1

گلدزيهر

2

اسلام يبارههايي دردرس

1جلد

ي دكتر علينقي منزويترجمه

دكتراي فلسفه از دانشگاه ژوزف بيروت

3

انتشارات كمانگير

1331چاپ دوم اسفند ماه

1331/ 12/ 12 -163ي ثبت شماره

چاپ ردياب تهران

تيراژ هزار نسخه

ت حقققققققر چقققققققاپ وقققققققراي م قققققققر م فققققققق اسققققققق

4

VORLESUNGEN

ÜBER DEN

I S L A M

VOM

IGNAZ GOLDZIHER O, Ö, PRORFSSOR AN DER UNIVERSITÄT BUDAPEST

HEIDELBERG 1910

CARL WINTER´S UNIVERSITÄSBUCHHANDLUNG

1111ي روي لد ك اب در چاپ اول سال الف( نم نه

3

RELIGIONSWISSENSCHAFTLICHE

BIBLIOTHEK

HERAUSGEGEBEN

VON

WILHELM STREITBERG UND RICHARD WÜNSCH

قققققققق

ERSTER BAND

VORLESUNGEN ÜBER DEN ISLAM

VON

IGNAZ GOLDZIHER

ققققققققققققققق

HEIDELBERG 1910

CARL WINTRS UNIVERSITÄTSBUCHHANDLUNG

1111ي پشت لد ك اب در چاپ اول سال ب( نم نه

6

1

I. GOLDZIHER RHOFEESERH A L´ UNIVERSITE´ DE BUDAPEST

ققققققققققققققققققق

LE DOGME ET LA LOI

DE L’ISLAM

HISTOIRE DU DE´VELOPPEMENT DOGMATIQUE ET

JURIDIQUE DE LA RELIGION MUSULMANE

TRADUCTION

DE

FELIX ARIN

POCTEUR LS SCIENCES JURHB IQUES

DIRÒMMĖ DE LFCOLE SPĖCIA.F. DSS LASOTES

OHIENTALES MVANTES

INSPECTEUR DES SERVICES EUDICIAIRES CHĖRIPIDXR.

PARIS LIBRAIRIE PAUL GEUTHXER

13. RIE JACOB . YP

قققققق1920

1121ي روي لد ك اب در چاپ فرانس ي، پاريس ج( نم نه

8

PRĖFACE DU TRADUCTEUR

ققققققققققققققققققق

La présente traduction était sur le point de paraitre en

1914, lorsqu ´éclta la guerre. L’ovrage detail déjh de quatre and,

et, par suile des pub lications ayant ęu lieu dans l´inter- vall, la

bibliographie s´en trouvait forcèmen incomplěte- Nous ne pensons pas ce dèfaut se soil trop sensiB le-

Ment aggravè duranl les six dernièfes an nèes, ou toute ac-

tivitě scientifique a ètè á peu près eomplètement suspendue dans

les deux camps, Surtout, et quoi qu il en soit, nous ne

croyons pas que l oeuvre ait perldu de son intèrèt ni de sa

valeur, ni qu il soit inopportun d en pub lier aujourd hui la

version française.

Cette version suit exacteMent le texte de l edition alle-

Mande,de 1910, sauf quelques additions ou modifications

apportèes par l auteur, à qui les èpreuves ètaient souMisos.

Toutefois les notes des quatre derniers chapitres, qui se

trouvaient encore à la composition lorsque furent roM pues les

relations postaies avec la Hongrie, n ont pu lui ètre

Commumquèes.

Marrakech, 27 tèvrier 1920.

F. A.

ي م ر فرانس ي كه چاپ عروي از روي آن تر مه شده است.د( مقدمه

1

المستشرق

هراس جولد تسياجن

ةو الشريع ةالعقيد

في الاسلام العقدي و التشريعي في الدين الإسلامي التطور تاريخ

و علق عليه ةنقله إلي العربي

الدكتور الدكتور الأستاذ

علي حسن عبدالقادر عبد العزيز عبد الحق محمد يوسف موسي مدير المركز الثقافي ةالشريع ةأس اذ و رئيس قس أس اذ وكلي

