Dersimiz.Com

CÜMLE ÖZELLİKLERİ VE CÜMLENİN ÖĞELERİ

CÜMLE:

Bir düşünceyi, duyguyu, durumu, bir olayı yargı bildirerek anlatan kelime veya kelime dizisine cümle denir.

ÖZELLİKLERİ:

1. Cümle kelime veya kelime gruplarıyla kurulur. Varlık, kavram, nitelik, durum ve hareketleri karşılayan kelime ve kelime grupları tek başlarına yargı bildirmezler.

Cümlenin kurulabilmesi için yargı bildiren çekimli bir fiil veya ek/fiile çekimlenmiş bir isim yeterlidir. Yani yargı bildiren ya da çekimli bir fiil, ek fiille oluşmuş bir kelime cümle olabilir ve bu da en küçük cümleyi oluşturur.

Örneğin: Doğruldu Titredi Zordur Yorgunum Geliyorum...

2. Cümlede yargı bildiren unsur yüklemdir. Cümle yüklem üzerine kuruludur. Yüklem, ihtiyaca göre başka unsurlarla desteklenir.

Dersimiz.Com

Yakalamışlar

Yüklem

Küçük çocuğu / yakalamışlar

Düşmanlar / küçük çocuğu/yakalamışlar

Dere kenarında/düşmanlar/küçük çocuğu/yakalamışlar

Geçen yıl / dere kenarında/düşmanlar/küçük çocuğu/yakalamışlar

3. Karşılıklı konuşmalarda kullanılan soru ve cevaplar cümleleri bazen sadece yüklemden meydana gelebilir. Bu cümlelerde anlam, kendisinden önceki cümleyle tamamlanır.

Cemile ve Taner hayran kalmıştı:

- İnsanın elini yakmaz mı?

- YAKMAZ (İnsanın elini yakmaz)

Dersimiz.Com

- Sen çok güzel ingilizce konuşuyorsun

- KONUŞURUM (Ben çok güzel ingilizce konuşurum)

4. Yüklemin anlamı “özne”, “nesne”, “yer tanımlayıcısı (dolaylı tümleç)” ve “zarf” adı verilen cümle öğeleri ile tamamlanır.

Cümlenin ikinci derecede önemli öğesi öznedir. Tek kelimelik bir cümlede bile öznenin varlığı yüklemde bulunan şahıs ekinden anlaşılır.

Örneğin: Geldim cümlesinde “-m” 1. tekil şahıs ekidir ve “ben” öznesini işaret eder.

Geldik “-k” şahıs eki biz öznesini işaret eder.

geliyorsunuz “- sunuz ” şahıs eki “ siz “ öznesini işaret eder

5. Nesne yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç ) ve zarf tümleci cümlenin yardımcı unsurlarıdır. Özellikle geçişli fiil cümlelerinde (yeni nesne olan ve ) bu unsurların hepsi bulunabilir.

Dersimiz.Com

Hiçbir zaman / kader / bizi / senden / ayırmasın

Zarf Tüm. Özne B.li N. Yer Tamlayıcısı Yüklem

6. İsim cümlelerinde ve geçişsiz fiil cümlelerinde bazı unsurlar bulunmaz. İsim cümlelerinde nesne ve uzaklaşma, yaklaşma ekli yer tamlayıcısı çok seyrek görülür.

Ben de / bir varisin olmakla / bugün mağurum

Özne Zarf Zarf Y.

Geçişsiz fiil cümlelerinde nesne yoktur.

Bütün ova / billur döşenmiş gibi / parlıyordu

Özne Zarf Y.

7. Yüklem, genellikle cümlenin sonunda yer alır. Diğer unsurların yeri sabit değildir. Bu öğelerin dizilişindeki değişkenlik Türkçenin anlatım özelliklerinden biridir ve genellikle vurgulanarak

Dersimiz.Com

istenen unsur, yükleme yaklaştırılır. Yüklemin önünde bulunur.

Bu şehrin çilesini ben çekerim yıllardır. Yüklem sonda değil özne vurgulanıyor. Özne Yüklem

Hasretini ben duyarım

Özne Y.

Sabahleyin erkenden annemle evden çıktım

D.T. Y.

