Οι εγγυήσεις του 1960. Ιστορία, προβλήματα, προοπτικές

4 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2009 | ΤΕΥΧΟΣ 084 | ISSN 1986-048X ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ «Π» ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ - MIA ΠPOΣΦOPA THΣ OΠAΠ (ΚYΠPOY) ΛTΔ

Οι εγγυήσεις του 1960Ιστορία, προβλήματα,

προοπτικές

XRONIKO 20091004:XRONIKO 9/25/09 5:07 AM Page 1

[Φωτογραφία εξωφύλλου: ο Δρ Φαζίλ Κουτσούκ , ηγέ-της των Τουρκοκυπρίων, μιλάει στην τελετή για τηνανακήρυξη της κυπριακής ανεξαρτησίας. Πίσω δια-κρίνεται ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος με τον τελευ-ταίο κυβερνήτη της Κύπρου, Sir Hugh Foot (δεξιά).

Αύγουστος 1960 (φωτογραφία: David Lees)]

Στην παρούσα έκδοση του «Χρονι-

κού» επιχειρείται μια παρουσίαση της

πορείας που οδήγησε στη μονο-

γραφή της συμφωνίας μεταξύ Ελλάδας και

Τουρκίας για ρύθμιση του κυπριακού προ-

βλήματος. Μετά από αιώνες η Κύπρος απέ-

κτησε για πρώτη φορά το δικαίωμα στην ανε-

ξαρτησία της και στην εγκαθίδρυση δικού

της κράτους. Οι Ελληνοκύπριοι καλούν-

ταν να εγκαταλείψουν το όραμα της ένω-

σης και οι Τουρκοκύπριοι της διχοτόμη-

σης. Ο κυπριακός λαός όμως, δεν έδειξε

ποτέ εμπιστοσύνη στο ταξίδι της ανεξαρ-

τησίας: «...καταδίκαζε και θεωρούσε μη

λειτουργικές τις συμφωνίες Ζυρίχης – Λον-

δίνου. Δεν έθεσε στόχους και οράματα που

έπρεπε να διεκπεραιωθούν με κοινές ενέρ-

γειες. Έθεσε πάνω από όλα, τον εθνικό

αλυτρωτισμό και άφησε στο περιθώριο το

όραμα του κοινού μέλλοντος».

Μαρία Κωνσταντή

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Εκδόσεις Αρκτίνος Λτδ

ΕΚΔΟΤΗΣ: Γιάννης Παπαδόπουλος

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ: Διονύσης Διονυσίου

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Χάρης Νικολαΐδης

ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΧΡΟΝΙΚΟΥ: Μαρία Κωνσταντή

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ: Μιχάλης Φενερίδης

ΕΚΤΥΠΩΣΗ: STAVRINIDES PRESS

ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ

ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ

ΚΥΡΙΑΚΗ 4 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2009 3 ΧΡΟΝΙΚΟ | 3

Του Δρος Κυριάκου ΤζιαμπάζηΣυγγραφέα - Ερευνητή

ΕΝΑ ΝΕΟ ΚΡΑΤΟΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΣΤΟ DOLDERΟι συνομιλίες στη Ζυρίχη μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας γιαρύθμιση του κυπριακού προβλήματος • Η υπογραφή τωνσυμφωνιών στο Lancaster House: αποκλεισμός της ένω-σης και διχοτόμησης • Αντίδραση της ελληνοκυπριακήςαντιπροσωπείας στο περιεχόμενο των συμφωνιών.

4

ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣΗ δημιουργία των συμφωνιών εγγυήσεως και συμμα-χίας στο Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας • Οι εγ-γυήσεις στη διεθνή πολιτική πρακτική: ο θεσμός των εγ-γυήσεων κατά το 19ο αιώνα και τον 20ο αιώνα • Η πε-ρίπτωση της Κυπριακής Δημοκρατίας.

8

Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1963Τα πρώτα προβλήματα μετά την ανακήρυξη της ανεξαρ-τησίας • Η πρώτη προσπάθεια για αναθεώρηση του Συν-τάγματος από τον Μακάριο • Η δεύτερη προσπάθεια γιααναθεώρηση του Συντάγματος • Η αρνητική στάση τηςΕλλάδας • Τα 13 σημεία του Μακαρίου για αλλαγή του Συν-τάγματος.

12

Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ Το πραξικόπημα της ελληνικής χούντας • Το ζήτημα τηςνομιμότητας της παραμονής της Τουρκίας στο νησί • Τι θασυνέβαινε αν δεν επενέβαινε η Τουρκία • Η επιστροφήτου Μακαρίου και η αποκατάσταση της συνταγματικήςτάξης • Οι παράνομες ενέργειες της Τουρκίας.

14

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΓΓΥΗΣΕΩΝΟ θεσμός των εγγυήσεων στην προοπτική μιας νέας συν-ταγματικής δομής • Η αποδοχή διεθνών εγγυήσεων σταπλαίσια μιας ομοσπονδιακής κυβέρνησης • Παρουσίαελληνικών και τουρκικών στρατευμάτων • Επανορισμόςκοινών οραμάτων.

18


4 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 4 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2009

ΕΝΑ ΝΕΟ ΚΡΑΤΟΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΣΤΟ DOLDER

Λονδίνο, Φε-βρουάριος 1959: ο

αρχιεπίσκοποςΜακάριος κατά τη

διάρκεια δημο-σιογραφικής διά-

σκεψης (φωτο-γραφία: Mark

Kauffman).


Το ξενοδοχείο «Dolder Grand Hotel» (σήμερα θα το

βρείτε με το όνομα «Dolder Waldhaus») βρίσκεται λί-

γο έξω από το κέντρο της Ζυρίχης πάνω σε ένα ύψω-

μα που δεσπόζει της περιοχής, με θέα τη λίμνη και τα βου-

νά, όπου επώνυμοι περιηγητές κάνουν σκι. Το «Dolder» θα

μείνει στην ιστορία της Κύπρου, ως ο χώρος όπου υπογρά-

φηκαν οι συμφωνίες που έδωσαν στους Κύπριους, για πρώ-

τη φορά, ύστερα από αρκετούς αιώνες, το δικαίωμα ν΄αποκτήσουν

την ανεξαρτησία τους και να εγκαθιδρύσουν το δικό τους κρά-

τος - την Κυπριακή Δημοκρατία.

Εκεί βρέθηκαν οι αντιπροσωπείες της Ελλάδας και της

Τουρκίας με επικεφαλής τους πρωθυπουργούς των χωρών

τους, το Φεβρουάριο του 1959, με σκοπό να καταλήξουν σε συμ-

φωνία για το κυπριακό πρόβλημα. Οι Κύπριοι δεν ενδιαφέρ-

θηκαν να τοποθετήσουν πάνω στον τοίχο του ξενοδοχείου

κάποια πλάκα, στην οποία να αναγράφεται το ιστορικό γε-

γονός, παρόλο, που από εκεί ξεκίνησε η ανεξαρτησιακή τους

πορεία: μια πορεία γεμάτη προβλήματα, διαφωνίες, συγ-

κρούσεις, αλλά και προσπάθειες επαναρύθμισης του προ-

βλήματος.

Αυτό το καθεστώς που εκπονήθηκε σε μια σουίτα του ξε-

νοδοχείου, έμελλε να έχει διαχρονική υπόσταση. Καμιά πλευ-

ρά ή ενδιαφερόμενο κράτος, δεν κατάφερε να διαλύσει το

νέο κράτος που ιδρύθηκε -ακόμα και οι ίδιοι οι Κύπριοι, που

μετά την ανεξαρτησία τους επανέφεραν την πολιτική της ένω-

σης και της διχοτόμησης.

Οι συζητήσεις, όπως γράφει ο Αβέρωφ, που συνόδευε

τον Κ. Καραμανλή και ουσιαστικά αυτός διεξήγαγε τις συνο-

μιλίες, ξεκινούσαν το πρωί και κρατούσαν μέχρι αργά το βρά-

δυ. Προβλήματα υπήρχαν πάρα πολλά, οι εμμονές των πλευ-

ρών σε στερεότυπα καθυστερούσε ακόμα περισσότερο την

κατάληξη σε συμφωνία. Σε κάποια φάση κατά την παραμο-

νή της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Ζυρίχη, ο πρωθυπουργός

της Ελλάδας παρουσίασε πυρετό. Ο πρωθυπουργός της Τουρ-

κίας τον επισκέφθηκε και διεξήχθη ο ακόλουθος διάλογος:

«Α. Μεντερές: Τι πάθατε κ. Πρόεδρε;

Κ. Καραμανλής:Φώναξα γιατρό και δεν μου βρίσκει τίποτα. Φαί-

νεται μ’ αρρωστήσατε εσείς με τα ανατολίτικα παζάρια σας.

Α. Μεντερές: Αν αρρώσταινε κανείς απ’ αυτά, του απάντησε

χαμογελώντας, τότε θα έπρεπε εγώ να είμαι πολύ βαρύτερα άρ-

ρωστος από εσάς».

Αργά το βράδυ της 10ης ξημερώματα της 11ης Φεβρουαρίου

1959, μονογραφήθηκε σε μια από τις αίθουσες συνεδριάσε-

ων που διαθέτει το ξενοδοχείο, η συμφωνία μεταξύ Ελλάδας

και Τουρκίας για ρύθμιση του κυπριακού προβλήματος. Η

επιτυχία έγινε κύριο θέμα στις ειδήσεις παγκόσμια: ακόμα


Με τη συμφωνία αποκλείονταν

οριστικά από το πολιτικό

προσκήνιο το όραμα των

Ελληνοκυπρίων που ήταν η ένωση,

όπως και εκείνο των

Τουρκοκυπρίων που ήταν η

διχοτόμηση. Σύμφωνα με τις

πρόνοιες της συμφωνίας τόσο η

ένωση, όσο και η διχοτόμηση θα

απαγορεύονταν συνταγματικά.

Οι εγγυήσεις του 1960Ιστορία, προβλήματα,προοπτικές



μια υπόδουλη χώρα έσπαζε τα αποικιακά της δεσμά και κα-

τακτούσε την ανεξαρτησία της. Τη συμφωνία που επιτεύχθη-

κε χαιρέτησαν όλα τα κράτη που τάσσονταν υπέρ της απο-

αποικιοποίησης των λαών. Επίσης, τη συμφωνία χαιρέτησαν

οι χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ, γιατί θα σταματούσε να τους ταλα-

νίζει το πρόβλημα που ξεκίνησε μετά το Β΄ παγκόσμιο πό-

λεμο και εμπόδιζε την ανάπτυξη ομαλών σχέσεων ανάμεσα στα

κράτη-μέλη του, που αποτελούσαν τη νοτιοανατολική του

πτέρυγα.

Με τη μονογραφή της συμφωνίας, οι πλευρές ανέλαβαν

από κοινού να ενημερώσουν τη βρετανική κυβέρνηση, που

ήταν το άμεσα ενδιαφερόμενο κράτος -η συμφωνία θα έπρε-

πε να υπογραφεί από όλα τα ενδιαφερόμενα κράτη και πλευ-

ρές. Έτσι, οι υπουργοί εξωτερικών της Ελλάδας και της Τουρ-

κίας μετέβησαν στη βρετανική πρωτεύουσα, για να ενημε-

ρώσουν τη Βρετανία για το περιεχόμενο των συμφωνιών. Συμ-

φωνήθηκε νέα συνάντηση στο Λονδίνο στις 17 του ίδιου μή-

να για οριστική και πανηγυρική υπογραφή. Ένα νέο κράτος

θα γεννιόταν...

