55

Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 16/04/2013 στο Αμφιθέατρο Α008 του κτιρίου Αβέρωφ, στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

4ο Εξάμηνο _ Αρχιτεκτονική Σύνθεση

Οι διδάσκοντες του Τομέα Ι, Ν. Μάρδα, Μ. Παπαβασιλείου, Σ. Τσιράκη, στο πλαίσιο των μαθημάτων των Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων του 4ου εξαμήνου, οργανώνουν σειρά διαλέξεων με τίτλο:

“Θέματα κατοίκησης. Κατοικία, αστική πολυκατοικία, συλλογική κατοικία”

διάλεξη

28/03-2013

“Προβλήματα Κατοίκησης: Πολυκατοικία

Τυπολογική πολυπλοκότητα ή Σύνθετη τυπολογία”

Δημήτρης ΑντωνακάκηςΑρχιτέκτων

ώρα 18:00, Αμφιθέατρο Α008, Κτήριο Αβέρωφ

ΔΙΑΛΕΞΗ 02

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗΣ

Αρχιτέκτων

Ο Δημήτρης Αντωνακάκης γεννήθηκε στα Χανιά της Κρήτης. Φοίτησε στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών (1939-1951) και στην Αρχιτεκτονική Σχολή ΕΜΠ (1953-1958). Από το 1959 έως σήμερα διατηρεί Αρχιτεκτονικό γραφείο με τη Σουζάνα Αντωνακάκη.

1962-1963: Επιμελητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή ΕΜΠ. 1965: Ιδρυτικό μέλος του Atelier 661975-1977: Πρόεδρος του Επιστημονικού Διδακτικού Προσωπικού (ΕΔΠ) του ΕΜΠ. 1977-1978: Αντιπρόεδρος του Κεντρικού Συμβουλίου του Επιστημονικού Διδακτικού Προσωπικού (ΕΔΠ) των Ελληνικών Πανεπιστημίων. 1978 και 1990: Υποψήφιος δύο φορές για την έδρα των Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων της Αρχιτεκτονικής Σχολής ΕΜΠ (δεν εξελέγη).1994-1999: Επισκέπτης καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΜΙΤ στη Βοστώνη.1997-1998: Επισκέπτης καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ. 1998: Μετάφραση του βιβλίου Le Corbusier - Une petite maison, εκδόσεις Libro1999-2000: Επισκέπτης καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών. 1995: Αντεπιστέλλον μέλος της Académie d’ Architecture, Paris

1997-2007: Καλλιτεχνικός διευθυντής του Κέντρου Αρχιτεκτονικής Μεσογείου (ΚΑΜ) Χανιά Κρήτης.Το 2007 εκλέχθηκε επίτιμος καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ.

Η Σουζάνα και ο Δημήτρης Αντωνακάκης έχουν επανειλημμένα μετάσχει και βραβευθεί σε πανελλήνιους, διεθνείς ή άλλους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Γνωστοί Έλληνες και ξένοι κριτικοί της αρχιτεκτονικής έχουν αναφερθεί στο έργο τους, το οποίο έχει παρουσιαστεί από τους ίδιους σε διαλέξεις, σεμινάρια, περιοδικά, βιβλία και εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Συμμετείχαν με το έργο τους στην εκπροσώπηση της Ελλάδας στην 5η Biennale Αρχιτεκτονικής: Βενετία, 1991.Ο Kenneth Frampton επιμελήθηκε τη μονογραφία Atelier 66: The Work of Dimitris and Suzana Antonakakis, Rizzoli International Publications, Νέα Υόρκη, 1986.Το έργο τους έχει παρουσιασθεί επανειλημμένως στην Ελληνική Τηλεόραση, στη Βελγική Τηλεόραση με αφορμή τα Ευρωπάλια 1982 και στο Centre Georges Pompidou το 1989 στο πλαίσιο της εκδήλωσης ”Qui fait l’ architecture Europ-eenne?”

φω

τ. Γ

. Τρ

ιαντ

αφύλ

λου

57

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ.ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ: ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΗ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ Ή ΣΥΝΘΕΤΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ;

Παραφράζοντας τον Todorov και αντικαθιστώντας τη λέξη «λογοτεχνία» με τη λέξη «αρχιτεκτονική», θα έλεγα ότι:«Η κριτική και η θεωρία δεν πρέπει να είναι ένα επιφανειακό παράρτημα της αρχιτεκτονικής, αλλά ο αναγκαίος άλλος της εαυτός»1.

Πιστεύω ότι η κριτική σκέψη και η άσκησή της έχουν εξαι-ρετική σημασία για τη συνθετική διαδικασία. Μια συνθετική διαδικασία συνειδητή και ελεγχόμενη. Μια διαδικασία όπου η συνθετική λογική από την ώρα της καταγραφής και της ανάλυσης των δεδομένων θα στοχεύει σ’ ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα, παραμένοντας ανοιχτή σε απρόσμενες συμπληρώσεις. Αποτέλεσμα το οποίο θα συμπυκνώνει τις επιθυμίες και του οποίου, η προσέγγιση δεν θα εξαφανίζει τη λεπτομέρεια, που αποτελεί πολλές φορές τη συμπυκνωμένη ερμηνεία του συ-νόλου.Από κει και πέρα δεν είναι, νομίζω, εύκολο να παρουσιάσει κανείς μια ολοκληρωμένη εικόνα της διαδικασίας -το πρόσες (process)- της αρχιτεκτονικής δημιουργίας.Είναι τόσοι οι παράγοντες που υπεισέρχονται στη διάρκεια της παραγωγής, αλλά και της σύλληψης του έργου, ώστε αυτό που τελικά θα προκύψει είναι μονάχα η αποκάλυψη της

1 Τσβετάν Τοντορόφ: «Κριτική της κριτικής», Πόλις, Αθήνα 1994.

«Μπροστά σ’ ένα ποτάμιη στάση μας συνίσταται

στη διευθέτηση της κατεύθυνσηςτης κοίτης του»

κορυφής του παγόβουνου, που είναι ένα ελάχιστο κομμάτι από το σύνολο της δουλειάς που απαιτεί η ολοκλήρωση του έργου. Το μεγαλύτερο μέρος της κρύβεται κάτω από το νερό, κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, και μένει πάντα κρυφό, στα σκοτεινά.

Κι αν ο δημιουργός του βρίσκεται στην «πρωτοπορία» ή όχι, αν είναι «σταρ» ή όχι, αν είναι στο περιθώριο ή όχι, λίγο ενδιαφέρει. Εκείνο που πρέπει να μας απασχολεί είναι η επι-μονή και η συνέπεια με τις οποίες πορεύεται. Η περιοχή την οποία διερευνά, το λεξιλόγιο που επιχειρεί να συγκροτήσει.Ανεξάρτητα αν συμφωνούμε ή διαφωνούμε με εκείνα που σχεδιάζει. Γιατί, όμως, σας λέω όλα αυτά, που μοιάζει να είναι άσχετα με το θέμα; Σας το αποκαλύπτω αμέσως, γιατί σκοπεύω να θεωρητικολογήσω, παρ’ όλο που γνωρίζω ότι δεν έχω τις απαιτούμενες αποσκευές για να μιλώ ως θεωρητικός της αρ-χιτεκτονικής σκέψης και πράξης.Νιώθω όμως την ανάγκη να σκέφτομαι και να συζητώ γι’ αυτά που σχεδιάζουμε και γι’ αυτά που κάποτε είχα την τύχη να διδάξω. Άλλωστε δεν θα μπορούσε να γίνει κι αλλιώς, κα-θώς όπως στο θέατρο, καθώς γράφει ο Πήτερ Μπρούκ2, έτσι και στην αρχιτεκτονική τίποτα δεν μπορεί να κάνει κανείς μοναχός του. Είμαστε υποχρεωμένοι να συνεργαστούμε. Έτσι, αντιμετωπίζοντας εμπειρικά το σύνολο των αρχιτεκτο-νικών προβλημάτων είμαι υποχρεωμένος να συνδιαλέγομαι με τους συνεργάτες μας, να διαβάζω όσο μπορώ περισσότε-ρο, και όχι μόνο αρχιτεκτονικά εγχειρίδια, να συγκρίνω και να συσχετίζω, να βλέπω και κυρίως ν’ ακούω προσεκτικά, και να γράφω λίγο.

Αυτό το λίγο θα υποστείτε απόψε. Ας είναι...

2 Πήτερ Μπρουκ: «Η σκηνή χωρίς όρια», Αρίων, Αθήνα 1970.

59

1.Ο J. Habraken, Ολλανδός ομότιμος καθηγητής στο ΜΙΤ, σε διάλεξη που έδωσε πριν ένα χρόνο στην Πάτρα επεσήμανε ότι: «Όσο τον έλεγχο για τη μονάδα κατοικίας τον είχαν οι κάτοι-κοι, ανεξάρτητα από κουλτούρα ή τοπικές συνθήκες, που έτσι κι αλλιώς άλλαζαν με τα χρόνια, το σπίτι παρέμενε ζωντανό και η ποιότητά του διαχεόταν στο δομημένο περιβάλλον».«Με τον μοντερνισμό», υποστήριξε, «τα πράγματα άλλαξαν και μαζί αυτή η θεμελιώδης ποιότητα. Κάτω από δημογραφι-κές πιέσεις τα μεγάλα projects ήταν η λύση που έγινε δυνατή με τις νέες τεχνολογίες, συνδυασμένες με τις νέες λογιστικές και διαχειριστικές δυνατότητες»3. Το αποτέλεσμα ήταν ότι το κύτταρο της κατοίκησης «δεν αναγνωρίστηκε ποτέ ως απαραίτητο στοιχείο» για την ποιό-τητα του περιβάλλοντος. Έτσι, χάθηκε ο έλεγχος της διαδι-κασίας παραγωγής από τους κατοίκους και πέρασε σε αχόρ-ταγους και φιλόδοξους σχεδιαστές και επιχειρηματίες και σε λίγους σοβαρούς αρχιτέκτονες και μελετητές.Έτσι, τα χτισμένα ιστορικά περιβάλλοντα που θαυμάζουμε, τα οποία διασφάλιζαν μια συνεκτικότητα στις πολλαπλές πα-ραλλαγές του κυττάρου της κατοικίας, οδηγήθηκαν σε μια στεγνή επανάληψη αυτού του κυττάρου χωρίς πνοή ζωής.

