-1 c - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D03262/2017_27/2017_27_ENSARIA.pdf(s.a.v.) muhalefeti, halifenin tayini için oluşturduğu altı kişilik şûra meclisinin şûra kriterlerine

-1 c: ::tl ~ -VI ::r:

Turkish Studies

International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/27, p. 175-194

DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12641

ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

Article Info/Makale Bilgisi

Referees/Hakemler: Doç. Dr. Mahmut ÖZTÜRK –

Yrd. Doç. Dr. Maşallah TURAN

This article was checked by iThenticate.

EL-EMSEL FÎ TEFSÎRİ KİTÂBİLLÂHİ’L-MÜNEZZEL ADLI ŞÎA

TEFSİRİNDE HZ. ÖMER ALGISI

Abdurrahman ENSARİ

ÖZET

Şia’nın günümüzde yaşayan önemli dinî otoritelerinden Nasır Mekârim eş-Şirâzî’nin el-Emsel fi Tefsîri Kitâbillâhi’l-Münezzel adlı tefsiri,

Şîa’nın görüşlerini yansıtan önemli kaynaklardan biridir. Bu çalışmada,

söz konusu tefsir üzerinden Şia’nın Hz. Ömer algısının tespit edilmesi,

ardından da bunun gerçeği yansıtıp yansıtmadığının ortaya konması amaçlanmıştır. Şirazî’nin tefsirinden elde edilen veriler, Şia’nın Hz. Ömer

algısının Sünnî kaynaklarda anlatılandan çok farklı olduğunu ortaya

koymaktadır. Bu çalışmada bu tespiti destekleyen onlarca örnekten

sadece birkaç tanesi arz edilmiştir. Bunlar; Hz. Ömer’in Resûlullah’a

(s.a.v.) muhalefeti, halifenin tayini için oluşturduğu altı kişilik şûra

meclisinin şûra kriterlerine uymadığı, bilgisinin yetersizliği, Huneyn savaşında savaş meydanından kaçtığı, yaptığı bir önerinin vahiy ile

reddedildiği ve çirkin bir davranışla itham edildiği konularıdır. Bu

çalışmada Mekârim Şirâzî’nin tefsiri çerçevesinde Şia’nın Hz. Ömer

algısını oluşturan bu meseleler üzerinde durulmuş, delilleri arz edilip

tahlil edilmiş ve şu neticelere ulaşılmıştır: Mekârim Şirâzî, bazen senedi bulunmayan ve güvenilir hiçbir kaynakta yer almayan rivayetlere

dayanmaktadır. Bazen gerçeği yansıtmayan iddialar ileri sürerek yanlış

nakillerde bulunmaktadır. Zaman zaman aynı metin içerisinde Hz.

Ömer’in aleyhine yorumlanabileceğini düşündüğü kısma yer verirken,

lehine yorumlanabileceğini düşündüğü kısmı görmezden gelmektedir.

Kimi zaman da sahih rivayetler arasına anlamı farklı bir yöne çekecek ifadeler yerleştirerek bir bilim adamının asla teşebbüs etmeyeceği

yöntemlerle Hz. Ömer hakkında olumsuz bir algı oluşturdumaya

çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Ömer, Şiî, Sünnî, Mekârim Şirâzî, rivayet.

Bu çalışma, yazarın Diyarbakır’da Şarkiyat Araştırmaları Derneği ve e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi tarafından 14-

17 Eylül 2017 tarihleri arasında düzenlenen Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresinde sunduğu tebliğin makale formatına

getirilmiş halidir. Ayrıca bu çalışma, Mardin Artuklu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimince

kabul edilen “Şîa Tefsirlerinde Hz. Ömer Algısı (el-Emsel fî Tefsîri Kitâbillâhi’l-Münezzel Örneği)” adındaki MAÜ-BAP-

17-İİF-20 nolu proje kapsamında desteklenmiştir.

http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.

176 Abdurrahman ENSARİ

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 12/27

THE PERCEPTION OF UMAR (RA) IN THE SHI’I TAFSIR TITLED AL-AMTHAL FÎ TAFSIRI KITÂB ALLAH AL-MUNAZZAL

ABSTRACT

The tafsir entitled al-Amthal fî Tafsiri Kitâb Allah al-Munazzal by

Nasir Makârim al-Shîrâzî, one of the contemporary important Shi'i

authorities is one of the significant sources, providing the views of Shi’a.

This study aims to determine the Shi’a's perception of Umar (ra), the second caliph, in context of this tafsir and to reveal whether it reflects the

truth or not. The data, obtained from al-Shîrâzî’s tafsir shows that Shi’a's

perception of Umar (ra) is very different from that described in the Sunni

sources. Only a few of the examples which support this evaluation are

presented in this study. These topics are his opposition to the Messenger of Allah (pbuh), his not complying with the shûrâ criteria when he

established shûrâ council for the appointment of the caliph after him, his

inadequate knowledge, his escape from the battlefield during Hunain

war, the rejection of a suggestion of Umar (ra) by revelation and an

unpleasant accusation about him.

This study focuses on these issues that constitute the Shi’a's perception of Umar (ra) in the frame of al-Shîrâzî’s tafsir and supplies

and analyzes the evidences and reaches the conclusion that Makârim al-

Shîrâzî occasionally refers some narratives which are not mentioned in

any reliable sources and certain false narratives by arguing non-truthful

claims. On occasion, he mentions some part of a particular narrative which he thinks it can be interpreted against Umar but ignores the other

part which can be interpreted in support of him in the same text. At

times, he endeavors to create a negative perception of Umar non-

academically by placing some expressions between sound narrations due

to change the meaning into a different direction.

SRUCTURED ABSTRACT

The tafsir entitled al-Amthal fî Tafsiri Kitâb Allah al-Munazzal,

which is composed of twenty volumes and written by Nasir Makârim al-

Shîrâzî, of the contemporary Shi'i authorities and of the important religious leaders, living in Iran is one of the sources, providing the views

of Shi’a. al-Shîrâzî, according to his own expression, completed his tafsir

by taking advantage of the most important Shi'i and Sunni tafsirs, and

by participation of ten scholars, whose names he mentioned one by one.

This study aims to determine the Shi’a's perception of Umar (ra), the second caliph, in context of this tafsir and to reveal whether it reflects the

truth or not.

The data, obtained from al-Shîrâzî’s tafsir describes that Shi’a's

perception of Umar (ra) is very different from that described in the Sunni

sources. In our work, dozens of examples that support this evaluation

was reached. Since examining all of these examples requires more extensive works, this study deals only some of the issues that constitute

Yrd. Doç. Dr., Mardin Artuklu Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, e-mail: [email protected]

El-Emsel fî Tefsîri Kitâbillâhi’l-Münezzel Adlı Şîa Tefsirinde Hz. Ömer Algısı 177


Volume 12/27

the Shi’a's perception of Umar (ra) in the frame of al-Shîrâzî’s tafsir. When these issues are presented, the evidence they are based on is mentioned,

and then these evidences are analyzed to reveal whether they can be

considered as a hujjah (certain evidence) for the purpose they mean. The

order of presentation of these issues is not according to Qur'anic order

but with respect to the size of the crime attributed to him. Accordingly,

the issues are listed as follows:

1. His opposition to the Messenger of Allah (pbuh). al-Shîrâzî deals

with two issues in the exegesis of the first verses of Surah Hujûrât which

begin with the verse of "O you who believe! Put not yourselves forward

before Allah and His Messenger ..." The former is the claim that when

Messenger of Allah (pbuh) headed to Khaybar and wanted to appoint a certain person to Medina as a wâlî (governor) instead of himself but Umar

(ra) opposed him by suggesting another person, and the latter is the claim

that when the Prophet (pbuh) was patient before a few days of his death

he requested pen and ink but Umar (ra) opposed him by preventing that.

2. His not complying with the shûrâ criteria when he established

shûrâ council for the appointment of the caliph after him. On some reasons, al-Shîrâzî claims in the interpretation of 159th verse of the

Surah Âl ‘Imrân which is about shûrâ (counseling) that the council of

Umar (ra) with six councilmen is not suitable for the shûrâ criteria at all.

3. His inadequate knowledge. al-Shîrâzî claims a) in the

interpretation of the 19th verse of the Surah Qâf referring a narrative that Umar (ra) adjudicated ignorantly and b) in the interpretation of the first

verse of the Surah Insân, referring a narrative, attributed to him that he

objected to the issue of creation and c) in the interpretation of the 30th

verse of the Surah ‘Abasa that his knowledge of the Qur'an was

inadequate.

4. His escape from the battlefield during Hunain war. al-Shîrâzî claims in the interpretation of the 25th verse of the Surah Tawbah that

mashhur narratives clearly states that the first three caliphs were of the

those who escaped.

5. Rejection of a suggestion made by Umar by revelation. al-Shîrâzî

argues in the interpretation of the 52-53th verses of the Surah An’âm that Umar's (ra) suggestion was rejected by revelation.

6. An unpleasant accusation about Umar (ra). al-Shîrâzî in the

interpretation of the 12th verse of the Surah Mumtahinah gives an

expression, implying that prostitution took place between Umar and Hind

during the period of the jahiliyyah in the narrative of Hind’s allegiance.

In the context of al-Shîrâzî's tafsir, this study focuses on these issues among the larger number of issues, creating the Shi’a’s perception

of Umar (ra) supplies and analyzes the evidences and reaches the

following conclusions:

1. It is understood that al-Shîrâzî endeavors to create a negative

perception of Umar (ra) by referring some narratives which are without sanad and unavailable in reliable sources. For example, the narrative

about occasion of revelation which al-Shîrâzî bases his claim of Umar’s

opposition to the Prophet (pbuh) in the “appointment of the governor” and



Volume 12/27

the narrative, referring his claim of "ignorant adjudication" and the narrative, referring his claim of "his objection to the issue of creation" are

of the narratives which he does not mention their sanads and we could

not reach them during this study.


perception of Umar by making some claims, not reflecting the truth. Some

examples of them are al-Shîrâzî’s claims that a) a group of Sunni scholars and exegetes insistently interpret the verse of shûrâ as the shûrâ council

with six councilmen, created by Umar b. Khattab and that b) this council

was not suitable for the shûrâ criteria at all and that c) in this council,

there were set strict and ruthless conditions even death threat for the

objectors and opponents.


perception of Umar (ra) by some misquotations. For instance, he refers

his claim about Hunain war to al-Manâr tafsir but this tafsir provides the

narratives, indicating that Abu Bakr and Umar (ra) were of those

remained at war place with the Prophet (pbuh).

4. It is seen that al-Shîrâzî mentions the part of a particular narrative which can be interpreted against Umar (ra) but ignores the

other part which can be interpreted in support of him. For example, he

acts in this manner when he refers to Ikrimah’s narrative, mentioned in

the issue of rejection of Umar’s suggestion by revelation.

5. It is seen that al-Shîrâzî, occasionally, includes immaterial claims, insulting Umar (ra) at least by placing an unfounded sentence

among the sound narratives. To give an example, in the narrative of

Hind’s allegiance, he adds an unfounded sentence, implying an

unpleasant accusation as a part of narrative but it does not.

In conclusion, in the framework of his tafsir, al-Shîrâzî endeavors

to create a negative perception of Umar (ra) by a) referring some narratives without sanad, and to attribute a negative meaning to sound

narrative, b) making some claims, not reflecting the truth, c) misquoting

on occasion, d) mentioning some part of a particular narrative which can

be interpreted against Umar (ra) but ignoring the other part which can be

interpreted in support of him and e) placing unfounded expression among sound narratives.

Keywords: Umar, Shi’i, Sunni, Makârim al-Shîrâzî, Riwayah

(narrative).