Με τη συμφωνία αποκλείονταν οριστικά από το πολιτι-

κό προσκήνιο το όραμα των Ελληνοκυπρίων που ήταν η ένω-

ση, όπως και εκείνο των Τουρκοκυπρίων που ήταν η διχοτό-

μηση. Σύμφωνα με τις πρόνοιες της συμφωνίας τόσο η ένω-

ση, όσο και η διχοτόμηση θα απαγορεύονταν συνταγματικά και

οι Κύπριοι, Έλληνες και Τούρκοι, θα έπρεπε να ζήσουν σε

ένα κοινό κράτος και μαζί να σχεδιάσουν το μέλλον τους. Ο

Μακάριος, σύμφωνα με τα γραφόμενα του κ. Αβέρωφ, τότε υπουρ-

γού εξωτερικών της Ελλάδας, ενημερώθηκε από τον ίδιο τον

Πρωθυπουργό, αμέσως μετά την άφιξή του από τη Ζυρίχη, το

βράδυ της 11ης Φεβρουαρίου. Η συνάντηση κράτησε αρκετές

ώρες και ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος έδωσε στη δημοσιότη-

τα την ακόλουθη ανακοίνωση μετά την ολοκλήρωσή της:

«Εξέφρασα την ικανοποίησιν μου προς τον Πρωθυπουργόν

κ. Κ. Καραμανλήν και τον συνεχάρην δια τα αποτελέσματα των

εν τη Ζυρίχη ελληνοτουρκικών συνομιλιών. Η επιτευχθείσα συμ-

φωνία θέτει τα θεμέλια αμέσου και οριστικής λύσεως του Κυ-

πριακού, καθισταμένης της Κύπρου ανεξαρτήτου και κυριάρχου

πολιτείας. Η εν πνεύματι καλής θελήσεως και κατανοήσεως προ-

σέγγισις των απόψεων των Κυβερνήσεων Ελλάδος και Τουρκίας

επί του Κυπριακού ζητήματος, θα διανοίξη δια την Κύπρον νέαν

περίοδον ελευθερίας και ευημερίας τόσον δια τους Έλληνας, όσον

και δια τους Τούρκους της Κύπρου».

Ακολούθως έδωσε τη συγκατάθεσή του για το επόμενο

στάδιο που ήταν η υπογραφή των συμφωνιών στο Lancaster

House στο Λονδίνο. Στο Λονδίνο υπήρξε αρκετός συνωστισμός

-βρέθηκαν εκεί πολυπληθείς αντιπροσωπείες: οι υπουργοί

εξωτερικών Αβέρωφ και Φ. Ζορλού με τα μέλη των αντιπρο-

σωπειών τους, ο Μακάριος με μέλη της ιεράς συνόδου, αντι-

προσωπεία της δεξιάς παράταξης, ο Θεμιστοκλής Δέρβης,

ΕΝΑ ΝΕΟ ΚΡΑΤΟΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΣΤΟ DOLDER

Φεβρουάριος 1959:ο αρχιεπίσκοποςΜακάριος κατά

την έξοδο του απότο Lancaster Hou-

se, στο Λονδίνο(φωτογραφία:

Mark Kauffman).



ηγετικά στελέχη της ΕΟΚΑ, όπως ο Τάσος Παπαδόπουλος και

άλλοι, αντιπροσωπεία του ΑΚΕΛ στο πρόσωπο των Δημάρ-

χων, ο Κουτσούκ με την αντιπροσωπεία του και κατώτεροι

διπλωμάτες μέλη των πρεσβειών στο Λονδίνο και των δυο

κρατών.

Οι Ελληνοκύπριοι, όταν ενημερώθηκαν για το περιεχό-

μενο των συμφωνιών εξέφρασαν τη διαφωνία τους. Ο προαιώνιος

πόθος δεν εκπληρωνόταν, η ανεξαρτησία δεν τους ικανο-

ποιούσε. Ο Μακάριος παρόλο που έδωσε τη συγκατάθεσή

του και δεν είχε εκφράσει ενστάσεις για το περιεχόμενο της

συμφωνίας, υπαναχώρησε. Αντιλαμβάνονταν από το περιεχόμενο

των συμφωνιών, ότι η ένωση ως προαιώνιο όραμα είχε θαφτεί

οριστικά. Υπήρξε αντίδραση από όλα τα μέλη της αντιπρο-

σωπείας συμπεριλαμβανομένων και των εκπροσώπων της

αριστεράς. Η αντιπροσωπεία του ΑΚΕΛ είχε εισηγηθεί στο

Μακάριο να μην υπογράψει, να σταματήσει τον ένοπλο αγώ-

να και να συνεχίσουν μαζικό ειρηνικό αγώνα με στόχο την

ένωση. Αυτή η άποψη απορρίφθηκε ασυζητητί από το Μακά-

ριο και την ελληνική αντιπροσωπεία. Όμως, όπως γράφει ο

Δημήτριος Μπίτσος, τότε επαγγελματίας διπλωμάτης και αρ-

γότερα υπουργός εξωτερικών, οι Κύπριοι δεν συγκεκριμενο-

ποιούσαν τις διαφωνίες τους. Μιλούσαν γενικά και αόριστα.

Παρόλο που οι Έλληνες διπλωμάτες, Μπίτσος, Άγγελος Βλά-

χος, Σεφεριάδης (ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης) και άλλοι προ-

σπαθούσαν να τους πείσουν, ότι ήταν το καλύτερο αποτέλε-

σμα που είχε επιτευχθεί υπό τις περιστάσεις, διαφορετικά η

διχοτόμηση, σύμφωνα με το σχέδιο Macmillan, θα ακολουθούσε,

οι Κύπριοι παρέμεναν ανένδοτοι. Τότε ο Μακάριος μίλησε

για τη διαφωνία του με τις συνθήκες εγγυήσεως και συμμα-

χίας: οι επιφυλάξεις όλων εστιάστηκαν στο θέμα των εγγυή-

σεων. Κάποιοι άλλοι αναφέρθηκαν στα υπέρμετρα δικαιώ-

ματα που κατοχυρώνονταν για τους Τουρκοκύπριους.

Οι Έλληνες διπλωμάτες, με επικεφαλής τον υπουργό εξω-

τερικών Ευάγγελο Αβέρωφ που χειρίζονταν τις διαβουλεύ-

σεις με τους Ελληνοκύπριους, αφού απέτυχαν να τους πεί-

σουν, ως υστάτη προσπάθεια κάλεσαν τον Καραμανλή στο

Λονδίνο. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια θα έπρεπε να παρουσια-

στεί και ο πρωθυπουργός της Τουρκίας, κ. Ατνάν Μεντερές, ο

οποίος δεν αρνήθηκε. Φτάνοντας στο Λονδίνο ο Έλληνας

πρωθυπουργός Κ. Καραμανλής, συναντήθηκε με τον Μακάριο

στην ελληνική πρεσβεία και του δήλωσε τα εξής, όπως ανα-

φέρει ο αυτόπτης μάρτυρας, Θεμιστοκλής Δέρβης:

«Η Ελλάς Μακαριώτατε δεν ήλθεν εις το Λονδίνον δια να μα-

σκαυρευθεί. Θα επαναλάβω εκείνο το οποίο είπεν ο Ελευθέριος Βε-

νιζέλος, όταν του εζητήθη να αθετήσει την συμφωνίαν με την

Σερβίαν, ότι η Ελλάς είναι πολύ μικρόν κράτος δια να διαπράξει

μια τόσον μεγάλην ατιμίαν. Η Ελλάς είναι αποφασισμένη είτε το

Ο νέος πρόεδροςτης κυπριακήςδημοκρατίας, αρ-χιεπίσκοπος Μα-κάριος, μαζί μετον τελευταίο Άγ-γλο κυβερνήτη τηςΚύπρου Sir HughFoot και την οι-κογένειά του σεγιορταστικό δεί-πνο για την τελετήτης ανακήρυξηςτης κυπριακήςανεξαρτησίας. Αύ-γουστος 1960(φωτογραφία: Da-vid Lees).



ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ

θέλουν οι Κύπριοι είτε όχι να σεβασθεί την υπογραφήν της. Η Ελ-

λάς από τούδε δεν είναι διατεθειμένη να δώσει βοήθειαν εις τον

Κυπριακόν αγώνα και εννοώ βεβαίως διπλωματικήν βοήθειαν.

Από τούδε, εάν δεν συμφωνήσετε, θα βαδίσομεν κεχωρισμένως και

ο Θεός βοηθός».

Ο Ευάγγελος Αβέρωφ, που ήταν επίσης παρόν σ’ αυτή τη

συνάντηση, αναφέρει κάπως διαφορετικά τα λεχθέντα. Ωμά

όπως ελέχθησαν μεν, αλλά διαφορετικά. Ο Καραμανλής δεν

απευθύνθηκε στον ίδιο το Μακάριο, αλλά στους άλλους που

τον συνόδευαν και τους είπε:

«Ανεξάρτητα πάντως του τι θα κάνει ο Μακάριος για να μην

εκθέσω σε γελοιοποίηση την Ελλάδα, θα μετάσχω της διασκέ-

ψεως. Αλλά στο σημείο αυτό τερματίζω την κυπριακή πολιτική της

Ελληνικής Κυβερνήσεως. Και αν ο Μακάριος θέλει να συνεχίσει τον

αγώνα, θα πρέπει ν’ αναζητήσει αλλού συμπαραστάτας».

Ακολούθησε όργιο παρασκηνιακών διαβουλεύσεων για

να πεισθούν οι Ελληνοκύπριοι για τα θετικά της ανακήρυξης

της Κύπρου σε ανεξάρτητο κράτος. Η πλειοψηφία των μελών

της αντιπροσωπείας είχε ήδη αποδεχθεί τις συμφωνίες και

πίεζαν τον Μακάριο για υπογραφή. Τελικά ο Μακάριος, ύστε-

ρα από την πρώτη σύνοδο της διάσκεψης, στην οποία ζήτη-

σε αναβολή της συζήτησης, διότι όπως είπε αν σήμερα του ζη-

τούν να πει την άποψη του θα είναι «όχι», το πρωί της επόμενης

μέρας, στις 19 Φεβρουαρίου υπέγραψε τις συμφωνίες.

Ο Μακάριος διαφωνούσε με τις πρόνοιες που διατυπώνονταν

στη συμφωνία εγγυήσεως και συμμαχίας με τις οποίες δε-

σμευόταν η Κυπριακή Δημοκρατία, επειδή περιελάμβαναν

τον αποκλεισμό της ένωσης. Ο προαιώνιος πόθος τον εμπό-

διζε να δει τις προοπτικές που ξανοίγονταν με την ανεξαρτησία

για την Κύπρο και το λαό της. Την επομένη όμως, υπέγραψε

τις συμφωνίες και την 1η Μαρτίου έφτανε στην Κύπρο όπου

του έγινε υποδοχή ήρωα και είπε το γνωστό «νενικήκαμεν».

Ο αρχιεπίσκοποςΜακάριος κατάτη διάρκεια τηςτελετής για τηνανακήρυξη τηςκυπριακής ανε-ξαρτησίας. Αύ-γουστος 1960

(φωτογραφία:David Lees).

Η τουρκική πλευρά απέκλεισε

τη διχοτόμηση ως πολιτική της.

Αφού απέτυχε η προσπάθεια

της για εγκαθίδρυση

ομοσπονδιακού κράτους,

απαίτησε να τοποθετηθούν

ασφαλιστικές δικλείδες, που θα

εγγυούνταν το διαχρονικό

στοιχείο της συμφωνίας και την

εξασφάλιση της ασφάλειας των

Τουρκοκυπρίων.


Στις συνομιλίες, που συνεχίζονταν με εντατικό ρυθμό

στο ξενοδοχείο της Ζυρίχης, η τουρκική αντιπροσω-

πεία επανέφερε συνεχώς το ζήτημα της ομοσπον-

διακής δομής και την παραχώρηση στρατιωτικής βάσης στην

Κύπρο. Η ελληνική αντιπροσωπεία τα απέρριπτε από τη μια,

αλλά υπέβαλλε υπαλλακτικές προτάσεις για να καλυφθούν

οι βασικοί φόβοι της Τουρκίας, που αφορούσαν το θέμα της

ασφάλειας των Τουρκοκυπρίων.

Μέσα από αυτές τις υπαλλακτικές προτάσεις γεννήθηκαν

οι συμφωνίες εγγυήσεως και συμμαχίας, οι οποίες συμπερι-

λήφθηκαν στο Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας. Όπως

γράφει ο Αβέρωφ αλλά και ο Μπίτσος, η Τουρκία στις συνο-

μιλίες που έγιναν στη Ζυρίχη, επέμενε στην ομοσπονδιακή

δομή του νέου κράτους, ενώ από την άλλη, η ελληνική δι-

πλωματία έκανε ότι ήταν δυνατό να την αποφύγει. Θα πρέπει

εκ των υστέρων να εκτιμήσουμε, ότι η ελληνική αντιπροσω-

πεία εκπλήρωσε πλήρως τους στόχους της. Σ’ αυτή όμως την

προσπάθεια του δώσε-πάρε, έδωσε για να πετύχει αυτό που

ήθελε.

