Κεφάλαιο 14

14 Επίμετρο Γυναίκες συγγραφείς 1940-1950 Το ταξίδι της ελευθερίας

Ώσπου έφτασε η μέραΣαν άλλος μου φάνταξε ο κόσμοςΟρθό το κορμί μουψηλά το κεφάλικαι φως πλημμυράειτα σκοτάδια του νου μου

ΓΑΛΑΤΕΙΑ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ1

141 Εισαγωγικά

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά φαινόμενα της ταραγμένης δεκαετίας 1940-1950 είναι η έκρηξη της γυναικείας λο-γοτεχνίας Πρόκειται για μια ποσοτική και ποιοτική έφοδο προς την ισότητα Οι γυναίκες γράφουν πολλά σημαντικά και εκτενή έργα Η έκταση των κειμένων ndashπολλά τα μυθιστορήματαndash σηματοδοτεί και το μέγεθος της φιλοδοξίας Η θεματική αλλάζει πλήρως σε σχέση με την προπολεμική δεκαετία Οι σελίδες των μυθιστορημάτων γεμίζουν τώρα από νεαρές ηρωίδες που επιθυμούν να κάνουν κάτι στη ζωή τους κάτι που θα μείνει για τους ερχόμενους Η εικόνα της γυναίκας-θύματος χαρακτηριστική για τον μεσοπόλεμο εγκαταλείπεται Μια εντελώς καινούρια αυτοπεποίθηση αναδύεται στα κείμενα Το σύμβολο του ταξιδιού δηλαδή η διεκδίκηση της ελευθερίας γίνεται το πυκνότερο μοτίβο Ουσιαστικά από τα μέσα της δεκαετίας του 1940 η γυναικεία λογοτεχνία μπαίνει στη σύγχρονη εποχή με έργα που αντέχουν άνετα έως τις μέρες μας

Την άνθηση αυτή της γυναικείας λογοτεχνικής παραγωγής αμέσως μετά την Κατοχή την είχε επισημάνει η κριτική ήδη από την εποχή εκείνη laquoΑν εξαιρέσει κανείς το ιστορικό μυθιστόρημα όλο τον τελευταίο καιρό δεν εκυκλοφόρη-σαν στην Ελλάδα παρά μόνο πεζογραφήματα γυναικώνraquo σημειώνει το 1948 ο νεαρός συγγραφέας Αστέρης Κοββα-τζής2 Για γυναίκες που laquoπαραμερίσανε πολλούς άντρες της παλιάς σχολής και στο ζήτημα της έντονης προσωπικότητας και στο ζήτημα της σωστής κατανόησης των εγκοσμίωνraquo θα μιλήσει ο Βάρναλης3 Ο Μυριβήλης θα εξάρει τη σημασία των laquoνεότατων γυναικών της Αθήναςraquo εκείνων που δεν ανήκουν στην Αριστερά (επιδιδόμενος σε ένα ακραία σεξιστικό σχόλιο σε βάρος των τελευταίων)4 Για laquoφαινόμενοraquo laquoομαδικής εμφάνισης νέων γυναικώνraquo γράφει ο Απόστολος Σαχί-νης5 Αργότερα θα επισημάνουν το ίδιο και άλλοι κριτικοί ή ιστορικοί6

Η αντιστοίχηση της λογοτεχνικής άνθησης με την αιφνίδια παρουσία των γυναικών στον δημόσιο βίο λόγω του πολέμου και της Κατοχής είναι μάλλον ευνόητη Αυτή την εποχή συντελείται μια μαζική έξοδος από το σπίτι από τα παραδοσιακά γυναικεία έργα από τον περιορισμό (μεγαλύτερο ή μικρότερο) στον ιδιωτικό χώρο Οπωσδήποτε δεν είναι η πρώτη φορά που οι γυναίκες συμμετέχουν στον δημόσιο χώρο ndashκαι προηγούμενοι πόλεμοι είχαν προκαλέσει τη γυναικεία κινητοποίηση7ndash όμως είναι η πρώτη φορά που αφορά πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού και όπου συμβαίνει μια σαφής υπέρβαση των laquoγυναικείωνraquo ρόλων Κατά τον πόλεμο οι γυναίκες βοήθησαν όπως και άλλοτε ως νοσοκό-μεςmiddot κατά την πρώτη φάση της Κατοχής συνέβαλαν στην οργάνωση συσσιτίων Με την Αντίσταση όμως κατέβηκαν

1 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΗ γυναίκα του λαούraquo παρατίθεται από την Τασούλα Βερβενιώτη Η γυναίκα της Αντίστασης Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική Αθήνα 1994 σ 143 Έχει δημοσιευτεί στην εφ Ελεύθερος Υπάλληλος του ΕΑΜ δημοσίων υπαλλήλων φ 5 1121944

2 Αστ Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία 1 (1948) σ 432-4343 laquoΟ Κώστας Βάρναλης για το Contre-tempsraquo Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 31982 σ 25 (Α΄ δημοσίευση Ριζοσπά-

στης Ιαν 1948) 4 Στρ Μυριβήλης laquoΗ γυναικεία πεζογραφίαraquo Ο Αιώνας μας τχ 6 (1948) σ 163-164 Η γυναικεία λογοτεχνία laquoπαρουσιάζει

τώρα-τώρα μια άνθηση τόσο ζωηρή που με κάνει να πιστεύω πως η αληθινά νέα πεζογραφία μας δε βρίσκεται στα χέρια των νέων και των μισότριβων που κραυγάζουν μόνο βρίσκεται στα χέρια μιας ομάδας νέων νεότατων γυναικών της Αθήνας Αυτές ευτυχώς δε φωνάζουν δεν έχουν καμιά σχέση με κείνες τις γνωστές φιλολογούσες βαλκυρίες του κομμουνισμού που έκαμαν κοσμοθεωρία στρατευόμενη τέχνη και συλλαλητήριο την ασχήμια τους και τα ανικανοποίητα ένστιχτά τουςraquo

5 Απ Σαχίνης laquoΗ γυναικεία πεζογραφίαraquo Νέοι πεζογράφοι Αθήνα 1965 σ 716 Mario Vitti Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1987 σ 438 (Στην εκδ του 2003 ο Vitti τιτλοφορεί ειδικό κε-

φάλαιο laquoΗ συμβολή μερικών γυναικώνraquo Ιστορίαhellip Αθήνα 2003 σ 515-518) Την άνθηση της γυναικείας ποίησης την έχει περιγράψει ο Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo περ Καινούργια Εποχή 1976 σ 36-48

7 Για τον πόλεμο του 1897 βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΟ πόλεμος των σουσουράδωνraquo Κυριακάτικη Αυγή (Ενθέματα) 2551997

μαζικά στους δρόμους ή και ανέβηκαν στο βουνό Αν αρχικά η συμμετοχή τους μπορούσε να νοηθεί ως προέκταση των γυναικείων καθηκόντων (διατροφή περίθαλψη) στην πορεία τα όρια αυτά ξεπεράστηκαν Η ένταξη στις οργανώσεις αντίστασης και η δυναμική παρουσία στις διαδηλώσεις (με αρκετά θύματα) η άνοδος στο βουνό όχι μόνο για βοηθητι-κές αλλά και για καθαυτό στρατιωτικές δραστηριότητες η απόκτηση (στην Ελλάδα των βουνών) του δικαιώματος του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι δημιουργεί εντέλει μια νέα πραγματικότητα που μεταβάλλει την εικόνα για τη γυναίκα στα μάτια των ανδρών και δίνει μια καινούρια αυτοπεποίθηση στην ίδια8

Εκτός από αυτά πάντως η αίσθηση του κινδύνου η υπερένταση της δράσης η αβεβαιότητα για την αυριανή μέρα όλα τείνουν να χαλαρώσουν τις παραδοσιακές συμβατικότητες laquoΠαράνομοι πόθοι κοιμισμένοι από χρόνια ξυπνήσανε ξάφνω καθώς τα φύτρα της γης ζαλίζαν τη σκέψη και οδηγούσαν στην ηδονή σαν αντίδοτο του θανάτου Έμοιαζε να είχε δημιουργηθεί μια νέα συνείδηση για ελευθερία χωρίς περιορισμόraquo θυμάται κάποιος που έζησε την εποχή9 Το τέ-λος της Κατοχής πράγματι θα ήταν στη συνείδηση των ανθρώπων που βίωναν τα μεγάλα γεγονότα το ξημέρωμα ενός τελείως διαφορετικού κόσμου ένα άνοιγμα προς την πρόοδο και την απελευθέρωση Οι προσδοκίες βέβαια διαψεύστη-κανmiddot ο Εμφύλιος ανέκοψε αυτή την πορεία το ζήτημα όμως της γυναικείας απελευθέρωσης είχε λάβει τον καιρό της Αντίστασης μια ιδιαίτερα ισχυρή ώθηση10

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαν αντιφάσεις και αμφισημίες Η Αριστερά που καθοδηγούσε και τη δυναμική προς την ισότητα έβλεπε και τώρα όπως και στο παρελθόν με αρκετή καχυποψία μια αντίθεση (αυτήν ανάμεσα στα φύλα) που έτεινε κάποτε να επισκιάσει την ταξική11 Στον laquoδωδεκάλογοraquo της ΕΠΟΝ για παράδειγμα διαβάζουμε μια σαφέστατη αποκήρυξη του φεμινισμού

Θέλουμε εμείς οι Νέες λυτρωμένες από τον απατηλό και παραστρατημένο φεμινισμό να σπάσουμε τις αλυσίδες της πολύ-μορφης σκλαβιάς μας και νrsquo αγωνιστούμε ολόψυχα πλάι πλάι και μαζί με τους νέους για να καταχτήσουμε την οικονομική την κοινωνική και την πολιτική μας ισότητα Μόνο έτσι θα λάμψει ο αληθινός εαυτός μας και θα υψωθούμε στον γνήσιο γυναικείο ανθρωπισμό12

laquoΠλάι πλάιraquo και laquoμαζίraquo με τους νέους ο πλεονασμός εφιστά την προσοχή στη συντροφικότητα ξορκίζοντας την αντι-παλότητα προς το άλλο φύλο Ο λόγος της επίσημης Αριστεράς αυτή την εποχή και μάλιστα κατά την Απελευθέρωση και την έναρξη του Εμφυλίου έχει ορισμένες απηχήσεις ιδιαίτερα συντηρητικές τονίζοντας τις laquoγυναικείεςraquo αρετές της στοργής και της συμφιλίωσης της μητρότητας και της νοικοκυροσύνης13 Ότι έδινε με το ένα χέρι (εκλογικά δικαιώ-ματα ας πούμε) η Αριστερά φρόντιζε να το εξισορροπήσει αφαιρώντας κάτι με το άλλο14

Χαρακτηριστικό ως προς την ανάμειξη της καινούριας με την παλιά εικόνα για τη γυναίκα είναι το παρακάτω ποι-ημάτιο της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη (συγγραφέως θυμίζουμε και του ύμνου του ΕΛΑΣ)

Στον αγώνα ανταρτοπούλες ndashΜια δροσούλα είνrsquo η πνοή μαςσαν παλιές Σουλιωτοπούλες μα rsquoναι ατσάλι η θέλησή μαςτο χορό καλά κρατάτε όλο φλόγα κι όλο χάρηπολεμάτε τραγουδάτε Ποιος μια τέτοια νια θα πάρει

8 Βλ Τασούλα Βερβενιώτη Η γυναίκα της Αντίστασης Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική όπ Το ίδιο θέμα η Janet Hart New Voices in the Nation Women and the Greek Resistance 1941-1964 Νέα Υόρκη 1996 Επίσης Δήμητρα Σαμίου laquoΟι Ελλη-νίδες στην Κατοχήraquo Ιστορία του νέου Ελληνισμού 1770-2000 Η΄ Αθήνα 2003 σ 179-188 Δύο περιόδους γυναικείας δράσης κατά την Κατοχή (laquoεπισιτιστικό - Εθνική Αλληλεγγύηraquo και laquoΑγώνας Εθνικής Αντίστασηςraquo) διακρίνει και η Μέλπω Αξιώτη στη μπροσούρα της Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Αθήνα 1945

9 Ασ Πανσέληνος Τότε που ζούσαμε Αθήνα 1974 91981 σ 37010 Για τη σημαντική διαφοροποίηση που έφερε η Κατοχή στον τομέα της γυναικείας χειραφέτησης μιλά και η Μιμίκα Κρανάκη

στο άρθρο της laquoΕμείς (Η γενιά του 40 στην Ελλάδα)raquo πρωτοδημοσιευμένο στους Temps Modernes το 1947 τώρα στο περ Πάροδος (της Λαμίας) τχ 9 (1993) σ 675-680

11 Δήμητρα Σαμίου laquoΟι γυναίκες στον εμφύλιοraquo Ιστορία του νέου Ελληνισμού όπ σ 261-270 Για την προϊστορία της αντίθε-σης ανάμεσα στις κομμουνίστριες και στις φεμινίστριες βλ Έφη Αβδελά Αγγέλικα Ψαρρά Εισαγωγή στο Ο φεμινισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου μια ανθολογία Αθήνα 1985

12 Παρατίθεται από την Τασούλα Βερβενιώτη όπ σ 27013 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασης (1934-1948) Διαβάζω τχ 198 (1988) σ 29-36 14 Ένα είδος διγλωσσίας επισημαίνει η Αγγέλικα Ψαρρά στον κομμουνιστικό λόγο ήδη από τον μεσοπόλεμο laquoΣυχνά με αφορ-

μή την ημέρα της γιορτής τους [8 του Μάρτη] οι κομμουνίστριες βρίσκονταν αντιμέτωπες με ένα διπλό μήνυμα ενώ στα ldquoεπίσημαrdquo κείμενα η απελευθέρωση των γυναικών από τον περίφημο ldquoδιπλό ζυγόrdquo (ανδρικό και καπιταλιστικό) εμφανιζόταν ως αναπότρεπτη συνέπεια μιας κίνησης χειραφέτησης δηλαδή της στράτευσής τους στο κόμμα η ldquoάτυπηrdquo κομμουνιστική φιλολογία της εποχής συνέχιζε απτόητη να επεξεργάζεται νέα γυναικεία πρότυπα ικανά να συνταιριάσουν την κομμουνιστική συνείδηση με τους πιο παραδοσιακούς γυναικείους ρόλουςraquo laquoΗ 8 του Μάρτη οι κομμουνίστριες και η πολιτικήraquo περ Αρχειο-τάξιο (Μάρτ 2003) σ 64-72

Εδώ μπορείτε να ακούσετε την ίδια την ποιήτρια να διαβάζει τις laquoΑνταρτοπούλεςraquo httpwwwmavroidigrsmpsmpgrsmp_menu_main_grhtm (τελευταία επίσκεψη 1942015)

Η δροσιά και η χάρη λοιπόν επιβιώνουν ακόμα ως αξίες που διασταυρώνονται με τις καινούριες θέληση και φλόγα ndash όλα όμως καταλήγουν στην πιο παραδοσιακή κατακλείδα τον προσδοκώμενο γάμο Πρόκειται για ένα τραγούδι του 1943 που εκδίδεται στη συλλογή Της νιότης και της λευτεριάς στην Αθήνα του 1946 και βραβεύεται από το ΚΚΕ15 (Κάποιος κριτικός πάντως επισημαίνει ότι τα laquoπετάματαraquo της ποιήτριας τα laquoπισωστρέφει η βαριά κληρονομιά από τα περασμέναraquo16)

Ωστόσο η δυναμική που δημιουργήθηκε υπερέβαινε την καχυποψία ενός κινήματος το οποίο και την εποχή της ανόδου του και πολύ περισσότερο την εποχή της πτώσης του επιθυμούσε να προσεταιριστεί ευρύτατα κοινωνικά στρώματα σαφώς πέρα από τις πρωτοπορίες Έτσι οι στίχοι από τον ύμνο της καθοδηγούμενης από το ΕΑΜ γυναικείας οργάνω-σης laquoΛεύτερη Νέαraquo laquoΝα λυτρωθούμε από την τριπλή σκλαβιά | κατακτητή προϊσταμένου και άντραraquo17 μπορούσαν να λειτουργήσουν και απελευθερωτικά ως προς τα γυναικεία αιτήματα laquoΑνώνυμη επαρχιωτοπούλαraquo πάντως από τη Δυτική Μακεδονία συντάσσει την παρακάτω γλαφυρή ποιητική παραίνεση

Πετώ απrsquo τα πόδια μου τα σίδεραπου μου rsquoβαλε στην κούνια η κοινωνίακαι πολεμώ θεριά ανήμερανα διώξω της σκλαβιάς την τυραννίαΚαινούρια Δέσπω ή Σουλιώτισσαστον νέο τον Τζαβέλα θα λαλήσωndashΓια δες Τη γη με αίμα πότισαγιατί διπλά δεσμά πάω να λύσωΚι αν θες γυναίκα όπως νείρεσαιτίμια γυναίκα αληθινά ατόφιατον φασισμό της ύπαρξής σου χτύπησεκι έλα να γίνουμε πιστά συντρόφια18

Σύμφωνα με μαρτυρίες πάλι ένα ποίημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που κάνει λόγο για laquoέρωτα ελεύθεροraquo ενθουσίαζε τους οργανωμένους νέους οι οποίοι το απάγγελλαν συχνά στα laquoακτίφraquo τους

Κι ο έρωτας ελεύθεροςτης νιας γενιάς θεμέλιοτης νιότης η χαράΚι όχι πια σκλαβοπάζαρονα το βλογά βαγγέλιομα ψυχοσυντροφιά19

Το ζήτημα του έρωτα απασχολούσε ιδιαίτερα τις νεαρές αριστερές γυναίκες ποιο θα ήταν το καινούριο μοντέλο που θα αντικαθιστούσε τον ξεπερασμένο αστικό γάμο Την απάντηση την αναζητούσαν βέβαια και στη λογοτεχνία κι ένα βιβλίο που φαίνεται πως διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις ιδεολογικές ζυμώσεις της εποχής ήταν το μυθιστόρημα του Νικολάι Μπογντάνωφ Το πρώτο κορίτσι αυτό σύμφωνα με την επονίτισα Μαρία Καρρά laquoήταν πολύ της μόδας όπως και το Κομμουνιστικό μανιφέστοraquo και κυκλοφορούσε χέρι με χέρι20 Πρόκειται για την ιστορία μιας δραστήριας γενναίας και γοητευτικής νέας που πρώτη αυτή από το γυναικείο φύλο γίνεται μέλος κάποιου κομμουνιστικού πυρήνα στη Ρωσία του 1920 και που επιθυμώντας να αποβάλει τις αστικές προκαταλήψεις γύρω από τον έρωτα όπως με θέρμη

15 Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη laquoΑνταρτοπούλεςraquo Της νιότης και της λευτεριάς Αθήνα 1946 σ 2416 Β Ρώτας laquoΣοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη Της νιότης και της λευτεριάςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 43 (1551946) σ 149 laquoΤα

πετάματα αυτά τα πισωστρέφει η βαριά κληρονομιά από τα περασμένα η πρόληψη του βαριού γεωμετρικού ρυθμού ή ndashπώς αλλιώς να την ονομάσωndash η κοινωνική είτε θρησκευτική πρόληψη στολισμένη με ρίμεςraquo

17 Παρατίθεται από την Τασούλα Βερβενιώτη όπ σ 269 Τραγουδήθηκε στα τέλη του 194218 Παρατίθεται από τη Λουκία Πιστικίδου-Δρόσου laquoΗ προσφορά της γυναίκας της Δυτικής Μακεδονίας στην Εαμική Εθνική

Αντίσταση 1941-44raquo Μην απαλείφεις ποτέ τα ίχνη επιμ Θεοδοσία-Σούλα Παυλίδου και Ρούντιγκερ Μπολτς Θεσσαλονίκη 1999 σ 67

19 Αναφέρεται από τη Μαρία Καρρά Επονίτισα στους δρόμους και στις γειτονιές της Αθήνας Αθήνα 1982 σ 7720 Μαρία Καρρά όπ σ 59

υποστήριζαν γύρω της οι νεολαίοι αποκτά ελεύθερες σχέσεις με πολλά αγόρια κάτι που οδηγεί στην αποτυχία και την καταστροφή21

laquoΔεν καταλάβαινα σωστά έπραττε το κορίτσι ή όχι Τι έπρεπε να κάνει Πώς έπρεπε να φερθεί Μοντέλο δεν υπήρχεraquo γράφει η Μαρία Καρρά στην αυτοβιογραφία της εντυπωσιάζοντάς μας με το πόσο είχε προχωρήσει ο προ-βληματισμός θεωρητικά τουλάχιστον προς την κατεύθυνση της ελεύθερης συμπεριφοράς22 Στην εξιστόρηση της ίδιας της ζωής της πάντως η Μαρία Καρρά μας επιτρέπει παρακολουθήσουμε τη μεταμόρφωση των συμπεριφορών μιας κοπέλας κατά τη διάρκεια της Κατοχής από την παραδοσιακή συστολή μπροστά στο άλλο φύλο σε μια υιοθέτηση συμπεριφορών laquoισότηταςraquo αδιαφορία για το ντύσιμο ανδρικό περπάτημα πρωτοβουλία στα ερωτικά

Πέρα από τις ιδεολογικές επιφυλάξεις προς τον laquoφεμινισμόraquo λοιπόν που εξέφραζε η Αριστερά η ίδια η πράξη η πρωτόγνωρη συμμετοχή των γυναικών στα κοινά και η βούληση για την ανατροπή του παλιού κόσμου δημιουργούσε μια ριζοσπαστικότητα που ήταν πέρα από τον όποιο έλεγχο Οι ηρωικές μορφές των γυναικών που θυσιάστηκαν ενίσχυ-αν αποφασιστικά την καινούρια εικόνα

Η Ηλέκτρα Αποστόλου που θανατώθηκε από τα βασανιστήρια στην Ασφάλεια είναι ίσως το πιο προβεβλημένο παράδειγμα την υμνεί η νεαρή ποιήτρια Όλγα Βότση

Της λευτεριάς πώς εφύσηξε η πύρινη ανάσαπα στο μέτωπό σου το γυναίκειοκαι φλόγαν άρπαξε άσβηστην η αδύναμη ψυχή σουΚι ετραντάχτη ευτύς η ζωή σου απrsquo τα θεμέλιακαι πρόβαλες στην πλάση δυνατήμε πρωτόφαντη εμορφιά να λάμπειςΣυ που τρισάθλια ολομόναχη κι αλαφιασμένητων αιώνων διάβηκες το δάσοςτο σκοτεινό σαν ένα ζο σκληρά μαστιγωμένοκι όταν θώρησες το φως του λυτρωμού σουαργά τινάζοντας την κεφαλήτίναξες και της σκλαβιάς τα λέπια []

Συ που πέφτοντας εξέπλεξες τους κόμπουςΠολύχρονων δεσμών είσαι για μαςΤης γυναίκας λευτερώτρα23

Στο ποίημα που αποτελείται από δεκαέξι εξάστιχες στροφές ταυτίζεται η εθνική ελευθερία με τη γυναικεία απελευθέ-ρωση Η ποιήτρια βέβαια δεν διαθέτει τόσο ανεπτυγμένη γυναικεία συνείδηση ώστε να αποφύγει να αποδώσει ανδρικά χαρακτηριστικά στη μορφή της Ηλέκτρας (laquoστην αντρική σου τη μορφή | καρφωμένη θε να rsquoναι η ματιά μαςraquo) ndash όμως το ποίημα αυτό και ακόμα περισσότερο τα επόμενα της συλλογής (ύμνοι στον ΕΛΑΣ στην αντιστεκόμενη Αθήνα στη Ρωσία κλπ) δείχνουν ακόμα και με το ύφος τους την ανάδειξη της καινούριας αυτοπεποίθησης Ορισμένα αντλούν από το υψηλό ύφος του Σικελιανού άλλα μιμούνται χορικά του Αισχύλου24 Τα δεύτερα ιδιαίτερα είναι πολύ χαρακτηριστι-κά δηλώνουν τον προσεταιρισμό της αρχαιότητας και από τις γυναίκες έως τότε (αλλά και για πολλά χρόνια αργότερα) η αρχαιότητα ήταν μια laquoανδρικήraquo παράδοση25

Χαρακτηριστική για το νέο κλίμα στην ελληνική κοινωνία κατά την Aπελευθέρωση είναι και μια παρέμβαση κά-ποιας ανώνυμης ομάδας γυναικών μια laquoσυντροφιά από κοπέλεςraquo διαμαρτύρονται σε ένα λογοτεχνικό περιοδικό γιατί κατά τη γνώμη τους διασύρεται η Ελληνίδα με τον τρόπο που παρουσιάζεται σε ένα διήγημα που είχε δημοσιευτεί σε

21 Ν Μπογκντάνωφ Το πρώτο κορίτσι μτφ Θ Σκουρλής Αθήνα χχ [αρχές δεκαετίας 1930] Έχω υπόψη μου το αντίτυπο της βιβλιοθήκης Πρεβελάκη Πρόκειται για ένα χαριτωμένο και εύστοχα ειρωνικό μυθιστόρημα για την παρεξηγημένη ελευθερία στον έρωτα των πρώτων χρόνων της σοβιετικής επανάστασης

22 Μαρία Καρρά όπ σ 61 Η Τασούλα Βερβενιώτη έχει συγκεντρώσει στο επίμετρο της διατριβής της Οι συναγωνίστριες Τα αίτια της συμμετοχής και η δράση των γυναικών στις εαμικές οργανώσεις 1941-1944 Αθήνα 1991 αρκετές μαρτυρίες από ανα-γνώστες και αναγνώστριες της εποχής Άλλοι λένε ότι το βιβλίο laquoμας έκανε να το ρίξουμε στο άλλο άκροraquo και άλλοι laquoήταν μια προειδοποίηση για κάποια αυτοσυγκράτησηraquo

23 Όλγα Βότση laquoΗλέχτραraquo Ύμνοι Αθήνα 1946 σ 5-824 Μιλά ο λαός laquoΚαι λουφάζει σαν το ζο | βουβή μες στο σκοτάδι ω πόσοι εδιάβηκαν | σιγοκύλιστοι χρόνοι η μεγάλη ψυχή μου

| έως πότε τrsquo απάρθενο πόδι | της αιματοκυλίστρας της Βίας | θα πηδάει πα στο δόλιο κορμί μου | Δίκιο στη γη δεν υπάρχει | κι έρμος έτσι πάντα θα στενάζω αλίraquo όπ σ 10

25 Βλ Christopher Robinson ldquolsquoHelen or Penelopersquo Women Writers Myth and the Problem of Gender Rolesrdquo Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry επιμ Peter Mackridge Λονδίνο 1996 σ 109-120

προηγούμενο τεύχος του Το διήγημα αφορούσε τα ερωτικά παιχνίδια μιας νεαρής γυναίκας με Γερμανούς και το κακό της τέλος όταν εκείνοι πάνω στο μεθύσι τους τη σκότωσαν Η laquoσυντροφιάraquo διαμαρτύρεται εξ ονόματος των Ελληνί-δων που laquoδεν έσκυψαν το κεφάλι μπροστά στους καταχτητέςraquo και ζητούν laquoνα μη θίγεται και να μη κουρελιάζεταιraquo η αξιοπρέπειά τους26

Οι γυναίκες λοιπόν έχουν αποκτήσει λόγο και δεν διστάζουν να παρεμβαίνουν σε ζητήματα ιδεολογίας και τέχνης Ακόμα και οι ανώνυμες γυναίκες μιας laquoσυντροφιάςraquo Πόσο μάλλον οι επώνυμες οι συγγραφείς παλαιότερες και νέες που τώρα αποκτούν μια εντυπωσιακή αυτοπεποίθηση Η γυναικεία λογοτεχνία αμέσως μετά την Κατοχή προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση μιας πολύ μεγάλης δύναμης

142 Μικρή αναδρομή στον μεσοπόλεμο

Οι γυναίκες είχαν κάνει βέβαια ήδη μια πρώτη καλή εμφάνιση στη δεύτερη μεσοπολεμική δεκαετία η Γαλάτεια Κα-ζαντζάκη η Έλλη Αλεξίου η Τατιάνα Σταύρου η Λιλίκα Νάκου η Κατίνα Παπά η Μέλπω Αξιώτη ήταν περιπτώσεις που αν δεν αμφισβήτησαν την πρωτοκαθεδρία των ανδρών έκαναν οπωσδήποτε αισθητή την παρουσία τους Ωστόσο στον βαθμό που οι συγγραφείς αυτές θίγουν θέματα απελευθέρωσης του φύλου τους γίνεται συχνά αντιληπτή μια αμφιταλάντευση στην τοποθέτησή τους ανάμεσα στην υποστήριξη των καινούριων ηθών που έτειναν τότε να διαμορ-φωθούν αφενός και στην παραδοσιακή ηθική αφετέρου

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη από τη δεκαετία του rsquo20 κιόλας είχε ασχοληθεί σε διάφορες παραλλαγές με το πρόβλημα της ερωτικής απελευθέρωσης ταλαντευόμενη όμως διαρκώς ανάμεσα στην υποστήριξη μιας ισότητας στις ερωτικές ευκαιρίες και στην αίσθηση ότι η άρση των ταμπού (της παρθενίας πρωτίστως) μπορεί να έχει ολέθρια αποτελέσματα για την ηθική του γυναικείου φύλου

Η Λιλίκα Νάκου που με τόλμη παρουσίασε διάφορες κοπέλες laquoξεπάρθενεςraquo στα έργα της φρόντιζε ταυτόχρονα να προικίσει τις μορφές αυτές με αγγελικές ιδιότητες σε αντιστάθμισμα της ερωτικής ανταρσίας τους Μόνο στα τέλη της δεκαετίας το 1938 στο πρωτοποριακό από κάθε άποψη μυθιστόρημα της Μέλπως Αξιώτη Δύσκολες νύχτες θα βρούμε μια υποστήριξη της ερωτικής ελευθερίας υπαινικτικά εκφρασμένη αλλά και σαφή η ηρωίδα τής Αξιώτη έχει στη νεότητά της τρεις ερωτικές ιστορίες χωρίς αυτό να συνιστά πρόβλημα27 Κατά τα άλλα η θεματική των γυναικών στη δεκαετία του 1930 περιστρέφεται κυρίως γύρω από το θέμα του παιδιού της περιθωριοποιημένης γυναίκας και της εγκατάλειψης

Η Έλλη Αλεξίου ασχολείται με τη δύσκολη ζωή των μικρών μαθητών στα υποβαθμισμένα σχολεία αλλά και με την εγκατάλειψη των γυναικών από τους ισχυρότερους άντρες28middot η Γαλάτεια Καζαντζάκη με γερόντισσες δυστυχείς στην εξάρτησή τους από ένα περιβάλλον που τις αποδιώχνειmiddot η Τατιάνα Σταύρου με έναν χωρισμό (laquoένας έρωτας τελειώνει ο άντρας απομακρύνεται η γυναίκα δεν αντέχει το χωρισμό και υποφέρειraquo)29 η Κατίνα Παπά με laquoπεριπτώσεις μονα-χικών και κατατρεγμένων γυναικώνraquo καθώς και με laquoτη μέριμνα και την αγάπη για τα παιδιάraquo30 ενώ η Ειρήνη Γαλανού με νεαρές γυναίκες που υφίστανται την εγκατάλειψη αλλά καταφέρνουν να σταθούν στα πόδια τους επιλέγοντας τον δρόμο της μοναχικότητας31

Το θέμα της εγκατάλειψης είναι πράγματι από τα βασικότερα αυτή την εποχή και ο φεμινισμός των έργων όταν υπάρχει συνίσταται κυρίως στην κατάδειξη ότι οι γυναίκες μπορούν να επιβιώσουν και μετά από μια τέτοια εξέλιξη

Προς το τέλος του μεσοπολέμου εμφανίζονται πάντως και τα πρώτα μυθιστορήματα διαμόρφωσης οι γυναίκες αρχίζουν να αναζητούν την ταυτότητά τους Η Λιλίκα Νάκου στους Παραστρατημένους και η Μέλπω Αξιώτη στις Δύ-

26 laquoΜια διαμαρτυρίαraquo υπογράφεται από την Ανθή Γρανισιώτη Φιλολογικά Χρονικά τχ 33 (159 1945) σ 401 Το υπό καταγγε-λία διήγημα ήταν το laquoΜια νύχτα του σαράντα δύοraquo του Νίκου Παπαδάκη Φιλολογικά Χρονικά τχ 32 (191945) σ 339-344

27 Τις ταλαντεύσεις των γυναικών στη δεκαετία του 1930 τις έχω θίξει εκτενέστερα στο laquoldquoΜε κομμένα τα μαλλιάrdquo η Γαλάτεια Καζαντζάκη και η γυναικεία απελευθέρωσηraquo Θέματα λογοτεχνίας τχ 9 (1998) σ 133-143

28 Πολλές εγκαταλελειμμένες γυναίκες στα διηγήματα της συλλογής Άνθρωποι Αθήνα 1938 Για τη θεματική της Έλλης Αλεξίου αυτή την εποχή βλ επίσης Κ Γ Παπαγεωργίου laquoΈλλη Αλεξίουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Β΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 173-179

29 Τατιάνα Σταύρου Μυστικές πηγές Αθήνα 1940middot η laquoυπόθεσηraquo όπως δίνεται από την Έρη Σταυροπούλου laquoΤατιάνα Σταύρουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Η΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 107

30 Για τη θεματολογία της Κατίνας Παπά βλ Μαργαρίτα Μέλμπεργκ laquoΚατίνα Παπάraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 11 Τα διηγήματα της συλλογής Αν άλλαζαν όλα Αθήνα 1947 όσα έχουν γυναικεία θεματική είναι τα πε-ρισσότερα δημοσιευμένα προπολεμικά laquoΤο κίτρινο γράμμαraquo και laquoΤα δηλητήριαraquo ιστορίες γυναικών που ατυχούν στον έρωτα είναι δημοσιευμένα στη Νέα Εστία το 1938 και 1940 αντίστοιχα Το διήγημα laquoΟ τοίχοςraquo που παρουσιάζει μια αρκετά εμφανή μετατόπιση προς τύπους γυναικών με ισχυρότερο ταμπεραμέντο είναι δημοσιευμένο στη Νέα Εστία το 1941

31 Βλ το διήγημα laquoΜικρές και μεγάλες αιτίεςraquo από την ομώνυμη συλλογή του 1940 η 22χρονη ηρωίδα επιλέγει να μείνει μόνη της αρνούμενη να ξανασμίξει με τον άπιστο σύζυγό της

σκολες νύχτες ασχολούνται με τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από τα παιδικά του χρόνια έως την ωριμότητα Αναζήτη-ση ταυτότητας σημαίνει βέβαια και διεκδίκηση ίσων ευκαιριών με το άλλο φύλο32

Ωστόσο κάτι που πρέπει να παρατηρήσουμε είναι ότι σε όλη αυτή τη φάση τουλάχιστον στον τομέα του μυθιστο-ρήματος δεν έχουμε καθαυτό ερωτικά έργα Τα μυθιστορήματα της Νάκου και της Αξιώτη θίγουν ως ένα βαθμό το ζήτημα του έρωτα (εκτενέστερα η Νάκου στο τέλος μόνο αλλά με τόλμη όπως είπαμε η Αξιώτη) όμως δεν θέτουν τον έρωτα στο επίκεντρο Στη δεκαετία του rsquo30 δεν γράφτηκε ούτε ένα γυναικείο μυθιστόρημα που να έχει ως κύριο θέμα του τον έρωτα Προφανώς το ζήτημα θεωρήθηκε είτε ανάξιο λόγου για σοβαρές γυναικείες πένες είτε παρακινδυνευμέ-νο Η Λιλίκα Νάκου που το έθιξε περισσότερο παρουσιάζει κυρίως τις ολέθριες συνέπειες της γυναικείας υποχωρητι-κότητας η ηρωίδα της υιοθετεί διαρκώς την οπτική γωνία και τις απόψεις του εραστή της χωρίς να απολαμβάνει την αντίστοιχη αναγνώριση από τη μεριά τουmiddot το αποτέλεσμα είναι εντέλει η εγκατάλειψη της γυναίκας από τον άντρα για τον οποίο είχαν γίνει τόσες θυσίες

143 Ένα laquoκουρέλιraquo μες στην Κατοχή

Η Κατοχή θα ξεκινήσει με την ίδια λίγο πολύ θεματική Το μοτίβο της γυναικείας υποχωρητικότητας μιας στάσης που αποβαίνει καταστροφική για τη σχέση ενός ζευγαριού και για την ίδια τη γυναίκα ακόμα περισσότερο θα το επεξεργα-στεί και η Έλλη Αλεξίου στο κατοχικό της μυθιστόρημα Λούμπεν που εκδίδεται το 1943

Το Λούμπεν έγινε και τηλεοπτική σειρά (1981 ΥΕΝΕΔ) Πρωταγωνιστεί ο Νικήτας Τσακίρογλου αφηγητής ο Μάνος Κατράκης ενώ και η ίδια η συγγραφέας παίζει στο τελευταίο επεισόδιο ερμηνεύοντας την ηρωίδα της

τη Μυρτώ 45 χρόνια μετά Ένα μικρό δείγμα βλ httpswwwyoutubecomwatchv=NPinU0olbs4 (τελευταία επίσκεψη 1852015)

Για άλλη μια φορά μπορούμε να διαπιστώσουμε πως η πρώτη περίοδος της Κατοχής αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μια συνέχεια του προπολεμικού κόσμου παρά τον κλυδωνισμό του πολέμου33 Η Έλλη Αλεξίου μολονότι μέλος του ΚΚΕ από το 1928 δεν γράφει ούτε αυτή αντιστασιακή τέχνηmiddot την απασχολεί μια όψη του γυναικείου προβλήματος που έχει και η ίδια με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δοκιμάσει κατά τον προβληματικό και πρόσφατα διαλυμένο γάμο της με τον Βάσο Δασκαλάκη

Ιστορία ενός αποτυχημένου γάμου ενός γυναικείου εξευτελισμού και αυτοεξευτελισμού είναι το μυθιστόρημα Λού-μπεν Η γυναίκα καταλήγει laquoκουρέλιraquo (Lumpen στα γερμανικά σημαίνει κουρέλι) μετά τις αλλεπάλληλες υποχωρήσεις στον δεσποτικό και βίαιο χαρακτήρα τού συζύγου της Η τάση της να βλέπει με τα μάτια του και να του δικαιολογεί ακό-μα και πράξεις που αποβαίνουν σε βάρος της σωματικής της ακεραιότητας θα οδηγήσει σε μια ολοένα και μεγαλύτερη έκπτωση στις συνθήκες του γάμου Εντέλει ο σύζυγος θρασύτατα θα την εγκαταλείψει και μόνο τότε το laquoκουρέλιraquo θα δει και θα εννοήσει το λάθος της

Ο κατήφορος που είχα πάρει ήτανε τόσο μεγάλος που μόνο στην άβυσσο θα σταματούσε [] Εγώ το χειρότερο απrsquo όλα πιστεύω πως εγώ χάλασα και τον Αντρέα Δεν μπορεί μια τόσο εξευτελισμένη ψυχή να μη βλάψει κι αυτούς που ζούνε κοντά της34

Υπάρχει λοιπόν το κέρδος μιας καινούριας γνώσης μιας συνειδητοποίησης αλλά τόσο μόνο η ηρωίδα δεν φαίνεται σε θέση να ορθοποδήσει Η συγγραφέας έχει γράψει ένα βιβλίο προειδοποίηση για τις ομόφυλές της τον άντρα που θα πάρετε πρέπει να τον έχετε γνωρίσει καλάmiddot προσέξτε μην παρασυρθείτε από την εξωτερική του εμφάνιση προσέξτε μην αφεθείτε να χάσετε την προσωπική σας άποψη για όσα συμβαίνουν το μοντέλο του κοριτσιού που μαθαίνει απrsquo το πα-ράθυρό του τον κόσμο και βγαίνει κατευθείαν στη ζωή μέσα από το θερμοκήπιο της οικογένειάς του πρέπει να εκλείψει

Ωστόσο η ρητή σε ένα σημείο του έργου προτροπή τής ηρωίδας δεν είναι τόσο καθαρή όσο αρχικά φαίνεται

Τι άσκημο που είναι να γνωρίζουν οι γυναίκες ένα μόνο άντρα Έτσι δε θα μπορέσουν ποτέ να βγάλουν συμπέρασμα Πάω στη μοδίστρα Δε μου αρέσει το ράψιμό τηςmiddot την αλλάσσω Στον παπουτσή Στον έμπορο Στο φούρναρη Τον ένα αφήνω τον άλλο πιάνω Με τον άντρα είσαι κει ζεμένη χωρίς να ξέρεις πού τραβάς Το σωστό θα ήταν το κορίτσι να δοκιμάζει όλους τους άντρες που έτυχε να τη συγκινήσουνε από δεκάξι χρονώ ως είκοσι Μα να μην της επιτρέπεται να τους πα-ντρευτεί πριν της ώρας Όπως λες πάω να σπουδάσω μιαν επιστήμη το κορίτσι θα λέει τώρα σπουδάζω τον άντρα μου

32 Αν το μυθιστόρημα διαμόρφωσης το Bildungsroman πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ευρώπη του 18ου αιώνα ως απαίτηση της αστικής τάξης για εξίσωση με την αριστοκρατία η γυναικεία εκδοχή του εμπεριέχει ένα αντίστοιχο αίτημα αυτό της εξίσωσης με το άλλο φύλο

33 Βλ εδώ κεφ 2 334 Έλλη Αλεξίου Λούμπεν Αθήνα Νοέμ 1943 σ 192-193

και θα ζεις τρεις τέσσερις μήνες με τον καθένα Άμα θα κλείσεις πια τα είκοσί σου χρόνια θα διαλέγεις έναν απrsquo όλους που γνώρισες Κείνον που κατάλαβες πως συνταιριάζουν τα φυσικά σας Εγώ αν τώρα διάλεγα θα rsquoπαιρνα έναν άντρα μόνο καλό και γλυκομίλητο όχι όμορφο35

Στο παραπάνω απόσπασμα σε αυτό το συμπέρασμα που βγαίνει από την πικρή πείρα της ηρωίδας και το οποίο περιμέ-νουμε να στηρίξει πλήρως η συγγραφέας διακρίνουμε κάποιες αρνητικές σκιές Η εξομοίωση των laquoπρομηθευτώνraquo με τους συζύγους τείνει να υπονομεύσει το ίδιο το επιχείρημα της αναγκαίας αλληλογνωριμίας Και αυτές οι laquoσπουδέςraquo από τρεις τέσσερις μήνες στον κάθε άντρα τείνουν να γελοιοποιήσουν τη σοβαρότητα της ορθολογικής πρότασης να μην παντρεύεται το κορίτσι τον πρώτο που θα της κάνει εντύπωση

Αν όλο το μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου κατατείνει σε αυτήν ακριβώς την προτροπή βλέπουμε πως τη στιγμή που πάει να εκφραστεί ρητά η συγγραφέας σαν να χάνει το κουράγιο της και να μην είναι σε θέση να υποστηρίξει έως το τέλος την άποψή της αφήνει μια μικρή υπόνοια ότι μπορεί να μην τα εννοεί στα σοβαρά όλα αυτά Την ίδια αμφι-ταλάντευση ως προς το ηθικό αποτέλεσμα της άρσης του ταμπού των προγαμιαίων σχέσεων που υπήρχε προπολεμικά την συναντούμε λοιπόν και τώρα Η γνωριμία και άλλων ανδρών πριν τον γάμο (αν και δεν διευκρινίζεται ως ποιο σημείο προτείνεται να προχωρά η γνωριμία) είναι μια πολύ αμφιλεγόμενη τελικά καινοτομία

144 Η έκπτωση μιας νέας

Μια παρόμοια ταλάντευση αντιστρόφως ανάλογη προς της Έλλης Αλεξίου μπορούμε να διαπιστώσουμε και σε ένα διήγημα από την επίσης κατοχική συλλογή της Τατιάνας Σταύρου Το καλοκαίρι πέρασε 1943 Το διήγημα τιτλοφορείται laquoΤο σάρωθρονraquo και αφηγείται την ιστορία ενός μικρού σεμνού κοριτσιού (παρατσούκλι του το laquoσάρωθρονraquo επειδή η μητέρα του δεν του επιτρέπει τις παρέες με τα άλλα παιδιά για να μην ξεσηκώσει τη χυδαία γλώσσα τους) που μεταβάλ-λεται μετά τον θάνατο της μάνας του σε πολύ ζωηρή νέα η οποία επιθυμεί να σπουδάσει κινηματογράφο στο Παρίσι Η ζωή ωστόσο τα φέρνει έτσι ώστε η κοπέλα αποκτά έναν εραστή στο Παρίσι και έπειτα δεύτερον Αυτός αρνείται εντέλει να την παντρευτεί οπότε εκείνη αυτοκτονεί Και ενώ η συγγραφέας είχε προσδιορίσει σαφώς αρνητικά την ελευθεριάζουσα ζωή της κοπέλας36 με την τελευταία της φράση μοιάζει αιφνιδίως να την δικαιώνει ρίχνοντας το φταί-ξιμο αλλού στη σκληρή κοινωνία laquoΌλα τελειώσανε την Κυριακή εκείνη τη μαρτιάτικη για το μικρό ldquoσάρωθρονrdquo που θέλησε μονάχο του να μετρηθεί με τη ζωήraquo37 Αν το συμπέρασμα προς το οποίο κατατείνει η όλη αφήγηση έως εκείνο το σημείο θα μπορούσε να διατυπωθεί με κάτι σαν laquoιδού που καταλήγουν η πολλή ζωηρότητα και η γεύση Παρισιούraquo τελικά δείχνεται συμπάθεια για την προσπάθεια της κοπέλας να αυτονομηθεί

Έτσι η Έλλη Αλεξίου και η Τατιάνα Σταύρου νοθεύουν την προοδευτικότητά της η πρώτη και τον συντηρητισμό της η δεύτερη σε ένα κράμα πολύ χαρακτηριστικό για τις αμφιθυμίες της μεσοπολεμικής και πρώτης κατοχικής εποχής Το κλίμα θα αλλάξει ριζικά στην αμέσως επόμενη φάση

Η λοιπή θεματολογία της Τατιάνας Σταύρου αφορά κυρίως τους αγώνες μιας ηρωικής μάνας να αναθρέψει τα παιδιά της σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας Ο κύκλος τής ζωής ndashγέννα ανατροφή παιδιών και θάνατοςndash είναι αυτό που την απασχολεί στην εκτενή νουβέλα laquoΤο καλοκαίρι πέρασεraquo Ας σημειώσουμε την αρκετά αναλυτική περιγραφή ενός τοκετού θέμα που θα αποβεί χαρακτηριστικό για τη γυναικεία λογοτεχνία τα επόμενα χρόνια Οικογενειακά δράματα με μικρά παιδιά όπου συνήθως οι γονείς τυγχάνουν χωρισμένοι συμπληρώνουν τη θεματική των διηγημάτων της κων-σταντινουπολίτισσας συγγραφέως

145 Η νίκη του έρωτα

Την ίδια εποχή ωστόσο το 1943 θα κυκλοφορήσει και το μυθιστόρημα της Ειρήνης Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Ίσως πρόκειται για το πρώτο καθαυτό ερωτικό μυθιστόρημα γραμμένο από γυναίκα ndash μια τόλμη που μάλλον δεν είναι άσχετη προς την υψηλή κοινωνική θέση της συγγραφέως ο πατέρας της υπήρξε βουλευτής των Φιλελευθέρων και λό-γιοςmiddot η ίδια γεννημένη στην Αθήνα (1895) έκανε καλές σπουδές στο Αρσάκειο στο Γαλλικό Ινστιτούτο και σε σχολή κινηματογράφου υπήρξε εθελόντρια νοσοκόμα εξέδωσε συλλογή διηγημάτων στα γαλλικά (1924) και ήδη πριν τον πόλεμο διεύθυνε ένα παρθεναγωγείο38 Ας σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι η επίσης τολμηρή Λιλίκα Νάκου ήταν κι εκείνη κόρη υπουργού ενώ και η Μιμίκα Κρανάκη την ανταρσία τής οποίας θα δούμε παρακάτω δεν υπολειπόταν

35 Όπ σ 15136 Για τη ζωή της κοπέλας δίνονται οι εξής πληροφορίες από αξιόπιστο πρόσωπο laquoτι να σου πω δε ζει καλή ζωήhellip έχει έναν αξι-

ωματικό του ναυτικού και πριν φαίνεται είχε άλλον ζει καιρό μαζί τουhellip Άσκημα πράματαhellipraquo Τατιάνα Σταύρου Το καλοκαί-ρι πέρασε Αθήνα 1943 σ 139

37 Όπ σ 14538 Βλ Τάκης Μενδράκος laquoΕιρήνη Μιχ Γαλανούraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Γ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 56 58

σε κοινωνική επιφάνεια39 Γενικά οι γυναίκες συγγραφείς κατάγονται από ισχυρές οικογένειες είτε από σημαντικές οικογένειες λογίων είτε από οικογένειες πολιτικών Το ίδιο δεν είναι εξίσου απαραίτητο για τους άντρες συγγραφείς της ίδιας εποχής

Το Κόντρα στον άνεμο λοιπόν αναφέρεται στους έρωτες νέων ανθρώπων πάνω σε ένα νησί του Αιγαίου Έρωτες σε νησί αυτός είναι ένας χαρακτηριστικός κοινός τόπος της Κατοχής όταν οι ασφυκτικές συνθήκες στην πόλη ωθούσαν τους καλλιτέχνες σε φαντασιακή φυγή στη φύση σε απομόνωση στον ιδεατό τόπο μιας laquoευτοπίαςraquo40 Λουντέμης Κα-ραγάτσης Ελύτης Σικελιανός ακόμαmiddot ανάμεσά τους και η Ειρήνη Γαλανού

Νεαρός γιατρός και εθελόντρια νοσοκόμα (όχι όμως σε καιρό πολέμου) γνωρίζονται στο νοσοκομείο του νησιού και ο νέος εντυπωσιάζεται από την ελεύθερη κοσμοπολίτισσα κόρη που πριν ρίξει άγκυρα στο νησί διέσχιζε τις θάλασ-σες με το κότερό της Για ένα διάστημα τα ταβερνάκια και οι παραλίες του νησιού γνωρίζουν τους (αγνούς) έρωτές τους ώσπου η νέα κρίνει πως έφτασε η ώρα να ανακοινώσει στον καλό της το μεγάλο μυστικό δεν είναι παρθένα Αυτός θυμώνει και βιαιοπραγεί σε βάρος της οπότε η κόρη πληγωμένη αλλά περήφανη μπαίνει στο σκάφος της και αναχω-ρεί Ο νέος απελπισμένος πέφτει σιγά σιγά στα δίχτυα μιας ισχυρής γυναίκας του νησιού που τον πείθει να παντρευτεί την κόρη της Η καινούρια αυτή κόρη η Μαρίνα έχει ερωτευθεί έναν φτωχό μουσικό αλλά μπροστά στην επιμονή της μητέρας της που δεν θέλει σχέσεις με παρακατιανούς παντρεύεται τελικά τον γιατρό (Ο μουσικός πεθαίνει) Όμως η ταξιδεύτρια κόρη επανεμφανίζεται μετά από κάποια χρόνια ο γιατρός και αυτή συναντιούνται κρυφά και η Μαρίνα που το παίρνει είδηση αυτοκτονεί

Ποιο το πέρας όμως της ιστορίας Μετά από σύντομο διάστημα ο γιατρός και η ταξιδεύτρια παντρεύονται Βέ-βαια γάμος τελείται ανάμεσα στο αρχικό ερωτευμένο ζεύγοςmiddot ούτε διάλυση της σχέσης λόγω τύψεων ούτε άλλη εύλογη καταστροφή Το δε ορφανό παιδί της Μαρίνας με τον γιατρό που μένει με τη σκληρή πλην τσακισμένη πλέον γιαγιά του μετά από λίγο αναδεικνύει το ταλέντο του στη μουσική (Προφανώς η άτυχη μητέρα του ndashαντιλαμβανόμα-στεndash είχε συνεχίσει ασυνείδητα να αγαπά τον φτωχό μουσικό που δεν παντρεύτηκε)

Το εκπληκτικό αυτό τέλος όπου ο έρωτας όχι μόνο δεν τιμωρείται αλλά επιβραβεύεται διά του γάμου παρόλο που έφερε την καταστροφή σε ένα αθώο πλάσμα (τη Μαρίνα) δείχνει μια εντυπωσιακή βούληση υποστήριξης του έρωτα σε βάρος οποιασδήποτε σύμβασης Οι κοινωνικές διαφορές οφείλουν να παραμερίζονται μπροστά στην ανώτερη αυτή αξία Οι γονείς δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στη ζωή των παιδιών τους Οι νέοι οφείλουν να κατευθύνονται από τον έρωτα και μόνον ιδού η μικρή Μαρίνα που ουσιαστικά laquoέχασεraquo επειδή δεν υπήρξε αρκετά ισχυρή αρκετά σταθερή στον έρωτά της για τον φτωχό μουσικό

Οι προγαμιαίες σχέσεις είναι παραστράτημαmiddot πολύ χειρότερο όμως σφάλμα είναι να γίνονται σοβαρό εμπόδιο στην ένωση δυο ερωτευμένων ενώ το χειρότερο ατόπημα είναι η βιαιοπραγία σε βάρος των γυναικών Η απόλυτη νικήτρια είναι στην πραγματικότητα η ταξιδεύτρια κόρη το ελεύθερο αυτό πνεύμα που κι αν επέδειξε κάποτε κάποια ελαφρό-τητα εξαγνίστηκε χάρη στον έρωτά της Η κόρη αυτή είναι κατά το ήμισυ Γαλλίδα Μια απλή σύγκριση με την τιμωρία που υπέστη η ηρωίδα της Τατιάνας Σταύρου η οποία είχε επίσης περάσει από το Παρίσι και είχε υιοθετήσει ελευθέριες συμπεριφορές μας δείχνει τη διαφορά Το Παρίσι αναδεικνύεται όχι πλέον σε καθαυτό τόπο της απωλείας αλλά σε τόπο της αμφισημίας

Μια μικρή λεπτομέρεια δείχνει ότι και στην Ειρήνη Γαλανού αυτή η μισή Γαλλίδα με όλα της τα προσόντα που την καθιστούν νικήτρια της ζωής δεν είναι ένα απολύτως θετικό πρόσωπο παντρεμένη πια αποποιείται την ευθύνη του παιδιού του άντρα της laquoέλεγε χτες προβάροντας τα γάντια της ότι με όλες τις ντάντες είναι ευθύνη μεγάλη ένα παιδίraquo41

Αυτή όμως είναι μια περιθωριακή υπονόμευση πολύ βαριά αλλά ξεκάρφωτη στο όλο έργο κινημένη ίσως από την έμμονη τάση της συγγραφέως να μοιράζει δίκιο και άδικο σε όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπά της Κατά τα άλλα η Ειρήνη Γαλανού διαμορφώνει ένα νέο πρόσωπο ελεύθερης κοπέλας και οδηγεί για πρώτη φορά μια laquoξεπάρθενηraquo στην επιτυχία και στην ευτυχία

146 Στην καλλιτεχνική πρωτοπορία

Μέσα στην Κατοχή το 1944 εκδίδει την πρώτη συλλογή διηγημάτων της και η Μόνα Μητροπούλου που δημοσίευε ήδη ποιήματα και διηγήματα σε περιοδικά από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας Πρόκειται για Το σπίτι με τον κορυδαλλό όπου υιοθετούνται οι τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας ενός ρεύματος που ακμάζει όπως είδαμε μέσα στην Κατοχή με κύριους εκπροσώπους τους πρωτοεμφανιζόμενους τότε συγγραφείς Άλκη Αγγελόγλου και Αστέρη

39 Για τα βιογραφικά της Μιμίκας Κρανάκη βλ Ελισάβετ Κοτζιά laquoΜιμίκα Κρανάκηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 10

40 Βλ εδώ ενότητα 3241 Ειρήνη Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Αθήνα 1943 σ 229

ΚοββατζήΠαιδί του μοντερνισμού η λυρική πεζογραφία ενδιαφέρεται όχι για την εξωτερική δράση αλλά για τις περιπέτειες

μιας ευαίσθητης συνείδησης για την αποτύπωση του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού για τη ρευστότητα των συναισθημάτων για τους αναπάντεχους συνειρμούς Μουσικότητα σύντομες φράσεις σαν στίχοι επαναλήψεις42 Η Μόνα Μητροπούλου βρίσκεται με αυτό το βιβλίο της από μιαν άποψη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής Της το αναγνωρίζει και η κριτική αν και ο Χουρμούζιος που ασχολείται πολύ επαινετικά μαζί της τείνει ταυτόχρονα να αποδώσει τις καλές της επιδόσεις στην laquoαντρίκεια της πρόθεσηraquo laquoΈνιωθες πίσω από το θηλυκό γράψιμο την αντρί-κεια πρόθεση το γυμνασμένο μάτι [] το στέρεο πνευματικό αρχιτεκτόνημαraquo43

Αυτό που εξασφαλίζει την ποιότητα παραμένει πάντα το laquoαντρικόraquo στοιχείο Ο Χουρμούζιος ωστόσο εμφανίζεται εδώ πολύ φιλικά προσκείμενος στο γυναικείο φύλο σε σύγκριση μάλιστα με τον Άλκη Αγγελόγλου που κρίνοντας το λίγο προγενέστερο μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου αφού την καταγγείλει ότι προγραμματικά υποβιβάζει τους άντρες και προβάλλει θετικά τις γυναίκες αναρωτιέται laquoΝα έχει άραγε δίκιο ή μήπως η αλήθεια είναι με το μέρος εκείνου του θεότρελου Αντρέγιεφ που είπε πως έπειτα από δυο μήνες έγγαμου βίου η γυναίκα πάει πια καταντά σαν πολυφορεμένο παπούτσι δεν εφαρμόζει και καλά στο πόδι μαςraquo44