را ق غاناالمصري وأك والأزهر و مدير المركز ةسلاميالإ ةالشريع

الإسلامي ولندن ةال ق ق وجامع ةوكلي

ةعين شمس والقاهر

ةالثاني ةالطبع تعليقات ةمع زياد ةمنفح

ـــــــــــ

بمصر ةالناشر: دارالكتب الحديث المثني ببغداد ةكتبمو

بمصر قربيمطابع دارالكتاب ال

ةيثالحد ةطباعلال ةمصري ةمؤسس

روي لد چاپ عروي يهق ( نم نه

11

VORLESUNGEN

ÜBER DEN

I S L A M

VON

DR IGNAZ GOLDZIHER

ZWEITE ÜMGEARBITETE AUFLAGE

VON

DR. FRANZ BABINGER

O. PROFESSOR FOR ISLAMWI SSENSCHAFTEN AN DFR

FRIEDRCH WILHELMS UNIVFRSITÄT ZUBERLIN

MIT EINEM BILD DES VERFASSERS UND

EINEM GELEITWORT VON C. H. BECKER

HEIDELBERG 1925

CARL WINTER S UNIVESITÄTSBUCHHANDLUNG

Verlags-Nr. 1851 ?

ي فارسي وا آن مطاوقت شده استك شش واوينگر كه تر مهوي روي لد چاپ دوم آلماني و( نم نه