Οι Ελληνοκύπριοι, γαλουχημένοι από την εκκλησία και

την παιδεία τους στο ενωτικό πνεύμα δεν μπορούσαν να αν-

τιληφθούν τους ευέλικτους και λεπτούς χειρισμούς των Ελ-

λήνων διπλωματών. Ο Μακάριος, ο οποίος είχε περισσότερο

αντίληψη των γενικών συνθηκών αλλά και των ειδικών που επι-

κρατούσαν παγκόσμια αλλά και περιφερειακά, λόγω της ανά-

μειξης του στο Κίνημα των Αδεσμεύτων και των επαφών του

με ηγέτες άλλων κρατών, δεν ήταν, παρόλα αυτά, έτοιμος να

απαλλαγεί από το όραμα της ένωσης. Γι’ αυτό και επικεν-

τρώθηκε η διαφωνία του, όχι στα σημεία που αφορούσαν τη

λειτουργία του κράτους, αλλά στα ποσοστά στη δημόσια υπη-

ρεσία, στη δημιουργία χωριστών δήμων στις κύριες πόλεις

που ο ίδιος εισηγήθηκε, αλλά και στις συμφωνίες εγγυήσεως

και συμμαχίας, που έκλειναν οριστικά το δρόμο προς την

ένωση.

Η τουρκική πλευρά απέκλεισε τη διχοτόμηση ως πολιτι-

κή της. Αφού απέτυχε η προσπάθεια της για εγκαθίδρυση

ομοσπονδιακού κράτους, απαίτησε να τοποθετηθούν ασφα-

λιστικές δικλείδες, που θα εγγυούνταν το διαχρονικό στοι-

χείο της συμφωνίας και την εξασφάλιση της ασφάλειας των

Τουρκοκυπρίων. Σε αντιστάθμισμα της κυριαρχικής θέσης

των Ελληνοκυπρίων στο κράτος, κατοχύρωσε για την κοινό-

τητά της το δικαίωμα veto και τις κοινοτικές συνελεύσεις. Οι

συμφωνίες εγγυήσεως και συμμαχίας, όπως και η παρουσία

των 950 και 650 Ελλήνων και Τούρκων στρατιωτών ήταν ο συμ-

βιβασμός για να αποφευχθεί η δημιουργία τουρκικής στρα-

τιωτικής βάσης στο νησί, όπως ήταν η απαίτηση της Τουρ-

κίας. Η συνθήκη εγγυήσεως κατοχύρωνε το καθεστώς που

εγκαθιδρυόταν με τις συμφωνίες. Από την άλλη, για να νο-

μιμοποιηθεί η παρουσία των ελληνικών και τουρκικών στρα-

τευμάτων, τα οποία θα διασφάλιζαν την ακεραιότητα της Κύ-

πρου, η συνθήκη συμμαχίας ήταν το πολιτικό και νομικό επα-

κόλουθο. Οι δυο συνθήκες αποτέλεσαν παραρτήματα του άρ-

θρου 181 του Συντάγματος της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Αργότερα, μετά την ανακήρυξη της Κύπρου σε ανεξάρτη-

το κράτος και όταν ξέσπασε η κρίση του 1963, οι Ελληνοκύ-

πριοι υποστήριζαν ότι οι εγγυήσεις περιόριζαν την ανεξαρ-


Ο ηγέτης τωνΤουρκοκυπρίωνκαι αντιπρόεδροςτης κυπριακήςδημοκρατίας , ΔρΦαζίλ Κουτσούκ(φωτογραφία: Αρ-χείο Αβδελόπου-λου – εφημερίδα«Πολίτης»).


τησία τους και ότι οι συμφωνίες ήταν αντίθετες με τις αρχές

του Διεθνούς Δικαίου.

Οι εγγυήσεις ως διεθνής πολιτική πρακτική δεν είναι

άγνωστη στις διεθνείς σχέσεις. Αρκετά κράτη της Ευρώπης

τους περασμένους δυο αιώνες, πέρασαν από το στάδιο των εγ-

γυήσεων μέχρι που οριστικά ο χρόνος τις κατέστησε ανε-

νεργές και εξ αντικειμένου χωρίς νομική ισχύ.

• Ο θεσμός των εγγυήσεων κατά το 19ο αιώνα:

Ο 19ος αιώνας έδωσε αρκετή πείρα πάνω σ’ αυτό το ζή-

τημα. Πρώτα, οι εγγυήσεις που υπογράφηκαν στις 8/12/1815

και αφορούσαν τη μόνιμη ουδετερότητα της ελβετικής Συνο-

μοσπονδίας από τη Γαλλία, την Πρωσία, τη Ρωσία, Αυστρία και

Πορτογαλία. Αργότερα οι εγγυήσεις για την κατοχύρωση της

ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους από τη Γαλλία, τη Βρε-

τανία και τη ρωσική αυτοκρατορία, με την άμεση στρατιωτι-

κή τους παρέμβαση. Ακολουθεί το 1860 το Λουξεμβούργο με

εγγυήσεις σεβασμού της ανεξαρτησίας του από το Βέλγιο. Το

1878 η βρετανική αυτοκρατορία εγγυήθηκε τα σύνορα της

οθωμανικής αυτοκρατορίας που βρίσκονταν υπό την απειλή

του τσαρικού στρατού στον Καύκασο και σε αντάλλαγμα της

προσφοράς της, ο Σουλτάνος της παρεχώρησε την Κύπρο.

• Ο θεσμός των εγγυήσεων κατά τον 20ο αιώνα:

Αν περάσουμε στον εικοστό αιώνα, τον Ιούνιο του 1939 η

Βρετανία και η Γαλλία είχαν εγγυηθεί την ανεξαρτησία και το

σεβασμό των συνόρων της Πολωνίας, της Τσεχοσλοβακίας, της

Ελλάδας και της Τουρκίας -σε περίπτωση δε επίθεσης από

τρίτο κράτος ανέλαβαν την υποχρέωση να υπερασπιστούν

την εδαφική ακεραιότητα και την ανεξαρτησία τους. Στη με-

ταπολεμική εποχή, η υπογραφή συμφωνιών της κυβέρνησης

της Αυστρίας, ξεχωριστά με την κάθε μία από τις τέσσερις

συμμαχικές δυνάμεις κατοχής το 1955, με εγγυήσεις που η

ίδια παρείχε και με τις οποίες αυτοδεσμεύθηκε να ακολου-

θήσει πολιτική θετικής ουδετερότητας, είχε σαν επακόλου-

θο την αποχώρηση των στρατευμάτων τους από τα εδάφη της

χώρας της.

Υπάρχουν και άλλα παραδείγματα στη διεθνή πολιτική

αρένα, χωρίς βέβαια να υποστηρίζεται ότι αποτελεί νομοτέ-

λεια ή καθημερινή πρακτική στις διεθνείς σχέσεις, η υπο-

γραφή συμφωνιών παροχής εγγυήσεων. Όμως δεν είναι

άγνωστος θεσμός, ούτε και δαιμονοποιείται καθεαυτός, εφό-

σον διαδραματίζει για κάποιο χρονικό διάστημα θετικό ρό-

λο και δεν λαμβάνει χαρακτήρα επιβολής αλλά εγγύησης της

ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας του κράτους

προς το οποίο του παρέχονται οι εγγυήσεις.

Διεθνείς εγγυήσεις παρέχονται προς κράτος ή κράτη από

άλλα κράτη, όταν υπάρχουν εξ αντικειμένου συνθήκες που

απαιτούν την παροχή εγγυήσεων για κάποιους συγκεκριμένους

λόγους, έτσι που να εξαναγκάζονται τα κράτη που παραβιά-

ζουν καθορισμένη τάξη πραγμάτων, να επαναφέρουν το sta-

tus quo. Το κράτος που δέχεται τις εγγυήσεις άλλων κρατών,

έχει το δικαίωμα να απαιτεί από αυτά να λάβουν πρακτικά

μέτρα για αποκατάσταση της τάξης πραγμάτων που εγγυή-

θηκαν.

Στην περίοδο του ψυχρού πολέμου, τόσο το Σύμφωνο της

Βαρσοβίας, όσο και το ΝΑΤΟ εγγυούνταν την εδαφική ακεραιότητα


ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ

Ο δήμαρχος Λευ-κωσίας, Θεμιστο-κλής Δέρβης, στογραφείο του. Φε-βρουάριος 1958

(φωτογραφία: Ja-mes Whitmore).


και ανεξαρτησία των μελών τους σε περίπτωση επίθεσης από

τρίτα κράτη. Αρκετά νεο-ανεξάρτητα κράτη στη μεταπολεμι-

κή περίοδο, κατά την πρόσκτηση της ανεξαρτησίας τους δέ-

χτηκαν εγγυήσεις από τις πρώην αποικιακές μητροπόλεις. Η

Κυπριακή Δημοκρατία δεν αποτέλεσε εξαίρεση.

Στο σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας έχουν κατο-

χυρωθεί πρόνοιες διεθνών εγγυήσεων από τα άμεσα ενδια-

φερόμενα κράτη για τους πιο κάτω λόγους:

1. Οι κοινότητες τις Κύπρου δεν αγωνίστηκαν για τη δημι-

ουργία ανεξάρτητου κράτους, αλλά οι μεν Ελληνοκύπριοι

για την ενσωμάτωση του νησιού στην Ελλάδα, οι δε Τουρ-

κοκύπριοι για διχοτόμηση ή για επιστροφή του στον πρώην

ιδιοκτήτη του, την Τουρκία. Άρα οι εγγυήσεις ήταν ανα-

γκαίες για να διατηρηθεί στη ζωή το νομικό κατασκεύα-

σμα που συμφώνησαν τα συμβαλλόμενα μέρη.

2. Διαπραγματεύσεις δεν διεξήχθησαν ανάμεσα στις δυο κοι-

νότητες και τη Βρετανία, αλλά ανάμεσα στις «μητέρες πα-

τρίδες» και τη Βρετανία οι οποίες κατέληξαν στο συμβιβα-

σμό της ανεξαρτησίας της Κύπρου, ως την πλέον ιδανική λύ-

ση. Οι εγγυήσεις που υπέγραψαν τα συμβαλλόμενα κράτη

(Ηνωμένο Βασίλειο, Ελλάδα, Τουρκία) προορίζονταν να

διαδραματίσουν θετικό ρόλο, επειδή εγγυήθηκαν την ανε-

ξαρτησία και το συνταγματικό καθεστώς που είχε εγκαθι-

δρυθεί με τις συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου. Στη Συνθήκη Εγ-

γυήσεως που αποτελεί Παράρτημα του Συντάγματος (άρ-

θρο 181) στο άρθρο ΙΙ υπάρχει πρόνοια για τα ακόλουθα:

«Η Ελλάς, η Τουρκία και το Ηνωμένο Βασίλειον, λαμβάνουσαι υπό

σημείωσιν τας εν τω άρθρω Ι της παρούσης συνθήκης αναλη-

φθείσας υπό της Κυπριακής Δημοκρατίας υποχρεώσεις, ανα-

γνωρίζουσι και εγγυώνται την ανεξαρτησίαν, εδαφικήν ακε-

ραιότητα και ασφάλειαν της Δημοκρατίας της Κύπρου ως και

την δημιουργηθείσαν δια των θεμελιωδών άρθρων του συν-

τάγματος αυτής κατάστασιν».

3. Οι πρόνοιες της συμφωνίας των παρεχομένων εγγυήσεων

προσέδωσαν σ’ αυτές την αναγκαία νομική υπόσταση για

να γίνουν δεκτές ως συμφωνίες που δεν παραβίαζαν το

Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ, εφόσον εγγυούνταν την ανε-

ξαρτησία και τη συνταγματική νομιμότητα της Κυπριακής Δη-

μοκρατίας.

