ΤΙΠΟΤΑ ΔΕΝ ΧΑΡΙΖΕΤΑΙ

ΤΗΣ Ι Δ Ι ΑΣ

1974 H ΠHΓAΔA KATI ANΘPΩΠOI νουβέλες έκδοση συμπληρωμένη Eκδόσεις Πατάκη 2009

1975 ΠOY rsquoNAI TA ΦTEPA νουβέλα νέα έκδοση Eκδόσεις Πατάκη 2009

1976 KAPE ΦIΞ διηγήματα β΄ αναθεωρημένη έκδοση Eκδόσεις Πατάκη 2007

1979 H APXAIA ΣKOYPIA μυθιστόρημα έκδοση αναθεωρημένη Eκδόσεις Πατάκη 2008

1983 H ΠΛΩTH ΠOΛH μυθιστόρημα έκδοση αναθεωρημένη Eκδόσεις Πατάκη 2007

1987 OI ΛEYKEΣ AΣAΛEYTEΣ μυθιστόρημα έκδοση αναθεωρημένη Eκδόσεις Πατάκη 2008

1990 EIΣ TON ΠATO THΣ EIKONAΣ μυθιστόρημα έκδοση αναθεωρημένη Eκδόσεις Πατάκη 2006

1992 O ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΙΘΑΡΙ ΤΟΥ κείμενα νέα έκδοση Εκδόσεις Πατάκη 2013

1995 ENAΣ ΣKOYΦOΣ AΠO ΠOPΦYPA μυθιστόρημα νέα έκδοση Eκδόσεις Πατάκη 2007

1999 OYPANIA MHXANIKH μυθιστόρημα νέα έκδοση Eκδόσεις Πατάκη 2009

2004 AΘΩOI KAI ΦTAIXTEΣ μυθιστόρημα έκδοση συμπληρωμένη Εκδόσεις Πατάκη 2010

2005 TA MAYPA ΛOYΣTPINIA πεζογράφημα σειρά laquoH κουζίνα του συγγραφέαraquo Eκδόσεις Πατάκη

2010 ΤΟ ΔΙΚΙΟ ΕΙΝΑΙ ΖΟΡΙΚΟ ΠΟΛΥ μυθιστόρημα Εκδόσεις Πατάκη

2012 ΓΙΑΤΙ ΕΜΕΝΑ Η ΨΥΧΗ ΜΟΥ πεζογραφήματα Εκδόσεις Πατάκη

2014 ΕΛΑ ΝΑ ΠΟΥΜΕ ΨΕΜΑΤΑ μυθιστόρημα Εκδόσεις Πατάκη

2016 ΤΙΠΟΤΑ ΔΕΝ ΧΑΡΙΖΕΤΑΙ κείμενα Εκδόσεις Πατάκη

ΜΑΡΩ ΔΟΥΚΑ

κ ε ί μ ε ν α

Τίποτα δεν χαρίζεται

Θέση υπογραφής δικαιούχου δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας εφόσον αυτή προβλέπεται από τη σύμβαση

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν 21211993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή εκμίσθωση ή δανεισμός μετάφραση διασκευή αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου

Eκδόσεις Πατάκη ndash Λογοτεχνικά δοκίμια Μάρω Δούκα Τίποτα δεν χαρίζεται

Yπεύθυνος έκδοσης Kώστας Γιαννόπουλος Διορθώσεις Νάντια Κουτσουρούμπα

Σελιδοποίηση ΦΑΣΜΑ ΑΦΟΙ Καπένη ΟΕ Φιλμ-Μοντάζ Κέντρο Γρήγορης Εκτύπωσης

Copyrightcopy Σ Πατάκης AEEΔE (Eκδόσεις Πατάκη) και Μάρω Δούκα Aθήνα 2016

Πρώτη έκδοση από τις Eκδόσεις Πατάκη Aθήνα Μάρτιος 2016 ΚΕΤ Α380 ΚΕΠ 14316

ISBN 978-960-16-6730-0

ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38 104 37 ΑΘΗΝΑ THΛ 2103650000 8011002665 2105205600 ΦAΞ 2103650069

KENTPIKH ΔIAΘEΣH EMM MΠENAKH 16 106 78 AΘHNA THΛ 2103831078 YΠOKMA ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ ndash ΠΕΡΙΟΧΗ Βacute ΚΤΕΟ) 57009 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘEΣΣΑΛΟNIKHΣ ΤΘ 1213

THΛ 2310706354 2310706715 2310755175 ΦAΞ 2310706355 Web site httpwwwpatakisgr bull e-mail infopatakisgr salespatakisgr

ΠΕΡΙΕ ΧΟΜΕΝΑ

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη14

Εικονοστάσιο ανωνύμων αγίων (Πράξη γενναιοδωρίας και γενναιότητας)

32

Ο κορυφαίος Αλέξανδρος Κοτζιάς50

Ψέλλισμα αγάπης για τον Στρατή Τσίρκα63

Το φύλλο-Το πηγάδι-Τrsquo αγγέλιασμα77

Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου90

Γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία101

Δεν χρειάζεται να είσαι σοφός για να φέρεις λουλούδια στον τάφο ενός σοφού

118

Στη σκιά του Σολωμού149

Όχι τrsquo αντίο και τα δάκρυα και τα μαντίλια (Δέκα χρόνια από τον θάνατο του Kώστα Tαχτσή)

165

7

Διαβάζοντας ένα διήγημα του Στρατή Τσίρκα184

Όταν ένα βιβλίο δεν είναι μόνο βιβλίο203

Κιβωτός μνήμης και ευθύνης216

Ένας αντι-σχολικός συγγραφέας225

Με τη σιδερένια βέργα του χρόνου στην πλάτη242

Τιμώντας τη μνήμη του Αντρέα Φραγκιά250

Ήρθες ήρθες εφάνης με σουραύλι να υφάνειςhellip267

Γιώργος Ιωάννου ο λεπτουργός280

Φυσά βοριάς φυσά θρακιάς (Ο Βιζυηνός και η εποχή του)

290

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

8

9

Δεκέμβρης του 1992 Αθήνα Ο πεζογράφος και το πιθάρι του δεκατρία κείμενα ανάμεσα στο δοκίμιο το διήγημα την κατάθεση αγάπης και την ημερολογιακή καταγραφή έχει ήδη παρουσιαστεί από τις laquoΕκδόσεις Καστανιώτηraquo μαζί με τα άλλα βιβλία της χρονιάς στη σειρά του Θανά-ση Νιάρχου laquoΣκέψη Χρόνος και Δημιουργοίraquo σε μια πλουσιοπάροχα αμέριμνη χριστουγεννιάτικα εορταστι-κή εκδήλωση στο ξενοδοχείο laquoΜεγάλη Βρετανίαraquo Κα-τάφορτος ο μπουφές Μειδιάματα χειραψίες ματιές φι-λοφρονήσεις σταυροφιλήματα Ανυποψίαστα χρόνια

Αυτάρκης στην καθημερινότητά μου Λίγο πριν από την έκδοση του βιβλίου Εις τον πάτο της εικόνας (1990) εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή εν μέρει και την ώρα να πε-ράσω τυχαία αλλά όχι αναίτια είχα αρχίσει να αναζητώ σε βυζαντινούς χρονογράφους όλα τα σχετικά με τη δυναστεία των Κομνηνών Εστιάζοντας στον κουρασμένο ιδεώδη εν τη λύπη του πολύτεκνο αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ τον Κο-μνηνό Και περνούσε έκτοτε ο καιρός Τι έγραφα Ιστορικό μυθιστόρημα H πρώτη γραφή είχε σχεδόν ολοκληρωθεί

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

10

Επέμενε ο Σπύρος Τσακνιάς και του υποσχέθηκα να γρά-ψω κι εγώ κάτι για τον αγαπημένο μας Μανόλη στο αφι-έρωμα που είχαν αρχίσει να ετοιμάζουν στο περιοδικό laquoΑντίraquo Αν και είχα χρόνο μπροστά μου σχεδίαζα να αρ-χίσω όσο πιο νωρίς γίνεται το κείμενο που θα έγραφα να το τελειώσω με την ησυχία μου και να αφοσιωθώ πά-λι απερίσπαστη στο βιβλίο μου

Εκεί κοντά δέχτηκα και το τηλεφώνημα μιας Tουρκάλας από τη Σμύρνη Tην άκουγα συγκινημένη αλλά και πα-ραξενεμένη να μου μιλάει στα laquoκρητικάraquo για τους ξερι-ζωμένους προγόνους της και για τον Τουρκοκρητικό παπ-πού της Το τηλεφώνημα κράτησε περίπου ένα μισάωρο Κάποια στιγμή μάλιστα είχε αρχίσει να κλαίει Τι ήξε-ρα για τους Τουρκοκρητικούς

Και τότε σίγησε η παμπάλαια γραφομηχανή μου Μη σκας με παρηγορούσε ο Νίκος καιρός σου να περάσεις κι εσύ στον υπολογιστή τι θαρρείς σαν γραφομηχανή εί-ναι Ναι ναι μεγάλη ευκολία επικροτούσε ενθουσιασμέ-νος και ο δωδεκάχρονος Γιάννης Εγώ όμως δίσταζα αι-σθανόμουν ανέτοιμη για τη μεγάλη αλλαγή και πάνω στην ανυπομονησία μου να αρχίσω το συντομότερο το κείμενο για τον Αναγνωστάκη έχοντας πια ξεμάθει να γράφω με το χέρι συν ότι δυσκολευόμουν και να δω από κάποια απόσταση κριτικά το όποιο χειρόγραφο γραπτό μου αποφάσισα να αγοράσω μιαν Olivetti Studio 42 πά-λι για σιγουριά και βλέπουμε Η ψυχολογική διεργασία πάντως όσο κι αν αισθανόμουν ανεπίδεκτη μαθήσεως για το laquoπέρασμάraquo μου στο ψηφιακό σύμπαν είχε αρχίσει

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

11

Γενάρης του 1993 Εκείνες τις μέρες καθώς laquoέστρωναraquo την καινούρια μου γραφομηχανή μου τηλεφωνούν από laquoΤα Νέαraquo η Χαρτουλάρη πρέπει να ήταν και μου προ-τείνουν να γράψω ένα ημερολογιακό κειμενάκι για το έν-θετο της Παρασκευής laquoΤέχνες και Θεάματαraquo Να τους δώσω κανονικό ημερολογιακό κείμενο βέβαια ούτε συ-ζήτηση Μιας και περιφερόμουν όμως στα πατημένα από τους Σελτζούκους Τούρκους μικρασιατικά εδάφη καλό ξεγέλασμα θα ήταν σκέφτηκα να ξυπνήσω μια Κυρια-κή πρωί στη Νέα Υόρκη Παραμονές εκλογών με τον laquoαριστερόraquo Κλίντον ενσάρκωση (η άλλη ενσάρκωση με τον Ομπάμα θα έρθει δεκαπέντε χρόνια αργότερα) του αμερικανικού ονείρου Έχουμε λοιπόν και λέμε

ΚΥΡΙΑΚΗ στο Μπρονξ Θυμάμαι τον πίνακα με τον Ολλανδό που αγοράζει από τους Ινδιάνους προσφέροντας φανταχτε-ρά μπιχλιμπίδια αξίας 24 δολαρίων το νησί Μανχάταν Κατά-κοπη από το πρωί στους δρόμους απέναντι στο ξύλινο σπι-τάκι του πάρκου Με την ιδέα ότι από στιγμή σε στιγμή θα τρί-ξει η πόρτα Τρίζει και εμφανίζεται ένας ξανθός αθλητικός Προχωράει κάτω από τα δέντρα φτάνει σrsquo ένα θεόρατο αμε-ρικάνικο με ανοιχτές πόρτες κάθεται στη θέση του οδηγού Οι πόρτες του αυτοκινήτου κλείνουν Η μπάντα αρχίζει βεγγα-λικά σχίζουν τους ουρανούς Βρέθηκε ξαφνικά μπροστά μου ένας ασπρουλιάρης και σαν χτικιάρης αλλά δεν ήταν ο Γού-ντι Άλλεν Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα Θαυ-μάζει μάλιστα τον Μέγα Αλέξανδρο που παντρεύτηκε τη Ρω-ξάνη Και τη σιαμέζα γάτα του τη φωνάζει Ρωξάνη

ΔΟΥΛΕΥΕΙ σrsquo ένα γραφείο ταξιδίων αποφάσισε όμως να γίνει συγγραφέας ακολουθώντας την παράδοση των μεγάλων Θα ταξιδέψει στην Ευρώπη θα πάει στη Μέση Ανατολή στην

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

ΤΗΣ Ι Δ Ι ΑΣ

1974 H ΠHΓAΔA KATI ANΘPΩΠOI νουβέλες έκδοση συμπληρωμένη Eκδόσεις Πατάκη 2009

1975 ΠOY rsquoNAI TA ΦTEPA νουβέλα νέα έκδοση Eκδόσεις Πατάκη 2009

1976 KAPE ΦIΞ διηγήματα β΄ αναθεωρημένη έκδοση Eκδόσεις Πατάκη 2007

1979 H APXAIA ΣKOYPIA μυθιστόρημα έκδοση αναθεωρημένη Eκδόσεις Πατάκη 2008

1983 H ΠΛΩTH ΠOΛH μυθιστόρημα έκδοση αναθεωρημένη Eκδόσεις Πατάκη 2007

1987 OI ΛEYKEΣ AΣAΛEYTEΣ μυθιστόρημα έκδοση αναθεωρημένη Eκδόσεις Πατάκη 2008

1990 EIΣ TON ΠATO THΣ EIKONAΣ μυθιστόρημα έκδοση αναθεωρημένη Eκδόσεις Πατάκη 2006

1992 O ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΙΘΑΡΙ ΤΟΥ κείμενα νέα έκδοση Εκδόσεις Πατάκη 2013

1995 ENAΣ ΣKOYΦOΣ AΠO ΠOPΦYPA μυθιστόρημα νέα έκδοση Eκδόσεις Πατάκη 2007

1999 OYPANIA MHXANIKH μυθιστόρημα νέα έκδοση Eκδόσεις Πατάκη 2009

2004 AΘΩOI KAI ΦTAIXTEΣ μυθιστόρημα έκδοση συμπληρωμένη Εκδόσεις Πατάκη 2010

2005 TA MAYPA ΛOYΣTPINIA πεζογράφημα σειρά laquoH κουζίνα του συγγραφέαraquo Eκδόσεις Πατάκη

2010 ΤΟ ΔΙΚΙΟ ΕΙΝΑΙ ΖΟΡΙΚΟ ΠΟΛΥ μυθιστόρημα Εκδόσεις Πατάκη

2012 ΓΙΑΤΙ ΕΜΕΝΑ Η ΨΥΧΗ ΜΟΥ πεζογραφήματα Εκδόσεις Πατάκη

2014 ΕΛΑ ΝΑ ΠΟΥΜΕ ΨΕΜΑΤΑ μυθιστόρημα Εκδόσεις Πατάκη

2016 ΤΙΠΟΤΑ ΔΕΝ ΧΑΡΙΖΕΤΑΙ κείμενα Εκδόσεις Πατάκη

ΜΑΡΩ ΔΟΥΚΑ

κ ε ί μ ε ν α

Τίποτα δεν χαρίζεται

Θέση υπογραφής δικαιούχου δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας εφόσον αυτή προβλέπεται από τη σύμβαση