Η παραγωγή της αθηναϊκής πολυκατοικίας επέτρεπε στους αρχιτέκτονες την προσέγγιση με τους μελλοντικούς κατοί-κους, -εάν τους άφηναν οι επιχειρηματίες-εργολάβοι και αν το ήθελαν οι ίδιοι. Στο μέτρο που αυτή η λογική θα είχε κυριαρχήσει, πιστεύω ότι το περιβάλλον μας σήμερα θα ήταν διαφορετικό. Όμως, όπως συνέχιζε ο Habraken:«Εμείς οι αρχιτέκτονες, αιχμαλωτισμένοι σε μία λάθος ιδεο-λογία σχετικά με το ρόλο μας, δεν μπορούμε να φανταστού-με ότι η ανάπλαση του ζωντανού κελύφους στο χτισμένο περιβάλλον υπόσχεται μια μεγαλύτερη ελευθερία στον αρχι-τεκτονικό σχεδιασμό»4.

3 John Habraken: “Architecture and Housing”, Πανεπιστήμιο Πατρών 2012, Πάτρα.4 Op.sit.

Τι πρέπει να γίνει; Εδώ αρχίζουν τα ερωτηματικά. Είπε ο Habraken: «H πρώτη συνθήκη για το σύγχρονο housing είναι η επι-στροφή στο ζωντανό κέλυφος». Σωστά!Υποστήριξε ότι αυτή η ανάγκη δεν σημαίνει πως τα μεγάλα housing projects δεν είναι πια δυνατά, αλλά ότι πρέπει να κατανοήσουμε ότι η φυσική λειτουργία της κατοίκησης για μια ακόμη φορά θα ενεργήσει με τα δικά της μέσα. Υποστήριξε ότι θα πρέπει να υιοθετηθεί η προσέγγιση σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση θα πρέπει η ομάδα των ατόμων –αρχιτεκτόνων και άλλων- να ανταποκριθεί στις προτιμήσεις των κατοίκων. Στη δεύτερη φάση, στο γενικό σχέδια θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη εκείνα που μοιράζονταν συλλογικά οι κά-τοικοι: τον δημόσιο χώρο και τις δημόσιες εξυπηρετήσεις, καθώς επίσης και τις συλλογικές δομές, που απαιτούν έναν ίσως εξεζητημένο επαγγελματικό σχεδιασμό. Αυτή είναι η λεγόμενη σε δύο φάσεις προσέγγιση.Και φέρνει ως παράδειγμα τη στρατηγική των developers. Τι κάνουν αυτοί; Επενδύουν μόνο σε «άδεια κτίρια» για να στεγάσουν γραφειακούς χώρους. Σ’ αυτά τα άδεια κτίρια η κάθε επιχείρηση εύκολα, με τον δικό της αρχιτέκτονα εν-δεχομένως, φτιάχνει τους χώρους που τη βολεύουν. Αυτή είναι η δεύτερη φάση, η οποία θα υποταχθεί στην πρώτη. Θα προηγείται δηλαδή η μεγάλη κλίμακα και θα έπεται μέσα σε κάποιες πρόσθετες δεσμεύσεις η μικρή. Οικονομία – τα-χύτητα.

Πρέπει αμέσως να σας πω ότι δεν είμαι σύμφωνος με αυτή τη λογική, ή για να το πω καλύτερα, διακρίνω σε αυτή την προσέγγιση μια απίστευτη αρνητική γραφειοκρατία απέναντι σε κάθε ανατρεπτική πρόταση.Όμως, πρέπει να προσθέσω ότι βρίσκω αυτή την τοποθέτηση εξαιρετικά γόνιμη και ενδιαφέρουσα, διότι με υποχρεώνει να σκεφτώ τους τρόπους με τους οποίους θα μπορέσω να αντι-μετωπίσω κάτι που το βλέπω να έρχεται κατά πάνω μου. Κι αυτό με ενεργοποιεί. Ελπίζω κάτι τέτοιο να συμβαίνει και σε σας γιατί είναι μια

μελλοντική προοπτική, η οποία ενώ δέχομαι ότι ξεκινά με την επιθυμία να συμβάλει στη βελτίωση του περιβάλλοντος -ας είμαστε εδώ καλοπροαίρετοι και ας μην πάει ο νους μας στο κακό- αφήνει πολλά περιθώρια για παρεξηγήσεις, κα-θώς δεν είναι καθόλου εύκολο να συμφωνήσει κανείς εκ των προτέρων στην ποιότητα και τις υποχρεώσεις στις οποί-ες θα πρέπει να προσαρμοστεί ένα «άδειο κτίριο», το οποίο θα περιμένει να γεμίσει με την ασύλληπτη πολυπλοκότητα της κατοικίας, ενώ θα αφήνει πολλά ανοίγματα για πονηρές διαφυγές...Άλλωστε, για να μην ξεχνάμε, πριν εξήντα χρόνια ο Πικιώ-νης, πάντα πρωτοπόρος, αναφερόμενος στον έλεγχο που επιβάλλεται νομοθετικά με σκοπό τη βελτίωση της ποιότη-τας του περιβάλλοντος, είχε γράψει:

«Ο σκοπός τούτος, εξαιτίας της ουσίας του της πνευμα-τικής, ξεπερνάει κάθε κακόβουλη έφεσή μας να τον κατο-χυρώσουμε με κάποια νομοθετικά μέτρα. Πώς μπορούσαν να διατυπωθούν αιτήματα υπερβατικά και αναπόδεικτα; Και ποιος θε νά ’ταν ο δικαιωματικός κριτής που όλοι θα τον αναγνώριζαν ως τέτοιον; Ν’ αρκεστούμε σε κάποιες υποδεί-ξεις που η αντικειμενικότητά των είναι αποδεκτή; Αυτό θα ισοδυναμούσε προς τον συμβατικό εκείνο έλεγχο που γίνεται σε διάφορες κρατικές υπηρεσίες, όπου ο σκοπός του είναι βασικά αρνητικός, αποκλείει τα κατάφωρα σφάλματα αλλά ουσιαστικά δεν θίγει, δεν μπορεί να θίξει την εσώτερη ποιό-τητα του έργου»5.

Το θέμα λοιπόν είναι σημαντικό και καλό είναι να μην το ξεχνάμε.

5 Δημήτρης Πικιώνης: «Κείμενα», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985.

61

2.H πολυκατοικία επιτρέπει στην πολυάνθρωπη πόλη του 20ου αιώνα να συμμαζευτεί σε έκταση αναπτυσσόμενη σε ύψος, ήταν κοινωνικό αίτημα, κοινωνική ανάγκη, που η μοντέρνα τέχνη έφερε την εκπλήρωσή της.

Ηλίας Ηλιού6

Ας έρθουμε όμως στο σημερινό σας αίτημα: Την παρουσίαση της πολυκατοικίας της Εμμ. Μπενάκη, που είχαμε την τύχη να χτίσουμε πριν ακριβώς σαράντα χρόνια.

Τυπολογικές αναζητήσεις.Πολυκατοικία λοιπόν, δύσκολο και παράξενο θέμα. Θυμάμαι πριν πολλά χρόνια, όταν ήμουν κι εγώ στη Σχολή, πως είχα-με τότε επιχειρήσει να κατατάξουμε τυπολογικά τις διάφορες εκφάνσεις της πολυκατοικίας. Επιχειρήσαμε τότε να διερευνήσουμε τα χαρακτηριστικά της, ξεκινώντας από τη θέση και τη μορφή του οικοπέδου, που αποτελεί το πεδίο εφαρμογής της μέσα στο οικοδομικό τε-τράγωνο: γωνιακό ή μεσαίο οικόπεδο; πλατυμέτωπο ή στε-νομέτωπο; Ή σε σχέση με τις υψομετρικές διαφορές του: σε επίπεδο εδάφους; ή σε κλίση; από την πάνω ή από την κάτω πλευρά του δρόμου; με οριζόντιο ή κεκλιμένο δρόμο;Ή σε σχέση με τον προσανατολισμό στην πρόσοψη και την πίσω όψη βοράς-νότος; ή ανατολή-δύση; Ή πάλι σε σχέση με τους κανονισμούς: με στοά στο ισόγειο ή όχι; με ρετιρέ ή όχι; με θέα ή χωρίς;Συμπληρώστε, τώρα, σ’ αυτήν την πολυπλοκότητα τα πολ-λαπλά ερωτήματα που πολλαπλασιάζονται όταν προστεθούν και τα δεδομένα του προγράμματος. Αφάνταστη πολυπλο-κότητα κι ένας οικοδομικός κανονισμός απίστευτα απλοϊκός.

Πολυκατοικία για ποιους;Εκ των υστέρων σκέπτομαι πως ίσως κάπου μέσα από αυ-τές τις γεωμετρικές και τοπογραφικές κατατάξεις χάναμε τον

6Ηλίας Ηλιού: «Κριτικά κείμενα για την τέχνη, 1925-1937», Θεμέλιο, Αθήνα 2005.

στόχο. Ξεχνούσαμε τον κάτοικο, όχι τον χρήστη (δεν μου αρέσει η λέξη «χρήστης», μου θυμίζει διαφήμιση και κατα-νάλωση). Ποιος είναι ο κάτοικος; Ή, καλύτερα ποιοι είναι οι κάτοικοι;Ο Μπρεχτ στο «Μικρό όργανο για το θέατρο» είχε ήδη ξεκα-θαρίσει από χρόνια πως: «Η μικρότερη κοινωνική μονάδα δεν είναι ο άνθρωπος αλλά δύο άνθρωποι»7.

Όμως για μας τότε η κοινωνική μονάδα ήταν η οικογένεια. Και η κατοικία σχεδιάζονταν γι’ αυτήν.Ξέρετε ότι πριν 70-80 χρόνια η κατοικία ήταν ένας χώρος που συγκέντρωνε την οικογένεια ένα δυναμικά μεταβαλ-λόμενο κοινωνικό κύτταρο. Μια οικογένεια που διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των μελών της. Όχι μόνο με τους παππούδες και τα εγγόνια –τρεις γενιές- αλλά και με αδέρ-φια και αδερφές, θείες και θείους. Η κατοικία ήταν το σημείο αναφοράς συγκέντρωσης και εκκίνησης όλων των μελών της οικογένειας, μακρινών και κοντινών.Τα ξέφτια αυτής της κατάστασης προλάβαμε κι εμείς οι πα-λιοί στα παιδικά μας χρόνια. Όμως, ήδη, στην κρίσιμη δεκα-ετία του ’40 –με τον πόλεμο, τον εμφύλιο και την εσωτερική μετανάστευση- η οικογένεια, και μαζί της η κατοικία, έχασε μέσα σε λίγα χρόνια τον συγκολλητικό της ρόλο.Περιορίστηκε σιγά σιγά στις τρεις γενιές, και λίγο αργότερα στις δύο, εξασφαλίζοντας στην τρίτη ηλικία ένα μικρό δια-μέρισμα μοναχικό, ή ένα δωμάτιο σε έναν οίκο ευγηρίας, φτωχαίνοντας απίστευτα αυτό που εννοούμε όταν λέμε «πα-ράδοση». Γιατί η παράδοση δεν διατηρείται από τα σπίτια, αλλά από τους ανθρώπους. Αυτοί μπορούν να την ενεργο-ποιήσουν.Η κατοικία είχε αλλάξει χαρακτήρα. Το «σπίτι» μετατρεπό-ταν σε «διαμέρισμα»: δυάρι, τριάρι, τεσσάρι. Η έκπτωση είχε αρχίσει.

