Rondetafelgesprek - HOB Zaanstreek

Rondetafelgesprek Tekst: Baart Koster (Koster teksten) • Fotografi e: JJFoto/Jan Jong

06 het ONDERNEMERS BELANG

Op dinsdag 25 oktober vond in De Hoop op d’Swarte Walvis aan de Zaanse Schans, een door Het Ondernemers Belang

georganiseerde Ronde Tafel bijeenkomst plaats. Op die sfeervolle plek gingen enkele vooraanstaande Zaanse ondernemers

uit de bouwsector in constructief debat over crisis, concurrentie en samenwerking.

Krijgt de crisis de bouw uit het lood?

R053-0511 HOB Zaanstreek.indd 6 18-11-11 14:36

07het ONDERNEMERS BELANG

Goedhart: Ons overkwam dat half novem-ber 2008. In enkele weken tijd verdampte toen ruim dertig procent van onze projec-ten. Of je nou in het ontwerpstadium zat of in het bouwvoorbereidingstraject, het hield gewoon op. Dat was een klap en wij heb-ben daarop gereageerd door de omvang van ons bureau aan te passen. Maar het is gek, elk jaar zie ik rond deze tijd, na de vakantie, een soort opleving van nieuw werk. Momenteel krijg ik hartstikke leuke klussen, maar het probleem is dat FKG normaal gesproken voor vijftig procent in de woningbouw zit. Ik ontwerp in de goede tijd vijf- tot zeshonderd woningen per jaar en daar zit het probleem, dat zullen er volgend jaar maximaal tweehonderd zijn.

Deurwaarder: Dat is inderdaad het pro-bleem, het volume. Er is te weinig en er zijn teveel partijen die op dat werk azen, dus is de concurrentie moordend. Jos zegt al te-recht dat je een tijdje op je eigen vermogen kunt teren en een paar jaar wat verlies kunt nemen. Maar op een gegeven moment houdt dat op. Je houdt het geen jaren vol om onder de kostprijs te blijven werken. Je ziet al dat het voor sommige bedrijven te lang gaat duren. Nu de woningbouw nagenoeg op zijn gat ligt, gaan alle partijen die het van woningbouw moeten hebben hun energie op andere activiteiten richten waar nog wel wat werk in zit.

Van Kooten: Ja, we zitten allemaal in dezelfde vijver te vissen.

Van der Veen: Er is nog teveel aanbod in verhouding tot het bouwvolume in de markt. Om meer bouwvolume te creëren, moeten woningen weer betaalbaar worden voor starters en Jan Modaal. Ik ben met een startersproject in Wieringerwerf bezig. Ik zit daar dicht op en zie dat starters >>

De Ronde Tafel was rijk gescha-keerd, want bouw, projectontwik-keling, architectuur, constructie

en advies ontmoetten elkaar. Martin Deur-waarder zat aan als directeur van bouwbe-drijf IJskes Bouw en Guido van der Veen van bouwer en projectontwikkelaar Van Wijnen sprak in zijn hoedanigheid als projectontwikkelaar. Daarnaast waren Jos van Kooten, directeur van B22 Bouwkundig Teken- & Adviesbureau, Mariska Minnesma, commercieel manager bij Van Braam Min-nesma bouwers en directeur Jan Goedhart van FKG architecten aan de zaan, partners in het gesprek. De door Het Ondernemers Belang neergelegde stellingen prikkelden tot een levendig debat.

Het einde van de crisis is in beeld

Jan Goedhart: Als iemand dat zou moeten zien, ben ik het wel. Want wij zitten als architecten helemaal in de punt van projec-ten en trajecten. Maar hoe graag ik het zou willen zien, ik zie het nog niet. We zullen nog even geduld moeten hebben.

Guido Van der Veen: Daar ben ik het mee eens. Het dieptepunt is zelfs nog niet bereikt.

Martin Deurwaarder: Ik heb heel lang ge-dacht dat we door 2011 heen moesten om het dieptepunt achter ons te laten, maar ik vrees dat 2012 nog moeilijker gaat worden.