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν 21211993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή εκμίσθωση ή δανεισμός μετάφραση διασκευή αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου

Eκδόσεις Πατάκη ndash Λογοτεχνικά δοκίμια Μάρω Δούκα Τίποτα δεν χαρίζεται

Yπεύθυνος έκδοσης Kώστας Γιαννόπουλος Διορθώσεις Νάντια Κουτσουρούμπα

Σελιδοποίηση ΦΑΣΜΑ ΑΦΟΙ Καπένη ΟΕ Φιλμ-Μοντάζ Κέντρο Γρήγορης Εκτύπωσης

Copyrightcopy Σ Πατάκης AEEΔE (Eκδόσεις Πατάκη) και Μάρω Δούκα Aθήνα 2016

Πρώτη έκδοση από τις Eκδόσεις Πατάκη Aθήνα Μάρτιος 2016 ΚΕΤ Α380 ΚΕΠ 14316

ISBN 978-960-16-6730-0

ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38 104 37 ΑΘΗΝΑ THΛ 2103650000 8011002665 2105205600 ΦAΞ 2103650069

KENTPIKH ΔIAΘEΣH EMM MΠENAKH 16 106 78 AΘHNA THΛ 2103831078 YΠOKMA ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ ndash ΠΕΡΙΟΧΗ Βacute ΚΤΕΟ) 57009 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘEΣΣΑΛΟNIKHΣ ΤΘ 1213

THΛ 2310706354 2310706715 2310755175 ΦAΞ 2310706355 Web site httpwwwpatakisgr bull e-mail infopatakisgr salespatakisgr

ΠΕΡΙΕ ΧΟΜΕΝΑ

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη14

Εικονοστάσιο ανωνύμων αγίων (Πράξη γενναιοδωρίας και γενναιότητας)

32

Ο κορυφαίος Αλέξανδρος Κοτζιάς50

Ψέλλισμα αγάπης για τον Στρατή Τσίρκα63

Το φύλλο-Το πηγάδι-Τrsquo αγγέλιασμα77

Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου90

Γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία101

Δεν χρειάζεται να είσαι σοφός για να φέρεις λουλούδια στον τάφο ενός σοφού

118

Στη σκιά του Σολωμού149

Όχι τrsquo αντίο και τα δάκρυα και τα μαντίλια (Δέκα χρόνια από τον θάνατο του Kώστα Tαχτσή)

165

7

Διαβάζοντας ένα διήγημα του Στρατή Τσίρκα184

Όταν ένα βιβλίο δεν είναι μόνο βιβλίο203

Κιβωτός μνήμης και ευθύνης216

Ένας αντι-σχολικός συγγραφέας225

Με τη σιδερένια βέργα του χρόνου στην πλάτη242

Τιμώντας τη μνήμη του Αντρέα Φραγκιά250

Ήρθες ήρθες εφάνης με σουραύλι να υφάνειςhellip267

Γιώργος Ιωάννου ο λεπτουργός280

Φυσά βοριάς φυσά θρακιάς (Ο Βιζυηνός και η εποχή του)

290

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

8

9

Δεκέμβρης του 1992 Αθήνα Ο πεζογράφος και το πιθάρι του δεκατρία κείμενα ανάμεσα στο δοκίμιο το διήγημα την κατάθεση αγάπης και την ημερολογιακή καταγραφή έχει ήδη παρουσιαστεί από τις laquoΕκδόσεις Καστανιώτηraquo μαζί με τα άλλα βιβλία της χρονιάς στη σειρά του Θανά-ση Νιάρχου laquoΣκέψη Χρόνος και Δημιουργοίraquo σε μια πλουσιοπάροχα αμέριμνη χριστουγεννιάτικα εορταστι-κή εκδήλωση στο ξενοδοχείο laquoΜεγάλη Βρετανίαraquo Κα-τάφορτος ο μπουφές Μειδιάματα χειραψίες ματιές φι-λοφρονήσεις σταυροφιλήματα Ανυποψίαστα χρόνια

Αυτάρκης στην καθημερινότητά μου Λίγο πριν από την έκδοση του βιβλίου Εις τον πάτο της εικόνας (1990) εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή εν μέρει και την ώρα να πε-ράσω τυχαία αλλά όχι αναίτια είχα αρχίσει να αναζητώ σε βυζαντινούς χρονογράφους όλα τα σχετικά με τη δυναστεία των Κομνηνών Εστιάζοντας στον κουρασμένο ιδεώδη εν τη λύπη του πολύτεκνο αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ τον Κο-μνηνό Και περνούσε έκτοτε ο καιρός Τι έγραφα Ιστορικό μυθιστόρημα H πρώτη γραφή είχε σχεδόν ολοκληρωθεί

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

10

Επέμενε ο Σπύρος Τσακνιάς και του υποσχέθηκα να γρά-ψω κι εγώ κάτι για τον αγαπημένο μας Μανόλη στο αφι-έρωμα που είχαν αρχίσει να ετοιμάζουν στο περιοδικό laquoΑντίraquo Αν και είχα χρόνο μπροστά μου σχεδίαζα να αρ-χίσω όσο πιο νωρίς γίνεται το κείμενο που θα έγραφα να το τελειώσω με την ησυχία μου και να αφοσιωθώ πά-λι απερίσπαστη στο βιβλίο μου

Εκεί κοντά δέχτηκα και το τηλεφώνημα μιας Tουρκάλας από τη Σμύρνη Tην άκουγα συγκινημένη αλλά και πα-ραξενεμένη να μου μιλάει στα laquoκρητικάraquo για τους ξερι-ζωμένους προγόνους της και για τον Τουρκοκρητικό παπ-πού της Το τηλεφώνημα κράτησε περίπου ένα μισάωρο Κάποια στιγμή μάλιστα είχε αρχίσει να κλαίει Τι ήξε-ρα για τους Τουρκοκρητικούς

Και τότε σίγησε η παμπάλαια γραφομηχανή μου Μη σκας με παρηγορούσε ο Νίκος καιρός σου να περάσεις κι εσύ στον υπολογιστή τι θαρρείς σαν γραφομηχανή εί-ναι Ναι ναι μεγάλη ευκολία επικροτούσε ενθουσιασμέ-νος και ο δωδεκάχρονος Γιάννης Εγώ όμως δίσταζα αι-σθανόμουν ανέτοιμη για τη μεγάλη αλλαγή και πάνω στην ανυπομονησία μου να αρχίσω το συντομότερο το κείμενο για τον Αναγνωστάκη έχοντας πια ξεμάθει να γράφω με το χέρι συν ότι δυσκολευόμουν και να δω από κάποια απόσταση κριτικά το όποιο χειρόγραφο γραπτό μου αποφάσισα να αγοράσω μιαν Olivetti Studio 42 πά-λι για σιγουριά και βλέπουμε Η ψυχολογική διεργασία πάντως όσο κι αν αισθανόμουν ανεπίδεκτη μαθήσεως για το laquoπέρασμάraquo μου στο ψηφιακό σύμπαν είχε αρχίσει

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

11

Γενάρης του 1993 Εκείνες τις μέρες καθώς laquoέστρωναraquo την καινούρια μου γραφομηχανή μου τηλεφωνούν από laquoΤα Νέαraquo η Χαρτουλάρη πρέπει να ήταν και μου προ-τείνουν να γράψω ένα ημερολογιακό κειμενάκι για το έν-θετο της Παρασκευής laquoΤέχνες και Θεάματαraquo Να τους δώσω κανονικό ημερολογιακό κείμενο βέβαια ούτε συ-ζήτηση Μιας και περιφερόμουν όμως στα πατημένα από τους Σελτζούκους Τούρκους μικρασιατικά εδάφη καλό ξεγέλασμα θα ήταν σκέφτηκα να ξυπνήσω μια Κυρια-κή πρωί στη Νέα Υόρκη Παραμονές εκλογών με τον laquoαριστερόraquo Κλίντον ενσάρκωση (η άλλη ενσάρκωση με τον Ομπάμα θα έρθει δεκαπέντε χρόνια αργότερα) του αμερικανικού ονείρου Έχουμε λοιπόν και λέμε

ΚΥΡΙΑΚΗ στο Μπρονξ Θυμάμαι τον πίνακα με τον Ολλανδό που αγοράζει από τους Ινδιάνους προσφέροντας φανταχτε-ρά μπιχλιμπίδια αξίας 24 δολαρίων το νησί Μανχάταν Κατά-κοπη από το πρωί στους δρόμους απέναντι στο ξύλινο σπι-τάκι του πάρκου Με την ιδέα ότι από στιγμή σε στιγμή θα τρί-ξει η πόρτα Τρίζει και εμφανίζεται ένας ξανθός αθλητικός Προχωράει κάτω από τα δέντρα φτάνει σrsquo ένα θεόρατο αμε-ρικάνικο με ανοιχτές πόρτες κάθεται στη θέση του οδηγού Οι πόρτες του αυτοκινήτου κλείνουν Η μπάντα αρχίζει βεγγα-λικά σχίζουν τους ουρανούς Βρέθηκε ξαφνικά μπροστά μου ένας ασπρουλιάρης και σαν χτικιάρης αλλά δεν ήταν ο Γού-ντι Άλλεν Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα Θαυ-μάζει μάλιστα τον Μέγα Αλέξανδρο που παντρεύτηκε τη Ρω-ξάνη Και τη σιαμέζα γάτα του τη φωνάζει Ρωξάνη

ΔΟΥΛΕΥΕΙ σrsquo ένα γραφείο ταξιδίων αποφάσισε όμως να γίνει συγγραφέας ακολουθώντας την παράδοση των μεγάλων Θα ταξιδέψει στην Ευρώπη θα πάει στη Μέση Ανατολή στην

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

ΜΑΡΩ ΔΟΥΚΑ

κ ε ί μ ε ν α

Τίποτα δεν χαρίζεται

Θέση υπογραφής δικαιούχου δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας εφόσον αυτή προβλέπεται από τη σύμβαση

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν 21211993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή εκμίσθωση ή δανεισμός μετάφραση διασκευή αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου

Eκδόσεις Πατάκη ndash Λογοτεχνικά δοκίμια Μάρω Δούκα Τίποτα δεν χαρίζεται

Yπεύθυνος έκδοσης Kώστας Γιαννόπουλος Διορθώσεις Νάντια Κουτσουρούμπα

Σελιδοποίηση ΦΑΣΜΑ ΑΦΟΙ Καπένη ΟΕ Φιλμ-Μοντάζ Κέντρο Γρήγορης Εκτύπωσης

Copyrightcopy Σ Πατάκης AEEΔE (Eκδόσεις Πατάκη) και Μάρω Δούκα Aθήνα 2016

Πρώτη έκδοση από τις Eκδόσεις Πατάκη Aθήνα Μάρτιος 2016 ΚΕΤ Α380 ΚΕΠ 14316

ISBN 978-960-16-6730-0

ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38 104 37 ΑΘΗΝΑ THΛ 2103650000 8011002665 2105205600 ΦAΞ 2103650069

KENTPIKH ΔIAΘEΣH EMM MΠENAKH 16 106 78 AΘHNA THΛ 2103831078 YΠOKMA ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ ndash ΠΕΡΙΟΧΗ Βacute ΚΤΕΟ) 57009 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘEΣΣΑΛΟNIKHΣ ΤΘ 1213

THΛ 2310706354 2310706715 2310755175 ΦAΞ 2310706355 Web site httpwwwpatakisgr bull e-mail infopatakisgr salespatakisgr

ΠΕΡΙΕ ΧΟΜΕΝΑ

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη14

Εικονοστάσιο ανωνύμων αγίων (Πράξη γενναιοδωρίας και γενναιότητας)

32

Ο κορυφαίος Αλέξανδρος Κοτζιάς50

Ψέλλισμα αγάπης για τον Στρατή Τσίρκα63

Το φύλλο-Το πηγάδι-Τrsquo αγγέλιασμα77

Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου90

Γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία101

Δεν χρειάζεται να είσαι σοφός για να φέρεις λουλούδια στον τάφο ενός σοφού

118

Στη σκιά του Σολωμού149

Όχι τrsquo αντίο και τα δάκρυα και τα μαντίλια (Δέκα χρόνια από τον θάνατο του Kώστα Tαχτσή)

165

7

Διαβάζοντας ένα διήγημα του Στρατή Τσίρκα184

Όταν ένα βιβλίο δεν είναι μόνο βιβλίο203

Κιβωτός μνήμης και ευθύνης216

Ένας αντι-σχολικός συγγραφέας225

Με τη σιδερένια βέργα του χρόνου στην πλάτη242

Τιμώντας τη μνήμη του Αντρέα Φραγκιά250

Ήρθες ήρθες εφάνης με σουραύλι να υφάνειςhellip267

Γιώργος Ιωάννου ο λεπτουργός280

Φυσά βοριάς φυσά θρακιάς (Ο Βιζυηνός και η εποχή του)