4. Η υπογραφή των συμφωνιών του Λονδίνου το Φεβρουάριο

του 1959 κατέστησαν την Κυπριακή Δημοκρατία de jure

κράτος που αναγνωρίστηκε διεθνώς, έγινε μέλος της διεθνούς

αμφικτιονίας και η ανατροπή του status έτσι όπως δια-

μορφώθηκε, δεν ήταν πια εύκολη υπόθεση για κανένα από

τα συμβαλλόμενα κράτη ή μέρη. Ούτε η Κυπριακή Δημο-

κρατία μπορούσε να αλλάξει το συνταγματικό καθεστώς

χωρίς τη συγκατάθεση των συμβαλλομένων μερών.

5. Η αποδοχή των συμφωνιών για παραχώρηση ανεξαρτη-

σίας στη Κύπρο ανέτρεπε οιαδήποτε σχέδια ενσωμάτωσης

ή διχοτόμησης του νησιού και την παραχώρηση εδαφών

του στις «μητέρες πατρίδες». Με τις παρεχόμενες εγγυή-

σεις, στην Κυπριακή Δημοκρατία υποβαλλόταν η υποχρέ-


Ο ηγέτης τωνΤουρκοκυπρίων,Δρ Φαζίλ Κου-τσούκ, μαζί μετον Ραούφ Ντεν-κτάς, επικεφαλήτης τουρκοκυ-πριακής αντιπρο-σωπείας, κατά τηδιάρκεια των συμ-φωνιών για τηνανεξαρτησία τηςΚύπρου. Λονδίνο,Φεβρουάριος 1959(φωτογραφία:Mark Kauffman).



Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1963

ωση να ακολουθήσει το δικό της ανεξάρτητο δρόμο και να

προσδιορίσει τα δικά της κοινωνικο-οικονομικά και πολι-

τιστικά οράματα. Η συνθήκη εγγύησεως αναφέρει τα ακό-

λουθα αναφορικά με τις συνταγματικές υποχρεώσεις τις

οποίες ανέλαβε η Κυπριακή Δημοκρατία:

«Η Δημοκρατία της Κύπρου αναλαμβάνει την υποχρέωσιν

όπως διασφαλίζει την διατήρησιν της ανεξαρτησίας, της εδαφι-

κής ακεραιότητος και της ασφαλείας αυτής ως και τον σεβασμόν

του Συντάγματος αυτής».

Με την πιο πάνω πρόνοια, η ένωση και η διχοτόμηση ως

πολιτικές και αιτήματα που απαιτούσαν οι δυο κοινότητες,

θα έπρεπε να διαγραφούν από το πολιτικό τους λεξιλόγιο.

Στη θέση τους είχε τοποθετηθεί η ανεξαρτησία ως όραμα κοι-

νής πατρίδας, που δυστυχώς δεν το είχαν συνειδητοποιήσει

οι δυο κοινότητες.

Με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας άρχισαν και

τα προβλήματα. Οι αγωνιστές της ΕΟΚΑ συνα-

σπίστηκαν σε ενώσεις και άρχισαν να υμνούν τον

αγώνα της ΕΟΚΑ και να συνθηματολογούν και πάλιν υπέρ της

ένωσης. Δειλά-δειλά άρχισαν να εισέρχονται στο πολιτικό

παιχνίδι και τα μέλη της κυβέρνησης Μακαρίου, παρόλο που

ο ίδιος ο Πρόεδρος απέφευγε να τοποθετηθεί σε τέτοια ζητήματα.

Ο ίδιος άφηνε να νοηθεί ότι θα υπέβαλλε προτάσεις για ανα-

θεώρηση βασικών άρθρων του Συντάγματος, για να καταστεί

όπως έλεγε «λειτουργικότερο». Τα άρθρα του Συντάγματος

όμως, που επεδίωκε ο Πρόεδρος να αναθεωρήσει αφορούσαν

κυρίως και αποκλειστικά, τα δικαιώματα της τουρκοκυπρια-

κής κοινότητας. Αντιλαμβανόταν βέβαια, ότι χωρίς τη συγ-

κατάθεση των ενδιαφερομένων μερών το εγχείρημα του θα

ήταν δύσκολο. Το ΑΚΕΛ υποστήριξε την άποψη του Προέδρου

για αναθεώρηση του Συντάγματος για να αρθεί η αδικία και να

καταργηθούν τα προνόμια της τουρκοκυπριακής κοινότητας

«προς αμοιβαίο καλό», όπως τόνιζε ο γενικός γραμματέας, Ε.

Παπαϊωάννου. Στην ομιλία του στις 6 Οκτωβρίου 1963, δυο

μήνες πριν από την έναρξη των συγκρούσεων ανάμεσα στις

δυο κοινότητες, τόνιζε τα ακόλουθα ενώπιον των 800 περί-

που αντιπροσώπων στη συνδιάσκεψη του κόμματός του:

«Η συνθήκη εγγυήσεως είναι μια συμφωνία βάσει της οποί-

ας οι τρεις δυνάμεις Βρεττανία, Τουρκία, Ελλάδα, εγγυούνται την

ανάληψη ευθύνης από μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας για

διατήρηση της ανεξαρτησίας, της εδαφικής ακεραιότητας, της ασφά-

λειας της νήσου και το σεβασμό του συντάγματος. Όμως, ούτε

η συνθήκη εγγυήσεως, ούτε το σύνταγμα, ούτε η συμφωνία γενικώτερα

επικυρώθηκαν από τον κυπριακό λαό είτε με δημοψήφισμα, εί-

τε μέσον μια συντακτικής συνέλευσης, είτε ακόμη μέσω της βου-

λής... Κι’ είμαστε πρόθυμοι να δώσουμε ό,τι απαιτηθεί από μας

στην πάλη για την αναθεώρηση των συμφωνιών και την εκπλή-

ρωση των εθνικών πόθων του λαού μας».

Η πρώτη προσπάθεια που καταβλήθηκε από τον Μακά-

ριο για αναθεώρηση του συντάγματος ήταν κατά την επίσημη

επίσκεψη του στις ΗΠΑ τον Ιούνιο του 1962.

Ο Ν. Κρανιδιώτης σε εμπιστευτική επιστολή που έστειλε

στον υπουργό εξωτερικών της Ελλάδας, Ευάγγελο Αβέρωφ, του

αναφέρει τον πιο κάτω διάλογο που έγινε κατά τη διάρκεια της

συνάντησης Μακαρίου-Κέννεντυ:

«Σε μια στιγμή γενικής ευφορίας, περί το τέλος του προγεύ-

ματος, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, με το σύνηθες φιλοπαίγμον ύφος

του, απευθυνόμενος προς τον Πρόεδρο Κέννεντυ είπε:

-Κύριε Πρόεδρε, αν ήξερα ότι θα εξελέγεσθο Πρόεδρος των Ηνω-

μένων Πολιτειών δεν θα υπέγραφα το 1959 τις συμφωνίες Ζυρίχης-

Λονδίνου. Με τη δική σας παρέμβαση, τα πράγματα θα μπορού-

σαν να είναι πολύ καλύτερα.

Ο πρόεδρος τηςΤουρκίας Ismet

Inonu. Τουρκία,Άγκυρα (φωτο-

γραφία: MargaretBourke-Whit).


Ο Πρόεδρος Κέννεντυ, που ήταν μέχρι τη στιγμή εκείνη φι-

λομειδής, και ευχάριστος, πήρε απότομα σοβαρό ύφος και απάν-

τησε στον Αρχιεπίσκοπο:

-Όχι Μακαριότατε, πολύ καλά κάνατε και υπογράψατε τις

Συμφωνίες. Κάτω από τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν, ήταν το

καλύτερο που μπορούσατε να επιτύχετε. Άλλωστε, πρέπει να ξέ-

ρετε ότι πολλά μεσολαβούν μεταξύ των χειλέων του Προέδρου

και των εντεταλμένων σ’ αυτές τις περιπτώσεις οργάνων της Πο-

λιτείας».

Η δεύτερη προσπάθεια που κατέβαλε ο Πρόεδρος Μακά-

ριος να πείσει για την ανάγκη αναθεώρησης του Συντάγματος

στρεφόταν προς την τουρκική κυβέρνηση κατά τη διάρκεια

της εκεί επίσημης επίσκεψής του, που πραγματοποίησε στις

22 Νοεμβρίου 1962 χωρίς την παρουσία του Αντιπροέδρου Φ.

Κουτσούκ. Στο αεροδρόμιο τον υποδέχθηκε ολόκληρη η πο-

λιτική ηγεσία της Τουρκίας με επικεφαλής τον Πρόεδρο Γκιουρ-

σέλ. Η προσπάθεια του Μακαρίου δεν είχε επιτυχία, παρόλο

που η τουρκική κυβέρνηση φρόντισε να αφήσει ανοικτό το πα-

ράθυρο για συνταγματικές αλλαγές, αναφερόμενη στο μέλλον.

Πρώτα όμως, του ζητούσε να εφαρμόσει τις πρόνοιες του

συντάγματος όπως είχαν συμφωνηθεί και υπογραφεί πριν

από δυο χρόνια στο Λονδίνο.

Μερικά χρόνια αργότερα, ο Ισμέτ Ινονού, τότε πρωθυ-

πουργός της Τουρκίας, σε δηλώσεις του στην εφημερίδα «Το

Βήμα» στις 19 Ιουλίου 1971 έλεγε:

«Ο Αρχιεπίσκοπος επεσκέφθη την Άγκυρα. Ως πρωθυπουρ-

γός τότε, συνομίλησα μαζί του. Κάτι υπήρχε κάτω από την γλώσ-

σα του. Έλεγεν: ‘Το σύνταγμα δεν είναι ευαγγέλιον. Βεβαίως θα τρο-

ποποιηθή’. Του απάντησα: ‘Ακούστε. Δεν δύνασθε να τροποποι-

ήσετε μονομερώς το σύνταγμα όπως επιθυμείτε και δεν δύνασθε

να ανατρέψετε την ισορροπίαν την οποίαν αποκατέστησε το

σύνταγμα. Υπάρχει μια συνθήκη μεταξύ μας. Δεν αρκεί να επι-

τύχετε ένα τετελεσμένο γεγονός από την Τουρκικήν κοινότητα.

Δεν μπορείτε να κάμετε τίποτε χωρίς την συγκατάθεσιν μας. Σας

παρακαλώ να το λάβετε υπό συμείωσιν’.

Δεν είπεν τίποτε... Απήλθε και επιχείρησε να το πράξη..

Εμνημόνευσεν κάτι ακόμη. Είχεν επιβάλη φόρους. Η Τουρκι-

κή κοινότης είχεν δικαίωμα βέτο. Το ήσκησε και ηκύρωσε τους

φόρους. Ο Αρχιεπίσκοπος διεμαρτυυρήθη: ‘Πως είναι δυνατόν να

διευθύνω τας υποθέσεις της Κύπρου χωρίς φόρους;’.

Του απάντησα: ‘Πράγματι δεν δύνασθε να κυβερνήσετε χω-

ρίς φόρους. Αν υφίστανται παρόμοιαι ατέλειαι είναι δυνατόν να

εξαλειφθούν. Αι εγγυήτριαι δυνάμεις είναι κράτη σοβαρά και σώ-

φρονα. Δεν θα επιχειρήσωμεν να επιβάλωμεν δια της βίας την

τήρησιν άρθρου το οποίον δεν δύναται να εφαρμοσθή...’».

Για το ίδιο θέμα ο τότε Τούρκος υπουργός εξωτερικών Φ.

Ερκίν σε δηλώσεις του στην τουρκική εφημερίδα «Τζιουμ-

χουριέτ» στις 25 Μαΐου 1964 υπογράμμιζε:

«Εδήλωσα στον Μακάριο μπροστά στον Πρωθυπουργό Ινο-

νού και τον Πρόεδρο Γκιουρσέλ ότι η Τουρκική Κυβέρνηση είναι

έτοιμη να τον βοηθήσει να υπερπηδήσει τις συνταγματικές δυ-

σχέρειες...».