11

ب صف اتترتيه مطالب و فهرست

61 -1 )ص(وخش يك ق م مد

3 داري ي دينريشه -1

3 ع امل ويروني و دروني تكامل اسلام -2

6 )ص( ي م مدروحيه -

1 در مكه )ص( م مد -3

11 قرآن در مكه -

12 در مدينه )ص( م مد -4

11 قرآن مكه و قرآن مدينه -3

11 ات اد عرب -6

21 مبارزه وا خرافات -1

23 ارزش مذهبي اسلام -8

32 )ص( ترسي شخصي ي از م مد -1

33 خدا در نظر مسلمانان -11

41 )ص(اسلام در نظر م مد -11

42 قرآن و اسلام -12

61 -44 هاي بخش يكم پانوشت

43 ( )صي تشيع )اهل ويت و اهل صفه( در زمان م مدو د هس ه

46 )ص( عمر م نبي عرب پيش از م مد

48 ( )ص(ت روف ت رات و انجيل )نظر ماني و م مد

41 اعجاز قرآن

12

هافهرست - 12 31 آيات ت حيد عددي و اشراقي

33 البلاغة ت حيد اشراقي در قرآن و نهج

31 واخلاق الله تخلر

61 ت حيد عددي مخالف تنزيه خداست

63 )ص( ل ويت م مدآوري قرآن ودست مخالفان اه مع

131 - 11 بخش دوم ـ فقه و آئين اسلام

13 اسلام پس از ف حات شكل گرفت -1

13 هاي فاتح وا مردم نرمش عرب -2

18 شكل گرف ن مفررات مذهبي -3

81 سنت -

83 تركيب سنت -4

81 حديث سازي -

81 گذاري فقه پايه -3

11 دين و دولت ام ي و عباسي -

12 مقام ا ماعي فقيه -

13 ها پيدايش مذهب واره -

11 ا ماع -6

111 س ي يچهار مذهب واره -1

114 تفسير م اد فقهي م ن مقدس -8

118 اي از تفسير حك خمر، نم نه -1

113 تكامل لفاظي در فقه -11

113 ي اول )فزوني خرافات( ن يجه -

116 گري( ي دوم )قشرين يجه -

هاي بخش دوم پانوشت

111 ل گيري خلفا از مسلمان شدن مردم

123 هاي سني چاپل سي مس شرقان وراي حك مت

121 هاي درست و نادرست انجيل

121 ت حيد اشراقي و عددي در قرآن

131 هاي تاسيسي سني و امضائي شيعي فرق حديث

132 )ص(تغيير ارتجاعي رژي پس از مرگ م مد

13

13 ض عات وه ترتيب صف اتق فهرست م

136 تقسي غرافيايي چهار مذهب واره

131 نماز دست وس ه ودعت عمري است

141 اصل اواحت در اص ل فقه

141 ازدواج آدمي و ني

211 -131 بخش سوم ـ نشو و نماي باورها

133 رآنتفسير م اد عقيدتي ق -1

131 مذهب و مليت نزد ام يان -2

161 مخالفت پارسايان وا ام يان -

164 نمازي پيش -

164 مر يان -

168 بر و اخ يار -3

111 معني گمراه كردن خدا -

113 اخ يار در مكه، بر در مدينه -4

116 قدريان -

181 دشمني ام يان وا قدريان -

183 م و هماهنگي دين و فلسفهعل كلا -3

184 مع زله -

186 تشكيك در خرافات -

111 ي لطفي خدا وه قاعدهم دوديت اراده -

112 ع ض -

112 حسن و قبح -

114 تشبيه و تجس -6

111 صفات خدا -1

211 ماتريدي و اشعري -

214 حدوث و قدم كلام -8

211 عي مع زلهارزش تاريخي و ا ما -1

14

هافهرستق 14

213 ميانه روان -11

213 هاي نظاميهآم زشگاه -

221 راه مع زلي وه نام اشعري -11

223 مقاومت سنيان وراور اشعريان -12

221 عل م طبيعي نزد م كلمان -13

221 معجزه -

233 تصادف -

281 -233 هاي بخش سومنوشتپا

233 اميه و راشدينعباس و ونيي زمخ ي ونيمقايسه

242 كاردل و كار اندام نزد مر يان

243 حر الله و حر الناس عقلي است

246 مر ئهي شيعه و راوطه

248 مر يان دماوند

241 مباهله و لعان، ورگرم و ورسرد

231 اندرا شيعه از مسي يان نگرف همذهب اخ يار

234 گرايي در عهد ساسانيت حيد