290

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

8

9

Δεκέμβρης του 1992 Αθήνα Ο πεζογράφος και το πιθάρι του δεκατρία κείμενα ανάμεσα στο δοκίμιο το διήγημα την κατάθεση αγάπης και την ημερολογιακή καταγραφή έχει ήδη παρουσιαστεί από τις laquoΕκδόσεις Καστανιώτηraquo μαζί με τα άλλα βιβλία της χρονιάς στη σειρά του Θανά-ση Νιάρχου laquoΣκέψη Χρόνος και Δημιουργοίraquo σε μια πλουσιοπάροχα αμέριμνη χριστουγεννιάτικα εορταστι-κή εκδήλωση στο ξενοδοχείο laquoΜεγάλη Βρετανίαraquo Κα-τάφορτος ο μπουφές Μειδιάματα χειραψίες ματιές φι-λοφρονήσεις σταυροφιλήματα Ανυποψίαστα χρόνια

Αυτάρκης στην καθημερινότητά μου Λίγο πριν από την έκδοση του βιβλίου Εις τον πάτο της εικόνας (1990) εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή εν μέρει και την ώρα να πε-ράσω τυχαία αλλά όχι αναίτια είχα αρχίσει να αναζητώ σε βυζαντινούς χρονογράφους όλα τα σχετικά με τη δυναστεία των Κομνηνών Εστιάζοντας στον κουρασμένο ιδεώδη εν τη λύπη του πολύτεκνο αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ τον Κο-μνηνό Και περνούσε έκτοτε ο καιρός Τι έγραφα Ιστορικό μυθιστόρημα H πρώτη γραφή είχε σχεδόν ολοκληρωθεί

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

10

Επέμενε ο Σπύρος Τσακνιάς και του υποσχέθηκα να γρά-ψω κι εγώ κάτι για τον αγαπημένο μας Μανόλη στο αφι-έρωμα που είχαν αρχίσει να ετοιμάζουν στο περιοδικό laquoΑντίraquo Αν και είχα χρόνο μπροστά μου σχεδίαζα να αρ-χίσω όσο πιο νωρίς γίνεται το κείμενο που θα έγραφα να το τελειώσω με την ησυχία μου και να αφοσιωθώ πά-λι απερίσπαστη στο βιβλίο μου

Εκεί κοντά δέχτηκα και το τηλεφώνημα μιας Tουρκάλας από τη Σμύρνη Tην άκουγα συγκινημένη αλλά και πα-ραξενεμένη να μου μιλάει στα laquoκρητικάraquo για τους ξερι-ζωμένους προγόνους της και για τον Τουρκοκρητικό παπ-πού της Το τηλεφώνημα κράτησε περίπου ένα μισάωρο Κάποια στιγμή μάλιστα είχε αρχίσει να κλαίει Τι ήξε-ρα για τους Τουρκοκρητικούς

Και τότε σίγησε η παμπάλαια γραφομηχανή μου Μη σκας με παρηγορούσε ο Νίκος καιρός σου να περάσεις κι εσύ στον υπολογιστή τι θαρρείς σαν γραφομηχανή εί-ναι Ναι ναι μεγάλη ευκολία επικροτούσε ενθουσιασμέ-νος και ο δωδεκάχρονος Γιάννης Εγώ όμως δίσταζα αι-σθανόμουν ανέτοιμη για τη μεγάλη αλλαγή και πάνω στην ανυπομονησία μου να αρχίσω το συντομότερο το κείμενο για τον Αναγνωστάκη έχοντας πια ξεμάθει να γράφω με το χέρι συν ότι δυσκολευόμουν και να δω από κάποια απόσταση κριτικά το όποιο χειρόγραφο γραπτό μου αποφάσισα να αγοράσω μιαν Olivetti Studio 42 πά-λι για σιγουριά και βλέπουμε Η ψυχολογική διεργασία πάντως όσο κι αν αισθανόμουν ανεπίδεκτη μαθήσεως για το laquoπέρασμάraquo μου στο ψηφιακό σύμπαν είχε αρχίσει

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

11

Γενάρης του 1993 Εκείνες τις μέρες καθώς laquoέστρωναraquo την καινούρια μου γραφομηχανή μου τηλεφωνούν από laquoΤα Νέαraquo η Χαρτουλάρη πρέπει να ήταν και μου προ-τείνουν να γράψω ένα ημερολογιακό κειμενάκι για το έν-θετο της Παρασκευής laquoΤέχνες και Θεάματαraquo Να τους δώσω κανονικό ημερολογιακό κείμενο βέβαια ούτε συ-ζήτηση Μιας και περιφερόμουν όμως στα πατημένα από τους Σελτζούκους Τούρκους μικρασιατικά εδάφη καλό ξεγέλασμα θα ήταν σκέφτηκα να ξυπνήσω μια Κυρια-κή πρωί στη Νέα Υόρκη Παραμονές εκλογών με τον laquoαριστερόraquo Κλίντον ενσάρκωση (η άλλη ενσάρκωση με τον Ομπάμα θα έρθει δεκαπέντε χρόνια αργότερα) του αμερικανικού ονείρου Έχουμε λοιπόν και λέμε

ΚΥΡΙΑΚΗ στο Μπρονξ Θυμάμαι τον πίνακα με τον Ολλανδό που αγοράζει από τους Ινδιάνους προσφέροντας φανταχτε-ρά μπιχλιμπίδια αξίας 24 δολαρίων το νησί Μανχάταν Κατά-κοπη από το πρωί στους δρόμους απέναντι στο ξύλινο σπι-τάκι του πάρκου Με την ιδέα ότι από στιγμή σε στιγμή θα τρί-ξει η πόρτα Τρίζει και εμφανίζεται ένας ξανθός αθλητικός Προχωράει κάτω από τα δέντρα φτάνει σrsquo ένα θεόρατο αμε-ρικάνικο με ανοιχτές πόρτες κάθεται στη θέση του οδηγού Οι πόρτες του αυτοκινήτου κλείνουν Η μπάντα αρχίζει βεγγα-λικά σχίζουν τους ουρανούς Βρέθηκε ξαφνικά μπροστά μου ένας ασπρουλιάρης και σαν χτικιάρης αλλά δεν ήταν ο Γού-ντι Άλλεν Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα Θαυ-μάζει μάλιστα τον Μέγα Αλέξανδρο που παντρεύτηκε τη Ρω-ξάνη Και τη σιαμέζα γάτα του τη φωνάζει Ρωξάνη

ΔΟΥΛΕΥΕΙ σrsquo ένα γραφείο ταξιδίων αποφάσισε όμως να γίνει συγγραφέας ακολουθώντας την παράδοση των μεγάλων Θα ταξιδέψει στην Ευρώπη θα πάει στη Μέση Ανατολή στην

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Θέση υπογραφής δικαιούχου δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας εφόσον αυτή προβλέπεται από τη σύμβαση

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν 21211993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή εκμίσθωση ή δανεισμός μετάφραση διασκευή αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου

Eκδόσεις Πατάκη ndash Λογοτεχνικά δοκίμια Μάρω Δούκα Τίποτα δεν χαρίζεται

Yπεύθυνος έκδοσης Kώστας Γιαννόπουλος Διορθώσεις Νάντια Κουτσουρούμπα

Σελιδοποίηση ΦΑΣΜΑ ΑΦΟΙ Καπένη ΟΕ Φιλμ-Μοντάζ Κέντρο Γρήγορης Εκτύπωσης

Copyrightcopy Σ Πατάκης AEEΔE (Eκδόσεις Πατάκη) και Μάρω Δούκα Aθήνα 2016

Πρώτη έκδοση από τις Eκδόσεις Πατάκη Aθήνα Μάρτιος 2016 ΚΕΤ Α380 ΚΕΠ 14316

ISBN 978-960-16-6730-0

ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38 104 37 ΑΘΗΝΑ THΛ 2103650000 8011002665 2105205600 ΦAΞ 2103650069

KENTPIKH ΔIAΘEΣH EMM MΠENAKH 16 106 78 AΘHNA THΛ 2103831078 YΠOKMA ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ ndash ΠΕΡΙΟΧΗ Βacute ΚΤΕΟ) 57009 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘEΣΣΑΛΟNIKHΣ ΤΘ 1213

THΛ 2310706354 2310706715 2310755175 ΦAΞ 2310706355 Web site httpwwwpatakisgr bull e-mail infopatakisgr salespatakisgr

ΠΕΡΙΕ ΧΟΜΕΝΑ

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη14

Εικονοστάσιο ανωνύμων αγίων (Πράξη γενναιοδωρίας και γενναιότητας)

32

Ο κορυφαίος Αλέξανδρος Κοτζιάς50

Ψέλλισμα αγάπης για τον Στρατή Τσίρκα63

Το φύλλο-Το πηγάδι-Τrsquo αγγέλιασμα77

Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου90

Γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία101

Δεν χρειάζεται να είσαι σοφός για να φέρεις λουλούδια στον τάφο ενός σοφού

118

Στη σκιά του Σολωμού149

Όχι τrsquo αντίο και τα δάκρυα και τα μαντίλια (Δέκα χρόνια από τον θάνατο του Kώστα Tαχτσή)

165

7

Διαβάζοντας ένα διήγημα του Στρατή Τσίρκα184

Όταν ένα βιβλίο δεν είναι μόνο βιβλίο203

Κιβωτός μνήμης και ευθύνης216

Ένας αντι-σχολικός συγγραφέας225

Με τη σιδερένια βέργα του χρόνου στην πλάτη242

Τιμώντας τη μνήμη του Αντρέα Φραγκιά250

Ήρθες ήρθες εφάνης με σουραύλι να υφάνειςhellip267

Γιώργος Ιωάννου ο λεπτουργός280

Φυσά βοριάς φυσά θρακιάς (Ο Βιζυηνός και η εποχή του)

290

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

8

9

Δεκέμβρης του 1992 Αθήνα Ο πεζογράφος και το πιθάρι του δεκατρία κείμενα ανάμεσα στο δοκίμιο το διήγημα την κατάθεση αγάπης και την ημερολογιακή καταγραφή έχει ήδη παρουσιαστεί από τις laquoΕκδόσεις Καστανιώτηraquo μαζί με τα άλλα βιβλία της χρονιάς στη σειρά του Θανά-ση Νιάρχου laquoΣκέψη Χρόνος και Δημιουργοίraquo σε μια πλουσιοπάροχα αμέριμνη χριστουγεννιάτικα εορταστι-κή εκδήλωση στο ξενοδοχείο laquoΜεγάλη Βρετανίαraquo Κα-τάφορτος ο μπουφές Μειδιάματα χειραψίες ματιές φι-λοφρονήσεις σταυροφιλήματα Ανυποψίαστα χρόνια

Αυτάρκης στην καθημερινότητά μου Λίγο πριν από την έκδοση του βιβλίου Εις τον πάτο της εικόνας (1990) εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή εν μέρει και την ώρα να πε-ράσω τυχαία αλλά όχι αναίτια είχα αρχίσει να αναζητώ σε βυζαντινούς χρονογράφους όλα τα σχετικά με τη δυναστεία των Κομνηνών Εστιάζοντας στον κουρασμένο ιδεώδη εν τη λύπη του πολύτεκνο αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ τον Κο-μνηνό Και περνούσε έκτοτε ο καιρός Τι έγραφα Ιστορικό μυθιστόρημα H πρώτη γραφή είχε σχεδόν ολοκληρωθεί

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

10

Επέμενε ο Σπύρος Τσακνιάς και του υποσχέθηκα να γρά-ψω κι εγώ κάτι για τον αγαπημένο μας Μανόλη στο αφι-έρωμα που είχαν αρχίσει να ετοιμάζουν στο περιοδικό laquoΑντίraquo Αν και είχα χρόνο μπροστά μου σχεδίαζα να αρ-χίσω όσο πιο νωρίς γίνεται το κείμενο που θα έγραφα να το τελειώσω με την ησυχία μου και να αφοσιωθώ πά-λι απερίσπαστη στο βιβλίο μου

Εκεί κοντά δέχτηκα και το τηλεφώνημα μιας Tουρκάλας από τη Σμύρνη Tην άκουγα συγκινημένη αλλά και πα-ραξενεμένη να μου μιλάει στα laquoκρητικάraquo για τους ξερι-ζωμένους προγόνους της και για τον Τουρκοκρητικό παπ-πού της Το τηλεφώνημα κράτησε περίπου ένα μισάωρο Κάποια στιγμή μάλιστα είχε αρχίσει να κλαίει Τι ήξε-ρα για τους Τουρκοκρητικούς

Και τότε σίγησε η παμπάλαια γραφομηχανή μου Μη σκας με παρηγορούσε ο Νίκος καιρός σου να περάσεις κι εσύ στον υπολογιστή τι θαρρείς σαν γραφομηχανή εί-ναι Ναι ναι μεγάλη ευκολία επικροτούσε ενθουσιασμέ-νος και ο δωδεκάχρονος Γιάννης Εγώ όμως δίσταζα αι-σθανόμουν ανέτοιμη για τη μεγάλη αλλαγή και πάνω στην ανυπομονησία μου να αρχίσω το συντομότερο το κείμενο για τον Αναγνωστάκη έχοντας πια ξεμάθει να γράφω με το χέρι συν ότι δυσκολευόμουν και να δω από κάποια απόσταση κριτικά το όποιο χειρόγραφο γραπτό μου αποφάσισα να αγοράσω μιαν Olivetti Studio 42 πά-λι για σιγουριά και βλέπουμε Η ψυχολογική διεργασία πάντως όσο κι αν αισθανόμουν ανεπίδεκτη μαθήσεως για το laquoπέρασμάraquo μου στο ψηφιακό σύμπαν είχε αρχίσει