Η Μητροπούλου πάντως ως προς τα θέματά της ασχολείται κυρίως με αποτυχημένες υπάρξεις και με ατελέσφορες απόπειρες φυγής Μια μικρή τρυφερή πόρνη που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μιζέρια μια γεροντοκόρη που επίσης δεν τολμά να κάνει το μεγάλο βήμα μια νεαρή γυναίκα που αποτυγχάνει να βρει εργασία γιατί έχει διατηρήσει την ικανό-τητα να ονειρεύεται θέματα στάσεις γυναικείες μορφές εντελώς μεσοπολεμικές Τα καθαυτό ερωτικά θέματα και εδώ αποφεύγονται ενώ θα δούμε πως μετά την Απελευθέρωση η συγγραφέας θα γράψει έναν ύμνο στον έρωτα (τον εκτός αστικών συμβάσεων μάλιστα) με το μυθιστόρημα Απασιονάτα

147 Ο κόσμος που έρχεται

Η αλλαγή κλίματος γίνεται αισθητή με ένα διήγημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που δημοσιεύεται στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1943 και τιτλοφορείται χαρακτηριστικά laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo45

Δείτε το διήγημα στα ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του ΕΚΕΒΙ httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 1152015)

Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στον δημοσιογράφο Παύλο Παλαιολόγο και αποτελεί χαιρετισμό ανταπόκρισης προς το ομότιτλο θεατρικό έργο εκείνου το οποίο είχε ανεβεί στη σκηνή το καλοκαίρι του 1943 στην Αθήνα και υποστήριζε τα γυναικεία δικαιώματα Είχε προηγηθεί μια διάλεξη του ίδιου συγγραφέα την άνοιξη του rsquo43 με τόσο μεγάλη επιτυχία ώστε επαναλήφθηκε αρκετές φορές τους επόμενους μήνες46

Το έργο του Παλαιολόγου παρουσίαζε μια κοπέλα που εγκατέλειψε την οικογένεια αντιδρώντας στους περιο-ρισμούς που της επέβαλλαν απέκτησε ένα παιδί εκτός γάμου και δούλεψε σκληρά για να το θρέψει Ο πατέρας του παιδιού αποκαθιστά τη μητέρα δεκαεπτά χρόνια αργότερα αφού είχε εκπληρώσει πρώτα τις δικές του οικογενειακές υποχρεώσεις Η Γαλάτεια Καζαντζάκη επικροτεί τις καλές προθέσεις του φίλου συγγραφέα αλλά ταυτόχρονα διορθώ-νει το σενάριό του

Στο δικό της διήγημα ένας μεσήλικος άντρας laquoφανερά κουρασμένοςraquo αναγγέλλει σε μια γυναίκα που είχε εγκα-ταλείψει πριν από είκοσι χρόνια ότι προτίθεται τώρα να την παντρευτεί και να νομιμοποιήσει το παιδί τους Η γυναίκα που έχει αναθρέψει το παιδί ndashμια κόρηndash με την προσωπική της εργασία με καλή καρδιά και απόλυτη αξιοπρέπεια αρνείται την προσφορά του άντρα Την άρνηση αυτή την ενθαρρύνει με κατηγορηματική αποκήρυξη του πατέρα και

42 Καίρια περιγραφή των καλλιτεχνικών τεχνικών της συγγραφέως στο Άγγελος Αφρουδάκης laquoΜόνα Μητροπούλουraquo Η μετα-πολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 358-360

43 Αιμ Χουρμούζιος laquoΜόνας Μητροπούλου Το σπίτι με τον κορυδαλλόraquo Γράμματα τχ 5 (1944) σ 249-25244 Α Σπυρής [=Άλκης Αγγελόγλου] laquoΈλλης Αλεξίου Λούμπενraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 2 (Μάρτ 1944) σ 136-13845 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo διήγημα laquoαφιερωμένο στον κ Π Παλαιολόγοraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ

1197-1199 Τώρα στο Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1953 σ 181-187 όπου και παραπέμπω 46 Τις πληροφορίες για το έργο του Π Παλαιολόγου Ο κόσμος που έρχεται τις αντλώ από τη διατριβή της Γλυκερίας Καλαϊτζή

Ελληνικό θέατρο και ιστορία Από την Κατοχή στον Εμφύλιο όπ κεφ 22 laquoΟ κοινωνικός ρόλος της γυναίκαςraquo Η συγγραφέας παρατηρεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θεατρικών συγγραφέων για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης αυτή την εποχή ενώ για το έργο του Παλαιολόγου θεωρεί ότι laquoΣτόχος του είναι αφενός να τονίσει την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας και την ανάγκη της γυναικείας αυτοδιάθεσης με την έξοδό της στους χώρους της παραγωγής και αφετέρου να δεί-ξει ότι η αντίληψη που αποκλείει το γυναικείο φύλο από τη δημόσια ζωή είναι αναχρονιστική και στηρίζεται κυρίως σε ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψειςraquo

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

μαζικά στους δρόμους ή και ανέβηκαν στο βουνό Αν αρχικά η συμμετοχή τους μπορούσε να νοηθεί ως προέκταση των γυναικείων καθηκόντων (διατροφή περίθαλψη) στην πορεία τα όρια αυτά ξεπεράστηκαν Η ένταξη στις οργανώσεις αντίστασης και η δυναμική παρουσία στις διαδηλώσεις (με αρκετά θύματα) η άνοδος στο βουνό όχι μόνο για βοηθητι-κές αλλά και για καθαυτό στρατιωτικές δραστηριότητες η απόκτηση (στην Ελλάδα των βουνών) του δικαιώματος του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι δημιουργεί εντέλει μια νέα πραγματικότητα που μεταβάλλει την εικόνα για τη γυναίκα στα μάτια των ανδρών και δίνει μια καινούρια αυτοπεποίθηση στην ίδια8

Εκτός από αυτά πάντως η αίσθηση του κινδύνου η υπερένταση της δράσης η αβεβαιότητα για την αυριανή μέρα όλα τείνουν να χαλαρώσουν τις παραδοσιακές συμβατικότητες laquoΠαράνομοι πόθοι κοιμισμένοι από χρόνια ξυπνήσανε ξάφνω καθώς τα φύτρα της γης ζαλίζαν τη σκέψη και οδηγούσαν στην ηδονή σαν αντίδοτο του θανάτου Έμοιαζε να είχε δημιουργηθεί μια νέα συνείδηση για ελευθερία χωρίς περιορισμόraquo θυμάται κάποιος που έζησε την εποχή9 Το τέ-λος της Κατοχής πράγματι θα ήταν στη συνείδηση των ανθρώπων που βίωναν τα μεγάλα γεγονότα το ξημέρωμα ενός τελείως διαφορετικού κόσμου ένα άνοιγμα προς την πρόοδο και την απελευθέρωση Οι προσδοκίες βέβαια διαψεύστη-κανmiddot ο Εμφύλιος ανέκοψε αυτή την πορεία το ζήτημα όμως της γυναικείας απελευθέρωσης είχε λάβει τον καιρό της Αντίστασης μια ιδιαίτερα ισχυρή ώθηση10

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαν αντιφάσεις και αμφισημίες Η Αριστερά που καθοδηγούσε και τη δυναμική προς την ισότητα έβλεπε και τώρα όπως και στο παρελθόν με αρκετή καχυποψία μια αντίθεση (αυτήν ανάμεσα στα φύλα) που έτεινε κάποτε να επισκιάσει την ταξική11 Στον laquoδωδεκάλογοraquo της ΕΠΟΝ για παράδειγμα διαβάζουμε μια σαφέστατη αποκήρυξη του φεμινισμού

Θέλουμε εμείς οι Νέες λυτρωμένες από τον απατηλό και παραστρατημένο φεμινισμό να σπάσουμε τις αλυσίδες της πολύ-μορφης σκλαβιάς μας και νrsquo αγωνιστούμε ολόψυχα πλάι πλάι και μαζί με τους νέους για να καταχτήσουμε την οικονομική την κοινωνική και την πολιτική μας ισότητα Μόνο έτσι θα λάμψει ο αληθινός εαυτός μας και θα υψωθούμε στον γνήσιο γυναικείο ανθρωπισμό12

laquoΠλάι πλάιraquo και laquoμαζίraquo με τους νέους ο πλεονασμός εφιστά την προσοχή στη συντροφικότητα ξορκίζοντας την αντι-παλότητα προς το άλλο φύλο Ο λόγος της επίσημης Αριστεράς αυτή την εποχή και μάλιστα κατά την Απελευθέρωση και την έναρξη του Εμφυλίου έχει ορισμένες απηχήσεις ιδιαίτερα συντηρητικές τονίζοντας τις laquoγυναικείεςraquo αρετές της στοργής και της συμφιλίωσης της μητρότητας και της νοικοκυροσύνης13 Ότι έδινε με το ένα χέρι (εκλογικά δικαιώ-ματα ας πούμε) η Αριστερά φρόντιζε να το εξισορροπήσει αφαιρώντας κάτι με το άλλο14

Χαρακτηριστικό ως προς την ανάμειξη της καινούριας με την παλιά εικόνα για τη γυναίκα είναι το παρακάτω ποι-ημάτιο της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη (συγγραφέως θυμίζουμε και του ύμνου του ΕΛΑΣ)

Στον αγώνα ανταρτοπούλες ndashΜια δροσούλα είνrsquo η πνοή μαςσαν παλιές Σουλιωτοπούλες μα rsquoναι ατσάλι η θέλησή μαςτο χορό καλά κρατάτε όλο φλόγα κι όλο χάρηπολεμάτε τραγουδάτε Ποιος μια τέτοια νια θα πάρει

8 Βλ Τασούλα Βερβενιώτη Η γυναίκα της Αντίστασης Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική όπ Το ίδιο θέμα η Janet Hart New Voices in the Nation Women and the Greek Resistance 1941-1964 Νέα Υόρκη 1996 Επίσης Δήμητρα Σαμίου laquoΟι Ελλη-νίδες στην Κατοχήraquo Ιστορία του νέου Ελληνισμού 1770-2000 Η΄ Αθήνα 2003 σ 179-188 Δύο περιόδους γυναικείας δράσης κατά την Κατοχή (laquoεπισιτιστικό - Εθνική Αλληλεγγύηraquo και laquoΑγώνας Εθνικής Αντίστασηςraquo) διακρίνει και η Μέλπω Αξιώτη στη μπροσούρα της Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Αθήνα 1945

9 Ασ Πανσέληνος Τότε που ζούσαμε Αθήνα 1974 91981 σ 37010 Για τη σημαντική διαφοροποίηση που έφερε η Κατοχή στον τομέα της γυναικείας χειραφέτησης μιλά και η Μιμίκα Κρανάκη

στο άρθρο της laquoΕμείς (Η γενιά του 40 στην Ελλάδα)raquo πρωτοδημοσιευμένο στους Temps Modernes το 1947 τώρα στο περ Πάροδος (της Λαμίας) τχ 9 (1993) σ 675-680

11 Δήμητρα Σαμίου laquoΟι γυναίκες στον εμφύλιοraquo Ιστορία του νέου Ελληνισμού όπ σ 261-270 Για την προϊστορία της αντίθε-σης ανάμεσα στις κομμουνίστριες και στις φεμινίστριες βλ Έφη Αβδελά Αγγέλικα Ψαρρά Εισαγωγή στο Ο φεμινισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου μια ανθολογία Αθήνα 1985

12 Παρατίθεται από την Τασούλα Βερβενιώτη όπ σ 27013 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασης (1934-1948) Διαβάζω τχ 198 (1988) σ 29-36 14 Ένα είδος διγλωσσίας επισημαίνει η Αγγέλικα Ψαρρά στον κομμουνιστικό λόγο ήδη από τον μεσοπόλεμο laquoΣυχνά με αφορ-

μή την ημέρα της γιορτής τους [8 του Μάρτη] οι κομμουνίστριες βρίσκονταν αντιμέτωπες με ένα διπλό μήνυμα ενώ στα ldquoεπίσημαrdquo κείμενα η απελευθέρωση των γυναικών από τον περίφημο ldquoδιπλό ζυγόrdquo (ανδρικό και καπιταλιστικό) εμφανιζόταν ως αναπότρεπτη συνέπεια μιας κίνησης χειραφέτησης δηλαδή της στράτευσής τους στο κόμμα η ldquoάτυπηrdquo κομμουνιστική φιλολογία της εποχής συνέχιζε απτόητη να επεξεργάζεται νέα γυναικεία πρότυπα ικανά να συνταιριάσουν την κομμουνιστική συνείδηση με τους πιο παραδοσιακούς γυναικείους ρόλουςraquo laquoΗ 8 του Μάρτη οι κομμουνίστριες και η πολιτικήraquo περ Αρχειο-τάξιο (Μάρτ 2003) σ 64-72

Εδώ μπορείτε να ακούσετε την ίδια την ποιήτρια να διαβάζει τις laquoΑνταρτοπούλεςraquo httpwwwmavroidigrsmpsmpgrsmp_menu_main_grhtm (τελευταία επίσκεψη 1942015)

Η δροσιά και η χάρη λοιπόν επιβιώνουν ακόμα ως αξίες που διασταυρώνονται με τις καινούριες θέληση και φλόγα ndash όλα όμως καταλήγουν στην πιο παραδοσιακή κατακλείδα τον προσδοκώμενο γάμο Πρόκειται για ένα τραγούδι του 1943 που εκδίδεται στη συλλογή Της νιότης και της λευτεριάς στην Αθήνα του 1946 και βραβεύεται από το ΚΚΕ15 (Κάποιος κριτικός πάντως επισημαίνει ότι τα laquoπετάματαraquo της ποιήτριας τα laquoπισωστρέφει η βαριά κληρονομιά από τα περασμέναraquo16)

Ωστόσο η δυναμική που δημιουργήθηκε υπερέβαινε την καχυποψία ενός κινήματος το οποίο και την εποχή της ανόδου του και πολύ περισσότερο την εποχή της πτώσης του επιθυμούσε να προσεταιριστεί ευρύτατα κοινωνικά στρώματα σαφώς πέρα από τις πρωτοπορίες Έτσι οι στίχοι από τον ύμνο της καθοδηγούμενης από το ΕΑΜ γυναικείας οργάνω-σης laquoΛεύτερη Νέαraquo laquoΝα λυτρωθούμε από την τριπλή σκλαβιά | κατακτητή προϊσταμένου και άντραraquo17 μπορούσαν να λειτουργήσουν και απελευθερωτικά ως προς τα γυναικεία αιτήματα laquoΑνώνυμη επαρχιωτοπούλαraquo πάντως από τη Δυτική Μακεδονία συντάσσει την παρακάτω γλαφυρή ποιητική παραίνεση

Πετώ απrsquo τα πόδια μου τα σίδεραπου μου rsquoβαλε στην κούνια η κοινωνίακαι πολεμώ θεριά ανήμερανα διώξω της σκλαβιάς την τυραννίαΚαινούρια Δέσπω ή Σουλιώτισσαστον νέο τον Τζαβέλα θα λαλήσωndashΓια δες Τη γη με αίμα πότισαγιατί διπλά δεσμά πάω να λύσωΚι αν θες γυναίκα όπως νείρεσαιτίμια γυναίκα αληθινά ατόφιατον φασισμό της ύπαρξής σου χτύπησεκι έλα να γίνουμε πιστά συντρόφια18

Σύμφωνα με μαρτυρίες πάλι ένα ποίημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που κάνει λόγο για laquoέρωτα ελεύθεροraquo ενθουσίαζε τους οργανωμένους νέους οι οποίοι το απάγγελλαν συχνά στα laquoακτίφraquo τους

Κι ο έρωτας ελεύθεροςτης νιας γενιάς θεμέλιοτης νιότης η χαράΚι όχι πια σκλαβοπάζαρονα το βλογά βαγγέλιομα ψυχοσυντροφιά19

Το ζήτημα του έρωτα απασχολούσε ιδιαίτερα τις νεαρές αριστερές γυναίκες ποιο θα ήταν το καινούριο μοντέλο που θα αντικαθιστούσε τον ξεπερασμένο αστικό γάμο Την απάντηση την αναζητούσαν βέβαια και στη λογοτεχνία κι ένα βιβλίο που φαίνεται πως διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις ιδεολογικές ζυμώσεις της εποχής ήταν το μυθιστόρημα του Νικολάι Μπογντάνωφ Το πρώτο κορίτσι αυτό σύμφωνα με την επονίτισα Μαρία Καρρά laquoήταν πολύ της μόδας όπως και το Κομμουνιστικό μανιφέστοraquo και κυκλοφορούσε χέρι με χέρι20 Πρόκειται για την ιστορία μιας δραστήριας γενναίας και γοητευτικής νέας που πρώτη αυτή από το γυναικείο φύλο γίνεται μέλος κάποιου κομμουνιστικού πυρήνα στη Ρωσία του 1920 και που επιθυμώντας να αποβάλει τις αστικές προκαταλήψεις γύρω από τον έρωτα όπως με θέρμη

15 Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη laquoΑνταρτοπούλεςraquo Της νιότης και της λευτεριάς Αθήνα 1946 σ 2416 Β Ρώτας laquoΣοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη Της νιότης και της λευτεριάςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 43 (1551946) σ 149 laquoΤα

πετάματα αυτά τα πισωστρέφει η βαριά κληρονομιά από τα περασμένα η πρόληψη του βαριού γεωμετρικού ρυθμού ή ndashπώς αλλιώς να την ονομάσωndash η κοινωνική είτε θρησκευτική πρόληψη στολισμένη με ρίμεςraquo

17 Παρατίθεται από την Τασούλα Βερβενιώτη όπ σ 269 Τραγουδήθηκε στα τέλη του 194218 Παρατίθεται από τη Λουκία Πιστικίδου-Δρόσου laquoΗ προσφορά της γυναίκας της Δυτικής Μακεδονίας στην Εαμική Εθνική

Αντίσταση 1941-44raquo Μην απαλείφεις ποτέ τα ίχνη επιμ Θεοδοσία-Σούλα Παυλίδου και Ρούντιγκερ Μπολτς Θεσσαλονίκη 1999 σ 67

19 Αναφέρεται από τη Μαρία Καρρά Επονίτισα στους δρόμους και στις γειτονιές της Αθήνας Αθήνα 1982 σ 7720 Μαρία Καρρά όπ σ 59

υποστήριζαν γύρω της οι νεολαίοι αποκτά ελεύθερες σχέσεις με πολλά αγόρια κάτι που οδηγεί στην αποτυχία και την καταστροφή21

laquoΔεν καταλάβαινα σωστά έπραττε το κορίτσι ή όχι Τι έπρεπε να κάνει Πώς έπρεπε να φερθεί Μοντέλο δεν υπήρχεraquo γράφει η Μαρία Καρρά στην αυτοβιογραφία της εντυπωσιάζοντάς μας με το πόσο είχε προχωρήσει ο προ-βληματισμός θεωρητικά τουλάχιστον προς την κατεύθυνση της ελεύθερης συμπεριφοράς22 Στην εξιστόρηση της ίδιας της ζωής της πάντως η Μαρία Καρρά μας επιτρέπει παρακολουθήσουμε τη μεταμόρφωση των συμπεριφορών μιας κοπέλας κατά τη διάρκεια της Κατοχής από την παραδοσιακή συστολή μπροστά στο άλλο φύλο σε μια υιοθέτηση συμπεριφορών laquoισότηταςraquo αδιαφορία για το ντύσιμο ανδρικό περπάτημα πρωτοβουλία στα ερωτικά

Πέρα από τις ιδεολογικές επιφυλάξεις προς τον laquoφεμινισμόraquo λοιπόν που εξέφραζε η Αριστερά η ίδια η πράξη η πρωτόγνωρη συμμετοχή των γυναικών στα κοινά και η βούληση για την ανατροπή του παλιού κόσμου δημιουργούσε μια ριζοσπαστικότητα που ήταν πέρα από τον όποιο έλεγχο Οι ηρωικές μορφές των γυναικών που θυσιάστηκαν ενίσχυ-αν αποφασιστικά την καινούρια εικόνα

Η Ηλέκτρα Αποστόλου που θανατώθηκε από τα βασανιστήρια στην Ασφάλεια είναι ίσως το πιο προβεβλημένο παράδειγμα την υμνεί η νεαρή ποιήτρια Όλγα Βότση

Της λευτεριάς πώς εφύσηξε η πύρινη ανάσαπα στο μέτωπό σου το γυναίκειοκαι φλόγαν άρπαξε άσβηστην η αδύναμη ψυχή σουΚι ετραντάχτη ευτύς η ζωή σου απrsquo τα θεμέλιακαι πρόβαλες στην πλάση δυνατήμε πρωτόφαντη εμορφιά να λάμπειςΣυ που τρισάθλια ολομόναχη κι αλαφιασμένητων αιώνων διάβηκες το δάσοςτο σκοτεινό σαν ένα ζο σκληρά μαστιγωμένοκι όταν θώρησες το φως του λυτρωμού σουαργά τινάζοντας την κεφαλήτίναξες και της σκλαβιάς τα λέπια []

Συ που πέφτοντας εξέπλεξες τους κόμπουςΠολύχρονων δεσμών είσαι για μαςΤης γυναίκας λευτερώτρα23

Στο ποίημα που αποτελείται από δεκαέξι εξάστιχες στροφές ταυτίζεται η εθνική ελευθερία με τη γυναικεία απελευθέ-ρωση Η ποιήτρια βέβαια δεν διαθέτει τόσο ανεπτυγμένη γυναικεία συνείδηση ώστε να αποφύγει να αποδώσει ανδρικά χαρακτηριστικά στη μορφή της Ηλέκτρας (laquoστην αντρική σου τη μορφή | καρφωμένη θε να rsquoναι η ματιά μαςraquo) ndash όμως το ποίημα αυτό και ακόμα περισσότερο τα επόμενα της συλλογής (ύμνοι στον ΕΛΑΣ στην αντιστεκόμενη Αθήνα στη Ρωσία κλπ) δείχνουν ακόμα και με το ύφος τους την ανάδειξη της καινούριας αυτοπεποίθησης Ορισμένα αντλούν από το υψηλό ύφος του Σικελιανού άλλα μιμούνται χορικά του Αισχύλου24 Τα δεύτερα ιδιαίτερα είναι πολύ χαρακτηριστι-κά δηλώνουν τον προσεταιρισμό της αρχαιότητας και από τις γυναίκες έως τότε (αλλά και για πολλά χρόνια αργότερα) η αρχαιότητα ήταν μια laquoανδρικήraquo παράδοση25

Χαρακτηριστική για το νέο κλίμα στην ελληνική κοινωνία κατά την Aπελευθέρωση είναι και μια παρέμβαση κά-ποιας ανώνυμης ομάδας γυναικών μια laquoσυντροφιά από κοπέλεςraquo διαμαρτύρονται σε ένα λογοτεχνικό περιοδικό γιατί κατά τη γνώμη τους διασύρεται η Ελληνίδα με τον τρόπο που παρουσιάζεται σε ένα διήγημα που είχε δημοσιευτεί σε

21 Ν Μπογκντάνωφ Το πρώτο κορίτσι μτφ Θ Σκουρλής Αθήνα χχ [αρχές δεκαετίας 1930] Έχω υπόψη μου το αντίτυπο της βιβλιοθήκης Πρεβελάκη Πρόκειται για ένα χαριτωμένο και εύστοχα ειρωνικό μυθιστόρημα για την παρεξηγημένη ελευθερία στον έρωτα των πρώτων χρόνων της σοβιετικής επανάστασης

22 Μαρία Καρρά όπ σ 61 Η Τασούλα Βερβενιώτη έχει συγκεντρώσει στο επίμετρο της διατριβής της Οι συναγωνίστριες Τα αίτια της συμμετοχής και η δράση των γυναικών στις εαμικές οργανώσεις 1941-1944 Αθήνα 1991 αρκετές μαρτυρίες από ανα-γνώστες και αναγνώστριες της εποχής Άλλοι λένε ότι το βιβλίο laquoμας έκανε να το ρίξουμε στο άλλο άκροraquo και άλλοι laquoήταν μια προειδοποίηση για κάποια αυτοσυγκράτησηraquo

23 Όλγα Βότση laquoΗλέχτραraquo Ύμνοι Αθήνα 1946 σ 5-824 Μιλά ο λαός laquoΚαι λουφάζει σαν το ζο | βουβή μες στο σκοτάδι ω πόσοι εδιάβηκαν | σιγοκύλιστοι χρόνοι η μεγάλη ψυχή μου

| έως πότε τrsquo απάρθενο πόδι | της αιματοκυλίστρας της Βίας | θα πηδάει πα στο δόλιο κορμί μου | Δίκιο στη γη δεν υπάρχει | κι έρμος έτσι πάντα θα στενάζω αλίraquo όπ σ 10

25 Βλ Christopher Robinson ldquolsquoHelen or Penelopersquo Women Writers Myth and the Problem of Gender Rolesrdquo Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry επιμ Peter Mackridge Λονδίνο 1996 σ 109-120

προηγούμενο τεύχος του Το διήγημα αφορούσε τα ερωτικά παιχνίδια μιας νεαρής γυναίκας με Γερμανούς και το κακό της τέλος όταν εκείνοι πάνω στο μεθύσι τους τη σκότωσαν Η laquoσυντροφιάraquo διαμαρτύρεται εξ ονόματος των Ελληνί-δων που laquoδεν έσκυψαν το κεφάλι μπροστά στους καταχτητέςraquo και ζητούν laquoνα μη θίγεται και να μη κουρελιάζεταιraquo η αξιοπρέπειά τους26

Οι γυναίκες λοιπόν έχουν αποκτήσει λόγο και δεν διστάζουν να παρεμβαίνουν σε ζητήματα ιδεολογίας και τέχνης Ακόμα και οι ανώνυμες γυναίκες μιας laquoσυντροφιάςraquo Πόσο μάλλον οι επώνυμες οι συγγραφείς παλαιότερες και νέες που τώρα αποκτούν μια εντυπωσιακή αυτοπεποίθηση Η γυναικεία λογοτεχνία αμέσως μετά την Κατοχή προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση μιας πολύ μεγάλης δύναμης

142 Μικρή αναδρομή στον μεσοπόλεμο

Οι γυναίκες είχαν κάνει βέβαια ήδη μια πρώτη καλή εμφάνιση στη δεύτερη μεσοπολεμική δεκαετία η Γαλάτεια Κα-ζαντζάκη η Έλλη Αλεξίου η Τατιάνα Σταύρου η Λιλίκα Νάκου η Κατίνα Παπά η Μέλπω Αξιώτη ήταν περιπτώσεις που αν δεν αμφισβήτησαν την πρωτοκαθεδρία των ανδρών έκαναν οπωσδήποτε αισθητή την παρουσία τους Ωστόσο στον βαθμό που οι συγγραφείς αυτές θίγουν θέματα απελευθέρωσης του φύλου τους γίνεται συχνά αντιληπτή μια αμφιταλάντευση στην τοποθέτησή τους ανάμεσα στην υποστήριξη των καινούριων ηθών που έτειναν τότε να διαμορ-φωθούν αφενός και στην παραδοσιακή ηθική αφετέρου

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη από τη δεκαετία του rsquo20 κιόλας είχε ασχοληθεί σε διάφορες παραλλαγές με το πρόβλημα της ερωτικής απελευθέρωσης ταλαντευόμενη όμως διαρκώς ανάμεσα στην υποστήριξη μιας ισότητας στις ερωτικές ευκαιρίες και στην αίσθηση ότι η άρση των ταμπού (της παρθενίας πρωτίστως) μπορεί να έχει ολέθρια αποτελέσματα για την ηθική του γυναικείου φύλου

Η Λιλίκα Νάκου που με τόλμη παρουσίασε διάφορες κοπέλες laquoξεπάρθενεςraquo στα έργα της φρόντιζε ταυτόχρονα να προικίσει τις μορφές αυτές με αγγελικές ιδιότητες σε αντιστάθμισμα της ερωτικής ανταρσίας τους Μόνο στα τέλη της δεκαετίας το 1938 στο πρωτοποριακό από κάθε άποψη μυθιστόρημα της Μέλπως Αξιώτη Δύσκολες νύχτες θα βρούμε μια υποστήριξη της ερωτικής ελευθερίας υπαινικτικά εκφρασμένη αλλά και σαφή η ηρωίδα τής Αξιώτη έχει στη νεότητά της τρεις ερωτικές ιστορίες χωρίς αυτό να συνιστά πρόβλημα27 Κατά τα άλλα η θεματική των γυναικών στη δεκαετία του 1930 περιστρέφεται κυρίως γύρω από το θέμα του παιδιού της περιθωριοποιημένης γυναίκας και της εγκατάλειψης

Η Έλλη Αλεξίου ασχολείται με τη δύσκολη ζωή των μικρών μαθητών στα υποβαθμισμένα σχολεία αλλά και με την εγκατάλειψη των γυναικών από τους ισχυρότερους άντρες28middot η Γαλάτεια Καζαντζάκη με γερόντισσες δυστυχείς στην εξάρτησή τους από ένα περιβάλλον που τις αποδιώχνειmiddot η Τατιάνα Σταύρου με έναν χωρισμό (laquoένας έρωτας τελειώνει ο άντρας απομακρύνεται η γυναίκα δεν αντέχει το χωρισμό και υποφέρειraquo)29 η Κατίνα Παπά με laquoπεριπτώσεις μονα-χικών και κατατρεγμένων γυναικώνraquo καθώς και με laquoτη μέριμνα και την αγάπη για τα παιδιάraquo30 ενώ η Ειρήνη Γαλανού με νεαρές γυναίκες που υφίστανται την εγκατάλειψη αλλά καταφέρνουν να σταθούν στα πόδια τους επιλέγοντας τον δρόμο της μοναχικότητας31

Το θέμα της εγκατάλειψης είναι πράγματι από τα βασικότερα αυτή την εποχή και ο φεμινισμός των έργων όταν υπάρχει συνίσταται κυρίως στην κατάδειξη ότι οι γυναίκες μπορούν να επιβιώσουν και μετά από μια τέτοια εξέλιξη

Προς το τέλος του μεσοπολέμου εμφανίζονται πάντως και τα πρώτα μυθιστορήματα διαμόρφωσης οι γυναίκες αρχίζουν να αναζητούν την ταυτότητά τους Η Λιλίκα Νάκου στους Παραστρατημένους και η Μέλπω Αξιώτη στις Δύ-

26 laquoΜια διαμαρτυρίαraquo υπογράφεται από την Ανθή Γρανισιώτη Φιλολογικά Χρονικά τχ 33 (159 1945) σ 401 Το υπό καταγγε-λία διήγημα ήταν το laquoΜια νύχτα του σαράντα δύοraquo του Νίκου Παπαδάκη Φιλολογικά Χρονικά τχ 32 (191945) σ 339-344

27 Τις ταλαντεύσεις των γυναικών στη δεκαετία του 1930 τις έχω θίξει εκτενέστερα στο laquoldquoΜε κομμένα τα μαλλιάrdquo η Γαλάτεια Καζαντζάκη και η γυναικεία απελευθέρωσηraquo Θέματα λογοτεχνίας τχ 9 (1998) σ 133-143

28 Πολλές εγκαταλελειμμένες γυναίκες στα διηγήματα της συλλογής Άνθρωποι Αθήνα 1938 Για τη θεματική της Έλλης Αλεξίου αυτή την εποχή βλ επίσης Κ Γ Παπαγεωργίου laquoΈλλη Αλεξίουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Β΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 173-179

29 Τατιάνα Σταύρου Μυστικές πηγές Αθήνα 1940middot η laquoυπόθεσηraquo όπως δίνεται από την Έρη Σταυροπούλου laquoΤατιάνα Σταύρουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Η΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 107

30 Για τη θεματολογία της Κατίνας Παπά βλ Μαργαρίτα Μέλμπεργκ laquoΚατίνα Παπάraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 11 Τα διηγήματα της συλλογής Αν άλλαζαν όλα Αθήνα 1947 όσα έχουν γυναικεία θεματική είναι τα πε-ρισσότερα δημοσιευμένα προπολεμικά laquoΤο κίτρινο γράμμαraquo και laquoΤα δηλητήριαraquo ιστορίες γυναικών που ατυχούν στον έρωτα είναι δημοσιευμένα στη Νέα Εστία το 1938 και 1940 αντίστοιχα Το διήγημα laquoΟ τοίχοςraquo που παρουσιάζει μια αρκετά εμφανή μετατόπιση προς τύπους γυναικών με ισχυρότερο ταμπεραμέντο είναι δημοσιευμένο στη Νέα Εστία το 1941

31 Βλ το διήγημα laquoΜικρές και μεγάλες αιτίεςraquo από την ομώνυμη συλλογή του 1940 η 22χρονη ηρωίδα επιλέγει να μείνει μόνη της αρνούμενη να ξανασμίξει με τον άπιστο σύζυγό της

σκολες νύχτες ασχολούνται με τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από τα παιδικά του χρόνια έως την ωριμότητα Αναζήτη-ση ταυτότητας σημαίνει βέβαια και διεκδίκηση ίσων ευκαιριών με το άλλο φύλο32

Ωστόσο κάτι που πρέπει να παρατηρήσουμε είναι ότι σε όλη αυτή τη φάση τουλάχιστον στον τομέα του μυθιστο-ρήματος δεν έχουμε καθαυτό ερωτικά έργα Τα μυθιστορήματα της Νάκου και της Αξιώτη θίγουν ως ένα βαθμό το ζήτημα του έρωτα (εκτενέστερα η Νάκου στο τέλος μόνο αλλά με τόλμη όπως είπαμε η Αξιώτη) όμως δεν θέτουν τον έρωτα στο επίκεντρο Στη δεκαετία του rsquo30 δεν γράφτηκε ούτε ένα γυναικείο μυθιστόρημα που να έχει ως κύριο θέμα του τον έρωτα Προφανώς το ζήτημα θεωρήθηκε είτε ανάξιο λόγου για σοβαρές γυναικείες πένες είτε παρακινδυνευμέ-νο Η Λιλίκα Νάκου που το έθιξε περισσότερο παρουσιάζει κυρίως τις ολέθριες συνέπειες της γυναικείας υποχωρητι-κότητας η ηρωίδα της υιοθετεί διαρκώς την οπτική γωνία και τις απόψεις του εραστή της χωρίς να απολαμβάνει την αντίστοιχη αναγνώριση από τη μεριά τουmiddot το αποτέλεσμα είναι εντέλει η εγκατάλειψη της γυναίκας από τον άντρα για τον οποίο είχαν γίνει τόσες θυσίες

143 Ένα laquoκουρέλιraquo μες στην Κατοχή

Η Κατοχή θα ξεκινήσει με την ίδια λίγο πολύ θεματική Το μοτίβο της γυναικείας υποχωρητικότητας μιας στάσης που αποβαίνει καταστροφική για τη σχέση ενός ζευγαριού και για την ίδια τη γυναίκα ακόμα περισσότερο θα το επεξεργα-στεί και η Έλλη Αλεξίου στο κατοχικό της μυθιστόρημα Λούμπεν που εκδίδεται το 1943

Το Λούμπεν έγινε και τηλεοπτική σειρά (1981 ΥΕΝΕΔ) Πρωταγωνιστεί ο Νικήτας Τσακίρογλου αφηγητής ο Μάνος Κατράκης ενώ και η ίδια η συγγραφέας παίζει στο τελευταίο επεισόδιο ερμηνεύοντας την ηρωίδα της

τη Μυρτώ 45 χρόνια μετά Ένα μικρό δείγμα βλ httpswwwyoutubecomwatchv=NPinU0olbs4 (τελευταία επίσκεψη 1852015)

Για άλλη μια φορά μπορούμε να διαπιστώσουμε πως η πρώτη περίοδος της Κατοχής αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μια συνέχεια του προπολεμικού κόσμου παρά τον κλυδωνισμό του πολέμου33 Η Έλλη Αλεξίου μολονότι μέλος του ΚΚΕ από το 1928 δεν γράφει ούτε αυτή αντιστασιακή τέχνηmiddot την απασχολεί μια όψη του γυναικείου προβλήματος που έχει και η ίδια με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δοκιμάσει κατά τον προβληματικό και πρόσφατα διαλυμένο γάμο της με τον Βάσο Δασκαλάκη

Ιστορία ενός αποτυχημένου γάμου ενός γυναικείου εξευτελισμού και αυτοεξευτελισμού είναι το μυθιστόρημα Λού-μπεν Η γυναίκα καταλήγει laquoκουρέλιraquo (Lumpen στα γερμανικά σημαίνει κουρέλι) μετά τις αλλεπάλληλες υποχωρήσεις στον δεσποτικό και βίαιο χαρακτήρα τού συζύγου της Η τάση της να βλέπει με τα μάτια του και να του δικαιολογεί ακό-μα και πράξεις που αποβαίνουν σε βάρος της σωματικής της ακεραιότητας θα οδηγήσει σε μια ολοένα και μεγαλύτερη έκπτωση στις συνθήκες του γάμου Εντέλει ο σύζυγος θρασύτατα θα την εγκαταλείψει και μόνο τότε το laquoκουρέλιraquo θα δει και θα εννοήσει το λάθος της

Ο κατήφορος που είχα πάρει ήτανε τόσο μεγάλος που μόνο στην άβυσσο θα σταματούσε [] Εγώ το χειρότερο απrsquo όλα πιστεύω πως εγώ χάλασα και τον Αντρέα Δεν μπορεί μια τόσο εξευτελισμένη ψυχή να μη βλάψει κι αυτούς που ζούνε κοντά της34

Υπάρχει λοιπόν το κέρδος μιας καινούριας γνώσης μιας συνειδητοποίησης αλλά τόσο μόνο η ηρωίδα δεν φαίνεται σε θέση να ορθοποδήσει Η συγγραφέας έχει γράψει ένα βιβλίο προειδοποίηση για τις ομόφυλές της τον άντρα που θα πάρετε πρέπει να τον έχετε γνωρίσει καλάmiddot προσέξτε μην παρασυρθείτε από την εξωτερική του εμφάνιση προσέξτε μην αφεθείτε να χάσετε την προσωπική σας άποψη για όσα συμβαίνουν το μοντέλο του κοριτσιού που μαθαίνει απrsquo το πα-ράθυρό του τον κόσμο και βγαίνει κατευθείαν στη ζωή μέσα από το θερμοκήπιο της οικογένειάς του πρέπει να εκλείψει

Ωστόσο η ρητή σε ένα σημείο του έργου προτροπή τής ηρωίδας δεν είναι τόσο καθαρή όσο αρχικά φαίνεται

Τι άσκημο που είναι να γνωρίζουν οι γυναίκες ένα μόνο άντρα Έτσι δε θα μπορέσουν ποτέ να βγάλουν συμπέρασμα Πάω στη μοδίστρα Δε μου αρέσει το ράψιμό τηςmiddot την αλλάσσω Στον παπουτσή Στον έμπορο Στο φούρναρη Τον ένα αφήνω τον άλλο πιάνω Με τον άντρα είσαι κει ζεμένη χωρίς να ξέρεις πού τραβάς Το σωστό θα ήταν το κορίτσι να δοκιμάζει όλους τους άντρες που έτυχε να τη συγκινήσουνε από δεκάξι χρονώ ως είκοσι Μα να μην της επιτρέπεται να τους πα-ντρευτεί πριν της ώρας Όπως λες πάω να σπουδάσω μιαν επιστήμη το κορίτσι θα λέει τώρα σπουδάζω τον άντρα μου

32 Αν το μυθιστόρημα διαμόρφωσης το Bildungsroman πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ευρώπη του 18ου αιώνα ως απαίτηση της αστικής τάξης για εξίσωση με την αριστοκρατία η γυναικεία εκδοχή του εμπεριέχει ένα αντίστοιχο αίτημα αυτό της εξίσωσης με το άλλο φύλο

33 Βλ εδώ κεφ 2 334 Έλλη Αλεξίου Λούμπεν Αθήνα Νοέμ 1943 σ 192-193

και θα ζεις τρεις τέσσερις μήνες με τον καθένα Άμα θα κλείσεις πια τα είκοσί σου χρόνια θα διαλέγεις έναν απrsquo όλους που γνώρισες Κείνον που κατάλαβες πως συνταιριάζουν τα φυσικά σας Εγώ αν τώρα διάλεγα θα rsquoπαιρνα έναν άντρα μόνο καλό και γλυκομίλητο όχι όμορφο35

Στο παραπάνω απόσπασμα σε αυτό το συμπέρασμα που βγαίνει από την πικρή πείρα της ηρωίδας και το οποίο περιμέ-νουμε να στηρίξει πλήρως η συγγραφέας διακρίνουμε κάποιες αρνητικές σκιές Η εξομοίωση των laquoπρομηθευτώνraquo με τους συζύγους τείνει να υπονομεύσει το ίδιο το επιχείρημα της αναγκαίας αλληλογνωριμίας Και αυτές οι laquoσπουδέςraquo από τρεις τέσσερις μήνες στον κάθε άντρα τείνουν να γελοιοποιήσουν τη σοβαρότητα της ορθολογικής πρότασης να μην παντρεύεται το κορίτσι τον πρώτο που θα της κάνει εντύπωση

Αν όλο το μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου κατατείνει σε αυτήν ακριβώς την προτροπή βλέπουμε πως τη στιγμή που πάει να εκφραστεί ρητά η συγγραφέας σαν να χάνει το κουράγιο της και να μην είναι σε θέση να υποστηρίξει έως το τέλος την άποψή της αφήνει μια μικρή υπόνοια ότι μπορεί να μην τα εννοεί στα σοβαρά όλα αυτά Την ίδια αμφι-ταλάντευση ως προς το ηθικό αποτέλεσμα της άρσης του ταμπού των προγαμιαίων σχέσεων που υπήρχε προπολεμικά την συναντούμε λοιπόν και τώρα Η γνωριμία και άλλων ανδρών πριν τον γάμο (αν και δεν διευκρινίζεται ως ποιο σημείο προτείνεται να προχωρά η γνωριμία) είναι μια πολύ αμφιλεγόμενη τελικά καινοτομία

144 Η έκπτωση μιας νέας

Μια παρόμοια ταλάντευση αντιστρόφως ανάλογη προς της Έλλης Αλεξίου μπορούμε να διαπιστώσουμε και σε ένα διήγημα από την επίσης κατοχική συλλογή της Τατιάνας Σταύρου Το καλοκαίρι πέρασε 1943 Το διήγημα τιτλοφορείται laquoΤο σάρωθρονraquo και αφηγείται την ιστορία ενός μικρού σεμνού κοριτσιού (παρατσούκλι του το laquoσάρωθρονraquo επειδή η μητέρα του δεν του επιτρέπει τις παρέες με τα άλλα παιδιά για να μην ξεσηκώσει τη χυδαία γλώσσα τους) που μεταβάλ-λεται μετά τον θάνατο της μάνας του σε πολύ ζωηρή νέα η οποία επιθυμεί να σπουδάσει κινηματογράφο στο Παρίσι Η ζωή ωστόσο τα φέρνει έτσι ώστε η κοπέλα αποκτά έναν εραστή στο Παρίσι και έπειτα δεύτερον Αυτός αρνείται εντέλει να την παντρευτεί οπότε εκείνη αυτοκτονεί Και ενώ η συγγραφέας είχε προσδιορίσει σαφώς αρνητικά την ελευθεριάζουσα ζωή της κοπέλας36 με την τελευταία της φράση μοιάζει αιφνιδίως να την δικαιώνει ρίχνοντας το φταί-ξιμο αλλού στη σκληρή κοινωνία laquoΌλα τελειώσανε την Κυριακή εκείνη τη μαρτιάτικη για το μικρό ldquoσάρωθρονrdquo που θέλησε μονάχο του να μετρηθεί με τη ζωήraquo37 Αν το συμπέρασμα προς το οποίο κατατείνει η όλη αφήγηση έως εκείνο το σημείο θα μπορούσε να διατυπωθεί με κάτι σαν laquoιδού που καταλήγουν η πολλή ζωηρότητα και η γεύση Παρισιούraquo τελικά δείχνεται συμπάθεια για την προσπάθεια της κοπέλας να αυτονομηθεί

Έτσι η Έλλη Αλεξίου και η Τατιάνα Σταύρου νοθεύουν την προοδευτικότητά της η πρώτη και τον συντηρητισμό της η δεύτερη σε ένα κράμα πολύ χαρακτηριστικό για τις αμφιθυμίες της μεσοπολεμικής και πρώτης κατοχικής εποχής Το κλίμα θα αλλάξει ριζικά στην αμέσως επόμενη φάση

Η λοιπή θεματολογία της Τατιάνας Σταύρου αφορά κυρίως τους αγώνες μιας ηρωικής μάνας να αναθρέψει τα παιδιά της σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας Ο κύκλος τής ζωής ndashγέννα ανατροφή παιδιών και θάνατοςndash είναι αυτό που την απασχολεί στην εκτενή νουβέλα laquoΤο καλοκαίρι πέρασεraquo Ας σημειώσουμε την αρκετά αναλυτική περιγραφή ενός τοκετού θέμα που θα αποβεί χαρακτηριστικό για τη γυναικεία λογοτεχνία τα επόμενα χρόνια Οικογενειακά δράματα με μικρά παιδιά όπου συνήθως οι γονείς τυγχάνουν χωρισμένοι συμπληρώνουν τη θεματική των διηγημάτων της κων-σταντινουπολίτισσας συγγραφέως

145 Η νίκη του έρωτα

Την ίδια εποχή ωστόσο το 1943 θα κυκλοφορήσει και το μυθιστόρημα της Ειρήνης Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Ίσως πρόκειται για το πρώτο καθαυτό ερωτικό μυθιστόρημα γραμμένο από γυναίκα ndash μια τόλμη που μάλλον δεν είναι άσχετη προς την υψηλή κοινωνική θέση της συγγραφέως ο πατέρας της υπήρξε βουλευτής των Φιλελευθέρων και λό-γιοςmiddot η ίδια γεννημένη στην Αθήνα (1895) έκανε καλές σπουδές στο Αρσάκειο στο Γαλλικό Ινστιτούτο και σε σχολή κινηματογράφου υπήρξε εθελόντρια νοσοκόμα εξέδωσε συλλογή διηγημάτων στα γαλλικά (1924) και ήδη πριν τον πόλεμο διεύθυνε ένα παρθεναγωγείο38 Ας σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι η επίσης τολμηρή Λιλίκα Νάκου ήταν κι εκείνη κόρη υπουργού ενώ και η Μιμίκα Κρανάκη την ανταρσία τής οποίας θα δούμε παρακάτω δεν υπολειπόταν

35 Όπ σ 15136 Για τη ζωή της κοπέλας δίνονται οι εξής πληροφορίες από αξιόπιστο πρόσωπο laquoτι να σου πω δε ζει καλή ζωήhellip έχει έναν αξι-

ωματικό του ναυτικού και πριν φαίνεται είχε άλλον ζει καιρό μαζί τουhellip Άσκημα πράματαhellipraquo Τατιάνα Σταύρου Το καλοκαί-ρι πέρασε Αθήνα 1943 σ 139

37 Όπ σ 14538 Βλ Τάκης Μενδράκος laquoΕιρήνη Μιχ Γαλανούraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Γ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 56 58

σε κοινωνική επιφάνεια39 Γενικά οι γυναίκες συγγραφείς κατάγονται από ισχυρές οικογένειες είτε από σημαντικές οικογένειες λογίων είτε από οικογένειες πολιτικών Το ίδιο δεν είναι εξίσου απαραίτητο για τους άντρες συγγραφείς της ίδιας εποχής

Το Κόντρα στον άνεμο λοιπόν αναφέρεται στους έρωτες νέων ανθρώπων πάνω σε ένα νησί του Αιγαίου Έρωτες σε νησί αυτός είναι ένας χαρακτηριστικός κοινός τόπος της Κατοχής όταν οι ασφυκτικές συνθήκες στην πόλη ωθούσαν τους καλλιτέχνες σε φαντασιακή φυγή στη φύση σε απομόνωση στον ιδεατό τόπο μιας laquoευτοπίαςraquo40 Λουντέμης Κα-ραγάτσης Ελύτης Σικελιανός ακόμαmiddot ανάμεσά τους και η Ειρήνη Γαλανού

Νεαρός γιατρός και εθελόντρια νοσοκόμα (όχι όμως σε καιρό πολέμου) γνωρίζονται στο νοσοκομείο του νησιού και ο νέος εντυπωσιάζεται από την ελεύθερη κοσμοπολίτισσα κόρη που πριν ρίξει άγκυρα στο νησί διέσχιζε τις θάλασ-σες με το κότερό της Για ένα διάστημα τα ταβερνάκια και οι παραλίες του νησιού γνωρίζουν τους (αγνούς) έρωτές τους ώσπου η νέα κρίνει πως έφτασε η ώρα να ανακοινώσει στον καλό της το μεγάλο μυστικό δεν είναι παρθένα Αυτός θυμώνει και βιαιοπραγεί σε βάρος της οπότε η κόρη πληγωμένη αλλά περήφανη μπαίνει στο σκάφος της και αναχω-ρεί Ο νέος απελπισμένος πέφτει σιγά σιγά στα δίχτυα μιας ισχυρής γυναίκας του νησιού που τον πείθει να παντρευτεί την κόρη της Η καινούρια αυτή κόρη η Μαρίνα έχει ερωτευθεί έναν φτωχό μουσικό αλλά μπροστά στην επιμονή της μητέρας της που δεν θέλει σχέσεις με παρακατιανούς παντρεύεται τελικά τον γιατρό (Ο μουσικός πεθαίνει) Όμως η ταξιδεύτρια κόρη επανεμφανίζεται μετά από κάποια χρόνια ο γιατρός και αυτή συναντιούνται κρυφά και η Μαρίνα που το παίρνει είδηση αυτοκτονεί

Ποιο το πέρας όμως της ιστορίας Μετά από σύντομο διάστημα ο γιατρός και η ταξιδεύτρια παντρεύονται Βέ-βαια γάμος τελείται ανάμεσα στο αρχικό ερωτευμένο ζεύγοςmiddot ούτε διάλυση της σχέσης λόγω τύψεων ούτε άλλη εύλογη καταστροφή Το δε ορφανό παιδί της Μαρίνας με τον γιατρό που μένει με τη σκληρή πλην τσακισμένη πλέον γιαγιά του μετά από λίγο αναδεικνύει το ταλέντο του στη μουσική (Προφανώς η άτυχη μητέρα του ndashαντιλαμβανόμα-στεndash είχε συνεχίσει ασυνείδητα να αγαπά τον φτωχό μουσικό που δεν παντρεύτηκε)

Το εκπληκτικό αυτό τέλος όπου ο έρωτας όχι μόνο δεν τιμωρείται αλλά επιβραβεύεται διά του γάμου παρόλο που έφερε την καταστροφή σε ένα αθώο πλάσμα (τη Μαρίνα) δείχνει μια εντυπωσιακή βούληση υποστήριξης του έρωτα σε βάρος οποιασδήποτε σύμβασης Οι κοινωνικές διαφορές οφείλουν να παραμερίζονται μπροστά στην ανώτερη αυτή αξία Οι γονείς δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στη ζωή των παιδιών τους Οι νέοι οφείλουν να κατευθύνονται από τον έρωτα και μόνον ιδού η μικρή Μαρίνα που ουσιαστικά laquoέχασεraquo επειδή δεν υπήρξε αρκετά ισχυρή αρκετά σταθερή στον έρωτά της για τον φτωχό μουσικό

Οι προγαμιαίες σχέσεις είναι παραστράτημαmiddot πολύ χειρότερο όμως σφάλμα είναι να γίνονται σοβαρό εμπόδιο στην ένωση δυο ερωτευμένων ενώ το χειρότερο ατόπημα είναι η βιαιοπραγία σε βάρος των γυναικών Η απόλυτη νικήτρια είναι στην πραγματικότητα η ταξιδεύτρια κόρη το ελεύθερο αυτό πνεύμα που κι αν επέδειξε κάποτε κάποια ελαφρό-τητα εξαγνίστηκε χάρη στον έρωτά της Η κόρη αυτή είναι κατά το ήμισυ Γαλλίδα Μια απλή σύγκριση με την τιμωρία που υπέστη η ηρωίδα της Τατιάνας Σταύρου η οποία είχε επίσης περάσει από το Παρίσι και είχε υιοθετήσει ελευθέριες συμπεριφορές μας δείχνει τη διαφορά Το Παρίσι αναδεικνύεται όχι πλέον σε καθαυτό τόπο της απωλείας αλλά σε τόπο της αμφισημίας

Μια μικρή λεπτομέρεια δείχνει ότι και στην Ειρήνη Γαλανού αυτή η μισή Γαλλίδα με όλα της τα προσόντα που την καθιστούν νικήτρια της ζωής δεν είναι ένα απολύτως θετικό πρόσωπο παντρεμένη πια αποποιείται την ευθύνη του παιδιού του άντρα της laquoέλεγε χτες προβάροντας τα γάντια της ότι με όλες τις ντάντες είναι ευθύνη μεγάλη ένα παιδίraquo41

Αυτή όμως είναι μια περιθωριακή υπονόμευση πολύ βαριά αλλά ξεκάρφωτη στο όλο έργο κινημένη ίσως από την έμμονη τάση της συγγραφέως να μοιράζει δίκιο και άδικο σε όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπά της Κατά τα άλλα η Ειρήνη Γαλανού διαμορφώνει ένα νέο πρόσωπο ελεύθερης κοπέλας και οδηγεί για πρώτη φορά μια laquoξεπάρθενηraquo στην επιτυχία και στην ευτυχία

146 Στην καλλιτεχνική πρωτοπορία

Μέσα στην Κατοχή το 1944 εκδίδει την πρώτη συλλογή διηγημάτων της και η Μόνα Μητροπούλου που δημοσίευε ήδη ποιήματα και διηγήματα σε περιοδικά από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας Πρόκειται για Το σπίτι με τον κορυδαλλό όπου υιοθετούνται οι τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας ενός ρεύματος που ακμάζει όπως είδαμε μέσα στην Κατοχή με κύριους εκπροσώπους τους πρωτοεμφανιζόμενους τότε συγγραφείς Άλκη Αγγελόγλου και Αστέρη

39 Για τα βιογραφικά της Μιμίκας Κρανάκη βλ Ελισάβετ Κοτζιά laquoΜιμίκα Κρανάκηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 10

40 Βλ εδώ ενότητα 3241 Ειρήνη Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Αθήνα 1943 σ 229

ΚοββατζήΠαιδί του μοντερνισμού η λυρική πεζογραφία ενδιαφέρεται όχι για την εξωτερική δράση αλλά για τις περιπέτειες

μιας ευαίσθητης συνείδησης για την αποτύπωση του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού για τη ρευστότητα των συναισθημάτων για τους αναπάντεχους συνειρμούς Μουσικότητα σύντομες φράσεις σαν στίχοι επαναλήψεις42 Η Μόνα Μητροπούλου βρίσκεται με αυτό το βιβλίο της από μιαν άποψη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής Της το αναγνωρίζει και η κριτική αν και ο Χουρμούζιος που ασχολείται πολύ επαινετικά μαζί της τείνει ταυτόχρονα να αποδώσει τις καλές της επιδόσεις στην laquoαντρίκεια της πρόθεσηraquo laquoΈνιωθες πίσω από το θηλυκό γράψιμο την αντρί-κεια πρόθεση το γυμνασμένο μάτι [] το στέρεο πνευματικό αρχιτεκτόνημαraquo43

Αυτό που εξασφαλίζει την ποιότητα παραμένει πάντα το laquoαντρικόraquo στοιχείο Ο Χουρμούζιος ωστόσο εμφανίζεται εδώ πολύ φιλικά προσκείμενος στο γυναικείο φύλο σε σύγκριση μάλιστα με τον Άλκη Αγγελόγλου που κρίνοντας το λίγο προγενέστερο μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου αφού την καταγγείλει ότι προγραμματικά υποβιβάζει τους άντρες και προβάλλει θετικά τις γυναίκες αναρωτιέται laquoΝα έχει άραγε δίκιο ή μήπως η αλήθεια είναι με το μέρος εκείνου του θεότρελου Αντρέγιεφ που είπε πως έπειτα από δυο μήνες έγγαμου βίου η γυναίκα πάει πια καταντά σαν πολυφορεμένο παπούτσι δεν εφαρμόζει και καλά στο πόδι μαςraquo44

Η Μητροπούλου πάντως ως προς τα θέματά της ασχολείται κυρίως με αποτυχημένες υπάρξεις και με ατελέσφορες απόπειρες φυγής Μια μικρή τρυφερή πόρνη που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μιζέρια μια γεροντοκόρη που επίσης δεν τολμά να κάνει το μεγάλο βήμα μια νεαρή γυναίκα που αποτυγχάνει να βρει εργασία γιατί έχει διατηρήσει την ικανό-τητα να ονειρεύεται θέματα στάσεις γυναικείες μορφές εντελώς μεσοπολεμικές Τα καθαυτό ερωτικά θέματα και εδώ αποφεύγονται ενώ θα δούμε πως μετά την Απελευθέρωση η συγγραφέας θα γράψει έναν ύμνο στον έρωτα (τον εκτός αστικών συμβάσεων μάλιστα) με το μυθιστόρημα Απασιονάτα

147 Ο κόσμος που έρχεται

Η αλλαγή κλίματος γίνεται αισθητή με ένα διήγημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που δημοσιεύεται στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1943 και τιτλοφορείται χαρακτηριστικά laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo45