Ο Πρόεδρος Μακάριος προσέκρουσε σε δυο απόλυτες

αρνήσεις μέσα στον ίδιο χρόνο, η μια μάλιστα από τον εκ-

πρόσωπο της υπερδύναμης που θεωρούσε ότι θα τον υπο-

στήριζε σ’ αυτή την προσπάθειά του. Παράλληλα ένας άλλος

ουσιαστικός παράγοντας που δεν του επέτρεπε να προχω-

ρήσει ήταν η επίσης αρνητική στάση της Ελλάδας για τρο-

ποποίηση των βασικών άρθρων του Συντάγματος. Ενόσω ο

Καραμανλής βρισκόταν στην εξουσία ήταν δύσκολο για τον

Μακάριο να προχωρήσει στα σχέδια του. Αυτό το αντιλαμ-


Ο πρωθυπουργόςτης Τουρκίας Ad-nan Menderes.Τουρκία, 1958(φωτογραφία: Ja-mes Whitmore).



βανόταν πλήρως, γι’ αυτό απέφευγε να το συζητήσει μαζί

τους. Άφηνε όμως να διαρρέουν πληροφορίες ότι θα ζητή-

σει αναθεώρηση του συντάγματος και σε περίπτωση άρνη-

σης των συμβαλλομένων μερών που ανέλαβαν να διαφυλά-

ξουν τις συμφωνίες, θα προσέφευγε στη Γενική Συνέλευση

του ΟΗΕ. Όπως γράφει ο Μπίτσος, όταν συνάντησε τον Μα-

κάριο στη Νέα Υόρκη το 1963 που έφθασε εκεί για να λάβει μέ-

ρος στη Γενική συνέλευση του ΟΗΕ και τον ρώτησε αν αληθεύουν

οι πληροφορίες ότι θα προχωρήσει στην αναθεώρηση του

Συντάγματος, ο Μακάριος του απάντησε:

«Εγώ δεν έχω κανένα λόγο να προσφύγω στα Ηνωμένα έθνη.

Είμαι ο αρχηγός του κράτους και θα εφαρμόσω τις αποφάσεις

μου. Όποιος δεν είναι ευχαριστημένος ας προσφύγη στα Ηνωμέ-

να έθνη και τότε θα ιδούμε».

Ο μόνος που υποστήριξε τις θέσεις του αρχιεπισκόπου

Μακαρίου για αναθεώρηση του συντάγματος ήταν ο Ύπατος

Αρμοστής της Μ. Βρετανιας, κ. Άρθουρ Κλαρκ. Δεν είναι γνω-

στό όμως, αν ο κ. Κλαρκ ενεργούσε από μέρους του υπουρ-

γείου εξωτερικών της χώρας του ή αυτοβούλως. Πάντως, μό-

λις έγινε γνωστός ο ρόλος του κ. Κλαρκ, αντικαταστάθηκε

από άλλο Βρετανό διπλωμάτη.

Ο Μακάριος το Νοέμβρη του 1963, όταν πια ο Κ. Καρα-

μανλής δεν βρισκόταν στην εξουσία και η Ελλάδα έμπαινε

σε μόνιμη πολιτική κρίση που κράτησε μέχρι την επιβολή της

δικτατορίας, υπέβαλε τα 13 σημεία για αλλαγή του Συντάγ-

ματος προς τον Αντιπρόεδρο κ. Φ. Κουτσούκ και αντίγραφα

προς τις εγγυήτριες δυνάμεις. Η αντίδραση της Τουρκίας ήταν

πλήρης απόρριψη των προτάσεων Μακαρίου. Ένα μήνα αρ-

γότερα, η Κύπρος έμπαινε σ’ ένα νέο κύκλο συγκρούσεων και

πολιτικής κρίσης ανάμεσα στις κοινότητες, από τον οποίο

δεν έχει ακόμα εξέλθει.

Οι προτάσεις Μακαρίου δεν αφορούσαν τις συμφωνίες

εγγύησεως και συμμαχίας, αλλά μόνο τροποποιήσεις άρθρων

του συντάγματος. Όμως, όλα τα σημεία των προτάσεών του αφο-

ρούσαν τα δικαιώματα της τουρκοκυπριακής κοινότητας που

είχαν κατοχυρωθεί στο Σύνταγμα και δεν ήταν δυνατόν να

αναθεωρηθούν, τουλάχιστον χωρίς την συγκατάθεση των

Τουρκοκυπρίων.

Οι Τουρκοκύπριοι αντέδρασαν έντονα, όπως αντέδρασαν

και οι Ελληνοκύπριοι στην άρνηση της άλλης κοινότητας να

Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Ο Τούρκος υπουρ-γός εξωτερικών

Fatin Rustu Zorlu,καθώς εξέρχεταιαπό το LancasterHouse στο Λονδί-νο. Φεβρουάριος

1959 (φωτογρα-φία: Mark Kauff-

man).

Οι κοινότητες τις Κύπρου δεν

αγωνίστηκαν για τη δημιουργία

ανεξάρτητου κράτους, αλλά οι μεν

Ελληνοκύπριοι για την ενσωμάτωση

του νησιού στην Ελλάδα, οι δε

Τουρκοκύπριοι για διχοτόμηση ή

για επιστροφή του στον πρώην

ιδιοκτήτη του, την Τουρκία. Άρα οι

εγγυήσεις ήταν αναγκαίες για να

διατηρηθεί στη ζωή το νομικό

κατασκεύασμα που συμφώνησαν τα

συμβαλλόμενα μέρη.



δεχτεί τις προτάσεις Μακαρίου. Οι δυο πλευρές είχαν ήδη

εξοπλισθεί και τη νύκτα της 20ης προς την 21η του Δεκέμβρη

ξεκίνησαν οι συγκρούσεις ανάμεσα στις παρακρατικές ορ-

γανώσεις ΑΚΡΙΤΑΣ και ΤΜΤ που είχαν στο μεταξύ οργανω-

θεί από τις ηγεσίες των κοινοτήτων και εξοπλισθεί με τη βοή-

θειά τους.

Η Τουρκία με την έναρξη των συγκρούσεων το Δεκέμβρη

του 1963 απείλησε να εισβάλει στην Κύπρο με βάση το δι-

καίωμα της διαφύλαξης του συνταγματικού καθεστώτος του

1960. Αεροπλάνα της πολεμικής της αεροπορίας πέταξαν πά-

νω από την Κύπρο, θέλοντας με αυτό τον τρόπο να υπενθυμίσει

το δικαίωμα επέμβασης της στην Κύπρο, σε περίπτωση που ο

Μακάριος προχωρούσε σε αναθεώρηση του συντάγματος χω-

ρίς τη συγκατάθεσή της.

Η παρέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης ύστερα από παρά-

κληση της Κυβέρνησης Μακαρίου, ήταν ιδιαίτερα έντονη: εκ-

μεταλλευόταν το γεγονός για να παρέμβει σε μια περιοχή που

βρισκόταν κάτω από τον στρατηγικό έλεγχο του ΝΑΤΟ και

των ΗΠΑ. Η πλέον βέβαια, καθοριστική παρέμβαση ήταν εκεί-

νη του Προέδρου των ΗΠΑ, Λ. Τζόνσον, όπως και η δυναμι-

κή του παρέμβαση το 1967, που με τη γνωστή επιστολή που

έστειλε στον Τούρκο Πρόεδρο απέτρεψε την Τουρκία να κά-

νει χρήση του δικαιώματος επέμβασης.

Αυτό όμως, δεν μπορούσε να γίνει το 1974 όπως είχαν

εξελιχθεί τα γεγονότα. Η εισβολή της Ελλάδας και η ανατρο-

πή του συνταγματικού καθεστώτος, με άμεσο κίνδυνο την

ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, άνοιξε τις πόρτες για στρα-

τιωτικές ενέργειες της Τουρκίας στην Κύπρο.

Ηεισβολή της Ελλάδας στην Κύπρο, με τη χρήση των

στρατευμάτων της που στάθμευαν στο νησί και των

αξιωματικών που διοικούσαν την αντισυνταγματικά

ιδρυθείσα από τους Ελληνοκύπριους «Εθνική Φρουρά» με

πρόθεση την ένωση με την Ελλάδα, συνιστούσε πράξη ου-

σιαστικής παραβίασης της συνταγματικής τάξης που είχε εγ-

καθιδρυθεί με τις συμφωνίες του Λονδίνου, το 1959. Στη συν-

θήκη συμμαχίας που αποτελεί το δεύτερο Παράρτημα του άρ-

θρου 181, στο άρθρο ΙΙ, διατυπώνεται η ακόλουθη πρόνοια:

«Τα υψηλά συμβαλλόμενα μέρη αναλαμβάνουσι την υποχρέ-

ωσιν όπως αντιστώσι κατά πάσης αμέσου ή εμμέσου επιθέσεως

στρεφομένης κατά της ανεξαρτησίας ή της εδαφικής ακεραι-

ότητος της Δημοκρατίας της Κύπρου».

Η Ελλάδα παραβίαζε κατάφωρα αυτή την πρόνοια και η

Τουρκία επικαλείτο αυτή την πρόνοια των συμφωνιών. Είχε

πει για το πραξικόπημα τότε ο Μακάριος, ότι δεν ήταν ένα

ελληνοκυπριακό ζήτημα, αλλά εισβολή της Ελλάδας στην Κύ-

προ.

«Πρόκειται σαφώς για εισβολή εκ των έξω, μαζί με κατάφω-

ρη παραβίαση της ανεξαρτησίας και της κυριαρχίας της Δημοκρατίας

της Κύπρου. (…)Το πραξικόπημα της ελληνικής χούντας αποτε-

λεί εισβολή, και οι συνέπειές του πλήττουν ολόκληρο τον κυ-

πριακό λαό, Έλληνες και Τούρκους».

Ο ΚωνσταντίνοςΚαραμανλής και οΒρετανός πρωθυ-πουργός, HaroldMac Millan, κατάτην έξοδο τουςαπό το LancasterHouse στο Λονδί-νο. Φεβρουάριος1959 (φωτογραφία:Mark Kauffman).


Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα, δη-

μιουργήθηκαν οι συνθήκες για αποχώρηση των ελλαδικών

δυνάμεων που ανέτρεψαν το συνταγματικό καθεστώς. Με την

επιστροφή του Προέδρου Μακαρίου στην Κύπρο, οι Ελληνο-

κύπριοι θεώρησαν ότι ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση της

συνταγματικής τάξης και απαίτησαν την αποχώρηση των τουρ-

κικών στρατευμάτων από τα εδάφη της Κυπριακής Δημοκρα-

τίας.

Γεννιούνται από αυτή τη θέση δυο βασικά ερωτήματα: η

νομιμότητα της Τουρκίας να παραμένει στο νησί, και δεύτε-

ρο, αν με την επιστροφή Μακαρίου αποκαθίσταται πραγμα-

τικά η συνταγματική τάξη.

Ας εξετάσουμε το πρώτο ερώτημα: Για την Τουρκία ο δρό-

μος για αποβίβαση στο νησί στρατιωτικών αγημάτων με πρό-

θεση, όπως υποστήριζε να επιβάλει την συνταγματική τάξη

που παραβιάστηκε με την εισβολή της ελληνικής χούντας και

για παρεμποδίσει την ανακήρυξη της ένωσης με την Ελλάδα,

ήταν ορθάνοικτος. Η Τουρκία τήρησε όλες τις νόμιμες δια-

δικασίες που προβλέπονται από τις συμφωνίες, πριν επέμ-

βει στρατιωτικά στην Κύπρο. Διαβουλεύθηκε με τη Μ. Βρετα-

νία, που ήταν το τρίτο συμβαλλόμενο κράτος στις εγγυήσεις

για την ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της Κυ-

πριακής Δημοκρατίας. Το άρθρον ΙV της συνθήκης προνοεί:

«Εν περιπτώσει παραβιάσεως διατάξεων της παρούσης συν-

θήκης, η Ελλάς, η Τουρκία και το Ηνωμένον Βασίλειον αναλαμβάνουσι

την υποχρέωσιν όπως διαβουλεύονται μετ’ αλλήλων όσον αφορά

τας παραστάσεις ή τα μέτρα τα αναγκαία δια την διασφάλισιν της

τηρήσεως των εν λόγω διατάξεων».