Giriş

Çağdaş Şiî otoritelerinden ve aynı zamanda İran’ın günümüzde yaşayan önemli dinî

liderlerinden Nasır Mekârim eş-Şirâzî’nin1 yazdığı yirmi ciltlik el-Emsel fi Tefsîri Kitâbillâhi’l-

Münezzel adlı tefsiri, Şîa’nın görüşlerini yansıtan önemli kaynaklardan biridir. Şirâzî bu tefsirini

kendi ifadesiyle en önemli Şiî ve Sünnî tefsirlerden yararlanarak, isimlerini tek tek zikrettiği on

alimin iştirakiyle tamamlamıştır. Bu çalışmada, söz konusu kaynak üzerinden Şia’nın Hz. Ömer

1 Nâsır Mekârim eş-Şirâzî 1927 yılında Şiraz’da doğdu. 24 yaşında içtihat icazeti almış olan Şirâzî, İran’ın tanınmış en

önemli dini otoritelerinden ve meşhur yedi fakihinden biridir. Otuzdan fazla eser telif etmiştir. el-Emsel fi Tefsîri

Kitâbillâhi’l-Münezzel adlı tefsiri en önemli eserlerinden biridir. (ar.wikishia.net/view/ناصر_مكارم_الشيرازي)



Volume 12/27

algısının tespit edilmesi, ardından da bu algının gerçeği yansıtıp yansıtmadığının ortaya konması

amaçlanmıştır.

Şirazî’nin tefsirinden elde edilen veriler Şia’nın Hz. Ömer algısının Sünnî kaynaklarda

anlatılandan çok farklı olduğunu ortaya koymaktadır. Bu tespiti destekleyen onlarca örnekten birkaç

tanesini şöyle sıralayabiliriz:

1- Âl-i İmrân: 3/159. ayetin tefsirinde, Hz. Ömer’in tayin ettiği altı kişilik şura meclisinin,

şura kriterlerine uygun olmadığını,

2- En’âm: 6/52-53. ayetlerin tefsirinde, ayetin nüzûl sebebi ile ilgili bir rivayete dayanarak

her iki ayetin Hz. Ömer’in Kureyş müşrikleri hakkında Resûlullah’a (s.a.v.) yaptığı teklifini

reddetmek üzere nazil olduğunu,

3- Tevbe: 9/25. ayetin tefsirinde Hz. Ömer’in Huneyn gazvesinde savaş meydanını terk

ettiğini,

4- Kâf: 50/19. ayetin tefsirinde bir kıssaya dayanarak, Hz. Ömer’in bilgisizce hüküm

verdiğini,

5- Hucurât: 49/1-5 ayetlerinin tefsirinde, Medine’ye vali tayininde Hz. Ömer’in Resûlullah’a

(s.a.v.) muhalefet ettiğini,

6- Resûlullah (s.a.v.) ölüm döşeğinde iken kalem ve mürekkep getirilmesini istediği halde

Hz. Ömer’in bu isteği yerine getirmeyerek onun vasiyetine engel olduğunu,

7- İnsân: 76/1. ayetin tefsirinde Hz. Ömer’e isnad edilen bir rivayete dayanarak onun yaratma

meselesine itiraz ettiğini,

8- Abese: 80/30. ayetin tefsirinde Hz. Ömer’in Kur’an hakkındaki bilgisinin yetersiz

olduğunu iddia etmiştir.

Şirazî’nin, Şia’nın Hz. Ömer hakkındaki algısını resmeden iddialarının bütününü arz etmek

daha kapsamlı çalışmalar gerektirmektedir. Bundan dolayı bu çalışmada bu iddiaların sadece bir

kısmının ele alındığını belirtmek gerekir. Ayrıca söz konusu iddiaların sunuşunda Kur’an tertibi değil

de bize göre iddianın ağırlığı ve önemi esas alınmıştır. Buna binaen konular ana başlıklarıyla Hz.

Ömer’in Resûlullah’a (s.a.v.) muhalefeti, halifenin tayini için oluşturduğu şura meclisinin şura

kriterlerine uymadığı, bilgisinin yetersizliği, Huneyn savaşında savaş meydanından kaçtığı,

önerisinin vahiy ile reddedildiği ve çirkin bir davranış ile ithamı şeklinde sıralanmıştır.

1. Resûlullah’a (s.a.v.) Muhalefeti

Mekârim Şirâzî (… موا بين يدى هللا ورسوله Ey iman edenler! Allah’ın ve“ (يا أيها الذين آمنوا ال تقد

Peygamberinin önüne geçmeyin…” (Hucurât 49/1-5)2 ayetlerinin tefsirine geçmeden önce,

müfessirlerin birinci ayet ve ardındaki ayetler için birçok nüzûl sebebi zikrettiklerini ifade etmiş

ardından bunların birkaçını arz etmiştir. Şirâzî’nin nüzûl sebebi olarak zikrettiği bu rivayetlerden

birine göre Hz. Ömer, Resûlullah’a (s.a.v.) Medine’ye vali tayininde muhalefet etmiştir.

2 Konumuzla ilgili Hucurât 49/1-3 ayetlerinin bütününün meali şöyledir: “Ey iman edenler! Allah’ın ve Peygamberinin

önüne geçmeyin. Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz, Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir. Ey iman edenler!

Sesinizi, Peygamber’in sesinin üstüne yükseltmeyin. Birbirinize bağırdığınız gibi, Peygamber’e yüksek sesle bağırmayın,

yoksa siz farkına varmadan işledikleriniz boşa gider. Allah’ın elçisinin huzurunda seslerini kısanlar, Allah’ın, gönüllerini

takvâ konusunda sınadığı kimselerdir. Onlar için bir bağışlanma ve büyük bir mükâfat vardır.



Volume 12/27

Mekârim Şirâzî bu ayetlerin tefsirinde ele aldığı konulardan biri de “Kırtâs Vak’ası” olarak

bilinen olaydır.3 Şirâzî’ bu olayda da Hz. Ömer’in Resûlullah’a (s.a.v.) muhalefet ettiğini iddia

etmiştir.

1.1. Vali Tayininde Muhalefeti

Mekârim Şirâzî’nin Hucurât Suresi’nin birinci ayetinin nüzûl sebebi ile ilgili naklettiği

rivayetlerden biri şöyledir: Resûlullah (s.a.v.) Haybere yönelmek istediğinde bir kişiyi Medine’ye

kendi yerine halife olarak tayin etmek istedi. Fakat Hz. Ömer başka bir kişiyi önerdi. Bunun üzerine,

Allah ve resulünün huzurunda sözde ve davranışta öne geçmemeyi emreden bu ayet nazil oldu.

(Şîrâzî, 1421: XVI, 510)

İkinci ayetin nüzûl sebebi ile ilgili de naklettiği rivayetlerden biri şöyledir: Hicretin

dokuzuncu senesinde, anlaşma için kabilelerin heyet gönderdikleri senede, Temim kabilesinin

mümessili geldiğinde Hz. Ebûbekir bu kabilenin emiri olarak Ka’kâ’ı, Hz. Ömer ise Hâbis b. Ekra’ı

önermişti. Bunun üzerine Hz. Ebûbekir Hz. Ömer’e: “Sen sırf bana muhalefet olsun diye bunu

önerdin" dedi. Hz. Ömer ise böyle bir niyetinin olmadığını söyledi. Derken aralarında tartışma çıktı,

karşılıklı gürültü ve sesler yükseldi. Bu olay üzerine Hucurât suresinin ilk beş ayeti nazil oldu. Şirâzî

bu ayetlerin Resûlullah’a (s.a.v.) bir şeyler önermeyin, amelde onun önüne geçmeyin ve onun evinin

yanında sesinizi yükseltmeyin demek istediğini ifade ediyor. (Şîrâzî, 1421: XVI, 511)

Değerlendirme

Mekârim Şirâzî bu ayetlerin nüzûl sebebi ile ilgili zikrettiği her iki rivayeti de Kurtûbî’nin

tefsirinden nakletmiştir. (Şîrâzî, 1421: XVI, 510) Kurtûbî birinci ayetin nüzûl sebebi ile ilgili rivayeti

Mehdevî’den, ikinci ayetin nüzûl sebebi ile ilgili rivayeti de Vâhidî ve Buhârî’den nakletmiştir.

(Kurtûbî, 1964: XVI, 300-301)

Kurtûbî’nin birinci ayetin nüzûl sebebi ile ilgili zikrettiği rivayet;

1. Senetsizdir.

2. Tespit edebildiğimiz kadarıyla hadis kitaplarında yer almamaktadır.

3. Yaptığımız araştırmaya göre önemli rivayet tefsirlerinde ve nüzûl sebeplerine dair telif

edilmiş eserlerde de mevcut değildir. (bkz. İbn Cerîr, bty.: XXI, 335-343; İbn Ebî Hâtim, 1997: X,

3302; İbn Kesîr, bty.: XIII, 136-142; Suyûtî, 2003: XIII, 527-539; Suyûtî, 2002: s. 238-239; Vâhidî,

1991: s. 104-103; Müzeynî, 2006: II, 911-912)

Dolayısıyla bu rivayetin, ayetin nüzûl sebebi olarak kabul edilmesi mümkün değildir. Ayrıca

böyle bir rivayete dayanarak Hz. Ömer’in Resûlullah’a (s.a.v.) muhalefet ettiğine hükmetmek veya

bunu ima etmek asla doğru değildir.

Kurtûbî’nin ikinci ayetin nüzûl sebebi ile ilgili olarak zikrettiği rivayet Buhârî’de şöyle yer

almaktadır: Nâfi’ b. Ömer’in rivayet ettiğine göre İbn Müleyke şöyle dedi: “İki hayırlı kişi olan

Ebûbekir ve Ömer neredeyse helak olacaklardı. Benî Temîm heyeti geldiği zaman bunlar

Resûlullah’ın (s.a.v.) huzurunda seslerini yükseltmişlerdi. Bunlardan biri Benî Muşac’dan Ekra’ b.

Hâbisi, diğeri de – Nafî’in ismini hatırlamadığını söylediği - başka bir adamı teklif etmişti. Bunun

3 Hz. Peygamber (s.a.v.), hastalığının şiddetlendiği bir sırada kâğıt ve kalem getirilip söyleyeceklerinin kaydedilmesini

istemişti. Hz. Ömer’in de aralarında bulunduğu bazı sahâbîler buna gerek olmadığını, Resûlullah’ın rahatsızlığının

şiddetlenmesi yüzünden böyle bir talepte bulunduğunu, Allah’ın kitabı ve Hz. Peygamber’in sünnetinin yeterli olduğunu

söylemiş, bazıları ise aksi kanaat belirtmiştir. Bunun üzerine Resûlullah (s.a.v.), yanında tartışmamalarını söyleyerek

kendisini yalnız bırakmalarını emretmiştir. Bu olay tarihe “Vasiyetnâme” veya “Kırtâs Vak’ası” diye geçmiştir. (bkz.

Üzüm, 2004: XXIX, 529; Fayda, 2007: XXXIV, 44-45.)



Volume 12/27

üzerine Ebûbekir Ömer’e: ‘Sen sırf bana muhalefet olsun diye bunu önerdin’ dedi. Ömer ise böyle

bir niyetinin olmadığını söyledi. Derken sesleri yükseldi. Bu olay üzerine ‘Ey iman edenler, sesinizi

Peygamber’in sesinden fazla yükseltmeyin.’ (Hucurât: 49/2) ayeti nazil oldu. İbn Zübeyr dedi ki:

“Bu ayet nazil olduktan sonra Ömer, Resûlullah’ın (s.a.v.) kendisine ne dediğini açıklamasını

istemedikçe sesini ona duyurmazdı. Dedesi olan Ebûbekir için ise aynı durumdan bahsetmemiştir.