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

11

Γενάρης του 1993 Εκείνες τις μέρες καθώς laquoέστρωναraquo την καινούρια μου γραφομηχανή μου τηλεφωνούν από laquoΤα Νέαraquo η Χαρτουλάρη πρέπει να ήταν και μου προ-τείνουν να γράψω ένα ημερολογιακό κειμενάκι για το έν-θετο της Παρασκευής laquoΤέχνες και Θεάματαraquo Να τους δώσω κανονικό ημερολογιακό κείμενο βέβαια ούτε συ-ζήτηση Μιας και περιφερόμουν όμως στα πατημένα από τους Σελτζούκους Τούρκους μικρασιατικά εδάφη καλό ξεγέλασμα θα ήταν σκέφτηκα να ξυπνήσω μια Κυρια-κή πρωί στη Νέα Υόρκη Παραμονές εκλογών με τον laquoαριστερόraquo Κλίντον ενσάρκωση (η άλλη ενσάρκωση με τον Ομπάμα θα έρθει δεκαπέντε χρόνια αργότερα) του αμερικανικού ονείρου Έχουμε λοιπόν και λέμε

ΚΥΡΙΑΚΗ στο Μπρονξ Θυμάμαι τον πίνακα με τον Ολλανδό που αγοράζει από τους Ινδιάνους προσφέροντας φανταχτε-ρά μπιχλιμπίδια αξίας 24 δολαρίων το νησί Μανχάταν Κατά-κοπη από το πρωί στους δρόμους απέναντι στο ξύλινο σπι-τάκι του πάρκου Με την ιδέα ότι από στιγμή σε στιγμή θα τρί-ξει η πόρτα Τρίζει και εμφανίζεται ένας ξανθός αθλητικός Προχωράει κάτω από τα δέντρα φτάνει σrsquo ένα θεόρατο αμε-ρικάνικο με ανοιχτές πόρτες κάθεται στη θέση του οδηγού Οι πόρτες του αυτοκινήτου κλείνουν Η μπάντα αρχίζει βεγγα-λικά σχίζουν τους ουρανούς Βρέθηκε ξαφνικά μπροστά μου ένας ασπρουλιάρης και σαν χτικιάρης αλλά δεν ήταν ο Γού-ντι Άλλεν Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα Θαυ-μάζει μάλιστα τον Μέγα Αλέξανδρο που παντρεύτηκε τη Ρω-ξάνη Και τη σιαμέζα γάτα του τη φωνάζει Ρωξάνη

ΔΟΥΛΕΥΕΙ σrsquo ένα γραφείο ταξιδίων αποφάσισε όμως να γίνει συγγραφέας ακολουθώντας την παράδοση των μεγάλων Θα ταξιδέψει στην Ευρώπη θα πάει στη Μέση Ανατολή στην

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

ΠΕΡΙΕ ΧΟΜΕΝΑ

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη14

Εικονοστάσιο ανωνύμων αγίων (Πράξη γενναιοδωρίας και γενναιότητας)

32

Ο κορυφαίος Αλέξανδρος Κοτζιάς50

Ψέλλισμα αγάπης για τον Στρατή Τσίρκα63

Το φύλλο-Το πηγάδι-Τrsquo αγγέλιασμα77

Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου90

Γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία101

Δεν χρειάζεται να είσαι σοφός για να φέρεις λουλούδια στον τάφο ενός σοφού

118

Στη σκιά του Σολωμού149

Όχι τrsquo αντίο και τα δάκρυα και τα μαντίλια (Δέκα χρόνια από τον θάνατο του Kώστα Tαχτσή)

165

7

Διαβάζοντας ένα διήγημα του Στρατή Τσίρκα184

Όταν ένα βιβλίο δεν είναι μόνο βιβλίο203

Κιβωτός μνήμης και ευθύνης216

Ένας αντι-σχολικός συγγραφέας225

Με τη σιδερένια βέργα του χρόνου στην πλάτη242

Τιμώντας τη μνήμη του Αντρέα Φραγκιά250

Ήρθες ήρθες εφάνης με σουραύλι να υφάνειςhellip267

Γιώργος Ιωάννου ο λεπτουργός280

Φυσά βοριάς φυσά θρακιάς (Ο Βιζυηνός και η εποχή του)

290

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

8

9

Δεκέμβρης του 1992 Αθήνα Ο πεζογράφος και το πιθάρι του δεκατρία κείμενα ανάμεσα στο δοκίμιο το διήγημα την κατάθεση αγάπης και την ημερολογιακή καταγραφή έχει ήδη παρουσιαστεί από τις laquoΕκδόσεις Καστανιώτηraquo μαζί με τα άλλα βιβλία της χρονιάς στη σειρά του Θανά-ση Νιάρχου laquoΣκέψη Χρόνος και Δημιουργοίraquo σε μια πλουσιοπάροχα αμέριμνη χριστουγεννιάτικα εορταστι-κή εκδήλωση στο ξενοδοχείο laquoΜεγάλη Βρετανίαraquo Κα-τάφορτος ο μπουφές Μειδιάματα χειραψίες ματιές φι-λοφρονήσεις σταυροφιλήματα Ανυποψίαστα χρόνια

Αυτάρκης στην καθημερινότητά μου Λίγο πριν από την έκδοση του βιβλίου Εις τον πάτο της εικόνας (1990) εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή εν μέρει και την ώρα να πε-ράσω τυχαία αλλά όχι αναίτια είχα αρχίσει να αναζητώ σε βυζαντινούς χρονογράφους όλα τα σχετικά με τη δυναστεία των Κομνηνών Εστιάζοντας στον κουρασμένο ιδεώδη εν τη λύπη του πολύτεκνο αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ τον Κο-μνηνό Και περνούσε έκτοτε ο καιρός Τι έγραφα Ιστορικό μυθιστόρημα H πρώτη γραφή είχε σχεδόν ολοκληρωθεί

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

10

Επέμενε ο Σπύρος Τσακνιάς και του υποσχέθηκα να γρά-ψω κι εγώ κάτι για τον αγαπημένο μας Μανόλη στο αφι-έρωμα που είχαν αρχίσει να ετοιμάζουν στο περιοδικό laquoΑντίraquo Αν και είχα χρόνο μπροστά μου σχεδίαζα να αρ-χίσω όσο πιο νωρίς γίνεται το κείμενο που θα έγραφα να το τελειώσω με την ησυχία μου και να αφοσιωθώ πά-λι απερίσπαστη στο βιβλίο μου

Εκεί κοντά δέχτηκα και το τηλεφώνημα μιας Tουρκάλας από τη Σμύρνη Tην άκουγα συγκινημένη αλλά και πα-ραξενεμένη να μου μιλάει στα laquoκρητικάraquo για τους ξερι-ζωμένους προγόνους της και για τον Τουρκοκρητικό παπ-πού της Το τηλεφώνημα κράτησε περίπου ένα μισάωρο Κάποια στιγμή μάλιστα είχε αρχίσει να κλαίει Τι ήξε-ρα για τους Τουρκοκρητικούς

Και τότε σίγησε η παμπάλαια γραφομηχανή μου Μη σκας με παρηγορούσε ο Νίκος καιρός σου να περάσεις κι εσύ στον υπολογιστή τι θαρρείς σαν γραφομηχανή εί-ναι Ναι ναι μεγάλη ευκολία επικροτούσε ενθουσιασμέ-νος και ο δωδεκάχρονος Γιάννης Εγώ όμως δίσταζα αι-σθανόμουν ανέτοιμη για τη μεγάλη αλλαγή και πάνω στην ανυπομονησία μου να αρχίσω το συντομότερο το κείμενο για τον Αναγνωστάκη έχοντας πια ξεμάθει να γράφω με το χέρι συν ότι δυσκολευόμουν και να δω από κάποια απόσταση κριτικά το όποιο χειρόγραφο γραπτό μου αποφάσισα να αγοράσω μιαν Olivetti Studio 42 πά-λι για σιγουριά και βλέπουμε Η ψυχολογική διεργασία πάντως όσο κι αν αισθανόμουν ανεπίδεκτη μαθήσεως για το laquoπέρασμάraquo μου στο ψηφιακό σύμπαν είχε αρχίσει

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

11

Γενάρης του 1993 Εκείνες τις μέρες καθώς laquoέστρωναraquo την καινούρια μου γραφομηχανή μου τηλεφωνούν από laquoΤα Νέαraquo η Χαρτουλάρη πρέπει να ήταν και μου προ-τείνουν να γράψω ένα ημερολογιακό κειμενάκι για το έν-θετο της Παρασκευής laquoΤέχνες και Θεάματαraquo Να τους δώσω κανονικό ημερολογιακό κείμενο βέβαια ούτε συ-ζήτηση Μιας και περιφερόμουν όμως στα πατημένα από τους Σελτζούκους Τούρκους μικρασιατικά εδάφη καλό ξεγέλασμα θα ήταν σκέφτηκα να ξυπνήσω μια Κυρια-κή πρωί στη Νέα Υόρκη Παραμονές εκλογών με τον laquoαριστερόraquo Κλίντον ενσάρκωση (η άλλη ενσάρκωση με τον Ομπάμα θα έρθει δεκαπέντε χρόνια αργότερα) του αμερικανικού ονείρου Έχουμε λοιπόν και λέμε

ΚΥΡΙΑΚΗ στο Μπρονξ Θυμάμαι τον πίνακα με τον Ολλανδό που αγοράζει από τους Ινδιάνους προσφέροντας φανταχτε-ρά μπιχλιμπίδια αξίας 24 δολαρίων το νησί Μανχάταν Κατά-κοπη από το πρωί στους δρόμους απέναντι στο ξύλινο σπι-τάκι του πάρκου Με την ιδέα ότι από στιγμή σε στιγμή θα τρί-ξει η πόρτα Τρίζει και εμφανίζεται ένας ξανθός αθλητικός Προχωράει κάτω από τα δέντρα φτάνει σrsquo ένα θεόρατο αμε-ρικάνικο με ανοιχτές πόρτες κάθεται στη θέση του οδηγού Οι πόρτες του αυτοκινήτου κλείνουν Η μπάντα αρχίζει βεγγα-λικά σχίζουν τους ουρανούς Βρέθηκε ξαφνικά μπροστά μου ένας ασπρουλιάρης και σαν χτικιάρης αλλά δεν ήταν ο Γού-ντι Άλλεν Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα Θαυ-μάζει μάλιστα τον Μέγα Αλέξανδρο που παντρεύτηκε τη Ρω-ξάνη Και τη σιαμέζα γάτα του τη φωνάζει Ρωξάνη

ΔΟΥΛΕΥΕΙ σrsquo ένα γραφείο ταξιδίων αποφάσισε όμως να γίνει συγγραφέας ακολουθώντας την παράδοση των μεγάλων Θα ταξιδέψει στην Ευρώπη θα πάει στη Μέση Ανατολή στην

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Διαβάζοντας ένα διήγημα του Στρατή Τσίρκα184

Όταν ένα βιβλίο δεν είναι μόνο βιβλίο203

Κιβωτός μνήμης και ευθύνης216

Ένας αντι-σχολικός συγγραφέας225

Με τη σιδερένια βέργα του χρόνου στην πλάτη242

Τιμώντας τη μνήμη του Αντρέα Φραγκιά250

Ήρθες ήρθες εφάνης με σουραύλι να υφάνειςhellip267

Γιώργος Ιωάννου ο λεπτουργός280

Φυσά βοριάς φυσά θρακιάς (Ο Βιζυηνός και η εποχή του)

290

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

8

9

Δεκέμβρης του 1992 Αθήνα Ο πεζογράφος και το πιθάρι του δεκατρία κείμενα ανάμεσα στο δοκίμιο το διήγημα την κατάθεση αγάπης και την ημερολογιακή καταγραφή έχει ήδη παρουσιαστεί από τις laquoΕκδόσεις Καστανιώτηraquo μαζί με τα άλλα βιβλία της χρονιάς στη σειρά του Θανά-ση Νιάρχου laquoΣκέψη Χρόνος και Δημιουργοίraquo σε μια πλουσιοπάροχα αμέριμνη χριστουγεννιάτικα εορταστι-κή εκδήλωση στο ξενοδοχείο laquoΜεγάλη Βρετανίαraquo Κα-τάφορτος ο μπουφές Μειδιάματα χειραψίες ματιές φι-λοφρονήσεις σταυροφιλήματα Ανυποψίαστα χρόνια

Αυτάρκης στην καθημερινότητά μου Λίγο πριν από την έκδοση του βιβλίου Εις τον πάτο της εικόνας (1990) εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή εν μέρει και την ώρα να πε-ράσω τυχαία αλλά όχι αναίτια είχα αρχίσει να αναζητώ σε βυζαντινούς χρονογράφους όλα τα σχετικά με τη δυναστεία των Κομνηνών Εστιάζοντας στον κουρασμένο ιδεώδη εν τη λύπη του πολύτεκνο αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ τον Κο-μνηνό Και περνούσε έκτοτε ο καιρός Τι έγραφα Ιστορικό μυθιστόρημα H πρώτη γραφή είχε σχεδόν ολοκληρωθεί

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

10

Επέμενε ο Σπύρος Τσακνιάς και του υποσχέθηκα να γρά-ψω κι εγώ κάτι για τον αγαπημένο μας Μανόλη στο αφι-έρωμα που είχαν αρχίσει να ετοιμάζουν στο περιοδικό laquoΑντίraquo Αν και είχα χρόνο μπροστά μου σχεδίαζα να αρ-χίσω όσο πιο νωρίς γίνεται το κείμενο που θα έγραφα να το τελειώσω με την ησυχία μου και να αφοσιωθώ πά-λι απερίσπαστη στο βιβλίο μου

Εκεί κοντά δέχτηκα και το τηλεφώνημα μιας Tουρκάλας από τη Σμύρνη Tην άκουγα συγκινημένη αλλά και πα-ραξενεμένη να μου μιλάει στα laquoκρητικάraquo για τους ξερι-ζωμένους προγόνους της και για τον Τουρκοκρητικό παπ-πού της Το τηλεφώνημα κράτησε περίπου ένα μισάωρο Κάποια στιγμή μάλιστα είχε αρχίσει να κλαίει Τι ήξε-ρα για τους Τουρκοκρητικούς