8. Cümle vurgusu yüklem üzerindendir. Vurgu gerektiğinde belirtilmek istenen unsur üzerine çekilebilir.

CÜMLE ÖĞELERİ

YÜKLEM

Cümlede yargı bildiren çekimli unsur yüklemdir. İş, hareket, oluş, durum yüklem tarafından karşılanır. Yüklem, cümlenin ana

Dersimiz.Com

unsurudur. Diğer öğeler, yüklemin anlamını desteklemek üzere cümlede bulunur.

ÖZELLİKLERİ:

1. Yüklem olan unsur, çekimli bir fiil veya ek fiille çekimlenmiş bir isimdir.

İhtiyar, ağlayarak Cemile’nin eski güzelliklerini anlattı

Kırşehir’de kış uzun sürer

Her iki cümlede yüklem çekimli bir fiildir.

İçimde en güzel duygular saklı

Gökyüzünün başka rengi de varmış

Bu cümlelerin yüklemi, ek fiille çekimlenmiş birer isimdir.

2. Yüklem genellikle cümlenin sonunda bulunur. Günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve şiir dilinde yüklemin yeri değişebilir.

Dersimiz.Com

Birden kapandı birbiri ardına perdeler

Düşmez bir damla yağmur kavrulur toprak

Ve çıplak ayaklar basamaz yere

Sakla samanı gelir zamanı

Sen git dedi, ben gelmeyeceğim bu akşam

3. Bir cümlede birden fazla özne, nesne, zarf ve yer tamlayıcısı bulunabilir. Ancak yüklem, tektir. Eğer birden çok yüklem varsa, birden çok cümle var demektir. Yani yüklem sayısı cümle sayısını gösterir.

Yağız otlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı

Bir dakika araba yerinde durakladı (3 cümle vardır.)

Yol onun, varlık onun

Geri hep angarya

Yüz üstü çok süründüm, ayağa kalk .Sakarya! (5 cümle)

Dersimiz.Com

4. Yüklem bir kelime grubu olabilir.

Güzel yüzü ışıl ışıldı

5. Bazı cümlelerde yüklem bulunmaz. Böyle cümlelerde anlam, yükleme gerek duymayacak kadar açıktır. Cümle okuyan ya da dinleyen kişi tarafından zihninde tamamlanır. Böyle cümlelere kesik cümleler ya da eksilili cümle denir.

Şimdi korkunç bir süküt... İki genç boyunları bükülmüş, acı acı düşünüyorlardı.

Maviliği iç bayıltan sonsuz, derin gökyüzü... Yeşil bir vadide gizlenmiş minareli, küçük, beyaz bir şehir...

Yüklemsiz cümleler daha çok karşılıklı konuşmalarda görülür. Böyle cümlelerde yüklem, önceki cümleden anlaşılabilir.

- Nerede oturuyorsun?

-Şehzadebaşında (Şehzadebaşında oturuyorum)

Dersimiz.Com

- Nereden anladınız?

- Mızraklardan bayraklarından (....anladık)

- İlk de çocuğu mu götüreceğim?

- Evet (evet götüreceksin)

ÖZNE

Cümlede iş yapanı olan karşılığı unsurdur. Özne, yüklemin gösterdiği işi, hareketi, oluşu, durumu üzerine alır.

ÖZELLİKLERİ

1. Özne bazı cümlelerde olan bazı cümlelerde yapan unsurdur.

Hava durgundu (Özne: olan)

Özne Y.

Cevdet Bey, bahçeyi suluyordu. (Özne: yapan)

Dersimiz.Com

2. Özne yükleme çoğul iyelik ekleri dışında çekim eki almadan bağlar.

Gurbet çeken gönüller, kuşatmıştı ocağı

İkisi de ağlaya ağlaya abdest aldılar

3. Özne, isim cinsinden bir kelime grubu olabilir.

Cemile Hanım, bu gece siyah tüllerine büründü

İnsan grubu

Köpekleri hiç sevmediğimi bile bir dostum / geçen gün bana yolda rast geldi

Abdülhak Hamit, gelen kuşaklara tanışmaya adet etmiş olanlardandı.

4. Bir cümlede, birden fazla özne bulunabilir.

Dersimiz.Com

Çiğnenmiş / kara kalpaklar, temiz duvaklar

Güneş / yer, / gök, / deniz iç içe kaynaşır

Tarih, / sürat eserleri, / gelenekler, / hepsi, / cemiyetin süreklilik şuurudur

Etrafta hoş ve olgun bir koku, / yeni kesilmiş geçgince bir karpuz korkusu yayıldı.