Άλλοι καιροί. Έπρεπε να σκεφτούμε και να αντιδράσουμε. Το πώς; Κανείς δεν το ήξερε.

7 Μπέρτολντ Μπρεχτ: «Μικρό όργανο για το θέατρο», Πλειάς, Αθήνα 1974.

3.ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ : ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ

Στο μεταξύ η Ελλάδα ταξίδευε στα χρόνια του ’60 με τους υπάρχοντες κανονισμούς του 1953. Δύο οικοδομικά συστή-ματα ίσχυαν τότε: Το «συνεχές σύστημα» που εκτεινόταν σε μια ευρύτερη ακτίνα γύρω από το κέντρο των πόλεων και το «πανταχόθεν ελεύθερο» που κάλυπτε τα περίχωρα.Στο συνεχές τα κτίρια σε επαφή μεταξύ τους διαμόρφωναν το οικοδομικό ετράγωνο ενώ στο πανταχόθεν ελεύθερο τα κτίρια υποχωρούσαν από τη ρυμοτομική γραμμή αφήνοντας πρασιές γύρω τους.

Στη περίπτωση του συνεχούς συστήματος που θα μας απα-σχολήσει σήμερα, τα κτίρια που σχημάτιζαν το οικοδομικό τετράγωνο διαμορφωνόταν ένα κλειστό δαχτυλίδι γύρω από έναν υποχρεωτικά υπαίθριο χώρο στο εσωτερικό του, η μορ-φή του οποίου διαμορφωνόταν όχι όπως το ονειρευόταν ο νομοθέτης, αλλά από το κάθε κτίριο όπως βόλευε [1].Για λόγους που δεν θα εξηγήσω τώρα, αλλά που είναι προ-φανείς, τα μονώροφα διώροφα και τριώροφα σπίτια κοντά στο κέντρο των πόλεων αντικαταστάθηκαν σύμφωνα με το συνεχές σύστημα, από τετραώροφες πενταόροφες και εξα-όροφες πολυκατοικίες χωρίς να διευρυνθούν οι δρόμοι. Το αποτέλεσμα είναι μια πολύ πυκνά δομημένη πόλη [2]. Ένα δείγμα της κλίμακας των χρόνων του ’50 σώζεται ημικατε-στραμμένο στην Εμμ. Μπενάκη μεταξύ Ερεσού και Δερβενί-ων [3, 4, 5].Ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (ΓΟΚ) που επιχειρούσε να προλάβει τις εξελίξεις με συνεχείς αναθεωρήσεις, έτρεχε πάντα πίσω από αυτές.

Αφήστε που στα χρόνια του ’70 είχε τεθεί το ερώτημα:Ποιο είναι το στοιχείο που συγκροτεί την πόλη; Το οικοδομι-κό τετράγωνο ή το σταυροδρόμι;8

8 Manuel de Sola-Morales: “Dear Leon why 22 by 22?”, Lotus International 19, Fantonigrafica, Venice 1978.

εικ. 2

εικ. 1

εικ. 3

63

εικ. 4, 5

εικ. 6

Μια συζήτηση που εστίασε το ενδιαφέρον μας σε κάτι γενι-κότερο: στη σχέση του δρόμου με το κτίριο, ή καλύτερα στη σχέση του δημόσιου χώρου με τον ιδιωτικό χώρο μέχρι τα απώτατα όριά του, μέσω μιας διαδρομής ελεγχόμενης από διαδοχικά κατώφλια. Μια συζήτηση που φώτισε με διαφορε-τικό τρόπο, κατά τη γνώμη μου, το πολυώροφο κτίριο κατοι-κιών. Αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα σχετικό βέβαια με το σημερινό που θα συζητήσουμε ίσως μια άλλη φορά.

Ο χαρακτήρας της ελληνικής πολυκατοικίας, της μονάδας που σχηματίζει το οικοδομικό τετράγωνο γεννήθηκε, δια-μορφώθηκε και χαρακτηρίστηκε ταυτόχρονα:

1. από το μέγεθος του οικοπέδου και τα τυπολογικά χαρα-κτηριστικά του οικοδομικού τετραγώνου που το περιείχε σε κάτοψη και τομή.2. από το νομοθετικό πλαίσιο του ΓΟΚ που προσδιόριζε την εκμετάλλευση των ιδιοκτησιών (βλέπε οικοπέδων), που συγκροτούσαν αυτά τα οικοδομικά τετράγωνα, δηλαδή την επιτρεπόμενη κάλυψη και τον αριθμό των ορόφων. 3. από το πλάτος των δρόμων που περιέβαλαν τα οικοδο-μικά τετράγωνα και τη συμβολή τους στη γενική οργάνωση του κυκλοφοριακού συστήματος της πόλης.4. και τέλος από το γνωστό σύστημα της αντιπαροχής.

Ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός [6]:

• για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα ηλιασμού και αερι-σμού όρισε τη διαδοχική υποχώρηση ανά 2,50 μ. του ενός, δύο, τριών ή και τεσσάρων πάνω ορόφων των πολυκατοικι-ών προς την πλευρά του δρόμου, ανάλογα με το πλάτος του.• για να βελτιώσει τις συνθήκες κυκλοφορίας των πεζών διευρύνει τις διαστάσεις των στενών πεζοδρομίων καθιερώ-νοντας για τους δρόμους μεγάλης κυκλοφορίας στο ισόγειο τις στοές, αυξάνοντας ανάλογα τον αριθμό των ορόφων.Ταυτόχρονα επέβαλε την απότμηση των γωνιών του οικο-δομικού τετραγώνου στις γωνιακές πολυκατοικίες για την διευκόλυνση της κυκλοφορίας των οχημάτων. Αυτές οι δε-σμεύσεις, της διαδοχικής υποχώρησης των τελευταίων

ορόφων από την οικοδομική γραμμή ανά 2,50 μ. και των υποχρεωτικών στοών όπου επιβάλλονταν, υποχρέωναν τους αρχιτέκτονες να σχεδιάζουν και να συντονίζουν τον υποτι-θέμενο «τυπικό όροφο», με τους υπερκείμενους σε εσοχή, πολυτελέστερους συνήθως και ακριβότερους, λόγω του με-γάλου εξώστη των 2,50 μ. που προέκυπτε.Έτσι ο ΓΟΚ εισήγαγε, χωρίς να το επιδιώκει, αυτό που απο-κάλεσαν οι Γάλλοι καθηγητές «σύνθετη τυπολογία» όταν μας ζήτησαν να παρουσιάσουμε στην αρχιτεκτονική σχολή της Belleville στο Παρίσι, την πολυκατοικία της Μπενάκη [7].

εικ. 7

65

4.ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ: ΠΩΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΠΟΙΟΥΣ;

Δεν ήταν όμως μόνο ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (ΓΟΚ) ο παράγοντας που μας προκάλεσε να κινηθούμε προς μια συνθετότερη επεξεργασία του τυπικού ορόφου.Υπήρχε και ο παραγωγός, ο επιχειρηματίας-εργολάβος στα καθ’ ημάς, ένας ακόμη ανθρώπινος παράγοντας, που επίσης συχνά δεν παίρνουμε υπόψη μας, ο οποίος, ανάλογα με τις ικανότητές του και τις επιδιώξεις του, προσδιόριζε σε μεγά-λο βαθμό τους συχνά βραχυπρόθεσμους, δυστυχώς, ή τους μακροπρόθεσμους, στην καλύτερη περίπτωση, στόχους της επιχείρησης.Ήδη κατά τη διαδικασία παραγωγής της πολυκατοικίας, ο ερ-γολάβος, ο οποίος συνήθως δεν είχε δικά του χρήματα για την κατασκευή, αμέσως μετά τη συμφωνία με τους ιδιοκτήτες και τον προσδιορισμό των διαμερισμάτων της αντιπαροχής σε έκταση και θέση στα συναποφασισμένα σχέδια, απευθυνόταν στο ευρύτερο κοινό αναζητώντας αγοραστές για τα υπόλοιπα διαμερίσματα που υπήρχαν μόνο στα χαρτιά, προκειμένου να εξασφαλίσει το απαιτούμενο ποσό για την κατασκευή.

Έτσι, ανάλογα με τη ζήτηση της αγοράς και τις συνήθως επεί-γουσες οικονομικές ανάγκες του εργολάβου, οι μελετητές υποχρεούντο να προβλέπουν μια στοιχειώδη ευελιξία στον σχεδιασμό, να τροποποιούν τα σχέδιά τους προκειμένου να ικανοποιήσουν τα αιτήματα των μελλοντικών αγοραστών, χωρίς να αναιρούν τα βασικά δεδομένα του φέροντος ορ-γανισμού (κλιμακοστάσιο, ανελκυστήρα, κολόνες, φωταγω-γούς και, κατά το δυνατόν, τις υδραυλικές εγκαταστάσεις).Καταλαβαίνετε ότι από το σημείο αυτό μέχρι τη μελετημένη «σύνθετη τυπολογία» μάς χώριζε ένα βήμα. Εκεί που οι αλλαγές ήταν απαγορευμένες, όσο κι αν σας φα-νεί περίεργο, ήταν όταν οι παρεμβάσεις έθιγαν τις όψεις του κτιρίου (!), κι αυτό κάτι σημαίνει για την αντίληψη που είχαν και ακόμα έχουν οι πολίτες για το τι σημαίνει η αρχιτεκτονική στη ζωή τους. Άλλο ένα μεγάλο θέμα, απόλυτα σχετικό με το σημερινό, που θα το προσπεράσω.

Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί, χωρίς να επεκταθούμε σήμερα σ’ αυτό, το θέμα της οικονομικής αποτίμησης των διαμερι-σμάτων ανάλογα με τη θέση τους στους ορόφους, και το αντίστοιχο κόστος τους, καθώς και τις κοινωνικές επιπτώσεις που προκάλεσε και ρύθμισε με τα χρόνια και οι οποίες επη-ρέασαν με τον τρόπο τους τη μορφή και την επεξεργασία της αθηναϊκής πολυκατοικίας.

5.Σ’ αυτό λοιπόν το πλαίσιο οι μεταπολεμικοί αρχιτέκτονες έκαναν ό,τι μπορούσαν προκειμένου να αντιμετωπίσουν τους άσχετους κατασκευαστές που λυμαίνονταν την αγορά της οικοδομής (πολιτικούς μηχανικούς, υπομηχανικούς και απλούς επιχειρηματίες), για τους οποίους η πολυκατοικία ήταν πριν απ όλα αντικείμενο πλουτισμού.

Και σ’ αυτό το πλαίσιο αρκετοί αρχιτέκτονες, χωρίς να υπο-κύψουν στους εργολάβους και το εμπόριο ή να παραδοθούν στις κοσμικές αντιλήψεις και στη μόδα, κατάφεραν να σχε-διάσουν και να κατασκευάσουν κτήρια που να μπορούμε σή-μερα να τα δείχνουμε χωρίς να ντρεπόμαστε.

Είναι ένας κατάλογος που επιχειρήσαμε να συγκροτήσουμε, κάπως βιαστικά [8] είναι η αλήθεια, για μια εκδήλωση–έκθε-ση για την αστική πολυκατοικία στην Αθήνα, το Δεκέμβριο του 19829, με την Μπούκη Μπαμπάλου, τη Θεανώ Φωτίου και τον Δημήτρη Φατούρο –εγώ αποσύρθηκα γρήγορα κα-θώς η πολυκατοικία της Μπενάκη θα συμμετείχε στην έκθε-ση που ετοιμαζόταν-, κατάλογο από τον οποίο σήμερα θα αποσπάσω μόνο τις πολυκατοικίες που χτίστηκαν στα χρόνια του ’50 και του ’60, και τον οποίο θα ήθελα να συμπληρώσω με τις πολυκατοικίες του Ανδρέα Συμεών, του Δημήτρη Φα-τούρου και του Κώστα Φινέ, με τις οποίες εμείς θα συμπλη-ρώναμε εκείνες τις έντεκα, χωρίς να διεκδικούμε απολύτως

9 Αστική πολυκατοικία στην Αθήνα: Έντεκα περιπτώσεις, Έκθεση Σίνα 46, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Έκθεση από τους Μπούκη Μπαμπάλου, Δημήτρη Φατούρο και Θεανώ Φωτίου, 1982.

την πληρότητα του καταλόγου και που θα έπρεπε, πιστεύω, να τις μελετάμε με προσοχή.Δεν κατάφερα να βρω και να μελετήσω σε λεπτομέρεια τις διάφορες κατόψεις των ορόφων για όλες όσες θα συζητή-σουμε σήμερα. Αν τις είχα θα πηγαίναμε αλλού. Έχω μόνο το σύνολο των κατόψεων στις πολυκατοικίες που πρόσθεσα στο κατάλογο και όπου με βοήθησαν οι ίδιοι οι συνάδελφοι. Στις άλλες πολυκατοικίες που υπήρχαν ήδη στο κατάλογο των 11 έμεινα μόνο στα στοιχεία που αυτός περιείχε. Λοιπόν, με χρονολογική σειρά έχουμε: 1951. Πολυκατοικία στην οδό Σεμιτέλου 5 του Νίκου Βαλ-σαμάκη [9].

Ο ίδιος έγραψε:«...Η βασική πρόθεση με την οποία μελετήθηκε η πολυκα-τοικία αυτή ήταν αφ’ ενός μία προσπάθεια ανανέωσης και καινούριας αντιμετώπισης των προσόψεων των πολυκατοι-κιών, που εκείνη την εποχή χρησιμοποιούσαν όλες ένα κα-θιερωμένο μορφολογικό λεξιλόγιο, αφ’ ετέρου δε μία προ-σπάθεια αντιμετώπισης των θεμάτων ηλιασμού, που μέχρι τότε επιλύονταν με μεμονωμένες τέντες που αλλοίωναν τις προσόψεις.Πάνω σ’ αυτές τις αρχές, η πρόσοψη του κτιρίου διαμορ-φώθηκε με υποχώρηση από την επιτρεπόμενη οικοδομική γραμμή, έτσι ώστε οι πρόβολοι να καταλαμβάνουν όλο το μήκος της. Οι όροφοι αντιμετωπίζονται σαν ενιαίο μορφολο-γικό σύνολο. Με τη δημιουργία μιας σε πρώτο επίπεδο «εξω-τερικής όψης», που δένει όλα τα στηθαία, και μιας «εσωτε-ρικής», η οποία με τα χρησιμοποιούμενα υλικά και χρώματα

των τοίχων και κουφωμάτων, δημιουργεί την εντύπωση φό-ντου για καλύτερη προβολή του πρώτου επιπέδου της προ-σόψεως. Αυτή η μετάθεση της κύριας όψης κατά το πλάτος του εξώστη, συμβάλλει ταυτόχρονα και στη διαφοροποίηση του ισογείου και της εσοχής από τους ορόφους, δημιουργώ-ντας τρεις ζώνες στο κτίριο, βάση-κορμός-στέψη»10.

Ο Νίκος Βαλσαμάκης είναι φοιτητής όταν χτίζει αυτή την πολυκατοικία το 1951. Είναι 27 χρόνων, ώριμος άνθρωπος. Παρ’ όλο που δεν μας λέει τίποτα για την οργάνωση της κά-τοψης πρέπει να σημειώσει κανείς την αυστηρότατη συμμε-τρική οργάνωση και τις εξαιρετικές αναλογίες των χώρων.Το πρόβλημα της διαίρεσης της κατοικίας σε χώρους ημέρας και νύχτας [10], τυπικό χαρακτηριστικό της αθηναϊκής πο-λυκατοικίας, και της αντιμετώπισής του, το οποίο θα απασχο-λήσει εμάς, δεν φαίνεται να τον απασχόλησε τότε και ίσως ούτε αργότερα. Χαρακτηριστικό των απαιτήσεων της εποχής, αλλά και της περιοχής όπου βρίσκεται το κτίριο, ακόμα και στα σχετικά μικρά διαμερίσματα παρέμενε η απαίτηση για δωμάτιο υπη-ρεσίας.Η φροντίδα για την ανανέωση της όψης, της εξωτερικής εμ-φάνισης του κτιρίου, αποτελούσε από τότε τον κύριο προ-βληματισμό του αρχιτέκτονα, τον οποίο επιχειρεί να στηρίξει θεωρητικά με τις γνωστές απόψεις του Μιχελή και του Ορ-λάνδου για το τρίπτυχο «βάση -κορμός -στέψη».

10 Op. sit.

εικ. 8

εικ. 10

67

εικ. 9 _ Εικόνα από τη σελίδα του καταλόγου: Αστική πολυκατοικία στην Αθήνα: Έντεκα περιπτώσεις

1955. Πολυκατοικία στην οδό Απόλλωνος 12 του Ανδρέα Συμεών [11].

Ο Ανδρέας Συμεών, που είχε τη φήμη του εξαιρετικού φοι-τητή από τα χρόνια των σπουδών του, ήταν επιμελητής μας στο μάθημα της Ειδικής Κτιριολογίας. Από τότε είχα σταθεί με μεγάλο ενδιαφέρον μπροστά σ’ αυτό το έργο του, παρ’ όλο που δεν είχα τολμήσει να του ζητήσω να το επισκεφθώ. Τώρα καθώς τα χρόνια περνούν, πήρα το θάρρος να του ζη-τήσω τα σχέδιά του, που μου τα έδωσε με μεγάλη προθυμία. Αν σκεφτεί κανείς ότι ίσως είναι, αν όχι το πρώτο έργο του πάντως ένα από τα πρώτα, μένει κατάπληκτος από την σο-βαρότητα με την οποία επεδίωξε να σχολιάσει με λόγιο τρό-πο μνήμες παραδοσιακές αναζητώντας ένα λεξιλόγιο εντε-λώς ασυνήθιστο στα χρόνια του [12].

Πρόσθετη δυσκολία προέκυπτε σ’ αυτή την περίπτωση από την υποχρέωση διαχωρισμού των κινήσεων των κατοίκων από το υπηρετικό προσωπικό, που ήταν τότε απαραίτητο σ’ αυτά τα μεγάλα σπίτια, όπως και η πρόβλεψη δωματίων υπη-ρεσίας, office μεταξύ κουζίνας και τραπεζαρίας κτλ.Η αυστηρή οργάνωση της κατασκευής, η προσεκτική διάτα-ξη των κουφωμάτων έτσι που να αναδεικνύουν τον φέροντα οργανισμό και η ευρηματική απόληξη των εξωστών, όριο στέρεο του κτηρίου, αποτελούν αναμφισβήτητα επιτεύγματα όχι μόνο για ένα νεαρό αρχιτέκτονα.

Στην ερώτησή μου: «τι προσπάθησε να κάνει;» μου απήντη-σε κάπως έτσι:

«Πρόθεσή μου ήταν η σύνθεση μιας αμφίπλευρης προσέγγι-σης των προβλημάτων του χώρου με τη νοοτροπία των αν-θρώπων της εποχής. Η επιτρεπόμενη κάλυψη του οικοπέδου και ο στενός δρόμος άφηναν ελάχιστα περιθώρια αναπνο-ής στην πολυκατοικία. Κι ακόμα στις όψεις προσπάθησα να αποφύγω την απλή επανάληψη των ορόφων και να οργανώ-σω τα στοιχεία τους – εξώστες και κουφώματα – έτσι ώστε ν’ αποτελέσουν μια ενιαία σύνθεση».

εικ. 11

εικ. 12

69

1957. Πολυκατοικία στην οδό Πατησίων 109 του Δημήτρη Φατούρου [13].

Άλλος ένας θαυμάσιος επιμελητής μας εκείνα τα χρόνια στο μάθημα της Ζωγραφικής. Πριν κλείσει τα 30 του χρόνια έγι-νε καθηγητής στο ΑΠΘ με αφάνταστη επιρροή αργότερα στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της Σχολής.