Δείτε το διήγημα στα ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του ΕΚΕΒΙ httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 1152015)

Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στον δημοσιογράφο Παύλο Παλαιολόγο και αποτελεί χαιρετισμό ανταπόκρισης προς το ομότιτλο θεατρικό έργο εκείνου το οποίο είχε ανεβεί στη σκηνή το καλοκαίρι του 1943 στην Αθήνα και υποστήριζε τα γυναικεία δικαιώματα Είχε προηγηθεί μια διάλεξη του ίδιου συγγραφέα την άνοιξη του rsquo43 με τόσο μεγάλη επιτυχία ώστε επαναλήφθηκε αρκετές φορές τους επόμενους μήνες46

Το έργο του Παλαιολόγου παρουσίαζε μια κοπέλα που εγκατέλειψε την οικογένεια αντιδρώντας στους περιο-ρισμούς που της επέβαλλαν απέκτησε ένα παιδί εκτός γάμου και δούλεψε σκληρά για να το θρέψει Ο πατέρας του παιδιού αποκαθιστά τη μητέρα δεκαεπτά χρόνια αργότερα αφού είχε εκπληρώσει πρώτα τις δικές του οικογενειακές υποχρεώσεις Η Γαλάτεια Καζαντζάκη επικροτεί τις καλές προθέσεις του φίλου συγγραφέα αλλά ταυτόχρονα διορθώ-νει το σενάριό του

Στο δικό της διήγημα ένας μεσήλικος άντρας laquoφανερά κουρασμένοςraquo αναγγέλλει σε μια γυναίκα που είχε εγκα-ταλείψει πριν από είκοσι χρόνια ότι προτίθεται τώρα να την παντρευτεί και να νομιμοποιήσει το παιδί τους Η γυναίκα που έχει αναθρέψει το παιδί ndashμια κόρηndash με την προσωπική της εργασία με καλή καρδιά και απόλυτη αξιοπρέπεια αρνείται την προσφορά του άντρα Την άρνηση αυτή την ενθαρρύνει με κατηγορηματική αποκήρυξη του πατέρα και

42 Καίρια περιγραφή των καλλιτεχνικών τεχνικών της συγγραφέως στο Άγγελος Αφρουδάκης laquoΜόνα Μητροπούλουraquo Η μετα-πολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 358-360

43 Αιμ Χουρμούζιος laquoΜόνας Μητροπούλου Το σπίτι με τον κορυδαλλόraquo Γράμματα τχ 5 (1944) σ 249-25244 Α Σπυρής [=Άλκης Αγγελόγλου] laquoΈλλης Αλεξίου Λούμπενraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 2 (Μάρτ 1944) σ 136-13845 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo διήγημα laquoαφιερωμένο στον κ Π Παλαιολόγοraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ

1197-1199 Τώρα στο Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1953 σ 181-187 όπου και παραπέμπω 46 Τις πληροφορίες για το έργο του Π Παλαιολόγου Ο κόσμος που έρχεται τις αντλώ από τη διατριβή της Γλυκερίας Καλαϊτζή

Ελληνικό θέατρο και ιστορία Από την Κατοχή στον Εμφύλιο όπ κεφ 22 laquoΟ κοινωνικός ρόλος της γυναίκαςraquo Η συγγραφέας παρατηρεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θεατρικών συγγραφέων για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης αυτή την εποχή ενώ για το έργο του Παλαιολόγου θεωρεί ότι laquoΣτόχος του είναι αφενός να τονίσει την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας και την ανάγκη της γυναικείας αυτοδιάθεσης με την έξοδό της στους χώρους της παραγωγής και αφετέρου να δεί-ξει ότι η αντίληψη που αποκλείει το γυναικείο φύλο από τη δημόσια ζωή είναι αναχρονιστική και στηρίζεται κυρίως σε ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψειςraquo

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

Εδώ μπορείτε να ακούσετε την ίδια την ποιήτρια να διαβάζει τις laquoΑνταρτοπούλεςraquo httpwwwmavroidigrsmpsmpgrsmp_menu_main_grhtm (τελευταία επίσκεψη 1942015)

Η δροσιά και η χάρη λοιπόν επιβιώνουν ακόμα ως αξίες που διασταυρώνονται με τις καινούριες θέληση και φλόγα ndash όλα όμως καταλήγουν στην πιο παραδοσιακή κατακλείδα τον προσδοκώμενο γάμο Πρόκειται για ένα τραγούδι του 1943 που εκδίδεται στη συλλογή Της νιότης και της λευτεριάς στην Αθήνα του 1946 και βραβεύεται από το ΚΚΕ15 (Κάποιος κριτικός πάντως επισημαίνει ότι τα laquoπετάματαraquo της ποιήτριας τα laquoπισωστρέφει η βαριά κληρονομιά από τα περασμέναraquo16)

Ωστόσο η δυναμική που δημιουργήθηκε υπερέβαινε την καχυποψία ενός κινήματος το οποίο και την εποχή της ανόδου του και πολύ περισσότερο την εποχή της πτώσης του επιθυμούσε να προσεταιριστεί ευρύτατα κοινωνικά στρώματα σαφώς πέρα από τις πρωτοπορίες Έτσι οι στίχοι από τον ύμνο της καθοδηγούμενης από το ΕΑΜ γυναικείας οργάνω-σης laquoΛεύτερη Νέαraquo laquoΝα λυτρωθούμε από την τριπλή σκλαβιά | κατακτητή προϊσταμένου και άντραraquo17 μπορούσαν να λειτουργήσουν και απελευθερωτικά ως προς τα γυναικεία αιτήματα laquoΑνώνυμη επαρχιωτοπούλαraquo πάντως από τη Δυτική Μακεδονία συντάσσει την παρακάτω γλαφυρή ποιητική παραίνεση

Πετώ απrsquo τα πόδια μου τα σίδεραπου μου rsquoβαλε στην κούνια η κοινωνίακαι πολεμώ θεριά ανήμερανα διώξω της σκλαβιάς την τυραννίαΚαινούρια Δέσπω ή Σουλιώτισσαστον νέο τον Τζαβέλα θα λαλήσωndashΓια δες Τη γη με αίμα πότισαγιατί διπλά δεσμά πάω να λύσωΚι αν θες γυναίκα όπως νείρεσαιτίμια γυναίκα αληθινά ατόφιατον φασισμό της ύπαρξής σου χτύπησεκι έλα να γίνουμε πιστά συντρόφια18

Σύμφωνα με μαρτυρίες πάλι ένα ποίημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που κάνει λόγο για laquoέρωτα ελεύθεροraquo ενθουσίαζε τους οργανωμένους νέους οι οποίοι το απάγγελλαν συχνά στα laquoακτίφraquo τους

Κι ο έρωτας ελεύθεροςτης νιας γενιάς θεμέλιοτης νιότης η χαράΚι όχι πια σκλαβοπάζαρονα το βλογά βαγγέλιομα ψυχοσυντροφιά19

Το ζήτημα του έρωτα απασχολούσε ιδιαίτερα τις νεαρές αριστερές γυναίκες ποιο θα ήταν το καινούριο μοντέλο που θα αντικαθιστούσε τον ξεπερασμένο αστικό γάμο Την απάντηση την αναζητούσαν βέβαια και στη λογοτεχνία κι ένα βιβλίο που φαίνεται πως διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις ιδεολογικές ζυμώσεις της εποχής ήταν το μυθιστόρημα του Νικολάι Μπογντάνωφ Το πρώτο κορίτσι αυτό σύμφωνα με την επονίτισα Μαρία Καρρά laquoήταν πολύ της μόδας όπως και το Κομμουνιστικό μανιφέστοraquo και κυκλοφορούσε χέρι με χέρι20 Πρόκειται για την ιστορία μιας δραστήριας γενναίας και γοητευτικής νέας που πρώτη αυτή από το γυναικείο φύλο γίνεται μέλος κάποιου κομμουνιστικού πυρήνα στη Ρωσία του 1920 και που επιθυμώντας να αποβάλει τις αστικές προκαταλήψεις γύρω από τον έρωτα όπως με θέρμη

15 Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη laquoΑνταρτοπούλεςraquo Της νιότης και της λευτεριάς Αθήνα 1946 σ 2416 Β Ρώτας laquoΣοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη Της νιότης και της λευτεριάςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 43 (1551946) σ 149 laquoΤα

πετάματα αυτά τα πισωστρέφει η βαριά κληρονομιά από τα περασμένα η πρόληψη του βαριού γεωμετρικού ρυθμού ή ndashπώς αλλιώς να την ονομάσωndash η κοινωνική είτε θρησκευτική πρόληψη στολισμένη με ρίμεςraquo

17 Παρατίθεται από την Τασούλα Βερβενιώτη όπ σ 269 Τραγουδήθηκε στα τέλη του 194218 Παρατίθεται από τη Λουκία Πιστικίδου-Δρόσου laquoΗ προσφορά της γυναίκας της Δυτικής Μακεδονίας στην Εαμική Εθνική

Αντίσταση 1941-44raquo Μην απαλείφεις ποτέ τα ίχνη επιμ Θεοδοσία-Σούλα Παυλίδου και Ρούντιγκερ Μπολτς Θεσσαλονίκη 1999 σ 67

19 Αναφέρεται από τη Μαρία Καρρά Επονίτισα στους δρόμους και στις γειτονιές της Αθήνας Αθήνα 1982 σ 7720 Μαρία Καρρά όπ σ 59

υποστήριζαν γύρω της οι νεολαίοι αποκτά ελεύθερες σχέσεις με πολλά αγόρια κάτι που οδηγεί στην αποτυχία και την καταστροφή21

laquoΔεν καταλάβαινα σωστά έπραττε το κορίτσι ή όχι Τι έπρεπε να κάνει Πώς έπρεπε να φερθεί Μοντέλο δεν υπήρχεraquo γράφει η Μαρία Καρρά στην αυτοβιογραφία της εντυπωσιάζοντάς μας με το πόσο είχε προχωρήσει ο προ-βληματισμός θεωρητικά τουλάχιστον προς την κατεύθυνση της ελεύθερης συμπεριφοράς22 Στην εξιστόρηση της ίδιας της ζωής της πάντως η Μαρία Καρρά μας επιτρέπει παρακολουθήσουμε τη μεταμόρφωση των συμπεριφορών μιας κοπέλας κατά τη διάρκεια της Κατοχής από την παραδοσιακή συστολή μπροστά στο άλλο φύλο σε μια υιοθέτηση συμπεριφορών laquoισότηταςraquo αδιαφορία για το ντύσιμο ανδρικό περπάτημα πρωτοβουλία στα ερωτικά

Πέρα από τις ιδεολογικές επιφυλάξεις προς τον laquoφεμινισμόraquo λοιπόν που εξέφραζε η Αριστερά η ίδια η πράξη η πρωτόγνωρη συμμετοχή των γυναικών στα κοινά και η βούληση για την ανατροπή του παλιού κόσμου δημιουργούσε μια ριζοσπαστικότητα που ήταν πέρα από τον όποιο έλεγχο Οι ηρωικές μορφές των γυναικών που θυσιάστηκαν ενίσχυ-αν αποφασιστικά την καινούρια εικόνα

Η Ηλέκτρα Αποστόλου που θανατώθηκε από τα βασανιστήρια στην Ασφάλεια είναι ίσως το πιο προβεβλημένο παράδειγμα την υμνεί η νεαρή ποιήτρια Όλγα Βότση

Της λευτεριάς πώς εφύσηξε η πύρινη ανάσαπα στο μέτωπό σου το γυναίκειοκαι φλόγαν άρπαξε άσβηστην η αδύναμη ψυχή σουΚι ετραντάχτη ευτύς η ζωή σου απrsquo τα θεμέλιακαι πρόβαλες στην πλάση δυνατήμε πρωτόφαντη εμορφιά να λάμπειςΣυ που τρισάθλια ολομόναχη κι αλαφιασμένητων αιώνων διάβηκες το δάσοςτο σκοτεινό σαν ένα ζο σκληρά μαστιγωμένοκι όταν θώρησες το φως του λυτρωμού σουαργά τινάζοντας την κεφαλήτίναξες και της σκλαβιάς τα λέπια []

Συ που πέφτοντας εξέπλεξες τους κόμπουςΠολύχρονων δεσμών είσαι για μαςΤης γυναίκας λευτερώτρα23

Στο ποίημα που αποτελείται από δεκαέξι εξάστιχες στροφές ταυτίζεται η εθνική ελευθερία με τη γυναικεία απελευθέ-ρωση Η ποιήτρια βέβαια δεν διαθέτει τόσο ανεπτυγμένη γυναικεία συνείδηση ώστε να αποφύγει να αποδώσει ανδρικά χαρακτηριστικά στη μορφή της Ηλέκτρας (laquoστην αντρική σου τη μορφή | καρφωμένη θε να rsquoναι η ματιά μαςraquo) ndash όμως το ποίημα αυτό και ακόμα περισσότερο τα επόμενα της συλλογής (ύμνοι στον ΕΛΑΣ στην αντιστεκόμενη Αθήνα στη Ρωσία κλπ) δείχνουν ακόμα και με το ύφος τους την ανάδειξη της καινούριας αυτοπεποίθησης Ορισμένα αντλούν από το υψηλό ύφος του Σικελιανού άλλα μιμούνται χορικά του Αισχύλου24 Τα δεύτερα ιδιαίτερα είναι πολύ χαρακτηριστι-κά δηλώνουν τον προσεταιρισμό της αρχαιότητας και από τις γυναίκες έως τότε (αλλά και για πολλά χρόνια αργότερα) η αρχαιότητα ήταν μια laquoανδρικήraquo παράδοση25

Χαρακτηριστική για το νέο κλίμα στην ελληνική κοινωνία κατά την Aπελευθέρωση είναι και μια παρέμβαση κά-ποιας ανώνυμης ομάδας γυναικών μια laquoσυντροφιά από κοπέλεςraquo διαμαρτύρονται σε ένα λογοτεχνικό περιοδικό γιατί κατά τη γνώμη τους διασύρεται η Ελληνίδα με τον τρόπο που παρουσιάζεται σε ένα διήγημα που είχε δημοσιευτεί σε

21 Ν Μπογκντάνωφ Το πρώτο κορίτσι μτφ Θ Σκουρλής Αθήνα χχ [αρχές δεκαετίας 1930] Έχω υπόψη μου το αντίτυπο της βιβλιοθήκης Πρεβελάκη Πρόκειται για ένα χαριτωμένο και εύστοχα ειρωνικό μυθιστόρημα για την παρεξηγημένη ελευθερία στον έρωτα των πρώτων χρόνων της σοβιετικής επανάστασης

22 Μαρία Καρρά όπ σ 61 Η Τασούλα Βερβενιώτη έχει συγκεντρώσει στο επίμετρο της διατριβής της Οι συναγωνίστριες Τα αίτια της συμμετοχής και η δράση των γυναικών στις εαμικές οργανώσεις 1941-1944 Αθήνα 1991 αρκετές μαρτυρίες από ανα-γνώστες και αναγνώστριες της εποχής Άλλοι λένε ότι το βιβλίο laquoμας έκανε να το ρίξουμε στο άλλο άκροraquo και άλλοι laquoήταν μια προειδοποίηση για κάποια αυτοσυγκράτησηraquo

23 Όλγα Βότση laquoΗλέχτραraquo Ύμνοι Αθήνα 1946 σ 5-824 Μιλά ο λαός laquoΚαι λουφάζει σαν το ζο | βουβή μες στο σκοτάδι ω πόσοι εδιάβηκαν | σιγοκύλιστοι χρόνοι η μεγάλη ψυχή μου

| έως πότε τrsquo απάρθενο πόδι | της αιματοκυλίστρας της Βίας | θα πηδάει πα στο δόλιο κορμί μου | Δίκιο στη γη δεν υπάρχει | κι έρμος έτσι πάντα θα στενάζω αλίraquo όπ σ 10

25 Βλ Christopher Robinson ldquolsquoHelen or Penelopersquo Women Writers Myth and the Problem of Gender Rolesrdquo Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry επιμ Peter Mackridge Λονδίνο 1996 σ 109-120

προηγούμενο τεύχος του Το διήγημα αφορούσε τα ερωτικά παιχνίδια μιας νεαρής γυναίκας με Γερμανούς και το κακό της τέλος όταν εκείνοι πάνω στο μεθύσι τους τη σκότωσαν Η laquoσυντροφιάraquo διαμαρτύρεται εξ ονόματος των Ελληνί-δων που laquoδεν έσκυψαν το κεφάλι μπροστά στους καταχτητέςraquo και ζητούν laquoνα μη θίγεται και να μη κουρελιάζεταιraquo η αξιοπρέπειά τους26

Οι γυναίκες λοιπόν έχουν αποκτήσει λόγο και δεν διστάζουν να παρεμβαίνουν σε ζητήματα ιδεολογίας και τέχνης Ακόμα και οι ανώνυμες γυναίκες μιας laquoσυντροφιάςraquo Πόσο μάλλον οι επώνυμες οι συγγραφείς παλαιότερες και νέες που τώρα αποκτούν μια εντυπωσιακή αυτοπεποίθηση Η γυναικεία λογοτεχνία αμέσως μετά την Κατοχή προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση μιας πολύ μεγάλης δύναμης

142 Μικρή αναδρομή στον μεσοπόλεμο

Οι γυναίκες είχαν κάνει βέβαια ήδη μια πρώτη καλή εμφάνιση στη δεύτερη μεσοπολεμική δεκαετία η Γαλάτεια Κα-ζαντζάκη η Έλλη Αλεξίου η Τατιάνα Σταύρου η Λιλίκα Νάκου η Κατίνα Παπά η Μέλπω Αξιώτη ήταν περιπτώσεις που αν δεν αμφισβήτησαν την πρωτοκαθεδρία των ανδρών έκαναν οπωσδήποτε αισθητή την παρουσία τους Ωστόσο στον βαθμό που οι συγγραφείς αυτές θίγουν θέματα απελευθέρωσης του φύλου τους γίνεται συχνά αντιληπτή μια αμφιταλάντευση στην τοποθέτησή τους ανάμεσα στην υποστήριξη των καινούριων ηθών που έτειναν τότε να διαμορ-φωθούν αφενός και στην παραδοσιακή ηθική αφετέρου

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη από τη δεκαετία του rsquo20 κιόλας είχε ασχοληθεί σε διάφορες παραλλαγές με το πρόβλημα της ερωτικής απελευθέρωσης ταλαντευόμενη όμως διαρκώς ανάμεσα στην υποστήριξη μιας ισότητας στις ερωτικές ευκαιρίες και στην αίσθηση ότι η άρση των ταμπού (της παρθενίας πρωτίστως) μπορεί να έχει ολέθρια αποτελέσματα για την ηθική του γυναικείου φύλου

Η Λιλίκα Νάκου που με τόλμη παρουσίασε διάφορες κοπέλες laquoξεπάρθενεςraquo στα έργα της φρόντιζε ταυτόχρονα να προικίσει τις μορφές αυτές με αγγελικές ιδιότητες σε αντιστάθμισμα της ερωτικής ανταρσίας τους Μόνο στα τέλη της δεκαετίας το 1938 στο πρωτοποριακό από κάθε άποψη μυθιστόρημα της Μέλπως Αξιώτη Δύσκολες νύχτες θα βρούμε μια υποστήριξη της ερωτικής ελευθερίας υπαινικτικά εκφρασμένη αλλά και σαφή η ηρωίδα τής Αξιώτη έχει στη νεότητά της τρεις ερωτικές ιστορίες χωρίς αυτό να συνιστά πρόβλημα27 Κατά τα άλλα η θεματική των γυναικών στη δεκαετία του 1930 περιστρέφεται κυρίως γύρω από το θέμα του παιδιού της περιθωριοποιημένης γυναίκας και της εγκατάλειψης

Η Έλλη Αλεξίου ασχολείται με τη δύσκολη ζωή των μικρών μαθητών στα υποβαθμισμένα σχολεία αλλά και με την εγκατάλειψη των γυναικών από τους ισχυρότερους άντρες28middot η Γαλάτεια Καζαντζάκη με γερόντισσες δυστυχείς στην εξάρτησή τους από ένα περιβάλλον που τις αποδιώχνειmiddot η Τατιάνα Σταύρου με έναν χωρισμό (laquoένας έρωτας τελειώνει ο άντρας απομακρύνεται η γυναίκα δεν αντέχει το χωρισμό και υποφέρειraquo)29 η Κατίνα Παπά με laquoπεριπτώσεις μονα-χικών και κατατρεγμένων γυναικώνraquo καθώς και με laquoτη μέριμνα και την αγάπη για τα παιδιάraquo30 ενώ η Ειρήνη Γαλανού με νεαρές γυναίκες που υφίστανται την εγκατάλειψη αλλά καταφέρνουν να σταθούν στα πόδια τους επιλέγοντας τον δρόμο της μοναχικότητας31

Το θέμα της εγκατάλειψης είναι πράγματι από τα βασικότερα αυτή την εποχή και ο φεμινισμός των έργων όταν υπάρχει συνίσταται κυρίως στην κατάδειξη ότι οι γυναίκες μπορούν να επιβιώσουν και μετά από μια τέτοια εξέλιξη

Προς το τέλος του μεσοπολέμου εμφανίζονται πάντως και τα πρώτα μυθιστορήματα διαμόρφωσης οι γυναίκες αρχίζουν να αναζητούν την ταυτότητά τους Η Λιλίκα Νάκου στους Παραστρατημένους και η Μέλπω Αξιώτη στις Δύ-

26 laquoΜια διαμαρτυρίαraquo υπογράφεται από την Ανθή Γρανισιώτη Φιλολογικά Χρονικά τχ 33 (159 1945) σ 401 Το υπό καταγγε-λία διήγημα ήταν το laquoΜια νύχτα του σαράντα δύοraquo του Νίκου Παπαδάκη Φιλολογικά Χρονικά τχ 32 (191945) σ 339-344

27 Τις ταλαντεύσεις των γυναικών στη δεκαετία του 1930 τις έχω θίξει εκτενέστερα στο laquoldquoΜε κομμένα τα μαλλιάrdquo η Γαλάτεια Καζαντζάκη και η γυναικεία απελευθέρωσηraquo Θέματα λογοτεχνίας τχ 9 (1998) σ 133-143

28 Πολλές εγκαταλελειμμένες γυναίκες στα διηγήματα της συλλογής Άνθρωποι Αθήνα 1938 Για τη θεματική της Έλλης Αλεξίου αυτή την εποχή βλ επίσης Κ Γ Παπαγεωργίου laquoΈλλη Αλεξίουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Β΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 173-179

29 Τατιάνα Σταύρου Μυστικές πηγές Αθήνα 1940middot η laquoυπόθεσηraquo όπως δίνεται από την Έρη Σταυροπούλου laquoΤατιάνα Σταύρουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Η΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 107

30 Για τη θεματολογία της Κατίνας Παπά βλ Μαργαρίτα Μέλμπεργκ laquoΚατίνα Παπάraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 11 Τα διηγήματα της συλλογής Αν άλλαζαν όλα Αθήνα 1947 όσα έχουν γυναικεία θεματική είναι τα πε-ρισσότερα δημοσιευμένα προπολεμικά laquoΤο κίτρινο γράμμαraquo και laquoΤα δηλητήριαraquo ιστορίες γυναικών που ατυχούν στον έρωτα είναι δημοσιευμένα στη Νέα Εστία το 1938 και 1940 αντίστοιχα Το διήγημα laquoΟ τοίχοςraquo που παρουσιάζει μια αρκετά εμφανή μετατόπιση προς τύπους γυναικών με ισχυρότερο ταμπεραμέντο είναι δημοσιευμένο στη Νέα Εστία το 1941

31 Βλ το διήγημα laquoΜικρές και μεγάλες αιτίεςraquo από την ομώνυμη συλλογή του 1940 η 22χρονη ηρωίδα επιλέγει να μείνει μόνη της αρνούμενη να ξανασμίξει με τον άπιστο σύζυγό της

σκολες νύχτες ασχολούνται με τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από τα παιδικά του χρόνια έως την ωριμότητα Αναζήτη-ση ταυτότητας σημαίνει βέβαια και διεκδίκηση ίσων ευκαιριών με το άλλο φύλο32

Ωστόσο κάτι που πρέπει να παρατηρήσουμε είναι ότι σε όλη αυτή τη φάση τουλάχιστον στον τομέα του μυθιστο-ρήματος δεν έχουμε καθαυτό ερωτικά έργα Τα μυθιστορήματα της Νάκου και της Αξιώτη θίγουν ως ένα βαθμό το ζήτημα του έρωτα (εκτενέστερα η Νάκου στο τέλος μόνο αλλά με τόλμη όπως είπαμε η Αξιώτη) όμως δεν θέτουν τον έρωτα στο επίκεντρο Στη δεκαετία του rsquo30 δεν γράφτηκε ούτε ένα γυναικείο μυθιστόρημα που να έχει ως κύριο θέμα του τον έρωτα Προφανώς το ζήτημα θεωρήθηκε είτε ανάξιο λόγου για σοβαρές γυναικείες πένες είτε παρακινδυνευμέ-νο Η Λιλίκα Νάκου που το έθιξε περισσότερο παρουσιάζει κυρίως τις ολέθριες συνέπειες της γυναικείας υποχωρητι-κότητας η ηρωίδα της υιοθετεί διαρκώς την οπτική γωνία και τις απόψεις του εραστή της χωρίς να απολαμβάνει την αντίστοιχη αναγνώριση από τη μεριά τουmiddot το αποτέλεσμα είναι εντέλει η εγκατάλειψη της γυναίκας από τον άντρα για τον οποίο είχαν γίνει τόσες θυσίες

143 Ένα laquoκουρέλιraquo μες στην Κατοχή

Η Κατοχή θα ξεκινήσει με την ίδια λίγο πολύ θεματική Το μοτίβο της γυναικείας υποχωρητικότητας μιας στάσης που αποβαίνει καταστροφική για τη σχέση ενός ζευγαριού και για την ίδια τη γυναίκα ακόμα περισσότερο θα το επεξεργα-στεί και η Έλλη Αλεξίου στο κατοχικό της μυθιστόρημα Λούμπεν που εκδίδεται το 1943

Το Λούμπεν έγινε και τηλεοπτική σειρά (1981 ΥΕΝΕΔ) Πρωταγωνιστεί ο Νικήτας Τσακίρογλου αφηγητής ο Μάνος Κατράκης ενώ και η ίδια η συγγραφέας παίζει στο τελευταίο επεισόδιο ερμηνεύοντας την ηρωίδα της

τη Μυρτώ 45 χρόνια μετά Ένα μικρό δείγμα βλ httpswwwyoutubecomwatchv=NPinU0olbs4 (τελευταία επίσκεψη 1852015)

Για άλλη μια φορά μπορούμε να διαπιστώσουμε πως η πρώτη περίοδος της Κατοχής αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μια συνέχεια του προπολεμικού κόσμου παρά τον κλυδωνισμό του πολέμου33 Η Έλλη Αλεξίου μολονότι μέλος του ΚΚΕ από το 1928 δεν γράφει ούτε αυτή αντιστασιακή τέχνηmiddot την απασχολεί μια όψη του γυναικείου προβλήματος που έχει και η ίδια με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δοκιμάσει κατά τον προβληματικό και πρόσφατα διαλυμένο γάμο της με τον Βάσο Δασκαλάκη

Ιστορία ενός αποτυχημένου γάμου ενός γυναικείου εξευτελισμού και αυτοεξευτελισμού είναι το μυθιστόρημα Λού-μπεν Η γυναίκα καταλήγει laquoκουρέλιraquo (Lumpen στα γερμανικά σημαίνει κουρέλι) μετά τις αλλεπάλληλες υποχωρήσεις στον δεσποτικό και βίαιο χαρακτήρα τού συζύγου της Η τάση της να βλέπει με τα μάτια του και να του δικαιολογεί ακό-μα και πράξεις που αποβαίνουν σε βάρος της σωματικής της ακεραιότητας θα οδηγήσει σε μια ολοένα και μεγαλύτερη έκπτωση στις συνθήκες του γάμου Εντέλει ο σύζυγος θρασύτατα θα την εγκαταλείψει και μόνο τότε το laquoκουρέλιraquo θα δει και θα εννοήσει το λάθος της

Ο κατήφορος που είχα πάρει ήτανε τόσο μεγάλος που μόνο στην άβυσσο θα σταματούσε [] Εγώ το χειρότερο απrsquo όλα πιστεύω πως εγώ χάλασα και τον Αντρέα Δεν μπορεί μια τόσο εξευτελισμένη ψυχή να μη βλάψει κι αυτούς που ζούνε κοντά της34

Υπάρχει λοιπόν το κέρδος μιας καινούριας γνώσης μιας συνειδητοποίησης αλλά τόσο μόνο η ηρωίδα δεν φαίνεται σε θέση να ορθοποδήσει Η συγγραφέας έχει γράψει ένα βιβλίο προειδοποίηση για τις ομόφυλές της τον άντρα που θα πάρετε πρέπει να τον έχετε γνωρίσει καλάmiddot προσέξτε μην παρασυρθείτε από την εξωτερική του εμφάνιση προσέξτε μην αφεθείτε να χάσετε την προσωπική σας άποψη για όσα συμβαίνουν το μοντέλο του κοριτσιού που μαθαίνει απrsquo το πα-ράθυρό του τον κόσμο και βγαίνει κατευθείαν στη ζωή μέσα από το θερμοκήπιο της οικογένειάς του πρέπει να εκλείψει

Ωστόσο η ρητή σε ένα σημείο του έργου προτροπή τής ηρωίδας δεν είναι τόσο καθαρή όσο αρχικά φαίνεται

Τι άσκημο που είναι να γνωρίζουν οι γυναίκες ένα μόνο άντρα Έτσι δε θα μπορέσουν ποτέ να βγάλουν συμπέρασμα Πάω στη μοδίστρα Δε μου αρέσει το ράψιμό τηςmiddot την αλλάσσω Στον παπουτσή Στον έμπορο Στο φούρναρη Τον ένα αφήνω τον άλλο πιάνω Με τον άντρα είσαι κει ζεμένη χωρίς να ξέρεις πού τραβάς Το σωστό θα ήταν το κορίτσι να δοκιμάζει όλους τους άντρες που έτυχε να τη συγκινήσουνε από δεκάξι χρονώ ως είκοσι Μα να μην της επιτρέπεται να τους πα-ντρευτεί πριν της ώρας Όπως λες πάω να σπουδάσω μιαν επιστήμη το κορίτσι θα λέει τώρα σπουδάζω τον άντρα μου

32 Αν το μυθιστόρημα διαμόρφωσης το Bildungsroman πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ευρώπη του 18ου αιώνα ως απαίτηση της αστικής τάξης για εξίσωση με την αριστοκρατία η γυναικεία εκδοχή του εμπεριέχει ένα αντίστοιχο αίτημα αυτό της εξίσωσης με το άλλο φύλο

33 Βλ εδώ κεφ 2 334 Έλλη Αλεξίου Λούμπεν Αθήνα Νοέμ 1943 σ 192-193

και θα ζεις τρεις τέσσερις μήνες με τον καθένα Άμα θα κλείσεις πια τα είκοσί σου χρόνια θα διαλέγεις έναν απrsquo όλους που γνώρισες Κείνον που κατάλαβες πως συνταιριάζουν τα φυσικά σας Εγώ αν τώρα διάλεγα θα rsquoπαιρνα έναν άντρα μόνο καλό και γλυκομίλητο όχι όμορφο35

Στο παραπάνω απόσπασμα σε αυτό το συμπέρασμα που βγαίνει από την πικρή πείρα της ηρωίδας και το οποίο περιμέ-νουμε να στηρίξει πλήρως η συγγραφέας διακρίνουμε κάποιες αρνητικές σκιές Η εξομοίωση των laquoπρομηθευτώνraquo με τους συζύγους τείνει να υπονομεύσει το ίδιο το επιχείρημα της αναγκαίας αλληλογνωριμίας Και αυτές οι laquoσπουδέςraquo από τρεις τέσσερις μήνες στον κάθε άντρα τείνουν να γελοιοποιήσουν τη σοβαρότητα της ορθολογικής πρότασης να μην παντρεύεται το κορίτσι τον πρώτο που θα της κάνει εντύπωση

Αν όλο το μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου κατατείνει σε αυτήν ακριβώς την προτροπή βλέπουμε πως τη στιγμή που πάει να εκφραστεί ρητά η συγγραφέας σαν να χάνει το κουράγιο της και να μην είναι σε θέση να υποστηρίξει έως το τέλος την άποψή της αφήνει μια μικρή υπόνοια ότι μπορεί να μην τα εννοεί στα σοβαρά όλα αυτά Την ίδια αμφι-ταλάντευση ως προς το ηθικό αποτέλεσμα της άρσης του ταμπού των προγαμιαίων σχέσεων που υπήρχε προπολεμικά την συναντούμε λοιπόν και τώρα Η γνωριμία και άλλων ανδρών πριν τον γάμο (αν και δεν διευκρινίζεται ως ποιο σημείο προτείνεται να προχωρά η γνωριμία) είναι μια πολύ αμφιλεγόμενη τελικά καινοτομία

144 Η έκπτωση μιας νέας

Μια παρόμοια ταλάντευση αντιστρόφως ανάλογη προς της Έλλης Αλεξίου μπορούμε να διαπιστώσουμε και σε ένα διήγημα από την επίσης κατοχική συλλογή της Τατιάνας Σταύρου Το καλοκαίρι πέρασε 1943 Το διήγημα τιτλοφορείται laquoΤο σάρωθρονraquo και αφηγείται την ιστορία ενός μικρού σεμνού κοριτσιού (παρατσούκλι του το laquoσάρωθρονraquo επειδή η μητέρα του δεν του επιτρέπει τις παρέες με τα άλλα παιδιά για να μην ξεσηκώσει τη χυδαία γλώσσα τους) που μεταβάλ-λεται μετά τον θάνατο της μάνας του σε πολύ ζωηρή νέα η οποία επιθυμεί να σπουδάσει κινηματογράφο στο Παρίσι Η ζωή ωστόσο τα φέρνει έτσι ώστε η κοπέλα αποκτά έναν εραστή στο Παρίσι και έπειτα δεύτερον Αυτός αρνείται εντέλει να την παντρευτεί οπότε εκείνη αυτοκτονεί Και ενώ η συγγραφέας είχε προσδιορίσει σαφώς αρνητικά την ελευθεριάζουσα ζωή της κοπέλας36 με την τελευταία της φράση μοιάζει αιφνιδίως να την δικαιώνει ρίχνοντας το φταί-ξιμο αλλού στη σκληρή κοινωνία laquoΌλα τελειώσανε την Κυριακή εκείνη τη μαρτιάτικη για το μικρό ldquoσάρωθρονrdquo που θέλησε μονάχο του να μετρηθεί με τη ζωήraquo37 Αν το συμπέρασμα προς το οποίο κατατείνει η όλη αφήγηση έως εκείνο το σημείο θα μπορούσε να διατυπωθεί με κάτι σαν laquoιδού που καταλήγουν η πολλή ζωηρότητα και η γεύση Παρισιούraquo τελικά δείχνεται συμπάθεια για την προσπάθεια της κοπέλας να αυτονομηθεί

Έτσι η Έλλη Αλεξίου και η Τατιάνα Σταύρου νοθεύουν την προοδευτικότητά της η πρώτη και τον συντηρητισμό της η δεύτερη σε ένα κράμα πολύ χαρακτηριστικό για τις αμφιθυμίες της μεσοπολεμικής και πρώτης κατοχικής εποχής Το κλίμα θα αλλάξει ριζικά στην αμέσως επόμενη φάση

Η λοιπή θεματολογία της Τατιάνας Σταύρου αφορά κυρίως τους αγώνες μιας ηρωικής μάνας να αναθρέψει τα παιδιά της σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας Ο κύκλος τής ζωής ndashγέννα ανατροφή παιδιών και θάνατοςndash είναι αυτό που την απασχολεί στην εκτενή νουβέλα laquoΤο καλοκαίρι πέρασεraquo Ας σημειώσουμε την αρκετά αναλυτική περιγραφή ενός τοκετού θέμα που θα αποβεί χαρακτηριστικό για τη γυναικεία λογοτεχνία τα επόμενα χρόνια Οικογενειακά δράματα με μικρά παιδιά όπου συνήθως οι γονείς τυγχάνουν χωρισμένοι συμπληρώνουν τη θεματική των διηγημάτων της κων-σταντινουπολίτισσας συγγραφέως

145 Η νίκη του έρωτα

Την ίδια εποχή ωστόσο το 1943 θα κυκλοφορήσει και το μυθιστόρημα της Ειρήνης Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Ίσως πρόκειται για το πρώτο καθαυτό ερωτικό μυθιστόρημα γραμμένο από γυναίκα ndash μια τόλμη που μάλλον δεν είναι άσχετη προς την υψηλή κοινωνική θέση της συγγραφέως ο πατέρας της υπήρξε βουλευτής των Φιλελευθέρων και λό-γιοςmiddot η ίδια γεννημένη στην Αθήνα (1895) έκανε καλές σπουδές στο Αρσάκειο στο Γαλλικό Ινστιτούτο και σε σχολή κινηματογράφου υπήρξε εθελόντρια νοσοκόμα εξέδωσε συλλογή διηγημάτων στα γαλλικά (1924) και ήδη πριν τον πόλεμο διεύθυνε ένα παρθεναγωγείο38 Ας σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι η επίσης τολμηρή Λιλίκα Νάκου ήταν κι εκείνη κόρη υπουργού ενώ και η Μιμίκα Κρανάκη την ανταρσία τής οποίας θα δούμε παρακάτω δεν υπολειπόταν

35 Όπ σ 15136 Για τη ζωή της κοπέλας δίνονται οι εξής πληροφορίες από αξιόπιστο πρόσωπο laquoτι να σου πω δε ζει καλή ζωήhellip έχει έναν αξι-

ωματικό του ναυτικού και πριν φαίνεται είχε άλλον ζει καιρό μαζί τουhellip Άσκημα πράματαhellipraquo Τατιάνα Σταύρου Το καλοκαί-ρι πέρασε Αθήνα 1943 σ 139

37 Όπ σ 14538 Βλ Τάκης Μενδράκος laquoΕιρήνη Μιχ Γαλανούraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Γ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 56 58

σε κοινωνική επιφάνεια39 Γενικά οι γυναίκες συγγραφείς κατάγονται από ισχυρές οικογένειες είτε από σημαντικές οικογένειες λογίων είτε από οικογένειες πολιτικών Το ίδιο δεν είναι εξίσου απαραίτητο για τους άντρες συγγραφείς της ίδιας εποχής

Το Κόντρα στον άνεμο λοιπόν αναφέρεται στους έρωτες νέων ανθρώπων πάνω σε ένα νησί του Αιγαίου Έρωτες σε νησί αυτός είναι ένας χαρακτηριστικός κοινός τόπος της Κατοχής όταν οι ασφυκτικές συνθήκες στην πόλη ωθούσαν τους καλλιτέχνες σε φαντασιακή φυγή στη φύση σε απομόνωση στον ιδεατό τόπο μιας laquoευτοπίαςraquo40 Λουντέμης Κα-ραγάτσης Ελύτης Σικελιανός ακόμαmiddot ανάμεσά τους και η Ειρήνη Γαλανού

Νεαρός γιατρός και εθελόντρια νοσοκόμα (όχι όμως σε καιρό πολέμου) γνωρίζονται στο νοσοκομείο του νησιού και ο νέος εντυπωσιάζεται από την ελεύθερη κοσμοπολίτισσα κόρη που πριν ρίξει άγκυρα στο νησί διέσχιζε τις θάλασ-σες με το κότερό της Για ένα διάστημα τα ταβερνάκια και οι παραλίες του νησιού γνωρίζουν τους (αγνούς) έρωτές τους ώσπου η νέα κρίνει πως έφτασε η ώρα να ανακοινώσει στον καλό της το μεγάλο μυστικό δεν είναι παρθένα Αυτός θυμώνει και βιαιοπραγεί σε βάρος της οπότε η κόρη πληγωμένη αλλά περήφανη μπαίνει στο σκάφος της και αναχω-ρεί Ο νέος απελπισμένος πέφτει σιγά σιγά στα δίχτυα μιας ισχυρής γυναίκας του νησιού που τον πείθει να παντρευτεί την κόρη της Η καινούρια αυτή κόρη η Μαρίνα έχει ερωτευθεί έναν φτωχό μουσικό αλλά μπροστά στην επιμονή της μητέρας της που δεν θέλει σχέσεις με παρακατιανούς παντρεύεται τελικά τον γιατρό (Ο μουσικός πεθαίνει) Όμως η ταξιδεύτρια κόρη επανεμφανίζεται μετά από κάποια χρόνια ο γιατρός και αυτή συναντιούνται κρυφά και η Μαρίνα που το παίρνει είδηση αυτοκτονεί

Ποιο το πέρας όμως της ιστορίας Μετά από σύντομο διάστημα ο γιατρός και η ταξιδεύτρια παντρεύονται Βέ-βαια γάμος τελείται ανάμεσα στο αρχικό ερωτευμένο ζεύγοςmiddot ούτε διάλυση της σχέσης λόγω τύψεων ούτε άλλη εύλογη καταστροφή Το δε ορφανό παιδί της Μαρίνας με τον γιατρό που μένει με τη σκληρή πλην τσακισμένη πλέον γιαγιά του μετά από λίγο αναδεικνύει το ταλέντο του στη μουσική (Προφανώς η άτυχη μητέρα του ndashαντιλαμβανόμα-στεndash είχε συνεχίσει ασυνείδητα να αγαπά τον φτωχό μουσικό που δεν παντρεύτηκε)

Το εκπληκτικό αυτό τέλος όπου ο έρωτας όχι μόνο δεν τιμωρείται αλλά επιβραβεύεται διά του γάμου παρόλο που έφερε την καταστροφή σε ένα αθώο πλάσμα (τη Μαρίνα) δείχνει μια εντυπωσιακή βούληση υποστήριξης του έρωτα σε βάρος οποιασδήποτε σύμβασης Οι κοινωνικές διαφορές οφείλουν να παραμερίζονται μπροστά στην ανώτερη αυτή αξία Οι γονείς δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στη ζωή των παιδιών τους Οι νέοι οφείλουν να κατευθύνονται από τον έρωτα και μόνον ιδού η μικρή Μαρίνα που ουσιαστικά laquoέχασεraquo επειδή δεν υπήρξε αρκετά ισχυρή αρκετά σταθερή στον έρωτά της για τον φτωχό μουσικό

Οι προγαμιαίες σχέσεις είναι παραστράτημαmiddot πολύ χειρότερο όμως σφάλμα είναι να γίνονται σοβαρό εμπόδιο στην ένωση δυο ερωτευμένων ενώ το χειρότερο ατόπημα είναι η βιαιοπραγία σε βάρος των γυναικών Η απόλυτη νικήτρια είναι στην πραγματικότητα η ταξιδεύτρια κόρη το ελεύθερο αυτό πνεύμα που κι αν επέδειξε κάποτε κάποια ελαφρό-τητα εξαγνίστηκε χάρη στον έρωτά της Η κόρη αυτή είναι κατά το ήμισυ Γαλλίδα Μια απλή σύγκριση με την τιμωρία που υπέστη η ηρωίδα της Τατιάνας Σταύρου η οποία είχε επίσης περάσει από το Παρίσι και είχε υιοθετήσει ελευθέριες συμπεριφορές μας δείχνει τη διαφορά Το Παρίσι αναδεικνύεται όχι πλέον σε καθαυτό τόπο της απωλείας αλλά σε τόπο της αμφισημίας

Μια μικρή λεπτομέρεια δείχνει ότι και στην Ειρήνη Γαλανού αυτή η μισή Γαλλίδα με όλα της τα προσόντα που την καθιστούν νικήτρια της ζωής δεν είναι ένα απολύτως θετικό πρόσωπο παντρεμένη πια αποποιείται την ευθύνη του παιδιού του άντρα της laquoέλεγε χτες προβάροντας τα γάντια της ότι με όλες τις ντάντες είναι ευθύνη μεγάλη ένα παιδίraquo41

Αυτή όμως είναι μια περιθωριακή υπονόμευση πολύ βαριά αλλά ξεκάρφωτη στο όλο έργο κινημένη ίσως από την έμμονη τάση της συγγραφέως να μοιράζει δίκιο και άδικο σε όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπά της Κατά τα άλλα η Ειρήνη Γαλανού διαμορφώνει ένα νέο πρόσωπο ελεύθερης κοπέλας και οδηγεί για πρώτη φορά μια laquoξεπάρθενηraquo στην επιτυχία και στην ευτυχία

146 Στην καλλιτεχνική πρωτοπορία

Μέσα στην Κατοχή το 1944 εκδίδει την πρώτη συλλογή διηγημάτων της και η Μόνα Μητροπούλου που δημοσίευε ήδη ποιήματα και διηγήματα σε περιοδικά από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας Πρόκειται για Το σπίτι με τον κορυδαλλό όπου υιοθετούνται οι τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας ενός ρεύματος που ακμάζει όπως είδαμε μέσα στην Κατοχή με κύριους εκπροσώπους τους πρωτοεμφανιζόμενους τότε συγγραφείς Άλκη Αγγελόγλου και Αστέρη

39 Για τα βιογραφικά της Μιμίκας Κρανάκη βλ Ελισάβετ Κοτζιά laquoΜιμίκα Κρανάκηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 10

40 Βλ εδώ ενότητα 3241 Ειρήνη Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Αθήνα 1943 σ 229

ΚοββατζήΠαιδί του μοντερνισμού η λυρική πεζογραφία ενδιαφέρεται όχι για την εξωτερική δράση αλλά για τις περιπέτειες

μιας ευαίσθητης συνείδησης για την αποτύπωση του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού για τη ρευστότητα των συναισθημάτων για τους αναπάντεχους συνειρμούς Μουσικότητα σύντομες φράσεις σαν στίχοι επαναλήψεις42 Η Μόνα Μητροπούλου βρίσκεται με αυτό το βιβλίο της από μιαν άποψη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής Της το αναγνωρίζει και η κριτική αν και ο Χουρμούζιος που ασχολείται πολύ επαινετικά μαζί της τείνει ταυτόχρονα να αποδώσει τις καλές της επιδόσεις στην laquoαντρίκεια της πρόθεσηraquo laquoΈνιωθες πίσω από το θηλυκό γράψιμο την αντρί-κεια πρόθεση το γυμνασμένο μάτι [] το στέρεο πνευματικό αρχιτεκτόνημαraquo43

Αυτό που εξασφαλίζει την ποιότητα παραμένει πάντα το laquoαντρικόraquo στοιχείο Ο Χουρμούζιος ωστόσο εμφανίζεται εδώ πολύ φιλικά προσκείμενος στο γυναικείο φύλο σε σύγκριση μάλιστα με τον Άλκη Αγγελόγλου που κρίνοντας το λίγο προγενέστερο μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου αφού την καταγγείλει ότι προγραμματικά υποβιβάζει τους άντρες και προβάλλει θετικά τις γυναίκες αναρωτιέται laquoΝα έχει άραγε δίκιο ή μήπως η αλήθεια είναι με το μέρος εκείνου του θεότρελου Αντρέγιεφ που είπε πως έπειτα από δυο μήνες έγγαμου βίου η γυναίκα πάει πια καταντά σαν πολυφορεμένο παπούτσι δεν εφαρμόζει και καλά στο πόδι μαςraquo44

Η Μητροπούλου πάντως ως προς τα θέματά της ασχολείται κυρίως με αποτυχημένες υπάρξεις και με ατελέσφορες απόπειρες φυγής Μια μικρή τρυφερή πόρνη που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μιζέρια μια γεροντοκόρη που επίσης δεν τολμά να κάνει το μεγάλο βήμα μια νεαρή γυναίκα που αποτυγχάνει να βρει εργασία γιατί έχει διατηρήσει την ικανό-τητα να ονειρεύεται θέματα στάσεις γυναικείες μορφές εντελώς μεσοπολεμικές Τα καθαυτό ερωτικά θέματα και εδώ αποφεύγονται ενώ θα δούμε πως μετά την Απελευθέρωση η συγγραφέας θα γράψει έναν ύμνο στον έρωτα (τον εκτός αστικών συμβάσεων μάλιστα) με το μυθιστόρημα Απασιονάτα

147 Ο κόσμος που έρχεται

Η αλλαγή κλίματος γίνεται αισθητή με ένα διήγημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που δημοσιεύεται στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1943 και τιτλοφορείται χαρακτηριστικά laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo45

Δείτε το διήγημα στα ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του ΕΚΕΒΙ httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 1152015)

Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στον δημοσιογράφο Παύλο Παλαιολόγο και αποτελεί χαιρετισμό ανταπόκρισης προς το ομότιτλο θεατρικό έργο εκείνου το οποίο είχε ανεβεί στη σκηνή το καλοκαίρι του 1943 στην Αθήνα και υποστήριζε τα γυναικεία δικαιώματα Είχε προηγηθεί μια διάλεξη του ίδιου συγγραφέα την άνοιξη του rsquo43 με τόσο μεγάλη επιτυχία ώστε επαναλήφθηκε αρκετές φορές τους επόμενους μήνες46

Το έργο του Παλαιολόγου παρουσίαζε μια κοπέλα που εγκατέλειψε την οικογένεια αντιδρώντας στους περιο-ρισμούς που της επέβαλλαν απέκτησε ένα παιδί εκτός γάμου και δούλεψε σκληρά για να το θρέψει Ο πατέρας του παιδιού αποκαθιστά τη μητέρα δεκαεπτά χρόνια αργότερα αφού είχε εκπληρώσει πρώτα τις δικές του οικογενειακές υποχρεώσεις Η Γαλάτεια Καζαντζάκη επικροτεί τις καλές προθέσεις του φίλου συγγραφέα αλλά ταυτόχρονα διορθώ-νει το σενάριό του

Στο δικό της διήγημα ένας μεσήλικος άντρας laquoφανερά κουρασμένοςraquo αναγγέλλει σε μια γυναίκα που είχε εγκα-ταλείψει πριν από είκοσι χρόνια ότι προτίθεται τώρα να την παντρευτεί και να νομιμοποιήσει το παιδί τους Η γυναίκα που έχει αναθρέψει το παιδί ndashμια κόρηndash με την προσωπική της εργασία με καλή καρδιά και απόλυτη αξιοπρέπεια αρνείται την προσφορά του άντρα Την άρνηση αυτή την ενθαρρύνει με κατηγορηματική αποκήρυξη του πατέρα και

42 Καίρια περιγραφή των καλλιτεχνικών τεχνικών της συγγραφέως στο Άγγελος Αφρουδάκης laquoΜόνα Μητροπούλουraquo Η μετα-πολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 358-360

43 Αιμ Χουρμούζιος laquoΜόνας Μητροπούλου Το σπίτι με τον κορυδαλλόraquo Γράμματα τχ 5 (1944) σ 249-25244 Α Σπυρής [=Άλκης Αγγελόγλου] laquoΈλλης Αλεξίου Λούμπενraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 2 (Μάρτ 1944) σ 136-13845 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo διήγημα laquoαφιερωμένο στον κ Π Παλαιολόγοraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ

1197-1199 Τώρα στο Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1953 σ 181-187 όπου και παραπέμπω 46 Τις πληροφορίες για το έργο του Π Παλαιολόγου Ο κόσμος που έρχεται τις αντλώ από τη διατριβή της Γλυκερίας Καλαϊτζή

Ελληνικό θέατρο και ιστορία Από την Κατοχή στον Εμφύλιο όπ κεφ 22 laquoΟ κοινωνικός ρόλος της γυναίκαςraquo Η συγγραφέας παρατηρεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θεατρικών συγγραφέων για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης αυτή την εποχή ενώ για το έργο του Παλαιολόγου θεωρεί ότι laquoΣτόχος του είναι αφενός να τονίσει την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας και την ανάγκη της γυναικείας αυτοδιάθεσης με την έξοδό της στους χώρους της παραγωγής και αφετέρου να δεί-ξει ότι η αντίληψη που αποκλείει το γυναικείο φύλο από τη δημόσια ζωή είναι αναχρονιστική και στηρίζεται κυρίως σε ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψειςraquo

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

υποστήριζαν γύρω της οι νεολαίοι αποκτά ελεύθερες σχέσεις με πολλά αγόρια κάτι που οδηγεί στην αποτυχία και την καταστροφή21

laquoΔεν καταλάβαινα σωστά έπραττε το κορίτσι ή όχι Τι έπρεπε να κάνει Πώς έπρεπε να φερθεί Μοντέλο δεν υπήρχεraquo γράφει η Μαρία Καρρά στην αυτοβιογραφία της εντυπωσιάζοντάς μας με το πόσο είχε προχωρήσει ο προ-βληματισμός θεωρητικά τουλάχιστον προς την κατεύθυνση της ελεύθερης συμπεριφοράς22 Στην εξιστόρηση της ίδιας της ζωής της πάντως η Μαρία Καρρά μας επιτρέπει παρακολουθήσουμε τη μεταμόρφωση των συμπεριφορών μιας κοπέλας κατά τη διάρκεια της Κατοχής από την παραδοσιακή συστολή μπροστά στο άλλο φύλο σε μια υιοθέτηση συμπεριφορών laquoισότηταςraquo αδιαφορία για το ντύσιμο ανδρικό περπάτημα πρωτοβουλία στα ερωτικά

Πέρα από τις ιδεολογικές επιφυλάξεις προς τον laquoφεμινισμόraquo λοιπόν που εξέφραζε η Αριστερά η ίδια η πράξη η πρωτόγνωρη συμμετοχή των γυναικών στα κοινά και η βούληση για την ανατροπή του παλιού κόσμου δημιουργούσε μια ριζοσπαστικότητα που ήταν πέρα από τον όποιο έλεγχο Οι ηρωικές μορφές των γυναικών που θυσιάστηκαν ενίσχυ-αν αποφασιστικά την καινούρια εικόνα

Η Ηλέκτρα Αποστόλου που θανατώθηκε από τα βασανιστήρια στην Ασφάλεια είναι ίσως το πιο προβεβλημένο παράδειγμα την υμνεί η νεαρή ποιήτρια Όλγα Βότση

Της λευτεριάς πώς εφύσηξε η πύρινη ανάσαπα στο μέτωπό σου το γυναίκειοκαι φλόγαν άρπαξε άσβηστην η αδύναμη ψυχή σουΚι ετραντάχτη ευτύς η ζωή σου απrsquo τα θεμέλιακαι πρόβαλες στην πλάση δυνατήμε πρωτόφαντη εμορφιά να λάμπειςΣυ που τρισάθλια ολομόναχη κι αλαφιασμένητων αιώνων διάβηκες το δάσοςτο σκοτεινό σαν ένα ζο σκληρά μαστιγωμένοκι όταν θώρησες το φως του λυτρωμού σουαργά τινάζοντας την κεφαλήτίναξες και της σκλαβιάς τα λέπια []

Συ που πέφτοντας εξέπλεξες τους κόμπουςΠολύχρονων δεσμών είσαι για μαςΤης γυναίκας λευτερώτρα23

Στο ποίημα που αποτελείται από δεκαέξι εξάστιχες στροφές ταυτίζεται η εθνική ελευθερία με τη γυναικεία απελευθέ-ρωση Η ποιήτρια βέβαια δεν διαθέτει τόσο ανεπτυγμένη γυναικεία συνείδηση ώστε να αποφύγει να αποδώσει ανδρικά χαρακτηριστικά στη μορφή της Ηλέκτρας (laquoστην αντρική σου τη μορφή | καρφωμένη θε να rsquoναι η ματιά μαςraquo) ndash όμως το ποίημα αυτό και ακόμα περισσότερο τα επόμενα της συλλογής (ύμνοι στον ΕΛΑΣ στην αντιστεκόμενη Αθήνα στη Ρωσία κλπ) δείχνουν ακόμα και με το ύφος τους την ανάδειξη της καινούριας αυτοπεποίθησης Ορισμένα αντλούν από το υψηλό ύφος του Σικελιανού άλλα μιμούνται χορικά του Αισχύλου24 Τα δεύτερα ιδιαίτερα είναι πολύ χαρακτηριστι-κά δηλώνουν τον προσεταιρισμό της αρχαιότητας και από τις γυναίκες έως τότε (αλλά και για πολλά χρόνια αργότερα) η αρχαιότητα ήταν μια laquoανδρικήraquo παράδοση25

Χαρακτηριστική για το νέο κλίμα στην ελληνική κοινωνία κατά την Aπελευθέρωση είναι και μια παρέμβαση κά-ποιας ανώνυμης ομάδας γυναικών μια laquoσυντροφιά από κοπέλεςraquo διαμαρτύρονται σε ένα λογοτεχνικό περιοδικό γιατί κατά τη γνώμη τους διασύρεται η Ελληνίδα με τον τρόπο που παρουσιάζεται σε ένα διήγημα που είχε δημοσιευτεί σε

21 Ν Μπογκντάνωφ Το πρώτο κορίτσι μτφ Θ Σκουρλής Αθήνα χχ [αρχές δεκαετίας 1930] Έχω υπόψη μου το αντίτυπο της βιβλιοθήκης Πρεβελάκη Πρόκειται για ένα χαριτωμένο και εύστοχα ειρωνικό μυθιστόρημα για την παρεξηγημένη ελευθερία στον έρωτα των πρώτων χρόνων της σοβιετικής επανάστασης