(Buhârî, bty.: Tefsir, h.no: 4845) Buhârî’nin başka bir rivayetinde “Ey iman edenler! Allah’ın ve

Peygamberinin önüne geçmeyin.” (Hucurât: 2) ayetiyle başlayan ilk ayetler indi, ifadesi yer

almaktadır. (Buhârî, Tefsir, h.no: 4845)

Buhârî’de yer alan hadisin her iki rivayeti birlikte düşünüldüğünde bu rivayetin birinci ayetin

de nüzûl sebebi olarak zikredildiği görülür. Ayrıca bu rivayet;

1. Senet açısından sahihtir.

2. Lafzın yapısı / siga açısından sebeb-i nüzûle delaleti kesindir.

3. Başlıca rivayet tefsirlerinde ve sebeb-i nüzûl alanında yazılmış önemli eserlerde ayetin

sebeb-i nüzûlü olarak zikredilmiştir. (İbn Cerîr, bty.: XXI, 335-343; İbn Ebî Hâtim, 1997: X, 3302;

İbn Kesîr, bty.: XIII, 136-142; Vâhidî, 1991: s. 104-103;Suyûtî, 2003: XIII, 527-539; Suyûtî, 2002:

s. 238-239; Müzeynî, 2006: II, 911-912)

Sonuç olarak senedinin sahih olması, lafzının, nüzûl sebebine açık olarak delalet eden

sigalardan olması, ifade ettiği anlamın ayetlerin muhtevasına uygun olması ve müfessirlerin onu

nüzûl sebebi olarak zikretmiş olmaları, bu rivayetin ayetin nüzûl sebebi olduğunu göstermektedir.

(Muzeynî, 2006: II, 913)

Bu rivayet doğrudan Resûlullah’a (s.a.v.) karşı yapılmış bir saygısızlığı ifade etmemektedir.

Sadece iki sahabînin tayin edilecek kişi hakkında kendi aralarında tartıştıkları ve birbirlerine karşı

seslerini yükselttiklerinden söz etmektedir. Resûlullah’ın (s.a.v.) yanında gerçekleşen bu olay

üzerine, onun huzurunda seslerin yükseltilmemesi gerektiğini ifade eden bu ayet inmiştir. Bununla

Resûlullah’ın (s.a.v.) huzurunda ne kadar dikkatli ve hassas olunması gerektiği müminlere

öğretilmiştir. Nitekim nüzûl sebebini beyan eden bu hadiste, ayetlerin nüzulünden sonra Hz. Ömer’in

Resûlullah (s.a.v.) ile konuşurken ne kadar alçak sesle konuştuğunu açıklayan ifadeler yer

almaktadır.

1.2. Kırtâs Olayında Muhalefeti

Mekârim Şirâzî “Kırtâs olayı”nın Resûlullah’ın (s.a.v.) hayatının son demlerinde

gerçekleşmiş ve herkesçe bilinen önemli konulardan biri olduğunu belirttikten sonra bunun

Müslim’de yer aldığını, Buhârî’de de az bir farkla zikredildiğini ifade ederek şu hadisi nakletmiştir:

Resûlullah (s.a.v.) ölüm döşeğinde iken, evinde Ömer b. Hattâb’ın da aralarında bulunduğu bazı

kimseler vardı. Resûlullah (s.a.v.) şöyle dedi: “Getirin!, size bir şey yazayım da sonrasında sapkınlığa

düşmeyesiniz.” Bunun üzerine Ömer: “Resûlullah’ın (s.a.v.) hastalığı ağırlaştı. Yanınızda Kur’an

var, Allah’ın Kitabı bize yeter” dedi. Evde bulunanlar ihtilafa düştüler ve tartıştılar. Onlardan

bazıları, “Getirin, Resûlullah (s.a.v.) size sonrasında sapıtmayacağınız bir şey yazsın” dedi. Bazıları

da Ömer’in söylediği şeyi söyledi. Huzurunda gereksiz konuşma ve ihtilafı fazlalaştırdıklarında,

Resûlullah’ın (s.a.v.) onlara “kalkınız” dedi. (Şirâzî, 1421: XVI, 522)

Mekârim Şirâzî daha sonra şunları ifade etmiştir: Bu olay İslam tarihinde meydana gelen

önemli meselelerdendir. Tahlil ve tafsile ihtiyaç duyar ki burası yeri değildir. Ancak her ne olursa

olsun bu durum Resûlullah’ın (s.a.v.) emrini yerine getirmemenin ve “Ey iman edenler, Allah’ın ve

Peygamberinin önüne geçmeyin…” ayetine muhalefetin en açık örneklerindendir. Burada bizim için

önemli olan şey, İslamî ve İlahî disipline riayet etmenin; mutlak teslimiyet ruhunu, hayatın bütün



Volume 12/27

alanlarında İlahî otoritenin kabulünü ve liderin makamına kuvvetli bir şekilde iman etmeyi

gerektirdiğidir. (Şirâzî, 1421: XVI, 522-523)

Mekârim Şirâzî bu sözleriyle Hz. Ömer’in Resûlullah’ın (s.a.v.) emrini yerine getirmediğini

ve bu ayete açıkça muhalefet ettiğini iddia etmiştir.

Değerlendirme

Mekârim Şirâzî’nin aktardığı bu rivayetler bahsettiği kaynaklarda aynen yer almaktadır.

(Buhârî, İlim, h.no: 114; Müslim, Vasiyyet, 5, h.no: 1637) Onun bu ifadelerini değerlendirmeye

geçmeden önce Resûlullah’ın (s.a.v.) gerek sağlığında gerekse hastalığında şer’î bir hükmün

değişmesine asla seyirci kalmayacağını, Allah’ın tebliği ile görevlendirdiği her şeyi tebliğ ettiğini,

açıklamasını istediği her şeyi açıkladığını, onun risalet makamını zedelemeyecek ve şeriatına zarar

vermeyecek bedeni hastalıklara maruz kalabileceğini (Nevevî, bty.: XI, 90) hatırlatmak, sağlıklı bir

değerlendirme için gereklidir.

Bu anlaşıldıktan sonra Resûlullah’ın (s.a.v.) yazmayı istediği şeyin ne olduğu konusunda

âlimlerin yorumlarına bakılabilir. Bazı âlimler Resûlullah’ın (s.a.v.) yazmak istediği şeyin, daha

sonra tartışmalar çıkmasın diye halifenin tayini olduğunu, bazı alimler de haklarında ihtilaf çıkmasın

diye en önemli hükümlerin beyanı olduğunu söylemişlerdir. (Nevevî, bty.: XI, 90)

Hz. Ömer’in bu konudaki tavrına gelince, bu hadisin şerhi konusunda açıklamada bulunan

Sünnî âlimler Mekârim Şirâzî’nin iddiasının aksine Hz. Ömer’in bu tavrının onun fıkhına, faziletine

ve derin ufkuna delalet ettiği konusunda ittifak etmişlerdir. Buna işaret eden bazı hususları şöyle

sıralamışlardır:

1. Emir - aksi bir karine olmadıkça - vucûp ifade eder; ancak Hz. Ömer ve arkadaşları emrin

burada irşad amaçlı olduğunu ve vucûp ifade etmediğini anlamışlardır. Bundan dolayı hasta haliyle

Resûlullah’ın (s.a.v.) rahatsız edilmesini istememişlerdir. Ayrıca Yüce Allah’ın “Bu gün sizin için

dininizi kemale erdirdim” (Maide: 5/3), “Biz Kitap’ta hiçbir şeyi eksik bırakmadık” (En’am: 6/38),

“Sana bu Kitabı, her şeyi açıklayıcı olarak indirdik” (Nahl: 16/89) ayetlerini de düşündüklerinden

dolayı Hz. Ömer “Allah’ın Kitab’ı bize yeter” demiştir.

2. Hz. Ömer, Allah’ın dininin kemale erdiğini bildiği, ümmetin dalalete girmeyeceğinden

emin olduğu, ayrıca bir şeyler yazma işinin de uzun süreceğini düşündüğü için Resûlullah’ın (s.a.v.)

rahatsız edilmemesini istemiştir. (Nevevî, bty.: XI, 90)

3. Resûlullah’ın (s.a.v.), Hz. Ömer’i kınamaması onun görüşünü uygun gördüğüne delalet

etmektedir; çünkü Resûlullah’ın (s.a.v.) yanlışa karşı susması mümkün değildir. (Nevevî, bty.: XI,

91; İbn Hacer, 1379: VIII, 134)

4. Resûlullah’ın (s.a.v.) kalkmalarını emretmesi, ilk emri olan yazma emrinin vucûp ifade

etmediğine delalet etmektedir. Şöyle ki, yazma emri Buhârî’de yer alan Said b. Cübeyr hadisinde

ifade edildiği üzere Perşembe günü gerçekleşmişti. (Buhârî, Megâzî, h.no: 4431) Resûlullah (s.a.v.)

ise dört gün daha yaşadı. Buna rağmen bu talebini tekrarlamadı. Şayet bu emir vucûp ifade etseydi,

Resûlullah (s.a.v.) onların ihtilafından dolayı bu vacibi terk etmezdi. (İbn Hacer, 1379: VIII, 431)

Kurtûbî sahabenin bu konudaki ihtilafının “Herkes mutlaka ikindi namazını Benî Kureyza’da kılsın”

(Buhârî, Salatu’l-Havf, h.no: 946) hadisi üzerindeki ihtilafına benzediğini söylemiştir. Bazıları ikindi

namazı vaktinin geçeceğinden korktuğu için vaktinde kılmış, bazıları da bu emrin zahirinden

hareketle ikindi namazını vakti çıktıktan sonra kılmıştır. Resûlullah (s.a.v.) de iyi niyet ve

içtihatlarından dolayı kimseyi kınamamıştır. (İbn Hacer, 1379: VIII, 431)

Sonuç olarak Mekârim Şirâzî’nin Hz. Ömer’in Resûlullah’ın (s.a.v.) emrini yerine

getirmediği iddiası ilk bakışta doğru görülse bile,



Volume 12/27

1. Hz. Ömer’in bunu Resûlullah’ın (s.a.v.) içinde bulunduğu sıkıntıyı hafifletmek amacıyla

yaptığı ilgili hadislerden anlaşılmaktadır.

2. Resûlullah’ın (s.a.v.) bu emrinin vucûp ifade etmediği kesindir; çünkü vucûp ifade etseydi

Resûlullah (s.a.v.) mutlaka gereğini yapardı.

3. Hz. Ömer’in davranışının yanlış olmadığı da kesindir; çünkü yanlış olsaydı Resûlullah

(s.a.v.) onun bu yanlışına kesinlikle sessiz kalmazdı.

Ayrıca Resûlullah’ın Hz. Ömer’in bu tasarrufunu kınamayıp ona karşı sessiz kalması Hz.

Ömer’in bu tavrını uygun gördüğüne delalet etmektedir. Dolayısıyla Mekârim Şirâzî’nin bu olaydan

yola çıkarak Hz. Ömer’in “Ey iman edenler! Allah’ın ve Peygamberinin önüne geçmeyin...” ayetine

açıkça muhalefet ettiği iddiasının kabul edilebilir bir dayanağı yoktur.

2. Halifenin Tayini İçin Oluşturduğu Şura Meclisinin Şura Kriterlerine Uymadığı

Mekârim Şirâzî, “( وشاورهم في المر) İş konusunda onlarla müşavere et” (Ali İmrân 3/159)

ayetinin tefsirinde yaptığı bazı açıklamalardan sonra “Ömer b. Hattâb’ın Şurası” başlığını açmış ve

bu başlık altında şunları ifade etmiştir: Ehl-i sünnet âlimleri ve müfessirlerinden bir grup şura ayetine

ulaştıklarında Ömer b. Hattâb’ın üçüncü halifenin seçimi için oluşturduğu altı kişilik şûra meclisine4

işaret etmişlerdir. Yaptıkları detaylı açıklamalarla bu ayetin ifade ettiği anlamı ve istişare ile ilgili

rivayetleri bu çalışma ve fikre yorumlamak için çaba sarf etmişlerdir. (Şirâzî, 1421: II, 746-753)

Mekârim Şirâzî, Hz. Ömer’in tayin ettiği altı kişilik şûra meclisinin, şûra kriterlerine ve

müşavere ölçülerine asla uygun olmadığını şu gerekçelere dayanarak ifade etmiştir:

1. Eğer Ömer genel olarak Müslümanlarla müşavereyi amaçlamışsa neden bu meclisi altı

kişi ile sınırlamıştır. Ümmetin akil ve müfekkirleri bu altı kişi ile sınırlı değildir. Selmân, Ebû Zer,

Mikdâd ve İbn Abbâs gibi daha nice önemli şahsiyetler bu şûra meclisinden uzak tutulmuştur.