236 ي يه دي آن بر در مسي يت و ريشه

231 س اداميه در شام ويدر ك فه علما و دند و اص اب ونيع ياران علي

231 رد ور گلدزيهر را ع وه بر و اخ يار

261 هاي نخس ينسرايي در سدهداس ان

263 مسيح فريسي )مع زلي از يه د( و د

263 شك در نظر ص فيان

266 حس شش نزد شلمغاني و فريد

261 ل فلسفي نزد شيعهيمعجزه، و مسا

268 ي لطف و اثبات امامتقاعده

211 تجس و تشبيه سني است نه شيعي

213 تر از ما تريدي استزدهاشعري عري

13

13 فهرست م ض عات وه ترتيب صف ات ق

214 حدوث و قدم قرآن، ت رات، ودا

211 معجزه تراشي م كل عباسي

211 ها پس از وه حك مت رسيدننهضت

281 الملك و آخرين دفاعش از رژي وردگينظام

282 استع هاي عليي اشعري، از كليني و خطبهولكفه

284 ي انصاري وا اشعريت ا هس يز خ

286 احظ ميان ت حيد عددي و اشراقي

281 روگن سيزم تند و ميانه

434 -211 بخش چهارم ـ تصوف

214 پارسايي كهن -1

213 و دنياداري خليفگان)ص( پارسايي م مد -

211 نشيني روحانيتعقب -2

311 ضد پارسايي هايحديث -

311 هاي ضد پارساييوي گرافي -

311 پيشرفت پارسايي -3

312 پارسايي منفي و زمخ ي ضد هنري -

313 پارسايي مثبت، ضد دولت خليفه -

313 ورخ رد پارسايي مثبت و منفي -

311 ي منفي پارساييدو نبه -4

318 يقال ت كل و اون -

321 و ن ين پارسايي كهن -3

322 عرفان، گن س، نئ افلاط ني -6

326 يك گام والاتر از تشبه وه خدا -1

321 تفسير گن س يك م ن مقدس -

328 )ص(وس ن زنجيره وه خاندان م مد -

321 نف ذ هندي -8

331 ي مان ي و سياحت ص فيپرسه -

16

هافهرستق 16

332 و دا و اده -

333 ات اد وا خدا = نماندن ز خدا -1

333 گري:هاي هندي ص فيسازمان -11

333 خانقاه -

336 خرقه -

331 تسبيح -

331 نه مرز نه چارچ ب -11

331 اي اندامه دل و -

341 درويشي -12

342 ملام ي -

344 راوطه واظاهريان -13

343 هب ظاهروالاتر از مذ -

341 همگامي وا آزاد انديشان -

348 هاي كلاسيك ودويني وه آم زش -

331 يانرصدايي وا ظاهه -

331 ي گذش گانكردن قيافهص في -

331 ومت تسنن در وراور تص فامق -14

332 تكفير و كش ار -

333 ي قشريزدهگري سنيص في -13

333 ي غزاليدهزگري ص فيسني -16

363 گس رش افكار غزالي -11

364 مركزيوي -

366 كردندها تنها نسبت وه آراء ضد دول ي سخ گيري ميربع -

366 نرمش غزالي -18

436 -361 هاي بخش چهارمپانوشت

361 تص ف، اشراق، گن س، روحانيت -

311 حنيف ق روحانيي م اوره -

11

11 فهرست مطالب وه ترتيب صف ات -

312 ي مبشره ساعده و عشرهي ونيسقيفه -

314 قرآن وه زوان ص اوه -

316 شرايط امام -

311 اسلام ش رش عرب ورضد يه د و د؟ -

311 تش ير وه ازدواج -

383 دو گ نه پارسايي مثبت و منفي -

384 قاريان قرآن -

388 پرسه و سياحت، مان ي ق ص في -

311 ي ت كلوارهي حنيف و روحاني درنظريه -

314 ت قير سلمان و عمار -

311 نف ذ گن سيزم ايراني از يمن وه حجاز -

311 كاوالاي يه د م أثر از حروفيان است نه وعكس -

411 صاحب سر پيغمبر يك يمني است -

412 شد، نه از هنديگن سيزم هند، از پهل ي وه عروي تر مه مي -

413 پارسايي مثبت او الع اهيه -

414 ي گن سيزم هندي وه عرويي تر مهمان يان واسطه -

416 ي تص فدر ات پنجگانه و هف گانه -

416 اسلام سني نيست -

411 ت حيد اشراقي -