Και τότε σίγησε η παμπάλαια γραφομηχανή μου Μη σκας με παρηγορούσε ο Νίκος καιρός σου να περάσεις κι εσύ στον υπολογιστή τι θαρρείς σαν γραφομηχανή εί-ναι Ναι ναι μεγάλη ευκολία επικροτούσε ενθουσιασμέ-νος και ο δωδεκάχρονος Γιάννης Εγώ όμως δίσταζα αι-σθανόμουν ανέτοιμη για τη μεγάλη αλλαγή και πάνω στην ανυπομονησία μου να αρχίσω το συντομότερο το κείμενο για τον Αναγνωστάκη έχοντας πια ξεμάθει να γράφω με το χέρι συν ότι δυσκολευόμουν και να δω από κάποια απόσταση κριτικά το όποιο χειρόγραφο γραπτό μου αποφάσισα να αγοράσω μιαν Olivetti Studio 42 πά-λι για σιγουριά και βλέπουμε Η ψυχολογική διεργασία πάντως όσο κι αν αισθανόμουν ανεπίδεκτη μαθήσεως για το laquoπέρασμάraquo μου στο ψηφιακό σύμπαν είχε αρχίσει

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

11

Γενάρης του 1993 Εκείνες τις μέρες καθώς laquoέστρωναraquo την καινούρια μου γραφομηχανή μου τηλεφωνούν από laquoΤα Νέαraquo η Χαρτουλάρη πρέπει να ήταν και μου προ-τείνουν να γράψω ένα ημερολογιακό κειμενάκι για το έν-θετο της Παρασκευής laquoΤέχνες και Θεάματαraquo Να τους δώσω κανονικό ημερολογιακό κείμενο βέβαια ούτε συ-ζήτηση Μιας και περιφερόμουν όμως στα πατημένα από τους Σελτζούκους Τούρκους μικρασιατικά εδάφη καλό ξεγέλασμα θα ήταν σκέφτηκα να ξυπνήσω μια Κυρια-κή πρωί στη Νέα Υόρκη Παραμονές εκλογών με τον laquoαριστερόraquo Κλίντον ενσάρκωση (η άλλη ενσάρκωση με τον Ομπάμα θα έρθει δεκαπέντε χρόνια αργότερα) του αμερικανικού ονείρου Έχουμε λοιπόν και λέμε

ΚΥΡΙΑΚΗ στο Μπρονξ Θυμάμαι τον πίνακα με τον Ολλανδό που αγοράζει από τους Ινδιάνους προσφέροντας φανταχτε-ρά μπιχλιμπίδια αξίας 24 δολαρίων το νησί Μανχάταν Κατά-κοπη από το πρωί στους δρόμους απέναντι στο ξύλινο σπι-τάκι του πάρκου Με την ιδέα ότι από στιγμή σε στιγμή θα τρί-ξει η πόρτα Τρίζει και εμφανίζεται ένας ξανθός αθλητικός Προχωράει κάτω από τα δέντρα φτάνει σrsquo ένα θεόρατο αμε-ρικάνικο με ανοιχτές πόρτες κάθεται στη θέση του οδηγού Οι πόρτες του αυτοκινήτου κλείνουν Η μπάντα αρχίζει βεγγα-λικά σχίζουν τους ουρανούς Βρέθηκε ξαφνικά μπροστά μου ένας ασπρουλιάρης και σαν χτικιάρης αλλά δεν ήταν ο Γού-ντι Άλλεν Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα Θαυ-μάζει μάλιστα τον Μέγα Αλέξανδρο που παντρεύτηκε τη Ρω-ξάνη Και τη σιαμέζα γάτα του τη φωνάζει Ρωξάνη

ΔΟΥΛΕΥΕΙ σrsquo ένα γραφείο ταξιδίων αποφάσισε όμως να γίνει συγγραφέας ακολουθώντας την παράδοση των μεγάλων Θα ταξιδέψει στην Ευρώπη θα πάει στη Μέση Ανατολή στην

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

9

Δεκέμβρης του 1992 Αθήνα Ο πεζογράφος και το πιθάρι του δεκατρία κείμενα ανάμεσα στο δοκίμιο το διήγημα την κατάθεση αγάπης και την ημερολογιακή καταγραφή έχει ήδη παρουσιαστεί από τις laquoΕκδόσεις Καστανιώτηraquo μαζί με τα άλλα βιβλία της χρονιάς στη σειρά του Θανά-ση Νιάρχου laquoΣκέψη Χρόνος και Δημιουργοίraquo σε μια πλουσιοπάροχα αμέριμνη χριστουγεννιάτικα εορταστι-κή εκδήλωση στο ξενοδοχείο laquoΜεγάλη Βρετανίαraquo Κα-τάφορτος ο μπουφές Μειδιάματα χειραψίες ματιές φι-λοφρονήσεις σταυροφιλήματα Ανυποψίαστα χρόνια

Αυτάρκης στην καθημερινότητά μου Λίγο πριν από την έκδοση του βιβλίου Εις τον πάτο της εικόνας (1990) εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή εν μέρει και την ώρα να πε-ράσω τυχαία αλλά όχι αναίτια είχα αρχίσει να αναζητώ σε βυζαντινούς χρονογράφους όλα τα σχετικά με τη δυναστεία των Κομνηνών Εστιάζοντας στον κουρασμένο ιδεώδη εν τη λύπη του πολύτεκνο αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ τον Κο-μνηνό Και περνούσε έκτοτε ο καιρός Τι έγραφα Ιστορικό μυθιστόρημα H πρώτη γραφή είχε σχεδόν ολοκληρωθεί

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

10

Επέμενε ο Σπύρος Τσακνιάς και του υποσχέθηκα να γρά-ψω κι εγώ κάτι για τον αγαπημένο μας Μανόλη στο αφι-έρωμα που είχαν αρχίσει να ετοιμάζουν στο περιοδικό laquoΑντίraquo Αν και είχα χρόνο μπροστά μου σχεδίαζα να αρ-χίσω όσο πιο νωρίς γίνεται το κείμενο που θα έγραφα να το τελειώσω με την ησυχία μου και να αφοσιωθώ πά-λι απερίσπαστη στο βιβλίο μου

Εκεί κοντά δέχτηκα και το τηλεφώνημα μιας Tουρκάλας από τη Σμύρνη Tην άκουγα συγκινημένη αλλά και πα-ραξενεμένη να μου μιλάει στα laquoκρητικάraquo για τους ξερι-ζωμένους προγόνους της και για τον Τουρκοκρητικό παπ-πού της Το τηλεφώνημα κράτησε περίπου ένα μισάωρο Κάποια στιγμή μάλιστα είχε αρχίσει να κλαίει Τι ήξε-ρα για τους Τουρκοκρητικούς

Και τότε σίγησε η παμπάλαια γραφομηχανή μου Μη σκας με παρηγορούσε ο Νίκος καιρός σου να περάσεις κι εσύ στον υπολογιστή τι θαρρείς σαν γραφομηχανή εί-ναι Ναι ναι μεγάλη ευκολία επικροτούσε ενθουσιασμέ-νος και ο δωδεκάχρονος Γιάννης Εγώ όμως δίσταζα αι-σθανόμουν ανέτοιμη για τη μεγάλη αλλαγή και πάνω στην ανυπομονησία μου να αρχίσω το συντομότερο το κείμενο για τον Αναγνωστάκη έχοντας πια ξεμάθει να γράφω με το χέρι συν ότι δυσκολευόμουν και να δω από κάποια απόσταση κριτικά το όποιο χειρόγραφο γραπτό μου αποφάσισα να αγοράσω μιαν Olivetti Studio 42 πά-λι για σιγουριά και βλέπουμε Η ψυχολογική διεργασία πάντως όσο κι αν αισθανόμουν ανεπίδεκτη μαθήσεως για το laquoπέρασμάraquo μου στο ψηφιακό σύμπαν είχε αρχίσει

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

11

Γενάρης του 1993 Εκείνες τις μέρες καθώς laquoέστρωναraquo την καινούρια μου γραφομηχανή μου τηλεφωνούν από laquoΤα Νέαraquo η Χαρτουλάρη πρέπει να ήταν και μου προ-τείνουν να γράψω ένα ημερολογιακό κειμενάκι για το έν-θετο της Παρασκευής laquoΤέχνες και Θεάματαraquo Να τους δώσω κανονικό ημερολογιακό κείμενο βέβαια ούτε συ-ζήτηση Μιας και περιφερόμουν όμως στα πατημένα από τους Σελτζούκους Τούρκους μικρασιατικά εδάφη καλό ξεγέλασμα θα ήταν σκέφτηκα να ξυπνήσω μια Κυρια-κή πρωί στη Νέα Υόρκη Παραμονές εκλογών με τον laquoαριστερόraquo Κλίντον ενσάρκωση (η άλλη ενσάρκωση με τον Ομπάμα θα έρθει δεκαπέντε χρόνια αργότερα) του αμερικανικού ονείρου Έχουμε λοιπόν και λέμε

ΚΥΡΙΑΚΗ στο Μπρονξ Θυμάμαι τον πίνακα με τον Ολλανδό που αγοράζει από τους Ινδιάνους προσφέροντας φανταχτε-ρά μπιχλιμπίδια αξίας 24 δολαρίων το νησί Μανχάταν Κατά-κοπη από το πρωί στους δρόμους απέναντι στο ξύλινο σπι-τάκι του πάρκου Με την ιδέα ότι από στιγμή σε στιγμή θα τρί-ξει η πόρτα Τρίζει και εμφανίζεται ένας ξανθός αθλητικός Προχωράει κάτω από τα δέντρα φτάνει σrsquo ένα θεόρατο αμε-ρικάνικο με ανοιχτές πόρτες κάθεται στη θέση του οδηγού Οι πόρτες του αυτοκινήτου κλείνουν Η μπάντα αρχίζει βεγγα-λικά σχίζουν τους ουρανούς Βρέθηκε ξαφνικά μπροστά μου ένας ασπρουλιάρης και σαν χτικιάρης αλλά δεν ήταν ο Γού-ντι Άλλεν Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα Θαυ-μάζει μάλιστα τον Μέγα Αλέξανδρο που παντρεύτηκε τη Ρω-ξάνη Και τη σιαμέζα γάτα του τη φωνάζει Ρωξάνη

ΔΟΥΛΕΥΕΙ σrsquo ένα γραφείο ταξιδίων αποφάσισε όμως να γίνει συγγραφέας ακολουθώντας την παράδοση των μεγάλων Θα ταξιδέψει στην Ευρώπη θα πάει στη Μέση Ανατολή στην

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

10

Επέμενε ο Σπύρος Τσακνιάς και του υποσχέθηκα να γρά-ψω κι εγώ κάτι για τον αγαπημένο μας Μανόλη στο αφι-έρωμα που είχαν αρχίσει να ετοιμάζουν στο περιοδικό laquoΑντίraquo Αν και είχα χρόνο μπροστά μου σχεδίαζα να αρ-χίσω όσο πιο νωρίς γίνεται το κείμενο που θα έγραφα να το τελειώσω με την ησυχία μου και να αφοσιωθώ πά-λι απερίσπαστη στο βιβλίο μου

Εκεί κοντά δέχτηκα και το τηλεφώνημα μιας Tουρκάλας από τη Σμύρνη Tην άκουγα συγκινημένη αλλά και πα-ραξενεμένη να μου μιλάει στα laquoκρητικάraquo για τους ξερι-ζωμένους προγόνους της και για τον Τουρκοκρητικό παπ-πού της Το τηλεφώνημα κράτησε περίπου ένα μισάωρο Κάποια στιγμή μάλιστα είχε αρχίσει να κλαίει Τι ήξε-ρα για τους Τουρκοκρητικούς

Και τότε σίγησε η παμπάλαια γραφομηχανή μου Μη σκας με παρηγορούσε ο Νίκος καιρός σου να περάσεις κι εσύ στον υπολογιστή τι θαρρείς σαν γραφομηχανή εί-ναι Ναι ναι μεγάλη ευκολία επικροτούσε ενθουσιασμέ-νος και ο δωδεκάχρονος Γιάννης Εγώ όμως δίσταζα αι-σθανόμουν ανέτοιμη για τη μεγάλη αλλαγή και πάνω στην ανυπομονησία μου να αρχίσω το συντομότερο το κείμενο για τον Αναγνωστάκη έχοντας πια ξεμάθει να γράφω με το χέρι συν ότι δυσκολευόμουν και να δω από κάποια απόσταση κριτικά το όποιο χειρόγραφο γραπτό μου αποφάσισα να αγοράσω μιαν Olivetti Studio 42 πά-λι για σιγουριά και βλέπουμε Η ψυχολογική διεργασία πάντως όσο κι αν αισθανόμουν ανεπίδεκτη μαθήσεως για το laquoπέρασμάraquo μου στο ψηφιακό σύμπαν είχε αρχίσει

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

11

Γενάρης του 1993 Εκείνες τις μέρες καθώς laquoέστρωναraquo την καινούρια μου γραφομηχανή μου τηλεφωνούν από laquoΤα Νέαraquo η Χαρτουλάρη πρέπει να ήταν και μου προ-τείνουν να γράψω ένα ημερολογιακό κειμενάκι για το έν-θετο της Παρασκευής laquoΤέχνες και Θεάματαraquo Να τους δώσω κανονικό ημερολογιακό κείμενο βέβαια ούτε συ-ζήτηση Μιας και περιφερόμουν όμως στα πατημένα από τους Σελτζούκους Τούρκους μικρασιατικά εδάφη καλό ξεγέλασμα θα ήταν σκέφτηκα να ξυπνήσω μια Κυρια-κή πρωί στη Νέα Υόρκη Παραμονές εκλογών με τον laquoαριστερόraquo Κλίντον ενσάρκωση (η άλλη ενσάρκωση με τον Ομπάμα θα έρθει δεκαπέντε χρόνια αργότερα) του αμερικανικού ονείρου Έχουμε λοιπόν και λέμε