Dolayısıyla şûranın altı kişi ile sınırlı tutulması onu şûraya dayalı bir birlik olmaktan ziyade siyasi

hizipleşmeye yakın bir ittifak kılmaktadır.

2. Bu altı kişinin tayininden, kararları karşı konmadan uygulanabilecek güçlü ve nüfuz sahibi

kimseler amaçlanmışsa bu da isabetli değildir. Çünkü o günlerde Ensarın tartışmasız lideri olan

Ubâde b. Sâmit ve Ğifâr kabilesinde sözü dinlenen en önemli şahsiyeti Ebû Zer el-Ğifârî gibi

şahsiyetler de bu şûra meclisinden uzaklaştırılmıştı.

3. Biz biliyoruz ki bu şûrada muhalif ve muarızlar için ölüm tehdidine varacak kadar katı ve

acımasız şartlar koşulmuştu. İslam’ın belirlemiş olduğu şûra sisteminde böyle bir şeye asla yer

olmadığı halde bu şûrada nasıl bu şartlar koşulabilmiştir. (Şirâzî, 1421: II, 753-754)

Değerlendirme

Mekârim Şirâzî, Ehl-i sünnet alimleri ve müfessirlerinden bir grubun bu ayete / şûra ayetine

ulaştıklarında Ömer b. Hattâb’ın üçüncü halifenin seçimi için oluşturduğu altı kişilik şûra meclisine

işaret ettiklerini, bu ayetin ifade ettiği anlamı ve istişare ile ilgili rivayetleri bu fikre yorumlamak için

çaba sarf ettiklerini ifade etmiştir.

Mekârim Şirâzî bu ifadesini doğrulayan kaynaklarını da zikretseydi çok iyi olurdu. Çünkü

Ehl-i Sünnet âlimlerinin yazdıkları en önemli tefsir kaynakları üzerinde yaptığımız araştırmada

onların özel anlamda böyle bir çaba içine girdiklerini göremedik. İbn Cerîr (310/923), İbn Ebî Hâtim

4 Hz. Ömer’in kendisinden sonra halife seçimi için oluşturduğu altı kişilik şura meclisi üyeleri şunlardır: Hz. Osman b.

Affân (35/656), Hz. Ali b. Ebî Tâlib (40/661), Hz. Abdurrahman b. Avf (32/652), Hz. Talha b. Ubeydullâh (36/656), Hz.

Zubeyr b. Avvâm (36/656) ve Hz. Sa'd b. Ebi Vakkâs (55/675). Bkz. (Parlak, 2012: s. 75)



Volume 12/27

(377/933), Cessâs (370/930), Bağavî (510/1117), İbnü’l-Cevzî (797/4704), Râzî (606/4740), Nesefî

(710/4340), İbn Kesîr (774/1372), Ebu’s-Suûd (937/1574) Suyûtî (944/4707) ve Âlûsî ( 7047 /4371)

bu ayetin tefsirinde Hz. Ömer’in oluşturduğu altı kişilik şûra meclisine hiç değinmemişlerdir. (İbn

Cerîr, bty.: VI, 188-192; İbn Ebî Hâtim, 1997: III, 801-802; İbnu’l-Cevzî, 1422: I, 340-341; Râzî,

1420: IX, 409-411; Bağavî, 1997: I, 124; İbn Kesîr, bty.: III, 234-237; Cessâs, 1405: II, 329-331;

Nesefi, 2005: I, 306; Ebu’s-Suûd, bty.: II, 105; Suyûtî, 2003: IV, 87-91; Âlûsî, 1415: II, 318-319)

İbn Atiye (542/1148) ve Kurtûbî (671/1273) ise sadece bir cümle ile buna değinmişlerdir ki her

ikisinin de kullandığı cümle bile aynıdır. Muhtemelen ya Kurtûbî İbn Atiye’den nakletmiş veya her

ikisi başka bir kaynaktan nakletmişlerdir. Onların bu konuda kullandıkları cümle şöyledir: “Ömer b.

Hattâb (r.a) - en önemli olay/mesele olan - hilafeti şûraya bırakmıştır.” (İbn Atiyye, 1422: I, 534;

Kurtûbî, 1964: IV, 251) İbn Âşûr da buna kısa bir şekilde şöyle değinmiştir: “Ömer b. Hattâb

kendisinden sonra hilafet işini, tayin ettiği altı kişilik şûra meclisine bırakmış ve bu meclisin denetimi

için de Ensar’dan elli kişiyi görevlendirmiştir.” (İbn Âşûr, 1984: IV, 150)

Mekârim Şirâzî’nin Hz. Ömer’in tayin ettiği altı kişilik şûra meclisinin, şûra kriterlerine

uygun olmadığı iddiasına ve bunun gerekçelerine gelince, önce şunu ifade etmek gerekir: Mekârim

Şirâzî kendisine göre doğru olan şûra kriterlerini açıkça zikretmemiştir. Bundan dolayı Hz. Ömer’in

oluşturduğu şûra meclisinin hangi kriterlere uygun olmadığını tespit etmek son derece zordur.

Bununla beraber Mekârim Şirâzî’nin Hz. Ömer’in oluşturduğu şûra meclisini tenkidinden anlaşıldığı

kadarıyla onun oluşturduğu şûra meclisinde şu kriterler ihlal edilmiştir:

1. Şûra meclisi istişareye ehil olan herkesi kapsamalıdır. Hz. Ömer, bu meclisi altı kişi ile

sınırlı tutmakla bu kriteri ihlal etmiştir.

2. Şûra meclisi, kararları karşı konmadan uygulanabilen ümmetin maslahatını bilen ve

koruma gücüne sahip olan nüfuz sahibi kimseleri kapsamalıdır. Bu kriterleri taşıyan bazı kimseler

bu altı kişilik şura meclisin dışında tutulmuştur.

3. Muhalifler görüşlerini açıkça ifade edebilmelidir. Bu şûra meclisinde muhaliflere ölüm

tehdidine varacak derecede acımasız şartlar koşulmuştur.

Menâr tefsirinin sahibi, Mekârim Şirâzî’nin ilk iki itirazına cevap olabilecek mahiyette

şunları ifade etmiştir: Hz. Ömer’in bu sayıyı altı kişi ile sınırlı tutmasının onun içtihadı olduğunu,

onun bu sayıyı az tutmakla ihtilaf fitnesinin önüne geçtiğini ifade etmiştir. Hz. Ömer’in tayin ettiği

bu altı kişinin ümmetin maslahatını bilen, bunları nasıl koruyacaklarının farkında olan ve halkın

görüşlerine başvurduğu, öyle ki ittifak etmeleri halinde ümmetin kendilerine uyacağı, ihtilaf etmeleri

durumunda ise her birinin görüşü etrafında farklı grupların oluşabileceği kimseler olduğunu ifade

etmiştir. Dolayısıyla Hz. Ömer’in yaptığı şey, o gün ümmetin içinde bulunduğu koşullar açısından

şûranın ikamesi için yapılabilecek en nihai şeydir. (Reşîd Rızâ, 1990: IV,167)

Mekârim Şirâzî, üçüncü iddiasını takviye edecek hiçbir şey söylememiştir. Bu iddia gerek

Hz. Ömer’i gerek şûra meclisi üyelerini ve gerekse diğer sahabileri ağır bir itham altına almaktadır.

Çünkü bu durum, Hz. Ömer’in altı kişiyi tayin edip diğerlerine, hem dışlamak hem de tehdit etmek

suretiyle zulmettiği; bu meclisin de Hz. Ömer’in talebini yerine getirmek ve yaptığı baskılara sessiz

kalmakla onun bu zulmüne ortak olduğu; yapılan baskı, zorlama ve tehditlere sessiz kalan diğer

sahabilerin de haksızlığa boyun eğecek kadar zelil oldukları anlamına gelmektedir. Bu kadar ağır bir

itham sadece bir iddia ile ispatlanamaz. Ayrıca Mekârim Şirâzî bunu söylemekle kendi değerleriyle

de çelişmektedir. O, bu altı kişilik meclis üyelerinden birinin Hz. Ali olduğunu bilmiyor mu? Bu

meclisin tayin veya icraatında baskı ve zülüm varsa Hz. Ali’nin de bunun ortağı olduğunu

söyleyebilir mi? Hz. Ali’yi bundan istisna edecek bir savunması varsa bu savunma neden meclisin

diğer üyeleri için de geçerli olmasın?



Volume 12/27

Sonuç olarak Mekârim Şirâzî’nin Hz. Ömer’in altı kişilik şûra meclisi ile ilgili,

1. Ehl-i sünnet âlimlerinden ve müfessirlerinden bir grubun şûra ayetinin tefsirinde Hz. Ömer

b. Hattâb’ın oluşturduğu altı kişilik şûra meclisine işaret ettikleri, bu ayetin ifade ettiği anlamı ve

istişare ile ilgili rivayetleri bu uygulamaya yorumlamak için çaba sarf ettikleri iddiasının gerçeği

yansıtmadığı,

2. Altı kişilik şûra meclisinin, şûra kriterlerine uygun olmadığı iddiasının doğru olmadığı,

3. Bu şura meclisinde, muhaliflere katı ve acımasız şartlar koşulduğu iddiasını kanıtlayacak

hiç bir delilinin bulunmadığı anlaşılmıştır.

3. Bilgisinin Yetersizliği

Mekârim Şirâzî, Kâf: 50/19. ayetin tefsirinde bir kıssaya dayanarak Hz. Ömer’in bilgisizce

hüküm verdiğini, İnsân: 76/1. ayetin tefsirinde Hz. Ömer’e isnat edilen bir rivayete dayanarak onun

yaratma meselesine itiraz ettiğini, Abese: 80/30. ayetin tefsirinde Hz. Ömer’in Kur’an hakkındaki

bilgisinin yetersiz olduğunu iddia etmiştir. Söz konusu iddia değerlendirilmeleri şöyledir:

3.1. Bilgisizce Hüküm verdiği

Mekârim Şirâzî, “( وجاءت سكرة الموت بالحق ذلك ما كنت منه تحيد) Ölüm sarhoşluğu hak olarak geldi.

İşte bu, senin kaçıp durduğun şeydir.” (Kâf: 50/19) ayetinin tefsirinden sonra “Bahisler” başlığını

açmıştır. Bu başlık altında ele aldığı konulardan biri “Ölüm haktır” konusudur. Bu konuyu şöyle bir

kıssa ile tamamlamıştır: Bazı rivayetlerde yer aldığına göre bir adam Ömer’e gelip şöyle dedi: Ben

fitneyi seviyor, haktan hoşlanmıyor ve görmediğime de şahitlik ediyorum. Bunun üzerine Ömer

adamın hapsedilmesini emretti ve adam hapsedildi. Durum Ali’ye intikal ettiğinde, o: “Ey Ömer

onun hapsedilmesi zülümdür ve sen böyle yapmakla günah işlemiş oldun” dedi. Ömer: “Neden?”

diye sordu. Ali de: “O mallarını ve evlatlarını seviyor, Yüce Allah da bazı ayetlerde bunların fitne

olduğunu söylemiştir. “(إنما أموالكم وأوالدكم فتنة) Mallarınız ve çocuklarınız ancak birer fitnedir /

imtihandır.” (Teğâbun: 64/15) Ölümden hoşlanmıyor, Kur’an onun hak olduğunu ifade etmiştir.

