MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDZADƏ

Azərbaycan ədəbiyyatıda yeni bir eranın başlanğıcını qoymuşdur

İctimai maarifçilik hərəkatının ideoloqudur

Ədəbi tənqidimizin banisidir

Əlifba islahatçısıdır

Azərbaycan dramaturgiyasının, yeni tipli bədii nəsrin banisidir

Azərbaycan teatrının əsası 1873-cü ildə onun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" komediyası ilə qoyulmuşdur

Mirzə Fətəli Axundzadə 1812-ci il iyun ayının 30-da Şəki şəhərində anadan olmuşdur. Onun atası Mirzə Məhəmmədtağı Təbriz vilayətinin Xamnə qəsəbəsindən idi.

Məhəmmədtağı Arazqırağı kəndləri gəzib xırdavat sata-sata o zaman cənubi azərbaycanlıların çox olduğu ŞƏKİ şəhərinə gəlir. Burada xüsusi hörmət və nüfuzu ilə seçilən Axund Ələsgərlə tanış olur və onun qardaşı qızı Nanə xanımla evlənir

Bir il sonra onların oğlu dünyaya gəlir. Uşağın adını Fətəli qoyurlar Ailə 1814-cü ilə qədər Şəkidə yaşayır. Həmin il Məhəmmədtağı Nanə xanımı və 2 yaşlı Fətəlini götürüb XAMNƏyə, əvvəlki ailəsinin yanına köçür

Xamnədə Nanə xanımın vəziyyəti çox ağır keçir. Ərinin birinci arvadı ilə tez-tez didişmələr olur. 4 ildən sonra oğlu Fətəli ilə birgə Qaracadağ mahalında yaşayan əmisi Axund Ələsgərin yanına gəlir. Elə bu vaxtdan Fətəli Axund Ələsgəri özünün ikinci atası hesab edir.

1832-ci ildə Axund Ələsgər Məkkəyə ziyarətə getdiyi vaxt Fətəlini Gəncəyə gətirib molla Nüseyn Pişnamazzadədən xahiş edir ki,ona dini elmlərdən dərs versin. Fətəli burada şair və xəttat Mirzə Şəfi Vazehlə tanış olur, ondan nəstəliq yazısını öyrənir. Bu tanışlıq onun dünyagörüşünə müsbət təsir göstərir.

Bir gün bu möhtərəm şəxs məndən soruşdu: -- Fətəli, elmləri təhsil etməkdə məqsədin nədir? Cavab verdim ki, ruhani olmaq istəyirəm. Dedi: --Sən də riyakarmı olmaq istəyirsən? Təəccüb elədim və heyrət etdim ki,bu nə sözdür? Mirzə Şəfi mənim halıma baxaraq dedi: -- Fətəli, öz həyatını bu qaraguruhun içərisində puç etmə! Başqa bir məşğuliyyət qəbul et!

Ruhanilikdən əl çəkən Mirzə Fətəli

1833-cü ildə ŞƏKİdəki ibtidai rus

məktəbinə daxil olur və rus dilini

öyrənməyə başlayır

1834-cü ildə Axund Hacı Ələsgər Mirzə

Fətəlini Tiflisə gətirib Qafqazın

baş hakimi baron Rozenin

dəftərxanasında Şərq dilləri üzrə

mütərcim şagirdi düzəldir.

Mirzə Fətəli ömrünün sonuna kimi mütərcim vəzifəsində çalışır.

O, Rusiya-İran, Rusiya-Türkiyə dövlətləri arasında aparılan bəzi diplomatik danışıqlarda iştirak edir.

M.F. Axundzadə1836-cı ildən 1840-cı ilə qədər Tiflis qəza məktəbində türk dili müəllimi işləmiş, sonra isə öz yerini müəllimi Mirzə Şəfi Vazehə vermişdir.

1848-ci ilin noyabr ayında M.F. Axundzadə Nəsrəddin şahın taxta çıxması münasibətilə general Şellinqlə birlikdə I Nikolayın şəxsi məktubunu ona aparmışdır. Həmin vaxt o, Təbriz və Tehran şəhərlərini gəzmiş, Xamnədə yaşayan qohumları ilə görüşmüşdür. Nəsrəddin şah I Nikolay

Təbriz Tehran

1857-ci ildə Ərəb qrafikası əsasında yeni əlifba layihəsi tərtib etmişdir. 1863-cü ildə İstanbula getmiş və bu layihəni Türkiyənin baş naziri Fuad paşaya təqdim etmişdir.Müsəlman ölkələri üçün nəzərdə tutulmuş bu layihə"Cəmiyyəti-Elmiyyeyi-Osmaniyyə"də müzakirə edilmlş, lakin qəbul olunmamışdır. Sonradan M.F. Axundzadə latın qrafikası əsasında yeni əlifba layihəsi hazırlamışdır. Bu mənada o,indiki latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının ilk təşəbbüskarı, banisi sayılır.