Με το δεύτερο συμβαλλόμενο μέρος η Τουρκία δεν μπο-

ρούσε να διαβουλευθεί, αφού ήταν άμεσα αναμεμειγμένο

στην κρίση: αυτό τη δημιούργησε, στην προσπάθεια της να

καταργήσει την Κυπριακή Δημοκρατία και να την ενσωματώ-

σει στην επικράτειά της. Οπωσδήποτε υπάρχουν απόψεις που

θεωρούν πολύ ακραία αυτή την προσέγγιση. Υπάρχει ο ισχυ-

ρισμός, ότι η ενέργεια της Τουρκίας παραβιάζει τον Κατα-

στατικό Χάρτη του ΟΗΕ όσον αφορά το σεβασμό της ανε-

ξαρτησίας και της κυριαρχίας άλλων κρατών. Ο Ν. Kızılyürekγράφει τα ακόλουθα:

«Η συνθήκη εγγυήσεως επιτρέπει μια επέμβαση μόνο όταν αυ-

τή έχει σαν αποκλειστικό στόχο την εξασφάλιση της ενότητας και

του ισχύοντος συντάγματος της Δημοκρατίας. Επικαλούμενη αυ-

τόν τον στόχο η Τουρκία αιτιολόγησε την επέμβαση της 20ης

Ιουλίου 1974 ενώπιον του Συμβουλίου Ασφαλείας των ΗΕ. Αυτό

όμως ήταν μια εσκεμμένη παραπλάνηση».

Πράγματι, η αιτιολόγηση της Τουρκίας για παρέμβαση

με απόβαση στρατιωτικών αγημάτων στο νησί ήταν «μια εσκεμ-

μένη παραπλάνηση». Θα πρέπει όμως να διευκρινίσουμε ένα

ουσιαστικό στοιχείο: αυτό αποδείχτηκε εκ των υστέρων, δεν

μπορούσε να αποδειχτεί εκ των προτέρων. Στις συνθήκες του

Ιούλη, η διεθνής κοινότητα είχε μπροστά της ένα συγκεκριμένο

γεγονός: το κράτος που πραγματοποίησε εισβολή και ανέ-

τρεψε το συνταγματικό καθεστώς με πρόθεση να καταργήσει

την ανεξαρτησία της Κύπρου και να την εντάξει στην επικρά-

τειά της, ήταν η Ελλάδα. Η Τουρκία στη συγκεκριμένη περίπτωση,

καλυπτόταν πίσω από αυτό το γεγονός -η πράξη της βρισκό-

ταν στο απυρόβλητο.

Η αναφορά που γίνεται στο Καταστατικό του ΟΗΕ δεν

αφορά βέβαια τα κράτη που είναι δεσμευμένα με διεθνείς

συμφωνίες να εγγυώνται την ανεξαρτησία τους και το συν-

ταγματικό τους καθεστώς -συμφωνίες που έχουν κατατεθεί


Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Ο πρωθυπουργόςτης Ελλάδας Κ.

Καραμανλής μαζίμε το διπλωμάτη

Γιώργο Σεφεριάδηκαι τον υπουργό

εξωτερικών Ευάγ-γελο Αβέρωφ, στη

διάσκεψη τουΛονδίνου (φωτο-γραφία: Αρχείο

Αβδελόπουλου –εφημερίδα «Πολί-

της»).



στη Γραμματεία του ΟΗΕ και έχουν γίνει αποδεκτές, ότι πλη-

ρούν τις προϋποθέσεις διεθνούς νομιμότητας και είναι συμ-

βατές με τις πρόνοιες του Καταστατικού. Αποτελεί διακήρυ-

ξη αρχής και δεν δεσμεύει τα κράτη, από την άποψη των συμ-

φωνιών που υπογράφουν και τις υποχρεώσεις που αναλαμ-

βάνουν και οι οποίες απορρέουν από την υπογραφή διεθνών

συμφωνιών. Οι συμφωνίες Λονδίνου του 1959 κατατέθηκαν στη

Γραμματεία, κρίθηκαν συμβατές με τη διεθνή έννομη τάξη,

δεν συγκρούονταν με το Καταστατικό Χάρτη και έγιναν απο-

δεκτές. Το άρθρο 103 του Καταστατικού Χάρτη προνοεί:

«Αν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στις υποχρεώσεις που έχουν

τα Μέλη των Ηνωμένων Εθνών σύμφωνα με αυτόν τον Χάρτη και

στις υποχρεώσεις που πηγάζουν από οποιαδήποτε άλλη συμ-

φωνία, θα υπερισχύουν οι υποχρεώσεις που πηγάζουν από αυ-

τόν τον Χάρτη».

Για να γίνει αποδεκτή η συμφωνία του Λονδίνου από τη

Γραμματεία του ΟΗΕ, να την καταχωρήσει και να τη δημοσι-

εύσει, η συμβατότητα της πρέπει να ήταν και είναι απόλυτη.

Ποτέ τα αρμόδια όργανα του ΟΗΕ δεν έθεσαν ζήτημα τροπο-

ποιήσεων για να αποκατασταθεί η τάξη της συμβατότητας

ανάμεσα στα δυο διεθνή έγγραφα, όπως απαιτεί η πρόνοια του

Καταστατικού.

Για χάρη συζήτησης, ας δεχτούμε ότι η Τουρκία δεν είχε

δικαίωμα επέμβασης: θα έπρεπε πρώτα να ακολουθήσει τις δια-

δικασίες ρύθμισης του προβλήματος, που προβλέπει ο Κα-

ταστατικός Χάρτης του ΟΗΕ και μετά να προσφύγει στο έσχα-

το μέτρο, που είναι η χρήση στρατιωτικής βίας. Ή κατά μια άλ-

λη άποψη, έπρεπε να σεβαστεί το δικαίωμα των Ελληνοκυ-

πρίων να ανατρέψουν το Μακάριο και να εγκαθιδρύσουν το

δικό τους καθεστώς και δεν έπρεπε να ενεργήσει με τον τρό-

πο που ενέργησε θεωρώντας το ζήτημα εσωτερική υπόθεση

της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Θα πρέπει να προβληματίσει ποιο θα ήταν το αποτέλε-

σμα αυτής της ενέργειας, επειδή, η παράλειψη ενέργειας απο-

τελεί συνειδητή πράξη με παράλληλη ανάληψη πολιτικών ευ-

θυνών. Δεν νομίζω ότι υπάρχει νοήμων άνθρωπος ο οποίος

να αμφιβάλλει, ότι η Κυπριακή Δημοκρατία θα σταματούσε

να υπάρχει ως κράτος ανεξάρτητο και κυρίαρχο, ότι δεν θα εν-

σωματωνόταν τελικά στην ελληνική επικράτεια. Η πολιτική

που είχε αναπτύξει η ελληνοκυπριακή ηγεσία, η οποία δια-

χειριζόταν το κράτος στην περίοδο του 1964-1974, διακήρυ-

ξε πολλές φορές, αλλά και ακολούθησε πολιτική «ένωσης». Σε

όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 ζητούσε και απαι-

τούσε «αυτοδιάθεση-ένωση». Η ένωση με την Ελλάδα ήταν

το όραμα και ο πόθος όλων των Ελληνοκυπρίων, ανεξάρτη-

τα από την πολιτική και ιδεολογική τους τοποθέτηση. Με την

εισβολή της Ελλάδας αυτή η πολιτική θα έπαιρνε σάρκα και

οστά.

Με άλλα λόγια, η Τουρκία θα βοηθούσε με την ενεργό

απραξία της στην πλήρη δικαίωση των Ελληνοκυπρίων, θα

τους επιβράβευε με την ένωση και θα ήταν θεατής στο γεγο-

νός, ότι η τουρκοκυπριακή κοινότητα θα παρέμενε αιχμάλω-

Ο πρέσβης τωνΗνωμένων Πολι-τειών, John HayWhitney, στις συ-νομιλίες για τηνανεξαρτησία τηςΚύπρου στο Lan-caster House, στοΛονδίνο. Φε-βρουάριος 1959(φωτογραφία:Mark Kauffman).



Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΓΓΥΗΣΕΩΝ

τη στις διαθέσεις όχι μόνο των Κυπρίων εθνικιστών αλλά και

των Ελλαδιτών. Με την απραξία της θα μετατρεπόταν σε υπε-

ρασπιστή της ανατροπής της συνταγματικής τάξης και διά-

λυσης ενός κράτους για το οποίο δεσμευόταν μες την υπο-

γραφή της να διασφαλίσει τη συνέχεια του, την ανεξαρτησία

του και την εδαφική του ακεραιότητα.

Ας περάσουμε τώρα στην εξέταση του δεύτερου ερωτή-

ματος που είναι επίσης πολύ σοβαρό και σχετίζεται με τη συ-

νέχιση της παρουσίας του τουρκικού στρατού. Η ελληνοκυ-

πριακή κοινότητα θεωρεί και το διακήρυξε πάρα πολλές φο-

ρές, ότι με την επιστροφή του Μακαρίου το Δεκέμβρη του

1974 και την ανάληψη των καθηκόντων του ως Προέδρου του

κυπριακού κράτους είχε αποκατασταθεί πλήρως η συνταγ-

ματική νομιμότητα και τα τουρκικά στρατεύματα δεν νομιμο-

ποιούνταν να βρίσκονται στο έδαφος της κυπριακής δημο-

κρατίας. Όμως ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα αυτή η

θέση και επαληθεύει τη νομιμότητα της συνταγματικής τάξης

που επικαλέστηκε η ελληνοκυπριακή πλευρά;

Από το 1964 η νόμιμη συνταγματική τάξη είχε διαρρηχ-

θεί, οι Τουρκοκύπριοι εκδιώχθηκαν από τη διαχείριση του

κυπριακού κράτους, το οποίο στην πράξη μετατράπηκε σε ελ-

ληνικό κράτος. Η αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης ως

τέτοιας παρέμενε σε εκκρεμότητα. Η τουρκοκυπριακή κοινό-

τητα παρέμενε εκτός Βουλής και άλλων θεσμικών οργάνων,

όπως το υπουργικό συμβούλιο, ο Αντιπρόεδρος είχε απο-

κλειστεί από τη συνδιαχείριση του κράτους, άλλες πρόνοιες

του συντάγματος παρέμεναν απλώς γράμμα κενό και ανέμε-

ναν την υλοποίηση τους. Οι Τουρκοκύπριοι από το 1964, από

υποκείμενο μετατράπηκαν σε αντικείμενο συνταγματικού δι-

καίου. Η Βουλή των Αντιπροσώπων από το Δεκέμβρη του 1963

συνέχισε να λειτουργεί χωρίς την παρουσία των Τουρκοκυπρίων

βουλευτών, οι Ελληνοκύπριοι βουλευτές κατά παράβαση του

συντάγματος ίδρυσαν την «Εθνική Φρουρά» και νομοθετούσαν

χωρίς να τηρούνται οι συνταγματικές διατάξεις. Οι Ελληνοκύπριοι

υπουργοί ανέλαβαν τα χαρτοφυλάκια των Τουρκοκυπρίων

υπουργών, οι θέσεις των Τουρκοκυπρίων δημοσίων υπαλ-

λήλων συμπληρώθηκαν σε τάχιστο χρόνο από Ελληνοκύπρι-

ους πολίτες. Η επιστροφή Μακαρίου αποκαθιστούσε τη συν-

ταγματική τάξη που αφορούσε μόνο τον Πρόεδρο, ο οποίος

εκλέγεται μόνο από την ελληνοκυπριακή κοινότητα αλλά δεν

αφορούσε την αποκατάσταση του συνόλου της συνταγματικής

τάξης που είχε παραβιαστεί με τα γεγονότα του 1963.

Δεν μπορεί κανένας βέβαια να βασιστεί στις πιο πάνω

καταστάσεις και απόψεις και να δικαιολογήσει την για τριάν-

τα πέντε χρόνια παραμονή τουρκικών στρατευμάτων στην Κύ-

προ.

Η Τουρκία είναι δεσμευμένη με τις συμφωνίες του Λον-

δίνου να σέβεται την ανεξαρτησία, την κυριαρχία, την εδα-

φική ακεραιότητα και το συνταγματικό καθεστώς, που είχε

εγκαθιδρυθεί μ’ αυτές τις συμφωνίες. Η θέση που διατυπώθηκε

αμέσως μετά τη στρατιωτική της παρέμβαση, ότι το κυπριακό

λύθηκε επί του εδάφους και δεν πρόκειται τα τουρκικά στρα-

τεύματα να αποχωρήσουν από την Κύπρο, θέτει την Τουρκία

σε θέση παράνομης παραμονής και μετατρέπει την παραμο-

νή σε κατοχή εδαφών τρίτου κράτους, γεγονός που παρα-

βιάζει τις αρχές του Καταστατικού χάρτη του ΟΗΕ και όλα τα

σχετικά ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας. Παραβιάζει

τη βασική αρχή που αναφέρεται στην τήρηση των συμφωνη-

θέντων - την αρχή pacta sunt servanda (Τα συμφωνηθέν-

Ο θεσμός των εγγυήσεωνστην προοπτική μιας νέας

συνταγματικής δομής


τα πρέπει να τηρούνται) και η Τουρκία είχε αναλάβει ευθύνη

με τις συμφωνίες που υπέγραψε.