418 دي در اسلامي هنسب ه -

411 دل در اخلاق هندي و يه دي -

412 رفع تكليف عبادتي از واصلان -

413 ي درويشواژه -

413 شبهات وراهمه و راوندي ورنب ت اسرائيلي است نه وراشراق هندي -

416 تهليل، ان قاد ص فيه از ظاهر عددي آن -

411 ويني ص فيان عل م كلاسيك را ك -

421 الامرين در بر و اخ يارامر وين -

18

هافهرست - 18

421 ي انصاري و آش ي تص ف و تسننخ ا ه -

422 ي ص فيواژه -

423 ي زنديرواژه -

424 تر از غرب اسلام و دتص ف در شرق اسلام، گن سيست -

426 وندي مذهبيدر ه -

421 آريايي استحل ل سامي و ات اد -

428 زدهزده و تسنن ص فيتص ف سني -

432 مر يان دماوند -

611 -433 هابخش پنجم ـ فرقه

431 هاي مسلماناناخ لاف -1

438 هاي سياسي فرقه نبه -

431 )ص( انشيني م مد -2

441 داوري حكمين -

441 نپيدايش خار يا -

441 نظريات خار يان -

443 ايهاي ت دهنهضت -

443 خار يان امروز -

446 ن يجه -

446 شيعه -3

441 نماي مذهبي شيعه -

441 هاي شيعيش رش -

431 تبليغات شيعي: -4

433 تعزيه -

433 تقيه -3

431 ي شيعه )پان شت( اص ل اروعمائه -

438 از احكام ظال است نه از مردم )پان شت(تبرا -

11

11 هافهرست مطالب وه ترتيب صف ه -

431 ن يجه -6

461 فرق خلافت و امامت -1

463 تجس و تشبيه -

464 غل و تقصير -8

463 ان راف مفه م ال هيت در اسلام -

466 «اهل ويت» گناهي عصمت و وي -1

411 عل غيب -11

412 ا ماع -

413 ي امامانشماره -11

413 وازگشت -

418 وقت ظه ر مهدي -

411 هاي ديگرمهدي در ملت -12

483 مهدي در عصر حاضر -

484 شيعه و مع زله -13

483 دفاع از هشام حك )پان شت( -

481 ي لطف و عصمتقاعده -

481 شيعي و سنيفرق فقهي -14

481 ، صيغه(زناش يي م قت )م عه -13

411 ورخي آداب و رس م شيعي -16

411 چند غلط مشه ر: -11

412 حديثالف: قرآن وي -

414 ي آريايي تشيعب: ريشه -

413 ي تشيعي آزاديخ اهانهج: روحيه -

416 دشمني شيعه وا ويگانه -

411 ن شت( دفاع از تفسير )پا -

411 تعصب مي اولي -

21

هافهرست - 21

312 ست نه از مردما انتبراي شيعه از س مگر -

314 هاي ديگر: الف ق زيديانفرقه -18

316 ب ق اسماعليان -

311 دفاع از تشيع )در پان شت( -

314 اندحروفيان، يه د از ايشان گرف ه -

313 گرياعيليخشكي اسم -11

313 ديك ات ري امام -

316 دشمني اسماعيليان وا ويگانه -

311 )ع(اور مردمي خاندان علي -21

311 پرس ي سرياني در غلات س ريهوت -

611 -323 هاي بخش پنجمپانوشت

323 هاي فرقهشماره

323 12 ارزش عدد

323 اخ لافات فلسفي شيعي و سني و خار ي

326 ساعده ش راي اشراف قريش و د نه أهل صفهي ونيسقيفه

326 شيعه اكثريت داشت و اقليت شد

321 خار يان سني و خار يان گن سيت

321 ي فلسفي و سياسي اخ لافدو نبه

331 ز تسنن استتر اتشيع، مذهبي دمكرات

333 نيروي م خيله و نب ت، دفاع از هنر

334 تعزيه

336 مقاتل ن يسان

331 تقيه

331 يي شيعهصلح

341 عل امام و هل خليفه

343 ي لطف و عصمتقاعده

21

21 هافهرست مطالب وه ترتيب صف ه -

343 ددي و اشراقينظريات غلات از ديدگاه ت حيد ع

346 تنزيه ال هيت نزد شيعه و تجس نزد سني

341 عصمت يعني چه

331 ي لطف و عصمتي قاعدهدنباله

331 ولايت و نب ت

332 فر أحمر و أس د و عل آن

333 سازي سنيانحديث