5. Özne bazı cümlelerde, bir kelime veya kelime grubu olarak bulunamayabilir. Yani yüklemde saklı halde bulunur, yüklemin taşıdığı şahıs yükünden anlaşılır.

Karanlığın, yağmurun, rüzgârın içinde dört nala uzaklaştı.

Geniş merdivenden yukarı kata çıktık (Biz) Y.

Y.

Uçurumun başına çöktüm (Ben)

Dersimiz.Com

Şu ışıklar içinde görünüp kadılara bak (den)

6. Hitap unsurları, yükleme bağlandıkları için özne değil cümle dışı unsurdur.

Şair, sen üzüldükçe ve öldükçe yazarsın

C.Dışı Özne Y.

Öğretmen, gülen kadın, çok iyi bir öğretmendir

Özne C. Dışı Y.

7. Cümle tahlillerinde yükleme sorulan “Kim, ne” soruları özneyi bulmaya yardım eder.

Kamyon karanlık bir vadiden geçiyordu (Geçen ne? Ne geçiyor)

Ayşe koşarken ağayı sandalyeye takıldı ve yere yuvarlandı (Yuvarlanan kim)

Dersimiz.Com

7. Cümlede özne iki yüklem arasında her zaman teklik-çokluk bakımından bir uygunluk aramaz.

Göreliler hepimizin kimlik kartlarını kontrol etti

Kuşlar uçuyor. Martılar bağrışıyorlar. Güller soldu

Gözlerim yakını iyi görmüyor

NESNE

Cümlede yüklemin bildirdiği öznenin yaptığı işten etkilenen unsurdur. Nesne geçişsiz fiillerde yer almaz. Zaten nesne almayan unsurlardır geçişsiz fiiller.

Burada son fırtına son dalı kırıyordu

Nesne

Gül yaprakları ayva gibi sarardı Nesne yok

Dersimiz.Com

ÖZELLİKLERİ

1. Nesne, yükleme yükleme haliyle bağlanır. Yükleme ekini alan nesnelere “belirtili nesne” almayan nesnelere de “belirtisiz nesne” denir.

Bir bir hatırlatmayım geçen sonbaharları

Y. B.li Nesne

Ben elli senedir onu bekliyorum

B.li Nesne Y.

Ayşe ona sigara uzatıyordu

B.li Nesne

2. Belirtili nesnenin yeri cümle içinde değişebilir. Ancak belirtisiz nesne daima yüklemin önünde yer alır. Yüklemle belirtisiz nesne arasına kuvvetlendiren edatları (da, de, bile) dışında başka bir unsur giremez.

Dersimiz.Com

Senelerden beri nergis görmüyordum

B.siz Nesne Y.

Yirmi dört saatle üç mevsim değiştirirsiniz

B.siz Nesne Y.

Bunu bir çocuk anlattı

B.li Nesne Y.

Cesur Aslan Bey kır atını ileriye sürdü

B.li Nesne Y.

3. Nesne, isim cinsinden bir kelime grubu olabilir

Her doğan günün bir dert olduğunu, inan bu yaşa gelince anlamış B.li Nesne

Y.

Dersimiz.Com

Sabahları odadan odaya gezinerek düşünmeyi severim

B. li nesne

Dağlı çobanlar “size prenslerimizi gösterelim” dediler

B.li nesne

4. Bir cümlede birden fazla nesne bulunabilir. Ancak nesneler aynı cinsten olmalıdır. Yani bir belirtili ise diğerleri de belirtili, belirtisiz ise diğerleri de belirtisiz. Belirtili ve belirtisiz nesneler aynı cümle içinde yer almaz.

Gurbette duyduğum sonsuz hüzünleri, /

B.li nesne

Yaprakların döküldüğü hicranlı günleri

B.li nesne

Dersimiz.Com

Andım birer birer, acıdım kendi halime.

Dağılmış eşyaları titreyen çocukları, şaşkın insanları görüyordum

B.li nesne B.li nesne B.li nesne Y.

Uçurtmalar / biraz gök /, açık hava /, rüzgâr / ister

Özne B.siz N. B.siz N. B.siz N. Y.

Ansızın / bir çığlık / kendi sesine benzer bir feryat / işitmişti.

