25
Muzeum Zabawek i Zabawy

Dzieje pewnych zabawek

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Fragmenty jubieluszowego albumu wydanego z okazji 30-lecia istnienia Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach. Album podzielony jest na częśc historyczną, prezentującą zawiłe losy muzeum oraz część albumową, prezentującą najciekawsze zabawki w zbiorach muzeum.

Citation preview

Page 1: Dzieje pewnych zabawek

MuzeumZabaweki Zabawy

Page 2: Dzieje pewnych zabawek

Dzieje pewnych zabawekThe History of Some Toys

Page 3: Dzieje pewnych zabawek

Dzieje pewnych zabawek

Kielce, grudzień 2009

Dzieje pewnych zabawekThe History of Some Toys

Page 4: Dzieje pewnych zabawek

Album jubileuszowy wydany z okazji 30-lecia Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach

RedakcjaAgnieszka Kozłowska-Piasta

Autorzy tekstówdr Jolanta PodsiadłoAneta Bąk Anna Myśliwiec Ryszard Zięzio

Opracowanie eksponatówAneta Bąk – ABMagdalena Górecka – MGKatarzyna Hodurek-Kiek – KHPaulina Kosmala – PKMarcin Gawliński – GMAgnieszka Kozłowska-Piasta – AKPatrycja Dereniewicz – PDPrzemysław Krystian – KP

KorektaDorota Grzegorczyk

ISBN 978-83-928895-0-2

Wydawca: Muzeum Zabawek i Zabawy25-367 Kielcepl. Wolności 2www.muzeumzabawek.eu

Dobór materiałów archiwalnych Anna MyśliwiecAgnieszka Kozłowska-Piasta

Wybór zabawekMagdalena Górecka, Aneta Bąk, Katarzyna Hodurek-Kiek, Paulina Kosmala

DesignMonika CybulskaAgnieszka Kozłowska-Piasta

Projekt, skład i drukAgencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczykwww.grzeg.com.plProjekt graficzny: Grażyna DziubińskaMontaż elektroniczny: Bożena Rociek

TłumaczenieMagdalena Moryc

FotografieZbiory Muzeum Narodowego w KielcachArchiwum Muzeum Narodowego w KielcachZbiory specjalne Biblioteki Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w KielcachArchiwum Muzeum Zabawek i Zabawy w KielcachArchiwum Państwowe w KielcachZbiory prywatne Henryka Białczyńskiego i Ryszarda ZięzioAgencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk

Urząd Miasta Kielce PGNiG – Gazownia Kielecka Antykwariat Naukowy im. A. Metzgera

Dobroczyńcy

5

* Aneta Bąk, Marta Bieniek, Monika Cybulska, Patrycja Dereniewicz, Marcin Gawliński, Magdalena Górecka, Katarzyna Hodurek-Kiek, Lesław Kielin, Paulina Kosmala, Agnieszka Kozłowska-Piasta, Edyta Kraska, Przemysław Krystian, Jerzy Kuzka, Anna Myśliwiec, Magdalena Pak, Jolanta Podsiadło, Piotr Reliszka

Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach, dawne Muzeum Zabawkarstwa, istnieje 30 lat. Album Dzieje pewnych zabawek to próba uporządkowania historii tej unikatowej placówki.

Z perspektywy tych kilkudziesięciu lat to ludzie w muzeum wydają się być najważniejsi. To oni zmagali się z trudnościami, osiągali to, co niemożliwe: tworzyli muzeum, przygotowywali wystawy, opisywali eksponaty, organizowali imprezy, pracowali nad wydawnictwami. Dzięki ich wizjom i ciężkiej pracy, muzeum, mimo niesprzyjających okoliczności, trwało, rozwijało się i zmieniało. A nie było łatwo: początki, dalsze dość burzliwe losy, kilka przeprowadzek i zmian instytucji nadzorujących, brak stałej siedziby aż do roku 2006. Nam jest teraz już prościej. Stylowy gmach, zabytkowy budynek hal targowych mieści zbiory muzeum, wystawy, eksponaty. Pozwala na większy rozmach działań i planów.

Nie ludzie są jednak głównymi bohaterami tego wydawnictwa. Chcemy pokazać nasze zbiory, mozolnie i z rozmysłem powiększane. Niektóre zabawki musieliśmy kupić, niektóre dostawaliśmy w prezencie, o niektóre musieliśmy walczyć. Mają wyjątkową wartość historyczną, etnograficzną, a czasami sentymentalną. Nie chcemy wyróżniać żadnej z nich, lubimy i podziwiamy je wszystkie. Mamy nadzieję, że spodobają się także czytelnikom.

Pracownicy Muzeum Zabawek i Zabawy*

The Museum of Toys and Play in Kielce, the former Toy Museum, has existed for 30 years. The picture album entitled The History of Some Toys is an attempt to organize the history of this unique institution.

Looking back on the museum history several years later, these are people that appear to be the most important in the museum. These are people who grappled with difficulties and achieved all that that seemed to be impossible, that is, they formed the museum, prepared the exhibitions, described the exhibits, organized the events, worked on publications. Despite unfavourable circumstances, yet thanks to these people’s ideas and hard work, the museum lasted, has been developing and changing. Still, it was not an easy task as the beginnings were quite tumultuous: some moves and changes of the institutions that supervised the museum work, lack of the permanent seat until 2006. It is much easier for us right now. The stylish edifice, historic building of the former covered market houses the museum collections, exhibitions, exhibits. It allows for activities and the accomplishment of plans on a grand scale.

Yet these are not people who are the main characters of this publication. We want to show our collections which have been arduously and deliberately extended. Some of them we had to buy, the others we received as a gift, and yet for the others we had to fight. They are of unique historical ethnographical and sometimes sentimental worth. We do not want to favour any of these toys. We like and admire all of them. We hope that our readers will like them as well.

The workers of the Museum of Toys and Play*

Page 5: Dzieje pewnych zabawek

7

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Introduction

dr Jolanta PodsiadłoOd zabawek do muzeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9From Toys to the Museum

Aneta Bąk, Anna MyśliwiecDzieje pewnego muzeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23The History of a Certain Museum

Ryszard ZięzioMoje tragikomiczne życie wśród zabawek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63My Tragicomic Life Among Toys

Aneta BąkDzieje pewnych zabawek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75The History of Some Toys

Wzorcownia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81Wzorcownia

Od narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109From the Public

Sąsiedzki dar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Neighbourly Gift

Zabawki z biwaku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Toys from the Camp

Powiew Zachodu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177A Hint from the West

W muzeum od niedawna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189In the Museum for a Short Time

Z pól, łąk i wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251From Fields, Meadows and Villages

Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

Page 6: Dzieje pewnych zabawek

75

Kilkanaście tysięcy zabawek w zbiorach Muzeum Zabawek i Zabawy usystematyzowano w trzech działach. Zbiór zabawek historycznych zawiera eksponaty najcenniejsze, XVIII i XIX-wieczne m.in. XVIII-wieczną lalkę woskową (najstarszy eksponat w zbiorach muzeum), chodzącą lal-kę tekturową z XIX w., lalki biskwitowe i porcelanowe, gry, klocki i mebelki pamiętające czasy prababci, garbate misie wypchane trocinami o długich łapkach. W zbiorach jest też duży dziecięcy wózek z międzywojnia na metalowych kołach bez amortyzatorów, z pięknym, wiklinowym koszem.Dział zabawki współczesnej obejmuje wyroby nie istniejących już w większości polskich spółdzielni zabawkarskich, zakładów produkcyjnych przemysłu terenowego, rzemieślni-ków, działających obecnie firm polskich i zagranicznych. Najmłodszy zbiór to zabawki etnograficzne ze wszystkich ośrod-ków zabawkarstwa ludowego w Polsce. Kolekcję zapoczątkował I Konkurs na Zabawkę Ludową, zor-ganizowany w muzeum w roku 1995. Wzięło w nim udział kilkudziesięciu zabawkarzy z różnych regionów,

A dozen or so thousands of toys in the collection of the Muse-um of Toys and Play are systematized in three sections. The collection of historical toys contains the most valuable exhibits, among others, the 18th and the 19th century showpieces (the 18th century wax doll, the oldest exhibit), a walking cardbo-ard doll from the 19th century, biscuit and china dolls, games, blocks and pieces of furniture which remember the times of a great-grandmother, teddy bears stuffed with sawdust with long limbs and humps on the top of their backs. In the col-lection, there is also a big baby’s pram of the interwar period with a beautiful wicker basket on a metal wheeled frame without shock absorbers. The section of a modern toy includes the items by the toy cooperatives, the majority of which no longer exist, pro-duction plants of local industry, craftsmen, currently ope-rating Polish and international companies.