ΚΥΡΙΑΚΗ στο Μπρονξ Θυμάμαι τον πίνακα με τον Ολλανδό που αγοράζει από τους Ινδιάνους προσφέροντας φανταχτε-ρά μπιχλιμπίδια αξίας 24 δολαρίων το νησί Μανχάταν Κατά-κοπη από το πρωί στους δρόμους απέναντι στο ξύλινο σπι-τάκι του πάρκου Με την ιδέα ότι από στιγμή σε στιγμή θα τρί-ξει η πόρτα Τρίζει και εμφανίζεται ένας ξανθός αθλητικός Προχωράει κάτω από τα δέντρα φτάνει σrsquo ένα θεόρατο αμε-ρικάνικο με ανοιχτές πόρτες κάθεται στη θέση του οδηγού Οι πόρτες του αυτοκινήτου κλείνουν Η μπάντα αρχίζει βεγγα-λικά σχίζουν τους ουρανούς Βρέθηκε ξαφνικά μπροστά μου ένας ασπρουλιάρης και σαν χτικιάρης αλλά δεν ήταν ο Γού-ντι Άλλεν Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα Θαυ-μάζει μάλιστα τον Μέγα Αλέξανδρο που παντρεύτηκε τη Ρω-ξάνη Και τη σιαμέζα γάτα του τη φωνάζει Ρωξάνη

ΔΟΥΛΕΥΕΙ σrsquo ένα γραφείο ταξιδίων αποφάσισε όμως να γίνει συγγραφέας ακολουθώντας την παράδοση των μεγάλων Θα ταξιδέψει στην Ευρώπη θα πάει στη Μέση Ανατολή στην

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

11

Γενάρης του 1993 Εκείνες τις μέρες καθώς laquoέστρωναraquo την καινούρια μου γραφομηχανή μου τηλεφωνούν από laquoΤα Νέαraquo η Χαρτουλάρη πρέπει να ήταν και μου προ-τείνουν να γράψω ένα ημερολογιακό κειμενάκι για το έν-θετο της Παρασκευής laquoΤέχνες και Θεάματαraquo Να τους δώσω κανονικό ημερολογιακό κείμενο βέβαια ούτε συ-ζήτηση Μιας και περιφερόμουν όμως στα πατημένα από τους Σελτζούκους Τούρκους μικρασιατικά εδάφη καλό ξεγέλασμα θα ήταν σκέφτηκα να ξυπνήσω μια Κυρια-κή πρωί στη Νέα Υόρκη Παραμονές εκλογών με τον laquoαριστερόraquo Κλίντον ενσάρκωση (η άλλη ενσάρκωση με τον Ομπάμα θα έρθει δεκαπέντε χρόνια αργότερα) του αμερικανικού ονείρου Έχουμε λοιπόν και λέμε

ΚΥΡΙΑΚΗ στο Μπρονξ Θυμάμαι τον πίνακα με τον Ολλανδό που αγοράζει από τους Ινδιάνους προσφέροντας φανταχτε-ρά μπιχλιμπίδια αξίας 24 δολαρίων το νησί Μανχάταν Κατά-κοπη από το πρωί στους δρόμους απέναντι στο ξύλινο σπι-τάκι του πάρκου Με την ιδέα ότι από στιγμή σε στιγμή θα τρί-ξει η πόρτα Τρίζει και εμφανίζεται ένας ξανθός αθλητικός Προχωράει κάτω από τα δέντρα φτάνει σrsquo ένα θεόρατο αμε-ρικάνικο με ανοιχτές πόρτες κάθεται στη θέση του οδηγού Οι πόρτες του αυτοκινήτου κλείνουν Η μπάντα αρχίζει βεγγα-λικά σχίζουν τους ουρανούς Βρέθηκε ξαφνικά μπροστά μου ένας ασπρουλιάρης και σαν χτικιάρης αλλά δεν ήταν ο Γού-ντι Άλλεν Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα Θαυ-μάζει μάλιστα τον Μέγα Αλέξανδρο που παντρεύτηκε τη Ρω-ξάνη Και τη σιαμέζα γάτα του τη φωνάζει Ρωξάνη

ΔΟΥΛΕΥΕΙ σrsquo ένα γραφείο ταξιδίων αποφάσισε όμως να γίνει συγγραφέας ακολουθώντας την παράδοση των μεγάλων Θα ταξιδέψει στην Ευρώπη θα πάει στη Μέση Ανατολή στην

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

12

Αφρική στο Κιλιμάντζαρο Συχνά επισκέπτεται το σπιτάκι του Άλλαν Πόε στο πάρκο Πόε Παρατηρεί σε μια γωνιά το ξύ-λο κανείς δεν το rsquoχει προσέξει και σήμερα που μrsquo είδε απόρη-σε ήταν το βλέμμα μου επάνω στη σαπίλα καρφωμένο Πα-ντού στη γη λέει στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις έκτα-κτα δελτία ρεπουμπλικάνοι και δημοκρατικοί συμφέροντα στάσιμα

mdashΆκουσες τα σαξόφωνα με ρωτάmdashΣαλάγα τα τα πρόβατα να κάνουν κατά δω του απαντώΔεν καταλαβαίνει φυσικά τον ποιμενικό υπαινιγμό μου και

συνεχίζει να με διαφωτίζει Έπρεπε ο Κλίντον να κυριαρχή-σει θέλημα Υψίστου να αναδειχτεί ο νέος ο ωραίος ο πτωχός ο ορφανός ο αμφισβητίας στα νιάτα του Το αμερικάνικο όνει-ρο έπρεπε για άλλη μια φορά να ενσαρκωθεί Από laquoΓενέσε-ωςraquo έλεγεν ο Θεός και γινόταν το καθετί Λίαν καλώς γινόταν και το καμάρωνε όπως το καμαρώνει και σήμερα προσβλέ-ποντας στο άριστο από τον Περσικό ως το Χάρλεμ Τέσσερα χρόνια έπειτα από τη στέψη του Κλίντον να τον θυμηθώ οι άστεγοι θα είναι πάλι άστεγοι και οι άνεργοι άνεργοι η ίδια θλίψη πάντα και ανέχεια η ίδια λάμψη και αθλιότητα

ΜΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ εγκάρδια ποτό στου καημένου του Έλληνα του μετανάστη το εστιατόριο

mdashTimeo Americanos et dona ferentes κάνω και την έξυπνηΧαμογελά mdashΔεν είχε άδικο ο Βιργίλιος που έβαλε στο στό-

μα του Λαοκόοντα το Timeo Danaos που πάει να πει αγαπη-τή σε ελεύθερη απόδοση να φοβάσαι τους Έλληνες ακόμη κι όταν ζητιανεύουν στην πόρτα σου

Μειδιώ σαν να μην έχω καταλάβει την προσβολήmdashΔεν είμαι ούτε ανθέλληνας ούτε φιλέλληνας συνεχίζει

εσείς όμως έχετε συναίσθηση του ξεπεσμού σαςΚάνω την κουφή Πλησιάζει ο Έλληνας εστιάτορας με κερ-

νάει κόκκινο κρασί και μου λέει για τα ωραία Φιλιατρά και για τον δημοκράτη Κλίντον που θα μας υποστηρίξει στα εθνι-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

13

κά μας θέματα Θα διώξει τους καταπατητές από την Κύπρο θα στρίψει το λαρύγγι των διεκδικητών στα Σκόπια Απαγ-γέλλει κοκκινισμένος το Χώμα ελληνικό Παρασύρεται από την απαγγελία του και κλαίει Ο ασπρουλιάρης κουνάει το κεφάλι

Για πόσο θα μπορούσα να συνεχίσω έτσι Επικρίνω τον εαυτό μου Εάν είχα παραλείψει την κατοικία του Άλλαν Πόε δεν θα συναντούσα τον ασπρουλιάρη να με ταράξει Θα είχα περιοριστεί στο ασφαλές Μανχάταν και θα περνούσα θαυμά-σια με ουρανοξύστες αψίδες μουσεία Κέντρον Ροκφέλερ και άλλα Κι εφόσον θα επιθυμούσα για την ψυχή μου ας περιέ-πλεα τη νήσο Έλις Εκεί στοιβάζονταν παλιότερα οι καραβιές των μεταναστών όσο να διοχετευτούν στη χώρα Και σήμερα ακόμη νησί των αποριγμένων παραμένει

Στην ίδια σελίδα των laquoΝέωνraquo τότε αντικριστά στο ΗΜΕ-ΡΟΛΟΓΙΟ ήταν οι ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ Κι είχα βρεθεί Παρασκευή 29 Ιανουαρίου του 1993 παρέα με τους αφορισμούς του Αλέκου Φασιανού Νά ένας laquoΑπό ζηλοφθονία για τον Αλκιβιάδη χάθηκε ο στόλος των Αθηναίων στη Σικελίαraquo Νά κι ένας άλλος σημερινός laquoΌπως ο βιομηχανικός κα-πιταλισμός έφτιαξε τη μεσαία τάξη έτσι ο τραπεζικός καπιταλισμός θα τη χαλάσειraquo Πώς το είχε πει και ο πα-τριάρχης Κηρουλάριος για τον θείο του Αλέξιου Ισαάκιο Κομνηνό laquoΕγώ σε έχτισα φούρνε εγώ θα σε χαλάσωraquo

Κι έπειτα είχα αρχίσει γυρίζοντας χρόνια πολλά πίσω να διαβάζω τις Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

14

Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη

ΞΗΜΕΡΩΣΕΝ ο δείχτης πάλι Κυριακή Ψιλόβροχο γλυ-κό κρασί καφέδες πολλά τσιγάρα Ομίχλη υγρα-

σία ο Πύργος ναοί καμπαναριά εικονίσματα καλπα-σμοί αγίων Λαδάδικα Ροτόντα λαούτα και βιολιά Ήταν η εποχή που ταξίδευα συχνά στη Θεσσαλονίκη Πό-σο μrsquo ενδιέφερε τότε η ποίηση Παράνομη χωρίς βιβλία επίγονος ούτε ηλεκτρικές συσκευές ούτε έπιπλα μrsquo ένα τραπεζάκι φορμάικα κι ένα ντιβάνι από την Πλατεία Αβησσυνίας Είκοσι τεσσάρων χρόνων δεν το rsquoξερα τό-τε αλλά σχεδόν είχα διαγράψει την τροχιά μου από τις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά έως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι είχα ρίξει τις προκηρύξεις που μου αναλογού-σαν είχα συλληφθεί είχα περάσει από στρατοδικείο ndash απrsquo το πρωί αντέγραφα σrsquo ένα τετράδιο χαρτόδετο με κόκ-κινη ράχη Βιαζόμουν να προλάβω Θα επέστρεφα στην Πατησίων με το βραδινό τρένο Κι αντέγραφα τις Επο-χές χωμένη στη βιβλιοθήκη της laquoάγνωστηςraquo φίλης που με φιλοξενούσε Ήθελα δίχως άλλο να τις πάρω μαζί μου

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

15

ΦΩΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ άλλου βηματισμού άλλου κλί-ματος ιδιοσυγκρασίες άλλης βαρύτητας αποφάσεις άλλης ευαισθησίας αυταπάρνηση Χειμώνας 1942 Γερ-μανική κατοχή Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή Μα-θητής θλιμμένος επαναστάτης έφηβος Μανόλης Ανα-γνωστάκης Απόλυτος ταξιδευτής της σιωπής και της μοναξιάς Ρομαντικός και ονειροπόλος διαποτισμένος από την ποίηση του μεσοπολέμου Πένθιμα χρώματα κίτρινο χιονόνερο τσιγάρα χωρίς άρωμα Κλεισμένα παράθυρα λησμονημένοι άνθρωποι Σχεδιάζοντας με το μολύβι κόκκινα στόματα απάνω στο χαρτί Ανεξερεύ-νητες παραλίες βραχνά τραγούδια σιωπηλά καφε-νεία ετοιμοθάνατες καρέκλες θλιβερά μονότονα κα-λοκαίρια νύχτες φορτωμένες βαριές αναμνήσεις Ένα τίποτα για να πιστέψουμε πολύ και να πεθάνουμε Πί-σω από τα σίδερα της θάλασσας πικρή προσμονή θο-λά προμηνύματα πολύβοα λιμάνια

Η κατοχική καθημερινότητα θα μεταπλαστεί σε βιώ-ματα που θα τον ακολουθούν σε όλη του τη ζωή Μι-κρά θέματα τα ουσιώδη θα δοκιμαστούν και θα τον δοκιμάσουν Αυτά θα χρωματίσουν ανεξίτηλα τη φω-νή του Θα τον ταυτίσουν με την πυκνότητα της Θεσ-σαλονίκης Ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία θα περπατήσει αποφασισμένος σrsquo ένα δικό του εφιαλ-τικό διάκενο

Τώρα που φτάσαμεν εδώ δεν πρέπει να ξαναγυρίσουμεΠιο καλά να σταθούμε εδώ μα όχι πάλι πίσω

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

16

Μέσα από τους σκυθρωπούς καθρέφτες της κλειστής μοναξιάς του θα αναζητήσει την παιδική άγνοια θα τρα-γουδήσει ndash κι εγώ μέσα σε σένα και σrsquo όλους γυμνός κυ-λίστηκα μέσα στην άμμο θα γράψει μα δεν υποτάχτηκα

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωταΚάτω απrsquo τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώΝύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρήΤην ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σrsquo ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πό-θου μου

Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώνταςΑκόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίςΝα γνωρίζω κανένανε κι ούτεΚανένας με γνώριζε)

ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου Χαρά χαρά ζεστή αγαπημένη άσε να οραματιστώ τις νεκρές αναμνήσεις μου

Ανάμεσα στα θύματα του πολέμου και τους δωσίλο-γους Θεατρικές παραστάσεις μπορδέλα πληρώματα αντιτορπιλικών Αύριο είναι Κυριακή Τα λάβαρα οι ση-μαίες και οι φανφάρες δεν θα αργήσουν Ο Λοχίας Όττο V διαβάζει ποιήματα για τη χαμένη ζωή του Έπειτα από τον Χάρη του rsquo44 οι Γερμανοί θα ηττηθούν οι έφηβοι όσοι επέζησαν θα ενηλικιωθούν Ετέλειωσεν ο πόλεμος

Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμαΓιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