334 رانشگذاعل تفسير و پايه

336 ي پيغمبراني ن ح و شمارههزار تخ ه پاره كش 124

363 عمر دراز ن ح و صاحب زمان

361 هاي امامت قيعات و فرمان

361 ويانيه طبرس ان وراي تغيير مذهب نب ده است

314 گري يعني چه؟اواحي

311 حديث نزد شيعي و سني

318 م ك و م شاوه در قرآن

311 اشعريان ق

381 شيعه همان تئ كراسي م مدي استتئ كراسي

381 سائيان و علي اللاهيان، اون سبا، ورساوا ؟

381 هنر پيكرتراشي نزد شيعه

382 تشيع مذهب مناسب عصر

383 نجاست كافر، حا ي واوا و دك ر پ لاك

384 ي لبنانم اوله

383 ي عربتشيع در خارج شبه زيره

311 كيالي = كي آلي

312 علي اللاهيان و فضل الله حروفي

314 ا ه = خجه = حجه اش قاق آنها

313 تساوي معص مان

22

هافهرست - 22

311 معني ذات الله

318 پرس ي و هنر دوس يوت

311 مقصران و غلات

611 مناوع پژوهش در ف ت و عياري

616 -611 هاي مذهبي نوينبخش ششم ـ جنبش

613 عادات و رس م -1

614 گيردسنت اي عادات و رس م را مي -

613 ي ك تاه ا هاددوره -

616 پذيرش تدريجي ودعت از راه ا ماع -2

611 گرفتپذيرش ودعت وا مقاومت انجام مي -

618 شيعه در نگارش تاريخ )پان شت( پيش قراولي -

611 نرمش فقيهان -3

611 شيعه و مصل ت همگاني )پان شت( -

611 هاهم اريناهم ار كردن -

612 س د وانگي -

612 هاقان نگزاري پارلمان -

614 نگ هميشگي سنت وا ودعت -4

614 شيعه و ا هاد -

613 نظر ك نين -

616 ن پيامبر خشك انديشي ق حنبل نخس ي -3

611 ها شفاعت واسطه -6

621 اور مردم شدن پيغمبر -

621 دومين پيامبر خشك انديشي ق تيميه -1

621 س يز وا اشراق و هنر -

622 س يز تيميه وا غزاليس -

623 هاي مذهبي نگ -8

623 مراكش -

23

23 هاصف ه فهرست مطالب وه ترتيب -

624 س دان، س مال ، زائر، قفقاز -

624 گري در نجدوهاوي -

623 پيروان ودعت شكن حنبل و تيميه -

621 ي ص اوهاسلام دوره -1

628 س يز وهاوي وا غزاليس -

621 ي غزالي و تيميهمقايسه -

621 گريواوي -11

621 و واورهاتكامل تدريجي وحي -

632 تكامل نهادهاي زندگاني -

634 گري: تقليد از مسي يت وهايي -

633 آثار وهاء الله -

636 ان رناسي ناليزم مذهبي -

631 كردن وندهاپاره -

638 تقليد از قان ن مدني فرانسه -

631 مخالفت وا آزاديخ اهي -

641 عباس افندي -

641 يت و زنديقييوها -

643 گري در ميان يه د و مسي يانوهائي -

644 ها در هندوس انمعج ن مذهب -11

641 احمد واريلي -

648 وهاوي ق قادياني -

641 تأثير اسلام و هندوي در يكديگر -12

631 هاناناك و سيك -

631 آئين اكبري -13

633 انرفرم اسلام در هندوس -14

636 شيعه مركز خردگرايي در هند -

638 قادياني -13

662 آش ي دادن تشيع و تسنن -16

24

هافهرست - 24

663 شامل قفقازي -

664 النهرينوين -

616 -666 هاي بخش ششمپانوشت

661 اندها تر مه كردهعرباح ال پرسي را ه

661 ي ضد شيعي منارمجله

611 مشكلات تأسيس وانك

611 دوري خدا از مردم

613 كش ار تيميه از شيعيان كسروان

614 ي خالي عربانفجار سكاني در شبه زيره

613 نان وه نرخ روز خ ردن گلدزيهر و واوينگر

616 حرمت تنباك و نسخ آن

611 واب در ادويات مذهبي

618 شلمغاني و ن وخ ي 682 اسلام سني كه عرب وه ايران آورد و اسلام گن س يك كه ايراني وه هند ورد 686 هاي لبنانگن سيست