22 Μαρία Καρρά όπ σ 61 Η Τασούλα Βερβενιώτη έχει συγκεντρώσει στο επίμετρο της διατριβής της Οι συναγωνίστριες Τα αίτια της συμμετοχής και η δράση των γυναικών στις εαμικές οργανώσεις 1941-1944 Αθήνα 1991 αρκετές μαρτυρίες από ανα-γνώστες και αναγνώστριες της εποχής Άλλοι λένε ότι το βιβλίο laquoμας έκανε να το ρίξουμε στο άλλο άκροraquo και άλλοι laquoήταν μια προειδοποίηση για κάποια αυτοσυγκράτησηraquo

23 Όλγα Βότση laquoΗλέχτραraquo Ύμνοι Αθήνα 1946 σ 5-824 Μιλά ο λαός laquoΚαι λουφάζει σαν το ζο | βουβή μες στο σκοτάδι ω πόσοι εδιάβηκαν | σιγοκύλιστοι χρόνοι η μεγάλη ψυχή μου

| έως πότε τrsquo απάρθενο πόδι | της αιματοκυλίστρας της Βίας | θα πηδάει πα στο δόλιο κορμί μου | Δίκιο στη γη δεν υπάρχει | κι έρμος έτσι πάντα θα στενάζω αλίraquo όπ σ 10

25 Βλ Christopher Robinson ldquolsquoHelen or Penelopersquo Women Writers Myth and the Problem of Gender Rolesrdquo Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry επιμ Peter Mackridge Λονδίνο 1996 σ 109-120

προηγούμενο τεύχος του Το διήγημα αφορούσε τα ερωτικά παιχνίδια μιας νεαρής γυναίκας με Γερμανούς και το κακό της τέλος όταν εκείνοι πάνω στο μεθύσι τους τη σκότωσαν Η laquoσυντροφιάraquo διαμαρτύρεται εξ ονόματος των Ελληνί-δων που laquoδεν έσκυψαν το κεφάλι μπροστά στους καταχτητέςraquo και ζητούν laquoνα μη θίγεται και να μη κουρελιάζεταιraquo η αξιοπρέπειά τους26

Οι γυναίκες λοιπόν έχουν αποκτήσει λόγο και δεν διστάζουν να παρεμβαίνουν σε ζητήματα ιδεολογίας και τέχνης Ακόμα και οι ανώνυμες γυναίκες μιας laquoσυντροφιάςraquo Πόσο μάλλον οι επώνυμες οι συγγραφείς παλαιότερες και νέες που τώρα αποκτούν μια εντυπωσιακή αυτοπεποίθηση Η γυναικεία λογοτεχνία αμέσως μετά την Κατοχή προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση μιας πολύ μεγάλης δύναμης

142 Μικρή αναδρομή στον μεσοπόλεμο

Οι γυναίκες είχαν κάνει βέβαια ήδη μια πρώτη καλή εμφάνιση στη δεύτερη μεσοπολεμική δεκαετία η Γαλάτεια Κα-ζαντζάκη η Έλλη Αλεξίου η Τατιάνα Σταύρου η Λιλίκα Νάκου η Κατίνα Παπά η Μέλπω Αξιώτη ήταν περιπτώσεις που αν δεν αμφισβήτησαν την πρωτοκαθεδρία των ανδρών έκαναν οπωσδήποτε αισθητή την παρουσία τους Ωστόσο στον βαθμό που οι συγγραφείς αυτές θίγουν θέματα απελευθέρωσης του φύλου τους γίνεται συχνά αντιληπτή μια αμφιταλάντευση στην τοποθέτησή τους ανάμεσα στην υποστήριξη των καινούριων ηθών που έτειναν τότε να διαμορ-φωθούν αφενός και στην παραδοσιακή ηθική αφετέρου

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη από τη δεκαετία του rsquo20 κιόλας είχε ασχοληθεί σε διάφορες παραλλαγές με το πρόβλημα της ερωτικής απελευθέρωσης ταλαντευόμενη όμως διαρκώς ανάμεσα στην υποστήριξη μιας ισότητας στις ερωτικές ευκαιρίες και στην αίσθηση ότι η άρση των ταμπού (της παρθενίας πρωτίστως) μπορεί να έχει ολέθρια αποτελέσματα για την ηθική του γυναικείου φύλου

Η Λιλίκα Νάκου που με τόλμη παρουσίασε διάφορες κοπέλες laquoξεπάρθενεςraquo στα έργα της φρόντιζε ταυτόχρονα να προικίσει τις μορφές αυτές με αγγελικές ιδιότητες σε αντιστάθμισμα της ερωτικής ανταρσίας τους Μόνο στα τέλη της δεκαετίας το 1938 στο πρωτοποριακό από κάθε άποψη μυθιστόρημα της Μέλπως Αξιώτη Δύσκολες νύχτες θα βρούμε μια υποστήριξη της ερωτικής ελευθερίας υπαινικτικά εκφρασμένη αλλά και σαφή η ηρωίδα τής Αξιώτη έχει στη νεότητά της τρεις ερωτικές ιστορίες χωρίς αυτό να συνιστά πρόβλημα27 Κατά τα άλλα η θεματική των γυναικών στη δεκαετία του 1930 περιστρέφεται κυρίως γύρω από το θέμα του παιδιού της περιθωριοποιημένης γυναίκας και της εγκατάλειψης

Η Έλλη Αλεξίου ασχολείται με τη δύσκολη ζωή των μικρών μαθητών στα υποβαθμισμένα σχολεία αλλά και με την εγκατάλειψη των γυναικών από τους ισχυρότερους άντρες28middot η Γαλάτεια Καζαντζάκη με γερόντισσες δυστυχείς στην εξάρτησή τους από ένα περιβάλλον που τις αποδιώχνειmiddot η Τατιάνα Σταύρου με έναν χωρισμό (laquoένας έρωτας τελειώνει ο άντρας απομακρύνεται η γυναίκα δεν αντέχει το χωρισμό και υποφέρειraquo)29 η Κατίνα Παπά με laquoπεριπτώσεις μονα-χικών και κατατρεγμένων γυναικώνraquo καθώς και με laquoτη μέριμνα και την αγάπη για τα παιδιάraquo30 ενώ η Ειρήνη Γαλανού με νεαρές γυναίκες που υφίστανται την εγκατάλειψη αλλά καταφέρνουν να σταθούν στα πόδια τους επιλέγοντας τον δρόμο της μοναχικότητας31

Το θέμα της εγκατάλειψης είναι πράγματι από τα βασικότερα αυτή την εποχή και ο φεμινισμός των έργων όταν υπάρχει συνίσταται κυρίως στην κατάδειξη ότι οι γυναίκες μπορούν να επιβιώσουν και μετά από μια τέτοια εξέλιξη

Προς το τέλος του μεσοπολέμου εμφανίζονται πάντως και τα πρώτα μυθιστορήματα διαμόρφωσης οι γυναίκες αρχίζουν να αναζητούν την ταυτότητά τους Η Λιλίκα Νάκου στους Παραστρατημένους και η Μέλπω Αξιώτη στις Δύ-

26 laquoΜια διαμαρτυρίαraquo υπογράφεται από την Ανθή Γρανισιώτη Φιλολογικά Χρονικά τχ 33 (159 1945) σ 401 Το υπό καταγγε-λία διήγημα ήταν το laquoΜια νύχτα του σαράντα δύοraquo του Νίκου Παπαδάκη Φιλολογικά Χρονικά τχ 32 (191945) σ 339-344

27 Τις ταλαντεύσεις των γυναικών στη δεκαετία του 1930 τις έχω θίξει εκτενέστερα στο laquoldquoΜε κομμένα τα μαλλιάrdquo η Γαλάτεια Καζαντζάκη και η γυναικεία απελευθέρωσηraquo Θέματα λογοτεχνίας τχ 9 (1998) σ 133-143

28 Πολλές εγκαταλελειμμένες γυναίκες στα διηγήματα της συλλογής Άνθρωποι Αθήνα 1938 Για τη θεματική της Έλλης Αλεξίου αυτή την εποχή βλ επίσης Κ Γ Παπαγεωργίου laquoΈλλη Αλεξίουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Β΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 173-179

29 Τατιάνα Σταύρου Μυστικές πηγές Αθήνα 1940middot η laquoυπόθεσηraquo όπως δίνεται από την Έρη Σταυροπούλου laquoΤατιάνα Σταύρουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Η΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 107

30 Για τη θεματολογία της Κατίνας Παπά βλ Μαργαρίτα Μέλμπεργκ laquoΚατίνα Παπάraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 11 Τα διηγήματα της συλλογής Αν άλλαζαν όλα Αθήνα 1947 όσα έχουν γυναικεία θεματική είναι τα πε-ρισσότερα δημοσιευμένα προπολεμικά laquoΤο κίτρινο γράμμαraquo και laquoΤα δηλητήριαraquo ιστορίες γυναικών που ατυχούν στον έρωτα είναι δημοσιευμένα στη Νέα Εστία το 1938 και 1940 αντίστοιχα Το διήγημα laquoΟ τοίχοςraquo που παρουσιάζει μια αρκετά εμφανή μετατόπιση προς τύπους γυναικών με ισχυρότερο ταμπεραμέντο είναι δημοσιευμένο στη Νέα Εστία το 1941

31 Βλ το διήγημα laquoΜικρές και μεγάλες αιτίεςraquo από την ομώνυμη συλλογή του 1940 η 22χρονη ηρωίδα επιλέγει να μείνει μόνη της αρνούμενη να ξανασμίξει με τον άπιστο σύζυγό της

σκολες νύχτες ασχολούνται με τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από τα παιδικά του χρόνια έως την ωριμότητα Αναζήτη-ση ταυτότητας σημαίνει βέβαια και διεκδίκηση ίσων ευκαιριών με το άλλο φύλο32

Ωστόσο κάτι που πρέπει να παρατηρήσουμε είναι ότι σε όλη αυτή τη φάση τουλάχιστον στον τομέα του μυθιστο-ρήματος δεν έχουμε καθαυτό ερωτικά έργα Τα μυθιστορήματα της Νάκου και της Αξιώτη θίγουν ως ένα βαθμό το ζήτημα του έρωτα (εκτενέστερα η Νάκου στο τέλος μόνο αλλά με τόλμη όπως είπαμε η Αξιώτη) όμως δεν θέτουν τον έρωτα στο επίκεντρο Στη δεκαετία του rsquo30 δεν γράφτηκε ούτε ένα γυναικείο μυθιστόρημα που να έχει ως κύριο θέμα του τον έρωτα Προφανώς το ζήτημα θεωρήθηκε είτε ανάξιο λόγου για σοβαρές γυναικείες πένες είτε παρακινδυνευμέ-νο Η Λιλίκα Νάκου που το έθιξε περισσότερο παρουσιάζει κυρίως τις ολέθριες συνέπειες της γυναικείας υποχωρητι-κότητας η ηρωίδα της υιοθετεί διαρκώς την οπτική γωνία και τις απόψεις του εραστή της χωρίς να απολαμβάνει την αντίστοιχη αναγνώριση από τη μεριά τουmiddot το αποτέλεσμα είναι εντέλει η εγκατάλειψη της γυναίκας από τον άντρα για τον οποίο είχαν γίνει τόσες θυσίες

143 Ένα laquoκουρέλιraquo μες στην Κατοχή

Η Κατοχή θα ξεκινήσει με την ίδια λίγο πολύ θεματική Το μοτίβο της γυναικείας υποχωρητικότητας μιας στάσης που αποβαίνει καταστροφική για τη σχέση ενός ζευγαριού και για την ίδια τη γυναίκα ακόμα περισσότερο θα το επεξεργα-στεί και η Έλλη Αλεξίου στο κατοχικό της μυθιστόρημα Λούμπεν που εκδίδεται το 1943

Το Λούμπεν έγινε και τηλεοπτική σειρά (1981 ΥΕΝΕΔ) Πρωταγωνιστεί ο Νικήτας Τσακίρογλου αφηγητής ο Μάνος Κατράκης ενώ και η ίδια η συγγραφέας παίζει στο τελευταίο επεισόδιο ερμηνεύοντας την ηρωίδα της

τη Μυρτώ 45 χρόνια μετά Ένα μικρό δείγμα βλ httpswwwyoutubecomwatchv=NPinU0olbs4 (τελευταία επίσκεψη 1852015)

Για άλλη μια φορά μπορούμε να διαπιστώσουμε πως η πρώτη περίοδος της Κατοχής αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μια συνέχεια του προπολεμικού κόσμου παρά τον κλυδωνισμό του πολέμου33 Η Έλλη Αλεξίου μολονότι μέλος του ΚΚΕ από το 1928 δεν γράφει ούτε αυτή αντιστασιακή τέχνηmiddot την απασχολεί μια όψη του γυναικείου προβλήματος που έχει και η ίδια με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δοκιμάσει κατά τον προβληματικό και πρόσφατα διαλυμένο γάμο της με τον Βάσο Δασκαλάκη

Ιστορία ενός αποτυχημένου γάμου ενός γυναικείου εξευτελισμού και αυτοεξευτελισμού είναι το μυθιστόρημα Λού-μπεν Η γυναίκα καταλήγει laquoκουρέλιraquo (Lumpen στα γερμανικά σημαίνει κουρέλι) μετά τις αλλεπάλληλες υποχωρήσεις στον δεσποτικό και βίαιο χαρακτήρα τού συζύγου της Η τάση της να βλέπει με τα μάτια του και να του δικαιολογεί ακό-μα και πράξεις που αποβαίνουν σε βάρος της σωματικής της ακεραιότητας θα οδηγήσει σε μια ολοένα και μεγαλύτερη έκπτωση στις συνθήκες του γάμου Εντέλει ο σύζυγος θρασύτατα θα την εγκαταλείψει και μόνο τότε το laquoκουρέλιraquo θα δει και θα εννοήσει το λάθος της

Ο κατήφορος που είχα πάρει ήτανε τόσο μεγάλος που μόνο στην άβυσσο θα σταματούσε [] Εγώ το χειρότερο απrsquo όλα πιστεύω πως εγώ χάλασα και τον Αντρέα Δεν μπορεί μια τόσο εξευτελισμένη ψυχή να μη βλάψει κι αυτούς που ζούνε κοντά της34

Υπάρχει λοιπόν το κέρδος μιας καινούριας γνώσης μιας συνειδητοποίησης αλλά τόσο μόνο η ηρωίδα δεν φαίνεται σε θέση να ορθοποδήσει Η συγγραφέας έχει γράψει ένα βιβλίο προειδοποίηση για τις ομόφυλές της τον άντρα που θα πάρετε πρέπει να τον έχετε γνωρίσει καλάmiddot προσέξτε μην παρασυρθείτε από την εξωτερική του εμφάνιση προσέξτε μην αφεθείτε να χάσετε την προσωπική σας άποψη για όσα συμβαίνουν το μοντέλο του κοριτσιού που μαθαίνει απrsquo το πα-ράθυρό του τον κόσμο και βγαίνει κατευθείαν στη ζωή μέσα από το θερμοκήπιο της οικογένειάς του πρέπει να εκλείψει

Ωστόσο η ρητή σε ένα σημείο του έργου προτροπή τής ηρωίδας δεν είναι τόσο καθαρή όσο αρχικά φαίνεται

Τι άσκημο που είναι να γνωρίζουν οι γυναίκες ένα μόνο άντρα Έτσι δε θα μπορέσουν ποτέ να βγάλουν συμπέρασμα Πάω στη μοδίστρα Δε μου αρέσει το ράψιμό τηςmiddot την αλλάσσω Στον παπουτσή Στον έμπορο Στο φούρναρη Τον ένα αφήνω τον άλλο πιάνω Με τον άντρα είσαι κει ζεμένη χωρίς να ξέρεις πού τραβάς Το σωστό θα ήταν το κορίτσι να δοκιμάζει όλους τους άντρες που έτυχε να τη συγκινήσουνε από δεκάξι χρονώ ως είκοσι Μα να μην της επιτρέπεται να τους πα-ντρευτεί πριν της ώρας Όπως λες πάω να σπουδάσω μιαν επιστήμη το κορίτσι θα λέει τώρα σπουδάζω τον άντρα μου

32 Αν το μυθιστόρημα διαμόρφωσης το Bildungsroman πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ευρώπη του 18ου αιώνα ως απαίτηση της αστικής τάξης για εξίσωση με την αριστοκρατία η γυναικεία εκδοχή του εμπεριέχει ένα αντίστοιχο αίτημα αυτό της εξίσωσης με το άλλο φύλο

33 Βλ εδώ κεφ 2 334 Έλλη Αλεξίου Λούμπεν Αθήνα Νοέμ 1943 σ 192-193

και θα ζεις τρεις τέσσερις μήνες με τον καθένα Άμα θα κλείσεις πια τα είκοσί σου χρόνια θα διαλέγεις έναν απrsquo όλους που γνώρισες Κείνον που κατάλαβες πως συνταιριάζουν τα φυσικά σας Εγώ αν τώρα διάλεγα θα rsquoπαιρνα έναν άντρα μόνο καλό και γλυκομίλητο όχι όμορφο35

Στο παραπάνω απόσπασμα σε αυτό το συμπέρασμα που βγαίνει από την πικρή πείρα της ηρωίδας και το οποίο περιμέ-νουμε να στηρίξει πλήρως η συγγραφέας διακρίνουμε κάποιες αρνητικές σκιές Η εξομοίωση των laquoπρομηθευτώνraquo με τους συζύγους τείνει να υπονομεύσει το ίδιο το επιχείρημα της αναγκαίας αλληλογνωριμίας Και αυτές οι laquoσπουδέςraquo από τρεις τέσσερις μήνες στον κάθε άντρα τείνουν να γελοιοποιήσουν τη σοβαρότητα της ορθολογικής πρότασης να μην παντρεύεται το κορίτσι τον πρώτο που θα της κάνει εντύπωση

Αν όλο το μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου κατατείνει σε αυτήν ακριβώς την προτροπή βλέπουμε πως τη στιγμή που πάει να εκφραστεί ρητά η συγγραφέας σαν να χάνει το κουράγιο της και να μην είναι σε θέση να υποστηρίξει έως το τέλος την άποψή της αφήνει μια μικρή υπόνοια ότι μπορεί να μην τα εννοεί στα σοβαρά όλα αυτά Την ίδια αμφι-ταλάντευση ως προς το ηθικό αποτέλεσμα της άρσης του ταμπού των προγαμιαίων σχέσεων που υπήρχε προπολεμικά την συναντούμε λοιπόν και τώρα Η γνωριμία και άλλων ανδρών πριν τον γάμο (αν και δεν διευκρινίζεται ως ποιο σημείο προτείνεται να προχωρά η γνωριμία) είναι μια πολύ αμφιλεγόμενη τελικά καινοτομία

144 Η έκπτωση μιας νέας

Μια παρόμοια ταλάντευση αντιστρόφως ανάλογη προς της Έλλης Αλεξίου μπορούμε να διαπιστώσουμε και σε ένα διήγημα από την επίσης κατοχική συλλογή της Τατιάνας Σταύρου Το καλοκαίρι πέρασε 1943 Το διήγημα τιτλοφορείται laquoΤο σάρωθρονraquo και αφηγείται την ιστορία ενός μικρού σεμνού κοριτσιού (παρατσούκλι του το laquoσάρωθρονraquo επειδή η μητέρα του δεν του επιτρέπει τις παρέες με τα άλλα παιδιά για να μην ξεσηκώσει τη χυδαία γλώσσα τους) που μεταβάλ-λεται μετά τον θάνατο της μάνας του σε πολύ ζωηρή νέα η οποία επιθυμεί να σπουδάσει κινηματογράφο στο Παρίσι Η ζωή ωστόσο τα φέρνει έτσι ώστε η κοπέλα αποκτά έναν εραστή στο Παρίσι και έπειτα δεύτερον Αυτός αρνείται εντέλει να την παντρευτεί οπότε εκείνη αυτοκτονεί Και ενώ η συγγραφέας είχε προσδιορίσει σαφώς αρνητικά την ελευθεριάζουσα ζωή της κοπέλας36 με την τελευταία της φράση μοιάζει αιφνιδίως να την δικαιώνει ρίχνοντας το φταί-ξιμο αλλού στη σκληρή κοινωνία laquoΌλα τελειώσανε την Κυριακή εκείνη τη μαρτιάτικη για το μικρό ldquoσάρωθρονrdquo που θέλησε μονάχο του να μετρηθεί με τη ζωήraquo37 Αν το συμπέρασμα προς το οποίο κατατείνει η όλη αφήγηση έως εκείνο το σημείο θα μπορούσε να διατυπωθεί με κάτι σαν laquoιδού που καταλήγουν η πολλή ζωηρότητα και η γεύση Παρισιούraquo τελικά δείχνεται συμπάθεια για την προσπάθεια της κοπέλας να αυτονομηθεί

Έτσι η Έλλη Αλεξίου και η Τατιάνα Σταύρου νοθεύουν την προοδευτικότητά της η πρώτη και τον συντηρητισμό της η δεύτερη σε ένα κράμα πολύ χαρακτηριστικό για τις αμφιθυμίες της μεσοπολεμικής και πρώτης κατοχικής εποχής Το κλίμα θα αλλάξει ριζικά στην αμέσως επόμενη φάση

Η λοιπή θεματολογία της Τατιάνας Σταύρου αφορά κυρίως τους αγώνες μιας ηρωικής μάνας να αναθρέψει τα παιδιά της σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας Ο κύκλος τής ζωής ndashγέννα ανατροφή παιδιών και θάνατοςndash είναι αυτό που την απασχολεί στην εκτενή νουβέλα laquoΤο καλοκαίρι πέρασεraquo Ας σημειώσουμε την αρκετά αναλυτική περιγραφή ενός τοκετού θέμα που θα αποβεί χαρακτηριστικό για τη γυναικεία λογοτεχνία τα επόμενα χρόνια Οικογενειακά δράματα με μικρά παιδιά όπου συνήθως οι γονείς τυγχάνουν χωρισμένοι συμπληρώνουν τη θεματική των διηγημάτων της κων-σταντινουπολίτισσας συγγραφέως

145 Η νίκη του έρωτα

Την ίδια εποχή ωστόσο το 1943 θα κυκλοφορήσει και το μυθιστόρημα της Ειρήνης Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Ίσως πρόκειται για το πρώτο καθαυτό ερωτικό μυθιστόρημα γραμμένο από γυναίκα ndash μια τόλμη που μάλλον δεν είναι άσχετη προς την υψηλή κοινωνική θέση της συγγραφέως ο πατέρας της υπήρξε βουλευτής των Φιλελευθέρων και λό-γιοςmiddot η ίδια γεννημένη στην Αθήνα (1895) έκανε καλές σπουδές στο Αρσάκειο στο Γαλλικό Ινστιτούτο και σε σχολή κινηματογράφου υπήρξε εθελόντρια νοσοκόμα εξέδωσε συλλογή διηγημάτων στα γαλλικά (1924) και ήδη πριν τον πόλεμο διεύθυνε ένα παρθεναγωγείο38 Ας σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι η επίσης τολμηρή Λιλίκα Νάκου ήταν κι εκείνη κόρη υπουργού ενώ και η Μιμίκα Κρανάκη την ανταρσία τής οποίας θα δούμε παρακάτω δεν υπολειπόταν

35 Όπ σ 15136 Για τη ζωή της κοπέλας δίνονται οι εξής πληροφορίες από αξιόπιστο πρόσωπο laquoτι να σου πω δε ζει καλή ζωήhellip έχει έναν αξι-

ωματικό του ναυτικού και πριν φαίνεται είχε άλλον ζει καιρό μαζί τουhellip Άσκημα πράματαhellipraquo Τατιάνα Σταύρου Το καλοκαί-ρι πέρασε Αθήνα 1943 σ 139

37 Όπ σ 14538 Βλ Τάκης Μενδράκος laquoΕιρήνη Μιχ Γαλανούraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Γ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 56 58

σε κοινωνική επιφάνεια39 Γενικά οι γυναίκες συγγραφείς κατάγονται από ισχυρές οικογένειες είτε από σημαντικές οικογένειες λογίων είτε από οικογένειες πολιτικών Το ίδιο δεν είναι εξίσου απαραίτητο για τους άντρες συγγραφείς της ίδιας εποχής

Το Κόντρα στον άνεμο λοιπόν αναφέρεται στους έρωτες νέων ανθρώπων πάνω σε ένα νησί του Αιγαίου Έρωτες σε νησί αυτός είναι ένας χαρακτηριστικός κοινός τόπος της Κατοχής όταν οι ασφυκτικές συνθήκες στην πόλη ωθούσαν τους καλλιτέχνες σε φαντασιακή φυγή στη φύση σε απομόνωση στον ιδεατό τόπο μιας laquoευτοπίαςraquo40 Λουντέμης Κα-ραγάτσης Ελύτης Σικελιανός ακόμαmiddot ανάμεσά τους και η Ειρήνη Γαλανού

Νεαρός γιατρός και εθελόντρια νοσοκόμα (όχι όμως σε καιρό πολέμου) γνωρίζονται στο νοσοκομείο του νησιού και ο νέος εντυπωσιάζεται από την ελεύθερη κοσμοπολίτισσα κόρη που πριν ρίξει άγκυρα στο νησί διέσχιζε τις θάλασ-σες με το κότερό της Για ένα διάστημα τα ταβερνάκια και οι παραλίες του νησιού γνωρίζουν τους (αγνούς) έρωτές τους ώσπου η νέα κρίνει πως έφτασε η ώρα να ανακοινώσει στον καλό της το μεγάλο μυστικό δεν είναι παρθένα Αυτός θυμώνει και βιαιοπραγεί σε βάρος της οπότε η κόρη πληγωμένη αλλά περήφανη μπαίνει στο σκάφος της και αναχω-ρεί Ο νέος απελπισμένος πέφτει σιγά σιγά στα δίχτυα μιας ισχυρής γυναίκας του νησιού που τον πείθει να παντρευτεί την κόρη της Η καινούρια αυτή κόρη η Μαρίνα έχει ερωτευθεί έναν φτωχό μουσικό αλλά μπροστά στην επιμονή της μητέρας της που δεν θέλει σχέσεις με παρακατιανούς παντρεύεται τελικά τον γιατρό (Ο μουσικός πεθαίνει) Όμως η ταξιδεύτρια κόρη επανεμφανίζεται μετά από κάποια χρόνια ο γιατρός και αυτή συναντιούνται κρυφά και η Μαρίνα που το παίρνει είδηση αυτοκτονεί

Ποιο το πέρας όμως της ιστορίας Μετά από σύντομο διάστημα ο γιατρός και η ταξιδεύτρια παντρεύονται Βέ-βαια γάμος τελείται ανάμεσα στο αρχικό ερωτευμένο ζεύγοςmiddot ούτε διάλυση της σχέσης λόγω τύψεων ούτε άλλη εύλογη καταστροφή Το δε ορφανό παιδί της Μαρίνας με τον γιατρό που μένει με τη σκληρή πλην τσακισμένη πλέον γιαγιά του μετά από λίγο αναδεικνύει το ταλέντο του στη μουσική (Προφανώς η άτυχη μητέρα του ndashαντιλαμβανόμα-στεndash είχε συνεχίσει ασυνείδητα να αγαπά τον φτωχό μουσικό που δεν παντρεύτηκε)

Το εκπληκτικό αυτό τέλος όπου ο έρωτας όχι μόνο δεν τιμωρείται αλλά επιβραβεύεται διά του γάμου παρόλο που έφερε την καταστροφή σε ένα αθώο πλάσμα (τη Μαρίνα) δείχνει μια εντυπωσιακή βούληση υποστήριξης του έρωτα σε βάρος οποιασδήποτε σύμβασης Οι κοινωνικές διαφορές οφείλουν να παραμερίζονται μπροστά στην ανώτερη αυτή αξία Οι γονείς δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στη ζωή των παιδιών τους Οι νέοι οφείλουν να κατευθύνονται από τον έρωτα και μόνον ιδού η μικρή Μαρίνα που ουσιαστικά laquoέχασεraquo επειδή δεν υπήρξε αρκετά ισχυρή αρκετά σταθερή στον έρωτά της για τον φτωχό μουσικό

Οι προγαμιαίες σχέσεις είναι παραστράτημαmiddot πολύ χειρότερο όμως σφάλμα είναι να γίνονται σοβαρό εμπόδιο στην ένωση δυο ερωτευμένων ενώ το χειρότερο ατόπημα είναι η βιαιοπραγία σε βάρος των γυναικών Η απόλυτη νικήτρια είναι στην πραγματικότητα η ταξιδεύτρια κόρη το ελεύθερο αυτό πνεύμα που κι αν επέδειξε κάποτε κάποια ελαφρό-τητα εξαγνίστηκε χάρη στον έρωτά της Η κόρη αυτή είναι κατά το ήμισυ Γαλλίδα Μια απλή σύγκριση με την τιμωρία που υπέστη η ηρωίδα της Τατιάνας Σταύρου η οποία είχε επίσης περάσει από το Παρίσι και είχε υιοθετήσει ελευθέριες συμπεριφορές μας δείχνει τη διαφορά Το Παρίσι αναδεικνύεται όχι πλέον σε καθαυτό τόπο της απωλείας αλλά σε τόπο της αμφισημίας

Μια μικρή λεπτομέρεια δείχνει ότι και στην Ειρήνη Γαλανού αυτή η μισή Γαλλίδα με όλα της τα προσόντα που την καθιστούν νικήτρια της ζωής δεν είναι ένα απολύτως θετικό πρόσωπο παντρεμένη πια αποποιείται την ευθύνη του παιδιού του άντρα της laquoέλεγε χτες προβάροντας τα γάντια της ότι με όλες τις ντάντες είναι ευθύνη μεγάλη ένα παιδίraquo41

Αυτή όμως είναι μια περιθωριακή υπονόμευση πολύ βαριά αλλά ξεκάρφωτη στο όλο έργο κινημένη ίσως από την έμμονη τάση της συγγραφέως να μοιράζει δίκιο και άδικο σε όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπά της Κατά τα άλλα η Ειρήνη Γαλανού διαμορφώνει ένα νέο πρόσωπο ελεύθερης κοπέλας και οδηγεί για πρώτη φορά μια laquoξεπάρθενηraquo στην επιτυχία και στην ευτυχία

146 Στην καλλιτεχνική πρωτοπορία

Μέσα στην Κατοχή το 1944 εκδίδει την πρώτη συλλογή διηγημάτων της και η Μόνα Μητροπούλου που δημοσίευε ήδη ποιήματα και διηγήματα σε περιοδικά από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας Πρόκειται για Το σπίτι με τον κορυδαλλό όπου υιοθετούνται οι τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας ενός ρεύματος που ακμάζει όπως είδαμε μέσα στην Κατοχή με κύριους εκπροσώπους τους πρωτοεμφανιζόμενους τότε συγγραφείς Άλκη Αγγελόγλου και Αστέρη

39 Για τα βιογραφικά της Μιμίκας Κρανάκη βλ Ελισάβετ Κοτζιά laquoΜιμίκα Κρανάκηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 10

40 Βλ εδώ ενότητα 3241 Ειρήνη Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Αθήνα 1943 σ 229

ΚοββατζήΠαιδί του μοντερνισμού η λυρική πεζογραφία ενδιαφέρεται όχι για την εξωτερική δράση αλλά για τις περιπέτειες

μιας ευαίσθητης συνείδησης για την αποτύπωση του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού για τη ρευστότητα των συναισθημάτων για τους αναπάντεχους συνειρμούς Μουσικότητα σύντομες φράσεις σαν στίχοι επαναλήψεις42 Η Μόνα Μητροπούλου βρίσκεται με αυτό το βιβλίο της από μιαν άποψη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής Της το αναγνωρίζει και η κριτική αν και ο Χουρμούζιος που ασχολείται πολύ επαινετικά μαζί της τείνει ταυτόχρονα να αποδώσει τις καλές της επιδόσεις στην laquoαντρίκεια της πρόθεσηraquo laquoΈνιωθες πίσω από το θηλυκό γράψιμο την αντρί-κεια πρόθεση το γυμνασμένο μάτι [] το στέρεο πνευματικό αρχιτεκτόνημαraquo43

Αυτό που εξασφαλίζει την ποιότητα παραμένει πάντα το laquoαντρικόraquo στοιχείο Ο Χουρμούζιος ωστόσο εμφανίζεται εδώ πολύ φιλικά προσκείμενος στο γυναικείο φύλο σε σύγκριση μάλιστα με τον Άλκη Αγγελόγλου που κρίνοντας το λίγο προγενέστερο μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου αφού την καταγγείλει ότι προγραμματικά υποβιβάζει τους άντρες και προβάλλει θετικά τις γυναίκες αναρωτιέται laquoΝα έχει άραγε δίκιο ή μήπως η αλήθεια είναι με το μέρος εκείνου του θεότρελου Αντρέγιεφ που είπε πως έπειτα από δυο μήνες έγγαμου βίου η γυναίκα πάει πια καταντά σαν πολυφορεμένο παπούτσι δεν εφαρμόζει και καλά στο πόδι μαςraquo44

Η Μητροπούλου πάντως ως προς τα θέματά της ασχολείται κυρίως με αποτυχημένες υπάρξεις και με ατελέσφορες απόπειρες φυγής Μια μικρή τρυφερή πόρνη που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μιζέρια μια γεροντοκόρη που επίσης δεν τολμά να κάνει το μεγάλο βήμα μια νεαρή γυναίκα που αποτυγχάνει να βρει εργασία γιατί έχει διατηρήσει την ικανό-τητα να ονειρεύεται θέματα στάσεις γυναικείες μορφές εντελώς μεσοπολεμικές Τα καθαυτό ερωτικά θέματα και εδώ αποφεύγονται ενώ θα δούμε πως μετά την Απελευθέρωση η συγγραφέας θα γράψει έναν ύμνο στον έρωτα (τον εκτός αστικών συμβάσεων μάλιστα) με το μυθιστόρημα Απασιονάτα

147 Ο κόσμος που έρχεται

Η αλλαγή κλίματος γίνεται αισθητή με ένα διήγημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που δημοσιεύεται στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1943 και τιτλοφορείται χαρακτηριστικά laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo45

Δείτε το διήγημα στα ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του ΕΚΕΒΙ httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 1152015)

Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στον δημοσιογράφο Παύλο Παλαιολόγο και αποτελεί χαιρετισμό ανταπόκρισης προς το ομότιτλο θεατρικό έργο εκείνου το οποίο είχε ανεβεί στη σκηνή το καλοκαίρι του 1943 στην Αθήνα και υποστήριζε τα γυναικεία δικαιώματα Είχε προηγηθεί μια διάλεξη του ίδιου συγγραφέα την άνοιξη του rsquo43 με τόσο μεγάλη επιτυχία ώστε επαναλήφθηκε αρκετές φορές τους επόμενους μήνες46

Το έργο του Παλαιολόγου παρουσίαζε μια κοπέλα που εγκατέλειψε την οικογένεια αντιδρώντας στους περιο-ρισμούς που της επέβαλλαν απέκτησε ένα παιδί εκτός γάμου και δούλεψε σκληρά για να το θρέψει Ο πατέρας του παιδιού αποκαθιστά τη μητέρα δεκαεπτά χρόνια αργότερα αφού είχε εκπληρώσει πρώτα τις δικές του οικογενειακές υποχρεώσεις Η Γαλάτεια Καζαντζάκη επικροτεί τις καλές προθέσεις του φίλου συγγραφέα αλλά ταυτόχρονα διορθώ-νει το σενάριό του

Στο δικό της διήγημα ένας μεσήλικος άντρας laquoφανερά κουρασμένοςraquo αναγγέλλει σε μια γυναίκα που είχε εγκα-ταλείψει πριν από είκοσι χρόνια ότι προτίθεται τώρα να την παντρευτεί και να νομιμοποιήσει το παιδί τους Η γυναίκα που έχει αναθρέψει το παιδί ndashμια κόρηndash με την προσωπική της εργασία με καλή καρδιά και απόλυτη αξιοπρέπεια αρνείται την προσφορά του άντρα Την άρνηση αυτή την ενθαρρύνει με κατηγορηματική αποκήρυξη του πατέρα και

42 Καίρια περιγραφή των καλλιτεχνικών τεχνικών της συγγραφέως στο Άγγελος Αφρουδάκης laquoΜόνα Μητροπούλουraquo Η μετα-πολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 358-360

43 Αιμ Χουρμούζιος laquoΜόνας Μητροπούλου Το σπίτι με τον κορυδαλλόraquo Γράμματα τχ 5 (1944) σ 249-25244 Α Σπυρής [=Άλκης Αγγελόγλου] laquoΈλλης Αλεξίου Λούμπενraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 2 (Μάρτ 1944) σ 136-13845 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo διήγημα laquoαφιερωμένο στον κ Π Παλαιολόγοraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ

1197-1199 Τώρα στο Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1953 σ 181-187 όπου και παραπέμπω 46 Τις πληροφορίες για το έργο του Π Παλαιολόγου Ο κόσμος που έρχεται τις αντλώ από τη διατριβή της Γλυκερίας Καλαϊτζή

Ελληνικό θέατρο και ιστορία Από την Κατοχή στον Εμφύλιο όπ κεφ 22 laquoΟ κοινωνικός ρόλος της γυναίκαςraquo Η συγγραφέας παρατηρεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θεατρικών συγγραφέων για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης αυτή την εποχή ενώ για το έργο του Παλαιολόγου θεωρεί ότι laquoΣτόχος του είναι αφενός να τονίσει την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας και την ανάγκη της γυναικείας αυτοδιάθεσης με την έξοδό της στους χώρους της παραγωγής και αφετέρου να δεί-ξει ότι η αντίληψη που αποκλείει το γυναικείο φύλο από τη δημόσια ζωή είναι αναχρονιστική και στηρίζεται κυρίως σε ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψειςraquo

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

προηγούμενο τεύχος του Το διήγημα αφορούσε τα ερωτικά παιχνίδια μιας νεαρής γυναίκας με Γερμανούς και το κακό της τέλος όταν εκείνοι πάνω στο μεθύσι τους τη σκότωσαν Η laquoσυντροφιάraquo διαμαρτύρεται εξ ονόματος των Ελληνί-δων που laquoδεν έσκυψαν το κεφάλι μπροστά στους καταχτητέςraquo και ζητούν laquoνα μη θίγεται και να μη κουρελιάζεταιraquo η αξιοπρέπειά τους26

Οι γυναίκες λοιπόν έχουν αποκτήσει λόγο και δεν διστάζουν να παρεμβαίνουν σε ζητήματα ιδεολογίας και τέχνης Ακόμα και οι ανώνυμες γυναίκες μιας laquoσυντροφιάςraquo Πόσο μάλλον οι επώνυμες οι συγγραφείς παλαιότερες και νέες που τώρα αποκτούν μια εντυπωσιακή αυτοπεποίθηση Η γυναικεία λογοτεχνία αμέσως μετά την Κατοχή προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση μιας πολύ μεγάλης δύναμης

142 Μικρή αναδρομή στον μεσοπόλεμο

Οι γυναίκες είχαν κάνει βέβαια ήδη μια πρώτη καλή εμφάνιση στη δεύτερη μεσοπολεμική δεκαετία η Γαλάτεια Κα-ζαντζάκη η Έλλη Αλεξίου η Τατιάνα Σταύρου η Λιλίκα Νάκου η Κατίνα Παπά η Μέλπω Αξιώτη ήταν περιπτώσεις που αν δεν αμφισβήτησαν την πρωτοκαθεδρία των ανδρών έκαναν οπωσδήποτε αισθητή την παρουσία τους Ωστόσο στον βαθμό που οι συγγραφείς αυτές θίγουν θέματα απελευθέρωσης του φύλου τους γίνεται συχνά αντιληπτή μια αμφιταλάντευση στην τοποθέτησή τους ανάμεσα στην υποστήριξη των καινούριων ηθών που έτειναν τότε να διαμορ-φωθούν αφενός και στην παραδοσιακή ηθική αφετέρου

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη από τη δεκαετία του rsquo20 κιόλας είχε ασχοληθεί σε διάφορες παραλλαγές με το πρόβλημα της ερωτικής απελευθέρωσης ταλαντευόμενη όμως διαρκώς ανάμεσα στην υποστήριξη μιας ισότητας στις ερωτικές ευκαιρίες και στην αίσθηση ότι η άρση των ταμπού (της παρθενίας πρωτίστως) μπορεί να έχει ολέθρια αποτελέσματα για την ηθική του γυναικείου φύλου

Η Λιλίκα Νάκου που με τόλμη παρουσίασε διάφορες κοπέλες laquoξεπάρθενεςraquo στα έργα της φρόντιζε ταυτόχρονα να προικίσει τις μορφές αυτές με αγγελικές ιδιότητες σε αντιστάθμισμα της ερωτικής ανταρσίας τους Μόνο στα τέλη της δεκαετίας το 1938 στο πρωτοποριακό από κάθε άποψη μυθιστόρημα της Μέλπως Αξιώτη Δύσκολες νύχτες θα βρούμε μια υποστήριξη της ερωτικής ελευθερίας υπαινικτικά εκφρασμένη αλλά και σαφή η ηρωίδα τής Αξιώτη έχει στη νεότητά της τρεις ερωτικές ιστορίες χωρίς αυτό να συνιστά πρόβλημα27 Κατά τα άλλα η θεματική των γυναικών στη δεκαετία του 1930 περιστρέφεται κυρίως γύρω από το θέμα του παιδιού της περιθωριοποιημένης γυναίκας και της εγκατάλειψης

Η Έλλη Αλεξίου ασχολείται με τη δύσκολη ζωή των μικρών μαθητών στα υποβαθμισμένα σχολεία αλλά και με την εγκατάλειψη των γυναικών από τους ισχυρότερους άντρες28middot η Γαλάτεια Καζαντζάκη με γερόντισσες δυστυχείς στην εξάρτησή τους από ένα περιβάλλον που τις αποδιώχνειmiddot η Τατιάνα Σταύρου με έναν χωρισμό (laquoένας έρωτας τελειώνει ο άντρας απομακρύνεται η γυναίκα δεν αντέχει το χωρισμό και υποφέρειraquo)29 η Κατίνα Παπά με laquoπεριπτώσεις μονα-χικών και κατατρεγμένων γυναικώνraquo καθώς και με laquoτη μέριμνα και την αγάπη για τα παιδιάraquo30 ενώ η Ειρήνη Γαλανού με νεαρές γυναίκες που υφίστανται την εγκατάλειψη αλλά καταφέρνουν να σταθούν στα πόδια τους επιλέγοντας τον δρόμο της μοναχικότητας31

Το θέμα της εγκατάλειψης είναι πράγματι από τα βασικότερα αυτή την εποχή και ο φεμινισμός των έργων όταν υπάρχει συνίσταται κυρίως στην κατάδειξη ότι οι γυναίκες μπορούν να επιβιώσουν και μετά από μια τέτοια εξέλιξη

Προς το τέλος του μεσοπολέμου εμφανίζονται πάντως και τα πρώτα μυθιστορήματα διαμόρφωσης οι γυναίκες αρχίζουν να αναζητούν την ταυτότητά τους Η Λιλίκα Νάκου στους Παραστρατημένους και η Μέλπω Αξιώτη στις Δύ-

26 laquoΜια διαμαρτυρίαraquo υπογράφεται από την Ανθή Γρανισιώτη Φιλολογικά Χρονικά τχ 33 (159 1945) σ 401 Το υπό καταγγε-λία διήγημα ήταν το laquoΜια νύχτα του σαράντα δύοraquo του Νίκου Παπαδάκη Φιλολογικά Χρονικά τχ 32 (191945) σ 339-344

27 Τις ταλαντεύσεις των γυναικών στη δεκαετία του 1930 τις έχω θίξει εκτενέστερα στο laquoldquoΜε κομμένα τα μαλλιάrdquo η Γαλάτεια Καζαντζάκη και η γυναικεία απελευθέρωσηraquo Θέματα λογοτεχνίας τχ 9 (1998) σ 133-143

28 Πολλές εγκαταλελειμμένες γυναίκες στα διηγήματα της συλλογής Άνθρωποι Αθήνα 1938 Για τη θεματική της Έλλης Αλεξίου αυτή την εποχή βλ επίσης Κ Γ Παπαγεωργίου laquoΈλλη Αλεξίουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Β΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 173-179

29 Τατιάνα Σταύρου Μυστικές πηγές Αθήνα 1940middot η laquoυπόθεσηraquo όπως δίνεται από την Έρη Σταυροπούλου laquoΤατιάνα Σταύρουraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Η΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 107

30 Για τη θεματολογία της Κατίνας Παπά βλ Μαργαρίτα Μέλμπεργκ laquoΚατίνα Παπάraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1993 σ 11 Τα διηγήματα της συλλογής Αν άλλαζαν όλα Αθήνα 1947 όσα έχουν γυναικεία θεματική είναι τα πε-ρισσότερα δημοσιευμένα προπολεμικά laquoΤο κίτρινο γράμμαraquo και laquoΤα δηλητήριαraquo ιστορίες γυναικών που ατυχούν στον έρωτα είναι δημοσιευμένα στη Νέα Εστία το 1938 και 1940 αντίστοιχα Το διήγημα laquoΟ τοίχοςraquo που παρουσιάζει μια αρκετά εμφανή μετατόπιση προς τύπους γυναικών με ισχυρότερο ταμπεραμέντο είναι δημοσιευμένο στη Νέα Εστία το 1941

31 Βλ το διήγημα laquoΜικρές και μεγάλες αιτίεςraquo από την ομώνυμη συλλογή του 1940 η 22χρονη ηρωίδα επιλέγει να μείνει μόνη της αρνούμενη να ξανασμίξει με τον άπιστο σύζυγό της

σκολες νύχτες ασχολούνται με τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από τα παιδικά του χρόνια έως την ωριμότητα Αναζήτη-ση ταυτότητας σημαίνει βέβαια και διεκδίκηση ίσων ευκαιριών με το άλλο φύλο32

Ωστόσο κάτι που πρέπει να παρατηρήσουμε είναι ότι σε όλη αυτή τη φάση τουλάχιστον στον τομέα του μυθιστο-ρήματος δεν έχουμε καθαυτό ερωτικά έργα Τα μυθιστορήματα της Νάκου και της Αξιώτη θίγουν ως ένα βαθμό το ζήτημα του έρωτα (εκτενέστερα η Νάκου στο τέλος μόνο αλλά με τόλμη όπως είπαμε η Αξιώτη) όμως δεν θέτουν τον έρωτα στο επίκεντρο Στη δεκαετία του rsquo30 δεν γράφτηκε ούτε ένα γυναικείο μυθιστόρημα που να έχει ως κύριο θέμα του τον έρωτα Προφανώς το ζήτημα θεωρήθηκε είτε ανάξιο λόγου για σοβαρές γυναικείες πένες είτε παρακινδυνευμέ-νο Η Λιλίκα Νάκου που το έθιξε περισσότερο παρουσιάζει κυρίως τις ολέθριες συνέπειες της γυναικείας υποχωρητι-κότητας η ηρωίδα της υιοθετεί διαρκώς την οπτική γωνία και τις απόψεις του εραστή της χωρίς να απολαμβάνει την αντίστοιχη αναγνώριση από τη μεριά τουmiddot το αποτέλεσμα είναι εντέλει η εγκατάλειψη της γυναίκας από τον άντρα για τον οποίο είχαν γίνει τόσες θυσίες

143 Ένα laquoκουρέλιraquo μες στην Κατοχή

Η Κατοχή θα ξεκινήσει με την ίδια λίγο πολύ θεματική Το μοτίβο της γυναικείας υποχωρητικότητας μιας στάσης που αποβαίνει καταστροφική για τη σχέση ενός ζευγαριού και για την ίδια τη γυναίκα ακόμα περισσότερο θα το επεξεργα-στεί και η Έλλη Αλεξίου στο κατοχικό της μυθιστόρημα Λούμπεν που εκδίδεται το 1943

Το Λούμπεν έγινε και τηλεοπτική σειρά (1981 ΥΕΝΕΔ) Πρωταγωνιστεί ο Νικήτας Τσακίρογλου αφηγητής ο Μάνος Κατράκης ενώ και η ίδια η συγγραφέας παίζει στο τελευταίο επεισόδιο ερμηνεύοντας την ηρωίδα της

τη Μυρτώ 45 χρόνια μετά Ένα μικρό δείγμα βλ httpswwwyoutubecomwatchv=NPinU0olbs4 (τελευταία επίσκεψη 1852015)

Για άλλη μια φορά μπορούμε να διαπιστώσουμε πως η πρώτη περίοδος της Κατοχής αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μια συνέχεια του προπολεμικού κόσμου παρά τον κλυδωνισμό του πολέμου33 Η Έλλη Αλεξίου μολονότι μέλος του ΚΚΕ από το 1928 δεν γράφει ούτε αυτή αντιστασιακή τέχνηmiddot την απασχολεί μια όψη του γυναικείου προβλήματος που έχει και η ίδια με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δοκιμάσει κατά τον προβληματικό και πρόσφατα διαλυμένο γάμο της με τον Βάσο Δασκαλάκη

Ιστορία ενός αποτυχημένου γάμου ενός γυναικείου εξευτελισμού και αυτοεξευτελισμού είναι το μυθιστόρημα Λού-μπεν Η γυναίκα καταλήγει laquoκουρέλιraquo (Lumpen στα γερμανικά σημαίνει κουρέλι) μετά τις αλλεπάλληλες υποχωρήσεις στον δεσποτικό και βίαιο χαρακτήρα τού συζύγου της Η τάση της να βλέπει με τα μάτια του και να του δικαιολογεί ακό-μα και πράξεις που αποβαίνουν σε βάρος της σωματικής της ακεραιότητας θα οδηγήσει σε μια ολοένα και μεγαλύτερη έκπτωση στις συνθήκες του γάμου Εντέλει ο σύζυγος θρασύτατα θα την εγκαταλείψει και μόνο τότε το laquoκουρέλιraquo θα δει και θα εννοήσει το λάθος της

Ο κατήφορος που είχα πάρει ήτανε τόσο μεγάλος που μόνο στην άβυσσο θα σταματούσε [] Εγώ το χειρότερο απrsquo όλα πιστεύω πως εγώ χάλασα και τον Αντρέα Δεν μπορεί μια τόσο εξευτελισμένη ψυχή να μη βλάψει κι αυτούς που ζούνε κοντά της34

Υπάρχει λοιπόν το κέρδος μιας καινούριας γνώσης μιας συνειδητοποίησης αλλά τόσο μόνο η ηρωίδα δεν φαίνεται σε θέση να ορθοποδήσει Η συγγραφέας έχει γράψει ένα βιβλίο προειδοποίηση για τις ομόφυλές της τον άντρα που θα πάρετε πρέπει να τον έχετε γνωρίσει καλάmiddot προσέξτε μην παρασυρθείτε από την εξωτερική του εμφάνιση προσέξτε μην αφεθείτε να χάσετε την προσωπική σας άποψη για όσα συμβαίνουν το μοντέλο του κοριτσιού που μαθαίνει απrsquo το πα-ράθυρό του τον κόσμο και βγαίνει κατευθείαν στη ζωή μέσα από το θερμοκήπιο της οικογένειάς του πρέπει να εκλείψει

Ωστόσο η ρητή σε ένα σημείο του έργου προτροπή τής ηρωίδας δεν είναι τόσο καθαρή όσο αρχικά φαίνεται

Τι άσκημο που είναι να γνωρίζουν οι γυναίκες ένα μόνο άντρα Έτσι δε θα μπορέσουν ποτέ να βγάλουν συμπέρασμα Πάω στη μοδίστρα Δε μου αρέσει το ράψιμό τηςmiddot την αλλάσσω Στον παπουτσή Στον έμπορο Στο φούρναρη Τον ένα αφήνω τον άλλο πιάνω Με τον άντρα είσαι κει ζεμένη χωρίς να ξέρεις πού τραβάς Το σωστό θα ήταν το κορίτσι να δοκιμάζει όλους τους άντρες που έτυχε να τη συγκινήσουνε από δεκάξι χρονώ ως είκοσι Μα να μην της επιτρέπεται να τους πα-ντρευτεί πριν της ώρας Όπως λες πάω να σπουδάσω μιαν επιστήμη το κορίτσι θα λέει τώρα σπουδάζω τον άντρα μου

32 Αν το μυθιστόρημα διαμόρφωσης το Bildungsroman πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ευρώπη του 18ου αιώνα ως απαίτηση της αστικής τάξης για εξίσωση με την αριστοκρατία η γυναικεία εκδοχή του εμπεριέχει ένα αντίστοιχο αίτημα αυτό της εξίσωσης με το άλλο φύλο

33 Βλ εδώ κεφ 2 334 Έλλη Αλεξίου Λούμπεν Αθήνα Νοέμ 1943 σ 192-193

και θα ζεις τρεις τέσσερις μήνες με τον καθένα Άμα θα κλείσεις πια τα είκοσί σου χρόνια θα διαλέγεις έναν απrsquo όλους που γνώρισες Κείνον που κατάλαβες πως συνταιριάζουν τα φυσικά σας Εγώ αν τώρα διάλεγα θα rsquoπαιρνα έναν άντρα μόνο καλό και γλυκομίλητο όχι όμορφο35

Στο παραπάνω απόσπασμα σε αυτό το συμπέρασμα που βγαίνει από την πικρή πείρα της ηρωίδας και το οποίο περιμέ-νουμε να στηρίξει πλήρως η συγγραφέας διακρίνουμε κάποιες αρνητικές σκιές Η εξομοίωση των laquoπρομηθευτώνraquo με τους συζύγους τείνει να υπονομεύσει το ίδιο το επιχείρημα της αναγκαίας αλληλογνωριμίας Και αυτές οι laquoσπουδέςraquo από τρεις τέσσερις μήνες στον κάθε άντρα τείνουν να γελοιοποιήσουν τη σοβαρότητα της ορθολογικής πρότασης να μην παντρεύεται το κορίτσι τον πρώτο που θα της κάνει εντύπωση

Αν όλο το μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου κατατείνει σε αυτήν ακριβώς την προτροπή βλέπουμε πως τη στιγμή που πάει να εκφραστεί ρητά η συγγραφέας σαν να χάνει το κουράγιο της και να μην είναι σε θέση να υποστηρίξει έως το τέλος την άποψή της αφήνει μια μικρή υπόνοια ότι μπορεί να μην τα εννοεί στα σοβαρά όλα αυτά Την ίδια αμφι-ταλάντευση ως προς το ηθικό αποτέλεσμα της άρσης του ταμπού των προγαμιαίων σχέσεων που υπήρχε προπολεμικά την συναντούμε λοιπόν και τώρα Η γνωριμία και άλλων ανδρών πριν τον γάμο (αν και δεν διευκρινίζεται ως ποιο σημείο προτείνεται να προχωρά η γνωριμία) είναι μια πολύ αμφιλεγόμενη τελικά καινοτομία

144 Η έκπτωση μιας νέας

Μια παρόμοια ταλάντευση αντιστρόφως ανάλογη προς της Έλλης Αλεξίου μπορούμε να διαπιστώσουμε και σε ένα διήγημα από την επίσης κατοχική συλλογή της Τατιάνας Σταύρου Το καλοκαίρι πέρασε 1943 Το διήγημα τιτλοφορείται laquoΤο σάρωθρονraquo και αφηγείται την ιστορία ενός μικρού σεμνού κοριτσιού (παρατσούκλι του το laquoσάρωθρονraquo επειδή η μητέρα του δεν του επιτρέπει τις παρέες με τα άλλα παιδιά για να μην ξεσηκώσει τη χυδαία γλώσσα τους) που μεταβάλ-λεται μετά τον θάνατο της μάνας του σε πολύ ζωηρή νέα η οποία επιθυμεί να σπουδάσει κινηματογράφο στο Παρίσι Η ζωή ωστόσο τα φέρνει έτσι ώστε η κοπέλα αποκτά έναν εραστή στο Παρίσι και έπειτα δεύτερον Αυτός αρνείται εντέλει να την παντρευτεί οπότε εκείνη αυτοκτονεί Και ενώ η συγγραφέας είχε προσδιορίσει σαφώς αρνητικά την ελευθεριάζουσα ζωή της κοπέλας36 με την τελευταία της φράση μοιάζει αιφνιδίως να την δικαιώνει ρίχνοντας το φταί-ξιμο αλλού στη σκληρή κοινωνία laquoΌλα τελειώσανε την Κυριακή εκείνη τη μαρτιάτικη για το μικρό ldquoσάρωθρονrdquo που θέλησε μονάχο του να μετρηθεί με τη ζωήraquo37 Αν το συμπέρασμα προς το οποίο κατατείνει η όλη αφήγηση έως εκείνο το σημείο θα μπορούσε να διατυπωθεί με κάτι σαν laquoιδού που καταλήγουν η πολλή ζωηρότητα και η γεύση Παρισιούraquo τελικά δείχνεται συμπάθεια για την προσπάθεια της κοπέλας να αυτονομηθεί

Έτσι η Έλλη Αλεξίου και η Τατιάνα Σταύρου νοθεύουν την προοδευτικότητά της η πρώτη και τον συντηρητισμό της η δεύτερη σε ένα κράμα πολύ χαρακτηριστικό για τις αμφιθυμίες της μεσοπολεμικής και πρώτης κατοχικής εποχής Το κλίμα θα αλλάξει ριζικά στην αμέσως επόμενη φάση

Η λοιπή θεματολογία της Τατιάνας Σταύρου αφορά κυρίως τους αγώνες μιας ηρωικής μάνας να αναθρέψει τα παιδιά της σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας Ο κύκλος τής ζωής ndashγέννα ανατροφή παιδιών και θάνατοςndash είναι αυτό που την απασχολεί στην εκτενή νουβέλα laquoΤο καλοκαίρι πέρασεraquo Ας σημειώσουμε την αρκετά αναλυτική περιγραφή ενός τοκετού θέμα που θα αποβεί χαρακτηριστικό για τη γυναικεία λογοτεχνία τα επόμενα χρόνια Οικογενειακά δράματα με μικρά παιδιά όπου συνήθως οι γονείς τυγχάνουν χωρισμένοι συμπληρώνουν τη θεματική των διηγημάτων της κων-σταντινουπολίτισσας συγγραφέως

