; àiïím thûá hailaâ hoåc têåp caái giaãn àún, rù’n chù’c cuãa quêìn chuáng; àiïímthûá ba laâ trïn cú súã àoá, laåi xêy dûång nhûäng caái giaâu múái,húåp vúái quêìn chuáng, nhûäng caái tinh vi cuãa lao àöång vaâ


àêëu tranh; ba àiïím naây cuäng chó laâ möåt. Phaãi thêëy rùçngmònh trûúác kia laâ döët, cêìn phaãi hoåc laåi quyïín saách àúâiviïët theo löëi cuãa quêìn chuáng. Coá nhû vêåy, têm höìn mònhmúái trúã thaânh têm höìn quêìn chuáng, àïí coá àûúåc möåt nöåidung thú cuãa quêìn chuáng.

Khöng thïí san bùçng caác àïì taâi àûúåc, khöng thïí xoáanhoâa gioâng chñnh vaâ gioâng phuå. Lêëy möåt vñ duå khaá àiïínhònh trong vùn xuöi: Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa chuángta coá giêån húân gò vúái phúã, rêët yïu phúã, nhûng súã dô cöngchuáng kïu baâi Phúã cuãa Nguyïîn Tuên, laâ vò phúã àaä tûâgioâng phuå bõ àûa lïn gioâng chñnh, phúi baây la liïåt trïnhai kyâ baáo Vùn, trong khi gioâng chñnh, laâ saãn xuêët, laâphêën àêëu thò laåi dòm xuöëng laâ gioâng phuå hay rêët phuå.

HÒNH THÛÁC THÚ CUÄNG PHAÃI COÁTÑNH CHÊËT QUÊÌN CHUÁNG

Khöng nhûäng nöåi dung coá tñnh chêët quêìn chuáng maâhònh thûác cuäng phaãi coá tñnh chêët quêìn chuáng. NguyïînDu laâm truyïån Kiïìu bùçng thú luåc baát, vaâ cêu thú luåc baátcuãa Kiïìu laåi laâ nêng cao trïn cú súã phöí cêåp, gêìn guäi àaåichuáng, nïn quêìn chuáng rêët thuöåc, rêët yïu. Coân cêu thúluåc baát cuãa Hoa Tiïn thò coân sang troång quaá, khuác mù’cquaá, mùåc duâ laâ luåc baát, quêìn chuáng vêîn khoá gêìn, vaâ khoáyïu, khoá thuöåc. Chuáng ta nay khöng àoáng khung chóhiïíu hònh thûác quêìn chuáng tûác laâ luåc baát; ta khöng heåphoâi nhû vêåy. Vaã laåi úã àêy ta chûa baân sêu vaâo khña caånhcaác thïí thú vaâ vêìn àiïåu, maâ chó noái àïën caái tû tûúãng cuãavêën àïì, trong khi lêëy thú cöí laâm vñ duå.


Nhûäng ngûúâi laâm thú cuãa nhoám Nhên vùn - Giaiphêím yá chûâng tûå cho mònh laâ kïë thûâa Maiacöëpski, àaähoåc hònh thûác thú Maia möåt caách rêët giaáo àiïìu. Hoå bêëtchêëp caã cöng chuáng Viïåt Nam, hoå tòm möåt thûá múái lêåpdõ lai cùng naâo àoá.

Cöë nhiïn, tñnh chêët quêìn chuáng vaâ tñnh chêët dên töåckhöng àûáng bêët di bêët dõch. Stalin noái: “Tñnh caách dêntöåc khöng phaãi möåt caái gò laâm sùén möåt lêìn; noá chuyïínbiïën dêìn vúái caác àiïìu kiïån sinh söëng thay àöíi; nhûng noámaâ töìn taåi trong möåt luác naâo àoá, thò noá àïí möåt dêëu vïëttrïn cuåc diïån cuãa dên töåc”. Theo nhaâ phï bònh caáchmaång YÁ Gúâramsi (Gramsci 1891-1937), muöën giûä àûúåctñnh chêët dên töåc cuãa möåt nïìn vùn hoåc, thò “ngûä ngön”diïîn taã cuãa vùn hoåc phaãi “gù’n chùåt mêåt thiïët vúái àúâisöëng cuãa quêìn chuáng trong nûúác, phaãi phaát triïín chêìmchêåm vaâ chó tûâng ñt möåt”. Nhû vêåy, töi hiïíu rùçng: vïìhònh thûác, cêìn phaãi àûa nhûäng caái xa laå vaâo dêìn dêìn,tûâng ñt möåt, àïí dêìn dêìn húåp taång cuãa cöng chuáng, àïítraánh àêëm vaâo tai cöng chuáng möåt caách vö ñch vaâ trù’ngtrúån, traánh ngang pheâ pheâ àeâ lïn ngûåc ngûúâi àoåc.

Ta phaãi ài trûúác quêìn chuáng, nhûng nïn nhúá lúâiLïnin, ài trûúác möåt bûúác, àïí coá thïí löi keáo quêìn chuángtheo. Nïëu ta cho laâ Lïnin noái vêåy quaá khù’t khe, thò úãtrong thú, caác thi sô haäy ài trûúác mûúâi bûúác, hai mûúibûúác cuäng àûúåc, nhûng thónh thoaãng phaãi nhúá ngoaái àêìulaåi xem quêìn chuáng coá coân úã sau lûng mònh khöng, chûáàûâng ài tuöët mêët huát vaâo tröëng röîng.

Chuáng ta khöng àoâi hoãi bêët cûá möåt baâi thú naâo laâm racuäng phaãi àoåc àûúåc cho àaåi chuáng cöng nöng binh hiïíungay. Trong khi Àaãng laâm cuöåc caách maång vùn hoáa nêng


trònh àöå vùn hoáa cuãa àaåi chuáng lïn, vaâ trong khi ta vûúnàïën caái gûúng nêng cao trïn cú súã phöí cêåp cuãa thi haâo dêntöåc Nguyïîn Du, ngoä hêìu ai cuäng thñch àûúåc thú cuãa ta, thòñt nhêët hiïån nay, thú ta cuäng phaãi laâm cho nhûäng caán böåcöng àoaân, nhûäng caán böå trung àöåi, àaåi àöåi, nhûäng huyïånuyã viïn, nhûäng con caái nöng dên hoåc lúáp baãy, lúáp taám,nhûäng sinh viïn, nhûäng viïn chûác yïu vaâ hiïíu; nhûängngûúâi àoá coá thïí coi nhû, theo lúâi Maiacöëpski noái, nhûängtraåm chuyïìn àiïån, nguöìn àiïån vaâo traåm, röìi tûâ traåm tia vïìcaác núi. Nïëu nhûäng ngûúâi êëy maâ cuäng khöng tiïëp nhêånàûúåc thú cuãa ta, thò rêët nguy! Thò chó coân coá “tiïíu chuáng”caác nhaâ vùn naâo àoá hiïíu vúái nhau, thêåm chñ chó coá nhûängkeã viïët Nhên vùn - Giai phêím buâ khuá cöng kïnh thaánphuåc lêëy nhau, thò thêåt laâ nguy hiïím!