M.F. Axundzadə 1865-ci ildə "Kəmalüddövlə məktubları" adlı bədii-fəlsəfi əsərini yazmış, onu 1866-

cı ildə dostu Mirzə Yusif xanla fars dilinə, 1874-cü ildə isə Adolf Berje ilə rus dilinə çevirmiş, lakin ciddi ictimai-siyasi məzmunu, böyük təsiredici gücü

olan bu əsəri sağlığında cap etdirə bilməmişdir.

M.F. Axundzadə 1842-ci ildə Axund Hacı Ələsgərin qızı Tubu xanımla evlənmişdir. Onların 13 övladı olmuş, bu uşaqların 11-i çox tez vəfat etmiş, bir oğul, bir qız olmaqla yalnız 2-si müəyyən ömür sürmüşdür.

Rəşidbəy Axundov (oğlu)

40 ildən artıq Qafqaz canişinliyində tərcüməçi işləməklə Rusiya dövlətinə xidmət edən M.F.Axundzadə ömrünün axırlarında əsassız yerə günahlandırılmış, qulluqdan uzaqlaşdırılmışdır. 1877-ci ildə ağır ürək astma xəstəliyinə tutulmuş və 1878-ci il fevral ayının 28-də vəfat etmişdir. Vəsiyyətinə görə Tiflisdə müsəlman qəbiristanlığında öz müəllimi --Mirzə Şəfinin yanında dəfn olunmuşdur.

M.F. Axundzadə şair kimi də

tanınır. O şeirlərini SƏBUHİ (sübh adamı) təxəllüsü ilə yazırdı. Onun çap olunmuş ilk əsəri"Şərq poeması" və ya "Matəm qəsidəsi" adlı mərsiyəsi farsca yazılıb. Müəllif özü rus dilinə tərcümə edib. 1837-ci ildə Moskvada "Moskovskiy nablyudatel"məcmuəsinin 11-ci sayında dərc olunmuşdur. Qəsidə böyük rus şairi Puşkinin ölümünə həsr olunub.

"Zəmanədən şikayət" şeirində öz həyatı, dost -tanış vəfasızlığı,dostun düşmənə çevrilməsindən bəhs edir. Tiflis mühitindən, özünün də ora getmək istəyindən bəhs olunur

"Yeni əlifba haqqında mənzumə" farsca yazılıb ,avtobioqrafik məzmunludur.

Tənqidi ruhlu şeirləri "Molla ƏLİ""Hekayəti-Seyyid molla Ələm Səlyani""Həcvi- Əbdürrəsul xan"

Azərbaycan dilində yazdığı şeirləriLirik şeirləri (məhəbbət mövzusunda)Mənzum məktublarıMədhiyyələri

1850-1855-ci illərdə 6 komediya yazmışdır. Bununla Azərbaycanda, ümumiyyətlə, Yaxın Şərq ədəbiyyatında dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur

Komediyaları

Dramaturgiyası (1850-1855)

1."Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər"

Avamlıq, gerilik, fırıldaqçılıq tənqid olunur

Nuxulular

Səfər bəy (mülkədar)

Hacı Kərim (zərgər)

Ağa Zaman (dəllək-həkim)

Molla Salman (molla)

Məşədi Cabbar (sələmçi)

Hacı nuru (şair)

Molla İbrahimxəlil

2."Hekayəti-Müsyo Jordan həkimi nəbatat və dərviş Məstəli şah caduküni məşhur" (1850)

İdeyası avamlığın və cadugərliyin tənqididir.

Hatəmxan ağa

Mülkədar

Ağıllı, bacarıqlı

Qonaqpərvər

Şahbaza atalıq edən əmidir

Müsyo Jordan

İlk qərbli surət

Nəbatat alimi

Vətənpərvər surətdir

Azərbaycan təbiətinə vurğundur

Şahbaz

Ərəb, fars, rus dillərini bilir

Arzusu fransız dilini öyrənmıkdir

Hatəmxan ağanın qardaşı oğludur

Qərb mədəniyyətinə

yiyələnmək istəyirQamışlıqdan

uzaqlaşmaq

Ad-san qazanmaq

Fransaya getmək

Qadın surətləri

Şəhrəbanu (ana) Şərəfnisə

(qızı)

Xanpəri (qulluqçu)

Tədbirli qadın

Qonaqpərvər

Açıqürəkli

Daxilən saf

Avam, hər şeyə tez inanan

Komediyanın sujet və kompozisiyası (4məclis)

I ekspozisiya

II zavyazka düyün

III kulminasiya

IV açılış (razvyazka)

V final

Paris xəbəri

Şəhrəbanu xanımın qəti etirazı, Məstəli şaha müraciəti

Məstəli şahın Parisi dağıtması

Müsyo Jordanın Parisə getmək cəhdi

Əlvida Paris

3. Hekayəti-xırs quldurbasan (1851)

Ailə-məişət mövzusundadır.