Η άρνηση της Τουρκίας να εισέλθει σε ουσιαστικό διάλογο

για ρύθμιση του προβλήματος, η ενθάρρυνση και η μεταφο-

ρά Τούρκων πολιτών για μόνιμη εγκατάσταση στα εδάφη που

κατέχει κατά παράβαση διεθνών συμφωνιών, η υποστήριξη που

παρείχε σε τάσεις διαχωρισμού και απόσπασης εδαφών από

την Κυπριακή Δημοκρατία και άλλες παράνομες ενέργειες,

την θέτουν στο εδώλιο του κατηγορουμένου, επειδή παρα-

βιάζει τις διεθνείς συμφωνίες που η ίδια υπέγραψε, αλλά και

άλλες που αφορούν αρχές Διεθνούς Δικαίου. Σύμφωνα με τις

υποχρεώσεις που ανέλαβε με βάση τις πρόνοιες της συμφω-

νίας της 19ης Φεβρουαρίου 1959 στο Λονδίνο, θα έπρεπε να

χρησιμοποιήσει κάθε μέσον διαπραγμάτευσης, για να απο-

κατασταθεί η συνταγματική τάξη και η ανεξαρτησία και η εδα-

φική ακεραιότητα της Κυπριακής Δημοκρατίας και όχι να δι-

αιωνίζει την παραμονή των στρατευμάτων της στην Κύπρο.

Δυστυχώς, η τότε κυβέρνηση Ετσεβίτ κάτω από την πίεση

των εθνικιστικών και στρατιωτικών κύκλων, θεώρησε ότι ήταν

η ώρα να υλοποιηθεί το όραμα των Τουρκοκυπρίων εθνικι-

στών, που ήταν η διχοτόμηση της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Αυτή η πολιτική επέφερε διαφοροποίηση στις σχέσεις της

Τουρκίας με τα άλλα κράτη, τέθηκε υπό συνεχή πίεση και κα-

ταδίκη, μέχρι που άλλαξε προσανατολισμό και φιλοσοφία

στο κυπριακό και δέχθηκε να το επιλύσει, δηλαδή να απο-

δεχθεί συμβιβαστικούς τρόπους αποκατάστασης της συνταγ-

ματικής νομιμότητας. Σ’ αυτό βέβαια, συνέτειναν οι ευρω-

παϊκοί προσανατολισμοί της κυβέρνησης Ερτογάν και το νέο

δόγμα που διακηρύσσει για «μηδενικά» προβλήματα με τις

γειτονικές της χώρες, και παραδέχθηκε ότι η κατάσταση στην

Κύπρο, όπως είναι, δεν είναι λύση. Έτσι ξεκίνησε ένας νέος

κύκλος συνεχών διαβουλεύσεων και συζητήσεων για να εξευ-

ρεθεί η νέα τάξη πραγμάτων που θα επιφέρει την εγκαθί-

δρυση νέων δικαιικών σχέσεων ανάμεσα στις δυο κοινότητες.

Το ζήτημα όμως των εγγυήσεων παραμένει εκεί και είναι ανα-

γκαίο να ρυθμιστεί οριστικά.

Ηηγεσία της ελληνοκυπριακής κοινότητας επιμένει

στην άποψη, ότι η ύπαρξη εγγυήσεων αποτελεί ανα-

χρονιστικό θεσμό στις σύγχρονες συνθήκες, ότι το

κράτος της Κύπρου ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι

σε θέση να εγγυηθεί το σεβασμό των δικαιωμάτων των Τουρ-

κοκυπρίων και να εγγυηθεί την ασφάλεια και φυσική τους

ύπαρξη. Από την άλλη, η τουρκοκυπριακή ηγεσία διαφωνεί έν-

τονα με την κατάργηση των εγγυήσεων, τις θεωρεί εγγυητή της

νέας συνταγματικής τάξης που θα εγκαθιδρυθεί και στοιχείο

που θα εξασφαλίζει τη δική τους ασφάλεια έναντι της αριθ-

μητικής υπεροχής των Ελληνοκυπρίων. Για να πείσει για το δί-

καιο των απόψεών της, αναφέρεται στο παρελθόν, στις συγ-

κρούσεις της δεκαετίας 1964-1974 και στις δολοφονίες αθώων

Τουρκοκυπρίων πολιτών. Παράλληλα, η Τουρκία ως άμεσα

ενδιαφερόμενο κράτος στο κυπριακό πρόβλημα δεν δέχεται

να αποκλειστεί ή και να αναθεωρήσει την πρόνοια που υπέ-

γραψε και την κατέστησε εγγυητή της ανεξαρτησίας του κυπριακού

κράτους. Θεωρεί ότι πρέπει να συνεχίσει να είναι εγγυητής προς

το συμφέρον της τουρκοκυπριακής κοινότητας.

Στη δεκαετία του 1960, η ανεξαρτησία του κυπριακού κρά-


Ο αρχιεπίσκοποςΜακάριος στοLancaster Houseστο Λονδίνο κατάτη διάρκεια τηςυπογραφής τωνσυμφωνιών. Φε-βρουάριος 1959(φωτογραφία:Mark Kauffman).


τους εδραιώθηκε χάρη στην ύπαρξη εγγυήσεων, διαφορετι-

κά σήμερα δεν θα υπήρχε κυπριακό κράτος. Στην περίοδο

1960-74 οι εθνικιστές είναι εκείνοι που απέρριπταν τις εγ-

γυήσεις, επειδή προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν όλες τις

νόμιμες δυνατότητες για να ενώσουν την Κύπρο με την Ελ-

λάδα. Θα πρέπει να προβληματίσει όλους η θετική πλευρά

των εγγυήσεων, που συνίσταται στην απόρριψη ακραίων συν-

θημάτων και πολιτικής έναντι του νέου καθεστώτος που θα

εγκαθιδρυθεί. Η θετική πλευρά συνίσταται ακόμα και στο γε-

γονός, ότι οι εγγυήσεις θα λειτουργήσουν ως ανάχωμα στον

εθνικισμό και στις ακραίες πολιτικές των εθνικιστικών κύ-

κλων.

Θα εξετασθεί και μια θέση που στο παρελθόν ανέπτυξε η

ελληνοκυπριακή ηγεσία, στην προσπάθειά της να ανατρέψει

τη θέση της Τουρκίας η οποία υποστήριζε, ότι είχε μονομερές

δικαίωμα επέμβασης: υποστήριξε, ότι οι συμφωνίες εγγυήσεως

και συμμαχίας δεν παρείχαν το μονομερές δικαίωμα επέμ-

βασης. Με άλλα λόγια, συμφωνούσε, ότι, όπως είναι διατυ-

πωμένο το περιεχόμενο των συμφωνιών δεν κατοχυρώνεται

στα συμβαλλόμενα μέρη το δικαίωμα μονομερούς επέμβα-

σης. Όμως, τέτοια άποψη μας προτρέπει να σκεφτούμε και

να καταλήξουμε στο συμπέρασμα, ότι δεν θα είναι για την

ελληνοκυπριακή ηγεσία «οδυνηρή» υποχώρηση να αποδεχθεί

την παρούσα συνταγματική πρόνοια, ως ένα συμβιβασμό στην

πορεία προς τη ρύθμιση του προβλήματος. Αν οι Τουρκοκύ-

πριοι και η Τουρκία αποδέχονται αυτή την πρόνοια ως έχει,

τότε ας παραμείνει ως έχει, ας γίνει αποδεκτή και από τις δυο

πλευρές. Η κάθε πλευρά θα δίνει τη δική της ερμηνεία, αλλά

αυτό δεν θα δημιουργήσει οιοδήποτε πρόβλημα. Δεν είναι

πρόνοια που θα βρίσκεται στην καθημερινή διαχείριση από

την ηγεσία του κράτους. Η Τουρκία χρησιμοποίησε τις εγ-

γυήσεις όταν η Ελλάδα είχε επέμβει στην Κύπρο.

Ας εξετασθεί όμως ακόμα μια παράμετρος αυτού του ζη-

τήματος. Επειδή η νέα συνταγματική τάξη θα τεθεί ως συμ-

βατό στοιχείο με το ευρωπαϊκό κεκτημένο, είναι λογικό, ότι

η Ευρωπαϊκή Ένωση, παρόλο που δεν διαθέτει μηχανισμούς

ή και δεν συμβάλλεται σε τέτοιες συμφωνίες, θα είναι όμως,

άμεσο ενδιαφερόμενο μέρος στις διαβουλεύσεις -εφόσον η

Κύπρος είναι μέλος της- εάν τυχόν και δημιουργηθούν στη

χώρα μας τέτοιες συνθήκες, που η Τουρκία θα αποφασίσει

για δεύτερη φορά να επέμβει στο κυπριακό δικοινοτικό κρά-

τος. Αλλά θα πρέπει να τεθεί το ερώτημα, αν μια από τις δυο

κοινότητες είναι σε θέση να αναλάβει τις ευθύνες της δημιουργίας

μιας κατάστασης, ασύμβατης με τα ευρωπαϊκά δρώμενα και το

ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, έτσι που να προκαλέσει επέμβαση των

άμεσων ενδιαφερομένων κρατών. Γι’ αυτό θα πρέπει η ελλη-

νοκυπριακή κοινότητα να σταματήσει να διογκώνει το ζήτη-

μα των εγγυήσεων κατά τέτοιο τρόπο που να απειλείται η ίδια

η προοπτική της λύσης, επειδή αυτό το πρόβλημα δεν είναι σε

τελευταία ανάλυση, ιδιαίτερα μεγάλο, εκτός και αν οι Κύπρι-

οι το καταστήσουν στο μέλλον με τις πράξεις τους, ως τέτοιο.

Έτσι λοιπόν, δεν είναι «θανάσιμο» και εγκληματικό αμάρ-

τημα η αποδοχή διεθνών εγγυήσεων για την κατοχύρωση της

ανεξαρτησίας της κυριαρχίας της νέας συνταγματικής δομής

που θα εξευρεθεί. Βέβαια, δεν είναι δυνατόν στη νέα συμ-

φωνία να αναφέρεται ή να κατοχυρώνεται δικαίωμα μονο-

μερούς επέμβασης από οποιαδήποτε εγγυήτρια δύναμη, που

θα υπογράψει τη νέα συμφωνία. Τέτοια πρόνοια δεν μπορεί

να ανταποκρίνεται στις αρχές του ΟΗΕ, δεν μπορεί να κατα-

χωρηθεί στη γραμματεία του, αλλά ούτε και η Ευρωπαϊκή

Ένωση δύναται να αποδεχθεί τέτοια πρόνοια. Άρα η παρού-

σα πρόνοια που κατοχυρώνεται στο σύνταγμα θα μπορούσε

να συνεχίσει να υπάρχει ως τελική διευθέτηση. Είναι ανα-

γκαίο όμως, η ελληνοκυπριακή ηγεσία να δώσει ιδιαίτερη

προσοχή στις διαδικασίες -για υλοποίηση κοινής επέμβασης

των συμβαλλομένων μερών σε περίπτωση ουσιώδους παρα-



Ο αρχιεπίσκοποςΜακάριος με τον

Sir Hugh Foot κα-τά την υπογραφή

της κυπριακήςανεξαρτησίας. Αύ-

γουστος 1960(φωτογραφία: Da-

vid Lees).