17

Ο Αναγνωστάκης έχει κάνει τις επιλογές του Η γε-νιά του παρομοιάζεται κήπος με άδικα κομμένα άγου-ρα ρόδα κι αυτός ο κατεστραμμένος ροδώνας τον ωθεί πεισματικά να κλείσει τις Εποχές με ένα εφηβικό ξέ-σπασμα αφορισμό και υπόσχεση

Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήμα-τα

που ταξιδεύουν σrsquo ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας

[hellip]Κι εγώ ονειρεύομαι μια μέρα πατώντας πάνω στους νε-

κρούς μου στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμματα (νικητήριες σάλπιγγες) το καινούριο μου τραγούδι

Δεκαεννέα ποιήματα που θα τυπωθούν σε περιορισμέ-νο αριθμό αντιτύπων τον Οκτώβριο του rsquo45 στη Θεσ-σαλονίκη αφιερωμένα στους γονείς τουndash

Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη είναι κι αυτή όμορφη

ΕΠΟΧΕΣ 2 Φοιτητής στην Ιατρική Εμφύλιος Από το 1946 διαγραμμένος κιόλας από το ΚΚΕ Ένας επονίτης που θεωρήθηκε επικίνδυνος για την κομματική τάξη Ο τροτσκιστής ndash θα τον λένε για χρόνια Αλλά ποιος θα μπορούσε να τον αποκόψει από της ψυχής του την πε-ριπέτεια Ποιες αποφάσεις θα μπορούσαν να τον πε-ριορίσουν από της ηθικής του τα μαθηματικά Με φί-λους που χάθηκαν άλλοι σκοτώθηκαν άλλοι φόρεσαν γραβάτα Στοίχειωσαν και θα πρέπει έως το τέλος να

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

18

τους σηκώσει Σταδιακά το εμείς γίνεται το δικό του πρόσωπο το παρελθόν του εφαλτήριο για την επόμε-νη αρχή Τα οράματα και οι ελπίδες κλυδωνίζονται οι απογοητεύσεις συνωστίζονται αριστερός ndash να επιμεί-νεις δηλαδή να προσπαθήσεις πάλι ταπεινά με τις χει-ρονομίες του μεσημεριού σrsquo ένα τραπέζι όπου ευλογεί-ται σταυρωτά το ψωμί με την ανάγκη του σώματος να σταυρωθεί στους δύσκολους καιρούς να ανυψωθεί πά-νω από τις παγίδες του για να υπάρξει

Προσπάθησε μrsquo όση καρδιά σrsquo απομένει χάραξε τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά

Ύστερα γέλασε πάλι δοκίμασε τη νιότη σου ακόμα μιαν Άνοιξη δεν είναι μάταιο

Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με δυο πληγωμένες παλάμες

Ο ποιητής όμως δεν έχει ψευδαισθήσεις Ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους Οι αγωνίες του χάνονται ως πέρα στου χρόνου τα γυρίσματα σrsquo ένα τοπίο που θα κιτρινίζει και θα βουλιάζει

Αποχτημένη συνήθεια με φρόνηση τόσηndashΒιβλίων παλιών σκονισμένη σοφίαndashΝα ψάχνεις αδιάκοπα μιαν έρημοΧωρίς ένα δέντρο ένα ρίγος νερών

Κι εσύ έχει σημασία να σκέφτεσαι πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης στα δεκαοχτώ περίπου χρόνια του εί-χε κιόλας διανύσει την απόσταση από την ατέλειωτη νεότητα έως την ολόπικρη γνώση Φαντάσου τον να

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

19

σκύβει σrsquo ανώφλια χαμηλοτάβανων ασφυκτικών χώρων για να περάσει Δες τον στην άκρη του Θερμαϊκού να διακρίνει τα τρωκτικά διότι ναι τα ειδυλλιακά και τα εφησυχασμένα ποτέ δεν τον συγκίνησαν

Χωρίς ένα λευκό φόρεμα αγνότηταςχωρίς μιας βεβαιότητας αντίκρυσμα

συνειδητά επώδυνα και οριστικά ανάβοντας φωτιές με τις παλιές φωτογραφίες και με του Καρυωτάκη τον αυτοσαρκασμό

Αφήσαμε νέα παιδιά στο καφενείο η laquoΩραία Σελήνηraquo τα κατακάθια του καφέ

(Η Μοίρα μας ανοίγεται θαυμασία εδώ δρόμος εκεί δρόμος από κει επίσης δρόμος)

ο νέος άνθρωπος που προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τα γεγονότα να εννοήσει την εποχή του να συ-γκρατήσει το πρόσωπό του να συμπονέσει καταρχήν την ανθρώπινη μοίρα να συμβαδίσει

Βουλιάξαμε τα πόδια μας στην ίδια σάπια λάσπηΒρήκαμε ένα θλιμμένο κυπαρίσσιΠίσω από μια γλυκιά μορφή παιδιούΕσύ μονάχα θα τραβήξεις τις κουρτίνες

Πάντα με φίλους σrsquo έναν διάλογο σπαρακτικό θα ανα-ρωτιέται

Γιατί κάθε φορά που θυμούμαστε μοιάζουμε σαν τα κα-φενεδάκια του καλοκαιριού

Κρατώντας καθένας μια καρφίτσα μικρή που του ματώ-νει απερίσκεπτα τα δάχτυλα

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

20

Κάρα λάσπη ασετυλίνη ένας Ηλίας που επέστρε-ψε κι ένας Αλέξης που δεν ζει άνθρωποι πάντα βιαστι-κοί μέσα στους άσκοπους δρόμους προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπό η ζωή που συνεχίζεται και οι τύ-ψεις και τα σάπια κρεβάτια ιστορίες παράλληλες μο-ναχικές απαρηγόρητοι που θρηνούν ερωτευμένοι γυάλινα μάτια πίκρα και προσμονή Και τι ζητούσε ο άνθρωπος Το βράδυ μιαν εφημερίδα Να ζήσει χωρίς να στερήσει τον ίσκιο του αλλουνού

Αύγουστο του 1948 θα τυπωθούν σε περιορισμένο πάλι αριθμό αντιτύπων οι Εποχές 2 στη Θεσσαλονί-κη Λίγο αργότερα ο νεαρός διαγραμμένος ο φοιτη-τής με τη δική του κομματική ταυτότητα θα συλλη-φθεί μαζί με εξήντα οκτώ άλλους επονίτες Ημέρα Κυριακή ndash ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή 24 Οκτωβρίου στην πρωινή εφημερίδα laquoΤο φωςraquo θα δη-μοσιευτούν οι φωτογραφίες τους Μικρές φωτογρα-φίες αστυνομικής ταυτότητας η μια δίπλα στην άλ-λη Νέοι παιδιά οι περισσότεροι μαθητές και φοιτη-τές laquoΕξηρθρώθη και εξουδετερώθη η συνωμοτική ορ-γάνωσις ΕΠΟΝraquo Τον Ιανουάριο του rsquo49 ένας εισαγγε-λέας ονόματι Σπυρόπουλος προτείνει για τον Ανα-γνωστάκη και δώδεκα συγκρατουμένους του την ποι-νή του θανάτου Καταδικάζεται λοιπόν σε θάνατο ο Αναγνωστάκης με ψήφους τρεις έναντι δύο Θα μεί-νει έγκλειστος στο Επταπύργιον έως το rsquo51

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

21

ΟΙ ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ και οι Εποχές 3 θα γραφτούν στη φυ-λακή

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

Πρέπει να έχεις κάνει φυλακή για να ξέρεις τι σημαί-νουν οι δυο τελευταίοι στίχοι τότε που σβήνει ο γλό-μπος του ηλεκτρικού στο κελί σου χαράματα που γί-νονται συνήθως οι εκτελέσεις των κρατουμένων

Στην άκρατη μελαγχολία ο έμφυτος σκεπτικισμός δεν θα συντονιστεί με τα μεγάλα λόγια τις υψηλόφρο-νες ενατενίσεις τις αγωνιστικές επικλήσεις Γράφει με αποφθεγματικότητα καβαφική ένα δικό του επιτύμβιον

Τόσο μονήρης άψογος κύριος μέσα σε κάθε αποτυχία

Η δική του περιπέτεια όμως οι προσωπικές του στιγμές δεν θα τον απομακρύνουν από τον έξω κόσμο που σπαράσσεται Εικόνες δυστυχίας και ταπείνωσης διαδέχονται η μια την άλλη χειμώνες και διαβασμένα βιβλία ανάπηροι σκυφτοί στους τάφους μαραμένα λουλούδια πληγές σπίτια που χάσκουνε Οι μαστρο-ποί ποιητές τα κορίτσια που ζητιανεύουν τα κάρα στη λάσπη οι αμαξάδες πεθαμένοι ndash εφιάλτες

Κι εγώ σκεφτόμουν μια φευγαλέα μορφή που μου rsquoχε γνέψει

Δεν ξέρω αν σrsquo ένα χαμένο όνειρο ή στα παιδικά μου χρόνια

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

22

Θα αντισταθεί στην ευκολία στις ωραιοποιήσεις και στα σχήματα Αμετακίνητος θα υποσκάψει όσο λίγοι το ύψωμα απrsquo όπου ατένισε τη ζωή του Ούτε θρηνεί ούτε εθελοτυφλεί θα ορίσει με όλη τη δυνατή συντο-μία τις επιλογές του στα μεταπολεμικά σταυροδρόμια

Όχι δεν πιάνω το χέρι σου Δε θα κλέψεις το σχήμα του δικού μου

Τρυφερός αλλά και σαρκαστικός λυρικός αλλά και παιδικά αδέκαστος ανυπεράσπιστος αλλά ποτέ μοι-ραίος Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλει-στή απόλυτα δική του Δεν θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες όπως δεν βράχνιασε ποτέ και από θούριους Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός δεν θα παρελάσει με σκο-πούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφα-ντωμάτων Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά το δικό του Θα πει

Ζήτησα μια καινούρια βλάστηση σrsquo ανεξερεύνητες πε- ριοχές

Νrsquo ακούσεις σιμά μια φωνή όχι τις κρύες κραυγές στους άγνωστους Δρόμους

Τρία χρόνια με την αγωνία της εκτέλεσης

Μrsquo αν πρέπει τ ώ ρ α να πεθάνουμε το ξέρειςΠρέπει γιατί αύριο δεν θα rsquoμαστε πια νέοι

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

23

Θα συμπυκνώσει το παγερό μεγαλείο ενός πρωινού στο Επταπύργιον με δύο μόνον επίθετα

Το πρωίΣτις 5Ο ξηρόςΜεταλλικός ήχος

Οι Εποχές 3 θα εκδοθούν πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων μετά την αποφυλάκισή του Ιούλιο του 1951 Ο κύκλος της νεότητας έκλεισε Η οδυνηρή δεκαετία 1941-1951 θα σφραγιστεί μrsquo ένα ποίημα αινιγ-ματικό και σαρκαστικό αλλά και χαρμόσυνα αισιόδο-ξο ή και προφητικά πικρό

Οι στίχοι αυτοί μπορεί και να rsquoναι οι τελευταίοιΟι τελευταίοι στους τελευταίους που θα γραφτούνΓιατί οι μελλούμενοι ποιητές δε ζούνε πιαΑυτοί που θα μιλούσανε πεθάναν όλοι νέοιΤα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιάΣε κάποιον άλλον ουρανό που λάμπει ξένος ήλιοςΓενήκαν άγριοι ποταμοί και τρέχουνε στη θάλασσαΚαι τα νερά τους δε μπορείς να ξεχωρίσειςΣτα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτόςΝα γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι

Αμνήμονες Κι όμως ο Αναγνωστάκης είναι ο ποιη-τής που πεισματικά και απεγνωσμένα αγωνίζεται για τη μνήμη Είναι αυτός που ταύτισε το ήθος και την ηθι-κή με τη συνειδητή και επίμονη άρνηση της λησμονιάς Ο Αναγνωστάκης επίσης είναι αυτός που ήρθε σε άμε-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

24

ση μετωπική σύγκρουση με τον χρόνο και το περιβάλ-λον του Ο Επίλογος λοιπόν μοιάζει σαν να γράφτηκε από έναν ποιητή που επέζησε ndash δημιούργημα της φα-ντασίας του μελλοθάνατου που θα φιλοδοξούσε να αφήσει παρακαταθήκη το πέρασμά του απrsquo αυτόν τον κόσμο Το θλιβερό τραγούδι της γενιάς του μετουσιώ-νεται σε συλλογικό υποσυνείδητο σε μνήμη υποδόρια όπου βλαστάνει το δέντρο της λησμονιάς-χαράς με τους γλυκείς καρπούς τους λωτούς της νεότητας Έτσι η λή-θη αναιρείται το θλιβερό τραγούδι αναγεννιέται ίδιο και ίδιο πάλι πόσους αιώνες τώρα τραγουδά ο άνθρω-πος στον ίδιο τόνο και για τον ίδιο σκοπό Τραγουδάς δηλαδή αγωνίζεσαι και επιμένεις από της λησμονιάς και μόνον τη μακρινή σου ανάμνηση Ζεις επομένως για να θυμάσαι όσα θα μεστώσουν της λησμονιάς σου τον καρπό της επιμονής σου το βαθύτατο νόημα Η χαρμό-συνη όμως αυτή διαθήκη του μελλοθάνατου ποιητή θα μπορούσε να είναι και η σαρκαστική πρόβλεψη της αδυναμίας του ανθρώπου να ζήσει χωρίς το αργό και γλυκό πάντα σβήσιμο της μνήμης του χωρίς το βούλιαγ-μα στη χώρα της λησμονιάς στων λωτοφάγων τα περι-βόλια Ο Αναγνωστάκης ακόμη και στις αγωνιστικότε-ρες στιγμές του δεν μπόρεσε να δει ασπρόμαυρα γύρω του ούτε το θέλησε ποτέ παρrsquo όλες τις χειραγωγήσεις να σύρει άλλους στο δικό του Ζάλογγο Έτσι πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση τον λυρισμό και την υμνη-τική διάθεση που αναδίνει αυτό το επιλογικό ποίημα θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως αυτοσαρ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