Aneta Bąk

Aneta Bąk 2

3

1

Page 7: Dzieje pewnych zabawek

77

Nasze „zabawowe” eksponaty są często wypożyczane przez inne muzea. Od roku 1981 były prezentowane na kilkudziesięciu wystawach w różnych instytucjach w kraju, min.: Technika w zabawkach w Muzeum w Rawiczu i w Białej Podlaskiej, Magia lalki w Muzeum Okręgowym w Toruniu, Lalka i jej dom w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego w War-szawie, Zabawka ludowa w BWA w Zamościu i Orawskim Parku Etnograficznym w Zu-brzycy Górnej, Technika i modele w Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Świnoujściu, Tajemnice św. Mikołaja w Muzeum Narodowym w Gdańsku i Muzeum Zagłębia w Będzi-nie, Gry, zabawy i zabawki od pradziejów do współczesności w Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, Proszę państwa oto miś w Nadbałtyckim Centrum Kultury w Gdańsku, Zabawki ludowe w Galerii Foksal w Warszawie, Ośrodki zabawkarstwa ludowego w Polsce, ekspo-nowana na Targach Poznańskich w 2004 r., W świecie żaglowców w Miejskim Muzeum Za-bawek w Karpaczu, W ogrodach dzieciństwa w Muzeum Przyrody i Techniki w Staracho-wicach, Ośrodki zabawkarstwa ludowego w Muzeum Rolnictwa w Szreniawie, Tra la la la miś i lala – zaczarowany świat zabawek, Urok dawnej zabawki w Muzeum Zamek Górków w Szamotułach.

Zabawki wyjeżdżają także za granicę. W ramach współpracy miast partnerskich Mu-zeum Zabawkarstwa pokazało w roku 1998 w niemieckim mieście Gotha reprezen-tatywną wystawę polskiej zabawki ludowej. Kieleckie zabawki pojawiły się również w 2001 w Twardoszynie na Słowacji, w tym samym roku kilka ludowych karuzelek reprezentowało Polskę na międzynarodowej wystawie zabawek ludowych w Sintra Toy Muzeum w Portugalii. Wystawa z naszego muzeum trzykrotnie gościła na Wę-grzech (w 2002 r. – w pałacu Zichy Palota w Gyõr, w 2004, 2007 r. – w Muzeum Kuny Domokos w Tacie). W przyszłym roku planowana jest wystawa zabawek w Muzeum Etnograficznym w Zagrzebiu.

The Charm of the Old Toy inthe Górków Castle Museum in Szamotuły. The toys also go abroad. As a part of cooperation be-tween partnership cities, the Toy Museum handed over the representative exhibition of a folk toy to the German city of Gotha in 1998. The Kielce toys also appeared in Twardoszyn in Slovakia in 2001, in the same year several folk mer-ry-go-rounds represented Poland on the international exhibition of folk toys in Sintra Toy Museum in Portugal. The exhibition from our museum was held three times in Hungary (in 2002 in Zichy Palota Palace in Gyõr, in 2004, 2007 in Kuny Domokos County Museum in Tata). Next year the exhibition of toys is planned to be organized in the Ethnographic Museum in Zagrzeb. The toys beckon film-makers, the authors of TV programmes and theatre directors alluringly. In 1986 the toys from the museum played in as many as two films. In the Australian, Chinese and Polish television series Spellbinder: Land of the Dragon Lord which deals with the sibling living in parallel universes as much as 50 exhibits were used in the film set. In Children’s Room directed by Aleksander Czekanowski

7

8

6

76

The ethnographic toys from all centres of folk toy making in Poland constitute the youn-gest collection. The collection was initiated by the First Contest for a Folk Toy (I Konkurs na Zabawkę Ludową), organized in the museum in 1995. A several dozen of toy makers from different regions took part in the contest, most of the works were left in the Muse-um. Over the course of the years the collection of toys was extended to foreign exhibits, namely: Czech, Hungarian, Slovak, Ukrainian, Russian, Croatian, Portuguese. The Museum also has the interesting collections: the unique on an European scale col-lection of frogs (about 4 thousand of specimens), donated to the Museum by Ewa and Stanisław Rusiecki from London, the collection of several hundred nativity scenes from the whole world donated by Martin and Teresa Bickel from Switzerland or the collection of sailing ships by Rafał Polak. Our toy exhibits are often lent to other museums. Since 1981 they have been presented on several dozen of exhibitions in different institutions in the country, among others: The Technique in Toys in the Museum in Rawicz and Biała Podlaska, The Magic of a Doll in To-ruń Regional Museum, A Doll and its House in the Institute of Industrial Design in Warsaw, A Folk Toy in the Zamość Gallery (BWA) and in the Orava Ethnographic Park Museum in Zubrzyca Górna, Technique and Models in the Museum of Sea Fishery in Świnoujście, The Secrets of St Nicolas in the National Museum in Gdańsk and in the Museum of Zagłębia in Będzin, Games, Plays and Toys from the Prehistory to the Present Time in the Museum of the Opolian Silesia, Ladies and Gentleman, here comes the Teddy Bear in the Baltic Sea Culture Centre in Gdańsk, Folk Toys in Foksal Gallery in Warsaw, The Centres of Folk Toy Making in Poland on display during the Poznań Fair in 2004, In the World of Sailing Ships in the City Museum of Toys in Karpacz, In the Gardens of a Childhood in the Museum of Nature and Technology in Starachowice, The Centres of Folk Toy Making in the National Museum of Agriculture in Szreniawa, Tra la la la a Teddy Bear and a Doll – the Enchanted World of Toys.

4

większość prac po konkursie została w muzeum. Z biegiem lat zbiór zabawek ludowych rozszerzono o eksponaty zagraniczne: czeskie, węgierskie, słowackie, ukraińskie, rosyj-skie, chorwackie, portugalskie. Muzeum ma także ciekawe kolekcje: unikatową na skalę europejską kolekcję żab (ok. 4 tys. egzemplarzy), przekazaną muzeum przez państwa Ewę i Stanisława Rusieckich z Londynu, kolekcję kilkuset szopek z całego świata podarowaną przez Martina i Teresę Bickel ze Szwajcarii czy kolekcję żaglowców Rafała Polaka.

5

Page 8: Dzieje pewnych zabawek

78

Zabawki kuszą także filmowców, autorów programów telewizyjnych i reżyserów sztuk te-atralnych. W 1986 roku zabawki z muzeum grały aż w dwóch filmach. W australijsko-chiń-sko-polskim serialu W krainie władcy smoków o rodzeństwie przebywającym w dwóch równoległych światach, do scenografii wykorzystano aż 50 historycznych eksponatów. W Pokoju dziecinnym w reżyserii Aleksandra Czekanowskiego z Kazimierzem Kaczorem, Danutą Szaflarską i Zygmuntem Hübnerem – kilkanaście innych. Jeden z filmów z cyklu Niezwykłe muzea opowiada o kieleckiej placówce (1994), zaś w roku 1996 sale muzeal-ne stały się planem dla programu Kawa czy herbata poświęconego zabawkom. Zabawki wypożyczali także autorzy współczesnych programów telewizyjnych m.in. Europa da się lubić (2008). Muzealny bączek kręci się także w spektaklu Trzy siostry Antoniego Czecho-wa w reżyserii Nataszy Parry i Krystyny Jandy w teatrze Polonia w Warszawie.