Η πολυκατοικία αυτή, χρωματισμένη παράδοξα για την εποχή της, άνοιξε μια μεγάλη συζήτηση για τη χρήση των χρωμά-των στην καθημερινή αρχιτεκτονική πρακτική. Θυμάμαι, για-τί ως σπουδαστής δούλεψα κοντά του για τον διαγωνισμό του κτιρίου της Εθνικής Πινακοθήκης, την αγωνιώδη προσπάθειά του να εξασφαλίσει τα δωμάτια που απαιτούσε ο εργολάβος. Οι απαιτήσεις των εργολάβων για την τήρηση των στερεό-τυπων είναι περισσότερο φανερή εδώ, καθώς η οικονομική επιφάνεια του κοινού που επρόκειτο να κατοικήσει δεν είχε σχέση με εκείνη των προηγούμενων πολυκατοικιών. Δεν προβλέπονταν εδώ δωμάτια υπηρεσίας, ούτε ξεχωριστές προσπελάσεις προς τις κουζίνες. Τα οικονομικά στάνταρ της περιοχής είναι διαφορετικά. Ο απόλυτος διαχωρισμός των «ιδιωτικών» χώρων από τους «δημόσιους», με τη χρησιμο-ποίηση απέραντων διαδρόμων, ήταν σχεδόν επιβεβλημένος.

εικ. 13

εικ. 14

τούσε το «παιχνίδι» των στηθαίων των μπαλκονιών και των κουφωμάτων, που μεταβάλλονταν από όροφο σε όροφο. Όλα είχαν σχεδιαστεί με τέτοιον τρόπο ώστε να μη χαθεί η εγκυρότητα αυτού του προβεβλημένου μετώπου. Οι τοίχοι βαμμένοι με έντονα χρώματα μπλε και χοντρο-κόκκινο εναλλάξ προκάλεσαν την αντίδραση του Γραφείου Πολεοδομίας που ζήτησε την κατάργησή τους. Χρειάσθηκαν επίμονες ενέργειες για να καταστεί δυνατή η ολοκλήρωση του έργου όπως είχε σχεδιαστεί. Η τοιχογραφία της εισόδου, σχεδιασμένη σε κλίμακα από εμένα, τη μετέφερε στον τοί-χο ο Ευγένιος Σπαθάρης, ο καραγκιοζοπαίκτης με τον οποίο είχα συνεργαστεί για τα σκηνικά που είχα σχεδιάσει για το χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου».

Όμως δεν ήταν αυτοί οι λόγοι που μας συγκινούσε τότε αυτό το έργο, του οποίου άλλωστε δεν ήταν δυνατόν να επισκε-φθούμε το εσωτερικό. Ήταν η ελευθερία εναλλαγής των κουφωμάτων των ενοποι-ημένων εξωστών στην όψη [14], καθώς και η τολμηρή για την εποχή χρήση των χρωμάτων και η αξία που προσέδιδε στον χώρο η εντυπωσιακή τοιχογραφία της εισόδου, κι ακό-μα η ασυνήθιστη εξώθυρά της.

Ο ίδιος λέει πως «αυτό που με απασχόλησε ιδιαίτερα ήταν η οργάνωση ενός πρώτου διάτρητου επιπέδου μπροστά από την όψη του κτιρίου που να μη θυμίζει καθόλου χαγιάτια ή άλλες παραδοσιακές κατασκευές. Τον ίδιο σκοπό εξυπηρε-

71

εικ. 15_ Εικόνα από την σελίδα του καταλόγου:Αστική πολυκατοικία στην Αθήνα: Έντεκα περιπτώσεις

1959. Πολυκατοικία στην οδό Αμαλίας και Δαιδάλου των Τάκη Ζενέτου και Μαργαρίτη Αποστολίδη [15].

Γράφει ο Ζενέτος:«...Το ιδανικό είναι ο χώρος να χωριστεί από ένα κάνναβο οδηγών μιας καθορισμένης κοινής νόρμας μέσα στον οποίο θα τοποθετούνται τυποποιημένα πλαίσια, γεμισμένα με διά-φορα υλικά, ανάλογα με την περίπτωση και την επιθυμία του ενοίκου. Αυτό το σύστημα θα επιτρέπει συνεχή προσαρμογή στην εξέλιξη των υλικών και των δυνατοτήτων ή λειτουρ-γιών που προσφέρουν.Η μεταβλητότητα των στοιχείων επιτρέπει συνεχή αλλαγή του περιβάλλοντος, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του

ενοίκου, τις ψυχολογικές εναλλαγές, την εποχή του έτους, τον ήλιο, την συννεφιά και την θερμοκρασία.«...Αν γίνεται κριτική για την μονότονη σύγχρονη αρχιτε-κτονική από τυποποιημένα στοιχεία, υπάρχουν δυνατότητες ποικιλίας, εναλλαγής και εξέλιξης και αντί της αντίδρασης με την τάση «καλλιτεχνικής» αρχιτεκτονικής, η έρευνα για νέες δυνατότητες ευκαμψίας και ελευθερίας θα μας δώσει την ζητούμενη ικανοποιητική μορφή»11.

Η πάντα προχωρημένη και τολμηρή άποψη του Τάκη Ζενέ-του διατυπώνεται κι εδώ σε μια – αν δεν κάνω λάθος- πα-ρέμβαση σε υπάρχον κτίριο. Εισάγει στον χώρο έναν κάνναβο με γενέτειρες τυποποιημέ-να στοιχεία τα οποία τον διαμορφώνουν σε κάτοψη και τομή [16]. Στοιχεία ευκίνητα και πειθαρχημένα, που επιτρέπουν ελευθερία κινήσεων και αποφάσεων. Η τελική μορφή προ-κύπτει από τις αποφάσεις χρήσης τους.

1960. Πολυκατοικία στην οδό Δεινοκράτους και Λουκια-νού των Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα και Θαλή Αργυρόπουλου [17].

Γράφει ο Δεκαβάλλας:«...ενώ προπολεμικά υπάρχουν πάρα πολλά και ενδιαφέρο-ντα παραδείγματα αναζητήσεων για την μορφή της πολυκα-τοικίας στον τόπο μας, μεταπολεμικά και μέχρι το 1960 οι προσπάθειες αυτές ατόνησαν εκτός από ελάχιστες μεμονω-μένες περιπτώσεις, και μόνον από το 1960 και πέρα αρχίζει μια νέα εποχή αναζητήσεων. [..]...Νομίζω ότι οι περιορισμοί του ΓΟΚ που είναι σε πολλά τους σημεία αυθαίρετοι, δεν αποτελούν το πραγματικό εμπόδιο για την ανάπτυξη της Αρ-χιτεκτονικής είτε τότε είτε τώρα...»12.

11 Op. sit.12 Op. sit.

εικ. 16

Η διαγραμματική καθαρότητα της κάτοψης του τυπικού ορό-φου (είναι ζήτημα αν δύο όροφοι είναι ίδιοι) δεν φαίνεται να αντιστοιχεί στις υψομετρικές διαφορές του εξαιρετικά επικλινούς οικοπέδου. Παρόλα αυτά η τοποθέτηση των κα-τακόρυφων κινήσεων στο κέντρο, λόγω των υποχωρήσεων των ρετιρέ και από τις δύο αντικριστές πλευρές, φαίνεται ότι εξυπηρετεί [18].Κι εδώ οι όψεις αποτελούν αντικείμενο σύνθεσης των εξω-στών των ορόφων με τη διαμόρφωση ενός πρώτου επιπέδου που τους ενοποιεί κατά βούληση.

73

εικ. 17_ Εικόνα από την σελίδα του καταλόγου:Αστική πολυκατοικία στην Αθήνα: Έντεκα περιπτώσεις

εικ. 18

1960. Πολυκατοικία στην Οδό Νεοφύτου Δούκα 10 του Αλέξανδρου Καλλιγά. Γράφει ο ίδιος [19]:

«...Τόσο οι περιορισμοί του ΓΟΚ όσο και οι επιχειρηματικές συνθήκες κατασκευής στη χώρα μας ήταν και παραμένουν ιδιαίτερα αρνητικές και συχνά σχεδόν απαγορευτικές για την αρχιτεκτονική δημιουργία. Με τα δεδομένα αυτή η πολυκα-τοικία Ν. Δούκα 10 μπορεί να θεωρηθεί το αποτέλεσμα μιας καλής συγκυρίας»13.Στην όψη η επανάληψη του τυπικού ορόφου είναι φανε-ρή, χωρίς να υποβαθμίζεται η συνθετική ομαδοποίησης των εξωστών.Πράγματι πρόκειται για μια ευτυχή συγκυρία, καθώς η οργά-νωση της κατασκευής και οι προκύπτοντες απ’ αυτήν χώροι ταιριάζουν απόλυτα στο οικόπεδο. Κατά τα άλλα, ακόμα το 1960 υπάρχει δωμάτιο υπηρεσίας, office προς της κουζίνες και χολ στην είσοδο. Όλα καλά σχεδιασμένα και οι χώροι διαμορφωμένοι με σχετική άνεση.

13 Op. sit

εικ. 19 _ Εικόνα από την σελίδα του καταλόγου:Αστική πολυκατοικία στην Αθήνα: Έντεκα περιπτώσεις

75

1963. Πολυκατοικία στην Οδό Δεριγνύ 12 του Κώστα Φινέ [20].

Έχω επισκεφτεί αυτό το αυστηρό κτίριο πολλές φορές. Πα-λιός συμφοιτητής και αγαπημένος φίλος ο Κώστας έχει γίνει γνωστός από τα μεγάλα και σημαντικά έργα που έχει σχεδι-άσει και πραγματοποιήσει σε συνεργασία με τον άλλο συμ-φοιτητή μας, τον Ντίνο Παπαϊωάννου.

εικ. 20

Είναι όμως κρίμα που είναι άγνωστα πολλά δικά του έργα, ίσως μικρής κλίμακας, όπως αυτή η λαμπερής σαφήνειας πο-λυκατοικία του.