Chuáng ta cêìn phaãi nhúá rùçng thúâi àaåi ta coá nhiïìu caáito lúán lù’m, chûá khöng phaãi caái thúâi thuöåc Phaáp, caác cöàan aáo len hay hoåc sinh ngöìi bïn cûãa söí, nhaân vö sûå, dïîxuyát xoa vïì nhûäng baâi thú; chuáng ta phaãi nhúá rùçng nhêndên ta bêån rêët nhiïìu viïåc lo nghô vaâ laâm luång to lúán. Chonïn thú phaãi tòm hïët moåi caách baám vaâo trñ nhúá cuãa cöngchuáng, êëy thïë maâ coân súå bõ rúi, bõ bêåt ra thay! Huöëng chithú laåi nhû löëi thú Nhên vùn - Giai phêím tòm hïët moåicaách àïí êíy trñ nhúá cuãa quêìn chuáng ra, thò coân ai yïu, aithuöåc àûúåc?

Coá möåt sûå viïåc khöng thïí àïí cho keáo daâi, laâ gêìn àêy,do böå maáy xuêët baãn cuãa Höåi nhaâ vùn vaâ tuêìn baáo Vùnbõ tû tûúãng cuãa nhoám Nhên vùn - Giai phêím luäng àoaån,nïn bêët chêëp dû luêån, cûá ài theo hùçn baánh xe cuãa Nhênvùn vaâ Giai phêím, vêîn khuyïën khñch, àïì cao caái thûá thúàoá! Möåt nhaâ xuêët baãn nhû Nhaâ xuêët baãn Höåi nhaâ vùn


cûá in thú theo kiïíu Nhên vùn - Giai phêím, nïëu coá ïë, thòcûá xïëp àöëng vaâo kho, àaä coá Àaãng, Chñnh phuã vaâ nhêndên nai lûng ra maâ chõu!

VÊËN ÀÏÌ CAÁ TÑNH

Thú cuäng theo quy luêåt chung cuãa saáng taác vùn nghïå,cêìn phaãi cuå thïí hoáa vaâ caá thïí hoáa. Cêìn phaãi thöng quatêm höìn cuãa möåt thi sô àïí noái caái chung thò múái sêu sù’càûúåc. Caái chung phaãi àêìu thai qua caái riïng; nhûng caáimiïång àoá laåi phaãi tiïu biïíu cho caái chung cêìn phaãi coá caáiriïng, cêìn phaãi coá caá tñnh, coá buát phaáp riïng, cêìn phaãiàöåc àaáo.

Nhûng caá tñnh cuãa nhaâ thú hay nhaâ vùn laâ àïí töntònh caãm cuãa àa söë lïn, xuyïn qua nhûäng khña caånh àùåcbiïåt; caá tñnh khöng phaãi laâ muåc àñch cuöëi cuâng maâ chólaâ möi giúái àïí phaãn aánh cuöåc söëng. Chûá khöng phaãi múáibûúác vaâo ngûúäng cûãa cuãa baâi thú, àaä thêëy luâ luâ caái caátñnh phaát phò cuãa àûác öng thi sô, àaä thêëy àûác öng thi sôbù’t moåi ngûúâi cuái quyâ, khuêët phuåc trûúác àûác öng. Baåntöi laâ chiïën sô thi àua ûu tuá, àöìng thúâi caá tñnh hay huátthuöëc laâo, húi noáng naãy, vaâ cuäng hay taán gaái; töi yïu baåntöi, mùåc duâ nhûäng nhûúåc àiïím àoá; nhûng huát nhiïìuthuöëc laâo, noáng tñnh vaâ hay taán gaái laâ nhûäng caá tñnh vùåt;maâ töi rêët hiïíu rùçng chñnh sûå lao àöång cêìn cuâ vaâ nhiïìusaáng kiïën laåi laâ caá tñnh sêu sù’c nhêët cuãa baån töi. Khöngphaãi laâ nhaâ thú cûá vùån veåo cêu thú, ngöí ngaáo trong thúlaâ múái coá caá tñnh. Nhaâ thú cûá lùn vaâo quêìn chuáng, yïumïën quêìn chuáng hïët loâng hïët daå ài, truát caã têm höìn


mònh ra phuåc vuå quêìn chuáng röìi laâm thú, caái àöåc àaáonhêët àõnh laâ gù’n liïìn vúái nhiïåt tònh cuãa thi sô, chûákhöng ài tòm úã àêu xa caã.

Nhaâ thi sô coá taâi cuäng nhû ngûúâi àaân baâ coá duyïn, cûálaâm viïåc ài, cûá ca haát ài, duyïn seä toaát ra ngoaâi, chûáchùèng cêìn phaãi ûúän eåo ài trïn súåi giêy theáp, chùèng cêìnphaãi soi gûúng cöë nùån ra cho mònh möåt daáng àiïåu ngûúâihuâng, chùèng cêìn phaãi cöë tònh taáo baåo bùçng nhûäng hònhaãnh laâm xiïëc nhû thú Lï Àaåt:

Kinh tïë khöng thïí vaác ba lö ài böåhoùåc nhûäng con àûúâng

Vaåch coã vaåch lau àûáng dêåyGiú tay chaâo nhûäng cöng trûúâng

hoùåcTraái àêët

khöng chuáng taNgú ngaác muâ loâa

Chöëng gêåy bûúác ài loaång choaång.Kinh tïë vaác ba lö, con àûúâng giú tay chaâo, vaâ traái àêët

chöëng gêåy bûúác, àoá, caái thûá caá tñnh cöë laâm lêëy àûúåc êëythêåt chó laâ möåt caái bong boáng thöíi phöìng.