25

κασμό και πικρή ειρωνεία στις αυταπάτες ως ράπισμα στα ιδανικά μιας γενιάς που σήκωσε στους ώμους της τραγουδώντας έναν παγκόσμιο κι έναν εμφύλιο πόλε-μο Προς τι Η μαγιά τα μακρυγιαννικά αποθέματα σε τούτο εδώ το ποίημα δεν είναι παρά το υπέδαφος για το λωτόδεντρο της μεταπολεμικής αμεριμνησίας

ΜΕ ΣΥΝΟΔΕΨΕ η άγνωστη φίλη ως την είσοδο του Σταθ-μού ΄Ισως να μην ξαναβλεπόμαστε όσο κι αν είχε συ-μπαθήσει η μια την άλλη Την κοίταζα που έψαχνε στο ταγάρι της Έβγαλε και μου χάρισε το βιβλίο απrsquo όπου όλο το πρωί αντέγραφα Κράτησα τα ποιήματα στα χέρια μου Πέρασε ένα τρίκυκλο και μας ράντισε βρο-χόνερα

Νέοι χτες μόλις παιδιά με τη φλόγα στα μάτιαΝομίσματα νιόκοπα γεμάτα πάθος αγοράςΌμως το παρελθόν δεν αγοράζεται δεν μπορεί πια νrsquo

αγοραστείΗ κάθε σπασμένη φωλιά η κάθε σβησμένη λέξη

Φιληθήκαμε σταυρωτά την ευχαρίστησα Δεν θα χα-θούμε είπα Η Συνέχεια 3 ndash στη Νόρα Και κατέβαινε το τρένο Σάββατο παγωμένο παφ πουφ η Ελλάδα με τσιγάρα και σοκολάτες αμυγδάλου

Τώρα μιλώ πάλι σαν ένας άνθρωπος που γλίτωσε απrsquo το λοιμό

σαν εφιάλτης που τον παραλλάσσεις με τους δικούς σου συσχετισμούς ηχούσαν στrsquo αυτιά μου οι ροκάνες

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

26

της παρατεινόμενης κακής αποκριάς ndash φαντάσου την Ελλάδα του 1962 κι αμέσως έλα στον χειμώνα του 1971 ακατανόητες Ραούλ αλληλουχίες μακριά από την αριθ-μητική των ιδεών Κι όσο περνούν τα χρόνια να χάνο-νται οι ανοίξεις και να ξανακερδίζονται για να ξανα-χαθούν πλήθος ενέδρες της ζωής παραμονεύουν την πτώ-ση σου είχε πει προφητικά στο Επταπύργιον Ενέδρες από χειροκροτήματα σαν κούφιες ριπές θα επαναλάβει το 1962 Ο αμήχανος ο λιτός ο απροσχημάτιστος Αυ-τός που αναμετρήθηκε με την ποίηση και που συνειδη-τά αποποιήθηκε την παρηγοριά της Αναγνωστάκης ο ερωτευμένος με την αγωνία που δεν συναλλάσσεται ο πικραμένος που δεν καιροσκοπεί ούτε εφευρίσκει Μα-νόλης Αναγνωστάκης Ο αδιάφθορος και ο μετρημένος σrsquo έναν κόσμο που δεκαετίες τώρα ανεμίζει την παρα-τονία και την αμετροέπειά του Κρίνε για να κριθείς Το τρένο έμπαινε στον Σταθμό Λαρίσης

ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ πάλι τα χρόνια Το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες

Θα μείνω κι εγώ μαζί σας μες στη βάρκαΎστερα απrsquo το φριχτό ναυάγιο και το χαμόΤο πλοίο βουλιάζει τώρα μακριά(πού πήγαν οι άλλες βάρκες ποιοι γλιτώσαν)

Σήμερα ξαναδιαβάζοντας τις Εποχές δεν φιλοδόξησα παρά να αποτυπώσω το ελάχιστο από την ένταση και τον θαυμασμό που μου είχε προκαλέσει η πρώτη ανά-γνωση εκτιμώντας και πάλι την αναμέτρησή τους με

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

27

την Ιστορία Διότι ο Αναγνωστάκης αγγίζοντας έως τα όριά της την εποχή του υπερβαίνει όχι μόνο τον χρόνο αλλά και την ίδια του τη θέληση

Κι εγώ που ήμουνα πάντα ένα μαντίλι στο ψηλότερο κα-τάρτι

Κι εγώ πrsquo αγκάλιασα το καθετί που πέρασε μπροστά μου

Αυτήν που ζητούσα δεν την συνάντησα ούτε στα πιο με-θυσμένα μου όνειρα

θα πει για να κλείσει τις Εποχές 2 του εμφύλιου σπα-ραγμού Κι αυτοί οι στίχοι που συμπύκνωσαν της γε-νιάς του την ολόπικρη διαπίστωση οροθετούν της δι-κής μου το άδοξο μεροδούλι και των επερχομένων τη θολή ανάμνηση για κάποιους Aργοναύτες του 20ού αι-ώνα και για κάποιο χρυσόμαλλο δέρας Και τα παιδιά των Αργοναυτών που ξεκίνησαν λέει κάποιον πόλεμο για κάποιαν Ελένη Ξημέρωσεν ο δείχτης πάλι Κυριακή

laquoΑντίraquo περ Β διπλό τεύχος 527-528 30 Ιουλίου 1993

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

28

Αύγουστος του 1993 Χανιά Με τον μελαγχολικό αυτο-κράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό διαρκώς στη σκέψη μου Ώρες ώρες με πιάνει και κλαίω Μετά σοβαρεύω σχεδόν ντροπιασμένη καθώς επιμένουν να μου κλείνουν συνω-μοτικά το μάτι τέσσερις γυναίκες Η μητέρα του η λίαν νοήμων κυρία Άννα Δαλασσηνή που τον προετοίμαζε από παιδί για τον θρόνο υπηρετώντας δικές της ομολογημέ-νες και ανομολόγητες φιλοδοξίες Η αθώα ραδιούργος Μαρία Αλανή που θα του άνοιγε τον δρόμο για τον θρό-νο υπηρετώντας εννοείται τα δικά της συμφέροντα Η σεμνοπρεπής γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα η κακεντρε-χής που θα τον παντρευόταν και θα τον στήριζε απο-βλέποντας στη δικαίωση και εδραίωση της οικογένειας των Δουκών στο Παλάτι Και η θυγατέρα του τέλος Άν-να Κομνηνή η αγέρωχη αυτή Γραικιά η φίλαρχη γυναίκα που θα τον λάτρευε και θα τον απαθανάτιζε προσβλέ-ποντας πάντα στη δική της δόξα και υπηρετώντας ακλό-νητα και αδίστακτα τη δική της ανάγκη για εξουσία Θέ-λω δεν θέλω σκέφτομαι και με τις τέσσερις αυτές γυ-ναίκες οι σχέσεις μου πρέπει να είναι άριστες

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

29

Δώρο ανεκτίμητο η πρόταση της Κλαίρης Μιτσοτάκη να αναλάβω μιαν ανθολόγηση του Βιζυηνού Είχα ξεχειμω-νιάσει στην Εθνική Βιβλιοθήκη ψάχνοντας για τη ζωή και το έργο του Αν και είχα παραδώσει από τον Ιούνιο το κείμενο της εισαγωγής όσο καταγινόμουν ακόμη με την επιλογή των ποιημάτων του που θα ήθελα να συμπερι-λάβω στον τόμο το κουβεντολόι μαζί του δεν έλεγε να σταματήσει Σαν άλλος Οδυσσέας Βιζυηνέ αντιμέτωπος με τα κύματα δύσπιστος στην προσφερόμενη βοήθεια της Λευκοθέας Το πήρες το μαντίλι της για να σωθείς αλλά θα φτάσεις ξεθεωμένος από τη δική σου προσπά-θεια στην ακτή των Φαιάκων Σε καθοδήγησαν οι Φανα-ριώτες αλλά στη Φαιακία σου κατέληξες αποκαμωμένος από τον δικό σου αγώνα καμιά παρθένα Ναυσικά δεν σε περίμενε πασίχαρη για να σε οδηγήσει στην Ιθάκη Την επινόησες εσύ στο πρόσωπο της Μπετίνας για να οδη-γηθείς σε μιαν Ιθάκη-ειρκτή

Από τη μια δηλαδή ο Αλέξιος Κομνηνός με τον σκούφο του από πορφύρα από την άλλη ο Γεώργιος Μ Βιζυηνός με τον σκούφο του από αστραχάν Ωραίο πλέξιμο Έχω όμως να ετοιμάσω και τη φθινοπωρινή ομιλία μου στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν για το τριήμερο αφιέρωμα στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου τρία χρόνια από τον θάνατό του Τη φροντίδα και τη διοργάνωση εκτός από τη Νι-νέττα Μακρυνικόλα και τις εκδόσεις laquoΚέδροςraquo την έχει και ο υπεύθυνος στο Ίδρυμα Γιώργης Γιατρομανωλάκης Αποφάσισα να γράψω κάτι για τα πεζά του Τι ακριβώς δεν έχω κατασταλάξει Για τον Γιάννη Ρίτσο τον παρη-γορητή Ποιος από τους εν δράσει φωτισμένους θα έπαιρ-

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Μ Α Ρ Ω Δ Ο Υ Κ Α

30

νε την ευθύνη Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί ότι με τις συμβουλές και με την ενθάρρυνση κυρίως του Ρί-τσου ο Άρης Αλεξάνδρου κατάφερε να laquoοργανώσειraquo και να εκδώσει επιτέλους το εμβληματικό Κιβώτιό του

Γνωστό στους laquoπαροικούντεςraquo ότι η σχέση του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Γιάννη Ρίτσο δεν ήταν και η καλύ-τερη για λόγους προσχηματικά ιδεολογικούς ας πούμε ανανεωτικός ο ένας παραδοσιακός ο άλλος Προκλητι-κά οικουμενικός για τα εγχώρια βαλκανικά ήθη και γνω-ρίσματα ο Γιάννης Ρίτσος σαρκαστικά ή και σπαρακτι-κά εντόπιος ο Αναγνωστάκης Αριστοκρατικός πατρι-κός ελεήμων και απόμακρος ο Ρίτσος Οικείος καθημε-ρινός κοφτός έως και laquoαπότομοςraquo ο Αναγνωστάκης Ας δεχτούμε επίσης και ότι ο ένας ήταν ολιγογράφος ο άλ-λος πολυγραφότατος Στην ουσία άλλης πνοής ιδιοσυ-γκρασίας και ματιάς άνθρωποι δεκάξι χρόνια γεροντό-τερος ο Ρίτσος άλλης γενιάς αγωνιστές άλλης κοινωνι-κής προέλευσης διανοητές άλλου βηματισμού άλλων αναζητήσεων ταξιδευτές Ήταν όμως και αυτό τους ένω-νε μυστικά και οι δυο ποιητές Και οι δυο σύντροφοι Να πω του δικού τους ονείρου Της δικής τους ευθύνης Της δικής τους ανάγκης να υπάρξουν και να συνυπάρ-ξουν Την τελευταία χρονιά πριν από τον θάνατό του ο Ρίτσος συνομιλούσε τακτικά από τηλεφώνου με τον Μα-νόλη Αναγνωστάκη Την αρχή την είχε κάνει ο Μανόλης Του τηλεφώνησε μια φορά να τον ρωτήσει για την υγεία του Κι έπιασαν τη χαμένη άκρη του ν(ο)ήματος Τα λέ-γανε συχνά μπορεί και κάθε μέρα συζητήσεις για τους φίλους που έφυγαν τους έρημους δρόμους τις διαψεύ-

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2

Τ Ι Π Ο Τ Α Δ Ε Ν Χ Α Ρ Ι Ζ Ε Τ Α Ι

31

σεις πάντα με τη γενναία κουβέντα του ο Ρίτσος την τρυφερή τη γλυκόπικρη και ο laquoαυστηρόςraquo Μανόλης ίσως και να τον άκουγε βουρκωμένος

Εκ των υστέρων μου βγήκε σε καλό που είχα φέρει στα Χανιά όλα τα πεζά του Ρίτσου ώστε να διαλέξω χωρίς βία με ποιο θα ασχοληθώ Τελικά αποφάσισα να τα ξαναδια-βάσω με προσοχή όλα μαζί πρώτη φορά σαν ένα Από τα όσα ανεκτίμητα του όφειλα το ελάχιστο Να δικαιώ-σω στη συνείδησή μου πρωτίστως την εννεαλογία του

Κι ήρθε ο Νοέμβριος Φόρεσα το καλό μου το μαύρο βε-λούδινο Πολύ σου πάει μου είχε πει μια φορά και το φόρεσα πάλι στη μνήμη του γριπιασμένη ντοπαρισμένη με αντιπυρετικά είχα κατεβάσει και δυο τσικουδιές Στην ώρα μου στους Αέρηδες κόσμος πολύς Με σύστη-σε ο Γιατρομανωλάκης στον Δημήτρη Χορν πρώτη φορά έβλεπα από κοντά αυτόν τον ευπατρίδη με κοίταξε μου έσφιξε το χέρι κάτι θέλησε να μου πει ευγενικό όπως του ταίριαζε μάλλον για κάποια άλλη με είχε περάσει αλλά εγώ ήμουν ζαβλακωμένη ουδέν κακόν αμιγές κα-λού λένε ούτε να ταραχτώ μπορούσα ούτε να laquoνιώσω δέοςraquo απρόσιτη Θεέ μου απρόσιτη Ήρθε η ώρα Κάθι-σα στη θέση μου στο τραπέζι Άρχισα αργά καθαρά αυ-στηρά να διαβάζω το κείμενό μου Ούτε ένα σαρδάμ Όταν τέλειωσα πήγα και στάθηκα παράμερα κάπου πί-σω ώστε να φύγω μόλις βρω ευκαιρία χωρίς να με πά-ρουν είδηση Με πλησιάζει χαμογελαστή η Αλέκα Παΐζη Μάρω μου δεν ήξερα ότι διαβάζεις τόσο ωραία

• 1
• 2