Ölüm sarhoşluğu bir hakikat olarak geldi” (Kâf: 50/19) Allah’ın birliğine (وجاءت سكرة الموت بالحق )“

şahitlik ediyor, oysa onu görmemiştir” dedi. Bunun üzerine Ömer: “Ali olmasaydı Ömer helak

olurdu” dedi. (Şirâzî, 1421: XVII, 39)

Değerlendirme

Mekârim Şirâzî bu kıssayı Rûhu’l-Beyân tefsirinden nakletmiştir. Bu kıssa Rûhu’l-Beyân’da

hikaye edilmiştir / anlatılmıştır” sigasıyla zikredilmiştir. (Bursevî, bty.: IX, 118) Bu anlatım (حكي)“

biçimi aktarılan bilginin zayıf olduğuna delalet eder. Ayrıca bu olay senetsiz olarak aktarılmıştır ki

senetsiz gelen rivayetler sıhhat açısından bir anlam ifade etmez.

Mekârim Şirâzî’nin zikrettiği kıssaya benzer kıssalar bazı kitaplarda zikredilmiştir. Ancak

bu kıssalar hem senetsiz olarak nakledilmiştir, hem de bunlarda Hz. Ömer’in bu ifadeyi kullananı

hapsettiği ve “Ali olmasaydı Ömer helak olurdu” ifadesi yer almamaktadır. (İbn Atiyye, 1422: V,

320)

“Ali olmasaydı Ömer helak olurdu” ifadesi bazı kaynaklarda, Mekârim Şirâzî’nin zikrettiği

kıssadan farklı bağlamlarda - zina eden mecnun kadın hakkındaki rivayet gibi - yer almıştır. (Munâvî

1356: IV, 356, h.no: 5594; İbnu’l-Arabî bty.: I, 321; Safedî, 2000, XXI, 179) Âmirî, Hz. Ömer’e

nispet edilen “Ali olmasaydı Ömer helak olurdu” ifadesini hadis olmayan sözler arasında

zikretmiştir. (Amirî, 1412: s. 186) Dimeşkî de bu ifadenin İbn Abdilberr’in İstiâb’ında yer aldığı

üzere senedinde Muemmel b. İsmail’in yer aldığını ve bundan dolayı da zayıf olduğunu ifade

etmiştir. (www.frqan.com /http://www.saaid.net)



Volume 12/27

Görüldüğü gibi Mekârim Şirâzî’nin Rûhu’l-Beyân’dan naklettiği kıssa sıhhat açısından bir

değer ifade etmemektedir. Sahih olmayan böyle bir kıssaya dayanarak Hz. Ömer’in bilgisinin

yetersizliğine ve onun bilgisizce hüküm verdiğine karar vermek ya da bunu ima etmek doğru değildir.

Kaldı ki bir adamın Hz. Ömer’e gelip adeta bir bilmece üslubuyla kendisini ihbar etmesi, Hz.

Ömer’in de sadece böyle bir ihbara itibar ederek onu hapsetmesi makul bir şey değildir.

3.2. Yaratma Meselesine İtirazı

Mekârim Şirâzî “(هر لم يكن شيئا مذكورا نسان حين من الد İnsan (henüz) anılır bir şey ( هل اتى على اال

değilken (yaratılmamışken) üzerinden uzunca bir zaman geçmiştir.” (İnsân: 76/1) ayetini

açıkladıktan sonra Mecmeü’l-Beyân’dan Hz. Ömer’e isnat edilen bir rivayeti nakletmiştir. Söz

konusu rivayet şöyledir: Denildiğine göre Ömer b. Hattâb bir adamın bu ayeti okuduğunu duydu.

Bunun üzerine şöyle dedi: “Keşke Âdem olduğu gibi kalsaydı. Çocuğu olmaz, evlatları da imtihan

edilmezdi.” Bu nakilden sonra da rivayetin sıhhati ile ilgili herhangi bir açıklamada bulunmadan

şöyle bir değerlendirme yapmıştır: “(هذا من عجائب القول إلعتراضه على مسألة الخلق) Bu onun yaratılış

meselesine itiraz ettiği çok ilginç bir sözdür.” (Şirâzî, 1421: XIX, 244)

Değerlendirme

Mekârim Şirâzî’nin bu bilgiyi dayandırdığı kaynak olan Mecmeu’l-Beyân tefsirinde bu ifade

“Ömer b. Hattâb bir adamın bu ayeti okuduğunu duydu (سمع)” şeklinde yer almaktadır. (Tabersî,

2005: X, 163) Oysa ki Mekârim Şirâzî bu rivayeti “(قيل) denilmiştir.” şeklinde nakletmiştir. Her iki

anlatım biçiminin delaleti farklı olsa da Tabersi ve Mekârim Şirâzî’nin bu olayı naklediş

biçimlerinden her ikisinin de bunu kabul ettikleri anlaşılmaktadır. Şöyle ki:

Tabersi, Hz. Ömer’in bunu duyduğunu ve duyduğu bu şey üzerine de keşke öyle kalsaydı

dediğini ifade etmiştir. Ne bu olayı rivayet eden bir raviyi zikretmiş, ne de bunun doğru olmadığını

ifade etmiştir. Aksine kendisi direkt olarak Hz. Ömer’in bunu duyduğunu söylemiştir. Böyle bir

durumda Tabersi’nin de bunu kabul ettiği sonucuna varılır.

Mekârim Şirâzî de bunu naklederken rivayeti benimsemediği anlamına gelen “(قيل)

denilmiştir” sigasını kullanmış olsa bile onun bu nakilden sonra yapmış olduğu açıklama Hz.

Ömer’in gerçekten böyle dediğini kabul ettiğini göstermektedir. Çünkü o da ne raviye ne de rivayetin

sıhhat durumuna değinmeden Hz. Ömer’in gerçekten böyle dediği üzerinden şu değerlendirmesini

yapmıştır. “Bu onun yaratılış meselesine itiraz ettiği çok ilginç bir sözdür.” (Şirâzî,1421: XIX, 244)

Görüldüğü gibi ne Mekârim Şirâzî ne de onun nakilde bulunduğu kaynak Hz. Ömer’e nispet

edilen bu sözün senedini zikretmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu rivayet hadis kaynaklarında

da yer almamaktadır. Dolayısıyla senedi olmayan bir rivayete dayanarak Hz. Ömer’in yaratma

meselesine itiraz ettiği gibi son derece ağır bir iddia asla kabul edilemez.

Ayrıca Hz. Ömer böyle bir söz söylemiş olsa bile bu sözden hareketle Hz. Ömer’in yaratma

meselesine itiraz ettiği şeklinde bir sonuç çıkarmak doğru değildir. Bu olsa olsa doğum sancısının

Hz. Meryem’i bir hurma ağacının gövdesine dayanmaya sürüklerken söylemiş olduğu “( ياليتني مت قبل

.Keşke bundan önce ölseydim de unutulup gitmiş olsaydım!” sözüne benzemektedir (هذا وكنت نسيا منسيا

(Meryem: 19/23) Hz. Meryem böyle derken sadece içinde bulunduğu duruma olan üzüntüsünü ifade

etmiştir. Onun bu sözünün kendisinin yaratılmış olmasına ve başına gelenlere karşı Allah’a isyan

edişine yorumlanması ne kadar yanlış ise Hz. Ömer’e nispetinin aslı bulunmayan bu sözün, Hz.

Ömer’in yaratılışa itiraz ettiği şeklinde yorumlanması da o kadar yanlıştır.

3.3. Kur’an Hakkındaki Bilgisinin Yetersizliği

Mekârim Şirâzî ( أباوفاكهة و ) (Abese: 80/31) ayetinin tefsirinde Hz. Ömer’in Kur’an

hakkındaki bilgisinin yetersiz olduğunu, iddia etmiştir. Bu ayetteki ( kelimesini açıklarken şöyle (أبا



Volume 12/27

demiştir: Her iki fırkadan müfessirler bu ayetin tefsirinde şu olayı zikretmişlerdir: Ömer b. Hattâb

bir gün minberde ( امكم فأنبتنا فيها حبا ، وعنبا وقضبا ، وزيتونا ونخل ، وحدائق غلبا ، وفاكهة وأبا ، مت اعا لكم ولن )

Böylece sizin ve hayvanlarınızın yararlanması için orada taneler, üzümler, yoncalar, zeytinler,

hurmalıklar, sık ağaçlı bahçeler, meyveler ve otlaklar ortaya çıkardık.” (Abese: 80/27-32) ayetlerini

okudu, ardından bunların bütününü anladık da peki ( الب) ne demektir dedi ve sonra elindeki bastonu

bırakıp şöyle devam etti: “Allah’a yemin ederim ki bu bir tekellüftür. ( الب) kelimesini bilmesen ne

olur! Bu Kitap’tan, size beyan edilenleri bulup uygulayın! Bilmediklerinizi ise onun Rabbine havale

edin.”

Bu nakilden sonra Mekârim Şirâzî şöyle bir değerlendirmede bulunmuştur: “Ancak zihinde

bir problem kalıyor… Müslümanların halifesi Kur’an’da varit olan bir kelimeyi nasıl anlamaz.

Üstelik bu kelime Arapçada bilinmesi zor olmayan kelimelerdendir. Bu durum her asırda şeri bütün

meseleleri bilen ve hata işlemekten münezzeh (masum) ilahi bir önderin bulunmasının zaruri olduğu

sonucuna götürüyor. (Şirâzî, 1421: XIX, 431)

Değerlendirme

Suyûtî, Mekârim Şirâzî’nin Hz. Ömer’den naklettiği rivayet hakkında İbn Sa’d, Saîd b.

Mansûr, Abd b. Humeyd, İbn Cerîr, İbnü’l-Münzir, Hâkim, İbn Merduveyh, Beyhakî ve Hatîb’in

bunu Enes’ten tahric ettiklerini söylemiş, Hâkim’in de bunu tashih ettiğini ifade etmiştir. (Suyûtî,

2003: XV, 251) Dolayısıyla bu rivayet Suyûtî’nin belirttiği üzere Hakim’e göre sahihtir.

Mekârim Şirâzî’nin bu nakillere dayanarak “Müslümanların halifesi Kur’an’da varit olan bir

kelimeyi nasıl anlamaz?” şeklindeki değerlendirmesi dikkat çekicidir. Çünkü bir kelimenin anlamını

bilmemek son derece doğal olan bir şeydir. Halifenin Kur’an’da geçen her kelimenin anlamını

bilmesi gerektiği ile ilgili bir nas var mıdır? Sonra halifenin Kur’an’da geçen bir kelimeyi, özellikle

de yönetim ile alakalı olmayan bir kelimeyi bilmemesinin, ümmetin idare ve yönetimi ile ilgili olan

hilafet makamına ne tür bir zararı olabilir? Ayrıca bu, halifenin bilmemesi durumunda kaybolma

riski olan bir bilgi de değildir. Hem hilafet makamı, hiç kimseden bir şeyler öğrenmenin yasak olduğu

bir makam da değil ki, Hz. Ömer’in ömür boyu bu kelimenin anlamını öğrenmediği düşünülsün.

Mekârim Şirâzî’nin bu olaydan hareketle her asırda şer’î bütün meseleleri bilen, hata

işlemekten korunmuş (masum) olan ilahî bir önderin bulunması gerektiği sonucunu çıkarması ayrıca

tuhaf bir istinbat olarak duruyor. Hz. Ömer’in (الب) kelimesinin anlamını bilmemesi böyle bir sonucu

doğurmaz. Zaten Mekârim Şirâzî de bu ayetle ilgili yorumu bağlamında sadece böyle bir iddiada

bulunmakla yetinmiş, bu iddiasını ispatlayacak hiçbir delil ileri sürmemiştir.

4. Huneyn Savaşında Savaş Meydanından Kaçtığı

Mekârim Şirâzî ( في مواطن كثيرة ويوم حنين إذ أعجبتكم كثرتكم فلم تغن عنكم شيئا وضاقت ع لقد نصركم ليكم هللا

Andolsun, Allah birçok yerde ve Huneyn savaşı gününde size yardım (الرض بما رحبت ثم وليتم مدبرين

etmiştir. Hani, çokluğunuz size kendinizi beğendirmiş, fakat size hiçbir yarar sağlamamış, yeryüzü

bütün genişliğine rağmen size dar gelmişti. Nihayet gerisin geriye dönüp kaçmıştınız.” (Tevbe: 9/25)

ayetinin tefsirinden sonra “mülahazalar” başlığını açmış ve bu başlığın altında beş mülahazasını

sunmuştur. Bunlardan biri de “Kaçanlar kimlerdir?” mülahazasıdır.