Noái chung, chuáng ta vêîn ài tòm chêët thú cuãa thúâi àaåi.Cöë nhiïn, möîi thi sô tòm möîi khaác, nhûng theo töi nghô,chêët thú cuãa thúâi àaåi ta phaãi coá möåt caái gò trong saáng,laåc quan, giaãn àún vaâ phong phuá, mï say maâ laåi tónh taáo,taáo baåo maâ khöng àiïn loaån, möåt chêët thú coá tñnh chêëtquêìn chuáng, àïí cho haâng triïåu ngûúâi yïu, thuöåc, coá thïíböìi dûúäng cho têm höìn ngûúâi nhû möåt chêët phuâ sa thêìndiïåu; chûá khöng phaãi laâ cöë nùån ra möåt chêët thú aác, àêåpvaâo giaác quan bùçng moåi caách, cöë giêåt gên ngûúâi àoåc nhû


Trêìn Dêìn, huïnh hoang nhû Lï Àaåt, traá hònh nhiïìu caáchlêåp lúâ, giaã traá nhû Hoaâng Cêìm.

Ngûúâi thi sô cuãa chïë àöå ta luön luön phaãi coá möåt thù’cmù’c: tòm toâi laâm thïë naâo maâ haâng vaån quêìn chuáng yïuthñch thú ta àûúåc. Nïëu ta chûa laâm àûúåc nhû thïë, thò ñtnhêët cuäng phaãi thêëy coá laâm àûúåc nhû vêåy thò múái àuángchên lyá; maâ chûa laâm àûúåc nhû vêåy, thò phaãi thêëy laâmònh haäy coân bêët lûåc, haäy coân núå lúán vúái quêìn chuáng.Chûá coá ai laåi cöë tûå phuå mònh laâ “biïín”, tûå phuå rùçng batrùm nùm sau múái coá ngûúâi hiïíu ta. Khoaác lúâi cuãaNguyïîn Du vaâo mònh nhû vêåy, cho kheáo keão maâ àêìu thainhêìm chïë àöå àêëy. Nhaâ thú muöën taác àöång àûúåc vaâo lõchsûã, thò phaãi taác àöång thöng qua quêìn chuáng, muöën lêëythú àêëu tranh cho thöëng nhêët, thò phaãi àem thú mònhthuác àêíy quêìn chuáng àêëu tranh cho thöëng nhêët, chûá cûátûå phuå mai sau múái coá ngûúâi hiïíu ta, thò laâ àúåi àïën luácthöëng nhêët àaä thûåc hiïån àûúåc röìi, luác àoá thú thöëng nhêëtcuãa mònh múái coá ngûúâi hiïíu hay sao?

** *

Thú cuãa ta phaãi coá nöåi dung quêìn chuáng, coá hònh thûácquêìn chuáng; thú cuãa ta phaãi coá tñnh àaãng, phaãi trungthaânh khöng lay chuyïín vúái sûå nghiïåp cuãa Àaãng, cuãanhên dên. Búãi vêåy caác nhaâ thú cuãa chïë àöå ta phaãi quyïëtliïåt àêåp cho tan caái thûá thú Nhên vùn - Giai phêím laânúi böåc löå roä nhêët nhûäng tû tûúãng liïn tuåc chöëng chïë àöåta, chöëng chuã nghôa xaä höåi, laâ thûá thú maâ quêìn chuángkhöng thïí naâo yïu àûúåc. Chuáng ta rêët röång raäi vúáinhûäng mêìm non vùn hoåc phuåc vuå cöng nöng binh, vúáinhûäng tòm toâi thiïån chñ, vúái têët caã caác buát phaáp àuáng


àûúâng hûúáng, nhûng khöng thïí röång raäi chuát naâo hïët vúáithûá thú ngûúåc gioâng xaä höåi chuã nghôa. Thêåt àuáng nhûvêåy röìi, àêëu tranh cho thú cuäng laâ àêëu tranh cho tûtûúãng, cho Àaãng.

3-1958


NHÛÄNG SUY NGHÔ CHUNG QUANHVÊËN ÀÏÌ CHÓNH HUÊËN

Gêìn àêy, trong khi hònh thaânh möåt luöìng tû tûúãng“xeát laåi”, coá nhûäng ngûúâi nhên möåt söë trûúâng húåp “chuåpmuä”, quy kïët mù’c phaãi úã nhûäng kyâ chónh huêën trûúác kia,àaä phuã nhêån caái taác duång tñch cûåc lúán lao cuãa Chónhhuêën.

Nhên möåt viïåc biïån luêån chung quanh Sïkhöëp, baånNguyïîn Tuên cuäng coá viïët: “... Nghe maâ muöën giêåt mònhnghô àïën chónh huêën vùn nghïå nùm naâo, coá nhûäng phêìntûã hùng maáu võt böëc àöìng lïn röìi quy caái lêìm, caái yïëucuãa ngûúâi khaác lïn theo vúái caái hûáng chuã quan cuãamònh...”(1) - Giêåt mònh nghô àïën chónh huêën vùn nghïå...Hoåc têåp chónh huêën naâo coá phaãi àêu laâ bõ boãng nûúác söi?Nhûng theo yá töi, khöng ai vò möåt lêìn bõ aáp xe naâo àoámaâ cho laâ viïåc tiïm thuöëc trõ bïånh laâ khöng nïn; möåt söëtrûúâng húåp duâng phûúng phaáp chûa chù’c tay àêu coá xoáamúâ àûúåc caái nhiïåm mêìu cuãa Chónh huêën! Baån thên, àöìngchñ ta trong khi trõ bïånh cûáu ngûúâi, coá möåt vaâi caái chïåch,


(1) Trong baâi tûåa Tuyïín têåp truyïån ngù’n cuãa Sïkhöëp (Nhaâ xuêët baãnHöåi Nhaâ vùn)

ta khöng nïn noái vïì hoå möåt caách aác caãm; hoå cuäng chñnhlaâ ta thöi.