145 Η νίκη του έρωτα

Την ίδια εποχή ωστόσο το 1943 θα κυκλοφορήσει και το μυθιστόρημα της Ειρήνης Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Ίσως πρόκειται για το πρώτο καθαυτό ερωτικό μυθιστόρημα γραμμένο από γυναίκα ndash μια τόλμη που μάλλον δεν είναι άσχετη προς την υψηλή κοινωνική θέση της συγγραφέως ο πατέρας της υπήρξε βουλευτής των Φιλελευθέρων και λό-γιοςmiddot η ίδια γεννημένη στην Αθήνα (1895) έκανε καλές σπουδές στο Αρσάκειο στο Γαλλικό Ινστιτούτο και σε σχολή κινηματογράφου υπήρξε εθελόντρια νοσοκόμα εξέδωσε συλλογή διηγημάτων στα γαλλικά (1924) και ήδη πριν τον πόλεμο διεύθυνε ένα παρθεναγωγείο38 Ας σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι η επίσης τολμηρή Λιλίκα Νάκου ήταν κι εκείνη κόρη υπουργού ενώ και η Μιμίκα Κρανάκη την ανταρσία τής οποίας θα δούμε παρακάτω δεν υπολειπόταν

35 Όπ σ 15136 Για τη ζωή της κοπέλας δίνονται οι εξής πληροφορίες από αξιόπιστο πρόσωπο laquoτι να σου πω δε ζει καλή ζωήhellip έχει έναν αξι-

ωματικό του ναυτικού και πριν φαίνεται είχε άλλον ζει καιρό μαζί τουhellip Άσκημα πράματαhellipraquo Τατιάνα Σταύρου Το καλοκαί-ρι πέρασε Αθήνα 1943 σ 139

37 Όπ σ 14538 Βλ Τάκης Μενδράκος laquoΕιρήνη Μιχ Γαλανούraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Γ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 56 58

σε κοινωνική επιφάνεια39 Γενικά οι γυναίκες συγγραφείς κατάγονται από ισχυρές οικογένειες είτε από σημαντικές οικογένειες λογίων είτε από οικογένειες πολιτικών Το ίδιο δεν είναι εξίσου απαραίτητο για τους άντρες συγγραφείς της ίδιας εποχής

Το Κόντρα στον άνεμο λοιπόν αναφέρεται στους έρωτες νέων ανθρώπων πάνω σε ένα νησί του Αιγαίου Έρωτες σε νησί αυτός είναι ένας χαρακτηριστικός κοινός τόπος της Κατοχής όταν οι ασφυκτικές συνθήκες στην πόλη ωθούσαν τους καλλιτέχνες σε φαντασιακή φυγή στη φύση σε απομόνωση στον ιδεατό τόπο μιας laquoευτοπίαςraquo40 Λουντέμης Κα-ραγάτσης Ελύτης Σικελιανός ακόμαmiddot ανάμεσά τους και η Ειρήνη Γαλανού

Νεαρός γιατρός και εθελόντρια νοσοκόμα (όχι όμως σε καιρό πολέμου) γνωρίζονται στο νοσοκομείο του νησιού και ο νέος εντυπωσιάζεται από την ελεύθερη κοσμοπολίτισσα κόρη που πριν ρίξει άγκυρα στο νησί διέσχιζε τις θάλασ-σες με το κότερό της Για ένα διάστημα τα ταβερνάκια και οι παραλίες του νησιού γνωρίζουν τους (αγνούς) έρωτές τους ώσπου η νέα κρίνει πως έφτασε η ώρα να ανακοινώσει στον καλό της το μεγάλο μυστικό δεν είναι παρθένα Αυτός θυμώνει και βιαιοπραγεί σε βάρος της οπότε η κόρη πληγωμένη αλλά περήφανη μπαίνει στο σκάφος της και αναχω-ρεί Ο νέος απελπισμένος πέφτει σιγά σιγά στα δίχτυα μιας ισχυρής γυναίκας του νησιού που τον πείθει να παντρευτεί την κόρη της Η καινούρια αυτή κόρη η Μαρίνα έχει ερωτευθεί έναν φτωχό μουσικό αλλά μπροστά στην επιμονή της μητέρας της που δεν θέλει σχέσεις με παρακατιανούς παντρεύεται τελικά τον γιατρό (Ο μουσικός πεθαίνει) Όμως η ταξιδεύτρια κόρη επανεμφανίζεται μετά από κάποια χρόνια ο γιατρός και αυτή συναντιούνται κρυφά και η Μαρίνα που το παίρνει είδηση αυτοκτονεί

Ποιο το πέρας όμως της ιστορίας Μετά από σύντομο διάστημα ο γιατρός και η ταξιδεύτρια παντρεύονται Βέ-βαια γάμος τελείται ανάμεσα στο αρχικό ερωτευμένο ζεύγοςmiddot ούτε διάλυση της σχέσης λόγω τύψεων ούτε άλλη εύλογη καταστροφή Το δε ορφανό παιδί της Μαρίνας με τον γιατρό που μένει με τη σκληρή πλην τσακισμένη πλέον γιαγιά του μετά από λίγο αναδεικνύει το ταλέντο του στη μουσική (Προφανώς η άτυχη μητέρα του ndashαντιλαμβανόμα-στεndash είχε συνεχίσει ασυνείδητα να αγαπά τον φτωχό μουσικό που δεν παντρεύτηκε)

Το εκπληκτικό αυτό τέλος όπου ο έρωτας όχι μόνο δεν τιμωρείται αλλά επιβραβεύεται διά του γάμου παρόλο που έφερε την καταστροφή σε ένα αθώο πλάσμα (τη Μαρίνα) δείχνει μια εντυπωσιακή βούληση υποστήριξης του έρωτα σε βάρος οποιασδήποτε σύμβασης Οι κοινωνικές διαφορές οφείλουν να παραμερίζονται μπροστά στην ανώτερη αυτή αξία Οι γονείς δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στη ζωή των παιδιών τους Οι νέοι οφείλουν να κατευθύνονται από τον έρωτα και μόνον ιδού η μικρή Μαρίνα που ουσιαστικά laquoέχασεraquo επειδή δεν υπήρξε αρκετά ισχυρή αρκετά σταθερή στον έρωτά της για τον φτωχό μουσικό

Οι προγαμιαίες σχέσεις είναι παραστράτημαmiddot πολύ χειρότερο όμως σφάλμα είναι να γίνονται σοβαρό εμπόδιο στην ένωση δυο ερωτευμένων ενώ το χειρότερο ατόπημα είναι η βιαιοπραγία σε βάρος των γυναικών Η απόλυτη νικήτρια είναι στην πραγματικότητα η ταξιδεύτρια κόρη το ελεύθερο αυτό πνεύμα που κι αν επέδειξε κάποτε κάποια ελαφρό-τητα εξαγνίστηκε χάρη στον έρωτά της Η κόρη αυτή είναι κατά το ήμισυ Γαλλίδα Μια απλή σύγκριση με την τιμωρία που υπέστη η ηρωίδα της Τατιάνας Σταύρου η οποία είχε επίσης περάσει από το Παρίσι και είχε υιοθετήσει ελευθέριες συμπεριφορές μας δείχνει τη διαφορά Το Παρίσι αναδεικνύεται όχι πλέον σε καθαυτό τόπο της απωλείας αλλά σε τόπο της αμφισημίας

Μια μικρή λεπτομέρεια δείχνει ότι και στην Ειρήνη Γαλανού αυτή η μισή Γαλλίδα με όλα της τα προσόντα που την καθιστούν νικήτρια της ζωής δεν είναι ένα απολύτως θετικό πρόσωπο παντρεμένη πια αποποιείται την ευθύνη του παιδιού του άντρα της laquoέλεγε χτες προβάροντας τα γάντια της ότι με όλες τις ντάντες είναι ευθύνη μεγάλη ένα παιδίraquo41

Αυτή όμως είναι μια περιθωριακή υπονόμευση πολύ βαριά αλλά ξεκάρφωτη στο όλο έργο κινημένη ίσως από την έμμονη τάση της συγγραφέως να μοιράζει δίκιο και άδικο σε όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπά της Κατά τα άλλα η Ειρήνη Γαλανού διαμορφώνει ένα νέο πρόσωπο ελεύθερης κοπέλας και οδηγεί για πρώτη φορά μια laquoξεπάρθενηraquo στην επιτυχία και στην ευτυχία

146 Στην καλλιτεχνική πρωτοπορία

Μέσα στην Κατοχή το 1944 εκδίδει την πρώτη συλλογή διηγημάτων της και η Μόνα Μητροπούλου που δημοσίευε ήδη ποιήματα και διηγήματα σε περιοδικά από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας Πρόκειται για Το σπίτι με τον κορυδαλλό όπου υιοθετούνται οι τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας ενός ρεύματος που ακμάζει όπως είδαμε μέσα στην Κατοχή με κύριους εκπροσώπους τους πρωτοεμφανιζόμενους τότε συγγραφείς Άλκη Αγγελόγλου και Αστέρη

39 Για τα βιογραφικά της Μιμίκας Κρανάκη βλ Ελισάβετ Κοτζιά laquoΜιμίκα Κρανάκηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 10

40 Βλ εδώ ενότητα 3241 Ειρήνη Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Αθήνα 1943 σ 229

ΚοββατζήΠαιδί του μοντερνισμού η λυρική πεζογραφία ενδιαφέρεται όχι για την εξωτερική δράση αλλά για τις περιπέτειες

μιας ευαίσθητης συνείδησης για την αποτύπωση του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού για τη ρευστότητα των συναισθημάτων για τους αναπάντεχους συνειρμούς Μουσικότητα σύντομες φράσεις σαν στίχοι επαναλήψεις42 Η Μόνα Μητροπούλου βρίσκεται με αυτό το βιβλίο της από μιαν άποψη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής Της το αναγνωρίζει και η κριτική αν και ο Χουρμούζιος που ασχολείται πολύ επαινετικά μαζί της τείνει ταυτόχρονα να αποδώσει τις καλές της επιδόσεις στην laquoαντρίκεια της πρόθεσηraquo laquoΈνιωθες πίσω από το θηλυκό γράψιμο την αντρί-κεια πρόθεση το γυμνασμένο μάτι [] το στέρεο πνευματικό αρχιτεκτόνημαraquo43

Αυτό που εξασφαλίζει την ποιότητα παραμένει πάντα το laquoαντρικόraquo στοιχείο Ο Χουρμούζιος ωστόσο εμφανίζεται εδώ πολύ φιλικά προσκείμενος στο γυναικείο φύλο σε σύγκριση μάλιστα με τον Άλκη Αγγελόγλου που κρίνοντας το λίγο προγενέστερο μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου αφού την καταγγείλει ότι προγραμματικά υποβιβάζει τους άντρες και προβάλλει θετικά τις γυναίκες αναρωτιέται laquoΝα έχει άραγε δίκιο ή μήπως η αλήθεια είναι με το μέρος εκείνου του θεότρελου Αντρέγιεφ που είπε πως έπειτα από δυο μήνες έγγαμου βίου η γυναίκα πάει πια καταντά σαν πολυφορεμένο παπούτσι δεν εφαρμόζει και καλά στο πόδι μαςraquo44

Η Μητροπούλου πάντως ως προς τα θέματά της ασχολείται κυρίως με αποτυχημένες υπάρξεις και με ατελέσφορες απόπειρες φυγής Μια μικρή τρυφερή πόρνη που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μιζέρια μια γεροντοκόρη που επίσης δεν τολμά να κάνει το μεγάλο βήμα μια νεαρή γυναίκα που αποτυγχάνει να βρει εργασία γιατί έχει διατηρήσει την ικανό-τητα να ονειρεύεται θέματα στάσεις γυναικείες μορφές εντελώς μεσοπολεμικές Τα καθαυτό ερωτικά θέματα και εδώ αποφεύγονται ενώ θα δούμε πως μετά την Απελευθέρωση η συγγραφέας θα γράψει έναν ύμνο στον έρωτα (τον εκτός αστικών συμβάσεων μάλιστα) με το μυθιστόρημα Απασιονάτα

147 Ο κόσμος που έρχεται

Η αλλαγή κλίματος γίνεται αισθητή με ένα διήγημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που δημοσιεύεται στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1943 και τιτλοφορείται χαρακτηριστικά laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo45

Δείτε το διήγημα στα ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του ΕΚΕΒΙ httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 1152015)

Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στον δημοσιογράφο Παύλο Παλαιολόγο και αποτελεί χαιρετισμό ανταπόκρισης προς το ομότιτλο θεατρικό έργο εκείνου το οποίο είχε ανεβεί στη σκηνή το καλοκαίρι του 1943 στην Αθήνα και υποστήριζε τα γυναικεία δικαιώματα Είχε προηγηθεί μια διάλεξη του ίδιου συγγραφέα την άνοιξη του rsquo43 με τόσο μεγάλη επιτυχία ώστε επαναλήφθηκε αρκετές φορές τους επόμενους μήνες46

Το έργο του Παλαιολόγου παρουσίαζε μια κοπέλα που εγκατέλειψε την οικογένεια αντιδρώντας στους περιο-ρισμούς που της επέβαλλαν απέκτησε ένα παιδί εκτός γάμου και δούλεψε σκληρά για να το θρέψει Ο πατέρας του παιδιού αποκαθιστά τη μητέρα δεκαεπτά χρόνια αργότερα αφού είχε εκπληρώσει πρώτα τις δικές του οικογενειακές υποχρεώσεις Η Γαλάτεια Καζαντζάκη επικροτεί τις καλές προθέσεις του φίλου συγγραφέα αλλά ταυτόχρονα διορθώ-νει το σενάριό του

Στο δικό της διήγημα ένας μεσήλικος άντρας laquoφανερά κουρασμένοςraquo αναγγέλλει σε μια γυναίκα που είχε εγκα-ταλείψει πριν από είκοσι χρόνια ότι προτίθεται τώρα να την παντρευτεί και να νομιμοποιήσει το παιδί τους Η γυναίκα που έχει αναθρέψει το παιδί ndashμια κόρηndash με την προσωπική της εργασία με καλή καρδιά και απόλυτη αξιοπρέπεια αρνείται την προσφορά του άντρα Την άρνηση αυτή την ενθαρρύνει με κατηγορηματική αποκήρυξη του πατέρα και

42 Καίρια περιγραφή των καλλιτεχνικών τεχνικών της συγγραφέως στο Άγγελος Αφρουδάκης laquoΜόνα Μητροπούλουraquo Η μετα-πολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 358-360

43 Αιμ Χουρμούζιος laquoΜόνας Μητροπούλου Το σπίτι με τον κορυδαλλόraquo Γράμματα τχ 5 (1944) σ 249-25244 Α Σπυρής [=Άλκης Αγγελόγλου] laquoΈλλης Αλεξίου Λούμπενraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 2 (Μάρτ 1944) σ 136-13845 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo διήγημα laquoαφιερωμένο στον κ Π Παλαιολόγοraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ

1197-1199 Τώρα στο Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1953 σ 181-187 όπου και παραπέμπω 46 Τις πληροφορίες για το έργο του Π Παλαιολόγου Ο κόσμος που έρχεται τις αντλώ από τη διατριβή της Γλυκερίας Καλαϊτζή

Ελληνικό θέατρο και ιστορία Από την Κατοχή στον Εμφύλιο όπ κεφ 22 laquoΟ κοινωνικός ρόλος της γυναίκαςraquo Η συγγραφέας παρατηρεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θεατρικών συγγραφέων για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης αυτή την εποχή ενώ για το έργο του Παλαιολόγου θεωρεί ότι laquoΣτόχος του είναι αφενός να τονίσει την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας και την ανάγκη της γυναικείας αυτοδιάθεσης με την έξοδό της στους χώρους της παραγωγής και αφετέρου να δεί-ξει ότι η αντίληψη που αποκλείει το γυναικείο φύλο από τη δημόσια ζωή είναι αναχρονιστική και στηρίζεται κυρίως σε ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψειςraquo

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

σκολες νύχτες ασχολούνται με τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από τα παιδικά του χρόνια έως την ωριμότητα Αναζήτη-ση ταυτότητας σημαίνει βέβαια και διεκδίκηση ίσων ευκαιριών με το άλλο φύλο32

Ωστόσο κάτι που πρέπει να παρατηρήσουμε είναι ότι σε όλη αυτή τη φάση τουλάχιστον στον τομέα του μυθιστο-ρήματος δεν έχουμε καθαυτό ερωτικά έργα Τα μυθιστορήματα της Νάκου και της Αξιώτη θίγουν ως ένα βαθμό το ζήτημα του έρωτα (εκτενέστερα η Νάκου στο τέλος μόνο αλλά με τόλμη όπως είπαμε η Αξιώτη) όμως δεν θέτουν τον έρωτα στο επίκεντρο Στη δεκαετία του rsquo30 δεν γράφτηκε ούτε ένα γυναικείο μυθιστόρημα που να έχει ως κύριο θέμα του τον έρωτα Προφανώς το ζήτημα θεωρήθηκε είτε ανάξιο λόγου για σοβαρές γυναικείες πένες είτε παρακινδυνευμέ-νο Η Λιλίκα Νάκου που το έθιξε περισσότερο παρουσιάζει κυρίως τις ολέθριες συνέπειες της γυναικείας υποχωρητι-κότητας η ηρωίδα της υιοθετεί διαρκώς την οπτική γωνία και τις απόψεις του εραστή της χωρίς να απολαμβάνει την αντίστοιχη αναγνώριση από τη μεριά τουmiddot το αποτέλεσμα είναι εντέλει η εγκατάλειψη της γυναίκας από τον άντρα για τον οποίο είχαν γίνει τόσες θυσίες

143 Ένα laquoκουρέλιraquo μες στην Κατοχή

Η Κατοχή θα ξεκινήσει με την ίδια λίγο πολύ θεματική Το μοτίβο της γυναικείας υποχωρητικότητας μιας στάσης που αποβαίνει καταστροφική για τη σχέση ενός ζευγαριού και για την ίδια τη γυναίκα ακόμα περισσότερο θα το επεξεργα-στεί και η Έλλη Αλεξίου στο κατοχικό της μυθιστόρημα Λούμπεν που εκδίδεται το 1943

Το Λούμπεν έγινε και τηλεοπτική σειρά (1981 ΥΕΝΕΔ) Πρωταγωνιστεί ο Νικήτας Τσακίρογλου αφηγητής ο Μάνος Κατράκης ενώ και η ίδια η συγγραφέας παίζει στο τελευταίο επεισόδιο ερμηνεύοντας την ηρωίδα της

τη Μυρτώ 45 χρόνια μετά Ένα μικρό δείγμα βλ httpswwwyoutubecomwatchv=NPinU0olbs4 (τελευταία επίσκεψη 1852015)

Για άλλη μια φορά μπορούμε να διαπιστώσουμε πως η πρώτη περίοδος της Κατοχής αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μια συνέχεια του προπολεμικού κόσμου παρά τον κλυδωνισμό του πολέμου33 Η Έλλη Αλεξίου μολονότι μέλος του ΚΚΕ από το 1928 δεν γράφει ούτε αυτή αντιστασιακή τέχνηmiddot την απασχολεί μια όψη του γυναικείου προβλήματος που έχει και η ίδια με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δοκιμάσει κατά τον προβληματικό και πρόσφατα διαλυμένο γάμο της με τον Βάσο Δασκαλάκη

Ιστορία ενός αποτυχημένου γάμου ενός γυναικείου εξευτελισμού και αυτοεξευτελισμού είναι το μυθιστόρημα Λού-μπεν Η γυναίκα καταλήγει laquoκουρέλιraquo (Lumpen στα γερμανικά σημαίνει κουρέλι) μετά τις αλλεπάλληλες υποχωρήσεις στον δεσποτικό και βίαιο χαρακτήρα τού συζύγου της Η τάση της να βλέπει με τα μάτια του και να του δικαιολογεί ακό-μα και πράξεις που αποβαίνουν σε βάρος της σωματικής της ακεραιότητας θα οδηγήσει σε μια ολοένα και μεγαλύτερη έκπτωση στις συνθήκες του γάμου Εντέλει ο σύζυγος θρασύτατα θα την εγκαταλείψει και μόνο τότε το laquoκουρέλιraquo θα δει και θα εννοήσει το λάθος της

Ο κατήφορος που είχα πάρει ήτανε τόσο μεγάλος που μόνο στην άβυσσο θα σταματούσε [] Εγώ το χειρότερο απrsquo όλα πιστεύω πως εγώ χάλασα και τον Αντρέα Δεν μπορεί μια τόσο εξευτελισμένη ψυχή να μη βλάψει κι αυτούς που ζούνε κοντά της34

Υπάρχει λοιπόν το κέρδος μιας καινούριας γνώσης μιας συνειδητοποίησης αλλά τόσο μόνο η ηρωίδα δεν φαίνεται σε θέση να ορθοποδήσει Η συγγραφέας έχει γράψει ένα βιβλίο προειδοποίηση για τις ομόφυλές της τον άντρα που θα πάρετε πρέπει να τον έχετε γνωρίσει καλάmiddot προσέξτε μην παρασυρθείτε από την εξωτερική του εμφάνιση προσέξτε μην αφεθείτε να χάσετε την προσωπική σας άποψη για όσα συμβαίνουν το μοντέλο του κοριτσιού που μαθαίνει απrsquo το πα-ράθυρό του τον κόσμο και βγαίνει κατευθείαν στη ζωή μέσα από το θερμοκήπιο της οικογένειάς του πρέπει να εκλείψει

Ωστόσο η ρητή σε ένα σημείο του έργου προτροπή τής ηρωίδας δεν είναι τόσο καθαρή όσο αρχικά φαίνεται

Τι άσκημο που είναι να γνωρίζουν οι γυναίκες ένα μόνο άντρα Έτσι δε θα μπορέσουν ποτέ να βγάλουν συμπέρασμα Πάω στη μοδίστρα Δε μου αρέσει το ράψιμό τηςmiddot την αλλάσσω Στον παπουτσή Στον έμπορο Στο φούρναρη Τον ένα αφήνω τον άλλο πιάνω Με τον άντρα είσαι κει ζεμένη χωρίς να ξέρεις πού τραβάς Το σωστό θα ήταν το κορίτσι να δοκιμάζει όλους τους άντρες που έτυχε να τη συγκινήσουνε από δεκάξι χρονώ ως είκοσι Μα να μην της επιτρέπεται να τους πα-ντρευτεί πριν της ώρας Όπως λες πάω να σπουδάσω μιαν επιστήμη το κορίτσι θα λέει τώρα σπουδάζω τον άντρα μου

32 Αν το μυθιστόρημα διαμόρφωσης το Bildungsroman πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ευρώπη του 18ου αιώνα ως απαίτηση της αστικής τάξης για εξίσωση με την αριστοκρατία η γυναικεία εκδοχή του εμπεριέχει ένα αντίστοιχο αίτημα αυτό της εξίσωσης με το άλλο φύλο

33 Βλ εδώ κεφ 2 334 Έλλη Αλεξίου Λούμπεν Αθήνα Νοέμ 1943 σ 192-193

και θα ζεις τρεις τέσσερις μήνες με τον καθένα Άμα θα κλείσεις πια τα είκοσί σου χρόνια θα διαλέγεις έναν απrsquo όλους που γνώρισες Κείνον που κατάλαβες πως συνταιριάζουν τα φυσικά σας Εγώ αν τώρα διάλεγα θα rsquoπαιρνα έναν άντρα μόνο καλό και γλυκομίλητο όχι όμορφο35

Στο παραπάνω απόσπασμα σε αυτό το συμπέρασμα που βγαίνει από την πικρή πείρα της ηρωίδας και το οποίο περιμέ-νουμε να στηρίξει πλήρως η συγγραφέας διακρίνουμε κάποιες αρνητικές σκιές Η εξομοίωση των laquoπρομηθευτώνraquo με τους συζύγους τείνει να υπονομεύσει το ίδιο το επιχείρημα της αναγκαίας αλληλογνωριμίας Και αυτές οι laquoσπουδέςraquo από τρεις τέσσερις μήνες στον κάθε άντρα τείνουν να γελοιοποιήσουν τη σοβαρότητα της ορθολογικής πρότασης να μην παντρεύεται το κορίτσι τον πρώτο που θα της κάνει εντύπωση

Αν όλο το μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου κατατείνει σε αυτήν ακριβώς την προτροπή βλέπουμε πως τη στιγμή που πάει να εκφραστεί ρητά η συγγραφέας σαν να χάνει το κουράγιο της και να μην είναι σε θέση να υποστηρίξει έως το τέλος την άποψή της αφήνει μια μικρή υπόνοια ότι μπορεί να μην τα εννοεί στα σοβαρά όλα αυτά Την ίδια αμφι-ταλάντευση ως προς το ηθικό αποτέλεσμα της άρσης του ταμπού των προγαμιαίων σχέσεων που υπήρχε προπολεμικά την συναντούμε λοιπόν και τώρα Η γνωριμία και άλλων ανδρών πριν τον γάμο (αν και δεν διευκρινίζεται ως ποιο σημείο προτείνεται να προχωρά η γνωριμία) είναι μια πολύ αμφιλεγόμενη τελικά καινοτομία

144 Η έκπτωση μιας νέας

Μια παρόμοια ταλάντευση αντιστρόφως ανάλογη προς της Έλλης Αλεξίου μπορούμε να διαπιστώσουμε και σε ένα διήγημα από την επίσης κατοχική συλλογή της Τατιάνας Σταύρου Το καλοκαίρι πέρασε 1943 Το διήγημα τιτλοφορείται laquoΤο σάρωθρονraquo και αφηγείται την ιστορία ενός μικρού σεμνού κοριτσιού (παρατσούκλι του το laquoσάρωθρονraquo επειδή η μητέρα του δεν του επιτρέπει τις παρέες με τα άλλα παιδιά για να μην ξεσηκώσει τη χυδαία γλώσσα τους) που μεταβάλ-λεται μετά τον θάνατο της μάνας του σε πολύ ζωηρή νέα η οποία επιθυμεί να σπουδάσει κινηματογράφο στο Παρίσι Η ζωή ωστόσο τα φέρνει έτσι ώστε η κοπέλα αποκτά έναν εραστή στο Παρίσι και έπειτα δεύτερον Αυτός αρνείται εντέλει να την παντρευτεί οπότε εκείνη αυτοκτονεί Και ενώ η συγγραφέας είχε προσδιορίσει σαφώς αρνητικά την ελευθεριάζουσα ζωή της κοπέλας36 με την τελευταία της φράση μοιάζει αιφνιδίως να την δικαιώνει ρίχνοντας το φταί-ξιμο αλλού στη σκληρή κοινωνία laquoΌλα τελειώσανε την Κυριακή εκείνη τη μαρτιάτικη για το μικρό ldquoσάρωθρονrdquo που θέλησε μονάχο του να μετρηθεί με τη ζωήraquo37 Αν το συμπέρασμα προς το οποίο κατατείνει η όλη αφήγηση έως εκείνο το σημείο θα μπορούσε να διατυπωθεί με κάτι σαν laquoιδού που καταλήγουν η πολλή ζωηρότητα και η γεύση Παρισιούraquo τελικά δείχνεται συμπάθεια για την προσπάθεια της κοπέλας να αυτονομηθεί

Έτσι η Έλλη Αλεξίου και η Τατιάνα Σταύρου νοθεύουν την προοδευτικότητά της η πρώτη και τον συντηρητισμό της η δεύτερη σε ένα κράμα πολύ χαρακτηριστικό για τις αμφιθυμίες της μεσοπολεμικής και πρώτης κατοχικής εποχής Το κλίμα θα αλλάξει ριζικά στην αμέσως επόμενη φάση

Η λοιπή θεματολογία της Τατιάνας Σταύρου αφορά κυρίως τους αγώνες μιας ηρωικής μάνας να αναθρέψει τα παιδιά της σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας Ο κύκλος τής ζωής ndashγέννα ανατροφή παιδιών και θάνατοςndash είναι αυτό που την απασχολεί στην εκτενή νουβέλα laquoΤο καλοκαίρι πέρασεraquo Ας σημειώσουμε την αρκετά αναλυτική περιγραφή ενός τοκετού θέμα που θα αποβεί χαρακτηριστικό για τη γυναικεία λογοτεχνία τα επόμενα χρόνια Οικογενειακά δράματα με μικρά παιδιά όπου συνήθως οι γονείς τυγχάνουν χωρισμένοι συμπληρώνουν τη θεματική των διηγημάτων της κων-σταντινουπολίτισσας συγγραφέως

145 Η νίκη του έρωτα

Την ίδια εποχή ωστόσο το 1943 θα κυκλοφορήσει και το μυθιστόρημα της Ειρήνης Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Ίσως πρόκειται για το πρώτο καθαυτό ερωτικό μυθιστόρημα γραμμένο από γυναίκα ndash μια τόλμη που μάλλον δεν είναι άσχετη προς την υψηλή κοινωνική θέση της συγγραφέως ο πατέρας της υπήρξε βουλευτής των Φιλελευθέρων και λό-γιοςmiddot η ίδια γεννημένη στην Αθήνα (1895) έκανε καλές σπουδές στο Αρσάκειο στο Γαλλικό Ινστιτούτο και σε σχολή κινηματογράφου υπήρξε εθελόντρια νοσοκόμα εξέδωσε συλλογή διηγημάτων στα γαλλικά (1924) και ήδη πριν τον πόλεμο διεύθυνε ένα παρθεναγωγείο38 Ας σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι η επίσης τολμηρή Λιλίκα Νάκου ήταν κι εκείνη κόρη υπουργού ενώ και η Μιμίκα Κρανάκη την ανταρσία τής οποίας θα δούμε παρακάτω δεν υπολειπόταν

35 Όπ σ 15136 Για τη ζωή της κοπέλας δίνονται οι εξής πληροφορίες από αξιόπιστο πρόσωπο laquoτι να σου πω δε ζει καλή ζωήhellip έχει έναν αξι-

ωματικό του ναυτικού και πριν φαίνεται είχε άλλον ζει καιρό μαζί τουhellip Άσκημα πράματαhellipraquo Τατιάνα Σταύρου Το καλοκαί-ρι πέρασε Αθήνα 1943 σ 139

37 Όπ σ 14538 Βλ Τάκης Μενδράκος laquoΕιρήνη Μιχ Γαλανούraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Γ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 56 58

σε κοινωνική επιφάνεια39 Γενικά οι γυναίκες συγγραφείς κατάγονται από ισχυρές οικογένειες είτε από σημαντικές οικογένειες λογίων είτε από οικογένειες πολιτικών Το ίδιο δεν είναι εξίσου απαραίτητο για τους άντρες συγγραφείς της ίδιας εποχής

Το Κόντρα στον άνεμο λοιπόν αναφέρεται στους έρωτες νέων ανθρώπων πάνω σε ένα νησί του Αιγαίου Έρωτες σε νησί αυτός είναι ένας χαρακτηριστικός κοινός τόπος της Κατοχής όταν οι ασφυκτικές συνθήκες στην πόλη ωθούσαν τους καλλιτέχνες σε φαντασιακή φυγή στη φύση σε απομόνωση στον ιδεατό τόπο μιας laquoευτοπίαςraquo40 Λουντέμης Κα-ραγάτσης Ελύτης Σικελιανός ακόμαmiddot ανάμεσά τους και η Ειρήνη Γαλανού

Νεαρός γιατρός και εθελόντρια νοσοκόμα (όχι όμως σε καιρό πολέμου) γνωρίζονται στο νοσοκομείο του νησιού και ο νέος εντυπωσιάζεται από την ελεύθερη κοσμοπολίτισσα κόρη που πριν ρίξει άγκυρα στο νησί διέσχιζε τις θάλασ-σες με το κότερό της Για ένα διάστημα τα ταβερνάκια και οι παραλίες του νησιού γνωρίζουν τους (αγνούς) έρωτές τους ώσπου η νέα κρίνει πως έφτασε η ώρα να ανακοινώσει στον καλό της το μεγάλο μυστικό δεν είναι παρθένα Αυτός θυμώνει και βιαιοπραγεί σε βάρος της οπότε η κόρη πληγωμένη αλλά περήφανη μπαίνει στο σκάφος της και αναχω-ρεί Ο νέος απελπισμένος πέφτει σιγά σιγά στα δίχτυα μιας ισχυρής γυναίκας του νησιού που τον πείθει να παντρευτεί την κόρη της Η καινούρια αυτή κόρη η Μαρίνα έχει ερωτευθεί έναν φτωχό μουσικό αλλά μπροστά στην επιμονή της μητέρας της που δεν θέλει σχέσεις με παρακατιανούς παντρεύεται τελικά τον γιατρό (Ο μουσικός πεθαίνει) Όμως η ταξιδεύτρια κόρη επανεμφανίζεται μετά από κάποια χρόνια ο γιατρός και αυτή συναντιούνται κρυφά και η Μαρίνα που το παίρνει είδηση αυτοκτονεί

Ποιο το πέρας όμως της ιστορίας Μετά από σύντομο διάστημα ο γιατρός και η ταξιδεύτρια παντρεύονται Βέ-βαια γάμος τελείται ανάμεσα στο αρχικό ερωτευμένο ζεύγοςmiddot ούτε διάλυση της σχέσης λόγω τύψεων ούτε άλλη εύλογη καταστροφή Το δε ορφανό παιδί της Μαρίνας με τον γιατρό που μένει με τη σκληρή πλην τσακισμένη πλέον γιαγιά του μετά από λίγο αναδεικνύει το ταλέντο του στη μουσική (Προφανώς η άτυχη μητέρα του ndashαντιλαμβανόμα-στεndash είχε συνεχίσει ασυνείδητα να αγαπά τον φτωχό μουσικό που δεν παντρεύτηκε)

Το εκπληκτικό αυτό τέλος όπου ο έρωτας όχι μόνο δεν τιμωρείται αλλά επιβραβεύεται διά του γάμου παρόλο που έφερε την καταστροφή σε ένα αθώο πλάσμα (τη Μαρίνα) δείχνει μια εντυπωσιακή βούληση υποστήριξης του έρωτα σε βάρος οποιασδήποτε σύμβασης Οι κοινωνικές διαφορές οφείλουν να παραμερίζονται μπροστά στην ανώτερη αυτή αξία Οι γονείς δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στη ζωή των παιδιών τους Οι νέοι οφείλουν να κατευθύνονται από τον έρωτα και μόνον ιδού η μικρή Μαρίνα που ουσιαστικά laquoέχασεraquo επειδή δεν υπήρξε αρκετά ισχυρή αρκετά σταθερή στον έρωτά της για τον φτωχό μουσικό

Οι προγαμιαίες σχέσεις είναι παραστράτημαmiddot πολύ χειρότερο όμως σφάλμα είναι να γίνονται σοβαρό εμπόδιο στην ένωση δυο ερωτευμένων ενώ το χειρότερο ατόπημα είναι η βιαιοπραγία σε βάρος των γυναικών Η απόλυτη νικήτρια είναι στην πραγματικότητα η ταξιδεύτρια κόρη το ελεύθερο αυτό πνεύμα που κι αν επέδειξε κάποτε κάποια ελαφρό-τητα εξαγνίστηκε χάρη στον έρωτά της Η κόρη αυτή είναι κατά το ήμισυ Γαλλίδα Μια απλή σύγκριση με την τιμωρία που υπέστη η ηρωίδα της Τατιάνας Σταύρου η οποία είχε επίσης περάσει από το Παρίσι και είχε υιοθετήσει ελευθέριες συμπεριφορές μας δείχνει τη διαφορά Το Παρίσι αναδεικνύεται όχι πλέον σε καθαυτό τόπο της απωλείας αλλά σε τόπο της αμφισημίας

Μια μικρή λεπτομέρεια δείχνει ότι και στην Ειρήνη Γαλανού αυτή η μισή Γαλλίδα με όλα της τα προσόντα που την καθιστούν νικήτρια της ζωής δεν είναι ένα απολύτως θετικό πρόσωπο παντρεμένη πια αποποιείται την ευθύνη του παιδιού του άντρα της laquoέλεγε χτες προβάροντας τα γάντια της ότι με όλες τις ντάντες είναι ευθύνη μεγάλη ένα παιδίraquo41

Αυτή όμως είναι μια περιθωριακή υπονόμευση πολύ βαριά αλλά ξεκάρφωτη στο όλο έργο κινημένη ίσως από την έμμονη τάση της συγγραφέως να μοιράζει δίκιο και άδικο σε όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπά της Κατά τα άλλα η Ειρήνη Γαλανού διαμορφώνει ένα νέο πρόσωπο ελεύθερης κοπέλας και οδηγεί για πρώτη φορά μια laquoξεπάρθενηraquo στην επιτυχία και στην ευτυχία

146 Στην καλλιτεχνική πρωτοπορία

Μέσα στην Κατοχή το 1944 εκδίδει την πρώτη συλλογή διηγημάτων της και η Μόνα Μητροπούλου που δημοσίευε ήδη ποιήματα και διηγήματα σε περιοδικά από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας Πρόκειται για Το σπίτι με τον κορυδαλλό όπου υιοθετούνται οι τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας ενός ρεύματος που ακμάζει όπως είδαμε μέσα στην Κατοχή με κύριους εκπροσώπους τους πρωτοεμφανιζόμενους τότε συγγραφείς Άλκη Αγγελόγλου και Αστέρη

39 Για τα βιογραφικά της Μιμίκας Κρανάκη βλ Ελισάβετ Κοτζιά laquoΜιμίκα Κρανάκηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 10

40 Βλ εδώ ενότητα 3241 Ειρήνη Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Αθήνα 1943 σ 229

ΚοββατζήΠαιδί του μοντερνισμού η λυρική πεζογραφία ενδιαφέρεται όχι για την εξωτερική δράση αλλά για τις περιπέτειες

μιας ευαίσθητης συνείδησης για την αποτύπωση του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού για τη ρευστότητα των συναισθημάτων για τους αναπάντεχους συνειρμούς Μουσικότητα σύντομες φράσεις σαν στίχοι επαναλήψεις42 Η Μόνα Μητροπούλου βρίσκεται με αυτό το βιβλίο της από μιαν άποψη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής Της το αναγνωρίζει και η κριτική αν και ο Χουρμούζιος που ασχολείται πολύ επαινετικά μαζί της τείνει ταυτόχρονα να αποδώσει τις καλές της επιδόσεις στην laquoαντρίκεια της πρόθεσηraquo laquoΈνιωθες πίσω από το θηλυκό γράψιμο την αντρί-κεια πρόθεση το γυμνασμένο μάτι [] το στέρεο πνευματικό αρχιτεκτόνημαraquo43

Αυτό που εξασφαλίζει την ποιότητα παραμένει πάντα το laquoαντρικόraquo στοιχείο Ο Χουρμούζιος ωστόσο εμφανίζεται εδώ πολύ φιλικά προσκείμενος στο γυναικείο φύλο σε σύγκριση μάλιστα με τον Άλκη Αγγελόγλου που κρίνοντας το λίγο προγενέστερο μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου αφού την καταγγείλει ότι προγραμματικά υποβιβάζει τους άντρες και προβάλλει θετικά τις γυναίκες αναρωτιέται laquoΝα έχει άραγε δίκιο ή μήπως η αλήθεια είναι με το μέρος εκείνου του θεότρελου Αντρέγιεφ που είπε πως έπειτα από δυο μήνες έγγαμου βίου η γυναίκα πάει πια καταντά σαν πολυφορεμένο παπούτσι δεν εφαρμόζει και καλά στο πόδι μαςraquo44

Η Μητροπούλου πάντως ως προς τα θέματά της ασχολείται κυρίως με αποτυχημένες υπάρξεις και με ατελέσφορες απόπειρες φυγής Μια μικρή τρυφερή πόρνη που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μιζέρια μια γεροντοκόρη που επίσης δεν τολμά να κάνει το μεγάλο βήμα μια νεαρή γυναίκα που αποτυγχάνει να βρει εργασία γιατί έχει διατηρήσει την ικανό-τητα να ονειρεύεται θέματα στάσεις γυναικείες μορφές εντελώς μεσοπολεμικές Τα καθαυτό ερωτικά θέματα και εδώ αποφεύγονται ενώ θα δούμε πως μετά την Απελευθέρωση η συγγραφέας θα γράψει έναν ύμνο στον έρωτα (τον εκτός αστικών συμβάσεων μάλιστα) με το μυθιστόρημα Απασιονάτα

147 Ο κόσμος που έρχεται

Η αλλαγή κλίματος γίνεται αισθητή με ένα διήγημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που δημοσιεύεται στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1943 και τιτλοφορείται χαρακτηριστικά laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo45

Δείτε το διήγημα στα ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του ΕΚΕΒΙ httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 1152015)

Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στον δημοσιογράφο Παύλο Παλαιολόγο και αποτελεί χαιρετισμό ανταπόκρισης προς το ομότιτλο θεατρικό έργο εκείνου το οποίο είχε ανεβεί στη σκηνή το καλοκαίρι του 1943 στην Αθήνα και υποστήριζε τα γυναικεία δικαιώματα Είχε προηγηθεί μια διάλεξη του ίδιου συγγραφέα την άνοιξη του rsquo43 με τόσο μεγάλη επιτυχία ώστε επαναλήφθηκε αρκετές φορές τους επόμενους μήνες46

Το έργο του Παλαιολόγου παρουσίαζε μια κοπέλα που εγκατέλειψε την οικογένεια αντιδρώντας στους περιο-ρισμούς που της επέβαλλαν απέκτησε ένα παιδί εκτός γάμου και δούλεψε σκληρά για να το θρέψει Ο πατέρας του παιδιού αποκαθιστά τη μητέρα δεκαεπτά χρόνια αργότερα αφού είχε εκπληρώσει πρώτα τις δικές του οικογενειακές υποχρεώσεις Η Γαλάτεια Καζαντζάκη επικροτεί τις καλές προθέσεις του φίλου συγγραφέα αλλά ταυτόχρονα διορθώ-νει το σενάριό του

Στο δικό της διήγημα ένας μεσήλικος άντρας laquoφανερά κουρασμένοςraquo αναγγέλλει σε μια γυναίκα που είχε εγκα-ταλείψει πριν από είκοσι χρόνια ότι προτίθεται τώρα να την παντρευτεί και να νομιμοποιήσει το παιδί τους Η γυναίκα που έχει αναθρέψει το παιδί ndashμια κόρηndash με την προσωπική της εργασία με καλή καρδιά και απόλυτη αξιοπρέπεια αρνείται την προσφορά του άντρα Την άρνηση αυτή την ενθαρρύνει με κατηγορηματική αποκήρυξη του πατέρα και

42 Καίρια περιγραφή των καλλιτεχνικών τεχνικών της συγγραφέως στο Άγγελος Αφρουδάκης laquoΜόνα Μητροπούλουraquo Η μετα-πολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 358-360

43 Αιμ Χουρμούζιος laquoΜόνας Μητροπούλου Το σπίτι με τον κορυδαλλόraquo Γράμματα τχ 5 (1944) σ 249-25244 Α Σπυρής [=Άλκης Αγγελόγλου] laquoΈλλης Αλεξίου Λούμπενraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 2 (Μάρτ 1944) σ 136-13845 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo διήγημα laquoαφιερωμένο στον κ Π Παλαιολόγοraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ

1197-1199 Τώρα στο Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1953 σ 181-187 όπου και παραπέμπω 46 Τις πληροφορίες για το έργο του Π Παλαιολόγου Ο κόσμος που έρχεται τις αντλώ από τη διατριβή της Γλυκερίας Καλαϊτζή

Ελληνικό θέατρο και ιστορία Από την Κατοχή στον Εμφύλιο όπ κεφ 22 laquoΟ κοινωνικός ρόλος της γυναίκαςraquo Η συγγραφέας παρατηρεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θεατρικών συγγραφέων για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης αυτή την εποχή ενώ για το έργο του Παλαιολόγου θεωρεί ότι laquoΣτόχος του είναι αφενός να τονίσει την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας και την ανάγκη της γυναικείας αυτοδιάθεσης με την έξοδό της στους χώρους της παραγωγής και αφετέρου να δεί-ξει ότι η αντίληψη που αποκλείει το γυναικείο φύλο από τη δημόσια ζωή είναι αναχρονιστική και στηρίζεται κυρίως σε ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψειςraquo

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

και θα ζεις τρεις τέσσερις μήνες με τον καθένα Άμα θα κλείσεις πια τα είκοσί σου χρόνια θα διαλέγεις έναν απrsquo όλους που γνώρισες Κείνον που κατάλαβες πως συνταιριάζουν τα φυσικά σας Εγώ αν τώρα διάλεγα θα rsquoπαιρνα έναν άντρα μόνο καλό και γλυκομίλητο όχι όμορφο35

Στο παραπάνω απόσπασμα σε αυτό το συμπέρασμα που βγαίνει από την πικρή πείρα της ηρωίδας και το οποίο περιμέ-νουμε να στηρίξει πλήρως η συγγραφέας διακρίνουμε κάποιες αρνητικές σκιές Η εξομοίωση των laquoπρομηθευτώνraquo με τους συζύγους τείνει να υπονομεύσει το ίδιο το επιχείρημα της αναγκαίας αλληλογνωριμίας Και αυτές οι laquoσπουδέςraquo από τρεις τέσσερις μήνες στον κάθε άντρα τείνουν να γελοιοποιήσουν τη σοβαρότητα της ορθολογικής πρότασης να μην παντρεύεται το κορίτσι τον πρώτο που θα της κάνει εντύπωση

Αν όλο το μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου κατατείνει σε αυτήν ακριβώς την προτροπή βλέπουμε πως τη στιγμή που πάει να εκφραστεί ρητά η συγγραφέας σαν να χάνει το κουράγιο της και να μην είναι σε θέση να υποστηρίξει έως το τέλος την άποψή της αφήνει μια μικρή υπόνοια ότι μπορεί να μην τα εννοεί στα σοβαρά όλα αυτά Την ίδια αμφι-ταλάντευση ως προς το ηθικό αποτέλεσμα της άρσης του ταμπού των προγαμιαίων σχέσεων που υπήρχε προπολεμικά την συναντούμε λοιπόν και τώρα Η γνωριμία και άλλων ανδρών πριν τον γάμο (αν και δεν διευκρινίζεται ως ποιο σημείο προτείνεται να προχωρά η γνωριμία) είναι μια πολύ αμφιλεγόμενη τελικά καινοτομία

144 Η έκπτωση μιας νέας

Μια παρόμοια ταλάντευση αντιστρόφως ανάλογη προς της Έλλης Αλεξίου μπορούμε να διαπιστώσουμε και σε ένα διήγημα από την επίσης κατοχική συλλογή της Τατιάνας Σταύρου Το καλοκαίρι πέρασε 1943 Το διήγημα τιτλοφορείται laquoΤο σάρωθρονraquo και αφηγείται την ιστορία ενός μικρού σεμνού κοριτσιού (παρατσούκλι του το laquoσάρωθρονraquo επειδή η μητέρα του δεν του επιτρέπει τις παρέες με τα άλλα παιδιά για να μην ξεσηκώσει τη χυδαία γλώσσα τους) που μεταβάλ-λεται μετά τον θάνατο της μάνας του σε πολύ ζωηρή νέα η οποία επιθυμεί να σπουδάσει κινηματογράφο στο Παρίσι Η ζωή ωστόσο τα φέρνει έτσι ώστε η κοπέλα αποκτά έναν εραστή στο Παρίσι και έπειτα δεύτερον Αυτός αρνείται εντέλει να την παντρευτεί οπότε εκείνη αυτοκτονεί Και ενώ η συγγραφέας είχε προσδιορίσει σαφώς αρνητικά την ελευθεριάζουσα ζωή της κοπέλας36 με την τελευταία της φράση μοιάζει αιφνιδίως να την δικαιώνει ρίχνοντας το φταί-ξιμο αλλού στη σκληρή κοινωνία laquoΌλα τελειώσανε την Κυριακή εκείνη τη μαρτιάτικη για το μικρό ldquoσάρωθρονrdquo που θέλησε μονάχο του να μετρηθεί με τη ζωήraquo37 Αν το συμπέρασμα προς το οποίο κατατείνει η όλη αφήγηση έως εκείνο το σημείο θα μπορούσε να διατυπωθεί με κάτι σαν laquoιδού που καταλήγουν η πολλή ζωηρότητα και η γεύση Παρισιούraquo τελικά δείχνεται συμπάθεια για την προσπάθεια της κοπέλας να αυτονομηθεί

Έτσι η Έλλη Αλεξίου και η Τατιάνα Σταύρου νοθεύουν την προοδευτικότητά της η πρώτη και τον συντηρητισμό της η δεύτερη σε ένα κράμα πολύ χαρακτηριστικό για τις αμφιθυμίες της μεσοπολεμικής και πρώτης κατοχικής εποχής Το κλίμα θα αλλάξει ριζικά στην αμέσως επόμενη φάση

Η λοιπή θεματολογία της Τατιάνας Σταύρου αφορά κυρίως τους αγώνες μιας ηρωικής μάνας να αναθρέψει τα παιδιά της σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας Ο κύκλος τής ζωής ndashγέννα ανατροφή παιδιών και θάνατοςndash είναι αυτό που την απασχολεί στην εκτενή νουβέλα laquoΤο καλοκαίρι πέρασεraquo Ας σημειώσουμε την αρκετά αναλυτική περιγραφή ενός τοκετού θέμα που θα αποβεί χαρακτηριστικό για τη γυναικεία λογοτεχνία τα επόμενα χρόνια Οικογενειακά δράματα με μικρά παιδιά όπου συνήθως οι γονείς τυγχάνουν χωρισμένοι συμπληρώνουν τη θεματική των διηγημάτων της κων-σταντινουπολίτισσας συγγραφέως

145 Η νίκη του έρωτα

Την ίδια εποχή ωστόσο το 1943 θα κυκλοφορήσει και το μυθιστόρημα της Ειρήνης Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Ίσως πρόκειται για το πρώτο καθαυτό ερωτικό μυθιστόρημα γραμμένο από γυναίκα ndash μια τόλμη που μάλλον δεν είναι άσχετη προς την υψηλή κοινωνική θέση της συγγραφέως ο πατέρας της υπήρξε βουλευτής των Φιλελευθέρων και λό-γιοςmiddot η ίδια γεννημένη στην Αθήνα (1895) έκανε καλές σπουδές στο Αρσάκειο στο Γαλλικό Ινστιτούτο και σε σχολή κινηματογράφου υπήρξε εθελόντρια νοσοκόμα εξέδωσε συλλογή διηγημάτων στα γαλλικά (1924) και ήδη πριν τον πόλεμο διεύθυνε ένα παρθεναγωγείο38 Ας σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι η επίσης τολμηρή Λιλίκα Νάκου ήταν κι εκείνη κόρη υπουργού ενώ και η Μιμίκα Κρανάκη την ανταρσία τής οποίας θα δούμε παρακάτω δεν υπολειπόταν

35 Όπ σ 15136 Για τη ζωή της κοπέλας δίνονται οι εξής πληροφορίες από αξιόπιστο πρόσωπο laquoτι να σου πω δε ζει καλή ζωήhellip έχει έναν αξι-

ωματικό του ναυτικού και πριν φαίνεται είχε άλλον ζει καιρό μαζί τουhellip Άσκημα πράματαhellipraquo Τατιάνα Σταύρου Το καλοκαί-ρι πέρασε Αθήνα 1943 σ 139

37 Όπ σ 14538 Βλ Τάκης Μενδράκος laquoΕιρήνη Μιχ Γαλανούraquo Η μεσοπολεμική πεζογραφία Γ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 56 58

σε κοινωνική επιφάνεια39 Γενικά οι γυναίκες συγγραφείς κατάγονται από ισχυρές οικογένειες είτε από σημαντικές οικογένειες λογίων είτε από οικογένειες πολιτικών Το ίδιο δεν είναι εξίσου απαραίτητο για τους άντρες συγγραφείς της ίδιας εποχής

Το Κόντρα στον άνεμο λοιπόν αναφέρεται στους έρωτες νέων ανθρώπων πάνω σε ένα νησί του Αιγαίου Έρωτες σε νησί αυτός είναι ένας χαρακτηριστικός κοινός τόπος της Κατοχής όταν οι ασφυκτικές συνθήκες στην πόλη ωθούσαν τους καλλιτέχνες σε φαντασιακή φυγή στη φύση σε απομόνωση στον ιδεατό τόπο μιας laquoευτοπίαςraquo40 Λουντέμης Κα-ραγάτσης Ελύτης Σικελιανός ακόμαmiddot ανάμεσά τους και η Ειρήνη Γαλανού

Νεαρός γιατρός και εθελόντρια νοσοκόμα (όχι όμως σε καιρό πολέμου) γνωρίζονται στο νοσοκομείο του νησιού και ο νέος εντυπωσιάζεται από την ελεύθερη κοσμοπολίτισσα κόρη που πριν ρίξει άγκυρα στο νησί διέσχιζε τις θάλασ-σες με το κότερό της Για ένα διάστημα τα ταβερνάκια και οι παραλίες του νησιού γνωρίζουν τους (αγνούς) έρωτές τους ώσπου η νέα κρίνει πως έφτασε η ώρα να ανακοινώσει στον καλό της το μεγάλο μυστικό δεν είναι παρθένα Αυτός θυμώνει και βιαιοπραγεί σε βάρος της οπότε η κόρη πληγωμένη αλλά περήφανη μπαίνει στο σκάφος της και αναχω-ρεί Ο νέος απελπισμένος πέφτει σιγά σιγά στα δίχτυα μιας ισχυρής γυναίκας του νησιού που τον πείθει να παντρευτεί την κόρη της Η καινούρια αυτή κόρη η Μαρίνα έχει ερωτευθεί έναν φτωχό μουσικό αλλά μπροστά στην επιμονή της μητέρας της που δεν θέλει σχέσεις με παρακατιανούς παντρεύεται τελικά τον γιατρό (Ο μουσικός πεθαίνει) Όμως η ταξιδεύτρια κόρη επανεμφανίζεται μετά από κάποια χρόνια ο γιατρός και αυτή συναντιούνται κρυφά και η Μαρίνα που το παίρνει είδηση αυτοκτονεί

Ποιο το πέρας όμως της ιστορίας Μετά από σύντομο διάστημα ο γιατρός και η ταξιδεύτρια παντρεύονται Βέ-βαια γάμος τελείται ανάμεσα στο αρχικό ερωτευμένο ζεύγοςmiddot ούτε διάλυση της σχέσης λόγω τύψεων ούτε άλλη εύλογη καταστροφή Το δε ορφανό παιδί της Μαρίνας με τον γιατρό που μένει με τη σκληρή πλην τσακισμένη πλέον γιαγιά του μετά από λίγο αναδεικνύει το ταλέντο του στη μουσική (Προφανώς η άτυχη μητέρα του ndashαντιλαμβανόμα-στεndash είχε συνεχίσει ασυνείδητα να αγαπά τον φτωχό μουσικό που δεν παντρεύτηκε)

Το εκπληκτικό αυτό τέλος όπου ο έρωτας όχι μόνο δεν τιμωρείται αλλά επιβραβεύεται διά του γάμου παρόλο που έφερε την καταστροφή σε ένα αθώο πλάσμα (τη Μαρίνα) δείχνει μια εντυπωσιακή βούληση υποστήριξης του έρωτα σε βάρος οποιασδήποτε σύμβασης Οι κοινωνικές διαφορές οφείλουν να παραμερίζονται μπροστά στην ανώτερη αυτή αξία Οι γονείς δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στη ζωή των παιδιών τους Οι νέοι οφείλουν να κατευθύνονται από τον έρωτα και μόνον ιδού η μικρή Μαρίνα που ουσιαστικά laquoέχασεraquo επειδή δεν υπήρξε αρκετά ισχυρή αρκετά σταθερή στον έρωτά της για τον φτωχό μουσικό

Οι προγαμιαίες σχέσεις είναι παραστράτημαmiddot πολύ χειρότερο όμως σφάλμα είναι να γίνονται σοβαρό εμπόδιο στην ένωση δυο ερωτευμένων ενώ το χειρότερο ατόπημα είναι η βιαιοπραγία σε βάρος των γυναικών Η απόλυτη νικήτρια είναι στην πραγματικότητα η ταξιδεύτρια κόρη το ελεύθερο αυτό πνεύμα που κι αν επέδειξε κάποτε κάποια ελαφρό-τητα εξαγνίστηκε χάρη στον έρωτά της Η κόρη αυτή είναι κατά το ήμισυ Γαλλίδα Μια απλή σύγκριση με την τιμωρία που υπέστη η ηρωίδα της Τατιάνας Σταύρου η οποία είχε επίσης περάσει από το Παρίσι και είχε υιοθετήσει ελευθέριες συμπεριφορές μας δείχνει τη διαφορά Το Παρίσι αναδεικνύεται όχι πλέον σε καθαυτό τόπο της απωλείας αλλά σε τόπο της αμφισημίας

Μια μικρή λεπτομέρεια δείχνει ότι και στην Ειρήνη Γαλανού αυτή η μισή Γαλλίδα με όλα της τα προσόντα που την καθιστούν νικήτρια της ζωής δεν είναι ένα απολύτως θετικό πρόσωπο παντρεμένη πια αποποιείται την ευθύνη του παιδιού του άντρα της laquoέλεγε χτες προβάροντας τα γάντια της ότι με όλες τις ντάντες είναι ευθύνη μεγάλη ένα παιδίraquo41