Bu mülahazasında şunları ifade etmiştir: Şüphesiz ki ilk başlarda ezici çoğunluk savaş

meydanından kaçmış, sadece on kişi kalmış, bazıları da on dört kişinin kaldığını söylemiştir.

Tarihçilerin ulaştırdığı sayı yüzü geçmemektedir. Meşhur rivayetler ilk üç halifenin de kaçanlar

arasında olduğunu açıkça ifade ettiğinden dolayı bazı müfessirler bu kaçışın doğal bir durum

olduğunu açıklamaya çalışmışlardır. Bu konuda Menâr tefsirinin sahibi kısaca şunları ifade etmiştir:

“Düşman, Müslümanların üzerine ok yağdırınca Mekke’de Müslümanlara iltihak edenlerin tümü

gerisin geri kaçtı. Bunlar arasında münafıklar, imanı zayıf olanlar ve ganimet sevdalıları vardı. Böyle



Volume 12/27

olunca doğal olarak ordunun kalan kısmı da tedirgin oldu. Onlar da kaçtı. Bir grup kaçınca

diğerlerinin de tedirgin olup kaçması doğal bir şeydir. Böyle bir durumda onların kaçması,

Resûlullah’ı (s.a.v.) terk etmeleri, onu yardımsız bırakmaları ve onu düşmana teslim etmeleri

anlamına gelmez ki Allah’ın gazabına müstahak olsunlar.” Mekârim Şirâzî bunu naklettikten sonra,

“Bunun üzerine bir açıklama yapmıyoruz; kararı okuyucuya bırakıyoruz!” demiştir. (Şirâzî, 1421:

V, 777) Akabinde Mekârim Şirâzî Sahih-i Buhârî’den Huneyn hezimeti ve Müslümanların kaçışı ile

ilgili şunu nakletmiştir. (Ravi anlatıyor) Birden insanlar arasında Ömer b. Hattâb’ı gördüm, ona:

İnsanların durumu nedir? dedim. O da Allah’ın takdiri dedi. Sonra da insanlar Resûlullah’ın etrafında

toplandılar. ( Şirâzî, 1421: V, 777)

Değerlendirme

Mekârim Şirâzî meşhur rivayetlerin, ilk üç halifenin de kaçanlar arasında olduğunu açıkça

ifade ettiğini söylemiş; ancak bu rivayetlerden hiçbir tanesini zikretmemiştir. Oysa İbn Hişam

meşhur siyer kitabında “Huneyn savaşında Resûlullah (s.a.v.) ile birlikte sabit kalanların isimleri”

başlığı altında şunu ifade etmiştir: “Muhacirlerden yanında kalanlar arasında Ebûbekir ve Ömer var.

Ehl-i Beyt’inden Ali b. Ebî Tâlib, Abbâs b. Abdulmuttalib, Ebû Süfyân b. Hâris ve oğlu Cafer, Fadl

b. Abbâs, Rabîa b. Hâris, Usame b. Zeyd, Eymen b. Ubeyd. Bazıları Ebû Süfyân’ın oğlu yerine

Kusem b. Abbâs’ı zikretmişlerdir.” (İbn Hişâm, 1955: II, 443)

Mekârim Şirâzî’nin, “İlk üç halife de kaçanlar arasında olduğu için bazı müfessirlerin bu

kaçışı doğal göstermeye çalışmışlardır iddiası” müfessirleri itham altına almaktan başka bir şey

değildir. Kendisinin de belirttiği üzere sahabenin ezici çoğunluğu savaş meydanından kaçmış, en

yüksek takdirle Resûlullah’ın (s.a.v.) etrafında kalanların sayısı yüze ulaşmamıştır. Dolayısıyla

müfessirlerin bu çabasının sırf üç halifeyi kurtarmak amaçlı olduğunu söylemek doğru değildir.

Üstelik siyer kitaplarının beyanına göre Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer Resûlullah’ın (s.a.v.) yanında

sabit kalanlardandı. (İbn Hişam, 1955: II, 443) Mekârim Şirâzî’nin Menâr tefsirinden yaptığı nakilde

de bu iddiasını doğrulayacak bir ifade yer almamaktadır. Hatta bu tefsir “Huneyn’de Resûlullah

(s.a.v.) ile birlikte sabit kalanların sayısı” başlığı altında bizzat Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer’in de savaş

meydanında Resûlullah (s.a.v.) ile birlikte sabit kalanlar arasında olduğunu ifade eden rivayetlere yer

vermiştir. (Reşid Riza, X, 1990: 224-225) Bu da - en iyimser bakışla - Mekârim Şirâzî’nin Menâr

tefsirini dikkatli okumadığını göstermektedir.

Ayrıca Menâr tefsirinde “Huneyn’de Resûlullah (s.a.v.) ile birlikte sabit kalanların sayısı”

başlığı altındaki rivayetlerde zikredilen farklı sayıların telif ve cem’i konusunda müfessirin takip

ettiği yönteme göre de Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer Resûlullah’ın (s.a.v.) yanında sabit kalanlardandır.

Şöyle ki,

1. Müfessir bu başlık altında Tirmizî’nin hasen senetle İbn Ömer’den gelen rivayetine göre

bu sayının yüzün altında, Ahmet ve Hakim’in İbn Mes’ûd’dan gelen rivayetine göre bu sayının

Muhacir ve Ensar’dan oluşan seksen kişi olduğunu zikretmiş sonra da bu iki rivayet arasında çelişki

bulunmadığını, birinci rivayetin tam sayıyı vermeyip bu sayının yüzden az olduğunu ifade ettiğini,

ikinci rivayetin ise tam sayıyı verdiğini belirterek bu iki rivayetin arasını cem etmiştir.

2. Müfessir, Nevevî’nin Sahih-i Müslim’in şerhinde zikrettiği on iki sayısını - bu sayıya Hz.

Ebûbekir ve Hz. Ömer de dahildir - İbn İshak’tan naklettiğini söylemiş, sonra da bu rivayetle önceki

rivayetler arasında şöyle bir cem’e gitmiştir: Muhtemelen sabit kalanlar bunlardır, diğerleri de hemen

geri döndüklerinden savaş meydanından kaçanlardan sayılmamıştır. (Reşid Rıza, 1990: X, 224-225)

Mekârim Şirâzî’nin bu konudaki kararı okuyucuya bırakması güzel bir tavırdır. Ancak

yukarıdaki ikinci maddede arz edildiği üzere okuyucuya sunduğu bilgi problemlidir. Bu bilginin

üzerine doğru bir sonucun inşa edilemeyeceği açıktır.



Volume 12/27

Şirazî’nin Buhârî’den yaptığı nakil doğrudur. Buhârî’de yer alan lafız şöyledir: ( وانهزم

مر بن الخطاب في الناس، فقلت له: ما شأن الناس؟ قال: أم المسل هم، فإذا ب مون وانهزمت م ثم تراجع الناس إلى رسول هللا ر هللا

عليه وسلم Müslümanlar savaş meydanından kaçtılar ben de kaçanlardandım. Birden insanlar“ (صلى هللا

arasında Ömer b. Hattâb’ı gördüm. Ona insanların durumu nedir diye sordum. O da Allah’ın takdiri

dedi. Sonra da insanlar Resûlullah’a (s.a.v.) döndüler. (Buhârî, Megâzî, 4322) Bu lafızlardan Hz.

Ömer’in de kesin olarak meydandan kaçanlar arasında olduğu anlamı çıkmaz. Nitekim Kastalânî de

bu hadisi Hz. Ömer’in savaş meydanından kaçanlar arasında olmadığı şeklinde şöyle açıklamıştır.

“Müslümanlar (yani Resûlullah (s.a.v.) ve onunla beraber olanların dışındaki Müslümanlar) savaş

meydanından kaçtılar ben de kaçanlardandım. Birden insanlar arasında (yani savaş meydanından

kaçmamış olan insanlar arasında) Ömer b. Hattâb’ı gördüm. Ona insanların durumu nedir diye

sordum. O da bu Allah’ın işidir (yani hükmüdür) dedi. Sonra da insanlar (yani savaş meydanından

kaçmış olan insanlar) Resûlullah’a (s.a.v.) döndüler” (Kastalânî, 1323: VI, 407, h.no: 4323)

Sonuç olarak Mekârim Şirâzî’nin,

1. “Meşhur rivayetlerin ilk üç halifenin kaçanlar arasında olduğunu açıkça ifade ettiği”

iddiasını kanıtlayacak hiçbir rivayeti zikretmemiş olması, ayrıca bunun aksini kanıtlayan rivayetlerin

mevcudiyeti,

2. “İlk üç halife de kaçanlar arasında olduğu için bazı müfessirlerin bu kaçışı doğal

göstermeye çalıştıkları” iddiasını dayandırdığı Menâr tefsirinin bizzat Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer’in

de savaş meydanında Resûlullah (s.a.v.) ile birlikte sabit kalanlar arasında olduğunu ifade eden

rivayetlere yer vermiş olması,

3. Buhârî’den yaptığı nakilden böyle bir sonucun çıkmayacağı göz önünde bulundurulduğu

zaman, Hz. Ömer’in Huneyn savaşında savaş meydanından kaçtığı iddiasının doğru olmadığı

anlaşılır.

5. Önerisinin Vahiy İle Reddedildiği

Mekârim Şirâzî “(... شي يريدون وجهه وال تطرد الذين يدعون ربهم بالغداة وال ) Rab’lerinin rızasını

isteyerek sabah akşam O’na dua edenleri yanından kovma…” (En’âm 6/77-53)5 ayetlerinin nüzûl

sebebi hakkında şunları ifade etmiştir: Bu iki ayet hakkında birbirine benzeyen birçok rivayet

zikredilmiştir. Bunlardan biri ed-Dürrü’l Mensur’da yer alan şu rivayettir: Kureyş’ten bir topluluk

Resûlullah’ın (s.a.v.) meclisine uğradı. Orada Suheyb, Ammâr, Bilâl ve Habbâb gibi fakir kimseler

bulunuyordu. Bu duruma şaşırdılar ve “Ey Muhammed! Sen kavminden bu kimselere mi razı oldun?

Biz bunlara mı uyacağız? Allah bunlara mı ihsanda bulunmuştur? Bunları kendinden uzaklaştır,

böyle yaparsan sana tabi olabiliriz” dediler. Bunun üzerine Allah bu ayeti indirdi. (Şirâzî, 1421: IV,

298) Menâr tefsirinin müellifi gibi bazı Ehl-i sünnet müfessirleri buna benzer bir hadis zikretmiş ve

devamında şöyle demişlerdir: Ömer b. Hattâb da orada bulunuyordu. O, Resûlullah’a (s.a.v.)

Kureyşten olan bu grubun isteğini, sadık olup olmadıklarının bilinmesi için kabul etmesini teklif etti.

Bunun üzerine Ömer’in teklifini reddeden bu iki ayet nazil oldu. (Şirâzî, 1421, IV, 298)

Mekârim Şirâzî bu ayetin nüzûl sebebi ile ilgili başka bir rivayet daha zikrettikten sonra

nüzûl sebebi olarak Dürrü’l-Mensûr’dan naklettiği rivayeti tercih etmiştir.

5 Bu ayetlerin tam meali şöyledir: “Rab’lerinin rızasını isteyerek sabah akşam O’na dua edenleri yanından kovma. Onların

hesabından sana bir şey yok, senin hesabından da onlara bir şey yok ki onları kovasın. Eğer kovarsan zalimlerden olursun.

Böylece insanların bazısını bazısı ile denedik ki, “Allah, aramızdan şu adamları mı iman nimetine lâyık gördü?” desinler.

Allah, şükreden kullarını daha iyi bilen değil mi?”