Jos van Kooten: In 2011 konden de meeste bedrijven nog een beetje op hun eigen ver-mogen teren. Maar dan bouw je uiteraard niks op. Volgend jaar wordt het daarom erop of eronder en ik denk dat daarom in deze, maar ook in andere sectoren, veel be-drijven volgend jaar klappen gaan krijgen.

Jos van KootenB22 Bouwkundig Teken- & Adviesbureau BV

B22 Bouwkundig Teken- & Advies-bureau is een bureau voor bouw-kundige ondersteuning en biedt een uiteenlopend aanbod van diensten. Ons bureau heeft ruime ervaring op gebied van tekenen, calculeren, be-stekschrijven, bouwmanagement en aanverwante diensten. De medewer-kers van B22 leveren hun diensten tijdens alle fasen in het bouwproces, zowel aan aannemers, architecten, particulieren, woningbouwcorpora-ties en projectontwikkelaars.Onze medewerkers beschikken over een brede bouwtechnische kennis. Hierdoor wordt naast het meedenken over de fi nanciële haal-baarheid van gekozen materialen en bouwtechnieken ook geadviseerd over kwaliteit en toepasbaarheid van materialen.Het voordeel van het door B22 laten uitvoeren van verschillende bouwkundige werkzaamheden is, dat het betreff ende werk gelijktijdig bekeken en gecontroleerd wordt op volledigheid en samenhang. Onze medewerkers signaleren eventuele tegenstrijdigheden daardoor in een vroegtijdig stadium!

B22 Bouwkundig Teken- & Adviesbureau BVBonte Kraaiweg 221521 RD WormerveerT 075 - 687 11 [email protected]


Rondetafelgesprek


Mariska Minnesma Van Braam-Minnesma

Al 80 jaar biedt Van Braam-Minnesma duurzame diensten en producten tegen een concurrerende prijs. Het bedrijf is actief met projecten in de utiliteit, woningbouw, industrie, zorgsector, renovatie, restauratie en onderhoud. Dit brede scala kunnen wij bieden doordat wij vakmensen hebben die zich ieder met zijn specialiteit kan bezighouden. Van Braam-Minnesma heeft als doelstelling: de klant staat voorop. Dat houdt in goed luisteren naar de wensen van de klant, een juiste vertaalslag maken. Van Braam-Minnesma is trouw gebleven aan haar oorspronkelijke kwaliteiten: een nuchtere aanpak, uitstekende bouwkwaliteit, betrouwbaar. Van Braam-Minnesma is lid van alle in de bouwbranche relevante organisaties, zoals Bouwend Nederland, Stichting Beoordeling Integriteit Bouwnijver-heid. Wij zijn een erkend leerbedrijf. Daarnaast is Van Braam-Minnesma VCA** 2008, NEN-EN-ISO 9001:2008 en binnenkort FSC en PEFC gecertificeerd.

Van Braam-Minnesma Rosbayerweg 140 1521 PX Wormerveer Postbus 2351520 AE Wormerveer T 075 - 617 86 55F 075 - 670 01 17 [email protected]

tegenwoordig maximaal tot 135.000 euro vrij op naam kunnen betalen. Dus dáárvoor zou je het moeten neerzetten. Dat lukt nog in Wieringerwerf, maar in de Zaanstreek zet je het daarvoor niet neer. Er zitten verschil-lende zaken scheef, waardoor we dit blijven houden. Dus het einde van de crisis zal voorlopig nog op zich laten wachten. We blijven onder kostprijs calculeren, want dat is de enige manier om nog omzet te draaien Van Kooten: In de praktijk gebeurt dat inderdaad. Deurwaarder: Dat zijn soms heel bewuste keuzes, maar op een gegeven moment héb je natuurlijk ook geen keuzes meer. Je zult toch je mensen aan de gang moeten houden. Dus soms ga je met een vooraf gecalculeerd verlies een aanbesteding in. Daar komt bij dat je opdrachtgevers, met name de corporaties, ook nog een bankgarantie eisen. Dus je komt in een neerwaartse spiraal. Je moet werk aanne-men waar je niks meer aan kunt verdienen en op hetzelfde moment, terwijl je inteert op je eigen vermogen, moet je een deel van je liquiditeit vastzetten voor je op-drachtgever als bankgarantie. Je speel-ruimte wordt zo dus steeds kleiner. Van der Veen: Ik hoor nu ook vanuit de bouwbedrijven dat als het gaat om de onderaannemers en leveranciers, de ondergrens wel bereikt is. Er kan geen dubbeltje meer vanaf. Dus een aannemer kan er nog voor kiezen om onder kostprijs in te schrijven op een bouwopdracht. Maar aan de onderkant, bij zijn onderaannemers, is de rek eruit. Mariska Minnesma: Ja, absoluut. Dat mer-ken wij ook. Wij hebben tot nu toe niet