Oto dzieje pewnych zabawek. Przyjrzyjmy się najcenniejszym z nich...

with Kazimierz Kaczor, Danuta Szaflarska and Zygmunt Hübner – a dozen or so others. One of the films from a sequel Amazing museums tells about the Kielce institution (1994), whereas in 1996 the museum halls became the set for the programme Tea or coffee dedi-cated to toys. Toys were lent to the authors of the contemporary TV programmes, among others, Europe is likeable (2008). The museum spinning top also turns in Three sisters, the play by Anton Chekhov directed by Natasha Parry and Krystyna Janda in the Polonia Theatre in Warsaw.

Here is the history of some toys. Let’s have a look at the most valuable ones...

9

79

1. Zabawki na kółkach z kieleckiej spółdzielni Gromada, prezentowane na wystawie Wesoła Gromada (2006-2008). Fot. Monika Cybulska.

The wheeled toys from Gromada the Kielce Toy Cooperative, presented on display entitled Merry Gromada (2006-2008). The photo by Monika Cybulska.

2.Misie w swoim wiklinowym domku na wystawie Misie w lesie (2009). Fot. Monika Cybulska.

Teddy bears in their wicker house on display entitled Teddy Bears in the Forest(2009). The photo by Monika Cybulska.

3.Guwernantka – celuloidowa lalka przy biurku retro na wystawie Pobawmy się w szkołę (2007-2009). Fot. Monika Cybulska.

The Governess – a celluloid doll at the retro secretaire on display entitled Let’s Play at Being at School (2007-2009). The photo by Monika Cybulska.

4. Wystawa Zabawka ludowa w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie (1996). Fot. autor nieznany.

The display entitled The Folk Toy exhibited in the Institute of Industrial Design in Warsaw (1996). The author of the photo is unknown.

5.Wystawa Zabawka wczoraj i dziś w Zabrzu (1985). Fot. Ryszard Zięzio. The display in Zabrze entitled Toy – Yesterday and Today (1985). The photo by

Ryszard Zięzio.

6.Prośba o przedłużenie wypożyczenia bąka do spektaklu Trzy siostryw warszawskim Teatrze Polonia. Pismo podpisane osobiście przez Krystynę Jandę (2009).

The request for lending the spinning top to Three sisters, the performance in the Polonia Theatre in Warsaw. The letter signed personally by Krystyna Janda (2009).

7. Dyrektor Ryszard Zięzio podczas programu Kawa czy herbata (1996). Na zdjęciu także prowadząca program Monika Luft. Fot. Mariusz Kosela.

The director Ryszard Zięzio during the programme Tea or coffee (1996). There is also the programme’s host Monika Luft on the photo. The photo by Mariusz Kosela.

8.Prośba producentów filmu Pokój dziecinny o wypożyczenie historycznych zabawek. Archiwum Muzeum Zabawek i Zabawy.

The request of the film producers of Children’s Room for lending them the historical toys. The Archive of the Museum of Toys and Play.

9.Dzieci przyglądają się lalkom podróżującym koleją na wystawie Lalki świata – strojnisie, ikony, fetysze (2008). Fot. Mariusz Kosela.

Children are watching the dolls that are travelling by train on display entitled Dolls of the World: the Dressy Figures, Icons, Fetishes (2008). The photo by Mariusz Kosela.

Page 9: Dzieje pewnych zabawek

wreszciezabawki

Page 10: Dzieje pewnych zabawek

Zabawki ze spółdzielni zabawkarskich, wzory zabawek wdrożonych do produkcji

i pierwsze zabawki historyczne kupowane do zbiorów muzeum.

WzorcowniaToys from the toy cooperatives, models of toys implemented to production

and the first historical toys bought for the museum’s collections.

Page 11: Dzieje pewnych zabawek

84

Kot w butach MZK/H/485wys. 23 cmSpółdzielnia Pracy PrzemysłuZabawkarskiego „Gromada”,Kielce, 1950-1959

Maskotka z drewna i tkaniny produkowana przez kielecką spółdzielnię zabawkarską w wersji limitowanej, współcześnie uzna-wana za perełkę kolekcjonerską. Ta niepo-zorna figurka stała się symbolem szczęścia małżeńskiego pewnej pary z Warszawy, a wiemy to dzięki zachowanej korespon-dencji Gromady ze swoimi klientami. Wybranka pana Krzysztofa z Warszawy w 2. połowie lat 50. XX w. marzyła o tym, aby dostać od ukochanego drewnianego kota. Niestety, nie można go było kupić – jedynie ozdabiał wystawę jednego z war-szawskich sklepów zabawkarskich. Pan Krzysztof napisał list do Gromady z proś-bą o przysłanie kota. Spółdzielnia prośbę spełniła, a uradowana prezentem ukocha-na pana Krzysztofa przyjęła oświadczyny. Młoda para przysłała pracownikom Gro-mady zaproszenie na swój ślub. (MG)

Puss in Boots MZK/H/485height: 23 cm„Gromada” Labour Cooperative of Toy Industry, Kielce, 1950-1959

A toy animal made from wood and fabric was produced by the Kielce toy coopera-tive in a limited edition. In our times it is acknowledged to be a collector’s pearl. This inconspicuous-looking figurine be-came a symbol of marital bliss of a certain couple from Warsaw, and we know that thanks to the preserved correspondence of Gromada with its clients. In the second half of the 1950s Krzysztof’s chosen one from Warsaw dreamt about

receiving a wooden cat from her beloved. Unfortunately, the cat was impossible to be bought – it only decorated one of the Warsaw shop windows. Krzysztof wrote a letter to Gromada with a request to send him the cat. The cooperative answered po-sitively for the request and Krzysztof’s be-loved, overjoyed at the gift, accepted his proposal. The young couple sent Gromada workers a wedding invitation.

85

Page 12: Dzieje pewnych zabawek

86

Koziołek Matołek. Borowik. Matołek the Billy-Goat. Boletus

87

Bied

ronk

a Man

itius

a. M

anitiu

s’s La

dybir

d

Page 13: Dzieje pewnych zabawek

88

Koziołek Matołek MZK/WS/1674 wys. 22 cm

BorowikMZK/WS/1664wys. 21 cm Spółdzielnia Pracy Przemysłu Zabawkarskiego „Gromada”,Kielce, 1980-1982

Spółdzielnia Gromada w Kielcach powsta-ła na długo przed powołaniem Krajowe-go Związku Spółdzielni Zabawkarskich, bo już w 1939 r. jako Centrala Handlowa Przemysłu Ludowego i Chałupniczego, a nazwę Gromada uzyskała w 1948 roku. Jej działalność była bezpośrednio związa-na z ludowymi tradycjami zabawkarskimi na Kielecczyźnie. Twórcy związani ze spół-dzielnią, czerpiąc początkowo inspiracje ze wzornictwa ludowego, zaczęli poszu-kiwać nowych rozwiązań. Obok zabawek drewnianych, takich jak pukawki czy kle-paki, zaczęto produkować maskotki i lalki z tkaniny, futerka. Przez lata działalności ta spółdzielnia stworzyła ponad 300 wzo-rów zabawek, m.in. drewniane klocki ABC, które były produkowane przez prawie 30 lat, od 1960 r. Wzór dotarł do przedsiębior-stwa za pośrednictwem firmy eksportowej Coopexim aż z Japonii, a polski patent opracował uzdolniony konstruktor Marian Manecki.