ÀÊËU TRANH LAÂ QUY LUÊÅT

Thûúâng tònh, khöng ai muöën “mïåt” laâm gò. Nhûängngûúâi tiïíu tû saãn caâng thñch moåi viïåc àïìu ïm àeåp, hoâahaão, yïn vui. Nhûng laâm gò coá möåt caái böëi caãnh xaä höåinhû thïë àïí dûåa lûng cho lêu daâi! Caái thuúã trûúác Caáchmaång thaáng Taám naâo coá yïn bònh gò àêu! Nïëu coá nhûängngûúâi thuúã êëy coá thïí ngöìi ngêåm keåo maåch nha boåc ngoaâiàaá cuöåi ûúáp hûúng hoa lan, àoá laâ nhúâ hoå ruác àêìu vaâocaánh nhû chim àaâ àiïíu. Nhûäng ngûúâi tiïíu tû saãn cûámuöën “töi laâ keã giûäa, töi chûäa àöi bïn”. Nhûng röìi Caáchmaång cuäng àïën, löi bêåt dêåy nhûäng ngûúâi cêìu an hoùåchûúãng laåc. Noái chung, trong möåt thúâi kyâ caách maång cuãalõch sûã, quêìn chuáng nhên dên chuyïín àöång maänh liïåt, aimuöën “yïn thên” cuäng khöng yïn thên àûúåc: trong cuöåcsù’p xïëp lûåc lûúång, thïë têët anh phaãi coá möåt chöî àûáng,möåt haâng nguä. Coá ngûúâi thêëy baáo Nhên dên möåt söë chuãnhêåt àùng baâi vïì giúái vùn nghïå Trung Quöëc vaåch têåpàoaân chöëng Àaãng Dinh Linh- Trêìn Xñ Haâ, àaä noái caychua: - Ngaây chuã nhêåt àïí cho ngûúâi ta nghó, laåi neám quaãbom ra! Nhûng maáy bay cuãa àïë quöëc Myä haâng ngaây àiïnloaån mang nhûäng quaã bom khinh khñ maâ bay trïn khöngcuãa nhiïìu nûúác; bom thêåt, nghôa àen, cuãa Myä doåa dêîmtrïn àêìu ngûúâi ta àêëy, chûá khöng phaãi bom nghôa boángàêu! Coá giai cêëp, thò têët yïëu coá àêëu tranh giai cêëp. Coánhûäng luöìng tû tûúãng chöëng àöëi nhau, thò têët yïëu coá àêëutranh tû tûúãng. Àoá laâ thûåc taåi khaách quan, chûá chuáng ta


naâo muöën baây viïåc ra laâm gò! Dûúái chïë àöå cuä, nhiïìungûúâi àaä cöë tònh muä ni che tai, nhù’m mù’t vúâ nguã, ngaâythaáng daâi dong chúi cho hïët, hoå hêìu nhû khöng biïët àêëutranh laâ gò. Nhûng chung quanh hoå, àúâi vêîn theo quyluêåt àêëu tranh gù’t gao; khöng coá caái gò àûáng yïn caã! àïënhoân àaá noå, trong mònh noá caác àiïån tûã cuäng quay khöngngûâng; maâ thêåt ra, nïëu nhûäng ngûúâi àoá tûå thuá nhêån vúáimònh, thò loâng hoå coá ïm àeåp, hoaâ haão gò àêu, noá luönluön bêët öín, núm núáp lo lo möåt caái gò, noá buöìn muöën chïëtàûúåc!

Súå àêëu tranh maâ khöng traánh àûúåc àêëu tranh, chibùçng mònh nhòn thùèng vaâo caái têët yïëu, tñch cûåc àêëutranh theo hûúáng cêìn thiïët cuãa cuöåc söëng.

ÀAÅI TÛÂ ÀAÅI BI, CÛÁU KHÖÍ CÛÁU NAÅN

Húäi ngûúâi baån rêët dïî caãm xuác cuãa töi úi! Baån laâ ngûúâirêët thanh tao trong àúâi, möåt tñ àêåm loaäng cuãa nûúác traâàaä laâm lûúäi baån sùn laåi hay daän ra, baån khöng bao giúânúä àaánh ai, hoùåc phuå nûä hay àaân öng, duâ laâ vúái möåt caânhhoa höìng; baån bêët nhêîn trûúác möåt lúâi noái nùång; baån rêëtquên tûã vaâ “nhên àaåo”, baån khöng muöën möåt ngûúâi naâohïët phaãi khöí àau... Möåt mùåt baån muöën coá thiïn àûúângtrïn mùåt àêët vaâ coá ngay! möåt mùåt baån nghe noái àêëutranh, baån nghe noái chuyïn chñnh, laâ caái têm höìn bùçngtú vaâ bùçng boáng trùng cuãa baån àaä rúån gioá e sûúng, seâ rache chúã cho têët caã moåi ngûúâi.

Nhûng chñnh giai cêëp vö saãn vaâ Àaãng cuãa noá muöëndêìn dêìn thiïët lêåp möåt thiïn àûúâng thêåt sûå trïn mùåt àêët,muöën thûåc hiïån giêëc mú muön àúâi cuãa loaâi ngûúâi vaâ caãcuãa baån àêëy! Coân gò khöí àau bùçng caái xaä höåi coá giai cêëp


trong mêëy nghòn nùm nay! Nhûng mêëy nghòn nùm nay,nhên loaåi khöng coá con àûúâng lõch sûã naâo khaác àïí ài, nïnphaãi ài qua maáu vaâ nûúác mù’t cuãa caác xaä höåi coá giai cêëp.Àïën thúâi àaåi naây, thò caái nguöìn àau khöí laâ caác xaä höåi coágiai cêëp àaä coá thïí diïåt àûúåc, vaâ diïåt àûúåc haâng loaåt röìi.Caái “töåi töí töng” êëy àaä coá thïí xoáa àûúåc röìi, nhûäng ngûúâiViïåt Nam chuáng ta úã miïìn Bù’c nûúác ta, cuäng àaä lïnàûúâng xoáa caái nguöìn àau khöí cùn nguyïn ghï gúám êëy!Töi nghô rùçng Àûác Phêåt xûa kia mang möåt loâng thûúngvö lûúång àöëi vúái nhûäng àoái reát, öëm àau, giùåc giaä, chïëtchoác cuãa nhên loaåi, vaâ trong phaåm vi cuãa hún hai nghònnùm trùm nùm vïì trûúác, chó hoâng giaãi quyïët bùçngphûúng phaáp duy têm, thò àïën nay, chñnh caác Àaãng cuãagiai cêëp vö saãn, thûåc hiïån chuã nghôa Maác - Lïnin, àaäthûåc sûå giaãi quyïët àûúåc vïì cùn baãn, bùçng caách thiïët lêåpcaái xaä höåi khöng giai cêëp, vaâ àoá laâ “àaåi tûâ àaåi bi, cûáukhöí cûáu naån”!