Ο ίδιος λέει γι αυτήν:«Θα μπορούσε να είναι μια τυπική πολυκατοικία αντιπαρο-χής. Η διαφορά ήταν ότι ήξερα κάμποσους από τους μελ-λοντικούς της κατοίκους και άρα σχεδίαζα γι αυτούς. Το οι-κόπεδο που μου δόθηκε ήταν ιδανικό. Χωρούσε 4 δωμάτια στην πρόσοψη και 4 στην πίσω όψη. Το μόνο μειονέκτημα ήταν ο προσανατολισμός: νότος στην πρόσοψη και βορράς στην πίσω όψη. Τα δωμάτια της πρόσοψης έπρεπε να πα-ραλάβουν την υποδοχή, ενώ τα πίσω δωμάτια όφειλαν να βλέπουν στο βοριά [21].Τα ομοιόμορφα μπαλκόνια χωρίζονται με το συνηθισμένο δι-αχωριστικό από μέταλλο και γυαλί διευρυμένα κατά 20 εκ., καθώς έχει υποχωρήσει η οικοδομή αυτά τα 20 εκ. πίσω από την Οικοδομική Γραμμή. Πουθενά δεν έγινε σπατάλη υλι-κών, ήταν μια καλή κατασκευή χωρίς τίποτα εξεζητημένο».

Στην παρατήρησή μου σχετικά με τη μεγάλη ομοιότητα της κάτοψης της πολυκατοικίας της Δεριγνύ με την πολυκατοι-κία της Σεμιτέλου [22], αρκέστηκε να απαντήσει με την συ-νηθισμένη του σεμνότητα:«Παρακολουθούσα πάντα τη δουλειά του Βαλσαμάκη, αλλά δεν ήξερα τις κατόψεις του».Ανεξάρτητα πάντως από αυτή την ομοιότητα, η πολυκατοι-κία της Δεριγνύ, όπως και γενικότερα το έργο του Φινέ, έχει εμφανείς αναφορές στο έργο του Mies van der Rohe και του Le Corbusier, που πιστεύω ότι οφείλονται σ’ ένα βαθμό στη διδασκαλία του James Spayer. Αναφορές ουσιαστικά αφο-μοιωμένες και ερμηνευμένες μ’ έναν προσωπικό και έντιμο τρόπο. Κι αυτό φαίνεται καθαρά στο εσωτερικό των διαμερισμάτων με τα καθαρά γεωμετρικά διαχωριστικά επίπεδα, όσο και στη διαμόρφωση της εισόδου και τη σχέση της με το επίπεδο του πεζοδρομίου [23, 24]. Πάντως, η χρησιμοποίηση χτιστών μόνιμων επίπλων που συναντάμε συχνά στο έργο του έχει,

εκτός από αυτές τις τόσο φυσικές για την εποχή επιρροές, έναν αέρα από τις μόνιμες κατασκευές που συναντάμε στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική.

εικ. 21

εικ. 22_ Αριστερά: Κάτοψη της πολυκατοικίας του Ν. Βαλσαμάκη στην οδό Σεμιτέλου, και δεξιά: Κάτοψη της πολυκατοικίας του Κ. Φινέ στην οδό Δεριγνύ.

77

εικ. 24

εικ. 23

6.Τώρα... τι κάνουμε εμείς εκείνα τα χρόνια;

Σχεδιάζοντας αυτές τις λίγες πολυκατοικίες που θα σας δεί-ξω τώρα στα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής μας δραστη-ριότητας, αντιληφθήκαμε τις συνέπειες και τα εμπόδια που επέβαλαν οι κανονισμοί της πολιτείας, καθώς επιχειρούσαμε να εφαρμόσουμε και σ’ αυτές τις εμπορικές κατασκευές, όσα οι λίγοι, αλλά τόσο σημαντικοί δάσκαλοι, μας είχαν μάθει όταν σπουδάζαμε, και όσα η δική μας επίμονη αφοσίωση και εμπειρία προσέθετε. Δηλαδή:

- Σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον και αξιοποίησή του.- Σεβασμό στην εξελισσόμενη ανθρώπινη συμπεριφορά και ορθολογική οργάνωση σε ενότητες των δραστηριοτήτων σε κάτοψη και τομή, και με βάση αυτήν την οργάνωση:- Εξασφάλιση του διαμπερούς αερισμού των χώρων.- Αξιοποίηση του προσανατολισμού.- Αλληλοδιείσδυση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου.- Αξιοποίηση της ποιότητας της κυκλοφορίας στο εσωτερικό του κτιρίου μέσα από διαδοχικά κατώφλια: προετοιμασία, αναγνώριση και αξιοποίηση των χώρων. - Απλή και ειλικρινή κατασκευή.

Τα αιτήματα όμως των τότε εργολάβων ήταν τρία και ένα σε διαφορετική κατεύθυνση: - Διαχείριση του τυπικού ορόφου με στόχο τα πολλά δωμά-τια, καθώς ο αριθμός των δωματίων χαρακτήριζε την τιμή του διαμερίσματος, 2άρι, 3άρι κτλ.- Άνετη και πολυτελώς φροντισμένη είσοδο.- Εντυπωσιακή πρόσοψη. Η πίσω όψη, αυτή που θα έβλεπαν κάθε μέρα οι γείτονες της απέναντι πολυκατοικίας, δεν απα-σχολούσε κανένα.- Οικονομική κατασκευή.Αποτέλεσμα μιας συμβιβαστικής προσέγγισης ανάμεσα στις θεωρητικές επιδιώξεις μας και στις συγκεκριμένες απαιτή-σεις της πραγματικότητας είναι οι πρώτες πολυκατοικίες που σχεδιάζουμε, επιχειρώντας να δώσουμε κάποιες απαντήσεις

στην επανάληψη του τυπικού ορόφου σε κάτοψη και όψη. Διακρίνει κανείς κάποιες νύξεις επιδίωξης της διαμπερότητας, της κατάργησης των διαδρόμων και εν μέρει του χολ, απα-ραίτητου εκείνη την εποχή, επανάληψη με παραλλαγές του τυπικού ορόφου.

1961. Έτσι, εκείνη την εποχή, σε συνεργασία πάντα με τη Σουζάνα και τον Κωστή Γκάρτζο, αρχιτέκτονα συμμαθητή μου, σχεδιάζουμε το 1961 την πρώτη μας πολυκατοικία στην οδό Αργολίδος και Δουκίσσης Πλακεντίας [25] για έναν ευφάνταστο επιχειρηματία14 μια συνεργασία που κράτησε μαζί του πάνω από 12 χρόνια και παρήγαγε διάφορα έργα. Στην πολυκατοικία αυτή αναζητήσαμε μια ορθολογική ορ-γάνωση στην κάτοψη και μια απλή κατασκευαστική λύση μέσα στο πλαίσιο των περιορισμών της εποχής [26]. Το εν-διαφέρον που παρουσιάζει στην επεξεργασία της όψης είναι ότι, αντίθετα με το κλίμα που επικρατούσε εκείνη την επο-χή –σύνθεση διαφόρων όγκων ή επιπέδων στην πρόσοψη- εμείς προσπαθήσαμε να εκφράσουμε την έννοια των τυπικών επάλληλων κατοικιών τονίζοντας τα οριζόντια στοιχεία της κατασκευής και αφήνοντας να διαφαίνεται ο σκελετός με την οργάνωση των κουφωμάτων.

Σε αυτήν την πολυκατοικία φαίνονται οι πρώτες προσπάθει-ες και δοκιμές εφαρμογής της διαμπερότητας στους χώρους υποδοχής, ενώ τα υπνοδωμάτια τοποθετήθηκαν στον νότο, στην πρόσοψη.Ο σκελετός αναλύθηκε στην όψη –υποστυλώματα, δοκά-ρια, πλάκες- εξώστες, με την επεξεργασία των λεπτομερειών στις απολήξεις των μπαλκονιών [27] αλλά και εκεί που δεν υπάρχουν στις σχέσεις πλάκας- δοκού- υποστυλώματος. Δο-κιμάζουμε την ενίσχυση του περιγράμματος του κτιρίου στην ταράτσα με την κατασκευή του στηθαίου της από μπετόν.

14 Ήταν ο Νίκος Κωνσταντινίδης, ο οποίος αργότερα αφοσιώθηκε στον τουρισμό. Για τον ίδιο σχεδιάσαμε τα ξενοδοχεία Hydra Beach απέναντι στην Ύδρα και το Porto Hydra και τον τουριστικό οικισμό στον ίδιο τόπο.

79

εικ. 26εικ. 25

εικ. 27

1963. Για τον ίδιο εργολάβο-επιχειρηματία σχεδιάσαμε με τη Σουζάνα και τη δεύτερη πολυκατοικία, στην οδό Αρχε-λάου και Ελλανίκου [28]. Εδώ ο σκελετός της κατασκευής αναλύεται με τη βοήθεια των εξωστών, που διήκουν σε όλο το μήκος και των δύο πλευρών, στις πλάκες, στις δοκούς και στα υποστυλώματα.

Και στις δύο πολυκατοικίες τα στοιχεία πλήρωσης διαφορο-ποιούνται χρωματικά και αποτελούν καθαρές γεωμετρικές επιφάνειες, οι οποίες, για να γίνουν σαφέστερες «ξεκολ-λούν» από τα δοκάρια με την παρεμβολή φεγγιτών [29]. Στη δεύτερη περίπτωση αποτελούν τα έρκερ που ενσωματώ-νονται στον επαναλαμβανόμενο τυπικό όροφο και χρησιμο-ποιούνται σαν ορθογώνια παραλληλεπίπεδα πρίσματα εφαρ-μοσμένα επάνω στο σκελετό (στο εσωτερικό χρησιμεύουν σαν ντουλάπια).

Κι εδώ τα κουφώματα αναδεικνύουν τον σκελετό, πράγμα που έγινε δυνατό με τον περιορισμό των παραθύρων με ανέ-βασμα της ποδιάς στο 1.10, έτσι ώστε να μην ξεπερνούν σε επιφάνεια την καθιερωμένη δίφυλλη πόρτα.

εικ. 28

εικ. 29α

81εικ. 29β

Στα συνεχή μπαλκόνια που σχεδιάσαμε κατ’ απαίτηση του εργολάβου [30], διαμορφώσαμε τα μέτωπα των εξωστών με προκατασκευασμένα στοιχεία από μπετόν, φτιαγμένα επί τόπου του έργου, αποφεύγοντας έτσι τις σκαλωσιές για το σοβάντισμα στις εκτεταμένες όψεις της πολυκατοικίας (ευ-ρεσιτεχνία που δεν εξασφαλίσαμε, την οποία χρησιμοποίη-σαν πολλοί άλλοι αργότερα και για την οποία βρεθήκαμε κάποτε στα δικαστήρια).