Gromada stawiała na marketing i public relations. O zabawkach z tego przedsię-biorstwa powstawały audycje radiowe, re-portaże w prasie codziennej. Spółdzielnia wprowadzała na rynek nowe wzory lalek związanych z aktualnymi dobranockami i postaciami z bajek: Jacka i Agatkę, Sierot-kę Marysię, Królewnę Śnieżkę i 7 krasno-ludków, Koziołka Matołka. Firma prezento-wała swoje artykuły na targach krajowych i często zbierała laury za swoje wyroby. Uznawane za solidne i atrakcyjne (dzięki udanej reklamie i wypracowanej marce) zabawki z Gromady, były eksportowane do wielu krajów, nawet tak egzotycznych i odległych jak Nigeria, Tanzania, Libia,

Tunezja, USA, czy Japonia. Gromada słu-żyła swym branżowym doświadczeniem innym spółdzielniom, wprowadzając je w tajniki sprzedaży krajowej, eksportowej, zarządzania produkcją. Nic dziwnego, że w gronie tak wybitnych działaczy, którzy stali za sukcesami Gromady, w 1972 r., właśnie w Kielcach i w oparciu o tę spół-dzielnię postanowiono powołać Krajowy Związek Spółdzielni Zabawkarskich. Sama Gromada, jak większość spółdzielni zakoń-czyła produkcję w latach 90. XX w., a część asortymentu oraz archiwaliów trafiło do zbiorów ówczesnego Muzeum Zabawkar-stwa, obecnie Muzeum Zabawek i Zabawy.

Koziołek Matołek i Borowik są wzorami se-rii toczonych z drewna lalek, dostępnych w wielu wersjach. Najpopularniejsze i do-stępne w każdej Cepelii były lalki w stro-jach ludowych. (MG)

Matołek the Billy-GoatMZK/WS/1674 height: 22 cm

Boletus MZK/WS/1664height: 21 cm „Gromada” Labour Cooperative of Toy Industry, Kielce, 1980-1982

The Gromada labour cooperative in Kiel-ce was established long before the Na-tional Union of Toy Cooperatives was set up. It was as early as in 1939 when it came into existence as the Head of Commerce of Folk and Outwork Industry and it was named Gromada in 1948. Its activity was connected directly with folk toy traditions in Kielce regions. The artists connected with the cooperative, drawing inspiration

89

from folk designs, began to search for new solutions. Next to wooden toys such as pop guns or pushes & pulls, soft toys and dolls made of fabric and fur were started to be produced. For many years of its activity, the cooperative manufactured over 300 mo-dels of toys, among other things, wooden alphabet blocks, which had been produced for almost 30 years, since 1960. The design reached the company all the way from Ja-pan through the Coopexim export compa-ny, and the Polish patent was worked out by the talented designer, Marian Manecki.

Marketing and public relations were the most important for Gromada. The toys of this company were presented in radio programmes and appeared in a number of reportages in the local press. The coopera-tive introduced onto the market new doll’s designs connected with the topical eve-ning programmes for children and cha-

racter toys: Jacek i Agatka, Little Orphan Mary, Snow White and the Seven Dwarfs, Matołek the Billy-Goat. The company dis-played its goods at national fairs and often was awarded for its products. Recognized as solid and attractive (thanks to a success-ful advertisement and strong brand) the Gromada’s toys were exported to many countries, even so exotic and distant like Nigeria, Tanzania, Libya, Tunisia, the US or Japan. Gromada offered its trade expe-rience to other cooperatives, acquainting them with the tricks of domestic sales and sales for export, production management. It is no wonder then that having so many outstanding activists who were respon-sible for Gromada’s success, basing on this cooperative, it was just in Kielce that the decision was made to establish the Na-tional Union of Toy Cooperatives in 1972. Gromada itself like most of the coopera-tives finished its production in the 1990s,

and some of the assortment and archive records found its place in the Toy Museum, at present the Museum of Toys and Play. Matołek the Billy-Goat and Boletus (Bo-rowik) are the designs of a series of dolls turned from wood, available in many ver-sions. The most popular and accessible in each Cepelia (the central guild of folk arts and crafts) were dolls in folk costumes.

Biedronka Manitiusa MZK/H/172/4wys. 4,5 cm, szer. 9,5 cm, dł. 7,8 cm Polska, 1920-1930

Biedronka, podobnie jak inne zwierzątka zaprojektowane przez Edwarda Manitiusa, była opakowaniem na słodycze produko-wanym dla firmy Wedel, jednej z najstar-szych polskich fabryk czekolady.Manitius, absolwent warszawskiej Wyższej Szkoły Handlowej był właścicielem fabryki zabawek drewnianych. Poza opakowania-mi dla Wedla w zakładzie przy ul. Kępnej w Warszawie produkował także wesołe kulki, ślimaki, samochodziki i tygrysy. W latach 50. był uznawany za autorytet w dziedzi-nie produkcji zabawek drewnianych, opi-niował książki, podręczniki i publikacje poświęcone tej tematyce. (KH)

Manitius’s Ladybird MZK/H/172/4height: 4.5 cm, width: 9.5 cm,length: 7.8 cmPoland, 1920-1930

Alike other animals designed by Edward Manitius, a ladybird was the wrapping for the sweets produced for Wedel, one of the oldest chocolate factory. Manitius, the graduate of Warsaw School of Economics (SGH), was the owner of the wooden toys’ factory. Apart from the wrappings for Wedel, he also produced Merry Balls, snails, toy cars and tigers in the company at Kępna Street. In the fifties he was an authority in the field of wooden toys’ production, gave opinions on books, textbooks and publications devoted to this subject matter.

Page 14: Dzieje pewnych zabawek

90

Tygr

ysGr

atek

. Grat

ekthe Tiger

Kot.Th

e Cat

Prototypy zabawek

W czasach PRL wszystkie zabawki przed wprowadzeniem na rynek musiały być „ko-

misyjnie zatwierdzone”. Prototypy zabawek przedstawiano do akceptacji różnym

instytucjom, np.: Ministerstwu Handlu Wewnętrznego czy Krajowemu Związkowi

Spółdzielni Zabawkarskich. Sprawdzano w ten sposób jakość zabawek, ich przy-

datność oraz wartość, ustalano cenę rynkową. Wiele zaakceptowanych wzorów

zabawek, które potem trafiły lub nie trafiły do masowej produkcji, przekazano do

zbiorów Muzeum Zabawkarstwa już na samym początku. (MG)

The Prototypes of Toys

In the People’s Republic of Poland all toys before being marketed they had to be

“approved by a commission”. The prototypes of toys were presented for approval

to different institutions, for instance, the Ministry of Internal Trade or the National

Union of Toy Cooperatives. In that way the quality, the usefulness and the value

of toys were assessed, as well as the market price was established. Many accepted

designs of toys which later were or not in the mass production were handed over

to the Toy Museum at the very beginning.

Tygrys Gratek MZK/WS/1677 wys. 12 cm, szer. 7 cmSpółdzielnia Pracy Przemysłu Zabawkarskiego „Gromada”,Kielce, 1972

Tygrys wykonany z pluszu, oczka plastiko-we, język z filcu, plastyczny ogon. Brzuszek (uszyty z materiału w kratkę) i główka pu-ste w środku. Wzór wyrobu zatwierdzone-go przez komisję przy Centralnym Związku Spółdzielczości Pracy. Wzorzec był załącz-nikiem do zezwolenia produkcji. (MG)

Gratek the Tiger MZK/WS/1677 height: 12 cm, width: 7 cm„Gromada” Labour Cooperative of Toy Industry, Kielce, 1972

The tiger is made from plush, he has got plastic eyes, a felt tongue, and a plastic tail. Its tummy is made of checked fabric and its head is empty inside. The design of the product was approved by the commission from the Central Union of Labour Coope-rative. The model was enclosed to the per-mit for production.