B.siz nesne B.siz nesne

6. Yükleme sorulan “neyi, kimi ve ne” soruları nesneyi bulmaya yardım eder.

Yeşilin hasretini Türk işledi çiniye (neyi işledi?)

B.li nesne

Dersimiz.Com

Yalıda, hizmetçi, Orhan’ı ikinci kata çıkardı (kimi çıkardı?)

Uçurtmalar, biraz gök, açık hava rüzgâr, ister (ne ister?)

YER TAMLAYICISI

Cümlede yaklaşma, bulunma ve uzaklaşma bildirerek yüklemi tamamlayan unsur, yer tamlayıcısıdır.

ÖZELLİKLERİ

1. Bu unsur yükleme yaklaşma (-a / -e), bulunma (-de, -da, -ta, -te) uzaklaşma (dan, den, tan, ten) ekleriyle bağlanan bir kelime veya kelime grubudur. Yer tamlayıcısı, mutlaka bu eklerden birini taşımalıdır.

Baş ucumdaki lambayı yakıp saate baktın

Y.tam.

Akif’in kabri olan bahçede bir gül varmış

Yer tam.

Dersimiz.Com

Bir büyük boşlukta bozuldu büyü

Yer tam.

Sağ taraftan çıngırak sesleri geliyordu.

Yer tam.

Kaynar bir cezvede kaynar durmadan

Yer tam.

2. Bir cümlede birden fazla aynı veya ayrı cinsten yer tamlayıcısı bulunur.

Bütün gün / kırlarda, / deniz kenarlarında / dolaştık

Ormanlardan /derelerden, /köprülerden, / tepelerden / şimşek gibi geçti

Çalılığın üstünde / tatlı avının etrafında / havada, / birkaç defa dolandı

Dersimiz.Com

Derme çatma bir kır bahçesinde, / genç bir dut ağacının gölgesinde / oturdum

3. “Kime, kimde, kimden, neye, nede, neden, nereye, nereden” soruların yer tamamlayıcısını bulmayı kolaylaştırır.

Kabirde böceklere ezberletirim güzelliğini (kime ezberletirim?

Y.T Y.T Y. nerede ezberletirim?)

Doktor, verdiği sigarayı doğrulup mumdan yaktı (ne yaktı?)

Y.T Y

Sabahları cıvıldayan tarla kuşlarının saklandığı ekin deryaları içinde yürüdü (nereye yürüdü?) Y.T.

Y.

Dersimiz.Com

ZARF

Yön, zaman, tarz, sebep, miktar, vasıta ve şart bildirerek yüklemi tamamlayan cümle unsuru zarftır.

Toprak derin derin ürperdi (tarz)

Bu şiiri yağmur yağarken gezdim (zaman)

Ben resim çekmeyi de çok seviyorum (miktar)

Canlandı o meşhur ova at kişnemesiyle (vasıta)

Toplanmıştı garipler şimdi kervansaraya (zaman)

üç beş ameliyata dayanırsa, kurtarmaya çalışırız (şart)

ÖZELLİKLERİ

1. Yön, zaman, tarz, sebep, vasıta, miktar ve şart bildiren bütün kelime grupları cümlede zarf görevi yapar.

Dersimiz.Com

Hayata beraber başladığımız

Dostlarla da yollar ayrıldı bir bir

Tenha sokaklarda kaldım oruçsuz ve neşesiz

Geçmiş ola bir kez yumuldumu gözlerimiz

2. Bir cümlede aynı veya ayrı türden birden fazla zarf bulunabilir. Ayrı cinsten zarflar bir araya konulduğunda genelde zaman zarfı diğer zarflardan önde yer alır. Miktar bildiren zarflar ise yüklemin hemen önündedir.

Bekir / baş, / yorgun, / kimsesiz bakakaldı

Gece bülbül ağaran vakte kadar ağlarmış.

Yumurtaları ilk gördüğümde çok sevinmişti

Dersimiz.Com

3. “Nasıl, ne zaman, ne ile, kiminle, hangi şartlarda, kim tarafından niçin, ne kadar, hangi yöne” gibi sorular zarf unsuru bulmayı kolaylaştırır.

Karanlık çökünce, heyecanla kabak çekirdeği bekliyordum (Nasıl bekliyordum)

Uçar gider yüreğimiz kuşlarla

İklimden iklime doğru (nereye doğru gider? Ne ile gider)

Bu insanları biraz tanıdım (ne kadar tanıdım?)