Boác löåt laâ nguöìn göëc àau khöí, aáp bûác laâ nguöìn göëcàau khöí, chaåy theo lúåi nhuêån töëi àa, tñch luäy àïí maâ tñchluäy laâ nguöìn göëc àau khöí. Chuyïn chñnh vö saãn laâ nhùçmchùån nhûäng quy luêåt êëy cuãa tû baãn chuã nghôa, khöng chonoá taác oai taác quaái, chùåt noá tûâ göëc, nhöí bêåt rïî noá, thaynoá bùçng quy luêåt “vò lúåi ñch cuãa nhên dên, cuãa xaä höåi maâphuåc vuå”. Coân chñnh nghôa naâo hún, coân nhên àaåo naâobùçng! - Húäi ngûúâi baån rêët dïî caãm xuác cuãa töi úi! baån vêînthêëy nhûäng viïåc “chùån”, “chùåt”, “nhöí bêåt” laâ maånh quaá,laâ khöng hiïìn laânh, nhûng laâm thïë naâo khaác àûúåc? Àêëutranh giai cêëp, chuyïn chñnh vö saãn laâ àúä àeã cho caái xaähöåi khöng giai cêëp cöng bùçng, baác aái ngaây mai ra àúâi.Baån vêîn khöng muöën coá àêëu tranh giai cêëp maâ àûúåc nhûvêåy, thò khaác naâo chuyïån nhûäng treã con tûúãng mònh naãy


ra úã ngoaâi buåi, meå nhùåt àem vïì, chûá khöng phaãi do meårûát ruöåt, xeá thõt àeã mònh ra!

Chuáng ta àang söëng trong thúâi kyâ töíng khuãng hoaãngtû baãn chuã nghôa, thúâi kyâ àaåi caách maång xaä höåi chuãnghôa trïn thïë giúái. Nûúác ta, úã miïìn Bù’c, caác giai cêëp bõaáp bûác boác löåt xûa kia àaä nù’m lêëy chñnh quyïìn, laâm chuãtêët caã. Chuáng ta thay trúâi àöíi àêët cuãa àïë quöëc, cuãa phongkiïën, cuãa tû baãn thaânh trúâi àêët cuãa ta; maâ viïåc thay àöíinaây khöng gò coá thïí ngùn cûúäng àûúåc. Tû tûúãng cuãa tabù’t buöåc phaãi theo cho àuáng, theo cho húåp, cho kõp sûåcaãi taåo caách maång cuãa xaä höåi khaách quan; muöën vêåy, noáphaãi laâ tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn. Nïëu tû tûúãng cuãata cûá muöën tûå nhiïn nhi nhiïn, cûá muöën mònh khöngphaãi laâ tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn, thò têët laâ noá phaãiàöëi khaáng vúái cuöåc tiïën lïn caách maång. Luác àoá seä coá möåtcuöåc àêëu tranh quyïët liïåt, möåt cuöåc trûâ khûã nhau khöngthûúng tiïëc giûäa ta vaâ thûåc taåi caách maång khaách quan.Luác àoá seä diïîn ra möåt caãnh chêu chêëu àaá xe cuãa lõch sûã.Quêìn chuáng caách maång seä àêåp höå tû tûúãng laåc hêåu hayphaãn àöång cuãa anh cho vúä leä, cho toáe lûãa ra! Xe lõch sûãchù’c chù’n laâ khöng luâi, maâ con chêu chêëu khöng traánhàûúåc tan naát.

Chónh huêën tûác laâ cûu mang, giuáp àúä baån choån lêëycon àûúâng tû tûúãng àuáng, traánh cho baån caái thaãm haåigaäy àöí, múã cho baån con àûúâng söëng vinh hiïín. Trong caáivö minh khöng phên biïåt àûúåc phaãi traái cuãa tû tûúãngbaån, Chónh huêën doåi aánh saáng vaâo; caái bïí khöí ngaân àúâicuãa xaä höåi coá giai cêëp àaä phaãn aánh trong têm ngûúâithaânh caái bïí khöí cuãa tû tûúãng; nïëu khöng giaânh àûúåcquyïìn chuã àöång giûäa sûå höîn àöån êëy, thò baån seä coân trêìm


luên lùån nguåp khöng thöi; maâ töi biïët rùçng caái àau khöívïì tû tûúãng laâ “mûúâi hai cûãa àiïån tuâng xeão cuãa DiïmVûúng”; Chónh huêën chñnh laâ “àaåi tûâ àaåi bi, cûáu khöí cûáunaån”! Àaä nhiïìu lêìn töi tûå mònh nghiïåm nghô rùçng: àêëutranh tû tûúãng laâ viïåc àaä têët yïëu röìi; nhûng coân caái trñtuïå cao caã àaä taåo ra phûúng phaáp chónh huêën thêåt laâ vöcuâng kyâ diïåu! Thúâi cöí Hy Laåp, nhaâ hiïìn triïët Xöcúraát(1)