Αυτή όμως είναι μια περιθωριακή υπονόμευση πολύ βαριά αλλά ξεκάρφωτη στο όλο έργο κινημένη ίσως από την έμμονη τάση της συγγραφέως να μοιράζει δίκιο και άδικο σε όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπά της Κατά τα άλλα η Ειρήνη Γαλανού διαμορφώνει ένα νέο πρόσωπο ελεύθερης κοπέλας και οδηγεί για πρώτη φορά μια laquoξεπάρθενηraquo στην επιτυχία και στην ευτυχία

146 Στην καλλιτεχνική πρωτοπορία

Μέσα στην Κατοχή το 1944 εκδίδει την πρώτη συλλογή διηγημάτων της και η Μόνα Μητροπούλου που δημοσίευε ήδη ποιήματα και διηγήματα σε περιοδικά από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας Πρόκειται για Το σπίτι με τον κορυδαλλό όπου υιοθετούνται οι τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας ενός ρεύματος που ακμάζει όπως είδαμε μέσα στην Κατοχή με κύριους εκπροσώπους τους πρωτοεμφανιζόμενους τότε συγγραφείς Άλκη Αγγελόγλου και Αστέρη

39 Για τα βιογραφικά της Μιμίκας Κρανάκη βλ Ελισάβετ Κοτζιά laquoΜιμίκα Κρανάκηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 10

40 Βλ εδώ ενότητα 3241 Ειρήνη Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Αθήνα 1943 σ 229

ΚοββατζήΠαιδί του μοντερνισμού η λυρική πεζογραφία ενδιαφέρεται όχι για την εξωτερική δράση αλλά για τις περιπέτειες

μιας ευαίσθητης συνείδησης για την αποτύπωση του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού για τη ρευστότητα των συναισθημάτων για τους αναπάντεχους συνειρμούς Μουσικότητα σύντομες φράσεις σαν στίχοι επαναλήψεις42 Η Μόνα Μητροπούλου βρίσκεται με αυτό το βιβλίο της από μιαν άποψη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής Της το αναγνωρίζει και η κριτική αν και ο Χουρμούζιος που ασχολείται πολύ επαινετικά μαζί της τείνει ταυτόχρονα να αποδώσει τις καλές της επιδόσεις στην laquoαντρίκεια της πρόθεσηraquo laquoΈνιωθες πίσω από το θηλυκό γράψιμο την αντρί-κεια πρόθεση το γυμνασμένο μάτι [] το στέρεο πνευματικό αρχιτεκτόνημαraquo43

Αυτό που εξασφαλίζει την ποιότητα παραμένει πάντα το laquoαντρικόraquo στοιχείο Ο Χουρμούζιος ωστόσο εμφανίζεται εδώ πολύ φιλικά προσκείμενος στο γυναικείο φύλο σε σύγκριση μάλιστα με τον Άλκη Αγγελόγλου που κρίνοντας το λίγο προγενέστερο μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου αφού την καταγγείλει ότι προγραμματικά υποβιβάζει τους άντρες και προβάλλει θετικά τις γυναίκες αναρωτιέται laquoΝα έχει άραγε δίκιο ή μήπως η αλήθεια είναι με το μέρος εκείνου του θεότρελου Αντρέγιεφ που είπε πως έπειτα από δυο μήνες έγγαμου βίου η γυναίκα πάει πια καταντά σαν πολυφορεμένο παπούτσι δεν εφαρμόζει και καλά στο πόδι μαςraquo44

Η Μητροπούλου πάντως ως προς τα θέματά της ασχολείται κυρίως με αποτυχημένες υπάρξεις και με ατελέσφορες απόπειρες φυγής Μια μικρή τρυφερή πόρνη που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μιζέρια μια γεροντοκόρη που επίσης δεν τολμά να κάνει το μεγάλο βήμα μια νεαρή γυναίκα που αποτυγχάνει να βρει εργασία γιατί έχει διατηρήσει την ικανό-τητα να ονειρεύεται θέματα στάσεις γυναικείες μορφές εντελώς μεσοπολεμικές Τα καθαυτό ερωτικά θέματα και εδώ αποφεύγονται ενώ θα δούμε πως μετά την Απελευθέρωση η συγγραφέας θα γράψει έναν ύμνο στον έρωτα (τον εκτός αστικών συμβάσεων μάλιστα) με το μυθιστόρημα Απασιονάτα

147 Ο κόσμος που έρχεται

Η αλλαγή κλίματος γίνεται αισθητή με ένα διήγημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που δημοσιεύεται στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1943 και τιτλοφορείται χαρακτηριστικά laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo45

Δείτε το διήγημα στα ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του ΕΚΕΒΙ httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 1152015)

Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στον δημοσιογράφο Παύλο Παλαιολόγο και αποτελεί χαιρετισμό ανταπόκρισης προς το ομότιτλο θεατρικό έργο εκείνου το οποίο είχε ανεβεί στη σκηνή το καλοκαίρι του 1943 στην Αθήνα και υποστήριζε τα γυναικεία δικαιώματα Είχε προηγηθεί μια διάλεξη του ίδιου συγγραφέα την άνοιξη του rsquo43 με τόσο μεγάλη επιτυχία ώστε επαναλήφθηκε αρκετές φορές τους επόμενους μήνες46

Το έργο του Παλαιολόγου παρουσίαζε μια κοπέλα που εγκατέλειψε την οικογένεια αντιδρώντας στους περιο-ρισμούς που της επέβαλλαν απέκτησε ένα παιδί εκτός γάμου και δούλεψε σκληρά για να το θρέψει Ο πατέρας του παιδιού αποκαθιστά τη μητέρα δεκαεπτά χρόνια αργότερα αφού είχε εκπληρώσει πρώτα τις δικές του οικογενειακές υποχρεώσεις Η Γαλάτεια Καζαντζάκη επικροτεί τις καλές προθέσεις του φίλου συγγραφέα αλλά ταυτόχρονα διορθώ-νει το σενάριό του

Στο δικό της διήγημα ένας μεσήλικος άντρας laquoφανερά κουρασμένοςraquo αναγγέλλει σε μια γυναίκα που είχε εγκα-ταλείψει πριν από είκοσι χρόνια ότι προτίθεται τώρα να την παντρευτεί και να νομιμοποιήσει το παιδί τους Η γυναίκα που έχει αναθρέψει το παιδί ndashμια κόρηndash με την προσωπική της εργασία με καλή καρδιά και απόλυτη αξιοπρέπεια αρνείται την προσφορά του άντρα Την άρνηση αυτή την ενθαρρύνει με κατηγορηματική αποκήρυξη του πατέρα και

42 Καίρια περιγραφή των καλλιτεχνικών τεχνικών της συγγραφέως στο Άγγελος Αφρουδάκης laquoΜόνα Μητροπούλουraquo Η μετα-πολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 358-360

43 Αιμ Χουρμούζιος laquoΜόνας Μητροπούλου Το σπίτι με τον κορυδαλλόraquo Γράμματα τχ 5 (1944) σ 249-25244 Α Σπυρής [=Άλκης Αγγελόγλου] laquoΈλλης Αλεξίου Λούμπενraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 2 (Μάρτ 1944) σ 136-13845 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo διήγημα laquoαφιερωμένο στον κ Π Παλαιολόγοraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ

1197-1199 Τώρα στο Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1953 σ 181-187 όπου και παραπέμπω 46 Τις πληροφορίες για το έργο του Π Παλαιολόγου Ο κόσμος που έρχεται τις αντλώ από τη διατριβή της Γλυκερίας Καλαϊτζή

Ελληνικό θέατρο και ιστορία Από την Κατοχή στον Εμφύλιο όπ κεφ 22 laquoΟ κοινωνικός ρόλος της γυναίκαςraquo Η συγγραφέας παρατηρεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θεατρικών συγγραφέων για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης αυτή την εποχή ενώ για το έργο του Παλαιολόγου θεωρεί ότι laquoΣτόχος του είναι αφενός να τονίσει την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας και την ανάγκη της γυναικείας αυτοδιάθεσης με την έξοδό της στους χώρους της παραγωγής και αφετέρου να δεί-ξει ότι η αντίληψη που αποκλείει το γυναικείο φύλο από τη δημόσια ζωή είναι αναχρονιστική και στηρίζεται κυρίως σε ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψειςraquo

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

σε κοινωνική επιφάνεια39 Γενικά οι γυναίκες συγγραφείς κατάγονται από ισχυρές οικογένειες είτε από σημαντικές οικογένειες λογίων είτε από οικογένειες πολιτικών Το ίδιο δεν είναι εξίσου απαραίτητο για τους άντρες συγγραφείς της ίδιας εποχής

Το Κόντρα στον άνεμο λοιπόν αναφέρεται στους έρωτες νέων ανθρώπων πάνω σε ένα νησί του Αιγαίου Έρωτες σε νησί αυτός είναι ένας χαρακτηριστικός κοινός τόπος της Κατοχής όταν οι ασφυκτικές συνθήκες στην πόλη ωθούσαν τους καλλιτέχνες σε φαντασιακή φυγή στη φύση σε απομόνωση στον ιδεατό τόπο μιας laquoευτοπίαςraquo40 Λουντέμης Κα-ραγάτσης Ελύτης Σικελιανός ακόμαmiddot ανάμεσά τους και η Ειρήνη Γαλανού

Νεαρός γιατρός και εθελόντρια νοσοκόμα (όχι όμως σε καιρό πολέμου) γνωρίζονται στο νοσοκομείο του νησιού και ο νέος εντυπωσιάζεται από την ελεύθερη κοσμοπολίτισσα κόρη που πριν ρίξει άγκυρα στο νησί διέσχιζε τις θάλασ-σες με το κότερό της Για ένα διάστημα τα ταβερνάκια και οι παραλίες του νησιού γνωρίζουν τους (αγνούς) έρωτές τους ώσπου η νέα κρίνει πως έφτασε η ώρα να ανακοινώσει στον καλό της το μεγάλο μυστικό δεν είναι παρθένα Αυτός θυμώνει και βιαιοπραγεί σε βάρος της οπότε η κόρη πληγωμένη αλλά περήφανη μπαίνει στο σκάφος της και αναχω-ρεί Ο νέος απελπισμένος πέφτει σιγά σιγά στα δίχτυα μιας ισχυρής γυναίκας του νησιού που τον πείθει να παντρευτεί την κόρη της Η καινούρια αυτή κόρη η Μαρίνα έχει ερωτευθεί έναν φτωχό μουσικό αλλά μπροστά στην επιμονή της μητέρας της που δεν θέλει σχέσεις με παρακατιανούς παντρεύεται τελικά τον γιατρό (Ο μουσικός πεθαίνει) Όμως η ταξιδεύτρια κόρη επανεμφανίζεται μετά από κάποια χρόνια ο γιατρός και αυτή συναντιούνται κρυφά και η Μαρίνα που το παίρνει είδηση αυτοκτονεί

Ποιο το πέρας όμως της ιστορίας Μετά από σύντομο διάστημα ο γιατρός και η ταξιδεύτρια παντρεύονται Βέ-βαια γάμος τελείται ανάμεσα στο αρχικό ερωτευμένο ζεύγοςmiddot ούτε διάλυση της σχέσης λόγω τύψεων ούτε άλλη εύλογη καταστροφή Το δε ορφανό παιδί της Μαρίνας με τον γιατρό που μένει με τη σκληρή πλην τσακισμένη πλέον γιαγιά του μετά από λίγο αναδεικνύει το ταλέντο του στη μουσική (Προφανώς η άτυχη μητέρα του ndashαντιλαμβανόμα-στεndash είχε συνεχίσει ασυνείδητα να αγαπά τον φτωχό μουσικό που δεν παντρεύτηκε)

Το εκπληκτικό αυτό τέλος όπου ο έρωτας όχι μόνο δεν τιμωρείται αλλά επιβραβεύεται διά του γάμου παρόλο που έφερε την καταστροφή σε ένα αθώο πλάσμα (τη Μαρίνα) δείχνει μια εντυπωσιακή βούληση υποστήριξης του έρωτα σε βάρος οποιασδήποτε σύμβασης Οι κοινωνικές διαφορές οφείλουν να παραμερίζονται μπροστά στην ανώτερη αυτή αξία Οι γονείς δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στη ζωή των παιδιών τους Οι νέοι οφείλουν να κατευθύνονται από τον έρωτα και μόνον ιδού η μικρή Μαρίνα που ουσιαστικά laquoέχασεraquo επειδή δεν υπήρξε αρκετά ισχυρή αρκετά σταθερή στον έρωτά της για τον φτωχό μουσικό

Οι προγαμιαίες σχέσεις είναι παραστράτημαmiddot πολύ χειρότερο όμως σφάλμα είναι να γίνονται σοβαρό εμπόδιο στην ένωση δυο ερωτευμένων ενώ το χειρότερο ατόπημα είναι η βιαιοπραγία σε βάρος των γυναικών Η απόλυτη νικήτρια είναι στην πραγματικότητα η ταξιδεύτρια κόρη το ελεύθερο αυτό πνεύμα που κι αν επέδειξε κάποτε κάποια ελαφρό-τητα εξαγνίστηκε χάρη στον έρωτά της Η κόρη αυτή είναι κατά το ήμισυ Γαλλίδα Μια απλή σύγκριση με την τιμωρία που υπέστη η ηρωίδα της Τατιάνας Σταύρου η οποία είχε επίσης περάσει από το Παρίσι και είχε υιοθετήσει ελευθέριες συμπεριφορές μας δείχνει τη διαφορά Το Παρίσι αναδεικνύεται όχι πλέον σε καθαυτό τόπο της απωλείας αλλά σε τόπο της αμφισημίας

Μια μικρή λεπτομέρεια δείχνει ότι και στην Ειρήνη Γαλανού αυτή η μισή Γαλλίδα με όλα της τα προσόντα που την καθιστούν νικήτρια της ζωής δεν είναι ένα απολύτως θετικό πρόσωπο παντρεμένη πια αποποιείται την ευθύνη του παιδιού του άντρα της laquoέλεγε χτες προβάροντας τα γάντια της ότι με όλες τις ντάντες είναι ευθύνη μεγάλη ένα παιδίraquo41

Αυτή όμως είναι μια περιθωριακή υπονόμευση πολύ βαριά αλλά ξεκάρφωτη στο όλο έργο κινημένη ίσως από την έμμονη τάση της συγγραφέως να μοιράζει δίκιο και άδικο σε όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπά της Κατά τα άλλα η Ειρήνη Γαλανού διαμορφώνει ένα νέο πρόσωπο ελεύθερης κοπέλας και οδηγεί για πρώτη φορά μια laquoξεπάρθενηraquo στην επιτυχία και στην ευτυχία

146 Στην καλλιτεχνική πρωτοπορία

Μέσα στην Κατοχή το 1944 εκδίδει την πρώτη συλλογή διηγημάτων της και η Μόνα Μητροπούλου που δημοσίευε ήδη ποιήματα και διηγήματα σε περιοδικά από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας Πρόκειται για Το σπίτι με τον κορυδαλλό όπου υιοθετούνται οι τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας ενός ρεύματος που ακμάζει όπως είδαμε μέσα στην Κατοχή με κύριους εκπροσώπους τους πρωτοεμφανιζόμενους τότε συγγραφείς Άλκη Αγγελόγλου και Αστέρη

39 Για τα βιογραφικά της Μιμίκας Κρανάκη βλ Ελισάβετ Κοτζιά laquoΜιμίκα Κρανάκηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 10

40 Βλ εδώ ενότητα 3241 Ειρήνη Γαλανού Κόντρα στον άνεμο Αθήνα 1943 σ 229

ΚοββατζήΠαιδί του μοντερνισμού η λυρική πεζογραφία ενδιαφέρεται όχι για την εξωτερική δράση αλλά για τις περιπέτειες

μιας ευαίσθητης συνείδησης για την αποτύπωση του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού για τη ρευστότητα των συναισθημάτων για τους αναπάντεχους συνειρμούς Μουσικότητα σύντομες φράσεις σαν στίχοι επαναλήψεις42 Η Μόνα Μητροπούλου βρίσκεται με αυτό το βιβλίο της από μιαν άποψη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής Της το αναγνωρίζει και η κριτική αν και ο Χουρμούζιος που ασχολείται πολύ επαινετικά μαζί της τείνει ταυτόχρονα να αποδώσει τις καλές της επιδόσεις στην laquoαντρίκεια της πρόθεσηraquo laquoΈνιωθες πίσω από το θηλυκό γράψιμο την αντρί-κεια πρόθεση το γυμνασμένο μάτι [] το στέρεο πνευματικό αρχιτεκτόνημαraquo43

Αυτό που εξασφαλίζει την ποιότητα παραμένει πάντα το laquoαντρικόraquo στοιχείο Ο Χουρμούζιος ωστόσο εμφανίζεται εδώ πολύ φιλικά προσκείμενος στο γυναικείο φύλο σε σύγκριση μάλιστα με τον Άλκη Αγγελόγλου που κρίνοντας το λίγο προγενέστερο μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου αφού την καταγγείλει ότι προγραμματικά υποβιβάζει τους άντρες και προβάλλει θετικά τις γυναίκες αναρωτιέται laquoΝα έχει άραγε δίκιο ή μήπως η αλήθεια είναι με το μέρος εκείνου του θεότρελου Αντρέγιεφ που είπε πως έπειτα από δυο μήνες έγγαμου βίου η γυναίκα πάει πια καταντά σαν πολυφορεμένο παπούτσι δεν εφαρμόζει και καλά στο πόδι μαςraquo44

Η Μητροπούλου πάντως ως προς τα θέματά της ασχολείται κυρίως με αποτυχημένες υπάρξεις και με ατελέσφορες απόπειρες φυγής Μια μικρή τρυφερή πόρνη που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μιζέρια μια γεροντοκόρη που επίσης δεν τολμά να κάνει το μεγάλο βήμα μια νεαρή γυναίκα που αποτυγχάνει να βρει εργασία γιατί έχει διατηρήσει την ικανό-τητα να ονειρεύεται θέματα στάσεις γυναικείες μορφές εντελώς μεσοπολεμικές Τα καθαυτό ερωτικά θέματα και εδώ αποφεύγονται ενώ θα δούμε πως μετά την Απελευθέρωση η συγγραφέας θα γράψει έναν ύμνο στον έρωτα (τον εκτός αστικών συμβάσεων μάλιστα) με το μυθιστόρημα Απασιονάτα

147 Ο κόσμος που έρχεται

Η αλλαγή κλίματος γίνεται αισθητή με ένα διήγημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που δημοσιεύεται στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1943 και τιτλοφορείται χαρακτηριστικά laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo45

Δείτε το διήγημα στα ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του ΕΚΕΒΙ httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 1152015)

Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στον δημοσιογράφο Παύλο Παλαιολόγο και αποτελεί χαιρετισμό ανταπόκρισης προς το ομότιτλο θεατρικό έργο εκείνου το οποίο είχε ανεβεί στη σκηνή το καλοκαίρι του 1943 στην Αθήνα και υποστήριζε τα γυναικεία δικαιώματα Είχε προηγηθεί μια διάλεξη του ίδιου συγγραφέα την άνοιξη του rsquo43 με τόσο μεγάλη επιτυχία ώστε επαναλήφθηκε αρκετές φορές τους επόμενους μήνες46

Το έργο του Παλαιολόγου παρουσίαζε μια κοπέλα που εγκατέλειψε την οικογένεια αντιδρώντας στους περιο-ρισμούς που της επέβαλλαν απέκτησε ένα παιδί εκτός γάμου και δούλεψε σκληρά για να το θρέψει Ο πατέρας του παιδιού αποκαθιστά τη μητέρα δεκαεπτά χρόνια αργότερα αφού είχε εκπληρώσει πρώτα τις δικές του οικογενειακές υποχρεώσεις Η Γαλάτεια Καζαντζάκη επικροτεί τις καλές προθέσεις του φίλου συγγραφέα αλλά ταυτόχρονα διορθώ-νει το σενάριό του

Στο δικό της διήγημα ένας μεσήλικος άντρας laquoφανερά κουρασμένοςraquo αναγγέλλει σε μια γυναίκα που είχε εγκα-ταλείψει πριν από είκοσι χρόνια ότι προτίθεται τώρα να την παντρευτεί και να νομιμοποιήσει το παιδί τους Η γυναίκα που έχει αναθρέψει το παιδί ndashμια κόρηndash με την προσωπική της εργασία με καλή καρδιά και απόλυτη αξιοπρέπεια αρνείται την προσφορά του άντρα Την άρνηση αυτή την ενθαρρύνει με κατηγορηματική αποκήρυξη του πατέρα και

42 Καίρια περιγραφή των καλλιτεχνικών τεχνικών της συγγραφέως στο Άγγελος Αφρουδάκης laquoΜόνα Μητροπούλουraquo Η μετα-πολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 358-360

43 Αιμ Χουρμούζιος laquoΜόνας Μητροπούλου Το σπίτι με τον κορυδαλλόraquo Γράμματα τχ 5 (1944) σ 249-25244 Α Σπυρής [=Άλκης Αγγελόγλου] laquoΈλλης Αλεξίου Λούμπενraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 2 (Μάρτ 1944) σ 136-13845 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo διήγημα laquoαφιερωμένο στον κ Π Παλαιολόγοraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ

1197-1199 Τώρα στο Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1953 σ 181-187 όπου και παραπέμπω 46 Τις πληροφορίες για το έργο του Π Παλαιολόγου Ο κόσμος που έρχεται τις αντλώ από τη διατριβή της Γλυκερίας Καλαϊτζή

Ελληνικό θέατρο και ιστορία Από την Κατοχή στον Εμφύλιο όπ κεφ 22 laquoΟ κοινωνικός ρόλος της γυναίκαςraquo Η συγγραφέας παρατηρεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θεατρικών συγγραφέων για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης αυτή την εποχή ενώ για το έργο του Παλαιολόγου θεωρεί ότι laquoΣτόχος του είναι αφενός να τονίσει την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας και την ανάγκη της γυναικείας αυτοδιάθεσης με την έξοδό της στους χώρους της παραγωγής και αφετέρου να δεί-ξει ότι η αντίληψη που αποκλείει το γυναικείο φύλο από τη δημόσια ζωή είναι αναχρονιστική και στηρίζεται κυρίως σε ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψειςraquo

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

ΚοββατζήΠαιδί του μοντερνισμού η λυρική πεζογραφία ενδιαφέρεται όχι για την εξωτερική δράση αλλά για τις περιπέτειες

μιας ευαίσθητης συνείδησης για την αποτύπωση του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού για τη ρευστότητα των συναισθημάτων για τους αναπάντεχους συνειρμούς Μουσικότητα σύντομες φράσεις σαν στίχοι επαναλήψεις42 Η Μόνα Μητροπούλου βρίσκεται με αυτό το βιβλίο της από μιαν άποψη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής Της το αναγνωρίζει και η κριτική αν και ο Χουρμούζιος που ασχολείται πολύ επαινετικά μαζί της τείνει ταυτόχρονα να αποδώσει τις καλές της επιδόσεις στην laquoαντρίκεια της πρόθεσηraquo laquoΈνιωθες πίσω από το θηλυκό γράψιμο την αντρί-κεια πρόθεση το γυμνασμένο μάτι [] το στέρεο πνευματικό αρχιτεκτόνημαraquo43

Αυτό που εξασφαλίζει την ποιότητα παραμένει πάντα το laquoαντρικόraquo στοιχείο Ο Χουρμούζιος ωστόσο εμφανίζεται εδώ πολύ φιλικά προσκείμενος στο γυναικείο φύλο σε σύγκριση μάλιστα με τον Άλκη Αγγελόγλου που κρίνοντας το λίγο προγενέστερο μυθιστόρημα της Έλλης Αλεξίου αφού την καταγγείλει ότι προγραμματικά υποβιβάζει τους άντρες και προβάλλει θετικά τις γυναίκες αναρωτιέται laquoΝα έχει άραγε δίκιο ή μήπως η αλήθεια είναι με το μέρος εκείνου του θεότρελου Αντρέγιεφ που είπε πως έπειτα από δυο μήνες έγγαμου βίου η γυναίκα πάει πια καταντά σαν πολυφορεμένο παπούτσι δεν εφαρμόζει και καλά στο πόδι μαςraquo44

Η Μητροπούλου πάντως ως προς τα θέματά της ασχολείται κυρίως με αποτυχημένες υπάρξεις και με ατελέσφορες απόπειρες φυγής Μια μικρή τρυφερή πόρνη που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη μιζέρια μια γεροντοκόρη που επίσης δεν τολμά να κάνει το μεγάλο βήμα μια νεαρή γυναίκα που αποτυγχάνει να βρει εργασία γιατί έχει διατηρήσει την ικανό-τητα να ονειρεύεται θέματα στάσεις γυναικείες μορφές εντελώς μεσοπολεμικές Τα καθαυτό ερωτικά θέματα και εδώ αποφεύγονται ενώ θα δούμε πως μετά την Απελευθέρωση η συγγραφέας θα γράψει έναν ύμνο στον έρωτα (τον εκτός αστικών συμβάσεων μάλιστα) με το μυθιστόρημα Απασιονάτα

147 Ο κόσμος που έρχεται

Η αλλαγή κλίματος γίνεται αισθητή με ένα διήγημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη που δημοσιεύεται στη Νέα Εστία τον Οκτώβριο του 1943 και τιτλοφορείται χαρακτηριστικά laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo45

Δείτε το διήγημα στα ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ του ΕΚΕΒΙ httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 1152015)

Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στον δημοσιογράφο Παύλο Παλαιολόγο και αποτελεί χαιρετισμό ανταπόκρισης προς το ομότιτλο θεατρικό έργο εκείνου το οποίο είχε ανεβεί στη σκηνή το καλοκαίρι του 1943 στην Αθήνα και υποστήριζε τα γυναικεία δικαιώματα Είχε προηγηθεί μια διάλεξη του ίδιου συγγραφέα την άνοιξη του rsquo43 με τόσο μεγάλη επιτυχία ώστε επαναλήφθηκε αρκετές φορές τους επόμενους μήνες46

Το έργο του Παλαιολόγου παρουσίαζε μια κοπέλα που εγκατέλειψε την οικογένεια αντιδρώντας στους περιο-ρισμούς που της επέβαλλαν απέκτησε ένα παιδί εκτός γάμου και δούλεψε σκληρά για να το θρέψει Ο πατέρας του παιδιού αποκαθιστά τη μητέρα δεκαεπτά χρόνια αργότερα αφού είχε εκπληρώσει πρώτα τις δικές του οικογενειακές υποχρεώσεις Η Γαλάτεια Καζαντζάκη επικροτεί τις καλές προθέσεις του φίλου συγγραφέα αλλά ταυτόχρονα διορθώ-νει το σενάριό του

Στο δικό της διήγημα ένας μεσήλικος άντρας laquoφανερά κουρασμένοςraquo αναγγέλλει σε μια γυναίκα που είχε εγκα-ταλείψει πριν από είκοσι χρόνια ότι προτίθεται τώρα να την παντρευτεί και να νομιμοποιήσει το παιδί τους Η γυναίκα που έχει αναθρέψει το παιδί ndashμια κόρηndash με την προσωπική της εργασία με καλή καρδιά και απόλυτη αξιοπρέπεια αρνείται την προσφορά του άντρα Την άρνηση αυτή την ενθαρρύνει με κατηγορηματική αποκήρυξη του πατέρα και

42 Καίρια περιγραφή των καλλιτεχνικών τεχνικών της συγγραφέως στο Άγγελος Αφρουδάκης laquoΜόνα Μητροπούλουraquo Η μετα-πολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 358-360

43 Αιμ Χουρμούζιος laquoΜόνας Μητροπούλου Το σπίτι με τον κορυδαλλόraquo Γράμματα τχ 5 (1944) σ 249-25244 Α Σπυρής [=Άλκης Αγγελόγλου] laquoΈλλης Αλεξίου Λούμπενraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 2 (Μάρτ 1944) σ 136-13845 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟ κόσμος που έρχεταιraquo διήγημα laquoαφιερωμένο στον κ Π Παλαιολόγοraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ

1197-1199 Τώρα στο Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1953 σ 181-187 όπου και παραπέμπω 46 Τις πληροφορίες για το έργο του Π Παλαιολόγου Ο κόσμος που έρχεται τις αντλώ από τη διατριβή της Γλυκερίας Καλαϊτζή

Ελληνικό θέατρο και ιστορία Από την Κατοχή στον Εμφύλιο όπ κεφ 22 laquoΟ κοινωνικός ρόλος της γυναίκαςraquo Η συγγραφέας παρατηρεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θεατρικών συγγραφέων για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης αυτή την εποχή ενώ για το έργο του Παλαιολόγου θεωρεί ότι laquoΣτόχος του είναι αφενός να τονίσει την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας και την ανάγκη της γυναικείας αυτοδιάθεσης με την έξοδό της στους χώρους της παραγωγής και αφετέρου να δεί-ξει ότι η αντίληψη που αποκλείει το γυναικείο φύλο από τη δημόσια ζωή είναι αναχρονιστική και στηρίζεται κυρίως σε ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψειςraquo

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

η ίδια η εικοσάχρονη κόρη

Όχι μητέρα τrsquo όνομα το δικό σου μου φτάνει Ακούς να μας δώσει μια θέση στην κοινωνία Τη θέση αυτή την έχομε Την πήραμε μόνες μας κι είναι χίλιες φορές πιο τιμημένη από κείνη που μας προσφέρει Άλλαξε ο κόσμος Σήμερα κανένας δε σου δίνει την υπόληψη που δεν έχεις Την κερδίζεις με τις ίδιες σου τις δυνάμεις κι είναι αναφαίρετη Έτσι πες του μανούλα47

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη ανατρέπει λοιπόν το αίσιο τέλος του Παλαιολόγου που δικαιώνει τη γυναίκα μέσω του γάμου και προβάλλει μια άλλου είδους δικαίωση Η γυναίκα είναι ικανή να σταθεί στα πόδια της και χωρίς τα δεκανίκια του άντρα

Σε σχέση με τα προηγούμενα έργα των γυναικών συγγραφέων η Γαλάτεια Καζαντζάκη παρουσιάζει επίσης το κλα-σικό μοτίβο της γυναίκας που υφίσταται την εγκατάλειψη όμως η γυναίκα εδώ όχι μόνο δεν γίνεται laquoκουρέλιraquo αλλά τα βγάζει πέρα με το κεφάλι ψηλά και όταν έρχεται η δική της ώρα αρνείται τον γάμο Αρχίζουμε να μπαίνουμε στην εποχή κατά την οποία οι γυναίκες αντί να υφίστανται την εγκατάλειψη είναι εκείνες που αρνούνται τον γάμο όπως θα δούμε Έπειτα η γυναίκα παρουσιάζεται καλοδιατηρημένη ενώ ο άντρας είναι στραπατσαρισμένος η καινούρια αυτοπεποίθηση απεικονίζεται και στην εμφάνιση Στο πρόσωπο της κόρης πάλι συμπυκνώνεται η νέα γενιά που πέρα από τη διαισθητική περηφάνια (την οποία έχει ήδη η μητέρα) διαθέτει τώρα και λόγοmiddot εκφράζεται κατηγορηματικά και με παρρησία

Ωστόσο πρέπει επίσης να παρατηρήσουμε ότι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα παρουσιάζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια των είκοσι χρόνων ως laquoπαραδειγματική μητέραraquo με laquoαδιαφιλονίκητη αρετήraquo Ο κόσμος μπορεί να laquoέχει αλλάξειraquo όμως η γυναίκα που παραστράτησε άπαξ ndashόπως και οι προπολεμικές laquoξεπάρθενεςraquo της Λιλίκας Νάκουndash οφείλει μετά μια ζωή να διατρανώνει την αρετή τηςmiddot μόνον έτσι μπορεί να δικαιωθεί

148 Άντρες συγγραφείς γυναίκες ηρωίδες

Πριν περάσουμε στην αλλαγή κλίματος στον χώρο των γυναικών συγγραφέων έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η γυναί-κα ήδη προς το τέλος της Κατοχής αναδεικνύεται σε ηρωίδα μέσα σε ορισμένα έργα ανδρών Την ιστορία μιας κοπέλας που αντιτάχθηκε στο τανκ κατά τη διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 και το τανκ πέρασε από πάνω της την κατέγραψε σε διήγημα αμέσως ο Ηλίας Βενέζης48middot ύστερα από λίγο και ο Πετσάλης-Διομήδης49 Ο δρόμος για την ηρωοποίηση των γυναικών είχε ανοίξει

Κατά τρόπο πολύ χαρακτηριστικό στο τελευταίο μέρος της Αιολικής γης που γράφεται τον Αύγουστο του 1943 παρουσιάζεται μια πολύ ηρωική παιδούλα η Ντόρις σκωτσέζα με ελληνίδα γιαγιά (προς το παρόν όλες οι γυναίκες που πρωτοπορούν έχουν ένα μικρό ή μεγάλο ποσοστό από ξένο αίμα) Η παρακάτω σκηνή είναι απλοϊκά δηλωτική για την αιφνίδια καινούρια θέση της γυναίκαςmiddot πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα σε άντρες στον κοντραμπατζή Αντώνη Παγίδα και στον προύχοντα γέρο-Βηλαρά για τη μεταφορά κάποιων όπλων όπου παρεμβαίνει η νεαρή γυναίκα

ndashΘα τα πάω [λέει ο Παγίδας] Έτσι θα δω και τα πράματα από κοντά Πρέπει να rsquoρθει μαζί μας κι ένας μπιστεμένος σου άνθρωπος για να μην τρομάξουν οι χριστιανοί στα χωριά

Τότε η Ντόρις που καθόταν σιωπηλή λέει

ndashΘα πάω εγώ πατέρα Αφήστε με να πάω εγώ

Ο γέρο-Βηλαράς τινάζεται ξαφνιασμένος

ndashΜα τι είναι αυτό που λες παιδί μου Για όνομα του Θεού Δε γίνεται Δε γίνεται Πώς θα πας εσύ

ndashΔεν είναι αυτές δουλειές για γυναίκες λέει κι ο Παγίδας ήρεμα Δε γίνεται να rsquoρθεις εσύ

Η Ντόρις σηκώνει τη ματιά της και την καρφώνει ίσα απάνω του Είναι η δεύτερη φορά που αυτός ο Αντώνης Παγίδας βλέπει πως δεν μπορεί να βαστάξει στο κοφτερό λεπίδι που τινάζεται απrsquo αυτό το σχεδόν παιδιάστικο πρόσωπο

Χαμηλώνει τα μάτια του

ndashΘα rsquoρθω εγώ μαζί σου λέει αποφασιστικά η Ντόρις μrsquo έναν τρόπο που δε σηκώνει δεύτερο λόγο50

Όσο πιο απλοϊκό το κείμενο τόσο πιο έκδηλος ο νεοφώτιστος φιλογυνικός χαρακτήρας του Ο Βενέζης ας σημειώσου-

47 Κρίσιμες στιγμές όπ σ 18648 Ηλίας Βενέζης laquo22 Ιουλίου 1943raquo Πρωτοπόροι τχ 3 (Οκτ 1943) με το ψευδώνυμο Μ Αλκαίος49 Θ Πετσάλης laquoΟι τελευταίοιraquo Τα δικά μας παιδιά Χρονικό της σκλαβιάς Αθήνα Φεβρ 1946 σ 63-6450 Ηλίας Βενέζης Αιολική γη Αθήνα 1943 σ [264]

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

με αυτή την εποχή είναι στενά συνδεδεμένος με τον χώρο της ΑριστεράςΟ Πετσάλης-Διομήδης επίσης στη νουβέλα laquoΟι τελευταίοιraquo ανάμεσα σε δύο αδέλφια (παραδειγματικό δίδυ-

μο) θέλει η πιο αισιόδοξη η πιο αποφασισμένη να είναι η κοπέλα (η οποία είναι και ενταγμένη στο ΕΑΜ)51 Και στα ιστορικά μυθιστορήματα όμως οι γυναίκες αναβαθμίζονται ο Πρεβελάκης στον Κρητικό σε αυτή την τοιχογραφία της παραδοσιακότατης κρητικής κοινωνίας του 19ου αιώνα εμφανίζει παραδόξως και κάτι laquoαγριμοπάρθεναraquo που laquoτρέχαν κοντά στους άντρες γυρεύαν τα ντουφέκια τους να ρίξουν μιαν εβίβαraquo52

Οι γυναίκες ταυτόχρονα αποκτούν και λόγο Στην Αστροφεγγιά του Ι Μ Παναγιωτόπουλου έχουμε το εντυπω-σιακό φαινόμενο να εναποθέτει ο συγγραφέας τον έγκυρο λόγο αυτόν που εκπροσωπεί τις συγγραφικές απόψεις σε ένα κορίτσι την Έρση η οποία παίζει κιόλας ρόλο καθοδηγητή των συνομηλίκων της στη ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία πολύ σπάνια εύνοια για μια κοπέλα53

Απόσπασμα από την τηλεοπτική σειρά Αστροφεγγιά (ΕΡΤ 1980) όπου η δυναμική Έρση μιλά για τη ζωή και τα όνειρά της ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ Επεισόδιο

11 κεφάλαιο 4 httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetview

aspxtid=6505ampautostart=0 (00035400 - 00094824) (τελευταία επίσκεψη 1242015)

Λόγο έγκυρο και γεμάτο ηχηρή παρρησία διαθέτει και μια ηρωίδα του Τερζάκη στο μυθιστόρημα Το λυκόφως των ανθρώπων 1947 ένα έργο που διαδραματίζεται στα χρόνια 1940-1943 όταν η κόρη μιλά για τους εθνικούς αγώνες φαντάζει laquoαναπάντεχα όμορφηraquo laquoμε μια καλλονή όχι γυναίκεια μα έξω από κάθε φύλο ιδεατήraquo54 Ναι η αλήθεια είναι πως η νεαρή ηρωίδα αδελφή του πρωταγωνιστή που διαθέτει επιτέλους μέσα σε ένα έργο του Τερζάκη έναν έγκυρο λόγο έχει απολέσει κάπως το φύλο της ο ύψιστος έπαινος άλλωστε γιrsquo αυτήν είναι ότι θεωρείται σαν άντρας laquoΣτο χαρακτήρα τής μεγάλης του αδελφής είχε τόση εμπιστοσύνη όσο και σrsquo ενός ψύχραιμου κι ισορροπημένου άντραraquo Δεν μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι ο Τερζάκης δεν έχει κάνει κάποια βήματα και μια καθαυτό (για τα μέτρα του Τερζάκη) γυναίκα στο μυθιστόρημα μια μοιραία γυναίκα παρουσιάζεται από τον συγγραφέα με μια δόση αμφίθυμης κατάφα-σης Η πρωταγωνίστρια Χριστίνα είναι μια μικροαστή που θέλει να ανέλθει κοινωνικά όμως όταν ο άντρας της ξεκινά δουλειές με τους Γερμανούς εκείνη αρνείται κατηγορηματικά να συναινέσει Πρόκειται οπωσδήποτε για μια διάσωση της γυναικείας μορφής κάπως αναπάντεχη σε σχέση με τη μάλλον αρνητική εκκίνηση του συγκεκριμένου έργου Το μυθιστόρημα θα τελειώσει άλλωστε με την αδελφή τού πρωταγωνιστή μετά τον μαρτυρικό θάνατο εκείνου laquoόρθια με το κορμί τεντωμένο το πρόσωπο ψηλά να κοιτάζει από το παράθυρο αλύγιστη την καινούρια μέρα που ερχότανraquo Σε αυτό το αριστερότροπο τέλος λοιπόν ο άντρας σαν να περνά τη σκυτάλη στη (μειωμένης θηλυκότητας πάντως) γυναίκα

Όμως και άλλος γνωστός δύστροπος με το γυναικείο φύλο ο Καζαντζάκης έχει και αυτός εκδηλώσει σπάνια για την πένα του φιλογυνικά αισθήματα πλέκοντας στον Ζορμπά έναν ύμνο αν όχι για τις ελληνίδες τουλάχιστον για τις σλάβες γυναίκες κάποιες κοπέλες με τις οποίες laquoπαντρεύτηκεraquo ndashχωρίς παπά και στέφαναndash ο ερωτύλος του ήρωας (Σλά-βες με σφυροδρέπανο στο πέτο η επίδραση της Αριστεράς είναι κι εδώ ορατή)55 Βέβαια η γενική πολιτεία τού συγγρα-φέα στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά φιλογυνική είναι με τη γνωστή δολοφονία της εύχυμης χήρας και την εικόνα ραμολιμέντου της μαντάμ Ορτάνς Ως προς την τελευταία πάντως (και ας μας συγχωρηθεί η παρένθεση) βρέθηκε η πρώην γυναίκα του η Γαλάτεια να του απαντήσει∙ σε ένα διήγημά της που τιτλοφορείται laquoΟρτάνςraquo56 δίνεται η ιστορία της γαλλίδας σαντέζας του Λιβυκού πελάγους από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία η ομορφιά της και η αξιοσύνη της η αλληλεγγύη της προς τις χωρικές η υπερήφανη στάση της όταν την εγκατέλειψε ο αγαπητικός που την έφερε από τη Γαλλία έπειτα η επιχειρηματική της ικανότητα όταν έφτιαξε το πρώτο ξενοδοχείο στη μικρή πόλη και τέλος η αντιστασιακή της δράση ndash γιατί η Γαλάτεια εμπλέκει την Ορτάνς στην αντίσταση κατά των Γερμανών

51 Θ Πετσάλης όπ σ 9-6652 Π Πρεβελάκης Η πρώτη λευτεριά Αθήνα 1949 σ 21 πβ και σ 4953 Για το έργο αυτό στο βιβλίο μου Οι περιπέτειες της νεότητας Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945)

Αθήνα 1995 σ 321-32354 Άγγ Τερζάκης Το λυκόφως των ανθρώπων Αθήνα 1989 σ 273 339 Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή από τον

Ιανουάριο έως τον Μάιο του 1947 55 Βλ το μελέτημά μου laquoldquoΕλληνομάρες-παλαβομάρεςrdquo Ζορμπάς ένας διεθνιστής μέσα στην Κατοχήraquo Πρακτικά του Διεθνούς

συνεδρίου Νίκος Καζαντζάκης το έργο και η πρόσληψή του Ηράκλειο 2006 σ 151-16256 Γαλάτεια Καζαντζάκη laquoΟρτάνςraquo Κρίσιμες στιγμές Αθήνα 1952

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

εμφανίζοντάς την να απεκδύεται πια πλήρως το παρελθόν της ελαφριάς γυναίκας57Στον χώρο της πιο συνειδητής Αριστεράς βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά Ενδιαφέρον έχει ένα μικρό πεζό

του Μανόλη Αναγνωστάκη που θυμίζει το περιλάλητο Πρώτο κορίτσι του Μπογκντάνωφ για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή Μια παρέα νέοι μέσα στην Κατοχή ασχολούνται με τα γράμματα και την οργανωμένη δράση ίσως κάπως υποτο-νικά ώσπου έρχεται στην ομάδα τους ένα κορίτσι

Κάποτε άρχισε να rsquoρχεται μαζί μας κι η Σοφία Η Σοφία ήταν ένα παράξενο κορίτσι από κείνα τα κορίτσια που πρώτη φορά συναντάς στη ζωή σου Σε κοίταζε μrsquo ένα αλλόκοτο βλέμμα μιλούσε δυνατά για την Επανάσταση δεν ήξερε τι θα πει φόβος Αυτή διάβαζε πολύ κι ακατάστατα με μια μανίαν αχόρταγη στα χέρια της κράταγε πάντα δυο και τρία βιβλία Μας ξάφνιασε έτσι απότομα όπως ήρθε κανείς μας δεν ένιωσε ακόμα ένα κορίτσι δίπλα του που να μη σου μιλά μόνο για τον έρωτα μα να ξεχειλίζει από πόθο ζωής να λαχταρά νrsquo αγκαλιάσει το κάθε τι και να το γευτεί58

Η νέα του Αναγνωστάκη είναι και αυτή laquoαντιφατικήraquo και laquoατίθασηraquo όπως του Μπογκντάνωφ ndash αλλά η ιστορία δεν επε-κτείνεται στα ερωτικά των νέων για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της γυναικείας παρουσίας μέσα στους άντρες59

Το πιο γνωστό παράδειγμα βέβαια για την ανάδειξη μιας γυναίκας σε ηρωίδα το παρέχει η Φωτιά του Δημήτρη Χατζή 1946 Πρόκειται για ένα έργο καθαρά στρατευμένο που ανάμεσα σε άλλα θέλει να δείξει και τον ευεργετικό ρόλο της Αριστεράς στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς γυναικών laquoΑυγερινήraquo είναι το όνομα της πρωταγωνίστριάς του κάτι που από μόνο του την καθιστά παραδειγματική Πρόκειται για μια νεαρή χωριατοπούλα που φεύγει κρυφά από το σπίτι της για να πάει στους αντάρτες ακολουθώντας το παράδειγμα του αδελφού της Γίνεται αρχικά νοσοκόμα έπειτα laquoσύνδεσμοςraquo (όπου σε κάποια φάση σκοτώνει με πιστόλι έναν προδότη) κι έπειτα λαμβάνει μέρος και σε μάχη όπου πολεμάει laquoορθήraquo Ταυτόχρονα με αυτούς τους αναβαθμούς μύησης στον κόσμο των ανδρών η νέα ερωτεύεται ένα στέλεχος του κόμματος Ένα ειδύλλιο στα βουνά με πολύ αυστηρές προδιαγραφές και ελάχιστες συναντήσεις γιατί προηγείται βέβαια ο αγώνας θα καταλήξει με την Απελευθέρωση στο αθηναϊκό σπιτάκι του νέου παρέα με τη γριά του μάνα laquoΚαι τη νύχτα το μπλουζί είναι στη ράχη της καρέκλας κι απάνου στο στήθος της είναι οι παλάμες του που καίνε Κι ύστερrsquo αυτός κουλουριάζεται σαν ένα κουτάβι και κοιμάται μέσα στα χέρια της μουγκρίζοντας ήμερα ήμεραraquo60 Η σχέση ολοκληρώθηκε λοιπόν ndash εκτός γάμου αλλά με συντροφική σοβαρότηταmiddot άλλωστε τελεί κιόλας υπό την αιγίδα της μητέρας

Ο νέος ωστόσο θα σκοτωθεί στα Δεκεμβριανά και η κοπέλα μόνη πια θα αποτιμήσει την έως τώρα πορεία της για να καταλήξει εντέλει σε μια ιδέα που αποτελεί και την κατακλείδα του μυθιστορήματος laquoΈμαθα πια να σκέφτουμαι μονάχη μουraquo (147) Αυτή η κατάκτηση της σκέψης αποτελούσε από την αρχή τον κεντρικό στόχο για την Αυγερινή που έκανε τα πρώτα της βήματα στον μεγάλο κόσμοmiddot ως επίτευγμα και κατάληξη του έργου ισοφαρίζει κάπως την ήττα της Αριστεράς στα υπόλοιπα μέτωπα61

Ο Χατζής επεδίωξε να δείξει τις δυσκολίες της νέας γυναίκας σε αυτή την έξοδό της από το σπίτι Πρώτα πρώτα τα πονηρά βλέμματα των ανδρών αυτά τα κατανικά η νέα επιβάλλοντας σεβασμό Έπειτα την υποτίμηση των ανδρών για τις γυναικείες ικανότητες laquoΣκασίλα που την είχαν οι Γερμανοί όσο δεν ερχόσαστανraquo λέει κοροϊδευτικά ο αγωνι-στής που έχει αναλάβει την εκπαίδευση της Αυγερινής και της φίλης της Αλλά αυτή η φίλη μέλος ήδη του κόμματος ξέρει να του κλείσει αποφασιστικά το στόμα Η σύγκρουση μεταξύ τους μοιάζει πολύ σφοδρήmiddot όμως laquoΤο πρωί πρωί που κανόνισαν νrsquo ανταμωθούν για να κατέβουν στον κάμπο μαζί είχανε κιόλας ξεχάσει κι οι δυο τους τα πικρά λόγια της περασμένης βραδιάςraquo (72) Η σύγκρουση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες λύνεται πολύ εύκολα ndashμας υποδεικνύει ο συγγραφέαςndash υπό τη σκέπη του κόμματος Το ζήτημα της υποτίμησης υπήρχε αλλά νά που έχει κιόλας ξεπεραστεί

Ο συγγραφέας μας σχεδόν υλοποιεί εδώ αφηγηματικά την αυτοκριτική που έκανε στα 1946 το ίδιο το κομμουνιστι-κό κόμμα ως προς τις επιδόσεις του στο θέμα της ισότητας Η Χρύσα Χατζηβασιλείου που εισηγείτο το θέμα laquoΤο ΚΚΕ και το γυναικείο ζήτημαraquo αφού έδινε εύσημα στο κόμμα για την προώθηση του γυναικείου ζητήματος επεσήμαινε τις καθυστερήσεις laquoΧρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και ανάμεσα στους κομμουνιστές για να ξεφύγει κανένας από την επίδραση της συνήθειας να υποτιμάμε τη γυναίκα και τις ικανότητές τηςraquo το κόμμα έκανε πολλά αλλά laquoμπορούσε να κάνει περισσότερα [] αν δε βάραινε και τη δική του δράση η αποπνικτική ατμόσφαιρα του αναχρονισμού και των κα-θυστερημένων ασιατικών ηθών από τα οποία δεν είναι εύκολο να λυτρωθεί κανείςraquo62 Το εσωκομματικό κείμενο είναι

57 Περισσότερα για τα αντιστασιακά διηγήματα της Γαλάτειας Καζαντζάκη καθώς και μια εισαγωγή στο έργο της στο Αγγέλα Καστρινάκη laquoΓαλάτεια Καζαντζάκηraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Ι΄ (1900-1914) Αθήνα (Σοκόλης) 1997 σ 422-446

58 Μ Αναγνωστάκης laquoΕκείνες τις μέρεςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 13 (381945) σ 9 1459 Αναλυτικά για το κείμενο αυτό του Αναγνωστάκη στο άρθρο μου laquoΕκείνες τις μέρες Αναζητήσεις τον καιρό της Απελευθέρω-

σηςraquo Αντί τχ 846 (172005) σ 36-3960 Δημ Χατζής Φωτιά Αθήνα 1946 σ 13461 Το υποστηρίζω στο άρθρο μου laquoΔημήτρης Χατζής Το έπος της πίστης και το δράμα της δυσπιστίαςraquo Η φωνή του γενέθλιου

τόπου Αθήνα 1997 σ 160-16262 Χρύσα Χατζηβασιλείου Το ΚΚΕ και το Γυναικείο Ζήτημα Αθήνα έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ Αύγουστος 1946 σ 28 31

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

βέβαια αυστηρότερο από το μυθιστόρημα

149 Η απελευθέρωση των αισθημάτων

Ας γυρίσουμε όμως στα έργα των γυναικών συγγραφέων και στους μήνες λίγο πριν την Απελευθέρωση για να διαπι-στώσουμε την αλλαγή στη θεματολογία στον τόνο στο ήθος Η ποίηση είναι φυσικό να αντιδρά πρώτη στα καινούρια ερεθίσματα καθώς ο χρόνος επώασης ενός έργου είναι σαφώς συντομότερος Έτσι μια νέα ποιήτρια τριαντάχρονη η Μάτση Χατζηλαζάρου (τυπώνει τη συλλογή της ως Μάτση Ανδρέου) εμφανίζεται στο τέλος της Κατοχής με ορμητι-κότατα ερωτικά ποιήματα

Παλικάρια Σιμώστε καβαλήστε μας είμαστε τrsquo άσπρα σας άτιαείμαστε οι αχνισμένες σας φοράδες

Βιογραφικά και ανάγνωση ποιημάτων της Μάτσης Χατζηλαζάρου httpswwwyoutubecomwatchv=INqjgPoxL68 (τελευταία επίσκεψη 1052015)

Το μέγα ζητούμενο τώρα είναι ο έρωτας ένας έρωτας έξω από τις συμβάσεις

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που rsquoναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωταΘα τους δώσω μες στην ποδιά μου ένα άσπρο τριαντάφυλλοκι ένα κόκκινο ndash ίσως τα δούνε ίσως τα μυρίσουνε []Θα τους πω κοιτάτε τους άντρες τους λεβέντες τους ελεύθερουςτον άντρα λιοντάρι τον άντρα καραβιού κατάρτι τον άντρα έλασμακαι τόξο και φωνή από κορφοβούνι σε κορφοβούνι ndash τότε ίσως τουδοθούνε ναι ίσως ερωτευθούνε

Και η υπέρβαση των laquoαντιστάσεωνraquo

Κάποτε θrsquo ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου για ναδεχθώ τη βροχήΘrsquo ανοίξω και τους δρόμους που μου rsquoφραξαν οι αντιστάσεις μου63

Τα ποιήματα αυτά μιας γυναίκας laquoπου δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις τηςraquo64 συνιστούν μια ανοι-κτή πρόσκληση για σεξουαλική απελευθέρωση Η laquoηδονήraquo είναι μια λέξη που γράφεται τώρα εμφατικά από θηλυκό χέρι laquoΔείγμα κυνισμούraquo για ορισμένους κριτικούς65 για άλλους ωστόσο χαιρετίζεται ως αποκάλυψη μιας καινούριας γυναικείας εκφραστικότητας

laquoΓια πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση το μύθο του σύγχρονου έρωτα [] Πού είναι ο γνώριμός μας ο πατροπαράδοτος ερωτικός ρομαντισμός η απομόνωση του ποιητή από το ποθούμενο αντικείμενο καθώς κι από κάθε άλλο αντικείμενο η έλλειψη ποιητικής γνώσης της αφής η ανικανότητα να συνδεθεί ποιητικά το ερωτικό συναίσθημα μrsquo ένα καθολικό αίσθημα λυρικής ευφροσύνης Εδώ ένα παράξενο φως ηδονής φέρνει πολύ κοντά μας κάθε αντικεί-μενοraquo ενώ φυσά ένας αέρας laquoνοτισμένος από το διεγερτικό άρωμα της σύγχρονης αισθησιακής εμπειρίας που τείνει ξανασυνθέτοντας τα ερείπια του πλατωνισμού του κατεδαφισμένου από τον Φρόυντ να θεμελιώσει έναν καινούριο ναό αρκετά ιδεατό για να περικλείσει μέσα του το είδωλο ενός θεού μα και πολύ ανθρώπινο για να [=έτσι ώστε] ανε-χθεί στον ιερό του χώρο τη φυσική λειτουργία της ανθρώπινης αγάπηςraquo αυτά ο Αντρέας Καραντώνης τον Ιούλιο του

63 Μάτση Χατζηλαζάρου Μάης Ιούνης και Νοέμβρης Αθήνα 1944 τώρα στα Ποιήματα 1944-1985 Αθήνα 1989 σ 24 2564 Αιμ Χουρμούζιος laquoΔέκα βιβλία στίχων από τη νέα μας ποίηση (Εμπειρίκος Γκάτσος Εγγονόπουλος Μάτση Ανδρέου

Μάτσας Καρύδης Θεοτοκάς) 1943-1946raquo Νέα Εστία 40 (1946) σ 824-825 Ο Χουρμούζιος χαιρετίζει την laquoαπερικάλυπτη ειλικρίνειαraquo και θεωρεί πως γοητεύει περισσότερο τη laquoσύγχρονη ευαισθησίαraquo

65 laquoΔείγμα κυνισμούraquo χαρακτηρίζει ο κριτικός Μιχαήλ Ροδάς το 1944 στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου βλ Φραγκίσκη Αμπα-τζοπούλου laquoΜάτση Χατζηλαζάρου Το κερδισμένο ποίημαraquo Αντί τχ 351 (1771987) σ 38-41

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

194466Ταυτόχρονα η Μάτση Χατζηλαζάρου θα δηλώσει τη βούληση του ποιητικού υποκειμένου για ένα ταξίδι έξω απrsquo τα

όρια έξω από τους γνωστούς κανόνεςmiddot η γυναίκα διεκδικεί τώρα τον παραδοσιακά ανδρικό ρόλο του ταξιδευτήΘα παίζω πάντα εκείνο το παιχνίδι που δεν ξέρω τους κανόνεςτου Θα μπαρκάρω στο καράβι που δεν πιάνει σε λιμάνιΤην άγκυρά μου θα τη ρίξω καταμεσής στον Ειρηνικό Ωκεανό67

Είναι φανερό πως η έξαψη που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή έχει να κάνει με τους laquoελεύθερους άντρεςraquo που η φωνή τους ακούγεται στα κορφοβούνια Η απελευθέρωση από τον κατακτητή μπορεί να σημάνει μια συνολικότερη απελευ-θέρωση Από μια άλλη οπτική γωνία το ίδιο κλίμα αποδίδει και ο Ελύτης στο τέλος του Άσματος για τον χαμένο ανθυ-πολοχαγό της Αλβανίας όταν περιγράφει την έλευση της ελευθερίαςΣτεριές ιριδοχτυπημένες πέφτουν στα νεράΚαράβια μrsquo ανοιχτά πανιά πλέουν μες στους λειμώνεςΤα πιο αθώα κορίτσιαΤρέχουν γυμνά στα μάτια των αντρώνΚι η σεμνότη φωνάζει πίσω από το φράχτηΠαιδιά Δεν είναι άλλη γη ωραιότερηhellip 68