εικ. 30

83

1969. Λίγα χρόνια αργότερα, αναλαμβάνουμε τη μελέτη της πολυκατοικίας στην οδό Πρόκλου, ανάθεση αυτή τη φορά από τον ιδιοκτήτη του οικοπέδου και χρηματοδότη του έρ-γου [31]. Επιχειρούμε, σε διάλογο με αυτόν, να δημιουργήσουμε δια-μερίσματα με διαμπερείς χώρους, καταργώντας την υποδιαί-ρεση των διαμερισμάτων σε χώρους ύπνου και χώρους κοι-νόχρηστους, πράγμα που μόνο εν μέρει πετυχαίνουμε [32]. Διευρύνουμε τον υπαίθριο χώρο των εξωστών σε βάρος των επιφανειών εκμετάλλευσης υποχωρώντας από τη ρυμοτομι-κή γραμμή και διαμορφώνουμε τις όψεις με εμφανές μπετόν και αδρό πεταχτό σοβά. Εδώ, μας δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσουμε ένα διώροφο διαμέρισμα, στην Α΄ και Β εσοχή, πρόταση που είχαμε ήδη επεξεργαστεί σε ιδιωτικές κατοικίες, και που ξεσήκωσε τις διαμαρτυρίες του εργολάβου της διπλανής υπό κατασκευή πολυκατοικίας. «Αυτά να πάτε να τα φτιάξετε στην Κηφι-σιά», μας είπε απειλητικά.

εικ. 31

εικ. 32

εικ. 33α_ Είσοδος

85

Στην είσοδο της πολυκατοικίας, η Σουζάνα Αντωνακάκη με χειροποίητα δικά της πλακάκια εγκαθιστά το χρώμα [33].

εικ. 33β, 33γ

7. Το να βρίσκεις δεν είναι τίποτα.Το δύσκολο είναι να ενσωματώνεις.

Paul Valery 15

Αυτές οι τριβές ανάμεσα στις επιθυμίες μας για αυστηρό-τητα, πειθαρχία αλλά και ελευθερία με την τρέχουσα οικο-δομική δραστηριότητα μας έφερναν σε διαρκή σύγκρουση με τους κανονισμούς, τις παράλογες απαιτήσεις των οικοπε-δούχων, και τις πιέσεις του επιχειρηματία -εργολάβου, και γεννούσαν ερωτήματα και αμφισβήτηση των καθιερωμένων στερεοτύπων. Επιχειρώντας να απαντήσουμε σε αυτά, μετά από κάποιες πρώιμες δοκιμές, διατυπώσαμε μια διαφορετική σειρά προ-βληματισμών, αρκετά πειστικών, που συχνά μας απασχο-λούσαν περιμένοντας την ευκαιρία για να τους δοκιμάσουμε στη πράξη, όπως π.χ.:

- Την επεξεργασία της σχέσης της εισόδου με το δρόμο. - Την απόδοση του ακάλυπτου χώρου στη χρήση του ισο-γείου.- Τις εσωτερικές διανοίξεις στα διαμερίσματα για διαμπερή αερισμό. - Την κατάργηση της διαχωριστικής γραμμής χώρων δημόσι-ου και ιδιωτικού χαρακτήρα μέσα στα διαμερίσματα. - Τη διακριτική προστασία των καθημερινών δραστηριοτή-των του ζευγαριού.- Τη διείσδυση των εσωτερικών χώρων και του υπαίθριου χώρου σε κάτοψη και τομή.Όπως βλέπετε, δεν γίνεται καμιά αναφορά ούτε σε πολυτέ-λεια, ούτε σε ποσοτικά στοιχεία: αριθμό τετραγωνικών μέ-τρων, αριθμό δωματίων. Καμιά αναφορά, επίσης, στις όψεις. Οι όψεις έπρεπε να προκύψουν από την εσωτερική οργά-νωση του χώρου και τη διαμπερότητα σε κάτοψη και τομή, και ταυτόχρονα με την επιλογή των υλικών. Ο ρόλος και η αίσθηση του υπαίθριου χώρου με τα υαλοστάσια θα έδιναν τις κατευθυντήριες γραμμές. 15 Paul Valery: «Ευπαλίνος ή ο αρχιτέκτων», Άγρα, Αθήνα 1988.

Ο κάνναβος που είχαμε μάθει να χρησιμοποιούμε ως ένα πλαίσιο αναφοράς και η εφαρμογή του στα παράγωνα δύ-σκολα οικόπεδα στα οποία επιχειρούσαμε να εγκαταστήσου-με κάποια τάξη. Έπρεπε να γίνει ευέλικτος και να μπορεί να παραλάβει, χωρίς να καταργείται, κάποιες διακριτικές παραβάσεις. Παραβάσεις που διαπιστώσαμε τελικά ότι τον ενεργοποιούσαν.

Σχετικά γρήγορα συνειδητοποιήσαμε ότι θα έπρεπε να δι-ερευνηθούν οι δυνατότητες μιας λογικότερης προσέγγισης του προβλήματος της αντιπαροχής με την προσπάθεια συ-γκροτημένης ενοποίησης των ποσοστών των ιδιοκτητών όταν αυτό είναι δυνατόν, όπως έγινε αργότερα στην πο-λυκατοικία της Ηλιούπολης (1986), όπου τα ποσοστά της αντιπαροχής αποτέλεσαν ένα σχετικά ξεχωριστό κτίριο με ανεξάρτητη είσοδο και χρήση.

Ξεκαθαρίσαμε επίσης ότι σ’ αυτά τα μικρά διαμερίσματα που σχεδιάζαμε η διάκριση σε δύο περιοχές, δημόσιου και ιδιω-τικού χαρακτήρα, με το χολ και τους διαδρόμους, οδηγούσε στη σπατάλη του χώρου για τις φανταστικές και όχι τόσο συ-νήθεις ημέρες που το σπίτι θα έπαιρνε την εορταστική όψη του δημόσιου χώρου. Αυτές οι λίγες μέρες των εορτών ή των επετείων, δεν έπρε-πε να ακυρώσουν την καθημερινότητα με τις πολυάριθμες απαιτήσεις της. Αναζητήσαμε λοιπόν έναν καθημερινό χώρο που όφειλε να λειτουργεί ως μια κλειστή εσωτερική αυλή, στην οποία ανοίγονται οι μικρές, λιγότερο ή περισσότερο, ιδιωτικές δραστηριότητες της οικογένειας σαν μικρά σπίτια μέσα στο μεγάλο σπίτι.

87

8.Μετά από μια σειρά παρόμοιων εφαρμογών και τις πρώτες προσεγγίσεις στο θέμα των πολυκατοικιών στη δεκαετία του ’60 και του ’70, διατυπώσαμε πέντε διαφορετικές επιθυμίες- επιδιώξεις για τις πολυκατοικίες στο συνεχές σύστημα.Αυτές οι επιθυμίες για το συνεχές σύστημα οικοδόμησης συ-γκεκριμενοποιήθηκαν στην πολυκατοικία της Μπενάκη το 1973 και απαντούσαν, σε γενικές γραμμές μέσα από συγκε-κριμένες εφαρμογές, σε κάποια ερωτήματα που είχαμε διατυ-πώσει, και στα οποία έχω ήδη αναφερθεί. Πέντε αρνήσεις και πέντε αντίστοιχες προτάσεις. Η εφαρμογή έμενε στα χέρια του δημιουργού [34].

Πριν όμως σας παρουσιάσω την πολυκατοικία της Μπενάκη, η οποία –Τύχη αγαθή– έχει πάρει μια διεθνή δημοσιότητα,

όπως ίσως γνωρίζετε, απολύτως αναπάντεχη, θα επιχειρήσω να σας παρουσιάσω σύντομα, μέσα από μια σειρά παραδειγ-μάτων, την εφαρμογή αυτών των επιθυμιών σε άλλες πολυ-κατοικίες που ακολούθησαν, για να ισχυριστώ ότι η αποσα-φήνιση των στόχων στη διαδικασία σχεδιασμού βοηθά στην εφαρμογή τους.Αυτές οι πολυκατοικίες που ακολούθησαν την πολυκατοικία της Μπενάκη, απήντησαν στα ίδια ερωτήματα με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία. Θα επιμείνω μόνο σ’ εκείνα τα σημεία που, κατά τη γνώμη μου, έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον και αποδεικνύουν ότι το πείραμα της Μπενάκη θα μπορούσε να επεκταθεί, απαντώντας στην έκλυση του J. Habraken για την επιστροφή στο κέλυφος της μονάδας της κατοικίας.Υποθέσεις, θα πείτε... Δεν έχουν όμως ουσιαστικό περιε-χόμενο;

εικ. 34

Στην πρώτη πολυκατοικία που σχεδίασε και ολοκλήρωσε η Σουζάνα Αντωνακάκη το 1981, στην οδό Δοξαπατρή 44 η χρηματοδότηση έγινε από τους ίδιους τους ιδιοκτήτες, όπως στην Μπενάκη. Η Σουζάνα τούς έπεισε να οργανώσουν μια κοινοπραξία για την ανέγερση της πολυκατοικίας τους, όπου ο καθένας θα συμμετείχε κατά το ποσοστό ιδιοκτησίας του.

Αποτέλεσμα: - Ποικιλία διαμερισμάτων [36]- Υπαίθριοι κοινόχρηστοι χώροι κίνησης [37]- Αξιοποίηση του ακάλυπτου [38]- Ανεξάρτητη είσοδος στον διαμέρισμα [39]Εγχείρημα τρομακτικά πολύπλοκο, που μόνο το πείσμα, η επιμονή και η συνέπεια της Σουζάνας μπορούσαν να το φέ-ρουν σε πέρας.

Στην πολυκατοικία στην Ηλιούπολη (1986) συγκεντρώ-σαμε όλα τα τετραγωνικά της αντιπαροχής σε έναν κατα-κόρυφο ξεχωριστό όγκο, σε μια πολυώροφη ιδιοκτησία με χωριστή είσοδο, [35] αντί να τα σκορπίσουμε με τυχαίες επιλογές, όπως γίνεται συνήθως.

εικ. 35

εικ. 36

εικ. 37

εικ. 38

89

εικ. 39

Μερικά χρόνια νωρίτερα, στην πολύπλοκη πολυκατοικία της οδού Σίνα [40] (1977), διαμορφώσαμε την είσοδο μέσα από τον αναβαθμισμένο ακάλυπτο προεκτείνοντας τον δημόσιο χώρο στον ακάλυπτο της πολυκατοικίας.