91

Kot B

ara

basz. Barabbas the Cat

Lisek Sum. Sum the Young Fox

Kot Barabasz MZK/WS/1660wys. 16 cmSpółdzielnia Pracy Przemysłu Zabawkarskiego „Gromada”,Kielce, 1971

Wykonany z pluszu wiskozowego czarny kot ma czerwone buty i kołnierzyk. Do-łączona metka opieczętowana przez Ko-misję Cen Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach, na której zatwier-dzono detaliczną cenę za zabawkę w wy-sokości 26 zł. (MG)

Lisek Sum MZK/WS/1695wys. 8 cm Spółdzielnia Pracy Przemysłu Zabawkarskiego „Gromada”,Kielce, 1972

Lisek wykonany z drewna i zamszu z plu-szowym plastycznym ogonkiem na druci-ku. Głowa liska to kulka z mniejszą kulką w środku – lisek grzechocze podczas po-ruszania. Zabawka ma trzy metki akcepta-cyjne: Komisji Oceny Zabawki, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach i Komisji Cen Urzędu Wojewódzkiego. Ustalono cenę detaliczną na 25 zł. (MG)

Sum the Young Fox MZK/WS/1695height: 8 cm „Gromada” Labour Cooperative of Toy Industry, Kielce, 1972

The fox with a plastic tail that is set on a wire is made of wood and suede. A ball with a smal-ler ball inside is the head of the young fox – the fox rattles while being moved. The toy has got three labels approved by the Com-mittee of Toys’ Assessment, the Presidium of the Provincial National Council in Kielce and the Committee for Prices of the Governor’s Office. The retail price was 25 zlotys.

Kot MZK/WS/1658wys. 12 cm, szer. 8 cm, dł. 11 cmSpółdzielnia Pracy Przemysłu Zabawkarskiego „Gromada”,Kielce, 1972

Wykonany z pluszu wiskozowego, wy-pchany watą. Kot ma plastyczny ogon z drucikiem w środku. Zaakceptowana cena detaliczna: 27 zł 50 groszy. (MG)

The Cat MZK/WS/1658height: 12 cm, width: 8 cm, length: 11 cm„Gromada” Labour Cooperative of Toy Industry, Kielce, 1972

Made out of viscose plush, stuffed with cotton wool. The cat has got a plastic tail with a wire inside. The approved retail pri-ce was 27 zlotys 50 gr.

Barabbas the Cat MZK/WS/1660height: 16 cm „Gromada” Labour Cooperative of Toy Industry, Kielce, 1971

Made of viscose plush, the black cat has got red boots and a collar. An attached label is impressed with a stamp of the Price Com-mittee of the Presidium of the Provincial Na-tional Council in Kielce. The retail price of 26 zlotys for a toy is approved on the label.

Page 15: Dzieje pewnych zabawek

92

Fiat 125p. Fiat 125p

Fiat 125p

MZK/WS/1022

wys. 9,5 cm, szer. 10,5 cm, dł. 28 cm

Częstochowskie Zakłady Zabawkarskie, 1970-1979

Zdalnie sterowany fiat 125p nagrodzony srebrnym medalem na krajo-

wych targach w Poznaniu w 1971 roku. Karoseria plastikowa, metalo-

we wnętrze samochodu, koła z gumowymi oponami. Samochód jeździł

dzięki plastikowemu pilotowi w kształcie mydelniczki połączonemu

z samochodem gumowym sznurem, kryjącym przewód. Pilot działał na

baterię płaską 4,5 V (3R12). Był wyposażony w 2 guziczki i przekładnię,

umożliwiające skręt kół przednich. Fiat ma tablicę rejestracyjną SF-4046,

zgodną z tymi, jakie obowiązywały w latach 1956-76 i sugerującą, że sa-

mochód zarejestrowano w województwie katowickim.

Polskiego Fiata 125p produkowano w Fabryce Samochodów Osobo-

wych na Żeraniu od 28 listopada 1967 do 29 czerwca 1991 na podstawie

umowy licencyjnej z włoską firmą Fiat z 1965 roku. Licencja obowiązy-

wała do 1983 roku. Potem Fiat stał się FSO 125p lub FSO 1500. (GM)

Fiat 125p

MZK/WS/1022

height: 9.5 cm, w

idth: 10.5 cm, length: 28 cm

The Częstochowa Toy Making Plants, 1970-1979

The radio-controlled m

odel of the Fiat 1

25p awarded with a silver m

edal

at the natio

nal fairs in

Poznań in 1971. It

has got a plastic body, m

etal

interior, w

heels with

rubber ty

res. The car m

oved thanks to

the plastic

remote control in

the shape of a soap box lin

ked with th

e car by th

e rub-

ber line with

the wire

inside. The remote control ra

n on a 4.5-volt batte

ry

(3R12). It had tw

o buttons and tra

nsmission which enabled the tu

rn of

the front w

heels. The Fiat h

as got a number p

late: SF-4046 and it agrees

with th

e number plates used betw

een 1956 and 1976. It suggests th

at

a vehicle was registered in Katowice Province.

The Polish Fiat 125p was manufactured between November 28, 1967 and

June 29, 1991 by The Factory of Motor V

ehicles (Fabryka Samochodów

Osobowych) under a

license agreement w

ith th

e Fiat Italian company

from 1965. A

fter th

e term

ination of th

e license agreement in

1983, the

Fiat was branded as th

e FSO 125p or the FSO 1500.

93

Samochody StarMZK/WS/1361, wys. 14 cm, po rozłożeniu drabiny 71 cm, szer. 12,5 cm, dł. 34 cmMZK/WS/1712/1, wys. 16 cm, szer. 12 cm, dł. 31,5 cmMZK/WS/1077, wys. 16 cm, szer. 12 cm, dł. 31 cm Zabawkarska Spółdzielnia Pracy „Synteza”,Bydgoszcz, 1970-1989

Fabryka Samochodów Ciężarowych w Sta-rachowicach powstała w 1948 roku. Produ-kowała lekkie i średnie samochody ciężaro-we, popularne stary, do końca lat 90. Polskie ciężarówki cieszyły się dużą popularnością, nic dziwnego, że producenci zabawek zdecydowali się na produkcję małych sta-rów. Muzeum Zabawek i Zabawy posiada w swych zbiorach jedną z większych kolek-cji plastikowych zabawek – samochodów marki Star w kraju. Auta mają różne nacze-py: są wozy strażackie z drabinami, cysterny do przewozu oleju, betoniarki, a także zwy-kłe samochody ciężarowe. Samochody wy-konywano z wielką dbałością o szczegóły: miały doczepiane światła, migacze, zderza-ki, a przede wszystkim logo samochodów Star. Wszystkie wykonano w bydgoskiej spółdzielni zabawkarskiej Synteza. W 1979 r. auta produkowane w Syntezie brały udział w wystawie zabawek zorgani-zowanej przez Instytut Wzornictwa Prze-mysłowego w Warszawie z okazji Między-narodowego Roku Dziecka. (AB)

StarMZK/WS/1361, height: 14 cm, with the ladder unfolded: 71 cm, width: 12.5 cm, length: 34 cmMZK/WS/1712/1, height: 16 cm, width: 12 cm, length: 31.5 cmMZK/WS/1077, height: 16 cm, width: 12 cm, length: 31 cm„Synteza” Toy Labour Cooperative, Bydgoszcz, 1970-1989

The Truck Factory in Starachowice was es-tablished in 1948. It manufactured light and medium trucks, popular Stars, till the end of the 1990s. Polish trucks enjoyed popularity,

therefore, it comes as no surprise that toy manufacturers made a decision to produce toy Stars. The Museum of Toys and Play has in its collections one of the biggest set of plastic toys in the country: cars branded as the Stars. The vehicles have various trailers: there are firetrucks with ladders, oil tanks, cement mixers, as well as ordinary truck ve-hicles. Vehicles were made with attention to detail: they had lights, indicators, bum-pers, and, first of all, the Star’s logo. All toy cars were made in the Synteza Bydgoszcz toy cooperative. In 1979 vehicles produced in Synteza took part in the toy exhibition organized by the Institute of Industrial Design on the occa-sion of the International Children’s Year.