681 اح ال سيد احمدخان هندي

688 ها ايشان را نجات ندادگرايي قاديانيسني

611 اندهاي شيعي هميشه لائيك و دهحك مت

611 نادرمذهب پنج ، از مقاومت سيد مرتضا تا قب ل

613 اخ لافات فلسفي تشيع و تسنن

613 ت ركيزم و دپان اسلاميز قفقاز پان

833 -611 ها:فهرست

131 -611 ترتيب الفبافهرست مطالب وه -1

813 -131 نام نامه -2

816 -811 راهنماي نام نامه از خط فرنگي وه فارسي -3

831 -811 هافهرست مطالب وه ترتيب صف ه -4

23

مقدمه

( 1113 -1166وقردم ) در سن اتي كقه در حقال تبعيقد در لبنقان وسقر مقي

ي چگق نگي هر چند ماه يك وار وراي زيارت و ديدار والدين واخذ تعليمات در وقاره

وه نجقف اشقرف مشقرف حاج شيخ آقابزرگ تهراني چاپ تأليفات مرح م والدم

شدم.مي

ي سبب اقدام وه تأليف دو اثقر دائقره المعقارف خق د: مرح م آقا كرارا در واره

ــدا از داسقق ان ان شققار ك ققب « طبقققات» و « الذريعققه» ــي زي صقق بت جرج

وينانقه قضقاوت نمق ده وق د. كردند كه در آنها نسبت وقه مقذهب شقيعه، ك تقه مي

اند ظل كقرده، او در حر شيعه كه هميشه پيشقراولان تمدن و فرهنگ اسلام و ده

مؤلف ذريعقه از تقاثيري ك چك و عقب اف اده قلمداد كرده است. اي ايشان را فرقه

فرم دند: من وه اتفاق مي در ميان مردم نهاده و د ياد كردهكه اين قضاوت ظالمانه

محمد حسـين( كاشف الغطا )شيخو مرح م صدر )سيد حسن صدر( مرح م

ي كه هر ا رسيد ودين در صدد مقاوله وا ر ي زيدان ورآمدي و پس از گف گ ها

يك از ما در اين مقاومت، كاري مشخص ورعهده گيري . ايشان هر يقك وقه كقاري

ره المعارف پرداخ .يوزرگ م فقانه اقدام نم دند و من وه كار تأليف اين دو دا

مصدر سخنان ر ي زيدان ناشقناخ ه فرم دند: در آن زمان هن زايشان مي

هن ز تر مه نشده و د. لقيكن امقروز زيهر گلدو د زيرا كه ك ب مس شرقاني چ ن

هقاي ايقن يهق دي چنقد وقار وقه عروقي تر مقه و چقاپ شقده، نقه تنهقا كه ك اب

. .

26

كشقف شقده و تقأثير آچن چنقد وراوقر جرجي زيـدا ي ي نظريات ظالمانهريشه

احمـد امـين و دكتـر نشـار گرايقاني هموق ن هقاوي ساور وه ص رت ملات و

گرايقي در ور عليه شيعه افزايش ياف ه، ولكقه در خق د ايقران نيقز مق ي از سقنت

واشقد كقه مقي كسروي ي آن ش د كه نم نهميان ورخي روحانيان م جدد ديده مي

يعه آغقاز كقرد، و چق ن شق نيزم عقرب تأثير همين م ج كار خ د را ور ضد شت ت

گقرا وق د. ن شقت و سقنت وقه عروقي مقي هر چند در آغاز قكسروي هاي وه ن ش ه

كسـروي وا نظر ت قيقر غيقر عقرب نگريسق ه و فكقر او مجقال گسق رش نيافقت،

ي وازگشققت و در آخققر عمققر گرايققي سققرخ رده وققه پارسققي ن يسققاز عروققي و سققني

تشيع و تسنن هر دو را ك ويده، مذهب ديدي وراي خ د آورد.

كققار انقان امققروز اسقت نققه پيرانققي گلـدزيهر فرمق د رد وققر ايشقان مققي

تهيقه كقرده گلـدزيهر ي سقخنان وارهايي در. ما از همان وقت يادداش هچ ن من

رسقانيدم. اخيقرا ايشقان و هنگام سفرهاي از ويروت وه نجقف وقه نظقر ايشقان مقي

هقاي اين فكر را مطرح ساخ ند كقه وقا در نظقر گقرف ن تيقار تسقنن در حك مقت

كاني ويش ر ورخ دار است. و لذاامها وه فارسي از ش نيست عروي، نشر اين يادداشت

ــدزيهر مققن مقق ن ( وققه هو الشققريع هالعقققد را نيققز از روي چققاپ دوم عروققي )گل

ي ها را وه فارسي ورگردانيقده ضقميمه فارسي تر مه كرده و اندكي از آن يادداشت

ي چاپ كردم.آن نم ده آماده

رت ص ي فارسي اين ك اب از عروي تر مه ندر اين هنگام انديشيدم كه چ

حسـن و عبـدالعزيز دكتر محمديوسـف و دكتـر علـي ي گرف ه كه و سقيله

ــدالحق Felix Arinي فرانسققه را تر مققه شققده اسققت و تر مققه از فرانسققه عب

Le DogMe Et La loiاز اصققل آلمققاني تر مققه كققرده 1121سققال ه وقق

است، پس شايد گردانيدن مطالقب از آلمقاني وقه فرانسقه، عروقي و فارسقي ناميده

دوست ي فارسي وه م نيخ از كپي از تر مهم ن وكاهد و لذا وا ارسال ف از اع بار

را وقا ي كقاوه خق اهش كقردم كقه آن مقدير مجلقه آقاي محمد عاصمي ام قديمي

..