βίασης της συνταγματικής τάξης στο κυπριακό κράτος που

θα εγκαθιδρυθεί με βάση τις νέες διευθετήσεις και συμφωνίες-

παρά στην ίδια την ύπαρξη των εγγυήσεων καθεαυτών. Οι

εγγυήσεις δεν θα αποστερούν από την ομοσπονδιακή κυ-

βέρνηση οιαδήποτε δικαιώματα στο να αποφασίζει κυρίαρ-

χα για το μέλλον της χώρας της. Οι εγγυήσεις θα λειτουργή-

σουν τα πρώτα χρόνια ως εγγυητής της ανεξαρτησίας και της

εδαφικής ακεραιότητας του κυπριακού κράτους, εγγυήσεις

οι οποίες στο μέλλον δύνανται να αδρανοποιηθούν και τε-

λικά να παραμείνουν ως μια ιστορική πρόνοια που δεν θα

έχει κανένα πρακτικό αντίκρισμα, επειδή ούτε οι Τουρκοκύ-

πριοι θα προσδίδουν σ’ αυτή οποιαδήποτε ιδιαίτερη σημασία.

Η ειρηνική συμβίωση των μελών των κοινοτήτων, η κοι-

νή τους δράση σε όλους τους τομείς, η απρόσκοπτη εφαρ-

μογή του συνόλου των δικαιωμάτων του κάθε συνιστώντος

κρατιδίου, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των

πολιτών ανεξάρτητα από την εθνοτική τους καταγωγή ή τον

τόπο διαμονής τους, το δικαίωμα των πολιτών να ανελιχθούν

πολιτικά και να δραστηριοποιηθούν οικονομικά σε όλο το

έδαφος του κυπριακού κράτους, είναι στοιχεία που σταδιακά

θα μετατρέψουν τις εγγυήσεις σε αναχρονισμό και οι ίδιοι

οι Κύπριοι όλων των εθνοτήτων σε μελλοντική αναθεώρηση

του συντάγματος θα τις διαγράψουν ως στοιχείο που δεν θα

είναι συμβατό με τις πραγματικότητες και την πολιτική κουλ-

τούρα της εποχής τους.

Παραμένει βέβαια, μια άλλη ουσιαστική παράμετρος των

εγγυήσεων που είναι η παρουσία ελληνικών και τουρκικών στρα-

τευμάτων στο έδαφος του κυπριακού κράτους. Οι Ελληνοκύ-

πριοι φοβούνται την παρουσία των τουρκικών στρατευμάτων

και εισηγούνται την αποστρατικοποίηση ή μπορούν να απο-

δεχτούν τη συμβολική παρουσία του. Από την άλλη ούτε οι

Τουρκοκύπριοι ούτε η Τουρκία αποδέχονται τέτοια πρόταση.

Οι πρώτοι το ταυτίζουν με τη φυσική τους επιβίωση και η

Τουρκία με την ασφάλεια των Τουρκοκυπρίων και της εφαρ-

μογής της συμφωνίας. Το ζήτημα του αριθμού των Τούρκων

στρατιωτών είναι υπό διαπραγμάτευση όπως και ο χρόνος

παραμονής τους που θα πρέπει να προσδιοριστεί.

Το πιο ουσιαστικό ζήτημα που η ελληνοκυπριακή ηγεσία

πρέπει να διαχειριστεί, είναι η παρουσία τμήματος ελληνι-

κού στρατού στα πλαίσια της νέας συμφωνίας. Η Ελλάδα εδώ

και χρόνια διακήρυξε επανηλειμμένα, ότι επιθυμεί να απο-

συρθεί από εγγυήτρια χώρα. Αυτή η θέση είναι θετική και θα

πρέπει να γίνει αποδεκτή από την ελληνοκυπριακή κοινότη-

τα, ανεξάρτητα από την παρουσία της τουρκικής στρατιωτικής


Ο αρχιεπίσκοποςΜακάριος, ο SirHugh Foot και οΔρ Φαζίλ Κου-τσούκ κατά τηδιάρκεια της τελε-τής για την κυ-πριακή ανεξαρτη-σία. Αύγουστος1960 (φωτογρα-φία: David Lees).

Όταν ξεκίνησαν οι Κύπριοι το

ταξίδι της ανεξαρτησίας δεν

πίστεψαν σ’ αυτό, καταδίκαζαν και

θεωρούσαν μη λειτουργικές τις

συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου. Δεν

έθεσαν κοινούς στόχους και

οράματα που έπρεπε να

διεκπεραιωθούν με κοινές

ενέργειες. Έθεσαν πάνω από όλα,

τον εθνικό αλυτρωτισμό και

άφησαν στο περιθώριο το όραμα

του κοινού τους μέλλοντος.


παρουσίας. Δεν είναι βέβαιο αν και η Βρετανία επιθυμεί να συ-

νεχίσει να αποτελεί εγγυήτρια δύναμη του κυπριακού κρά-

τους. Είναι αναγκαίο να διευκρινιστεί με διμερείς συνομι-

λίες. Αυτό που ενδιαφέρει τη Βρετανία είναι η κατοχύρωση

των Βρετανικών βάσεων, όπως προνοείται από τις συμφω-

νίες της 19ης Φεβρουαρίου που υπογράφηκαν στον Λονδίνο.

Αυτό μπορεί να γίνει και με διμερή σύμβαση, η οποία να προ-

νοεί, αυτά που διατυπώνονται στο σύνταγμα του 1960. Με

την Τουρκία το κυπριακό κράτος μπορεί επίσης να συμβληθεί

με νέα συμφωνία εγγυήσεως, όπως αυτή προνοείται από το

σύνταγμα του 1960. Αυτές οι συμφωνίες θα μπορούσαν να

αποτελούν παράπλευρες συμφωνίες, χωρίς να αποτελούν μέ-

ρος ή παράρτημα του συντάγματος του κυπριακού κράτους. Θα

πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι το δικοινοτικό κράτος της Κύ-

πρου δεν θα απειλείται από την Τουρκία, η οποία θα πρέπει

να θεωρείται φίλη χώρα, αν πράγματι οι Ελληνοκύπριοι έχουν

ισχυρή την επιθυμία η πατρίδα τους να απολαμβάνει τα αγα-

θά της ειρήνης και της οικονομικής προόδου. Μ’ αυτή την

πολιτική ενέργεια θα πεισθούν πρώτα απ’ όλα οι Τουρκοκύ-

πριοι και ύστερα η Τουρκία, ότι η ελληνοκυπριακή κοινότη-

τα άφησε πίσω το παρελθόν της υποβολής μη φιλικών διαθέσεων

έναντι τους. Τέτοια προσέγγιση θα κερδίσει την εμπιστοσύ-

νη τους αλλά και των εταίρων μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ότι

αρχίζει πραγματικά μια νέα ιστορική περίοδος για την Κύ-

προ και το λαό της.

Είτε το θέλουμε είτε όχι το παρελθόν μας κατατρέχει και

δεν μας αφήνει να προσδιορίσουμε κοινά οράματα για το

σύνολο των πολιτών του κυπριακού κράτους. Οι εγγυήσεις

μπορούν με τους κατάλληλους χειρισμούς από το σύνολο της

πολιτικής και κρατικής ηγεσίας του νέου κυπριακού κράτους,

να αποτελέσουν θετικό αντί αρνητικό παράγοντα, εφόσον

αναπτύξουμε τις σχέσεις μας με την Τουρκία και η τουρκο-

κυπριακή κοινότητα διαδραματίσει ρόλο αποκατάστασης των

σχέσεων των Ελληνοκυπρίων με την Τουρκία και την κοινω-

νία των πολιτών της. Το ίδιο θα πρέπει να πράξουν και οι Ελ-

ληνοκύπριοι.

Ας μη ξεχνάμε κάτι το ουσιαστικό: όταν ξεκίνησαν οι Κύ-

πριοι το ταξίδι της ανεξαρτησίας δεν πίστεψαν σ’ αυτό, καταδίκαζαν

και θεωρούσαν μη λειτουργικές τις συμφωνίες Ζυρίχης-Λον-

δίνου. Δεν έθεσαν κοινούς στόχους και οράματα που έπρεπε

να διεκπεραιωθούν με κοινές ενέργειες. Έθεσαν πάνω από

όλα, τον εθνικό αλυτρωτισμό και άφησαν στο περιθώριο το

όραμα του κοινού τους μέλλοντος. Γι’ αυτό και δεν αξιώθηκαν

να απολαύσουν την ειρήνη που εγκαθιδρύθηκε με την ανε-

ξαρτησία και τη δημιουργία κυπριακού κράτους.

Σήμερα, κάποιοι που τότε ξαπέστειλαν στο πυρ το εξώτερον

τις συμφωνίες, υποστηρίζουν την επαναφορά τους. Πάλιν

βρίσκονται ετεροχρονισμένοι με το γενικό περιβάλλον που επι-

κρατεί. Ο τέως πρόεδρος Τάσος Παπαδόπουλος, που είχε,

όπως και όλοι οι άλλοι το δικό του μερίδιο ευθύνης για την

καταστροφή της συνταγματικής τάξης και επεδίωξε τη διά-

λυση του κυπριακού κράτους, συνθηματολογώντας και αγω-

νιζόμενος για την ένωση, σε μια στιγμή αφοπλιστικής ειλικρίνειας,

λίγο πριν το θάνατό του, δήλωσε το περίφημο: «Οι συμφω-

νίες Ζυρίχης-Λονδίνου ήταν ευλογία!». Φυσικά η δήλωση αυτή

ήρθε καθυστερημένα κατά μισό αιώνα, θα παραμείνει όμως,

σε περίοπτη θέση στο πάνθεον της πολιτικής και διπλωμα-

τικής ανεπάρκειας των Ελληνοκυπρίων πολιτικών και κρατι-

κών ηγετών της. Η κυπριακή κοινωνία θα πρέπει να προσεγ-

γίσει αυτή τη δήλωση, όχι ως στοιχείο απολογίας του αν-

δρός, αλλά ως συμπυκνωμένη αφομοίωση μιας εμπειρίας που

πρέπει να προβληματίζει κάθε λογικά σκεπτόμενο πολίτη.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ• Ευάγγελος Αβέρωφ, Ιστορία Χαμένων ευκαιριών, Τόμοι Α’ και Β’ 1981.

• Κυριάκος Τζιαμπάζης, Τα αποκαλυπτήρια ενός μύθου, Λευκωσία, 2005.

• Κυριάκος Τζιαμπάζης, Για τη μορφή του κυπριακού κράτους – μετεξέ-

λιξη ή παρθενογένεση, Εκδόσεις ΣΑΚΚΑΣ, 2009.

• Δημήτριος Μπίτσιος, Κρίσιμες ώρες, Βιβλιοπωλείον Εστίας.

• Άριστος Κάτσης, Από την ΕΟΚΑ στη ανεξαρτησία, Εκδόσεις Αργώ,

• Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Το κυπριακό ζήτημα, 1878-1960. Η Συνταγ-

ματική Πτυχή, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 1998.

• Αγγελου Βλάχου, Δέκα χρόνια Κυπριακού, Βιβλιοπωλείον Εστίας, 1980.

• Ε.Ν. Τζελεπή, Το Κυπριακό και οι συνωμότες του, Εκδόσεις Θεμέλιο,

1965.

• Πανταζης Τερλεξής, Η ανατομία ενός λάθους, Εκδόσεις Ράππα, 1971.

• Πλουτής Σέρβας, ΕΥΘΥΝΕΣ, Εκδόσεις Γραμμή, 1980.

• Niyazi Kızıyürek, Οι Τουρκοκύπριοι, η Τουρκία και το Κυπριακό, Εκδό-

σεις Παπαζήση, 2009.

• Το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας.

• Νίκος Κρανιδιώτης, Ανοχύρωτη Πολιτεία, Τόμοι Α’ και Β’.

• Ανδρέας Ν. Αθανασίου, Πορεία Ολέθρου, Αθήνα 1984.

• Περιοδικό «Νέος Δημοκράτης», όργανο Κ.Ε. ΑΚΕΛ, αριθμός 14, 1962.

• Στάμος Παπαστάμου, Εγχειρίδιο κοινωνικής ψυχολογίας, Εκδόσεις

ΟΔΥΣΣΕΑΣ, Τρίτη έκδοση.

• Διπλωματικό Λεξικό, στο λήμα «Εγγυήσεις», έκδοση Πολιτικής Λογοτε-

χνίας, Μόσχα 1971, στη ρωσική γλώσσα.



Documents

Οι εγγυήσεις του 1960. Ιστορία, προβλήματα, προοπτικές