Radiowóz MZK/WS/1019wys. 10,5 cm, szer. 10,5 cm, dł. 28 cmCzęstochowskie Zakłady Zabawkar-skie, 1970-1979

Fiat 125 p z oznakowaniem „Milicja”, wyko-nany z tworzywa sztucznego i metalu. Ra-diowóz prawie stuprocentowo odzwiercied-lał wozy milicyjne: ma świecącego „koguta”, reflektory, napisy na nadwoziu, a nawet namalowany układ rur, tłoków i silnika na spodzie. Montowano w nich również napęd na tylne lub przednie koła, w późniejszych latach – plastikowe piloty. Samochody pro-dukowane przez Częstochowskie Zakłady Zabawkarskie miały w tych latach charakte-rystyczną rejestrację CZZ 4046. (MG)

Radio Car MZK/WS/1019 height: 10.5 cm, width: 10.5 cm, length: 28 cmThe Częstochowa Toy Making Plants, 1970-1979

The Fiat 125p, with “the Militia” sign made of plastic and metal. The radio car reflected the militia vehicles almost in one hundred per cent: it had a glowing roof light, head-lights, notices on the bodywork, and even the painted engine, pistons, and system of pipes at the bottom. They also had the front-wheel or rear-wheel drive installed,

later – plastic remote controls. The vehicles produced by the Częstochowa Toy Making Plants had a characteristic in those times number plate, namely CZZ 4046.

Milicjantka MZK/WS/2822 wys. 19,5 cmSpółdzielnia Pracy Przemysłu Zabawkarskiego „Gromada”,Kielce, 1960-1969

Drewniane lalki w stroju milicyjnym – wzór z serii toczonych lal z Gromady – nie cie-szyły się zainteresowaniem kupujących. Aby pozbyć się zalegającego towaru, spół-dzielnia zainteresowała tym konkretnym wzorem Komendę Główną Milicji Obywa-telskiej. I tak niechciane przez klientów mi-licjantki, zakupione przez Komendę Głów-ną i komendy wojewódzkie MO, stały się prezentami dla wzorowych kierowców. Po przeprowadzonej akcji na drogach, MO od-znaczyła prezesa Gromady za przyczynienie się do podnoszenia kultury na jezdni, a cha-łupniczce produkującej ten konkretny wzór lalek wręczono nagrodę pieniężną w wyso-kości 1000 zł. (MG)

Policewoman MZK/WS/2822height: 19.5 cm „Gromada” Labour Cooperative of Toy Industry, Kielce, 1960-1969

Wooden dolls in police costumes – model from a series turned in Gromada – they did not enjoy popularity among buyers. In order to get rid of the goods that filled the shelves, the cooperative made the He-adquarters of Citizens’ Militia interested in that particular model. As a result, unwan-ted by clients policewomen were bought by the Headquarters and provincial head-quarters of Citizens’ Militia and became the gifts for model drivers. After the campaign on roads, the Citizens’ Militia decorated the president of Gromada for contribution to dissemination of road manners, and the outwork maker who produced this particu-lar model was awarded with a prize in mo-ney of 1000 zlotys.

Page 16: Dzieje pewnych zabawek

94

Sam

ocho

dy St

ar.St

ar

95

Polic

ewom

an Po

licew

oman

Polic

ewom

an

MilicjantkaMilicjantkaMilic

jan

tka

Radiowóz. Radio Car

Radi

owóz

. Radio

Car

Radi

owóz

.Rad

io Ca

rRadiowóz.R

adio C

ar

Page 17: Dzieje pewnych zabawek

96

Drużyna piłkarskaMZK/WS/1427 wys. 38 cmKrakowska Spółdzielnia Chemiczno-Zabawkarska „Pomoc”, 1970-1979

Projektantem lalek-piłkarzy był krakow-ski rzeźbiarz Bronisław Chromy. Drużyna miała przedstawiać Orły Górskiego, czyli polską kadrę narodową piłkarzy, mistrzów olimpijskich z Monachium z 1972 roku i zdobywców 3. miejsca na mistrzostwach świata w Niemczech w 1974 roku. Po wpro-wadzeniu ich na rynek przedstawiciele Polskiego Związku Piłki Nożnej zamówili w wytwórni od razu 500 sztuk na potrzeby promocji polskiej kadry piłkarskiej. Lalki wykonane z polichlorku winylu stały się obowiązkowym prezentem dla piłkarskich drużyn – przeciwników reprezentacji Pol-ski podczas spotkań międzynarodowych. (MG)

Football TeamMZK/WS/1427 height: 38 cm„Pomoc” Cracow Toy and Chemical Cooperative, 1970-1979

Bronisław Chromy, a Cracow sculptor, was the designer of the dolls-footballers. The team was to present Górski’s Wizards (Orły Górskiego), that is, the Poland natio-nal football team, the Olympic Champion in 1972 in Munich and the winners of the 3rd place in the 1974 World Cup held in Germany. After being introduced onto the market, the representatives of the Polish Football Union (Polski Związek Piłki Noż-nej) ordered from the manufacturer right away 500 dolls for promotion of the Po-lish football team. Dolls made of polyvinyl chloride became the required gift for foot-ball teams – the opponents of the Polish team during international matches.

97

Drużyna piłkarska. Football Team

Page 18: Dzieje pewnych zabawek

98

Zwier

zątk

a na h

ulajn

ogac

h. Sm

all An

imals

on Sc

ooter

s

Zwierzątka na hulajnogach MZK/WS/1339, MZK/WS/1340, MZK/WS/1168wys. 14 cm – 15,5 cm, dł. 13 cm – 13,5 cmSpółdzielnia Pracy „Wabis”,Gliwice, 1950-1979

Pluszowe zwierzątka: piesek, małpka i miś na metalowych hulajnogach. Wszystkie trzymają łapkami kierownicę, stojąc na specjalnych metalowych pedałach. Po na-kręceniu pojazdu blaszka ze zwierzątkiem podnosi się i opada. Jednoślady poruszają się do przodu po nakręceniu ich kluczy-kiem.

Pluszowy miś jest nieco starszy od po-przednich zabawek. Ma metalowe koła, sygnaturę „Wabis Gliwice”, na kierownicy hulajnogi. W nowszych modelach poja-wiały się plastikowe koła, brakowało także nazwy producenta. (AB, AK)

Small Animals on ScootersMZK/WS/1339, MZK/WS/1340, MZK/WS/1168height: 14 cm – 15.5 cm, length: 13 cm – 13.5 cm„Wabis” Labour Cooperative, Gliwice, 1950-1979

Small plush animals: a toy dog, a little monkey and a teddy bear on metal scoo-ters. All animals are holding the handle-bars with their paws and are standing on the special metal pedals. After winding up the vehicle, the flat piece of metal with the animal on it is rising and going down. Two-wheeled vehicles move forwards after be-ing wound up with a key. The plush teddy bear is a little bit older than the rest of the animals. He has got metal wheels, a „Wabis Gliwice” signature on the scooter’s handlebar. In newer mo-dels the plastic wheels appeared, but they lacked the producer’s name.

99

Hulajnoga. Scooter

Hulajnoga MZK/WS/1621 wys. 67 cm, dł. 43 cmPolska, 1970-1979

Drewnianą hulajnogę zrobił tato dla swojej córki Kasi, używając resztek drewna i najprostszych na-rzędzi: noża, piłki oraz młotka. Właścicielka samo-dzielnie ozdobiła hulajnogę malując na kierownicy kolorowy obrazek, przyklejając znaczki pocztowe i wycinki z gazet. Zanim zabawka trafiła do zbiorów muzeum, mała Kasia zdążyła przejechać na niej po-nad 100 km. (MG)

ScooterMZK/WS/1621 height: 67 cm, length: 43 cmPoland, 1970-1979

The wooden scooter was made by a father for his daughter Kasia. He used the rest of wood and simple tools such as a knife, a small saw and a hammer. The owner decorated the scooter on her own, painting a colourful picture on the handlebar, and sticking stamps and paper scraps on it. Before the toy was given to the museum collections, Kasia managed to ride this scooter over 100 km.