onder kostprijs ingeschreven en hopen dat in de toekomst ook niet te hoeven doen. Je ziet nu zelfs gebeuren dat aannemers die als zeer professioneel te boek staan, prijzen afgeven waar het eigenlijk niet voor gerea-liseerd kan worden. Soms wel 10 procent onder de kostprijs. Van Kooten: Je kunt natuurlijk wel eens een project onder de prijs aannemen, om strategische redenen of omdat je het een mooi werk vindt. Maar nu wordt er al ruim een jaar structureel onder de prijs in-geschreven. Zo bouw je als ondernemer niks meer op en ben je alleen aan het inte-ren. Een werk dat je nu aanneemt en dat een jaar loopt, daar ben je tot eind 2012 geld voor aan het wegbrengen. Minnesma: Juist. En dan moet je nog geen tegenvaller hebben ook. Van Kooten: Het is bloedlink, want je kunt niet overzien wat er volgend jaar met de prijzen gebeurt. Dus een aangenomen project kan, naarmate de tijd verstrijkt, een steeds grotere zeperd worden. Van der Veen: Je hebt partijen, ook corpo-raties, die bij aanbestedingen bouwteam-selecties doen en ik ben daar voorstander van. Want zo kunnen wij bijvoorbeeld onze kracht van projectontwikkeling en bouw combineren en kunnen we toch nog aan wat knoppen draaien. Wel moet je vaak meteen een prijsgarantie afgeven, maar wij hebben vanwege onze beide disciplines wel de mogelijkheid om er in het ontwerp-traject creatief en vanuit meerdere invals-hoeken voor te zorgen dat we toch net op de nullijn of daarboven uitkomen voor een opdracht. Dat hebben we al meermaals met succes gedaan. Ik kan er alleen maar voor pleiten dat meer opdrachtgevers zo aanbesteden in plaats van een bestek op de markt te gooien.



Deurwaarder: Opdrachtgevers denken vaak dat oplag voor winst en risico puur winst is. Momenteel zijn die opslagen hard nodig als dekking voor de risico’s die we lopen. De tegenvallers maken vaak dat je aan het einde van een werk niet meer op nul, maar daaronder uitkomt. Goedhart: Nou waren er natuurlijk wel hele rare dingen ontstaan. Voordat de crisis uitbrak werd er op prijsniveaus ontwikkeld die helemaal buiten de realiteit stonden. Laten we dat niet vergeten. Je praat over brutomarges op bouwen installatiekosten van 25 tot 30 procent. Nou ben ik niet tegen geld verdienen en ik gun het ook aannemers van harte. Maar we hebben het op die manier natuurlijk wel kapot gemaakt. Dat is ook allemaal aan het licht gekomen, dus dat er momenteel weinig vertrouwen is in bouwteams, begrijpt deze architect wel. Projecten in bouwen en installeren gingen over de kop, maar hetzelfde gebeurde in mijn branche. Het kon niet op. Alles werd gefinancierd door banken, je kon vijf tot zes keer je jaarinkomen financieren. Van der Veen: Maar om een voordeel van de crisis te noemen: je ziet dat mensen weer creatiever worden. Ook de kwaliteit verbetert, want mensen moeten weer een tandje harder lopen. Ook op de bouw-plaats. Men realiseert zich weer dat je blij moet zijn dat je überhaupt werk hebt. Goedhart: Inderdaad, het personeel wil weer. Jaren was het een probleem om mensen gemotiveerd te krijgen en houden. Nu is dat geen probleem meer. In een bedrijf waarin dingen bedacht moeten worden, zoals bij ons, merk ik wel dat we met zijn allen een tandje dieper gaan en dat de producten beter voorbereid, >>