εικ. 40

Τέλος, παρουσιάζω τη μικρή πολυκατοικία στην οδό Κρυ-στάλη (1987): η απλή οργάνωση σε τρεις ζώνες των δύο, με διαμπερή αερισμό και τη μεσαία ζώνη, να αποτελεί κάτι ανάμεσα σε υπαίθρια αυλή και καθημερινό εσωτερικό. Μέσω του καθημερινού, επικοινωνούν οι υπόλοιποι χώροι της κα-τοικίας εξοικονομώντας χώρους καθημερινής ζωής [41].

εικ. 41

91

Όλες αυτές τις επιθυμίες εφαρμόσαμε συστηματικά για πρώ-τη φορά στην πολυκατοικία της Μπενάκη χάρη στην οργά-νωση της κοινοπραξίας για την ανέγερση της πολυκατοικίας, όπου ο κάθε ιδιοκτήτης θα συμμετείχε στο κόστος της κατα-σκευής κατά το ποσοστό της ιδιοκτησίας του [42].

εικ. 42_ Εικόνα από την σελίδα του καταλόγου: Αστική πολυκατοικία στην Αθήνα: Έντεκα περιπτώσεις

εικ. 43

93

εικ. 44

εικ. 45

Σ’ αυτό το κόστος συμπεριελήφθη το κόστος της αρχιτεκτονικής και της μηχανολογικής μελέτης, καθώς εμείς και ο μηχανολόγος είμαστε ανάμε-σα στους επίδοξους κατοίκους της πολυκατοικίας που έμελλε να προκύψει. Η είσοδος [43], οι κοι-νόχρηστοι χώροι [44], η διαμόρφωση του ακα-λύπτου [45], η διαμπερότητα [46], [47], η σάλα – εσωτερική αυλή [48], [49] και η όψη [50].

εικ. 46, 47

95

εικ. 48, 49

εικ. 50εικ. 50

97

εικ. 50

9.Το 2008 προκηρύχθηκε ένας διαγωνισμός για πράσινες τα-ράτσες.Η σχέση μας με το πρόβλημα της πολυκατοικίας δεν μας επέτρεπε να μείνουμε αδιάφοροι.

Είναι γνωστό ότι στις πολυκατοικίες δύο χώροι είναι σχε-δόν πάντα ασχεδίαστοι και εγκαταλελειμμένοι: ο ακάλυπτος χώρος και η ταράτσα. Κανείς δεν τους χρησιμοποιεί και άρα κανείς δεν τους φροντίζει.Η προτεινόμενη συνήθως φύτευση του δώματος επιβαρύνει τον φέροντα οργανισμό και απαιτεί ιδιαίτερα φροντισμένη και ανθεκτική υγρομόνωση. Ακόμα, απαιτεί μεγάλη ποσό-τητα νερού για το πότισμα και συνεχή φροντίδα για τη συ-ντήρησή του.

Εμείς σκεφτήκαμε να μεταφέρουμε στο επίπεδο του δώματος τη γη, στην ελάχιστη απαιτούμενη έκταση για να φυτευτούν δέντρα. Αυτό γίνεται με την ενσωμάτωση στο οικοδόμημα φρεατίων υποδοχής χώματος από οπλισμένο σκυρόδεμα με-γάλου βάθους, στοιχείων τα οποία θα μπορούσε να αξιοποι-ηθούν στατικά [51].Τα φυτά θα φυτεύονται στο επίπεδο του δώματος, αλλά τα φρεάτια θα επιδέχονται φύτευση σε θυρίδες και σε ενδιάμε-σες στάθμες.Η φύτευση σε περιορισμένη έκταση επιτρέπει μεγάλο βάθος χώματος και περιορίζει το νερό του ποτίσματος, κοντά στο ριζικό σύστημα των αναρριχητικών φυτών ή δέντρων, τα οποία μπορούν να καλύψουν με τα φυλλώματά τους μεγάλη έκταση του δώματος.Συμπληρωματικά, προτείνουμε τη διαμόρφωση κατακόρυ-φων ικριωμάτων–πετασμάτων στις όψεις των κτιρίων, και ειδικά διαμορφωμένες κατασκευές–πέργκολες στο δώμα [52].Βασική, όμως, προϋπόθεση είναι να επιτραπούν κατασκευές στο δώμα, οι οποίες θα υποστηρίζουν τη χρήση του και θα εξασφαλίζουν έμμεσα τη φροντίδα των φυτών από τους κα-τοίκους του δώματος.Στο υπόγειο προβλέπεται δεξαμενή για τη συλλογή του νε-

ρού της βροχής, που θα χρησιμοποιείται για το πότισμα των φυτών.Ισχυριζόμαστε ότι η πρόταση της σημειακής φύτευσης, αν εφαρμοστεί συστηματικά σε ολόκληρο οικοδομικό τετράγω-νο, είναι δυνατόν να συμβάλει σημαντικά στη βελτίωση του μικροκλίματος της περιοχής, απαιτεί όμως νομοθετική ρύθ-μιση.Εδώ, τελειώνει προς το παρόν η ιστορία μας με την πολυ-κατοικία.

εικ. 51, 52

Δυο λόγια ακόμη.

Πριν από 33 χρόνια γράφαμε με τη Σουζάνα ένα κείμενο για τον «ρόλο του αρχιτέκτονα στην πολυκατοικία». Ξαναδιαβά-ζοντάς το, αντιλαμβάνομαι το μάταιο αυτών των ενεργειών, όταν δεν έχουν συνέχεια, όταν δεν φτάνουν να αγγίξουν τα γραφειοκρατικά βάθρα ή, ακόμα πιο δύσκολα, τον ευρύτε-ρο, κοινωνικό χώρο.Δεν περιμένετε, βέβαια, να προτείνω διεξόδους και να δια-τυπώσω ελπίδες. Έχω πλήρη συνείδηση της αδυναμίας μου.Αυτό που επιχείρησα να κάνω σήμερα είναι να καταθέσω όσα μου επιτρέπει η εμπειρία μου, και όσο πιο απλά μπορώ, τη λογική –αυτή που μπορώ να εξηγήσω- που μας οδήγησε βήμα βήμα να φτάσουμε εδώ που είμαστε, στο περιθώριο του αρχιτεκτονικού γίγνεσθαι, απ’ όπου με σχετική ηρεμία μπορεί κανείς να παρακολουθεί τον ορυμαγδό των συγκρού-σεων, την υπεροψία και τη βουλιμία των stars που σήμερα κατευθύνουν, με λιγότερη ή καθόλου ευαισθησία, μέσα από τα media τη στρατηγική της άλωσης των μονοπωλίων και των projects τους.Μήπως, όμως, η ουσία της αρχιτεκτονικής βρίσκεται αλλού;Μήπως η φροντίδα της λεπτομέρειας που τυποποιείται και χάνεται θα επέτρεπε στον μελλοντικό κάτοικο να καταλάβει ότι κάποιος άλλος πριν από αυτόν πέρασε και φρόντισε για εκείνον; Όπως νοιώθουμε εμείς όταν επισκεπτόμαστε ένα απλό παραδοσιακό σπίτι ή ένα σύγχρονο, σωστά μελετημένο αρχιτεκτόνημα;Μήπως κάποια στιγμή πρέπει να περάσουμε από την κλί-μακα του 1:200 και του 1:100 στις μικρές κλίμακες, στην επεξεργασία, όχι απλά την οικοδομική αλλά την ουσιαστική επεξεργασία της αρχιτεκτονικής πρότασης, που δεν γίνεται βιαστικά με βεβαιότητες, αλλά προϋποθέτει αμφιβολίες και ερωτήματα και απαιτεί στοχαστικές προσεγγίσεις;Αλλά αυτή είναι μια μεγάλη συζήτηση...

Πιστεύω ότι κάθε αληθινό αρχιτεκτονικό έργο πρέπει να αφήνει στον επισκέπτη την εντύπωση ότι πίσω από μια φαι-νομενική απλότητα κρύβεται μια πολυπλοκότητα που απο-καλύπτεται σιγά σιγά στη διάρκεια της επίσκεψης κι ακόμα

περισσότερο στη διάρκεια της κατοίκησης. Μιας επεξεργασί-ας που επιχειρεί να ξαναδώσει αξία σε πράγματα ξεχασμένα.

Αυτή η αρετή γίνεται όλο και λιγότερο ορατή, καθώς απαιτεί χρόνο, σεβασμό, κατάθεση εμπιστοσύνης, που σήμερα χά-νονται μέσα στην καταιγίδα των βιαστικών εικόνων που η μια έρχεται ν’ αντικαταστήσει την άλλη, απλοποιώντας και φτωχαίνοντας ανεπίτρεπτα το νόημα της κατοίκησης.Όλα εξαντλούνται στο επίκαιρο, στο εφήμερο, περιορίζοντας τον χρόνο που απαιτεί η εμβάθυνση στο παρόν δευτερόλε-πτο. Στην έγνοια μας για το νόημα της ζωής. Κι αυτό είναι εξαιρετικά επικίνδυνο, καθώς το πλήθος και η ταχύτητα παροχής των πληροφοριών οδηγούν στον αυξανό-μενο μαρασμό της εμπειρίας, που είναι ο μόνος δρόμος για την πραγματική καλλιέργεια.

Η σχέση μας με το έργο που σχεδιάζουμε δεν διαφέρει καθό-λου από τις σχέσεις μας με τους ανθρώπους.Κι εσείς γνωρίζετε πολύ καλά από τις προσωπικές σας εμπει-ρίες, πόσο σημαντικός είναι ο χρόνος που απαιτείται για να δημιουργήσεις, να βελτιώσεις, να στηρίξεις και, κυρίως, να διατηρήσεις την ποιότητα στις ανθρώπινες σχέσεις.

Όμως «ανε θέλεις ν’ αγαπήσεις, πρέπει να χασομερήσεις»,έγραφε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, και κάτι ήξερε...

Έτσι δεν είναι;

Η πολυκατοικία της Εμμ. Μπενάκη έχει δημοσιευτεί:1977: Αρχιτεκτονικά Θέματα, τ. 8, 1981: Αρχιτεκτονικά Θέ-ματα, τ. 15, 1981: Wonen – ΤΑ ΒΚ, 20-21, 1982: 9Η, Ν.3, 1982: Carre Bleu – No 2, 1985: Atelier 66 – The architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis, Rizzoli, 1985: Kenneth Frampton: Modern Architecture, A critical history. Thames and Hudson, 2008: Hilary French: Key Urban Housing of the Twentieth Century. Laurence King Publishing

99

Χρηματοδότηση

Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.

Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα» του ΕΜΠ έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του υλικού.

Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.