Page 19: Dzieje pewnych zabawek

100

Lalka z biskwitową głową MZK/H/1wys. 73 cmNiemcy, 1890-1910

Pierwszy eksponat w zbiorach muzeum, wpisany do księgi wpływu Muzeum Za-bawkarstwa z numerem 1. Lalka podarowana została przez panią Łucję Tymiń-ską z Wąbrzeźna. Biskwitowa głowa, oczy ze szkła, ząbki z porcelany. Tułów lalki wykonany z masy papierowej. Głowa lalki wykonana z biskwitu, czyli wstępnie spieczonej masy ceramicznej. Spiekanie prowadzi się w temperaturze niższej niż wypalanie ostateczne. Ma znacznie niższą wytrzymałość mechaniczną i trwałość niż ceramika po ostatecznym wypaleniu. Biskwit można szkliwić. Włosy lalki do-robiono z włóczki w późniejszym okresie. Lalka ubrana w sukienkę i kapelusik w stylu XIX-wiecznym. (AB, PK)

Doll with a Biscuit Head MZK/H/1height: 73 cmGermany, 1890-1910

The first exhibit in the museum collections, which entered the inventory book of the Toy Museum with number one. The doll was donated by Łucja Tymińska from Wąbrzeźno. The doll’s head is made of bisque, eyes are made of glass and her teeth – of porcelain. The trunk of the doll is made of papier-mâché. The doll’s head is made of bisque, that is, initially baked ceramic mass. Initial baking is conducted in a lower temperature than the final baking. It has considerably lower mechanical strength and permanence than ce-ramics after being fired. Bisque might be glazed. The doll’s hair was made of wool in later time. The doll is wearing a dress and a hat in the 19th century style.

101

Page 20: Dzieje pewnych zabawek

102

Celu

loid

owe l

alec

zki. C

ellulo

idDo

lls......

...........

..................

...................................................................................................................................................................................

Celuloidowe laleczkiMZK/WS/662-664, MZK/WS/913, MZK/WS/1192, MZK/WS/1227, MZK/WS/1233-1234, MZK/WS/1236-1237, MZK/WS/1314wys. 6,5 cm – 9,5 cmPolska, 1970-1979

Figurki wykonane z celuloidu, pomalo-wane kolorowymi farbami. W czasach PRL wzornictwo zabawkarskie opierało się często na dwóch bezpiecznych tema-tach: słynne bajki telewizyjne i kultura ludowa. W zbiorach muzeum znalazły się zatem zarówno celuloidowe postaci z kul-towych obecnie filmów animowanych, jak i kolorowi przedstawiciele z różnych regionów Polski: para łowicka, Kaszub. Ze względu na niewielkie rozmiary niektóre lalki – wzbogacone o nieduże uszko – były przypinkami do breloczków.

103

...................................................................................................................

Słynna bajka o Rumcajsie, jego żonie Hance oraz synku Cypisku, mieszka-jących w Ržacholeckim Lesie, zosta-ła wyprodukowana w Czechosłowacji w latach 70. Przygody szewca, który został rozbójnikiem i wojował z Księ-ciem Panem, arystokratą z miasta, na dobre zagościła w polskiej telewizji w porze dobranocki. Autorem wize-runku Rumcajsa był czeski malarz Ra-dek Pilař. (MG)

Celluloid DollsMZK/WS/662-664, MZK/WS/913, MZK/WS/1192, MZK/WS/1227, MZK/WS/1233-1234, MZK/WS/1236-1237, MZK/WS/1314height: 6.5 cm – 9.5 cmPoland, 1970-1979

The figurines made of celluloid, pain-ted colourfully. In the People’s Repub-lic of Poland the toy design was often based on two safe topics, namely: fa-mous TV stories and folk culture. The-refore, in the museum collections we have celluloid figures from cult at that time animated films, as well as colour-ful representatives of various regions in Poland: a Łowicz couple, Kashubian. Because of the small size, some dolls – enriched in a small loop – were atta-ched to charms. The famous tale about Rumcajs, his wife Hanka and their son Cypisek who lived in the Ržacholecki Wood was pro-duced in Czechoslovakia in the 1970s. The adventures of a shoemaker who became a robber and fought with Sir Duke (Książę Pan), an aristocrat of the town, appeared in Polish TV for good at the time for bed-time stories. Radek Pilař, the Czech painter, was the author of the Rumcajs image.

Page 21: Dzieje pewnych zabawek

104

Klocki Gnom. Gnom the Blocks

Klocki MZK/H/11wymiary opakowania: szer. 18 cm, wys. 5 cm, dł. 25,4 cmfirma Richter, Niemcy, 1910

Klocki to jedna z najpopularniejszych i najstarszych dziecięcych zabawek. Ce-ramiczne znano już w Mezopotamii. Do dziecinnych pokoików na stałe trafiły na przełomie XVIII i XIX w., kiedy to niemie-cki pedagog zaprojektował komplet brył z kamienia, które od jego nazwiska nazwa-no cegiełkami Tillicha. Potem pojawiły się klocki niemieckiej firmy Richter i francu-skie Metamorfozy, czyli zabawy genetyczne– trzy serie klocków wymyślone przez an-tykwariusza z Francji, Allizeau. Klocki na zdjęciu to oryginalny zestaw firmy Richter. Na wieczku logo firmy i ciekawa ilustracja prezentująca rodzinę układającą klocki. Na odwrocie pudełka wykaz elementów. Oryginalnie w pudełku znajdowało się 54 kamienne klocki, w tym 17 różnych kształtów. (MG)

Toy Blocks MZK/H/11box size: width: 18 cm, height: 5 cm, length: 25.4 cmRichter Company, Germany, 1910

Toy blocks is one of the most popular and the oldest children’s game. Ceramic blocks were known as early as in Mesopotamia. They were to be found permanently in children’s rooms at the turn of the 18th and the 19th centuries, when a German teacher designed a set of blocks made from stone which were named after him Tillich’s blocks. Then there appeared blocks by the Richter German company as well as three series of blocks, that is, the French Metamorphosis, that is, genetic plays created by Allizeau, the antiquary from France. The blocks on the photo are the origi-nal set of Richter. On the top there is the company’s logo and the interesting illu-stration which presents a family playing with the blocks. On the reverse of the box, there is a list of all elements. Originally, in the box there were 54 stone blocks, inclu-ding 17 various shapes.

105

Klocki. Toy Blocks

Klocki GnomMZK/H/171wymiary opakowania: wys. 4,5 cm, szer. 36 cm, dł. 30,5 cmPolska, 1920-1929

Na zamówienie firmy Gnom znakomity ar-chitekt Stanisław Noakowski, zaprojekto-wał klocki o 13 różnych kształtach, umiesz-czone w drewnianym pudełku. Dzieci mo-gły z nich ułożyć grobowiec rzymski, koś-ciół gotycki, ale i zakopiańską kapliczkę. Drewniane klocki były opatrzone broszurą z obszernym komentarzem wyjaśniają-cym najważniejsze cechy poszczególnych stylów architektonicznych. W latach 1922-1923 wyprodukowano tylko 15 tys. zesta-wów klocków Gnom. Jeden z nich trafił do muzeum w pudełku oklejonym papierem o geometrycznym wzorze. (MG)

Gnom the Blocks MZK/H/171box size: height: 4.5 cm, width: 36 cm, length: 30.5 cmPoland, 1920-1929

To order by the Gnom Company, the out-standing architect Stanisław Noakowski de-signed blocks of 13 various shapes placed in a wooden box. Children could make out of them, for instance: a Roman tomb, a Gothic church, as well as a Zakopane chapel. Woo-den blocks were provided with a brochure with an in-depth commentary which expla-ined the most important features of indivi-dual architectural style. Between 1922 and 1923 only 15 thousand of the Gnom blocks sets were produced. One of these sets was given to the museum in a box wrapped in paper of a geometrical pattern.