De crisis heeft ook voordelen: zij scheidt het kaf van het koren binnen de sector Van Kooten: Onlangs zei een directeur van een groot bouwbedrijf dat hij wel blij was met de crisis om de reden die de stelling noemt. Maar toen dacht ik: dat kun je zo toch echt niet stellen. Want het kaf wordt wel van het koren gescheiden, maar op een grove manier. Wie zijn organisatie goed heeft staan, goede resultaten in het verle-den boekte en het hele traject kan begelei-den, die overleeft het wel. Maar er zitten er ook bij die al enkele klappen hebben gehad en die gaan kopje onder. En daar zitten ook prima bedrijven bij, vergis je niet! Er valt zo een enorme brok kennis weg. Er zitten daarom meer nadelen dan voordelen aan de crisis. Van der Veen: In principe kan de stelling gelden. Als echter crisis op crisis volgt en er geen rem op zit, dan gaan veel kwalitatief uitstekende partijen omvallen. Anderzijds heb je niet alleen de bouwkant. Je hebt in het vastgoed ook een paar zeepbellen die de crisis heeft doorgeprikt. Daarbij zie ik het meer vanuit de projectontwikkelkant. Als je het bijvoorbeeld hebt over kantoren-markt en retail, dan zie je dat daar nu pas de correctie begint plaats te vinden. En dat beleggers nu langzaam beginnen in te zien dat ze moeten gaan afwaarderen en dat de leegstand niet meer incidenteel is, maar structureel. Beleggers vanuit het buiten-land wenden nu toch om de Zuidas heen. Dat soort ontwikkelingen kan bijdragen aan het uiteindelijke stenen stapelen. Van Kooten: Door de huidige gang van zaken teer je in op je liquiditeit, kun je nauwelijks of geen klappen meer opvangen en loop je bij veel opdrachten alleen nog maar risico.

Martin Deurwaarder IJskes Bouw b.v. IJskes Bouw heeft zich gespecialiseerd in (kleinschalige) nieuwbouw, renovatie, restauratie, winkelverbouwingen, winkelin-richting, funderingsherstel en traditionele kelderbouw. Het werk-gebied is Noord Holland waarbij de Zaanstreek, Amsterdam en Haarlem de boventoon voeren, maar ook een winkelverbouwing in Groningen, Rotterdam of Den Haag worden voortvarend aangepakt. Het bedrijf beschikt over ca. 35 goed gemotiveerde vaklieden die het timmervak beheersen als geen ander. Door de lange dienstverbanden is er een nauwe band ontstaan met het bedrijf en met veel van de vaste opdracht-gevers. Het vakmanschap, wat al dateert van de oprichting van het bedrijf in 1955, wordt overgedragen van generatie op generatie. “Wij werken graag met leerlingen om er voor te zorgen dat het vakmanschap voor het bedrijf behouden blijft. Deze leerlingen stromen ook nagenoeg altijd door binnen ons eigen bedrijf”.

IJskes Bouw b.v. Breedweer 60 Postbus 33 1540 AA Koog aan de Zaan T 075 - 635 31 51 F 075 - 670 06 06 www.ijskes.nl

inschr.nr. k.v.k. amsterdam 35016293btw nr. NL.0059.19.095.B.01

Nieuwbouw Verbouw restauratie reNoVatie FuNderiNgherstel Kelders

ijskes bouw bvpostbus 33

1540 aa koog a/d zaanbreedweer 60

1541 ac koog a/d zaan telefoon (075) 635 31 51

fax (075) 670 06 06e-mail: [email protected]

website: www.ijskes.nl

bankrelatie: ING Bank rek.nr. 69.04.65.580

IJSKESBOUW_Briefpapier_28101004_DEF.indd 1 28-06-2011 13:46:54


Rondetafelgesprek


Guido van der Veen Van Wijnen Projectontwikkeling Noord B.V.

Kijk op mensen Zo divers als mensen zijn, zo gevarieerd zijn onze oplossingen. Want ontwikkelen en bouwen, onderhouden en beheren doe je voor mensen. Al meer dan een eeuw bouwen wij aan de meest uiteenlopende innovatieve en duurzame projecten en kijken verder dan alleen stenen. Het bouwproces is ons thuis. Daarom zijn wij net zo bekwaam in het initiëren en ontwikkelen als in het bouwen en beheren. Dat is Van Wijnen.