coá noái àïën viïåc àúä àeã cho nhûäng têm höìn; phûúng phaápchónh huêën cuãa ta laâ thûåc sûå àúä àeã cho nhûäng têm höìnmúái; àaáng leä àïí cho baäo taáp cuãa cuöåc àêëu tranh xaä höåitrong thúâi kyâ caách maång àêåp anh xú xaác vaâ thay àöíi oáccho anh, chónh huêën laâ möåt löìng êëp diïåu kyâ laâm cho têmhöìn múái cuãa anh àûúåc tûå núã... Chuã nghôa Maác - Lïnin,trong Chónh huêën, giuáp cho ta nù’m àûúåc quy luêåt cuãatû tûúãng àùång maâ, tûâ caái bõ àöång àaä ngaân kiïëp, giaânhlêëy caái chuã àöång tûâ raây vïì sau. Töi tûúãng nhû phûúngphaáp chónh huêën baây ra caác loaåi, caác kiïíu têm höìn àïícho ta nhêån xeát, so saánh vaâ tûå nguyïån choån lêëy loaåi têmhöìn naâo töët àeåp nhêët, vui sûúáng nhêët... Àêy laâ tû tûúãngàõa chuã vúái caái nghiïåp cuãa noá - “nghiïåp” tûác laâ quy luêåt- laâ huát maáu, huát muã cuãa nöng dên, laâm sao chiïëm àûúåcnhiïìu ruöång, cûúáp àûúåc nhiïìu thoác nhêët; noá khaát laâmchuáa àêët, möåt caái mùng tre moåc, noá cuäng goåi laâ “löng túcuãa àêët baâ”, mùåt trúâi doåi, noá baão laâ “nù’ng cuãa öng”; noáùn bêín àïën caái luäng quêìn cuãa böë cu meå àô. Àêy laâ tûtûúãng tû saãn vúái caái nghiïåp cuãa noá laâ bïånh khaát vaâng;noá muöën uöëng vaâng cho àêìy miïång; noá boân tûâng baát cúm,manh aáo, ruát sûác lûåc cuãa cöng nhên àïí àuác laåi thaânhvaâng maâ uöëng; noá nùån hïët maáu tuãy cuãa khaách mua


(1) Socrate: nhaâ triïët hoåc Hy Laåp trûúác Cöng nguyïn (168-100).

haâng, cuãa ngûúâi tiïu thuå, cuäng laåi àïí maâ àûúåc uöëngvaâng; caâng nuöët vaâng caâng àoâi uöëng thïm; noá khöng nïìmöåt thûá bêìn tiïån naâo hïët, tiïìn àöëi vúái noá khöng coá muâi;dûúái àaáy möîi tïë baâo cuãa noá, coá möåt àöìng xu nùçm trongàoá. Àêy laâ tû tûúãng tiïíu tû saãn vúái caái nghiïåp cuãa noá laânöíi nïnh nhû caánh beâo mùåt nûúác, laâ úã bêìu thò troân, úã öëngthò daâi, laâ luác caách maång lïn, thò noá hùng haái nhû diïìuàûúåc gioá, luác caách maång gùåp trúã ngaåi, thò noá böí nhaâo nhûdiïìu àûát giêy... Coân nhiïìu thûá tû tûúãng nûäa cuãa xaä höåicuä; nhiïìu khi têët caã pha tröån, chïë biïën vúái nhau nhû giêyleo chùçng chõt trong rûâng. Trong caái xaä höåi cuä àêìy àentöëi, xêëu xa, coá tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn “gûúng trongchùèng chuát buåi trêìn”, noá khöng khaát ruöång àêët, noá khöngkhaát vaâng, noá khöng bêëp bïnh; noá chñ cöng vö tû, noácaách maång triïåt àïí. Quy luêåt cuãa tû tûúãng vö saãn laâ nhûvêåy, nhû ngûúâi treâo vûún lïn àónh nuái, tuy gian khöí,nhûng luön luön thêëy phêën chêën, saãng khoaái! Chónhhuêën giuáp ta phên taách, chiïm nghiïåm têët caã nhûäng àiïìutrïn àêy, röìi tûå do choån lêëy con àûúâng ñt töën nûúác mù’tnhêët, con àûúâng töët àeåp, vinh quang nhêët: lêëy tû tûúãngcuãa giai cêëp vö saãn laâm tû tûúãng cuãa mònh. Möåt viïåc baãnchêët nhên àûác nhû vêåy, tûúái cêy chïët thaânh cêy söëng,sao nghô àïën laåi giêåt mònh? Àoá múái laâ “àaåi tûâ àaåi bi, cûáukhöí cûáu naån”.

CHÛÄ “GIAÁC”

Chónh huêën thêåt laâ traã laåi caái tûå do cho tû tûúãng conngûúâi, giaãi phoáng tû tûúãng con ngûúâi khoãi nhûäng caáinghiïåp xêëu xa. Nhûäng caái nghiïåp àoá, öm lêëy trong caác


xaä höåi aáp bûác boác löåt, möåt khi “àaä mang lêëy nghiïåp vaâothên”, thò noá bù’t anh laâm tuâ binh; àïm nùçm anh cuängkhöng nguã àûúåc maâ cûá thêëy mònh ài thu thoác tö; anhbuön baán, traáo trúã trong caã chiïm bao cuãa anh, anhtûúng tû àöìng tiïìn, anh uöëng thuöëc àöåc àïí cho àúä khaát.Ruöång, thoác, àöìng tiïìn hay laåc thuá dñnh liïìn vaâo anh àaäthaânh baãn chêët cuãa anh. Nay anh phaãi gúä nhûäng caái êëyra khoãi anh. Chónh huêën möåt mùåt àoâi hoãi àêëu tranh tûtûúãng gù’t gao, khöng thûúng tiïëc, khöng nhên nhûúång,àêìy saát khñ àöëi vúái nhûäng tû tûúãng sai xêëu, möåt mùåt rêëtnêng niu, êëp uã, taåo möåt löìng êëp mêìu nhiïåm cho tû tûúãngmúái núã ra. Khi nhûäng caânh àêìu tiïn cuãa tû tûúãng múáiàêåp àêåp úã trong baån, baån caãm thêëy möåt thûá vui sûúánglaå luâng. Àoá laâ chûä giaác; àoá àuáng laâ caái giaác ngöå tûå úãtrong loâng, tûâ thêm têm, ngûúâi ngoaâi khöng thïí taã chobaån nghe, maâ chñnh baån phaãi tûå kinh nghiïåm lêëy. Khitû tûúãng cuãa baån bù’t àêìu thay àöíi quy luêåt, coá thïí noáicuäng vñ nhû möåt haânh tinh bêëy lêu vêîn quay trong möåthïå maâ trung têm laâ möåt ngöi sao àen töëi, bêy giúâ haânhtinh rúâi boã caái hïå cuä maâ quay trong hïå múái, trung têmlaâ mùåt trúâi cuãa tû tûúãng vö saãn, chõu sûác hêëp dêîn, nhêånaánh saáng cuãa mùåt trúâi àoá, theo nhûäng quy luêåt cuãa hïåthöëng múái. Caái nhñch, caái chuyïín, caái thay àöíi hïå thöëngêëy laâ möåt sûå àeã laåi noá chi phöëi caã têm höìn baån, höìi xuêncho trñ tuïå baån. Tûâ giúâ trúã ài, baån nhêët quyïët giûä choàûâng bêåt ra khoãi caái bêìu trúâi múái; traái laåi, tû tûúãng cuãabaån luön luön tiïën túái, nhñch gêìn sûác noáng, sûác saáng cuãamùåt trúâi; vaâ khi àoá, baån seä caãm thêëy baån döìi daâo sûácsöëng vaâ khaã nùng, baån cuäng mang möåt phêìn vaån nùngcuãa tû tûúãng vö saãn!