Page 22: Dzieje pewnych zabawek

106

Mały wózek. Small Pram

Mały wózek MZK /WS/1280wys. 15,2 cm, szer. 7,6 cm, dł. 17,5 cm

Wykonany z cienkiej blachy w kolorze czer-wonym głęboki wózek dla lalek. Wózeczek ma składaną budkę obszytą wzorzystą tkaniną, blaszane, ruchome koła i gumowe opony. (AB)

Small Pram MZK /WS/1280height: 15.2 cm, width: 7.6 cm, length: 17.5 cmMade from thin metal sheet a deep doll’s pram in red. The pram has got a fold-ing hood trimmed with patterned fabric, moveable metal wheels and rubber tyres.

Shirley Temple MZK/H/15wys. 35,5 cm Kalisz, 1930-1939

Pierwsza lalka shirlejka wyprodukowana została w USA w późnych latach trzydzie-stych. Mała, rozkoszna aktorka z kręcony-mi włoskami Shirley Temple – pierwowzór masowo produkowanych laleczek – była cudownym dzieckiem Hollywood. Grała w ogromnej ilości filmów, pojawiała się na plakatach i pocztówkach. Jej anielska twarz była jedną z pierwszych ikon pop-kultury. Nie dziwi więc fakt, że jej sława dotarła również do Polski. Jeden z kaliskich fabrykantów zajmujących się produkcją wyrobów celuloidowych, Adam Szrajer postanowił wprowadzić na rynek nowy wzór lalki, podpatrzony na Zachodzie. Tuż przed II wojną światową polskie dzieci z zamożniejszych domów mogły zakupić sygnowaną („A.S.K.”) pol-ską kopię shirlejki – niedużą lalkę, staran-nie wykonaną i przypominającą gwiazdę amerykańskiego kina. Masową produkcję polskiej podróbki amerykańskiej zabawki wstrzymała wojna. Właściciel wyemigro-wał do USA, a po wojnie w kaliskiej fabry-ce, wtedy już przejętej przez państwo, za-przestano produkcji tego typu lalek. (MG)

Shirley Temple MZK/H/15height: 35.5 cm Kalisz, 1930-1939

The first Shirlejka doll was produced in the US in the late 1930s. A small, sweet actress with curly hair Shirley Temple – the proto-type of the mass-produced dolls – was the child prodigy of Hollywood. She played in a great number of films, appeared on po-sters and postcards. Her angelic face was one of the first icons of pop culture. It is no wonder then that her fame reached Po-land as well.

One of the manufacturers in Kalisz who produced celluloid goods, Adam Szrajer, decided to introduce onto the market a new model of a doll, which he saw on the West. Before the Second World War, Polish children from wealthier homes could buy a signed („A.S.K.”) Polish copy of Shirlejka – a small doll, carefully made and resem-bling the star of the American cinema. The mass-production of a Polish fake was stop-ped by the war. The owner emigrated to the US, and after the war in the factory in Kalisz, at that time state-owned, the pro-duction of dolls of this type ceased.

107

................................................................................................................................

Shirley Temple. Shirley Temple

Page 23: Dzieje pewnych zabawek

108

Popiersie lalki. Bust of a Doll

109

............................................................................................................................

Lalka woskow

a.Wax Doll

Page 24: Dzieje pewnych zabawek

110

poses because she has her hands folded in a gesture of a prayer. Parallel with wooden dolls, dolls made of wax were produced in the 17th and 18th

century most frequently in craftsman’s plants in Munich. Originally, these were the dolls which were used for religious purposes, only later they became the fi-gurines that decorated the interiors. In their production craftsmen used beeswax mixed together with pigment and animal fat, which resulted in a colour similar to human skin. Making such a type of dolls was dangerous: a craftsman working with hot wax was in danger of burn or poiso-ning himself, yet a high plasticity of the material enabled to form shapes. There is a poor number of whole dolls cast in wax preserved, and their producers rarely sig-ned their products.

Popiersie lalki MZK/H/139wys. 10 cmNiemcy, XIX w.

Wykonane z masy mieszanej powlekanej na wierzchu woskiem. Wyglądem przypo-mina głowę lalki porcelanowej. Ma jasne, naturalne włosy spięte w kok i przystrojo-ne z boku różą z tkaniny oraz szklane nie-bieskie oczy. Lalki z takimi głowami produ-kowano w latach 70. XIX w. w Niemczech i Francji. Odlewane w formach woskowe popiersia produkowane od 1840 roku zostały zastą-pione przez tańsze w produkcji popiersia tylko powlekane woskiem. Formy były puste w środku, co umożliwiało wprawia-nie szklanych oczu i włosów. Korpus do takich lalek wykonywany był z tkaniny. Jednym z najsłynniejszych producentów popiersi woskowych był niemiecki rze-mieślnik Charles Motschmann. W czo-łówce producentów znajdowali się także angielscy wytwórcy do około 1890 r., gdy na rynku zaczęły pojawiać się lalki biskwi-towe. (KH)

Bust of a Doll MZK/H/139height: 10 cmGermany, the 19th century

Made of mixed mass coated with wax. It resembles a head of a china doll by ap-pearance. It has got natural fair hair tied in a bun and decorated with a fabric rose as well as glass blue eyes. Dolls with such he-ads were manufactured in Germany and France in the 1870s. Cast in moulds, wax busts produced after 1840 were replaced by cheaper in terms of production busts only coated with wax. Moulds were empty inside which made it possible to set glass eyes and hair. A trunk to such dolls was made of fabric. One of the most famous manufacturer of wax busts was the German craftsman Charles Motschmann. Up to about 1890, when biscuit dolls began to come onto in the market, there were also English manufactu-rers included among the foremost produ-cers of doll’s busts.

Lalka woskowa MZK/H/53wys. 17,5 cmNiemcy, XVIII w.

Lalka w renesansowym stroju mieszczań-skim ubrana w dwudzielną suknię, z krót-ką kolorową pelerynką na ramionach, zwaną w niemieckiej modzie goller. Rene-sansową fryzurę tworzą okalające twarz dwa wałeczki z włosów, uformowane w kształcie serca i uzupełnione czepkiem. Z tyłu głowy lalki widać kok typu vespaio(fryzura wymyślona około roku 1525). Po-stać w całości odlana z wosku. Prawdopo-dobnie lalka służyła do celów religijnych, bo ma ręce złożone w geście modlitwy.Lalki z wosku produkowano w XVII i XVIII wieku, równolegle z lalkami drewnianymi, najczęściej w zakładach rzemieślniczych w Monachium. Pierwotnie były to lalki, które służyły do celów religijnych, dopie-ro potem stały się figurkami zdobiący-mi wnętrza. Do ich wyrobu rzemieślnicy używali wosku pszczelego mieszanego z pigmentem i tłuszczem zwierzęcym, co dawało kolor podobny do ludzkiej skóry. Wykonywanie tego typu lalek było zaję-ciem niebezpiecznym: praca z gorącym woskiem groziła oparzeniem, bądź za-truciem, ale duża plastyczność materiału umożliwiała formowanie kształtów. Lalek w całości odlanych z wosku zachowało się bardzo niewiele, a ich producenci rzadko znakowali swoje wyroby. (AB, KH)

Wax Doll MZK/H/53height: 17.5 cmGermany, the 18th century

A doll in a Renaissance bourgeois co-stume dressed in a two-part dress, with a short colourful cape on her shoulders, called goller in German fashion. Two folds of hair that fringe her face, formed in a shape of heart and complemented with a cap, make a Renaissance hairstyle. At the back of a doll’s head, a bun is seen of ve-spaio type (the hairstyle invented in about 1525). The whole figurine cast in wax. The doll was probably used for religious pur-

Page 25: Dzieje pewnych zabawek

MuzeumZabaweki Zabawy