Van Wijnen Projectontwikkeling Noord B.V. Vestiging Heerhugowaard G. van der Veen Projectontwikkelaar Galileistraat 21 Postbus 20 1700 AA Heerhugowaard T 072 - 750 35 00 F 072 - 750 35 10 M 06 - 51 59 01 27 [email protected]

Ik vond het overheidsbesluit om de overdrachtsbelasting te verlagen ook echt getuigen van een enorm slechte visie op de feitelijke situatie in de markt. Van der Veen: Het is een maatregel die niet op korte, maar juist op lange termijn effect sorteert. Vroeger steeg je woning in waarde en daarmee compenseerde je je kosten koper, maar als je woning niet meer in waarde stijgt is het prettig dat je bij aankoop niet meer dan twee procent kosten hebt. Dus op langere termijn kan de maatregel effect hebben, want de huizen zullen de komende vijf tot acht jaar niet meer zo gaan stijgen als ze gedaan hebben. Dus je maakt je kosten koper niet meer goed. Maar wat natuurlijk echt zou helpen is als de overheid haar grondprijzen eens zou herzien. Goedhart: Precies! Dát zijn dingen die de zaken in beweging brengen. Op het moment dat de overheid de grondprijzen aanpast komt alles en iedereen in beweging. Van der Veen: Ook de regelgeving rond projectontwikkeling drijft de prijzen sterk op. Ik denk dat de overheid naar een andere rol en taak zou moeten en het vanuit die rol anders en efficiënter moet invullen voor de ontwikkelaar. Als de kwaliteitsslag gemaakt is en de goede partijen blijven over, die veilig kunnen ontwerpen, toetsen en bouwen, dan hoeft de overheid niet veel meer te regelen. Uiteindelijk is het volgens mij zaak dat de overheid het middengebied, dus Jan Modaal en starters, ondersteunt. Want mensen die straks niet genoeg kunnen lenen om iets te kopen en in de huur net buiten die 652 euro grens vallen, zitten helemaal klem. De overheid zou er beleid op moeten voeren om woningen voor die groepen betaalbaarder te maken.

beter onderzocht en verder uitgewerkt zijn. We doen nóg meer ons best om aan de bak te blijven. Want wat je tegenwoordig in ieder geval goed moet doen is je werk. Anders kom je überhaupt niet meer in beeld. De bouw ondervindt voldoende medewerking van overheid en gemeente Van Kooten: Momenteel is dat zeker niet zo. Maar begin jaren tachtig, toen we ook een slechte periode kenden, werkte de over-heid aan premie A, B en C- woningen en WIR en kleinschaligheidstoeslag. Dat is later allemaal afgeschaft. Ik denk dat de over-heid de woningmarkt en daarmee de bouwsector, een heel belangrijke stimulans zou kunnen geven door die premiestelsels weer in te voeren. Dat kost de overheid in eerste instantie geld, maar levert zoveel extra werkgelegenheid op. Mensen zijn dan weer aan de slag, wat ook weer extra belas-tinginkomsten oplevert. Die premieregelin-gen zouden ook nu prima werken, want het zou woningen voor starters bereikbaarder maken. De overheid financierde destijds bijna je hele hypotheek. Deurwaarder: Maar ik denk toch niet dat dat de oplossing is. De crisis in de jaren tachtig was aanzienlijk minder hevig dan nu en deze duurt ook veel langer. Je ziet het nu met de overdrachtsbelasting, die is verlaagd naar twee procent, maar het levert nagenoeg geen resultaat op. Waarom schaffen ze die niet gewoon tijdelijk helemaal af? Goedhart: Die maatregel is inderdaad een druppel op een gloeiende plaat, want de angst en de beperkingen zijn veel groter dan die kleine lastenverlichting. Dubbele woonlasten doordat je je huis niet kunt verkopen, dát is het echte probleem.