Söëng trong thúâi àaåi caách maång xaä höåi chuã nghôa, baånphaãi laâm thïë naâo àûúåc mang thai caái chûä giaác àoá, nïëukhöng, baån seä khöng coá vöën àïí söëng cuöåc àúâi múái. Nhûäng


ngûúâi àûáng giûäa ngêåm àaá cuöåi boåc keåo maåch nha trongthúâi cuä, thûåc ra hoå coá trung lêåp àêu; giaán tiïëp hoå cuäng uãnghöå nhûäng têìng lúáp bïn trïn. Nïëu hiïån nay anh khöng coáàûúåc, hay khöng muöën coá caái chûä giaác êëy trong loâng, thòthïë têët tû tûúãng cuãa anh quay theo nhûäng quy luêåt khaáchùèn, chöëng àöëi. Tû tûúãng cuãa ta nhû con caá, noá khöng ùnmuöëi cuãa tû tûúãng giai cêëp vö saãn, thò noá seä ûún. Viïåc caácbaån thên, caác àöìng chñ giuáp ta trong hoåc têåp chónh huêënlaâm töi nhúá àïën cêu chuyïån töi àûúåc àoåc ngaây nhoã: coá möåtöng vua úã rêët bêín, khöng bao giúâ chõu tù’m giùåt, goåi laâ Malem hoaâng àïë; àònh thêìn, lñnh traáng löi öng ra tù’m göåi, kyâcoå; ban àêìu öng ta thêëy nûúác laä thò súå xanh mùåt, nhûngxong, thay quêìn aáo múái, thò öng laåi àûúåc lêëy Xaâ phoâng nûähoaâng rêët àeåp àeä, thúm tho. - Àuáng nhû vêåy, Chónh huêëncuäng nhû Xaâ phoâng nûä hoaâng; tû tûúãng cuãa ta àûâng runsúå nhû Ma lem hoaâng àïë.

Nhûäng tû tûúãng xêëu cuãa caác giai cêëp phi vö saãn,trong suöët cuöåc Khaáng chiïën vô àaåi, phêìn bõ àaánh baåt,phaá tan, phêìn bõ bao vêy, döìn eáp. Trong hoâa bònh, thûâacú sûå giaáo duåc cuãa Àaãng coá luác bõ lúi loãng, noá vuâng dêåytrúã laåi, xöng ra muáa may ùn noái huyïn thiïn, noá hùçn hoåctû tûúãng vö saãn vúái caã möåt tûå aái giai cêëp, noá khöng cöngnhêån hoåc têåp chónh huêën vïì trûúác vaâ muöën tûå töìn theobaãn chêët cuä. Nhûäng caách maång cuãa ta laåi tiïën lïn möåtbûúác nûäa, laâm caách maång xaä höåi chuã nghôa; nhêët àõnh tûtûúãng vö saãn khöng nghó têën cöng caác thûá boáng töëi vaâsûúng muâ àoá.

Nûúác ta laâ möåt nûúác nöng nghiïåp laåc hêåu; söë lûúånggiai cêëp cöng nhên cuãa ta khöng àöng; coá thïí noái rùçngchñnh nhúâ Chónh huêën, chñnh nhúâ giaáo duåc tû tûúãng maâ


laâm cho baãn chêët giai cêëp vö saãn cuãa Àaãng vûäng maånhkhöng ngûâng; trong Khaáng chiïën, coá thïí noái rùçng möîi àúåthoåc têåp chónh huêën laåi àem túái möîi àúåt thù’ng trêån lúánlao. Àaãng luön luön cêìn múã Chónh huêën, àïí àûa caáchmaång tiïën lïn; coi thûúâng, thêåm chñ phaãn ûáng Chónhhuêën laâ laâm yïëu lûåc lûúång tû tûúãng cuãa Àaãng.

Chónh huêën Vùn nghïå 1953 àaä vuä trang töët àeåp chogiúái vùn nghïå àïí ài vaâo thûåc tïë quêìn chuáng, àaä laâm chocaác taác phêím xêy dûång sau àoá coá möåt xûúng söëng tûtûúãng. Nïëu coá möåt söë chïåch choaåc naâo trong khi duângphûúng phaáp, àoá laâ àiïìu ta cêìn ruát kinh nghiïåm àïítraánh vïì sau. Theo yá töi, caái àiïìu coá lêîn löån, tûác laâ khiviïët nhûäng baâi tûå phï bònh trïn taåp chñ Vùn nghïå thaáng7-1953, möåt söë vùn nghïå sô àaä hoaân toaân phuã nhêån giaátrõ caác taác phêím mònh trûúác Caách maång. Nhûäng taácphêím trûúác Caách maång laâ laâm trong hoaân caãnh Phaápthuöåc, khi ngûúâi saáng taác chûa coá chuã nghôa Maác - Lïninsoi àûúâng; bïn caånh nhûäng sai lêìm vïì tû tûúãng cêìn phaãiphï bònh, möåt söë taác phêím àaä àaåt túái möåt mûác nghïåthuêåt naâo vaâ àaä coá möåt khuynh hûúáng tiïën böå so vúáihoaân caãnh thúâi àoá, thò vêîn coân laåi möåt giaá trõ vùn hoåcnghïå thuêåt. Hoaân toaân vûát caã, coi noá laâ “dûúái Zïrö”, laâkhöng coá quan àiïím lõch sûã trong phï bònh. Nhûng mùåtkhaác, tûâ chöî àoá laåi ài túái chöî coi Chónh huêën trûúác àêylaâ sai caã, röìi “sûãa sai” bùçng caách phuåc höìi nguyïn xi caáctaác phêím cuä khöng phên biïåt, khöng phï phaán, àoá laâàiïìu xoáa nhoâa rêët nguy haåi. Chónh huêën Vùn nghïå 1953cùn baãn laâ rêët böí ñch, quyá baáu cho têm trñ giúái vùn nghïå;hiïån traång coá chuã nghôa “xeát laåi” trong vùn nghïå hiïån


nay, chûáng minh rùçng Chónh huêën Vùn nghïå 1953 laâàuáng, laâ hoåc têåp nhû thïë coân chûa àuã.