Volume 12/27

Değerlendirme

Şirazî’nin ed-Dürrü’l-Mensûr’dan naklettiği rivayeti Suyûtî’nin belirttiği üzere Ahmed, İbn

Cerîr, İbn Ebî Hâtim, Taberânî, Ebû’ş-Şeyh, İbn Merduveyh ve Ebû Nuaym İbn Mes’ûd’dan tahric

etmişlerdir. Suyûtî, 2003: VI, 54)

Bunun bir benzerini de Müslim Nesâî ve İbn Mâce Sa’d b. Ebî Vakkâs’tan rivayet

etmişlerdir. (Müzeynî, 2006: I, 526-527) Müzeynî bu ayetin nüzûl sebebiyle ilgili başka bir rivayet

de zikrettikten sonra şöyle bir değerlendirmede bulunmuştur: Bu ayetin nüzûl sebebi isnadının

sıhhati, ayetin lafzına uygunluğu, nüzul sigasının sarih oluşu, müfessirlerin hüccet görmeleri ve

tercih edilecek bir muarızının bulunmaması sebebiyle Sa’d’ın (r.a) rivayetidir. (Müzeynî, 2006: I,

530)

Mekârim Şirâzî’nin Menâr’dan ve ismini zikretmediği bazı Ehl-i sünnet müfessirlerinden

naklettiği rivayete gelince, söz konusu rivayet Dürrü’l-Mensûr ve Menâr tefsirlerinde şöyle yer

almaktadır: İbn Cerîr ve İbn Münzir’in rivayet ettiklerine göre İkrime şöyle dedi: Utbe b. Rabia,

Şeybe b. Rabia, Karaza b. Amr b. Nevfel ve Hâris b. Amir b. Nevfel kâfirlerin ileri gelenleri ile

birlikte Ebû Talib’e gelip ona şöyle dediler: “Kardeşinin oğlu şu ayak takımından olan insanları

bizden uzaklaştırsa – onlar bizim kölelerimiz ve işçilerimizdir- bu durum gönlümüzde ona daha

büyük bir yer açar, bizi ona daha çok yaklaştırır, ona uyup tasdik etmemizi daha da kolaylaştırır.”

Ebû Tâlib bunu Resûlullah’a (s.a.v.) anlattı. Bunun üzerine Ömer b. Hattâb “Ey Allah’ın Rasulü

onların istediklerini bir yapsan da bu sözleriyle ne demek istediklerini ve ne yapacaklarını bir görsek”

dedi. Bunun üzerine Yüce Allah ( اكرين بأعلم بالش :En’âm) (وأنذر به الذين يخافون أن يحشروا إلى ربهم ... أليس هللا

6/51-53)6 ayetlerini indirdi. İkrime, orada Bilâl, Ammâr b. Yâsir, Ebû Huzeyfe’nin mevlası Sâlim,

Useyd’in mevlası Subeyh, anlaşmalılardan da İbn Mes’ûd, Mikdâd b. Amr, Vâkid b. Abdullah el-

Hanzelî, Amr b. Abdi Amr Zu Şimâleyn, Mersed İbn Ebî Mersed gibi kimselerin bulunduğunu

söylemiştir. Kureyş, mevali ve hulefanın ileri gelen kâfirleri hakkında da Yüce Allah (… وكذلك فتنا

ض ليقولوا ضهم بب .7 ayetini indirdi. Bu ayetler inince Ömer b. Hattâb gelip özür diledi(En’âm: 6/53) (ب

Bunun üzerine de Yüce Allah “(…وإذا جاءك الذين يؤمنون بآياتنا) (En’âm: 6/54) 8ayetini indirdi. (İbn Cerîr,

bty.: IX, 262-263; İbn Kesîr, bty.: VI, 47; Suyûtî, 2003: VI, 54-55; Reşid Rızâ, 1990: VII, 362)

Bu rivayet, sebeb-i nüzule delaleti açısından incelendiğinde, kullanılan lafzın sebeb-i nüzule

açıkça delalet eden sigalardan olduğu görülür; ancak rivayet tabiinden olan İkrime’ye dayandığı için

“Mürsel”dir. Burada nüzûl sebebi olarak yukarıda Müzeynî’nin de beyan ettiği sebepler dolayısıyla

gerek İbn Mes’ûd gerekse Sa’d b. Ebî Vakkâs’dan gelen rivayet tercih edilir. Dolayısıyla bu ayetin

nüzûl sebebinin gerek İbn Mes’ûd gerekse Sa’d b. Ebî Vakkâs’a dayanan rivayet olduğu söylenebilir.

Bu rivayet dikkatle incelendiği zaman, Mekârim Şirâzî’nin sadece Hz. Ömer ile ilgili ilk

kısmı naklettiği ve bunun hemen ardından da her iki ayetin Hz. Ömer’in teklifini reddetmek üzere

nazil olduğunu ifade ettiği görülür. Oysa aynı rivayetin devamında Hz. Ömer ile ilgili olan diğer

açıklamaya yer vermemiştir. Çünkü devamında Hz. Ömer’in Resûlullah’a (s.a.v.) gelip özür beyan

6 Bu ayetlerin meali şöyledir: “Kendileri için Allah’tan başka ne bir dost, ne de bir şefaatçi bulunmaksızın, Rab’lerinin

huzurunda toplanmaktan korkanları, Allah’a karşı gelmekten sakınsınlar diye, onunla (Kur’an ile) uyar. Rab’lerinin rızasını

isteyerek sabah akşam O’na dua edenleri yanından kovma. Onların hesabından sana bir şey yok, senin hesabından da onlara

bir şey yok ki onları kovasın. Eğer kovarsan zalimlerden olursun. Böylece insanların bazısını bazısı ile denedik ki, “Allah,

aramızdan şu adamları mı iman nimetine lâyık gördü?” desinler. Allah, şükreden kullarını daha iyi bilen değil mi? 7 Bu ayetin meali şöyledir: Böylece insanların bazısını bazısı ile denedik ki, “Allah, aramızdan şu adamları mı iman

nimetine lâyık gördü?” desinler. Allah, şükreden kullarını daha iyi bilen değil mi? 8 Bu ayetin meali şöyledir: “Ayetlerimize iman edenler sana geldikleri zaman, de ki: “Selâm olsun size! Rabbiniz kendi

üzerine rahmeti (merhameti) yazdı. Şöyle ki: Sizden kim cahillikle bir kabahat işler de sonra peşinden tövbe eder, kendini

düzeltirse (bilmiş olun ki) O, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”



Volume 12/27

ettiği ve bunun üzerine de Yüce Allah’ın (وإذا جاءك الذين يؤمنون بآياتنا) (En’âm: 6/54) ayetini indirdiği

ifadesi yer almaktadır. Eğer rivayet zayıf ise tümüyle zayıftır. Makbul ise tümüyle makbuldür.

Sonuç olarak, Mekârim Şirâzî’nin aynı rivayet içerisinde kendince Hz. Ömer için kusur

sayılabilecek ifadeye yer vermiş, yine aynı rivayet içerisinde Hz. Ömer’in özür beyan ettiği ve bunun

üzerine de affedildiğine delalet eden ayetin nazil olduğu kısmına değinmemiştir. Bu da Hz. Ömer ile

ilgili yaptığı değerlendirmede adil davranmadığını göstermektedir.

6. Çirkin Bir Davranış ile İtham Edilmesi

Mekârim Şirâzî, “(… شيئا وال يسرقن وال يزنين ياأيها النبي إذا نك على أن ال يشركن بالل جاءك المؤمنات يباي )

Ey Peygamber! Mü’min kadınlar, Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak, hırsızlık yapmamak, zina

etmemek, çocuklarını öldürmemek, elleriyle ayakları arasında bir iftira uydurup getirmemek, hiçbir

iyi işte sana karşı gelmemek konusunda sana biat etmek üzere geldikleri zaman, biatlarını kabul et

ve onlar için Allah’tan bağışlama dile. Şüphesiz Allah, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”

(Mumtehine: 60/12) ayetinin tefsirden sonra ele aldığı konulardan biri “Ebû Süfyân’ın Eşi Hind’in

Biat Kıssası”dır. Bu konuyu açıklarken müfessirlerin Hind’in biatı hususunda şunu yazdıklarını ifade

etmiştir: Rivayet edildiğine göre Resûlullah (s.a.v.) onlardan Safa’da biat aldı. Hind bt. Utbe

Resûlullah (s.a.v.) kendisini tanıyabilir endişesiyle yüzü örtülü olarak tanınmayacak bir şekilde

gelmişti. Resûlullah (s.a.v.) onlara: “Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamanız üzere sizden biat

alıyorum” dedi. Hind, “Sen bizden, erkeklerden aldığın biatten farklı bir şekilde biat alıyorsun” dedi.

Resûlullah (s.a.v.) o gün erkeklerden sadece İslam ve cihad üzere biat almıştı. “Hırsızlık

yapmayacaksınız” dedi. Hind de, “Ebû Süfyan tutumlu biridir, ben onun malından bir şeyler

almışımdır, bana helal olup olmadığını bilemiyorum” dedi. Bunun üzerine Ebû Süfyân, “Malımdan

geçmişte aldığın ve alacağın sana helaldir” dedi. Resûlullah (s.a.v.) güldü ve onu tanıdı. “Sen Hind

bt. Utbe’sin” dedi. O da: “Evet, geçmişi bağışla Allah da seni bağışlasın ey Allah’ın Resulü” dedi.

“Zina etmeyeceksiniz” dedi. Hind, hür kadın zina eder mi?” dedi. Bunun üzerine Ömer b. Hattâb

cahiliye döneminde kendisi ile onun arasında geçmiş olan şeyden dolayı tebessüm etti. Resûlullah

(s.a.v.), “Çocuklarınızı öldürmeyeceksiniz” dedi. Hind de: “Biz onları büyüttük, başkaları da onları

öldürdü. Artık siz ve onlar bilirsiniz.” dedi. Bedir savaşında Ali b. Ebî Tâlib onun oğlu Hanzala b.

Ebî Süfyân’ı öldürmüştü. Resûlullah (s.a.v.) “İftira atmayacaksınız” dedi. Hind de “Vallahi iftira

çirkin bir şeydir. Sen bizden doğruluk ve güzel ahlaktan başka bir şey istemiyorsun” dedi. Resûlullah

(s.a.v.) “Sana iyilikte isyan etmeyecekler” dediği zaman Hind, “Biz gönlümüzde herhangi bir konuda

sana isyan etmeyi besleyerek bu meclisimizde oturmadık” dedi. (Şirâzî, 1421: XVIII, 266)

Değerlendirme

Mekârim Şirâzî, “Müfessirler Hind’in biat kıssası hakkında şunu yazmıştır” dedikten sonra

yukarıdaki rivayeti arz etmiştir. Sonra da dipnotunda Tabersî’nin Mecmeu’l-Beyân tefsirini,

Kurtûbî’nin el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân’ını, Suyûtî’nin ed-Dürrü’l-Mensûr’unu ve Ebû’l-Futûh’un

Rûhu’l-Cinân tefsirlerini kaynak göstermiştir.