1410 Με πάθος

Το αποφασιστικό άλμα γίνεται ορατό ακόμα καλύτερα ίσως σε μια συγγραφέα που παρήγαγε έργο και κατά τη διάρ-κεια της Κατοχής και στην Απελευθέρωση Απασιονάτα δηλαδή laquoμε πάθοςraquo αυτός είναι ο τίτλος στο καινούριο βιβλίο της Μόνας Μητροπούλου που θα εκδοθεί το 1947 και που ανακαλεί τη γνωστή σονάτα του Μπετόβεν httpswwwyoutubecomwatchv=jx_Om659F1c (τελευταία επίσκεψη 942015)

Πρόκειται για την αφήγηση μιας παθιασμένης ερωτικής σχέσης στην κατεχόμενη Αθήνα Το εντυπωσιακό στο σύ-ντομο αυτό μυθιστόρημα είναι ότι δικαιώνεται πλήρως μια παράνομη σχέση εξυμνείται ο έρωτας ενός ζευγαριού που υπερβαίνει κάθε δέσμευση Και εδώ όπως και στο έργο της Ειρήνης Γαλανού υπάρχει ένα αθώο θύμα το οποίο όμως δεν υπολογίζεται μπροστά στη μεγάλη ανάταση που συνιστά ο έρωτας

Ο Λόντσι ένας ναυτικός ένας ταξιδευτής καταλήγει στην Αθήνα και παντρεύεται μια κοπέλα που έχει ατυχήσει ώς τώρα στη ζωή τηςmiddot παντρεμένη είναι και η Γιόνικα όταν γνωρίζονται οι δυο τους Ο έρωτάς τους αναπτύσσεται με διάφορες παράνομες συναντήσεις και είναι καθώς τριγυρνούν στις γειτονιές της Αθήνας μια πνοή ελευθερίας στη σκλαβωμένη πόλη Δεν έχει καμιά σημασία ότι εξαπατούν ο καθένας τον σύζυγό του σημασία έχει το βαθύ τους αίσθη-μα κι ότι αποτελούν για τους ανθρώπους που τους βλέπουν έναν ευαγγελισμό ελευθερίας

Στις σκλαβωμένες γειτονιές οι άντρες απrsquo τα μικρομάγαζα οι γυναικούλες απrsquo τις πόρτες και τα παράθυρα τους ακολου-θούσαν ως που χάνονταν στην άκρη του δρόμου κι ακόμα όλη την ημέρα τους είχαν μπροστά τους και πολλοί τους ονει-ρεύτηκαν έτσι ταιριασμένους έτσι αλαφρούς κι ελεύτερους έτσι ανθρώπινα ωραίους να ευαγγελίζονται τη λευτεριά τον έρωτα τη ζωή69

Ο Λόντσι γίνεται ταυτόχρονα ndashχάρη στον αναζωογονητικό έρωταndash και ένας αγωνιστής της Αντίστασης Είναι ένας από αυτούς που ανατινάζουν τα γραφεία της ΕΣΠΟ της οργάνωσης των χαφιέδων του κατακτητή Τον συλλαμβάνουν εκεί-νος ξεγλιστράει και ξανασυναντιέται με την αγαπημένη του Η ελευθερία όμως έρχεται μέσα από την οδύνη ο Λόντσι σκοτώνεταιmiddot και η αγαπημένη του καταφεύγει στη θάλασσα (και στην αυτοκτονία όπως αφήνεται να εννοηθεί)

Χρησιμοποιώντας και πάλι τις τεχνικές της λυρικής πεζογραφίας η Μόνα Μητροπούλου διαμορφώνει έναν ρευστό κόσμο όπου η υποβολή χρησιμοποιείται τόσο για το θέμα του έρωτα όσο και για το θέμα της αντίστασης ndash κάτι που

66 Α Καραντώνης Τα Νέα Γράμματα τχ 4 (Ιούλ 1944) σ 321-32267 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα 1944-1985 όπ σ 2768 Οδυσσέας Ελύτης Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας Αθήνα 1962 ενότητα ΙΔ΄69 Μόνα Μητροπούλου Απασιονάτα Αθήνα Οκτ 1947 σ 81-82

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

ξένισε ακόμα και τους ίδιους τους λυρικούς πεζογράφους70 Της καταμαρτυρούν γενικά υπερβολική ρευστότητα υπερ-βολική ασάφεια η εποχή καλεί τώρα σε πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις των πρόσφατων παθών

Ωστόσο το άλμα στο πεδίο των θεματικών επιλογών είναι σαφές η συγγραφέας που καταπιανόταν με παρακμα-σμένες ζωές και ατελέσφορες απόπειρες φυγής αποφεύγοντας όπως είπαμε τα ερωτικά θέματα τώρα καταπιάνεται με μιας με ένα τολμηρό ερωτικό θέμα το οποίο υποστηρίζει παθιασμένα διασαλπίζοντας μια νίκη κατά των συμβάσεων Η γυναίκα ηρωίδα της παραμένει μια τρυφερή ύπαρξη οι γυναίκες γενικά στο έργο αυτό διακρίνονται για την εύθραυστη θηλυκότητά τους ενώ οι άντρες είναι οι πλασμένοι να παλεύουνmiddot οι άντρες διεκδικούν τη λευτεριά που παρουσιάζεται ως γυναίκα laquoλυγερή πολυαγαπημένηraquo71middot αυτοί είναι άλλωστε και οι ταξιδευτές ndash η γυναίκα το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να πνιγεί στη θάλασσα σε μια προσπάθεια ταύτισης με τον αγαπημένο της

Όμως παρά τη διατήρηση αυτής της παραδοσιακής κατανομής των ρόλων και των παραδοσιακών συμβολισμών το έργο αποπνέει ένα κλίμα ελευθερίας Η απελευθέρωση για την οποία αγωνίζονται οι ήρωες δεν είναι μόνο εθνική ούτε μόνο κοινωνικήmiddot είναι και ερωτική

1411 Το ταξίδι και τα δέντρα

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση πάντως είναι έτοιμα ή σχεδόν έτοιμα τα μυθιστορήματα της νέας γενιάς των γυναι-κών Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη παρουσιάζεται πρώτη με το αρκετά εκτενές μυθιστόρημα Τα δέντρα Το έργο διαδρα-ματίζεται στο προπολεμικό Παρίσι που τώρα από τόπος αμφίσημος όπως τον είδαμε τα προηγούμενα χρόνια θα γίνει ο καθαυτό τόπος της ελευθερίας Η ηρωίδα είναι φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών γλύπτρια ζει ελεύθερα μέσα στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής ευρωπαϊκής πρωτεύουσας επιλέγοντας τους φίλους και τους εραστές της χωρίς να θεωρεί καθόλου ότι απειλείται η ηθική τάξη Την διακρίνει μεγάλη αγάπη για τη ζωή μεγάλη αυτοπεποίθηση έχει επιτυχίες παντού και είναι μια πολλά υποσχόμενη καλλιτέχνιδα Επίσης φτάνει στο σημείο να εγκαταλείψει τον ερωτικό της σύντροφο να αρνηθεί τον γάμο μαζί του επειδή δεν μπορεί να αισθάνεται τον εαυτό της δεσμευμένο Ωστόσο στο τέλος του έργου με μια στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών η ηρωίδα αποτάσσεται την ελευθερία τής περιπλάνησης και θέλγεται από τη μοίρα των δέντρων με τις βαθιές τους ρίζεςmiddot κι ενώ έως τώρα έτεινε να διαφοροποιείται από τις άλλες γυναίκες αίφνης βλέπει τον εαυτό της ταυτισμένο μαζί τους να συμμερίζεται την τραγική και μεγαλειώδη μοίρα τής laquoακινησίαςraquo Παράξενος αλήθεια διχασμός ανάμεσα στην κίνηση και στη στάση ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση που δείχνει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη νέα γυναικεία ταυτότητα η οποία τείνει να δημιουργηθεί και στην παλιά όλο το βιβλίο συνηγορεί υπέρ της πρώτης αλλά η κατακλείδα του είναι υπέρ της δεύτερης72 Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε επίσης πως η ηρωίδα φαντάζεται στο τέλος του μυθιστορήματος τη ζωή της πλήρη από κάθε είδους δημιουργικότητα

Η Ειρήνη σκεφτόταν το εργαστήρι που θα έφτιαχνε μια μέρα Θα rsquoταν ψηλά θα είχε μεγάλη τζαμαρία θα rsquoταν ηλιόλουστο κι από κει θα μπορούσες να δεις ένα κομμάτι από τη θάλασσα [] Κι αργότερα ναι αργότερα τα παιδιά της θα περιερ-γάζονταν τα έργα της και θα rsquoκαναν χίλιες δυο ερωτήσεις Θα τους έφτιαχνε γύψινα αλογάκια και κατσικάκια από πηλό για να τα διασκεδάζει κι αυτά θα στέκονταν γεμάτα θαυμασμό για τη μάνα τους73

Καλλιτέχνης και μητέρα συνταιριάζει τέλεια την τέχνη με τη ζωή τη μετακίνηση με τη ρίζα τη θάλασσα με το σπιτικό

Γιατί η ελευθερία δεν έχει να κάνει ούτε με την περιπλάνηση ούτε με τους άρρηκτους δεσμούς Έρχεται από μέσα σου Κι οι ρίζες της χωρίς να το θέλεις πιάνουν βαθιά στη γη Κι όσο πασχίζουν νrsquo απλωθούν τόσο βαθύτερα χώνονται (251)

Όσο κι αν ξαφνιαζόμαστε από την απότομη μεταστροφή υπέρ της ρίζας (η ηρωίδα μόλις έχει απορρίψει μια πρόταση γάμου) δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε το φωτεινό μέλλον για το οποίο προορίζει η συγγραφέας τη νεαρή περσόνα

70 laquoΆραγε ίσαμε πότε ημπορεί μια καθαρή συνείδηση να υπομένει στα υπονοούμενα στο θρίαμβο του λόγου έναντι του γεγονό-τος στα μισόλογα χαμένα και αυτά μέσα στην αχλή του ονείρου Μια δραματική εποχή σαν τη δική μας χρειάζεται καθαρούς λόγους σεμνούς μετρημένουςraquo Αστέρης Κοββατζής laquoΣκέψεις γύρω από τα βιβλία της νέας λογοτεχνικής γενεάςraquo Ελληνική Δημιουργία όπ σ 434 Επικριτικός κατά βάση για άλλους λόγους όμως είναι και ο Π Σπανδωνίδης ο οποίος αφού επισημά-νει τις σχέσεις με την ευρωπαϊκή και την εγχώρια λυρική πεζογραφία εντοπίζει καλά σημεία στο μυθιστόρημα που σχετίζονται με την ικανότητα της συγγραφέως laquoνα αποδίδει τις λεπτές αποχρώσεις μιας ψυχήςraquo ικανότητα που χαρακτηρίζεται laquoπολύ γυναικείαraquo Ποιητική Τέχνη τχ 24 (131949) σ 154-155

71 laquoΈνας δυο πέντε ίσως δώδεκα άντρες σrsquo όλο τον κόσμο θrsquo άρχιζαν πάλι να παλεύουν για κείνηνraquo Απασιονάτα όπ σ 17372 Πβ την άποψη για το βεβιασμένο θέμα των laquoδέντρωνraquo στο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη laquoΜαργαρίτα Λυμπεράκηraquo Η

μεταπολεμική πεζογραφία Ε΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1988 σ 13473 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα δέντρα Αθήνα 21993 σ 242-243 Η δεύτερη έκδοση έχει αλλαγές ως προς την πρώτη όχι όμως

στα σημεία όπου παραπέμπω

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

της74

1412 Ταξιδιωτικό έπος ή λυρική εξομολόγηση

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη ωστόσο δεν είναι η μόνη που ταυτόχρονα και κάπως αντιφατικά χρησιμοποιεί τα σύμβολα του ταξιδιού και των δέντρων Η ποιήτρια Μελισσάνθη εκδίδει το 1945 ένα εκτενέστατο ποίημα 700 περίπου στίχων που το ονομάζει Λυρική εξομολόγηση και όπου χρησιμοποιεί ορισμένα στοιχεία της Οδύσσειας

Μπορείτε να ακούσετε τη ραδιοφωνική συνέντευξη της Μελισσάνθης httpswwwyoutubecomwatchv=zzanqQNENa8

και να δείτε το επεισόδιο της εκπομπής laquoΕποχές και συγγραφείςraquo αφιερωμένο στην ποιήτρια httpswwwyoutubecomwatchv=sSuu9Mf8w1E

Βλ ενδεικτικά και την κριτική του Άλκη Θρύλου για τη συλλογή Λυρική εξομολόγηση httpinveniolibauthgrrecord55876filesarc-2006-23170pdf

(τελευταία επίσκεψη 1742015)

Πρόκειται για μια εξιστόρηση των περιπετειών ενός συλλογικού υποκειμένου (ενός laquoεμείςraquo) κατά το τελευταίο ιστορικό διάστημα ξεκινά με μια κατάσταση ευφορίας μέσα σε γιορτινές συνθήκες όπου ο κόσμος αναδύεται υπέρο-χος σε ένα εκθαμβωτικό καλοκαίρι γεμάτο αγάπη και χαρά Έπειτα έρχεται ο χειμώνας στη χώρα των Κιμμερίων και μια κατάσταση αποκάλυψης με εκατόμβες θυμάτων ndash ο πόλεμος προφανώςmiddot όμως laquoσύγκαιραraquo έφτανε και το μήνυμα της νίκης Ακολουθούν δύσκολες συνθήκες στην πολιτεία στης οποίας τις εισόδους laquoοι ρομπότ φρουρούσανraquo (ασφα-λής παραπομπή στους Γερμανούς) αλλά και η άνοδος laquoπρος τις κορφές τις χιονισμένεςraquo (την Αντίσταση) Ξανά οδοι-πορία μες στη νύχτα τώρα έπειτα όμως ο καιρός ξανοίγει επιστροφή στην πατρίδα των παιδικών χρόνων στη χώρα του θαύματος Κι όμως κάτι δεν πάει καλά το βόμβισμα των μάταιων λόγων σκεπάζει τη φωνή Του Ίσως στο μέλλον εξαλειφθεί το Μίσος και κυριαρχήσει η Αγάπη προς το παρόν όμως laquoδεν έχουμε απrsquo το λήθαργο ξυπνήσειraquo75

Με τον παραπάνω απαισιόδοξο στίχο τελειώνει το ποίημα που είχε ξεκινήσει μέσα στην απόλυτη χαρά Υποθέτω πως αυτή η μετάπτωση αντανακλά την απότομη μετάβαση από την απεριόριστη αισιοδοξία που είχε πνεύσει προς το τέλος της Κατοχής ndashμέρος από την αρχή του ποιήματος δημοσιεύεται τον Οκτώβριο του 1943ndash και την αβεβαιότητα ή την απελπισία που κυριάρχησε με τα Δεκεμβριανά οπότε πρέπει να γράφεται το τέλος του76

Αυτό που μπορούμε ασφαλώς να παρατηρήσουμε είναι η επική διάθεση που ενυπάρχει στο ποίημα και το φιλόδοξο εγχείρημα το μήκος της σύνθεσης και οι (έστω λίγες) αναφορές στην Οδύσσεια δείχνουν μια διάθεση για το μεγάλο έργο μια τάση προς το επικό κάτι που αποτελούσε επιτακτικό αίτημα προς το τέλος της Κατοχής Η Μελισσάνθη θέλη-σε λοιπόν να ανταποκριθεί στο επικό αίτημα των ημερών ndash όσο κι αν η κριτική αρνήθηκε να της το αναγνωρίσει όπως βλέπουμε άλλωστε πολύ συχνά να συμβαίνει αυτή την εποχή με τα επιτεύγματα των γυναικών77 Και είναι χαρακτηρι-στικό πως στην επική της πρόθεση δεν είναι η μόνη όπως θα διαπιστώσουμε Αυτή την εποχή οι γυναίκες ανοίγονται προς τη μεγάλη επική σύνθεση είδος που έως τώρα δεν ευδοκιμούσε στον χώρο τους και που δεν θα ευδοκιμήσει ούτε μετά την περίοδο που εξετάζουμε

Παρrsquo όλα όσα λέει ως κριτικός της γυναικείας λογοτεχνίας ο Θ Δ Φραγκόπουλος (laquoΔεν είναι νομίζω τυχαίο πως η γυναίκα ποτέ δεν έγραψε έποςmiddot η ανικανοποίηση για μια συγκεκριμένη στέρηση ndashνομίζω στο κάτω κάτω στέρηση ελευθερίαςndash την σπρώχνει στον κλαυθμηριστικό λυρισμό όχι στη στιβαρή αυτοπεποίθηση που ακόμα και το πιο αποτυ-

74 Αναλυτικότερα για το μυθιστόρημα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟι αντιφάσεις της γυναικείας ταυτότηταςraquo Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 353-366

75 Για τις θεοσοφικές πεποιθήσεις της Μελισσάνθης βλ Πέρσα Αποστολή laquoldquoΗ περιπέτεια της ύπαρξης και ο χρόνος της εξαγο-ράςrdquo Όψεις της πνευματικής συγκρότησης και της ποιητικής της Μελισσάνθης μέσα από τον κριτικό και δοκιμιακό της λόγοraquo Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς επιστημονικής συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένης στην μνήμη του Παν Μουλλά (Θεσσαλονίκη 3-6112011) Αθήνα 2014 σ 387-402

76 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Νέα Εστία 34 (1101943) σ 1206-1207 [Βλ στο τχ 392 httpwwwekebigrmagazinesflipbookshowissueaspfile=69584ampcode=8360 (τελευταία επίσκεψη 352015) ]

77 Παρά ταύτα ο κριτικός Γιάννης Ιωαννίδης (Παριανός) δεν της το αναγνωρίζει Φιλολογικά Χρονικά τχ 35-36 (Δεκ 1945) σ 528 Αναρωτιέται αν η Μελισσάνθη δεν ένιωσε τίποτα από τον παλμό της εποχής της για να καταλήξει πως ένιωσε μεν δεν κατόρθωσε όμως να το εκφράσει Και η κριτική τελειώνει με το εξής σεξιστικό σχόλιο laquoΜήπως όμως πρέπει να ξαναπούμε αυτό που είπε πολύ σωστά πριν από εκατόν είκοσι χρόνια ο Samuel Coleridge Η Μούσα για τις γυναίκες ποιήτριες έπρεπε να είναι άντρας Γιατί τότες θα τον είχανε κάτω από το πάπλωμά τους σαν ερωμένο ή σα νόμιμο σύζυγο Κι όπως είναι φυσικό το ζώον αυτό (ο άντρας) θα τους έκανε όλα τους τα καπρίτσιαraquo

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

χημένο έπος ndashόπως εκείνο του Βολταίρου η Ενριάδαndash απαιτεί σαν προϋπόθεσηraquo78) παρrsquo όλα αυτά λοιπόν οι γυναίκες ακριβώς αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν στο έπος κάτι που μαρτυρεί για την πρώτη τους απόπειρα κατάκτησης του χώρου της ανδρικής laquoστιβαρότηταςraquo

Το ποίημα της Μελισσάνθης περιγράφει μια μακρά πορεία μέσα στη φύση κυρίως μέσα στα βουνά Το ταξίδι παρουσι-άζεται στο πρώτο ιδίως μέρος του ποιήματος σαν μια επιθυμία ανοίγματος στη ζωή και στις δυνατότητές της79

Σε δρόμους μακρινούς οδοιπορήσαμετην παιδική μας να rsquoβρουμε ψυχήΤη βρήκαμε να περιμένει πάνταστις λιόχαρες πεδιάδες γαλανήΣτο στήθος μας ξανάμπαινε και πάλιμαζί με το άρωμα της λυγαριάςπαράφορη για ορμητικά τρεχάματαγια τζιτζικιών παθητικά κυνήγιαγια ξεκινήματα ίλιγγο γεμάτακαι για ταξίδια μες στο φως παράτολμα

μπροστά στις χίλιες πόρτες της ζωής

Μάλιστα η επιθυμία είναι για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή

εμείς ονειρευόμαστε να κάψουμετου γυρισμού μας όλα τα καράβια

Σε αυτή την επιθυμία όμως αντιπαρατάσσεται μια laquoγνώσηraquo

Γνωρίζαμε []Πως θα επιστρέφαμε στη γη το σώμαπως στους ανθρώπους το αίμα θα προσφέραμε

laquoΌνειροraquo από τη μία laquoγνώσηraquo από την άλλη ελευθερία και χρέος Η ταλάντευση είναι αρκετά ισχυρή και μάλλον καταλήγει σε άλυτη αμφιθυμία

Χιλιόριζοι δενόμαστε στο χώματη γη με χίλιες ρίζες τη βυζαίνουμεμα φορτωμένη σύννεφα και πούλιεςλούζεται η φυλλωσιά μας στο γαλάζιοκι η γύρη μας ως τrsquo άστρα ταξιδεύειΜε πρόσωπο διαρκώς ανεστραμμένοτο γάλα τrsquo ουρανού πίνουμε λαίμαργαΜυριόριζοι δενόμαστε στην πόληχίλια δεσμά στην πόλη μας ριζώνουνεμα μεις δραπέτες από χίλιες πόρτεςπρος τους γαλάζιους ανοιχτούς ορίζοντεςπρος τους φλεγόμενους πάμε ουρανούςΚαι φτάνουμε μπρος στη μεγάλη θάλασσατα νέα να ονειρευτούμε ξεκινήματατην τέλεια των θεών ελευθερία

Αν στους πρώτους επτά από τους παραπάνω στίχους η laquoρίζαraquo και το laquoταξίδι προς τα άστραraquo μπορούν λογικά να συνυ-πάρχουν στους ύστερους έξι στίχους οι laquoρίζεςraquo έχουν γίνει laquoδεσμάraquo και το ταξίδι η ελευθερία έρχεται σε αντίθεση μαζί τους συνιστά laquoδραπέτευσηraquo

78 Θ Δ Φραγκόπουλος laquoΗ γυναικεία ποίηση στην Ελλάδαraquo όπ σ 37 79 Μελισσάνθη laquoΛυρική εξομολόγησηraquo Τα ποιήματα της Μελισσάνθης (1930-1974) Αθήνα 1975 Οι στίχοι που παραθέτω βρί-

σκονται στις σ 200-203

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

Αυτή η εκδοχή του διλήμματος ανάμεσα στην ελευθερία και στην ευθύνη δεν είναι τυπικά γυναικείαmiddot υπάρχει και σε άντρες συγγραφείς την ίδια εποχή όπως στον Τερζάκη80 Ωστόσο τώρα οι γυναίκες μπορούν να συμμετάσχουν σε διλήμματα που έως πρόσφατα έτειναν να είναι ανδρικό προνόμιοmiddot δεν είναι πια μονάχα η μία δυνατότητα ndashτης laquoρίζαςraquondash ανοιχτή μπροστά τους

Κι όμως υπάρχει πιστεύω στο ποίημα της Μελισσάνθης ένα στοιχείο γυναικείο μια laquoρίζαraquo από την οποία δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί ο τίτλος του Ενώ μια γυναίκα επιχείρησε το μεγάλο άνοιγμα το θέμα του εθνικού ταξιδιού (ή έστω της οδοιπορίας) μαζί με τη μεγάλη επική φόρμα παρά ταύτα ονόμασε το έργο της άτολμα laquoλυρική εξομολόγη-σηraquo Ο τίτλος αυτός συγκρατεί πράγματι ένα έργο που θέλει να υπερβεί τα όρια στις laquoρίζεςraquo της γυναικείας παράδοσης του λυρισμού και της εξομολόγησης

Την ίδια ακριβώς εποχή πάντως και η νεαρή ποιήτρια Ελένη Βακαλό θα εκδώσει την πρώτη της ποιητική συλλογή Θέμα και παραλλαγές χωρίζοντάς την στις εξής ενότητες laquoΆνθρωποι της γης (Μοτίβο των δέντρων)raquo laquoΤαξίδια (Μο-τίβο των άστρων)raquo laquoΧρονικά (Μοτίβο της πίκρας)raquo

Μπορείτε να ακούσετε ανάγνωση ποιημάτων της Ελένης Βακαλό από τη Λυδία Φωτοπούλου httpswwwyoutubecomwatchv=CvInhPUbAjM

Βλ επίσης την ποιήτρια να μιλά για τη σχέση της με την ποιητική παράδοση httpwwwhprt-archivesgrV3publicmainpage-assetviewaspxtid=72539ampautostart=0 (900-1352)

(τελευταία επίσκεψη 1452015)

Η γυναίκα είναι εδώ χώμα και μάνα-γη και γονιμότητα (μοτίβο των δέντρων)

Της μάνας γης η ανάσα χτυπάει στον ίδιο ρυθμό της καρδιάς μαςΚι η άσπρη μας κοιλιά όμοια ιερή σαλεύει με τους σκοτεινούς χυμούςΤης γονιμότητάς της

Από την άλλη το ταξίδι είναι μάλλον ατελέσφορο αφού laquoΠεθάναμε πάνω στο κατάστρωμαraquo ή laquoΔε θα λυτρωθούμε από το αίμα μας | γιατί η γαλέρα που σήκωσε το ταξίδι μας | ήτανε χίλιω χρονώraquo81 Πάντως το ταξίδι υπάρχει ως αναζήτηση έστω και αποτυχημένο και ο συνδυασμός των δύο θεμάτων δείχνει τους πόλους του γυναικείου προβληματισμού αυτή τη μεταιχμιακή εποχή

1413 Το όνειρο του ταξιδιού

Σύντομα ωστόσο θα υπάρξει ένα έργο που θα παρουσιάσει και την κίνηση και τη στάση σαν δυο ισότιμες και εξίσου επιλέξιμες δυνατότητες Είναι Τα ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη το δεύτερο μυθιστόρημά της που θα εκδοθεί ένα μόλις χρόνο μετά τα Δέντρα αλλά πρόκειται για έργο ώριμο και κατασταλαγμένο ένα από τα κορυφαία και πρωτοποριακά επιτεύγματα της δεκαετίας82 Εδώ οι διαφορετικές προοπτικές ζωής των γυναικών δίνονται μέσα από τρεις αδελφές οπότε η συγγραφέας μπορεί να παρουσιάσει και την επιλογή του ταξιδιού και την επιλογή του laquoριζώμα-τοςraquo χωρίς αντινομίες

Τρεις αδελφές μεγαλώνουν σε ένα κτήμα στα προάστια της Αθήνας Η μεγάλη δηλώνει πως θέλει να ζήσει laquoσαν τα φυτά και σαν τα ζώαraquo οπότε ακολουθώντας αυτή την κλίση της παντρεύεται και κάνει παιδιάmiddot η μικρή απορρίπτει τον γάμο και δηλώνει πως επιθυμεί να ξεκινήσει laquoτο γύρο του κόσμουraquo (Για τη μεσαία αδελφή δεν περισσεύει ιδιαίτερα διακριτός ρόλος) Οι δύο λύσεις πάντως η λύση του laquoδέντρουraquo και η λύση του laquoταξιδιούraquo γίνεται μια προσπάθεια να

80 Στο διήγημά του laquoΟι φιλίεςraquo από τη συλλογή Απρίλης Αθήνα 1946 Το δίλημμα laquoελευθερία ή ευθύνηraquo στο κείμενο αυτό το έχω θίξει στο Οι περιπέτειες της νεότητας όπ σ 331-349

81 Ελένη Βακαλό Θέμα και παραλλαγές Αθήνα Σεπτ 1945 σ 46 4782 Βλ την αξιολόγηση του Roderick Beaton στο Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία Αθήνα 1996 σ 292 laquoΤα Ψάθινα

καπέλα λοιπόν προηγούνται της εποχής τους και προσιδιάζουν στην πεζογραφική παραγωγή των δεκαετιών του rsquo70 και του rsquo80 στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητήσειςraquo

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

παρουσιαστούν ως ισότιμες αν και η μικρή αδελφή η Κατερίνα που επιλέγει το ταξίδι και η οποία κρατά και τον ρόλο της αφηγήτριας είναι ταυτόχρονα μια συγγραφέας εν τω γεννάσθαι οπότε μπορούμε να υποθέσουμε προς τα πού κλίνει η μεγαλύτερη λαχτάρα της Λυμπεράκη

Μπορείτε να παρακολουθήσετε απόσπασμα από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος (ΕΤ1 1995) httpswwwyoutubecomwatchv=y6cJgJtjRi8 (τελευταία επίσκεψη 1342015)

Σκηνοθεσία Γιάννης Λαπατάς

Ωστόσο με έμφαση παρουσιάζεται και η χοϊκή διάσταση της γυναίκας η γονιμότητα η σεξουαλικότητα Κάποτε η μεγάλη αδελφή η Μαρία πηγαίνει να ζητήσει έναν τράγο για να γονιμοποιήσει την κατσίκα τουςmiddot μέσα σε αυτά τα συμ-φραζόμενα αποκτά η ίδια την πρώτη της σεξουαλική εμπειρία από τον αφέντη του τράγου83 Ζώα φυτά και άνθρωποι ανήκουν στην ίδια κατηγορία των όντων για τα οποία η γονιμότητα είναι φυσικός νόμος Η σεξουαλική διάσταση του ανθρώπου είναι πέρα από την ηθική πέρα από το καλό και το κακό μια καθαυτό ζωική εμπειρία

Η Λυμπεράκη όπως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν παρομοιάζει τις γυναίκες με laquoαχνισμένες φοράδεςraquo όπως και η Ελένη Βακαλό που τονίζει ακριβώς τη χοϊκή διάσταση της γυναίκας κομίζουν κάτι καινούριο και μάλλον επανα-στατικό ως προς τις νοοτροπίες της εποχής τη φυσιολογική διάσταση του σαρκικού έρωτα και τον ύμνο στη γονιμό-τητα Οι γυναίκες αυτή την εποχή τείνουν επίσης να περιγράφουν γέννες Μια γέννα περιγράφει ακόμα και η Μέλπω Αξιώτη σε ένα μυθιστόρημα τον Εικοστό αιώνα γεμάτο κυρίως από τα μεγάλα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα του αιώνα όπως θα δούμε84

Το κεντρικό ζήτημα πάντως για τη γυναίκα τώρα είναι να μπορέσει να κάνει κάτι σημαντικό στη ζωή της Η Κατερίνα στα Ψάθινα καπέλα ονειρεύεται να γίνει σαν τον Προμηθέα (83) να μπορέσει να δημιουργήσειmiddot αλλά και στην παιδική της ηλικία ακόμα όταν διάβαζε την Οδύσσεια σκεφτόταν laquoΉτανε κακιά γυναίκα η Κίρκη άλλαζε τους ανθρώπους σε γουρούνια Όμως είχε τη δύναμη να το κάνει Θα rsquoχα κι εγώ άραγε αργότερα μια κάποια δύναμη Όχι βέβαια για νrsquo αλλάζω τους ανθρώπους σε γουρούνια αλλά έτσιhellipraquo (11) Μάγισσα λοιπόν ή τιτάνας η γυναίκα μπορεί τώρα να ταυτιστεί με ρόλους που ασκούν μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους Μπορεί να ταυτιστεί ακόμα και με αρνη-τικά πρότυπα αν είναι να αποκτήσει αυτή τη laquoδύναμηraquo Δεν ταυτίζεται ακόμα πάντως με τον Οδυσσέα αν και βασική επιθυμία της είναι όπως είπαμε να ταξιδέψει Το προσωπείο του Οδυσσέα παραμένει ανδρικό

Στο μυθιστόρημα ο κατεξοχήν ταξιδιώτης είναι όντως ο άντρας σε έναν ρόλο που μπορούμε πια να τον θεωρή-σουμε τυπικό για τη γυναικεία λογοτεχνία της εποχής πρόκειται για κάποιον Αντρέα έναν αδέσμευτο τύπο που είναι η ίδια η ενσάρκωση της ελευθερίας Όμως παρόλο που ο άντρας δεσπόζει ως ο κατεξοχήν ταξιδευτής η Λυμπεράκη σε αντίθεση με τη λίγο πρεσβύτερη Μόνα Μητροπούλου θα διεκδικήσει το ταξίδι και για τη νεαρή γυναίκα ηρωίδα της Τα τέσσερα πέντε χρόνια που χωρίζουν τη μία συγγραφέα από την άλλη έχουν καταστήσει το ταξίδι-ελευθερία ένα πεδίο μιας σχεδόν ισότιμης δυνητικής εμπειρίας

Το ταξίδι όμως λειτουργεί στα Ψάθινα καπέλα και ως μεταφορά μιας ποιητικής θεωρίας Το είχε ήδη χρησιμοποιή-σει με τον ίδιο τρόπο ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμαmiddot και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη βρίσκεται ιδεολογικά αισθητικά και θεματολογικά (με το προηγούμενο μυθιστόρημά της που πλησίαζε την Αργώ) πολύ κοντά στον φιλελεύθερο συγ-γραφέα Η εν τω γεννάσθαι συγγραφέας λοιπόν η Κατερίνα δηλώνει πως τα σημαντικά βιβλία laquoδε μπορούσε να rsquoταν γραμμένα σύμφωνα με θεωρίες και κανόνεςraquo ενώ με ποικίλους τρόπους διατυπώνεται η πεποίθηση πως ο καλλιτέχνης δεν είναι δούλος της πραγματικότητας αλλά δημιουργός καινούριων κόσμων

Η ιστορία των τριών αδελφών που μεγαλώνουν μέσα σε ειδυλλιακές συνθήκες στην Κηφισιά (κάπου αναφέρεται το 1945 ως χρόνος δράσης) αποτελεί μια πρόκληση μέσα στο κλίμα αγωνιστικής συλλογικότητας της εποχής Αυτή την πρόκληση η συγγραφέας φαίνεται να τη διαπράττει συνειδητά προβάλλοντας μέσα στο μυθιστόρημα τη δική της άποψη για την καλλιτεχνική ελευθερία μια απελευθέρωση του δημιουργικού υποκειμένου από κάθε καταναγκασμό85

Οι νεαρές γυναίκες τείνουν πράγματι να διεκδικούν τον εαυτό τους με τέτοια ορμή ώστε αποτάσσονται οτιδήποτε μπορεί να καταπιέσει τη νεοαποκτημένη συνείδηση της ατομικότητάς τους Το ίδιο κλίμα εκφράζει ίσως και η Μάτση Χατζηλαζάρου όταν τελειώνει την ποιητική συλλογή της Μάης Ιούνης και Νοέμβρης με τα εξήςΚι ας μη με πείθουνε τα χέρια των πολλών κι οι αναπνοέςτων πολλών ας μη θαμπώνουνε κανένα μου καθρέφτη ndash κάποτεσωπαίνει ο άνεμος που ροβολάει απrsquo το βουνό μrsquo ένα μονάχα

83 Μαργαρίτα Λυμπεράκη Τα ψάθινα καπέλα Αθήνα Δεκ 1946 σ 70-7584 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 47-4885 Αναλυτικά για το θέμα αυτό Αγγέλα Καστρινάκη laquoΤο όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκηraquo

Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 7η επιστημονική συνάντηση αφιερωμένη στην Ελένη Τσα-ντσάνογλου Θεσσαλονίκη 1998 σ 367-386

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

στεναγμό ανθρώπου

Ενώ έχει επιφυλάξει μια αρκετά ανορθόδοξη χρήση στο εθνικό μας σύμβολο στη laquoγαλανόλευκηraquo laquoσε κάθε | τρυφερή λακκούβα της σπηλιάς κρεμάω τη γαλανόλευκή μουraquo86

1414 Αντιχρονισμός

Εξίσου αντάρτισσα είναι και η άλλη εικοσιπεντάχρονη της Απελευθέρωσης η Μιμίκα Κρανάκη συγγραφέας του μυθιστο-ρήματος Contre-temps 1947 Συμφοιτήτρια και φίλη με τη laquoΡίταraquo Λυμπεράκη87 αν και δεν συμπίπτουν ακριβώς οι ιδεο-λογικές τους συντεταγμένες αντιτίθεται εξίσου στη γενική ροπή προς την τέχνη των συλλογικών αξιών και καλλιεργεί μια τέχνη με τα κριτήρια της εποχής απολύτως laquoατομιστικήraquo Γιrsquo αυτό άλλωστε και κατηγορήθηκε από τα επίσημα χείλη του Κώστα Βάρναλη ndashμολονότι ο κριτικός της Αριστεράς υπήρξε ταυτόχρονα γενναιόδωρος σε επαίνους για το μυθιστόρημα88

Η Μιμίκα Κρανάκη ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ κατά την Κατοχή μέλος του ΚΚΕ επίσης ενώ το 1947 που βρισκόταν στο Παρίσι αντιδρώντας στις πρακτικές του κόμματος και στην ξύλινη γλώσσα του θα προκαλέσει τη δια-γραφή της Αριστερή αλλά ατίθαση μόνο με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψε το μυθιστό-ρημά της Άλλωστε μέσα στο έργο της η Μιμίκα Κρανάκη αρνείται ρητά όλες τις κομματικές καλλιτεχνικές επιταγές τοποθετείται εναντίον της laquoτέχνης για το λαόraquo και υπέρ της πρωτοποριακής αισθητικά τέχνης89 Με το ίδιο της το έργο έδειξε την ανταρσία της απέναντι στους κανόνες της εποχής90

Το Contre-temps με τον αρκετά σνομπ γαλλικό τίτλο που σημαίνει laquoαντιχρονισμόςraquo και δηλώνει την καταγωγή του από τη συμβολιστική μοντερνιστική τέχνη (όπως η Eroica του Κοσμά Πολίτη και η Απασιονάτα της Μόνας Μητρο-πούλου) η Μιμίκα Κρανάκη ξεκινά να το γράφει ήδη μέσα στην Κατοχή και το ολοκληρώνει τον Νοέμβριο του rsquo46 όταν βρίσκεται στο Παρίσι υπότροφος του γαλλικού κράτους Αφορά και αυτό τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού από την παιδική του ηλικία έως την ωρίμανση ενός κοριτσιού της αστικής τάξης Ο πόλεμος και η Κατοχή περνούν συνοπτικά από τις σελίδες του βιβλίου (κυρίως αναφέρονται Γερμανοί να τραγουδάνε στους δρόμους της Αθήνας)middot το δράμα το συλλογικό είναι εντυπωσιακά απόν Όμως υπάρχει σε μια από τις καλύτερες πραγματώσεις της η διεισδυτική ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας το δράμα του ατόμου

Η Κυβέλη η ηρωίδα που την παρακολουθούμε από τα πρώτα παιδικά της χρόνια (εδώ η συγγραφέας αξιοποιεί ευρηματικά την laquoπαιδική ματιάraquo που είχε ανακαλύψει ο Τζόυς και μεταφέρει στα καθrsquo ημάς ο Θεοτοκάς με τον Λεωνή) μεγαλώνοντας γίνεται μια νέα που της είναι αδύνατο να συλλάβει τη ζωή να αντλήσει χαρά και να ικανοποιηθεί Εν μέρει υπεύθυνη γιrsquo αυτό είναι η ίδια εν μέρει οι άντρες με τους οποίους σχετίζεται και οι οποίοι είτε την λατρεύουν χωρίς να την εννοούν είτε την αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα ενώ εκείνη τους λατρεύει Η ηρωίδα βρίσκεται σε δι-αρκή laquoαντιχρονισμόraquo ποτέ δεν συμβαδίζουν οι επιθυμίες της με αυτό που έχει στα χέρια της Αλλά αν το μυθιστόρημα καταλήγει με μια ηρωίδα απελπισμένη από την ανικανότητά της να χαρεί τη ζωή πίσω από την απελπισία κρύβεται ο τεράστιος δυναμισμός μιας γυναίκας που τολμά να σταθεί μόνη της η Κυβέλη στα εικοσιπέντε της χρόνια έχει απορρί-ψει κιόλας δύο άντρες ndash εραστή και σύζυγο91

Το μυθιστόρημα είναι και αυτό ερωτικό καθαυτό ερωτικό όπως και η Απασιονάτα της Μόνας Μητροπούλου Άλλωστε η ηρωίδα μας που είναι πιανίστα μελετά την ομώνυμη σονάτα του Μπετόβεν Πάθος στον μεταπολεμικό κόσμο το ερωτικό πάθος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ndash οι γυναίκες δεν διστάζουν πια να το πραγματευτούν Πέρα όμως και από το ερωτικό πάθος ένα ευρύτερο πάθος κυριαρχεί στα έργα το πάθος για ζωή Είναι η μεγάλη βούληση για ζωή οι υψηλές απαιτήσεις αυτό που αφήνει ανικανοποίητη την ηρωίδα Η Κυβέλη τα θέλει όλα και όλα υπό τον έλεγχό τηςmiddot είναι ανυποχώρητη Όχι μόνο δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα Παραδοσι-

86 Μάτση Χατζηλαζάρου Ποιήματα όπ σ 2887 Για τη φιλία Κρανάκη-Λυμπεράκη βλ Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αθήνα 2004 σ 15-2088 Βλ εδώ σημ 3 Πολύ επαινετικός είναι ο Τάσος Βουρνάς ο οποίος laquoγκρινιάζειraquo μονάχα για τον τίτλο του έργου αλλά κατα-

φάσκει απόλυτα στο περιεχόμενό του laquoτόση ζεστασιά τόση εμβάθυνση στη λειτουργία του πεζού λόγου και τέτοια μοντέρνα αίσθηση στο χειρισμό του μύθου και του γλωσσικού οργάνου δεν έχει να επιδείξει η γυναικεία πεζογραφία στον τόπο μαςraquo Ελεύθερα Γράμματα τχ 5-6 (Ιούν 1949) σ 230

89 Μιμίκα Κρανάκη Contre-temps Αθήνα 1947 Παραπέμπω στη γ΄ εκδ Αθήνα 1982 που παρέχει το ίδιο κείμενο με την πρώτη και την ίδια σελιδαρίθμηση με την τρέχουσα Για τα καλλιτεχνικά της πιστεύω βλ σ 93-94 και 98-99

90 Πβ την άποψη του R Beaton laquoΗ αφήγηση τέτοιων προσωπικών αναζητήσεων [] έρχεται σε θεμελιακή αντίθεση με τον κόσμο από τον οποίο το 1947 το μυθιστόρημα γυρεύει να διαβαστείraquo όπ σ 293 Το έργο της Κρανάκη θεωρείται επίσης από τον άγγλο μελετητή ως πρωτοποριακό όπως και της Λυμπεράκη

91 Πβ την περιγραφή της Κυβέλης από τον Αλ Κοτζιά το 1976 laquoείναι προικισμένη πιανίστα ξυπνή διανοούμενη και αρκετά αποφασιστική ώστε να εγκαταλείψει τον ένα μετά τον άλλο τους δύο άντρες που παράκαιρα δέθηκε μαζί τουςraquo Μεταπολεμι-κοί πεζογράφοι Αθήνα 1982 σ 80

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

ακές αναστολές όπως της παρθενίας αποτελούν βέβαια ήδη ένα πολύ μακρινό παρελθόν στο Contre-temps ούτε καν συζητιούνται Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί θέμα (το πρωτοείδαμε στην Έλλη Αλεξίου το 1943) είναι η σεξουαλική ικανοποίηση που από ανδρική υπαιτιότητα δεν προκύπτει (128)

Κι όμως δεν πρόκειται για έργο φεμινιστικό Η ηρωίδα δεν αισθάνεται κάποια κοινότητα ή αλληλεγγύη με τις άλ-λες γυναίκες Αντίθετα διαφαίνεται μια διαρκής απόρριψη των συμπεριφορών του φύλου της Αν κάποτε γίνεται λόγος για το laquoπόσο τραυματικά κι αγέρωχα είναι τα πρώτα νιάτα ενός κοριτσιούraquo (114) κάτι που μας ωθεί να αποδώσουμε στην Κυβέλη μια αντιπροσωπευτικότητα από την άλλη μεριά κάθε φορά που εμφανίζονται άλλες γυναίκες ή κορίτσια στο μυθιστόρημα είναι για να απορριφθούν λόγω ελαφρότητας ή υποκρισίας92 Δεν θα βρούμε στο Contre-temps μια δεύτερη γυναικεία ιστορία που να επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την ιστορία της κύριας ηρωίδας δίνοντάς της παρα-δειγματικό βάθος (στη Φωτιά υπήρχε μια φίλη της Αυγερινής και στο Λούμπεν μια φίλη της Πεντάμορφης)middot αντίθετα η φίλη της Κυβέλης είναι μια κοπέλα που στο τέλος παρουσιάζεται ως μια τυπική χοντρή κυρία μια laquoματρόναraquo με laquoπολυ-σήμαντο γυναικείο χαμόγελοraquo (230-231) Το έργο πράγματι δεν υπακούει σε καμιά laquoσυλλογικότηταraquomiddot είναι απολύτως απορροφημένο από την ατομική περίπτωση93

Όσον αφορά στα κοινά σύμβολα της εποχής θα βρούμε μια αναφορά στο ταξίδι σε περιορισμένη έκταση πάντως και ουδεμία αναφορά στα laquoδέντραraquo Η Κυβέλη όσο είναι μικρή περιμένει κι αυτή έναν ναυτικό laquoμε πέτσινο σακάκι κασκέτο και γενειάδαraquo που laquoθα την έπαιρνε και θα γύριζαν όλες τις χώρες με το καράβι τουraquo (59) Πολύ αργότερα όταν μεγάλη πια συλλογίζεται το εφηβικό της καλοκαίρι και το αγόρι που είχε γνωρίσει laquoΔεν ήταν ένα μήνυμα κείνο το φευγαλέο καλοκαίρι ένα πλοίο που την πρόσμενε στο λιμάνι να λύσει τις πρυμάτσες και νrsquo ανοίξει τα πανιά Όμως εκείνη είχε ριζώσει στις όχτες Από δειλία κι από τρόμοraquo (159-160) Ωστόσο το ταξίδι δεν παίρνει τη συμβολική βα-ρύτητα που έχει στα άλλα έργα όσα αποζητούν μια καινούρια απελευθέρωση ενώ η πλήρης απουσία των laquoδέντρωνraquo δείχνουν μάλλον ότι η Μιμίκα Κρανάκη έχει ξεπεράσει τα γυναικεία διλήμματα της εποχής ndash είναι ένα βήμα μπροστά

Χαρακτηριστικός είναι άλλωστε και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το Παρίσι όταν η Κυβέλη πηγαίνει εκεί για να βρει τον εφηβικό φίλο με τον οποίο ήταν ερωτευμένη Πρώτα πρώτα ας επισημάνουμε ότι εδώ δεν έχουμε το τυπικό μοτίβο του άντρα που καλεί τη γυναίκα αλλά μια γυναίκα που προκαλεί μια πρόσκληση και που επιβάλλει την παρουσία της Όσο για το Παρίσι ο άλλοτε τόπος της απωλείας αργότερα της αμφισημίας αργότερα της ελευθερίας έχει τώρα γίνει μια γκρίζα πόλη με δήθεν απελευθερωμένες συμπεριφορές94 Η ηρωίδα και η συγγραφέας κοιτάζουν με οξύ κριτικό μάτι απομυθοποιώντας κάθε τι μοντερνιστικό και έχουν το θάρρος να μην εγκρίνουν ούτε τον καινοτόμο γάμο του Ζαν Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ που ως ήρωες φευγαλέα περνούν από τις σελίδες του έργου95

Η συγγραφέας μας μοιάζει όντως να έχει κάνει ένα βήμα μπροστά και από το ίδιο το αίτημα της ισότητας ή της απελευθέρωσης Αυτά τα έχει σε τέτοιο βαθμό κατακτήσει στην πράξη ώστε δεν ασχολείται πλέον μαζί τους Ίσως η Κρανάκη είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα τελικά μιας εποχής που έδωσε στη γυναίκα λόγο και ευθύνες δημιουρ-γώντας ταυτόχρονα την αίσθηση (την ψευδαίσθηση βέβαια) ότι το γυναικείο ζήτημα έχει λυθεί στην πράξη

1415 Εκπροσωπώντας τον 20ό αιώνα

Η παλιότερη γενιά ωστόσο δεν επιδίδεται σε τέτοιες ανταρσίες Η Μέλπω Αξιώτη η πρωτοποριακή του 1938 που έχει αναδείξει την ατομικότητά της νωρίτερα είναι σε θέση τώρα να υποταχθεί στη συλλογικότητα στις κομματικές προ-τεραιότητες και να περιστείλει αρκετά τον μοντερνισμό της Μυθιστόρημα διαμόρφωσης θα γράψει κι εκείνη αλλά διαφορετικό από των νεαρών γυναικών διαφορετικό και από το δικό της προπολεμικό έργο Το 1938 στις Δύσκολες νύχτες αναδεικνυόταν η περιορισμένη ζωή μιας κοπέλας που μεγαλώνει στην επαρχία και οι ερωτικές της δυσκολίες οι δικές της και των γυναικών εν γένειmiddot τώρα η συγγραφέας θα επιλέξει να δείξει τη μύηση μιας νέας στον κοινωνικό αγώνα σε χώρο αστικό στην πόλη και όχι στην επαρχία

92 Contre-temps όπ βλ σ 65 68 69 179 19193 Στην β΄ εκδ Αθήνα 1975 η συγγραφέας πρόσθεσε έναν πρόλογο όπου διακρίνει κανείς μια κάποια ανασημασιοδότηση του

μυθιστορήματος προς το φεμινιστικότερο94 Εξίσου κριτική προς τη Γαλλία γενικά είναι η Μιμίκα Κρανάκη στις εντυπώσεις που στέλνει από το Παρίσι στο περ Φιλολογι-

κά Χρονικά τχ 38-40 (Μάρτ 1946) σ 86-89 laquoείναι απίστευτα έντονη η ατμόσφαιρα της απόστασης η εντύπωση του παιχνι-διού της πολιτικής άγνοιας Σα να rsquoχει εξαντληθεί το δυναμικό της εποχής σα να rsquoχει χάσει η χώρα τον εαυτό τηςraquo κλπ

95 Την εντυπωσιακή παρρησία της Μιμίκας Κρανάκη μπορεί να τη διαπιστώσει κανείς και στις κριτικές της αυτή την εποχή Βλ την κριτική για το έργο του Κ Ι Δεσποτόπουλου Άνθρωπος και πολιτεία στα Φιλολογικά Χρονικά τχ 34 (Οκτ 1945) σ 456-458

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

Στο μυθιστόρημα Εικοστός αιώνας που εκδίδεται τον Δεκέμβριο του 1946 η ελλειπτική μοντέρνα γραφή η χρή-ση λαϊκών ιδιωμάτων το μη καθωσπρέπει μη αστικό λεξιλόγιο οι αναπάντεχες λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από την αποδεικτική γραμμή του κειμένου κρατούν το έργο στο μεταίχμιο του μοντερνισμού και του πλήρως στρατευμένου κειμένου96

Η ηρωίδα η Πολυξένη ανήκει και πάλι στην αστική τάξη όπως και η ηρωίδα του 1938 όμως σύντομα μαθαίνει την κοινωνική αδικία και την πολιτική καταπίεση Άλλωστε η οικογένειά της καταστρέφεται οικονομικά (κάτι που νομιμοποιεί καλύτερα την προσχώρησή της στην Αριστερά) Η κοπέλα αποκτά σχέσεις με το γειτονόπουλό της τον φτωχό Αιμίλιο που την μυεί στον αγώναmiddot στρατεύεται σε διάφορα δίκτυα αλληλεγγύης και βοηθά αρρώστους παιδιά πρόσφυγεςmiddot μέσα στην Κατοχή συλλαμβάνεται βασανίζεται και εντέλει εκτελείται πλάι πλάι με την παλιά της υπηρέ-τρια Το μυθιστόρημα τελειώνει με ένα μεταθανάτιο κεφάλαιο όπου ο αγαπημένος της ηρωίδας Αιμίλιος και ο πατέρας της που μετά την εκτέλεση της κόρης του βγήκε κι αυτός στο κλαρί βρίσκονται στην ίδια φυλακή στα τέλη του 1946 συζητώντας με τους υπόλοιπους συναγωνιστές και κάνοντας ένα προσκλητήριο ζώντων και νεκρών

Το ιδιότυπο αυτό μυθιστόρημα διαμόρφωσης δίνεται σχεδόν ολόκληρο ως μια αναδρομή της ηρωίδας κατά την τελευταία νύχτα της ζωής της πριν την πάρουν για εκτέλεση Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα της Λυμπεράκη και της Κρανάκη εδώ μέσα στις 130 σελίδες του έργου έχει χωρέσει ελλειπτικά ολόκληρος ο 20ός αιώνας ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1922 η άνοδος του Χίτλερ η δικτατορία του Μεταξά ο εμφύλιος της Ισπανίας ο πόλεμος στην Αλβανία και βέβαια η Κατοχή στην οποία επικεντρώνεται το έργο Όπως σκέφτεται η ίδια η ηρωίδα για τη ζωή της laquoΔεν έχασα καιρό Αλλιώς δε θα τα πρόφταινα Τρεις τόμους ιστορίας σίγουρα θα γιομίσουνε κι εγώ τα στούμπωσα όλα μέσα σε μια καρδιά σε δυο ώμους μιας γυναίκας όσα γίνανε μέσα σrsquo αυτόν τον αιώνα μας Τον εικοστόraquo97 Μια γυναίκα λοιπόν καθίσταται τώρα ο εκπρόσωπος του αιώνα το κατεξοχήν laquoπαιδί του αιώναraquo ικανή να επωμιστεί η ίδια την ιστορία του laquoΠαιδί του αιώναraquo χαρακτηριζόταν στα Δέντρα της Λυμπεράκη ένα αγόρι

Από μιαν άποψη πράγματι η Αριστερά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ιδεολογικό χώρο το ζή-τημα της ισότητας Το είδαμε και στον Χατζή Το μυθιστόρημα της Αξιώτη έχει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του λίγο νεότερου ομοϊδεάτη της όχι βέβαια στο καλλιτεχνικό επίπεδο (μοντερνιστικό το ένα κείμενο απολύτως παραδοσιακό το άλλο) αλλά στις αφηγηματικές ακολουθίες Παρακολουθώντας τα από κοινού θα διαπιστώσουμε τη διπλή συμπε-ριφορά της επίσημης Αριστεράς απέναντι στις γυναίκες σαφέστατη αναβάθμιση από τη μία λανθάνουσα υπονόμευση από την άλλη

Και στα δύο μυθιστορήματα λοιπόν αναδεικνύεται η γυναίκα που αγωνίζεται Στον αγροτικό χώρο η Αυγερινή στον αστικό η Πολυξένη Η μία laquoμαθαίνει να σκέφτεταιraquo η άλλη δίνει τη ζωή της ηρωικά Ένα ειδύλλιο έχει πλεχθεί και για τις δύο περιπτώσεις με τον καθοδηγητή της η Αυγερινή με τον παράνομο αγωνιστή και έπειτα εξόριστο Αιμίλιο η Πολυξένη Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται σεξουαλικά και στις δύο περιπτώσεις εκτός γάμου Ο άντρας προηγείται στον αγώνα η γυναίκα έπεται Και στα δύο έργα η κοπέλα παρουσιάζεται απλώς να εκτελεί εντολές που έρχονται από κάπου ψηλότερα Άλλωστε και οι δύο κοπέλες είναι άπραγεςmiddot στον Εικοστό αιώνα η νέα παρουσιάζεται έως και αφελήςmiddot νά μια στιχομυθία ανάμεσα στο ζευγάρι (διαδραματίζεται αμέσως ύστερα από μια υπαινικτικά δοσμένη ερωτική σκηνή) όπου ο Αιμίλιος πληροφορεί

ndashΞέρεις έρχεται σύντομα ο φασισμόςndashΤι πράμα είναι του λέει [η Πολυξένη] κακό να το φοβάμαι (28)

Ο τρόπος αυτός είναι βέβαια χαριτωμένος και ανταποκρίνεται στο laquoπαιδικόraquo μοντερνιστικό ύφος της Αξιώτη Όμως η κοπέλα παρουσιάζεται συστηματικά εξαιρετικά αδαής και καθοδηγούμενη από τον άντρα

Αντισταθμιστικά ωστόσο υπάρχει και στα δύο μυθιστορήματα της Αξιώτη και του Χατζή μια συμπληρωματική αντί-στροφη διαδικασία η γυναίκα αποτελεί ταυτόχρονα παράδειγμα για κάποιον άντρα Ο πατέρας της Αυγερινής και ακόμα περισσότερο ο πατέρας της Πολυξένης μπαίνουν στον αγώνα ακολουθώντας ο καθένας το παράδειγμα της κόρης του

Διαφορά παρουσιάζουν τα δύο έργα ως προς το φύλο του ήρωα που προορίζεται να θυσιάσει τη ζωή του στο μυθιστόρημα του Χατζή στο τέλος σκοτώνεται ο άντρας αγωνιστής στην Αξιώτη σκοτώνεται η γυναίκα Ο ηρωικός θάνατος οπωσδήποτε ανεβάζει το κύρος της γυναικείας προσφοράς και είναι η γυναίκα συγγραφέας που το προσφέρει

96 Τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του Εικοστού αιώνα σε σχέση μάλιστα με τις ιδέες του Γκόρκυ για τους κοινωνικούς laquoτύπουςraquo υπογραμμίζει η Μαίρη Μικέ Μέλπω Αξιώτη κριτικές περιπλανήσεις Αθήνα 1996 σ 27-28 Ο κριτικός της Αριστεράς Α Κό-μης πάντως στα Ελεύθερα Γράμματα τχ 59 (1511947) σ 30 δεν είναι πολύ ευχαριστημένος με τις laquoχωρίς σχέδιο περιπλα-νήσειςraquo της Αξιώτη Της καταμαρτυρεί πως laquoεπιμένει σε επεισόδια και σε λεπτομέρειες άχρηστεςraquo αναγνωρίζει όμως στο ύφος της που θυμίζει λαϊκό αφηγητή laquoχάρη απαράμιλληraquo