İdeyası azad, qarşılıqlı məhəbbətin təbliği və qadın hüqüqsuzluğunun tənqididir.

Hadisələrin təsviri Şəmsəddin mahalında baş verir

Bayram Pərzad+

MƏRD

NAMUSLU

AÇIQÜRƏKLİ

ZALXA SURƏTİ

TARVERDİ

QORXAQ

YALANÇI

İKİÜZLÜ

KÜTBEYİN

MƏŞƏDİ QURBAN

4. Hekayəti-vəziri-xani Lənkəran və ya Hekayəti-vəziri-xani Sərab komediyası(1851)

22 mart 1873-cü ildə bu əsərlə Azərbaycan teatrının bünövrəsi qoyuldu. H.Zərdabi və N.Vəzirov

səhnələşdirdi.

1.Ailə-məişət mövzusundadır. 2.İdeyası hakimlərin, saray xadimlərinin bacarıqsızlığı, yaltaqlığın və siyasi sistemin tənqididir.

Tənqid hədəfləri

Lənkəran xanı Vəzir Mirzə Həbib

NADAN

AĞILSIZ

ZALIM

GÜLÜŞ HƏDƏFİ

YALTAQ

İKİÜZLÜ

Bunlara qarşı qoyulur

Teymur ağa

MƏRD

ƏDALƏTLİ

Şölə xanım

Nisə xanım

Qadın obrazları

5.Hekayəti-mərdi xəsis və ya Hacı Qara (1852)

Hacı Qara

XƏSİS

QORXAQ

TAMAHKAR

ACGÖZ

KOMİK

Heydər bəy

DRAMATİK

Qayğıkeş ana Tükəz

1. Mövzu xəsislikdir.2. İdeyası -- xəsisliyin, acgözlüyün tənqididir.3. Bu əsərlə də milli teatrın əsası qoyuldu.

6. Mürafiə vəkillərinin hekayəti(1855)

HACI QAFUR

Bacısı Səkinə xanım Ağa Həsən

Əziz

İradəli

AğılliTənqid

hədəfləri

Halvaçı ağa Mərdan

Yalançı şahidlər

Mövzusu Cənubi Azərbaycan həyatından götürülüb və məhkəmə sistemi tənqid olunur.

Xeyir Şər üzərində qələbə çalır.

Mürafiə vəkilləri Səkinə xanım

"Aldanmış kəvakib" povesti və ya "Hekayəti- Yusif şah" (1857)

1.Yeni realist bədii nəsr, müasir povest janrının əsası qoyuldu.

2.Məzmunu I Şah Abbasın saray tarixçisi İsgəndər bəy Münşinin "Tarixi-aləmarayi-ABBASİ" kitabından götürülüb.

3.M.F.Axundovun maarifçilik ideyaları əks olunub.

4.İdeyası şahlıq üsul idarəsinin, mütləqiyyət quruluşu və despotizmin tənqidi, şahların və saray xadimlərinin ifşasıdır.

Şah Abbas (20-21 yaşında)

Yusif Sərrac ( at yəhəri düzəldən)

Ağılsız, qabiliyyətsiz

Xəzinə boşalır, idarə edə bilmir.

Qəddar, rəhmsiz

Bir oğlunu öldürür, ikisininin

gözünü çıxarır.

İslahat işləri

Vəzirlər zindanda

Münəccimliyin ləğvi

Vergilərin miqdarını azaldır

Dini vergiləri azaldır

Məktəblər, xəstəxanalar

açdırır

İki həftəlik hakimiyyət müddətində

Hadisələr Qəzvin şəhərində baş verir.

M.F.Axundzadənin xatirəsi xalqımız tərəfindən əbədiləşdirilmişdir.

2012-ci il M.F.Axundzadə ili elan olunub.

Şəkidə AXUNDOVUN EV MUZEYİ

Tbilisidə ev muzeyinin qarşısında xatirə lövhəsi

1962-ci ildə 150 illik yubileyi təntənəli qeyd olunub.Məmməd Cəfər Cəfərov və Əhmədağa Qurbanovun ssenarisi əsasında görkəmli ədibə həsr olunmuş sənədli film çəkilmişdir.

Ən böyük milli kitabxanamız M.F.Axundzadənin adını daşıyır.

M.F.Axundzadə adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı

Bakıda M.F.Axundzadə adına məktəb

Şəkidə M.F.Axundzadə prospekti

Bakıda, respublikamızın bir çox rayonlarında,o cümlədən İsmayıllıda M.F.Axundzadənin adını daşıyan küçə və prospektlər var

Bakıda abidəsi heykəltaraş Pyotr Sabsay tərəfindən 1930-cu ildə qurulub

150 illiyi münasibətilə buraxılmış poçt markası Bakıda Axundov bağı

Hazırladı: 1 saylı orta məktəbin müəllimi M.Mehriban