Mekârim Şirâzî’nin naklettiği bu rivayette, Hz. Ömer hakkında çirkin bir itham yer

almaktadır. Bu rivayete göre Resûlullah’ın (s.a.v.) “Zina etmeyeceksiniz” demesi üzerine Hind, “Hür

kadın zina eder mi?” demiş, Hz. Ömer de cahiliye döneminde kendisi ile Hind arasında geçmiş olan

bir şeyden dolayı onun bu sözü üzerine tebessüm etmiştir.” Bu rivayet bir Şia tefsir kaynağı olan

Tabersî’nin Mecmeu’l-Beyân’ında da senetsiz olarak “(روى) rivayet edilmiştir” sigasıyla aynen yer

almaktadır. (Tabersî, 2005: IX, 350)

Fakat Hz. Ömer hakkındaki bu itham ne Kurtûbî’nin tefsirinde ne de Suyûtî’nin Dürrü’l-

Mensûr’unda yer almaktadır. (Suyûtî, 2003: XIV, 428-429; Kurtûbî, 1964: XVIII, 71-75) Her ne

kadar Mekârim Şirâzî bu rivayetin az bir farkla bu tefsirlerde yer aldığını ifade etmişse de, tefsirinin



Volume 12/27

Hz. Ömer algısını incelendiğimizden bu fark bizim için son derece önemlidir. Çünkü Hz. Ömer’in -

cahiliye dönemine ait olsa bile - çirkin bir suçla itham edilmesi söz konusudur. Diğer önemli rivayet

tefsirlerinde de Hz. Ömer ile ilgili bu itham yer almamaktadır. (İbn Cerîr, bty.: XXII, 596; İbn Kesîr,

bty.: XIII, 530-531; Bağavî, 1997: VIII, 100-101)

Sonuç olarak, Tabersi ve Mekârim Şirâzî’nin tefsirlerinde Hind bt. Utbe’nin biatı ile ilgili

rivayette yer alan, Hz. Ömer’e yönelik bu ithamın senetsiz olması bu rivayetin reddi için yeterlidir.

Ayrıca muteber rivayet tefsirlerinde de yer alan bu rivayette Hz. Ömer ile ilgili böyle bir ibarenin

bulunmaması, söz konusu ilavenin asılsız olduğuna delalet etmektedir.

Sonuç

Bu çalışmada Mekârim Şirâzî’nin tefsiri çerçevesinde Şia’nın Hz. Ömer algısını oluşturan

bazı meseleler üzerinde durulmuş, delilleri arz edilip tahlil edilmiş ve sonunda şu neticelere

ulaşılmıştır:

Mekârim Şirâzî’nin senedi bulunmayan ve güvenilir hiçbir kaynakta yer almayan bazı

rivayetlere dayanarak Hz. Ömer hakkında olumsuz bir algı oluşturduğu anlaşılmıştır. Örnek olarak

Hz. Ömer’in vali tayininde Resûlullah’a (s.a.v.) muhalefet ettiği iddiasını dayandırdığı sebeb-i nüzûl

ile ilgili rivayet bu kabildendir.

Mekârim Şirâzî’nin gerçeği yansıtmayan bazı iddiaları ileri sürerek Hz. Ömer hakkında

olumsuz bir algı oluşturduğu anlaşılmıştır. Örnek olarak Hz. Ömer’in altı kişilik şura meclisi ile ilgili

Ehl-i sünnet âlimleri ve müfessirlerinden bir grubun şura ayetini ısrarla Hz. Ömer’in oluşturduğu altı

kişilik şura meclisine yorumladıkları iddiası gerçeği yansıtmayan bu tür iddialardandır.

Mekârim Şirâzî’nin yanlış bazı nakillerde bulunarak Hz. Ömer hakkında olumsuz bir algı

oluşturmaya çalıştığı anlaşılmıştır. Örnek olarak Huneyn savaşı ile ilgili “İlk üç halife de kaçanlar

arasında olduğu için bazı müfessirlerin bu kaçışı doğal göstermeye çalıştıkları” iddiasını dayandırdığı

Menâr tefsirinde Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer’in de savaş meydanında Resûlullah (s.a.v.) ile birlikte

sabit kalanlar arasında bulunduğunu ifade eden rivayetler zikredilmiştir.

Ayrıca Şirâzî, dürüst bir bilim adamının asla teşebbüs etmeyeceği bir tedlise imza atarak aynı

metin içerisinde Hz. Ömer’in aleyhine yorumlanabileceğini düşündüğü kısma yer verirken, lehine

yorumlanabilecek kısma yer vermemiştir. Bu da onun Hz. Ömer ile ilgili yaptığı değerlendirmede

adil davranmadığını göstermektedir. Örnek olarak Hz. Ömer’in teklifinin vahiy ile reddedildiği

konusunda zikrettiği İkrime rivayeti gösterilebilir.

Şirâzî’nin zaman zaman, sahih rivayetler arasına asılsız bir cümle yerleştirme şeklinde dahi

olsa Hz. Ömer’i küçük düşürücü asılsız ifadelere yer verdiği görülmüştür. Mesela “çirkin bir davranış

ile itham edilmesi” başlıklı konuda Hind’in biatı hadisini zikrederken, cümleler arasına hadisin bir

parçasıymış gibi Hz. Ömer ile ilgili çirkin bir ithamı ima eden ifadeyi yerleştirmesi bu kabildendir.

Sonuç olarak Mekârim Şirâzî’nin bu tefsiri çerçevesinde Şia’nın Hz. Ömer hakkında senetsiz

rivayetlere dayanarak, sahih rivayete olumsuz bir anlam yüklemeye çalışarak, asılsız ithamlarda ve

yanlış nakillerde bulunarak, aynı rivayette yer alan cümlelerden Hz. Ömer’in aleyhine

yorumlanabilecek cümleleri seçip lehine yorumlanması gereken cümleyi görmezden gelerek, sahih

rivayetlerin arasına fırsat bulduğunda Hz. Ömer ile ilgili olumsuz bir cümle yerleştirerek Hz. Ömer

hakkında olumsuz bir algı oluşturma çabasında olduğu görülmüştür.



Volume 12/27

KAYNAKÇA

Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmûd, Rûhu’l-Meânî, thk. Ali Abdulbârî Atiyye, 1. Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-

İlmiyye, Beyrut, 1415.

Amirî, Ahmed b. Abdulkerîm el-Ğazzî, el-Ceddu’l-Hasîs fi Beyâni ma Leyse bi Hadîs, thk. Bekr

Abdullah Ebû Zeyd, 1. Baskı, Dâru’r-Râye, Riyad, 1412.

Bağavî, Ebû Muhammed Huseyn, Meâlimu’t-Tenzîl fi Tefsîri’l-Kur’ân, thk. Muhammed b. Abdullah

en-Nemr ve diğerleri, 4. Baskı, Dâru’t-Taybe, byy., bty.

Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl, el-Câmiu’s-Sahîhu’l-Müsned min Hadîsi Rasûlillâhi

Sallâllahu Aleyhi Vesellem ve Sünenihi ve Eyyâmih, thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-

Nâsır, 1. Baskı, Dâru’t-Tavki’n-Necât, byy., bty.

Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l-Beyân, Dâru’l-Fikr, Beyrut, bty. Cessâs, Ebûbekir er-Râzî, el- Ahkâmu’l-Kur’an, thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî, Dâru İhyâi’t-

Turâsi’l Arabî, byy., 1405.

Dimeşkiyye, Muhammed Said, Ehâdisu Yehteccu Biha’ş-Şîa, Mevkiu’l-Furkan, www.frqan.com

/http://www.saaid.net

Ebu’s-Suûd b. Muhammed, İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l

Arabî, Beyrut, bty.

Fayda, Mustafa, “Ömer” DİA, 2007, XXXIV, 44-45.

İbn Âşûr, Muhammed Tâhir, et-Tahrîru ve’t-Tenvîr, Dâru’t-Tunisiyye, Tunus, 1984.

İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz fi Tefsîri’I-Kitâbi’l-Azîz, thk. Abdusselâm Abduşşâfî, Dâru’l-

Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1422.

İbn Cerîr, Ebû Ca’fer Muhammed et-Taberî, Camiü’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullâh

b. Abdilmuhsin et-Türki bi’t-Teâvuni Mea’l-Merkezi’l-Buhûsi ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye

ve’l-İslâmiyye, Hecr, Yemâme, bty.

İbn Ebî Hâtim, Abdurrahmân, Tefsirü’l-Kur’ani’l-Âzîm, thk., Es’ad Muhammed et-Tayyib, 1. Baskı,

Mektebetu Nezâr Mustafâ el-Bâz, Mekke-Riyâd, bty.

İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, Fethü’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, thk., Muhibbudîn el-

Hatîb, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1379.

İbn Hişâm, Abdulmelik İbn Hişâm, es-Sîretu’n-Nebeviyye, thk. Mustafa Sakkâ ve diğerleri, 2. Baskı,

Şirketu Mustafa el-Halebî, 1955.

İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, thk., Mustafâ es-Seyyid Muhammed ve

diğerleri, Müessesetu Kurtuba ve Mektebetu Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Turâs, Cîze, bty.

İbnu’l-Arabî, Ebûbekir en-Nassu’l-Kamil li Kitâbi’l-Avâsım Mine’l-Kavâsım, thk. Ammâr Tâlibî,

Mektebetu Dâri’t-Turâs, Mısır, bty.

İbnu’l-Cevzî, Cemâluddin Abdurrahmân, Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, thk. Abdurrezzâk el-Mehdî,

1. Baskı, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, byy. 1422.

Kastalânî, Ahmed b. Muhammed. İrşâdu’s-Sarî li Şerhi Sahihi’l-Buhârî, 7. Baskı, el-Matbaatu’l-

Kubra’l-Emîrîyye, Mısır, 1323.



Volume 12/27

Kurtûbî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Berdunî, Ahmed

ve İbrahim Atfayiş, 2. Baskı, Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, Kahire,1964.

Mekârim Şirâzî, Nasır, el-Emsel fi Tefsîri Kitabillahi’l-Münezzel, Medresetu’l-İmâm Ali b. Ebî

Tâlib, 1. Baskı, Kum, 1421.

Munâvî, Muhammed b. Zeynulabidîn, Feydu’l-Kadîr Şerhu Cami’s-Sağîr, 1. Baskı, Mektebetu’t-

Ticariyetu’l-Kubrâ, Mısır, 1356.

Müzeynî, Hâlid b. Süleymân, el-Muharrer fî Esbâbi Nuzûli’l-Kur’ân min Hilâli’l-Kutubi’t-Tis’a, 1.

Baskı, Dâru İbni’l-Cevzî, Demmâm, 2006.

Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullâh, Medâriku’t-Tenzil ve Hekâiku’t-Te’vîl, thk. Yusuf Ali Bedyevî, 1.

Baskı, Dâru İbn Kesîr, Dımeşk-Beyrût, 2005.

Nevevî, Ebû Yahya b. Şeref, Şerhu Sahihi Müslim, 2. Baskı, Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut,

bty.

Parlak, Nizamettin, “Hz. Ömer’in Şûrasındaki Halife Adayları” istem , 10 (2012), Sayı: 20, s. 75-79.

Râzî, Ebû Abdullâh Muhammed Fahruddîn, Mefâtîhu’l-Gayb, 3. Baskı, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî,

Beyrût, 1420.

Rızâ, Muhammed Reşîd, Tefsîru’l-Kur’ani’l-Hekîm (Tefsîru’l-Menâr), Heyetu’l-Mısrıyyetu’l-

Amme li’l-Kutub, byy. 1990.

Safedî, Selâhuddîn Halîl b. Abdullah, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, thk. Ahmed Arnaût ve Turkî Mustafa,

Dâru İhyâu’t-Turâsil Arabî, Beyrut, 2000.

Suyûtî, Celâluddîn, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîri bi’l-Me’sûr, thk., Abdullâh Abdulmuhsin et-

Türkî, 1. Baskı, Merkezü Hecr li’l-Buhûsi ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslamiyye, Kahire,

2003.

------- Lubâbu’n-Nukû’l Fi Esbâbi’n-Nüzûl, 1. Baskı, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 2002,

Beyrut.

Tabersî, Fadl b. Hasan, Mecmeu’l-Beyân fi Tefsîri’l-Kur’an, 1. Baskı, Dâru’l-Ulûm, Beyrut, 2005.

Üzüm, İlyas, “Mezhep”, DİA, 2004, XXIX, 529.

Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed en-Nisabûrî, Esbâbu’n-Nuzûl, thk. Kemâl Besyûnî Zağlûl, 1.

Baskı, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1991.

Documents

-1 c - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D03262/2017_27/2017_27_ENSARIA.pdf(s.a.v.) muhalefeti, halifenin tayini için oluşturduğu altı kişilik şûra meclisinin şûra kriterlerine