Caái giaác ngöå vïì tû tûúãng vö saãn, chuáng ta cêìn giûä maäivaâ àaâo sêu, laâm cho noá lúán maånh khöng ngûâng.

CAÃM ÚN TÛ TÛÚÃNG VÖ SAÃN

Àúâi laâ möåt cuöåc àêëu tranh khöng ngûâng: ai cho cêunaây laâ saáo vaâ khöng muöën nghe, töi thò thêëy caái chên lyágiaãn àún àoá, nghiïåm maäi maâ vêîn chûa thuöåc, vêîn cûá múái.Buöng rúâi chên lyá àoá ra möåt höm, laâ àaä mêët vuä khñ tronghöm êëy röìi. Khöng coá tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn, lêëygò maâ xêy dûång cho têm trñ? Nhûäng ngaây lao àöång bònhthûúâng, tû tûúãng vö saãn laâ caái chêët men caách maång noáàûa thù’m thiïët àïën cho möîi viïåc duâ nhoã àïën àêu; tûtûúãng vö saãn laâ maáu noáng cuãa moåi cöng taác caách maång.Nhûäng khi töëi lûãa tù’t àeân, tû tûúãng vö saãn nhen aánhsaáng lïn trúã laåi. Chúi vúái giûäa gioâng, coá tû tûúãng vö saãnlaâ coá cheâo laái àûa ta túái búâ.

Khöng thïí tûúãng tûúång àûúåc rùçng dûúái thúâi Phaáp Nhêåtthuöåc, möåt àïm ài xem chiïëu boáng vïì, töi bõ aám aãnh búãihai con mù’t cuãa caái thùçng ma quaái trong phim tïn“Khaách kyâ dõ” naây coá caái bïånh laâ thñch giïët vúå, noá àaä lêëynhiïìu ngûúâi àaân baâ vïì, àïí giïët liïn tiïëp. Àïm khuya, nùçmtrïn giûúâng, töi khöng daám nguã nûäa, bõ àöi mù’t cuãathùçng noå chi phöëi; töi phaãi goåi, cêìu cûáu vúái baån töi, àïígiuáp töi chöëng laåi. Con ngûúâi trong xaä höåi cuä bõ nhunhûúåc, haäi huâng àïën ngêìn naâo! Con ngûúâi bêy giúâ coá tûtûúãng vö saãn, coá chên lyá cuãa chuã nghôa Maác röìi, seä nhöí


vaâo nhûäng thûá phim êëy maâ khöng xem, hoùåc coá xem thòtûác giêån maâ phï bònh, chûá nhêët àõnh khöng chõu kinh súå!

Song le, caái noåc àöåc cuãa xaä höåi cuä, laâ xaä höåi phaá hoaåicon ngûúâi, khöng ngúâ laåi coá thïí thêëm quaá sêu xa! Coá àöikhi, giûäa canh khuya, töi chiïm bao nhûäng caái möång mõgúám ghï, vö lyá, quaái dõ, nhûäng caái tiïìn kiïëp u uêët úã àêuxûa mònh khöng kiïím soaát àûúåc, löån vïì trong giêëc mú;thûác giêëc, nûãa thûåc nûãa hû, ngaân vaån sûúng muâ bao phuãdaây àùåc. Trong khoaãnh khù’c, töi lêëy caái “chiïëu yïukñnh”(1) cuãa tû tûúãng vö saãn, doåi vaâo àaánh tan àûúåc caáihöîn mang, öín àõnh laåi têm trñ, lêëy laåi àûúåc cho mònh caáithïë saáng suãa. Nïëu khöng coá tû tûúãng vö saãn, nhûängtrûúâng húåp àûáng trïn meáp vûåc cuãa têm höìn nhû vêåy, töilêëy gò àïí trûâ taâ khñ?

Vaâ nhiïìu lêìn - cuöåc àúâi quaã thêåt laâ khöng àún giaãn -con ngûúâi cuä trong töi, nùång mang mêëy chuåc thïë kyã buöìnphiïìn, bi quan, chaán naãn, böîng trúã dêåy àoâi quyïìn töìn taåi.Coá nhûäng àöi ngaây nhû vêåy, böå maáy têm höìn böîng nhûhoãng baánh xe, àûát giêy coát, lêìu têm höìn böîng nhû suåpxuöëng, àöí vuån. Giûäa àaám gaåch ngoái ngöín ngang, giûäa caáihû vö lêm thúâi êëy, töi coân coá tû tûúãng vö saãn; tû tûúãngvö saãn laåi laâ caái àoân bêíy giuáp töi kñch moåi caái lïn, xêydûång trúã laåi phúi phúái vûäng vaâng hún. Tû tûúãng vö saãnnoái vúái töi rùçng: “Àúâi vêîn àeåp tûúi, caách maång ngaây caângthù’ng, nhûäng triïín voång lúán lao nhêët àang múã ra chonhên loaåi...”; vaâ töi khöng thïí naâo khöng laâ möåt ngûúâilñnh chiïën àêëu cuãa cuöåc àúâi.

** *


(1) Trong caác truyïån thêìn kyâ xûa, laâ möåt caái gûúng àïí soi doåi vaâoma quyã, laâm cho chuáng tan taác hoùåc trúã laåi nguyïn hònh.

Caãm ún tû tûúãng vö saãn! Quyá biïët bao, caái chêët tûtûúãng tiïën böå nhêët, hoaân myä nhêët, maånh meä nhêët, tinhhoa cuãa lõch sûã tû tûúãng loaâi ngûúâi! Caãm ún Chónh huêënàem àùåt tû tûúãng vö saãn vaâo giûäa têm trñ con ngûúâi, tûáclaâ àùåt caái mêìm, caái nhên sinh ra sûác söëng úã giûäa caái haåt.Caãm ún Àaãng, coá sûác giaáo duåc caãi taåo mêìu nhiïåm, coáloâng nhên àaåo vö biïn!

3-1958


Art & Photos

Những bước đường tư tưởng của tôi - Tuyển tập Xuân Diệu