97 Μέλπω Αξιώτη Εικοστός αιώνας Αθήνα Δεκ 1946 σ 81 Η δεύτερη έκδοση του 1966 έχει αρκετές αλλαγές σε σχέση με την πρώτη στην κατεύθυνση του γλωσσικού ευπρεπισμού οι μη καθωσπρέπει εκφράσεις της α΄ έκδοσης λειαίνονται

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

αυτό στην ηρωίδα τηςΊσως οφείλουμε να επιμείνουμε λίγο παραπάνω στον λόγο για τον οποίο ούτε ο Χατζής ούτε η Αξιώτη δεν παρου-

σίασαν μια γυναίκα σε ρόλο καθοδηγητικό Η Μέλπω Αξιώτη έχει βιογραφήσει μια τέτοια περίπτωση την ίδια εποχή την Ηλέκτρα Αποστόλου στη μπροσούρα που εκδίδει το 1945 Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας Το βιβλιαράκι αυτό αναφέρεται ονομαστικά ή με όσα στοιχεία βρέθηκαν στις γυναίκες που αγωνίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Κατοχή και αναλυτικά στην Ηλέκτρα Αποστόλου98 Στην ίδια έχει αφιερώσει και τμήμα του διηγήματός της laquoΤο σπίτι με το ρόπτροraquo Ο τρόπος που αναφέρεται στην ηρωίδα αυτή ίσως μας φωτίσει πλαγίως ως προς τον υπερβολικά άπραγο χαρακτήρα της Πολυξένης

Μια μέρα την ώρα που έφευγε είπε σrsquo αυτούς που έμεναν ldquoΘα ξανάρθω την Τρίτηrdquo Βαστούσε ένα κουβαδάκι στο χέρι της ένα παιχνίδι για την κόρη της Την Τρίτη την περίμεναν αλλά δεν ξαναπήγε Εκείνο ακριβώς το πρωί στις επτά και μισή πιάστηκε από την Ειδική Ασφάλεια Μέχρι το βράδυ είχε πεθάνει Η ιατροδικαστική της εξέταση κανονικά καταχω-ρημένη με αύξοντα αριθμό Ήτανε μια σπουδαία γυναίκα Και μάνα Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου99

Δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον επιτατικό τονισμό της μητρικής ιδιότητας στο διήγημα αυτό Οι αντίστοιχες διατυπώσεις για την Ηλέκτρα Αποστόλου στο γυναικείο έντυπο που καθοδηγείτο από το ΕΑΜ την ίδια εποχή στις Ελληνίδες έχουν ως εξής

Έλεγες πότε θα rsquoρθει μια ώρα λεύτερη μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν τόσο πια ο λαός σου για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδόσεις για νrsquo αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λάτρευες Γιατί και μες στο αδιάκοπο τρέξιμο μες στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκοπό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες να rsquoχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά100

Η Μέλπω Αξιώτη παρακολουθεί σε κάποιο βαθμό τον συντηρητισμό του αριστερού γυναικείου εντύπου Αυτή λοι-πόν η σύμφωνη με τις laquoελληνικές παραδόσειςraquo τοποθέτηση πρέπει να υπήρξε εντέλει καθοριστική στην επιλογή της άπραγης ηρωίδας Πολυξένης στον Εικοστό αιώνα και να εμπόδισε την ανάδειξη ενός άλλου γυναικείου τύπου όπως εμπόδισε και τον Χατζή Μια γυναίκα σε ηγετική θέση μια γυναίκα ηρωίδα σε καθοδηγητικό ρόλο θα καθιστούσε ίσως το έργο ύποπτο μιας παρακινδυνευμένης πριμοδότησης του γυναικείου φύλου η γυναίκα δεν μπορεί ακόμα να παρουσιαστεί ένα βήμα μπροστά από τον άντραmiddot δεν είναι ίσως σκόπιμο κάτι τέτοιο αφού η Αριστερά δεν δέχεται τον laquoαστικό φεμινισμόraquo ενώ φροντίζει να δείχνει την κατάφασή της προς τις παραδοσιακές αξίες

Η ισότητα των φύλων άλλωστε οφείλει να μην επισκιάζει το αίτημα της κοινωνικής ισότητας Όταν η ηρωίδα μας στον Εικοστό αιώνα στέκεται μπρος στο εκτελεστικό απόσπασμα και θυμάται τα παιδικά της όνειρα νιώθει πως εκπλη-ρώθηκαν οι επιθυμίες της η επιθυμία της εξίσωσης των φύλων αφού τώρα laquoσαν άντρας θα πεθάνειraquo και η επιθυμία της κοινωνικής ισότητας αφού πεθαίνει μαζί με την αλλοτινή της υπηρέτρια Η δεύτερη επιθυμία που αποδίδεται και με αρκετά εκτενέστερο λόγο είναι η τελική και η βαρύνουσα (105)

Έτσι το μόνο που μένει στην ηρωίδα είναι με το παράδειγμά της (όχι όμως και με τον λόγο της) να αφυπνίσει τους γονείς της Η μεγαλύτερη γενιά ναι αυτή μπορεί να καθοδηγηθεί από το παράδειγμα μιας γυναίκας ndash η σύγχρονη θα αποτελούσε όμως μια φεμινιστική υπερβολή

Όσο για το μοτίβο του ταξιδιού που είδαμε πόσο τροφοδοτεί τη γυναικεία λογοτεχνία αυτή την εποχή θα το συ-ναντήσουμε και εδώ αλλά με χροιά ειρωνική Η Μέλπω Αξιώτη είχε ήδη χρησιμοποιήσει το μοτίβο στις Δύσκολες νύχτες όταν στην τελευταία σελίδα προσδιόριζε το ξεκίνημα μιας ερωτικής σχέσης με μια ταξιδιωτική μεταφορά laquoεί-χαμε σαλπάρειraquo101 Στον Εικοστό αιώνα όμως το ταξίδι δεν είναι πια ένα άνοιγμα στον κόσμο Όταν η κλούβα παίρνει τους αγωνιστές ndashκαι την Πολυξένη ανάμεσά τουςndash για εκτέλεση το κείμενό μας λέει laquoταξίδεψαν όλοι μαζίraquo (104) Κι έπειτα στο τέλος που διαδραματίζεται στις φυλακές του εμφυλιοπολεμικού κράτους ένας μπαλωματής μοιάζει επίσης να ονειρεύεται τους ανοιχτούς ορίζοντεςmiddot μπαλώνοντας ένα παπούτσι τραγουδάει laquoκι άιντε-εφύσαγε-τrsquo αγέεερι | να με πάει-και νάαα-με φέεερειraquo οπότε κάποιος τον αποπαίρνει laquoΚαλά Σίμο ακούσαμε Πού θες να πας καημένε κι έχεις τέτοια επιμονήraquo (107)

98 Η μπροσούρα της Μέλπως Αξιώτη γράφεται τον Ιούλιο του 1945 και αποτελεί μέσα στις νέες συνθήκες του ακήρυχτου Εμ-φυλίου μια έκκληση προς τις γυναίκες να διατηρήσουν την αγωνιστική και ανατρεπτική φλόγα που είχε δημιουργηθεί στην Κατοχή Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας όπ σ 54 laquoΔιάδοχοι του Χίτλερ ξεπήδησαν ολούθε και μας παραμονεύουνε Βιάζονται να μας χώσουνε ξανά μες στην ldquoκουζίναrdquo για να ξαναφουντώσουνε το έγκλημα του φασισμού Ξέρουν πως η γυναί-κα αν τους σταθεί αντιμέτωπη είναι εχθρός υπολογίσιμος Το παραγκωνισμένο εκείνο ldquoαδύνατο φύλοrdquo τώρα μπορεί να τους γκρεμίσει τα κάστρα των ελπίδων τουςraquo

99 Σύντροφοι καλημέρα Και άλλα διηγήματα Αθήνα 1983 σ 17-21 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 4 261945)100 Περ Ελληνίδες (1946) παρατίθεται από την Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 34101 Τη σημασία που έχει το τέλος αυτό στις Δύσκολες νύχτες την αναδεικνύει ο Γκυ Σωνιέ laquoΟι Δύσκολες νύχτες της Μέλπως

Αξιώτη μυθιστόρημα αγωγής και ανθρώπινη κωμωδίαraquo Διαβάζω τχ 311 (Απρ 1993) σ 53

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

Βέβαιαmiddot λόγος για ταξίδι δεν μπορεί να γίνει τώρα ούτε για τον άντρα ούτε για τη γυναίκα Ο άντρας κάνει υπο-χρεωτικά ταξίδια από και προς τα ξερονήσια όπως ο Αιμίλιος ο αγαπημένος της Πολυξένης Η Πολυξένη η ίδια laquoτα-ξιδεύειraquo στον θάνατο

Μια μικρή αναφορά στον Οδυσσέα όμως (στον laquoΔυσσέαraquo για την ακρίβεια) μας δείχνει ότι το ταξίδι υπό μία έννοια συνεχίζει να υπάρχει Ένας λαϊκός αγωνιστής αναφέρεται στα έργα των συναγωνιστών του laquoκάνομε εμείς έρ-γατα που θα τα γράφουνε οι γραφές Χρόνια Σαν το Δυσσέαraquo (117) Τα laquoέργαταraquo των αγωνιστών λοιπόν είναι τώρα το ταξίδι του Οδυσσέα102 Και αυτοί που τα καταγράφουν φτιάχνουν τις νέες εποποιίες Μια τέτοια εποποιία επιθυμεί να είναι και ο Εικοστός αιώνας

1416 Η συντηρητική εκδοχή

Τι συμβαίνει όμως στον αντίπαλο πολιτικό χώρο στην παράταξη που θα νικήσει εντέλει στρατιωτικά αλλά που βρί-σκεται ιδεολογικά καθrsquo όλη σχεδόν τη διάρκεια του Εμφυλίου σε θέση μειοψηφική στον κόσμο των καλλιτεχνών σε θέση άμυνας Την παράταξη αυτήν την εκπροσωπεί στη γυναικεία λογοτεχνία η γεννημένη το 1920 Γαλάτεια Σαράντη Αίμα ndashη δολοφονία του πατέρα της από αντάρτες του ΕΛΑΣndash την έχει οριστικά οδηγήσει στο δεξιό άκρο Το πρώτο βιβλίο της είναι ένα μάλλον συμβατικό ανάγνωσμα Μια κοπέλα που αγαπά τη γη και θέλει να παντρευτεί και να κάνει πολλά παιδιά μαθαίνει πως πάσχει από κληρονομική ασθένειαmiddot οπότε αποχωρεί σιωπηλά από τη ζωή του άντρα που αγαπούσε και εν τέλει γίνεται διευθύντρια σε ένα ορφανοτροφείο πρόκειται για τη νουβέλα Το βιβλίο της Χαράς 1947 Το σύμβολο των δέντρων είναι έντονα παρόν στη νουβέλα αυτή η ηρωίδα από μικρή ταυτίζεται με τα δέντρα και μάλι-στα με μια γαζία την οποία είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα της103 Η συγγραφέας φαίνεται να γνωρίζει το συμβολικό δίπολο των δέντρων και του ταξιδιού ndash θα δούμε άλλωστε με ποιον τρόπο το χειρίζεται δυο χρόνια αργότερα Οπότε είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συμβολική παρουσία του δέντρου δεν προκαλεί αντίστοιχο λόγο για το ταξίδι αν και στην αφηγηματική ροή το δέντρο και η θάλασσα γειτνιάζουν η μικρή Χαρά αφού μας παρουσιάζεται να ποτίζει τη γαζία της δείχνεται επίσης να αγναντεύει από το παράθυρό της laquoτο λιμάνι τα καΐκια το μόλο τη θάλασσαraquo (21) Ο άντρας που ερωτεύεται πάλι δεν είναι ο κλασικός ταξιδευτής των άλλων έργων παρά ένας γεωπόνος που ονειρεύεται να αποκτήσει laquoένα χτήμα κοντά στη θάλασσα μακριά από τους ανθρώπουςraquo (25) Η θάλασσα ενυπάρχει στην οπτική και στα όνειρα των ηρώων κάπως περιθωριακά όμως και κάπως άτολμα στατικά ρίχνουν μια ματιά προς τη θάλασσα αλλά είναι η γη που τους απορροφά Το ταξίδι συνιστά στο έργο αυτό μια εύγλωττη απουσία

Στο αφήγημα της Σαράντη θα συναντήσουμε και εξαιρετικά συντηρητικούς προβληματισμούς όπως τον εξής laquoόταν σμίξουν η επιστήμη κι η γυναίκα συμβαίνει πάντα η μία να τυραννήσει την άλληraquo (38) Εύλογα υποθέτει κανείς πως η τόση συντηρητικότητα συνιστά έναν laquoμηχανισμό διάκρισηςraquo από τον laquoάλλονraquo η ανάγκη διαφοροποίησης (από την Αριστερά) ώθησε τη συγγραφέα προς το άλλο άκρο104 Στο έργο θα συναντήσουμε επίσης και έναν επίμονο λόγο για τη μητρότητα Η μητρότητα νοείται ως μια διευρυμένη μητρότητα ndashη προστασία και η ανατροφή των ορφανώνndash κάτι που ίσως θέλει να δείξει πως δημιουργικότητα και προσφορά για τη γυναίκα δεν είναι μονάχα η απόκτηση φυσικών τέκνων Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή είναι ταυτόχρονα συντηρητική καθώς της λείπει ότι είδαμε να προβάλλεται με έμφαση από τις άλλες γυναίκες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων το στοιχείο της σεξουαλικότητας Πράγματι στη Γαλάτεια Σαράντη δεν θα συναντήσουμε ούτε σε αυτό ούτε στα δύο επόμενα έργα της σεξουαλικούς υπαινιγμούς πόσο μάλλον ανοικτές ερωτικές σκηνέςmiddot οι ηρωίδες θα ερωτεύονται ενίοτε παράφορα θα διατηρούν όμως πάντα την άσπιλή τους αγνότητα

Ταυτόχρονα με το Βιβλίο της Χαράς δημοσιεύεται στη Νέα Εστία του 1947 και μια άλλη νουβέλα της Γαλάτειας Σαρά-ντη Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας105 Αυτό το έργο αποκλίνοντας από τα έργα των laquoανταρτισσώνraquo συνομη-λίκων της (Κρανάκη και Λυμπεράκη) έχει ορισμένα κοινά σημεία με τα βιβλία της Αριστεράς η κοπέλα θέλει να βρει τον εαυτό της ξεχνώντας την ατομική της περίπτωση Κοινό με την Αριστερά είναι και το ιστορικό πλαίσιο ο πόλεμος και η Κατοχή Η ηρωίδα είναι εθελόντρια νοσοκόμα κοντά στο μέτωπο και μετά κατά την Κατοχή βοηθός του γιατρού πατέρα της Ο γιατρός κρύβει κάποιους Εβραίους δραστηριότητα με προφανή υψηλό βαθμό κινδύνου Το έργο είναι γειωμένο στην ιστορία

Η ηρωίδα η Μαρία που είναι ένα παιδί της αστικής τάξης κάπως κακομαθημένο επιθυμεί να βρει τον δρόμο προς την προσφορά προς την υπέρβαση του εγώ Στην αναζήτησή της έχει ως οδηγό έναν άντρα έναν νεαρό γιατρό τον Αλέξη Γνωρίζονται στο νοσοκομείο του μετώπου και η Μαρία του ζητά να την βοηθήσει να την laquoκάνει άνθρωποraquo

102 Στο διήγημά της laquoΤαξίδια και ταξιδεμένοιraquo η Μέλπω Αξιώτη δείχνει επίσης πως ταξίδι είναι ο αγώνας και φτάσιμο η θυσία Σύντροφοι καλημέρα όπ σ 22-25 (Α΄ δημοσίευση Ελεύθερα Γράμματα τχ 6 1661945)

103 Γαλάτεια Σαράντη Το βιβλίο της Χαράς Αθήνα 1947 σ 20-21104 Τη σκέψη αυτή την οφείλω στην Ελένη Φουρναράκη105 Τυπώνεται σε βιβλίο το 1952 Παραπέμπω στην α΄ έκδοση Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας Αθήνα 1952

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

Κι αυτός laquoΘα μάθεις με τα χρόνια να γυρίζεις μόνη σου στο δρόμο που σου πρέπειraquo (49) Μόνη της θα τα καταφέρει όντως η ηρωίδα αφού ο Αλέξης σε λίγο θα φύγει για τη Μέση Ανατολή ndash τυπική laquoαπουσίαraquo όπως στην Αξιώτη και στον Χατζή (εκεί οι αντίστοιχοι άντρες ήταν ή παράνομοι ή εξόριστοι ή αγωνιζόμενοι σε άλλον τομέα) που αφήνει τα απαραίτητα περιθώρια αυτενέργειας στη νεαρή γυναίκα Και η Μαρία θα αναπτύξει πράγματι μια προσωπική δράση θα βοηθήσει αποτελεσματικά τον πατέρα της θα τα βγάλει πέρα με την έφοδο των Γερμανών (τους εξημερώνει μιλώντας τους γερμανικά) θα κάνει ότι μπορεί για τους Εβραίους που περνούν σαν κοπάδι από την πόλη προς τα στρατόπεδα της Γερμανίας και εν τέλει θα βοηθήσει το νεαρό Εβραιόπουλο που κρύβεται στο σπίτι της να ξεπεράσει την εκδικητι-κότητα και να ανακαλύψει τον ανθρωπισμό (Με το αγόρι αυτό αναπτύσσεται κάποιος ερωτισμός που παραμένει όμως έως το τέλος laquoαθώοςraquo)

Η Γαλάτεια Σαράντη θέτει έναν υψηλό στόχο θίγοντας το ζήτημα των Εβραίων Γράφει άλλωστε το πρώτο και ένα από τα λίγα μυθιστορήματα με αυτό το τόσο βαρύ θέμα106 Είναι πιστεύω σαφές πως επιθυμεί να καταπιαστεί με την εποχή της με ένα μεγάλο ζήτημα μάλιστα το οποίο θα αναδεικνύει την αγωνιστικότητα των παραγόντων του μύθου (του πατέρα ιδίως) αλλά δεν θα έχει καμία σχέση με τις αριστερές εκδοχές της αντίστασης Η συγγραφέας δεν θέλει να παρακάμψει την εποχή όπως η Λυμπεράκη και η Κρανάκη θέλει μόνο να παρακάμψει την Αριστερά και να δημιουρ-γήσει ένα είδος διαφορετικού laquoανθρωπιστικούraquo αντιστασιακού μύθου107

Το τρίτο έργο της Γαλάτειας Σαράντη μέσα στην ίδια δεκαετία είναι το μυθιστόρημα Πασχαλιές 1949 το οποίο πραγματεύεται επίσης τη διαμόρφωση ενός κοριτσιού που μεγαλώνει μαζί με άλλα τέσσερα αδέλφια σε ένα εξοχικό κτήμα καθώς και στην πόλη108 Τα πέντε αδέλφια κάνουν διαφορετικές επιλογές το καθένα η μεγάλη αδελφή είναι παντρεμένη και γεννά παιδιά η μεσαία είναι κάπως πιο ζωηρή ενώ η μικρή η Λίνα από νωρίς γράφει παραμύθια και κλίνει προς την καλλιτεχνία Ο μεγάλος αδελφός θέλει να παντρευτεί αλλά τον εμποδίζει ο πατέρας ενώ ο μικρός που παίζει αρκετό ρόλο στο έργο είναι ατίθασος τρέχει με τα άλογα και επιλέγει ζωή περιπέτειας Το σκηνικό θυμίζει τα Ψάθινα καπέλα από τα οποία το μυθιστόρημα είναι ολοφάνερα επηρεασμένο Η μεγάλη διαφορά είναι και εδώ ndashεκτός από την αισθητική απόστασηndash η παρουσία της ιστορίας η γνωριμία του κόσμου εκ μέρους της ηρωίδας είναι στενά συ-νυφασμένη με τον πόλεμο και την Κατοχή Στο τέλος του μυθιστορήματος άλλωστε θα συλληφθεί από τους laquoαντάρτεςraquo ο πατέρας και θα υποστεί μαρτυρικό θάνατο κάτι που αντιστοιχεί όπως είπαμε στη βιογραφική πραγματικότητα της συγγραφέως Η Αριστερά και η Δεξιά συγκλίνουν ως προς την ανάγκη ανάδειξης της ιστορίας

Το μυθιστόρημα της Σαράντη πάντως είναι σαφώς το συντηρητικότερο από όσα είδαμε μεταπολεμικά ο πατέρας για παράδειγμα αρνείται στον γιο του τον γάμο με τη γυναίκα που εκείνος έχει επιλέξει και αυτή η απαγόρευση απο-δεικνύεται απολύτως σωστή (η κοπέλα παρουσιάζεται ως αναξιόπιστη) Ή πάλι η μικρή Λίνα δηλώνει πως δεν ζηλεύει που δεν είναι αγόρι απεμπολώντας πολύ εύκολα την επιθυμία της ισότητας (28) Στη Μέλπω Αξιώτη ας θυμηθούμε η ηρωίδα δήλωνε ευθαρσώς πώς ζήλευε τα αγόρια κάτι που την οδήγησε να πεθάνει laquoσαν άντραςraquo

Η Γαλάτεια Σαράντη επιχειρεί γενικώς να άρει τις αντιθέσεις Τώρα κάνοντας ένα βήμα σε σχέση με την πρώ-τη της νουβέλα όπου το ταξίδι απουσίαζε θα βάλει την ηρωίδα της να ταλαντεύεται ανάμεσα στο laquoφεύγωraquo και στο laquoμένωraquo θα χρησιμοποιήσει τα μοτίβα των δέντρων και των καραβιών όμως ταυτόχρονα θα φροντίσει να απαλείψει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο στάσεις στο κείμενό της τα δέντρα μοιάζουν με καράβια (48) το σπίτι μοιάζει επίσης με καράβι (51) ένας αγρός μοιάζει με τον βυθό της θάλασσας (78) ενώ ο ατίθασος μικρός αδελφός αποφασίζει να γίνει γεωπόνος

ndashΕίπα στον πατέρα πως θα γίνω γεωπόνος Θαρρώ πως ευχαριστήθηκεΤον κοίταξε ξαφνιασμένη [η Λίνα]ndashΕσύ γεωπόνος Και τα καράβια και η θάλασσαhellip Πώς άλλαξες έτσιΓέλασεndashΤο σκέφτηκα αφού το αποφάσισα είπε παίζοντας με το χώμα Το σκέφτηκα χτες τη νύχτα Όποιος αγαπάει τη θάλασσα πολύ το ίδιο αγαπάει και τη γη Έχουν μέσα τους την ίδια κίνηση (77)

Η άρση των αντιθέσεων γίνεται βέβαια προς όφελος της γης και των δέντρων (ο ήρωάς μας δεν γίνεται ναυτικός παρόλο που γη και θάλασσα θεωρούνται το ίδιο πράγμα) Η Γαλάτεια Σαράντη δεν αποσιωπά τώρα εντελώς τη δυνατότητα του ταξιδιού φροντίζει όμως να απενεργοποιήσει τη δυναμική του ενσωματώνοντάς το στη λογική της γης της στάσης

106 Βλ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ο άλλος εν διωγμώ Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία Αθήνα 1998 σ 56107 Ο Δημ Δασκαλόπουλος γράφει ότι laquoη Σαράντη δεν είχε πρόθεση να γράψει μια ιστορία της Κατοχής αλλά μια ιστορία μέσα

στην Κατοχήraquo και πως δεν είχε laquoβαθύτερη πρόθεσηraquo να περιγράψει το πρόβλημα των Εβραίων στο laquoΓαλάτεια Σαράντηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία Ζ΄ Αθήνα (Σοκόλης) 1992 σ 107 Η σύγκριση με τα έργα των συνομηλίκων της γυναικών συγγρα-φέων όμως δείχνει τη Γαλάτεια Σαράντη τουλάχιστον πιο κοντά σε μια επιθυμία να αναδείξει τις συνθήκες της Κατοχής

108 Γαλάτεια Σαράντη Πασχαλιές Αθήνα Ιαν 1949 Παραπέμπω στην τρέχουσα δ΄ εκδ Αθήνα 1997 καθώς δεν παρουσιάζει αλλαγές από την πρώτη

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

Η Λίνα μέσα στην Κατοχή αποκτά έναν αγαπημένο (σαρκικές σχέσεις πάλι δεν μνημονεύονται ανάμεσά τους) που είναι πολύ κοντά στον τύπο του ταξιδευτή όπως τον είδαμε στα Ψάθινα καπέλα αλλά και στην Απασιονάτα109 Είναι κάποιος που laquoθέλει να ζήσει ελεύτεροςraquo (164) είναι λίγο αμοραλιστής και αρκετά εστέτ και καλεί τη Λίνα να φύγουν μακριά Όμως αυτή δεν φεύγει (258-259)middot αλλά ταυτόχρονα δεν δείχνει ιδιαίτερη κλίση ούτε προς την άλλη της δυνα-τότητα να παντρευτεί κάποιον που της προτείνεται και που είναι laquoστέρεο θεμέλιοraquo (262) Η Λίνα δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο

Σε σχέση με την απίστευτη ορμή των ηρωίδων τής Λυμπεράκη που επέλεγαν και το ένα και το άλλο εδώ έχουμε να παρατηρήσουμε μια γενική αμηχανία Η ηρωίδα στο τέλος του έργου βγαίνει απλώς εξοντωμένη από τη ζωή και το μόνο που επιθυμεί είναι να αποκτήσει laquoτην αδιαφορία της γηςraquo (269) Έως τώρα είχαμε δει τη γη να ταυτίζεται με τη σεξουαλικότητα ή τουλάχιστον με τη μητρότητα Αυτή η τελευταία εκδοχή της laquoαδιαφορίαςraquo δίνει το όριο της απελ-πισίας στα τέλη του Εμφυλίου Ας σημειώσουμε ότι τα συγκεκριμένα αισθήματα τα βιώνει μια γυναίκα από τον χώρο της Δεξιάς παρά τη νίκη της παράταξής της

Εντούτοις στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας η Γαλάτεια Σαράντη φαίνεται ιδιαίτερα σίγουρη για τα επιτεύγ-ματά της Η ηρωίδα της η Λίνα που έχει επωμιστεί τον καλλιτεχνικό ρόλο αποτελώντας την περσόνα της συγγραφέως φέρεται να έχει δημιουργήσει σε νεαρή ηλικία κιόλας έργο ικανό να κάνει laquoνα σκιρτήσουν οι καρδιές των ανθρώπωνraquomiddot το πέτυχε γιατί έχει δημιουργήσει χωρίς καμία υστεροβουλία καθώς λέγεται (213) Εδώ συναντάμε το laquoφιλελεύθεροraquo ιδανικό μιας τέχνης καθαρής που λίγο πολύ είχε εκφράσει και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη (εκείνη πραγματοποιώντας το κιόλας ενώ η Γαλάτεια Σαράντη δεν απέχει εντελώς από πολιτικές στοχεύσεις) Το βασικό ωστόσο είναι η εντυπωσι-ακή αυτοπεποίθηση που εκλύεται παρόμοια με της Λυμπεράκη η οποία θέλει την ηρωίδα της Ειρήνη στα Δέντρα να αποκτά επάξια το καλλιτεχνικό βραβείο της χρονιάς στη Σχολή της καθώς και με της Κρανάκη που κατέστησε τη δική της Κυβέλη μια εξαίρετη πιανίστα Η πληθώρα αλλά και η ποιότητα των έργων στην πενταετία 1945-1950 δεν είναι καθόλου άσχετες προς την καινούρια δύναμη που αισθάνονται μέσα τους οι γυναίκες

1417 Και άλλα αφηγήματα διαμόρφωσης και συγγραφείς όχι επαρκώς διαμορφωμένες

Οι ιστορίες μικρών παιδιών που μεγαλώνουν είναι το αγαπημένο θέμα της εποχής αφού οι γυναίκες ψάχνουν να βρουν πώς διαμορφώθηκαν Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ στο πρώτο της έργο Πλατεία Θη-σείου 1947

Ένα μικρό κορίτσι υφίσταται δεινή καταπίεση μέσα στην πλούσια οικογένειά του από την οποία απουσιάζει λόγω αρρώστιας η μητέρα Οι σκληροί και συντηρητικοί συγγενείς απομονώνουν το ευαίσθητο πλάσμα ndashτο οποίο έχει και καλλιτεχνικές τάσειςndash από τον έξω κόσμο τον κόσμο της λαϊκής απλότητας στερώντας το από κάθε χαρά και οδηγώ-ντας το τελικά στην αυτοκτονία κάτι που ανακαλεί την laquoΚορομηλιάraquo του Κοσμά Πολίτη

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης είναι και το επόμενο έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ μόνο που έχει ως πρωταγω-νιστή ένα μικρό αγόρι και τόπο τη μεσοπολεμική Μασσαλία Στο δρόμο των αγγέλων 1950 σε ένα φτωχό δρομάκι της γαλλικής εργατούπολης ο μικρός Αντρέας μαθαίνει τη ζωή τη σκληρή ζωή των φτωχών πηγαίνει στο σχολείο αποκτά έναν στενό φίλο και ερωτεύεται (όπως και ο φίλος του) την κόρη του εργοστασιάρχη κερδίζοντας μέσα στο laquoμαγεμένο περιβόλιraquo της ένα φιλί ndash και καθιστώντας πολύ ορατή τη σχέση με την Eroica αυτή τη φορά

Με μια μίμηση ξεκινά και η Εύα Βλάμη την καριέρα της Το Γαλαξείδι της 1947 που εξιστορεί τις παλιές δόξες της αρχοντοξεπεσμένης πολιτείας παρακολουθεί πολύ στενά το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη Και η κατακλείδα του η πεποίθηση της συγγραφέως ότι με την εξιστόρησή της έπλασε laquoτο κόνισμα της αρχοντιάςraquo του τόπου όπου γεν-νήθηκε έργο ικανό να σώσει τη μνήμη της πόλης110 απηχεί την αυτοπεποίθηση με την οποία έκλεινε και ο Πρεβελάκης το δικό του έργο μια δεκαετία νωρίτερα111

1418 Ένα πραγματοποιημένο ταξίδι

Το δεύτερο έργο της Εύας Βλάμη ωστόσο είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ μεγαλύτερη αυτάρκεια Εδώ θα συνα-ντήσουμε στην πιο πλήρη πραγμάτωσή του όχι πια το μοτίβο του ταξιδιού δηλαδή το όνειρο για το ταξίδι αλλά ένα ταξίδι καθαυτό την περιγραφή μιας αληθινής μετατόπισης στον χώρο Είναι ο Σκελετόβραχος 1949 έργο αν όχι

109 Για τον τύπο αυτό ο Απ Σαχίνης συλλαμβάνοντας διαισθητικά τον δάνειο χαρακτήρα του σημειώνει laquoΟ Βρεττός φαίνεται ως παρείσακτος στο μυθιστόρημα γιατί είναι ξένος προς την ατμόσφαιρά του ndash τύπος πολύ λίγο αληθινός και πειστικός και περισσότερο πλαστόςraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 97

110 Εύα Βλάμη Γαλαξείδι Αθήνα 1947 σ 111111 Την ομοιότητα την έχει επισημάνει ο Δ Δασκαλόπουλος στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας Γ΄ Αθήνα (Σο-

κόλης) 1988 σ 15

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

ιδιαίτερα επιτυχημένο καλλιτεχνικά πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιδεολογικά112 Πρόκειται για την ιστορία της σύ-γκρουσης στα μέσα του 19ου αιώνα ανάμεσα στα μοντέρνα βαπόρια τα ατμόπλοια και στα παραδοσιακά καράβια με πανιά

Την αντίθεση αυτή την είχε σκιαγραφήσει με χάρη ο Φώτης Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία τα Χριστού-γεννα του 1947 laquoόσοι αγαπάνε αληθινά τη θάλασσα θλίβονται σαν τη βλέπουνε έρημη από τα πανιά που ήτανε το στολίδι της και που τη δείχνανε σα να γιόρταζε ολοένα και ξεχωρίζουνε μονάχα κάπου κάπου κανένα μαύρο παπόρι δίχως φτερά ξυλάρμενο μαδημένο ή καμιά μπενζίνα που περνά ανοιχτά σα να rsquoναι κανένα αυτοκίνητο που περπατά στο βουνό κάνοντας ντάκου-ντούκουraquo113

Από την ίδια αισθητική αγάπη για το παλιό εκκινεί και η Εύα Βλάμη Τόπος και πάλι το Γαλαξίδι όπου ο ηρωικός καπετάνιος Σκελετόβραχος δίνει τη μάχη υπέρ των καραβιών ενώ ο αντιπαθής αντίπαλός του επιδιώκει να φέρει στη ναυτική πολιτεία το βαπόρι Το μυθιστόρημα ξεκινά με μια συναισθηματική τοποθέτηση αναφανδόν υπέρ του Σκελε-τόβραχου (ο οποίος επιπλέον νοιάζεται και για τη φτωχολογιά) καθοδόν όμως αποδεικνύεται πως το ταξίδι που ανα-λαμβάνει για να αποδείξει την αξία των πανιών είναι αδύνατον να επιτύχει Εν τέλει το καράβι ναυαγεί και ο μοναδικός επιζών ο καπετάνιος γυρνά συντριμμένος στο Γαλαξίδι όπου ο αντίπαλός του εισάγει πλέον θριαμβευτικά το πρώτο βαπόρι

Το έργο είναι αντιφατικό ως προς τις ιδεολογικές συμπάθειές του Η συγγραφέας τάσσεται θεωρητικά υπέρ της προ-όδου ndashχρησιμοποιεί μάλιστα και αριστερής παρακαταθήκης φρασεολογία114ndash αλλά η αγάπη της είναι με το παρελθόν115 Η αγάπη αυτή εκδηλώνεται ολοφάνερα και με την παλαιική γλώσσα που χρησιμοποιεί116 Όμως ο Σκελετόβραχος ως προς το θέμα του είναι ένα από τα λίγα ελληνικά μυθιστορήματα που περιγράφουν ένα ταξίδι και μάλιστα με τρόπο επικό με περιπέτειες τρικυμίες ναυάγια117

Επιπλέον ο φορέας του συγγραφικού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα ένας αγιογράφος που συμμετέχει στο καταδικα-σμένο ταξίδι έχει βρει ευρύτερους λόγους για τη σκοπιμότητα του ταξιδιού και τους αναπτύσσει στους συντρόφους του

Από rsquoνα ταξίδι στις μεγάλες θάλασσες από rsquoνα ταξίδι που μονάχα άντρες με νεφρά το κοτούν έχει ο καθένας πολλά να κερδίσει Μετριέται ανοιχτά με το θάνατο [] Ύστερα μας δροσίζουν οι λεύτεροι αγέρηδες που δεν τους δένουνε τα βουνά και παίρνουν από πάνου μας τις αραχνιές που σκλαβώνουν από γεννησιμιού τη ζωή μας Ολοΰστερα ανοίγουν τα μάτια μαςhellip κλπ (181)

Ύμνος στο ταξίδι λοιπόν Άλλη μια γυναίκα αυτή την εποχή εξυμνεί το ταξίδι έστω κι αν έχει επιλέξει να περιγράψει μια καταδικασμένη πραγμάτωσή του Ωστόσο το ταξίδι εδώ δεν σχετίζεται καθόλου με τη γυναικεία απελευθέρωση Ένας μικρός αντιρρητικός ως προς τη συμπεριφορά των ανδρών λόγος αναπτύσσεται αλήθεια κάπου στο μέσο του έργου όταν δύο εγκαταλελειμμένες στο Γαλαξίδι γυναίκες η γυναίκα του Σκελετόβραχου και η μνηστή του γιου του διαμαρτύρονται μεταξύ τους ότι οι άντρες ποτέ δεν τις λαμβάνουν υπόψη τους118 Όμως πέρα από αυτό το παράπονο γυναικείο ζήτημα δεν τίθεται στο μυθιστόρημα Το ίδιο το έργο εντούτοις συνιστά μια αρκετά προωθημένη θέση στον γυναικείο αγώνα η Εύα Βλάμη τολμά να θίξει ένα θέμα μεγάλων laquoανδρικώνraquo διαστάσεων τη σύγκρουση δύο

112 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος Αθήνα 1949 Παραπέμπω στη β΄ εκδ Αθήνα 1954113 φ Κόντογλου laquoΤαξίδια και ταξιδευτέςraquo εφ Ελευθερία 25121947 σ 5 τώρα στο Θάλασσες καΐκια καραβοκύρηδες επιμ Ι

Μ Χατζηφώτη Αθήνα 1978 σ 146-152114 laquoΈκλεινε ο Αιώνας του Χεριού κι άνοιγε ο Αιώνας της Μηχανής άνοιγε ο Αιώνας της υποταγής της Φύσης στον Άνθρωπο κι

έκλεινε ο Αιώνας της υποταγής τrsquo Ανθρώπου στη Φύσηraquo Σκελετόβραχος όπ σ 193115 Το επισημαίνει πολύ εύστοχα ο Βάσος Βαρίκας στην κριτική του 1950 laquoΗ συγγραφεύς του Σκελετόβραχου ωστόσο όσο κι αν

φαίνεται να πιστεύει και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μηχανικής προόδου δεν παύει εντούτοις να παραμένει συναισθη-ματικά δεμένη με το παρελθόν Σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναρωτιέσαι ποιο βαρύνει από τα δύο περισσότερο στη συνείδησή τηςraquo Τα Νέα 331950 τώρα στο Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 εισαγωγή-επιμ Αλέξης Ζήρας Αθήνα 2004 σ 184-186

116 Το μυθιστόρημα μοιάζει αρχικά προγραμματισμένο υπέρ του καπετάνιου Σκελετόβραχου και σαφώς εναντίον του αντιπάλου του Καθοδόν ο θαυμασμός προς τον Σκελετόβραχο αποσύρεται και ο ήρωας παρουσιάζεται σχεδόν ως φονέας του πληρώ-ματός του Μια πιθανή ερμηνεία της στροφής αυτής είναι η ιδεολογική διαμεσολάβηση του Παναγή Λεκατσά με τον οποίο η Βλάμη γνωρίζεται το 1947 ο ακραιφνής κομμουνιστής Λεκατσάς (αυτή την εποχή συνεργαζόταν και με τον Ριζοσπάστη) θα της υπέδειξε το άτοπο της λατρείας τού παρελθόντος και της κατηγορηματικής απόρριψης της προόδου Το έργο ισορρόπησε δύσκολα ανάμεσα στις αντικρουόμενες ιδεολογικές ροπές του λατρεία του παρελθόντος από τη μία και υποχρέωση εξύμνη-σης της laquoπροόδουraquo από την άλλη

117 Η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα μιλά συχνά για το ταξίδι αλλά πολύ σπάνια το πραγματοποιεί Αγγέλα Καστρινά-κη laquoΑταξίδευτη λογοτεχνίαraquo Η λογοτεχνία μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας Αθήνα 2003 σ 242-271 280-285 Το πόσο σπάνιο για την ελληνική λογοτεχνία θέμα είναι το ταξίδι με το οποίο καταπιάνεται η Εύα Βλάμη το θίγει και ο Thomas Doulis ldquoEva Vlami and the Imprisonment of the Pastrdquo Balkan Studies 10 (1969) σ 96

118 Εύα Βλάμη Σκελετόβραχος όπ σ 105-108

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

εποχώνmiddot έπειτα καταπιάνεται με θαλασσογραφίες με τρικυμίες με εικόνες με τις οποίες ποτέ ξανά άλλη γυναίκα δεν είχε ασχοληθεί119 Το τυπικό ανδρικό θέμα της θάλασσας και του ταξιδιού έγινε αυτή τη στιγμή το αντικείμενο μιας γυναίκας

laquoΔιαβάζοντας τον Σκελετόβραχο έχεις την εντύπωση ενός χρονικού γραμμένο από έναν θαλασσομάχο καραβο-κύρη ndashγεμάτο από θαλασσινή γνώση και σοφία και πείραndash όχι από μια νέα κοπέλα που διδάσκει στην Αθήνα πιάνο Πού βρήκε το κορίτσι αυτό αυτόν το γνήσιο τόνο ndashστη γλώσσα στην έκφραση στη θαλασσινή πείραndash αυτόν τον τόσο ελάχιστα γυναικείο τον τόσο ανδρικό τόνοraquo Αυτά τα γράφει ο Ηλίας Βενέζης για να καταλήξει πως όλα αυτά είναι laquoτο δώρο του Θεούraquo120

Παραφράζοντας ελαφρώς θα λέγαμε πως είναι laquoτο δώρο της εποχήςraquo

1419 Υστερόγραφα για το ταξίδι

Έχουμε ωστόσο φτάσει πια στα τέλη της δεκαετίας του 1940 Η πνοή της Απελευθέρωσης έχει πια εξαντληθεί μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη του εμφυλίου πολέμου121 Η ορμή προς το καινούριο περιστέλλεται Μαζί περιστέλλεται και ο λόγος για το ταξίδι Κάποιες αναφορές σε αυτό είναι χαρακτηριστικές για το νέο κλίμα

Η Μελισσάνθη στην καινούρια συλλογή της laquoΗ εποχή του ύπνου και της αγρύπνιαςraquo 1950 έχει ξεχάσει πως κάποτε laquoταξίδεψεraquomiddot τώρα laquoπόσα καράβια που ξεκίνησαν χωρίς εμάςraquo και laquoΟι θάλασσες που πλάθουν νέους θρύλους | δεν αυλακώθηκαν απrsquo τα δικά μας ιστιοφόραraquo122 Ενώ στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής αφού υπαινιχθεί μια λαϊκή laquoπλημμύραraquo αποφαίνεται

Η παντιέρα γίνηκε το σάβανοΤο φέρετρο η βάρκα Το νερό ο τάφοςΑλλά ιδού η Κιβωτός σου ότι επιπλέει των υδάτων123

Το αλλοτινό καράβι της ελευθερίας έγινε μια βάρκα-φέρετρο το νερό που επέτρεπε κάποτε τη διέλευση προς το και-νούριο είναι τώρα τάφος και το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι μια laquoΚιβωτόςraquo

Λίγο νωρίτερα η Ελένη Βακαλό στις Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία τέλη του 1948 είχε μιλήσει για το ταξίδι ως μια πορεία αυτοκαταστροφής

Ταξιδέψαμε τις ίδιες θάλασσεςΚαι δεν είχαμε άλλη τροφήΑπό μαςΣτο δρόμο φάγαμε τη σάρκα μαςΞοδέψαμε τα παιδιά μας στις αγορές

Στο ταξίδι αυτό κανείς δεν προσπάθησε να γνωρίσει τους τόπους τα προϊόντα τους ανθρώπους Παρά ταύτα το όνειρο του ταξιδιού συνέχισε να εμπνέει τους νέους όμως όσοι το δοκίμασαν ήδη και πλήρωσαν πρέπει να μιλήσουν για την πραγματική εμπειρία

Θεέ μου όλα τα παιδιάΘέλαν να γίνουν ναυτικοίΚρεμασμένοι του φεγγαριούΜιλήστε τους για τη νεκρή μοναξιά

119 Πβ την άποψη του Δ Δασκαλόπουλου για τον Σκελετόβραχο στο laquoΕύα Βλάμηraquo Η μεταπολεμική πεζογραφία μας όπ σ 16 laquoΑς μην ξεχνάμε πως είναι ίσως η μοναδική φορά στη λογοτεχνία μας που ένα τέτοιο μυθιστόρημα με θέμα δηλαδή τυπικά ldquoανδρικόrdquo γράφεται με τόση επιτυχία από γυναίκα συγγραφέαraquo Πβ και την άποψη του Απ Σαχίνη για τα δύο βιβλία της Βλά-μη laquoότι ξεχωρίζει και δημιουργεί την ιδιομορφία τους είναι η ρώμη η δύναμη το ανδρικό στοιχείο σrsquo όλη του τη δόξαraquo Νέοι πεζογράφοι όπ σ 72

120 Ηλίας Βενέζης laquoΤο πρώτο βραβείο των Δώδεκαraquo Το Βήμα 1131952 Για γράψιμο laquoαρρενωπό πλούσιο άρτια μαστορεμένοraquo έχει μιλήσει και ο Αλέξ Αργυρίου σε κριτική του το 1951 βλ τώρα Οριακά και μεταβατικά έργα ελλήνων πεζογράφων Αθήνα 1996 σ 262

121 Για το γυναικείο κίνημα προς το τέλος της δεκαετίας βλ Αγγέλικα Ψαρρά laquoΧρονικό μιας μετάβασηςraquo όπ σ 35-36122 Μελισσάνθη laquoΤραγούδι των χαμένων ημερώνraquo Τα ποιήματα όπ σ 230-231 123 Μελισσάνθη laquoldquoΑνεξιχνίαστοι αι οδοί σουrdquoraquo όπ σ 221-222

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

Στα κατάρτια

Και νά το πλήρες αδιέξοδο (όπου καράβια και δέντρα μαζί έχουν μετατραπεί σε φονικές κρεμάλες)

Όλα τα καράβια κι όλα τα δέντραΈχουν σκοινιάΔαχτυλίδια μαβιάΣτο λαιμό μας

Ωστόσο κάπου μεγαλώνει ένα μικρό παιδί ο γιος μια φύτρα παλικαριών που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τους κυ-νηγούς και τον μεγάλο φόβο Αυτός ο γιος δίνει τον laquoόρκοraquo με τον οποίο κλείνει το ποίημα laquoΆμμες γrsquo εσόμεθα πουλιά [] | Άμμες γrsquo εσόμεθα κατάρτια καραβιώνraquo124 Το ταξίδι λοιπόν θα μπορέσει ίσως κάποτε να ξαναρχίσει

Πολύ πιο καταλυτική στην κριτική της και πιο απαισιόδοξη είναι ωστόσο η Μιμίκα Κρανάκη Σε ένα αλληγορικό διή-γημα υπαρξιστικής έμπνευσης (laquoτο πρώτο αυθεντικό δείγμα της τεχνοτροπίας αυτής στη γλώσσα μαςraquo όπως επισήμανε τότε ο Βάσος Βαρίκας125) με τίτλο laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo από τη συλλογή Τσίρκο 1950 δείχνει την αποτυχία της συλλογικής προσπάθειας για τη δημιουργία ενός κόσμου laquoγια όλουςraquo Όλοι όσοι προσπαθούν να χτίσουν laquoτο σπίτι του καθενόςraquo ένα οικοδόμημα που θα προέβλεπε και θα έλυνε όλες τις ανάγκες καταλήγουν είτε να εγκαταλείψουν τον αγώνα είτε να σκοτωθούν ndashδολοφονημένοι ίσωςndash είτε να γεράσουν άδοξα και να πεθάνουν αυτή η προσπάθεια μάλλον ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων φαίνεται να λέει η συγγραφέας (η οποία όπως είπαμε είχε διαγραφεί το 1947 από το ΚΚΕ) Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται βιτριολική υπονόμευση και το σύμβολο του ταξιδιού

Κι ολόκληρο το σπίτι [έπρεπε] να μοιάζει με καράβι Ποιος από μας δεν ονειρεύτηκε νrsquo αρχίσει σιγά σιγά το γνώριμο δωμάτιο νrsquo αρμενίζει ποιος από μας δεν είδε το εδώ σαν μια γκρίζα πέτρα Φταίγαν βέβαια γιrsquo αυτό τα συστήματα αερι-σμού Οπωσδήποτε όλες οι ως τα τώρα στρατιές των πνιγμένων ήταν καιρός να καταργηθούν Οι ένοικοι της οικοδομής ndashαπροσδιόριστοι τον αριθμό το σπίτι κατrsquo αρχήν απευθυνόταν σrsquo όλο τον κόσμοndash έπρεπε να νιώθουν ταξιδιώτες αν το rsquoθελαν Τούτο ονομάσαμε ελευθερία126

Η έννοια του ταξιδιού ήταν και αυτή διατεταγμένη μελετημένη για να δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας Με το κείμενο αυτό έχουμε φτάσει στα όρια του μηδενισμού

1420 Επίλογος

Στα τέλη της δεκαετίας καταρρέει λοιπόν το σύμβολο που εξέθρεψε τις γυναίκες στους χρόνους της ανάτασης και της απελευθέρωσης αυτή η αιφνίδια βούληση προς το ταξίδι δηλαδή προς την έξοδο από τη συμβατικότητα προς το άγνω-στο προς το πάθος προς την αυτογνωσία προς την κατάκτηση νέας γης Παρόμοια τάση παρόμοια έξαρση στη χρήση του συμβόλου δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε αργότερα ndashόσο ξέρωndash στην ελληνική λογοτεχνία Αντίστοιχό της μπορούμε ίσως να βρούμε στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική λογοτεχνία των φεμινιστριών περίπου μισό αιώνα νωρίτερα στη φάση μιας άλλης μεγάλης γυναικείας εξόρμησης127

Δεν κατέρρευσε όμως μονάχα το σύμβολο του ταξιδιού Μαζί ανακόπηκε και η ορμή των γυναικών προς την κατάκτηση της λογοτεχνίας Η παραγωγή θα πέσει αισθητά μετά το 1950 Το 1950 η Κρανάκη και η Λυμπεράκη θα επιδοθούν σε καινοτόμους πειραματισμούς ακολουθώντας τη γαλλική πρωτοπορία (πειραματισμούς όχι πάντως τόσο τελεσφόρους όσο τα laquoπαραδοσιακότεραraquo έργα τους) κι έπειτα θα χαθούν για ένα μεγάλο διάστημα από τα ελληνικά γράμματα Οι περισσότερες από τις άλλες γυναίκες που είδαμε να laquoανθούνraquo και να παράγουν απανωτά έργα τα αμέσως προηγούμενα χρόνια θα δείξουν στο εξής σαφώς χαμηλότερη δημιουργικότητα

124 Ελένη Βακαλό Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία Αθήνα Σεπτ 1948 τα αποσπάσματα στις σ 40 49 58 125 Β Βαρίκας laquoΜιμίκα Κρανάκη Το Τσίρκοraquo Συγγραφείς και κείμενα 1945-1956 1960 όπ σ 242-244 (κριτική 931951) Θυ-

μίζουμε ότι η Μιμίκα Κρανάκη υπήρξε πιθανώς η πρώτη που ενημέρωσε το ελληνικό κοινό για το ρεύμα του υπαρξισμού βλ laquoExistentialismeraquo Φιλολογικά Χρονικά τχ 42 (Ιούν 1946) σ 209-213

126 Μιμίκα Κρανάκη laquoΤο σπίτι των ανθρώπωνraquo Τσίρκο Αθήνα 21985 σ 114127 Αγγέλικα Ψαρρά laquoΗ ldquoσυνετήrdquo ουτοπία της Καλλιρρόης Παρρένraquo στο Καλλιρρόη Παρρέν Η χειραφετημένη Αθήνα 1999 σ

442 laquoΣτα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα της εποχής [της Χειραφετημένης 1900] η διαδρομή της χειραφετημένης ηρωίδας προς την ελευθερία έπαιρνε συχνά τη μορφή ενός ταξιδιού μιας διάβασης από τον ldquoπαλιόrdquo στον ldquoνέο κόσμοrdquo όποιος κι αν ήταν αυτός κάθε φοράraquo Ο τόπος αυτός ήταν άλλωστε συχνά όπως σημειώνει η συγγραφέας το Παρίσι Στο εξαιρετικά πρωτοποριακό θεματολογικά μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν η ηρωίδα διαλύει τον γάμο της και φεύγει για την Αμερι-κή χωρίς όμως το ταξίδι να θεματοποιείται μέσα στο έργο Το έργο αυτό μπορούμε να πούμε πως αποτελεί πρόδρομο (αν και άγνωστο) των έργων που εξετάσαμε

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435

Ίσως φταίνε τα αναγκαστικά ταξίδια στα οποία υποχρεώθηκαν πολλές από αυτές Η Μέλπω Αξιώτη η Έλλη Αλε-ξίου η Μιμίκα Κρανάκη βρέθηκαν σε αναγκαστική λίγο πολύ υπερορία Οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αποκαρδιωτικές τουλάχιστον για τις δύο από τις τρεις Άλλες δύο επέλεξαν οικειοθελώς την έξοδο από την Ελλάδα η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και η Μάτση Χατζηλαζάρου

Δεν ήταν όμως μόνο η αναγκαστική ή οικειοθελής υπερορία Την προηγούμενη άνθηση την δημιούργησαν κάποιες ειδικές συνθήκες μια δυναμική που σιγά σιγά κατακάθισε και αφομοιώθηκε με τους ρυθμούς μιας κοινωνίας που περ-νούσε τώρα μια καινούρια συντηρητική και φοβική φάση Άλλωστε και πολλοί από τους άντρες συναδέλφους όπως είδαμε σιώπησαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο στο τέλος της δεκαετίας

Αρκετά χρόνια αργότερα πάντως μια γυναίκα που έζησε αυτή την περίοδο τόσο την απελευθέρωση όσο και τον εκ νέου περιορισμό έχει να μαρτυρήσει

Αν στο δεύτερο μεγάλο πόλεμο οι γυναίκες πήραμε τουφέκι κι ανεβήκαμε στο βουνό ήταν πιο πολύ για να κατακτήσουμε την ανεξαρτησία μας από πατέρες κι αδερφούς Να υπερασπίσουμε την τιμή μας όπως τη βλέπαμε εμείς Και να μη διασυ-ρόμαστε όταν προσφέραμε το σώμα μας στον έρωτά μας Τότε κατά κάποιο τρόπο αναγνώρισαν τα δικαιώματά μας Όμως μόλις τέλειωσαν οι αγώνες οι απελευθερωτικοί και οι κοινωνικοί μας αφόπλισαν Μας μάντρωσαν και πάλι στις αυλές και στα δωμάτια Δε μας χρειάζονταν πια για τα οράματα και τις φιλοδοξίες τους για την εξουσία Μας πήραν εκείνα τα ονόματά μας της φωτιάς και του ανέμου τα δισύλλαβα τα δυνατά μας έδωσαν διπλά επίθετα μας έκαναν ldquoΚυρίεςrdquo Αλλά κι εμείς τα δεχτήκαμε Νά το λάθος κι η αδυναμία μας128

Πρόκειται για τη Βικτωρία Θεοδώρου Επονίτισα στα Χανιά το rsquo44 εξόριστη σε Χίο Τρίκερι και Μακρόνησο το rsquo48 με rsquo52 γνωστή ποιήτρια αργότερα που γράφει στη δεκαετία του 1980 μια νουβέλα μυθοποιώντας ακριβώς αυτή την αναζή-τηση της ελευθερίας εκ μέρους της γυναίκας και χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς σύμβολα του ταξιδιού και της ρίζας129

Οι συνθήκες πράγματι άλλαξαν μεταπολεμικά Εντωμεταξύ όμως και οι γυναίκες και η γυναικεία λογοτεχνία είχαν βάλει ορισμένες υποθήκες Οι γυναίκες αρχίζουν να εγγράφονται πλέον και επίσημα στην ιστορία Στην ιστορία της λογοτεχνίας επίσης Και αν ο Κ Θ Δημαράς το 1948 στην Ιστορία του δεν δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στην παρουσίαση της γυναικείας πένας τουλάχιστον ως προς τα πιο πρόσφατα δημιουργήματά της ο αριστερός Γιώργος Βαλέτας συ-μπεριλαμβάνει με προγραμματική προθυμία ακόμα και παντελώς άγνωστες γυναίκες στην Ανθολογία του το 1947 και 1949130 ενώ στην αρχή της δεκαετίας του rsquo60 ο Κορδάτος θα τους αφιερώσει ξεχωριστό εκτενές κεφάλαιο131 όπως και ο Νίκος Παππάς στη δική του εκδοχή της λογοτεχνικής ιστορίας το 1973132

Οι ίδιες οι γυναίκες πάντως με τη λογοτεχνική τους δραστηριότητα από το 1943 και πέρα έχουν αφήσει πίσω τους τη γυναίκα θύμα τη γυναίκα laquoκουρέλιraquo και έχουν αναδείξει πια μια γυναικεία μορφή που μπορεί να πάρει τη ζωή της στα χέρια της και μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που μπορεί να διεκδικήσει με το έργο της μια ισότιμη θέση στο ανδρικό έως τότε πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας Μια γυναίκα που έχει γευτεί το laquoταξίδιraquo και δεν πρόκειται πλέον να απαλλοτριώσει τα δικαιώματά της σrsquo αυτό

128 Βικτωρία Θεοδώρου Γαμήλιο δώρο Αθήνα 1994 (γραμμένο 1984-1985) σ 47-48129 Αναλυτικά στο άρθρο μου laquoΒικτωρία Θεοδώρου Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσηςraquo

Μανδραγόρας τχ 34 (Οκτ 2005 Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου) σ 108-112130 Γ Βαλέτας Ανθολογία στον δεύτερο τόμο από τον Σολωμό στον Ψυχάρη ανθολογούνται εννέα γυναίκες ενώ στον τρίτο

τόμο από τον Ψυχάρη έως τη Μικρασιατική καταστροφή ανθολογούνται έντεκα γυναίκες πολλές από τις οποίες εντελώς άγνωστες όπως Λιλίκα Βολίδη Ιουλία Γιάπαπα Ευτέρπη Κέπετζη κλπ

131 Γ Κορδάτος laquoΟι ελληνίδες στη λογοτεχνίαraquo Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αθήνα 1962 σ 621-649 Επίσης ο Κορ-δάτος αναφέρεται στις γυναίκες και ως θέμα της laquoαντιστασιακής ποίησηςraquo όπ σ 685-687

132 Ν Παππάς Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973) Αθήνα 1973 σ 385-435