Jan Goedhart FKG architecten aan de zaan FKG architecten aan de zaan is een middelgroot architectenbureau dat sinds 1959 is gevestigd in de Zaanstreek. FKG architecten aan de zaan werkt aan ontwerpen bouwvoorbereiding van projecten in de woningen utiliteitsbouw. Het werkgebied van ons bureau is, op een enkele internationale opdracht na, Nederland. 70% van de opdrachten betreffen projecten in Noord-Holland met name in de regio Zaanstad, Water-land en Amsterdam. FKG architecten aan de zaan werkt aan duurzame architectuur en stedenbouw met aandacht voor optimaal grondge-bruik, locatie specifieke, historisch geïnspireerde beelden, uitgekiende bouwen energietechniek en kostenbeheersing per projectfase. Momenteel wordt de orderporte-feuille van het bureau gevuld door projecten in de woningbouw, de zorg, het onderwijs, de retail en de voedingsmiddelenindustrie.

FKG architecten aan de zaan Lagedijk 308 1544 BX Zaandijk T 075 - 647 49 99 www.fkg.nl

Minnesma: Wij krijgen nog steeds leerlingen van het SPB, MTS en HTS. Het verschil echter tussen vroeger en nu is wel dat er minder stageplaatsen te vergeven zijn en dat er niet altijd een baangarantie tegenover staat. Het blijvende werk wat wij vroeger konden bieden was een groot voordeel. Tevens is er een verandering gaande van hoe jongeren qua loopbaan tegen de toekomst aankijken. Was het vroeger belangrijk om een baan voor het leven te hebben, nu is het zeker zo belang-rijk dat deze baan leuk is. Dat is een hele verschuiving vergeleken met vroeger. Van der Veen: Ook de ontslaggolven waarover de media bericht, werken een toekomstig tekort aan arbeidskrachten in de hand. Niemand ziet zijn kind graag voor werkloosheid opgeleid worden en dat beeld van onze branche bestaat nu wel. Van Kooten: Daar komt bij dat jongelui tegenwoordig andere interesses hebben. Vroeger werkte je bij een baas omdat je je gezin moest onderhouden. Je ging als krullenjongen aan het werk en bleef er tot je 65 was. Jonge mensen hebben nu heel andere wensen. Ze willen genoeg vrije tijd, ’s avonds sporten. Ze hebben andere prioriteiten. Goedhart: Maar dat verandert. Jij hebt het over de groep tussen dertig en veertig. Maar wat er momenteel aan jonge mensen binnenkomt is veel beter. Heel veel pittiger. Van Kooten: Ja, dat herken ik. Ik heb vorig jaar drie jonge ingenieurs aangenomen. Ik heb nog nooit zulke gedreven mensen gezien. Dat biedt perspectief. Kansloos zijn leerlingen dus niet, zolang ze ervoor willen gaan.

Goedhart: We hebben zo’n twintig jaar lang de ballon veel te ver opgepompt en die loopt nu langzaam leeg tot normale proporties. Van de huidige maatregelen van de overheid verwacht ook ik niets. Wat nodig is, is dat mensen weer vertrouwen krijgen. Consumenten moeten zich weer veilig voelen en hun geld durven uitgeven, dan komt het vanzelf goed. Je lost het op door het aan de kant van de consumenten te regelen en niet door dat met maatregelen aan de kant van de bouwbedrijven te doen. Leerlingen zijn straks kansloos Goedhart: Niets is minder waar. Wel als je nu van een HTS-opleiding bouwkunde komt, maar als je nu begint met studeren ben je straks precies op tijd klaar. Met de vergrijzing en de uitstroom van ervaren krachten liggen er straks volop kansen voor schoolverlaters. Van Kooten: Jongelui die nu stageplekken zoeken kunnen nergens terecht. Maar zij moeten wel al over twee jaar klaar zijn om het marktdeel, dat door uitstroom vrijkomt, op te pakken. Maar zolang er geen werk is en opleidingen en stageplekken wegvallen, hebben we straks inderdaad vakmensen tekort. Niet alleen bij ons kantoor, maar ook in de uitvoerende bouw. Want als je ziet wat er hier in Zaandam op het SPB, Samenwer-kingsverband Praktijkopleidingen Bouw, rondloopt. Vorig jaar zat er letterlijk één metselaar in de opleiding, terwijl we er landelijk op jaarbasis wel vijftienhonderd tot tweeduizend nodig hebben!


Design

Rondetafelgesprek - HOB Zaanstreek