21

1123سقال ه صل آلماني تطبير كنند. ايشان فارسي را وا چاپ دوم آلماني كه وق ا

انجقام شقده وق د، بـابينگر ي او يعني چهقار سقال پقس از مقرگ مؤلقف و سقيله

ــابينگر چققه را كققه اي از آنمقاولققه كردنققد، و خلاصققه از روي خققط مؤلققف وققر ب

ده و د ور فارسي افزودند.چاپ دوم افزو

را كقه ي آنتقر شقد نقام فرانسق و چ ن م ن فارسي وه اصل آلمقاني نزديقك

شده وق د كنقار نهقاده نقام اصقلي آلمقاني را وقراي ك قاب فارسقي وه عروي تر مه

ويقروت وقه چقاپ كردم و لد اول ك اب را وا تعليققات و ردي مخ صقر در تر مه

هاي تفصيلي را وه وقت م سع م ك ل نم دم.رسانيدم و رديه

ققا را در ايققن لققد دوم آن 1113پققس از وازگشققت وققه تهققران در مققارس

تقر وقت ونا وه اطلاعي كه دريافقت كقردم وقيش وه همين ن چاپ كردم و در اين

ر اثر نگ داخلقي لبنقان از ميقان رف قه و فققط انقدكي از آن نسخ چاپ ويروت د

واقي مانده و د، و لقذا وقا پيشقنهاد دوسق ان وقراي چقاپ دوم آن وصق رت افسقت

م افقت نم دم.

در ايقن مقدت دريافقت نمايقد كقه ورخقي ان ققادات كقه ا لازم مقي در اين

ده :ام اشارت نم ده سبب آنرا ت ضيح ميكرده

چققرا ارقققام وققه لاتققين اسققت؟ وايققد عققرض كققن هنگققامي كققه چاپخانققه -1

ي ك اب را وقراي آورد، مقن كقه در شقرايط كنق ني وقا تغييقر ي اولين زوهنم نه

حروف فارسي وه لاتين مخالف هس همقين ايقراد را گقرف . لقيكن چق ن ديقدم

تقر اسقت، و تغييقر ارققام وقه لاتقين، اين ترتيب وراي آن چاپخانه در ويروت راحت

گ نققه اثققري در لهجققه نققدارد و وققه فارسققي فصققيح وققرخلاف تغييققر حققروف هققي

ش د لذا وا آن م افقت كردم.خ انده مي

« صققل ات الله علققيه » هققاي مقققدس پيغمبققر و امامققان چققرا پققس از نققام -2

و ساير كلمات تقديس نهاده نشده است؟

طرفققيوققي وايققد وگقق ي چقق ن در اصققل آلمققاني چنققان وقق د و مققن آنققرا وققا

.

28

م ر سازگارتر ديدم از افزودن كلمات تقديس خ دداري نم دم.

مخقدوش و قاوقل رد اسقت كقه مقن گلـدزيهر وسياري از مطالقب مق ن -3

ام و ق اب تفصقيلي را وقه دققت م سقع وعقد ها اب گف قه فقط وه اندكي از آن

نم دم.م ك ل

ــدزيهر هققاي مققن وققر مطالققب شققايد ورخققي از رديققه -4 مقق رد پسققندگل

دارم كقه هقي اصقرار ورخي نباشد در آن ص رت من وا كمقال فروتنقي اعقلام مقي

ز ي نظريات ديگران نيق و تعصبي در قب لاندن نظر خ دم ندارم، ولكه مش اق مطالعه

واش . مي

چند يادآوري ديگر:

و هققر شققش داراي چنققدين ونققد اسققت، وخققش اصققل ك ققاب در شققش -3

و در هر وند چنقد م ضق ع گقرد آمقده اسقت، كقه مؤلقف وقه هقي كقدام عنق ان

هقايي نقاگ ن عنق ان هقاي گ سقاني مرا عقه وقراي م ضق ع آمن وقراي نداده است،

نهادم.

ي ن وقه شقماره آي قريهآدر اصل آلماني و فرانس ي ك اب در تعيين اي -6

ي آيه وسنده ي عروي وه نام س ره و شمارهس ره و آيه اك فا شده است، و در تر مه

ه را آوردم. ي آيي آن و شمارهشده است. من وراي دقت ويش ر؛ نام س ره و شماره

هقاي شخصا مرا عقه كقرده، نادرسق ي گلدزيهر من وه ويش ر مصادر كار -1

ناشي از تر مه و گاهي اغلاط خ د مؤلف را نيز اصلاح كردم.

ام چنين است:رمزهايي كه در ك اب وكار ورده -8

چ= چاپ، چاپخانه.

ال(.خ= خ رشيدي )پس از رق س

البلاغه(.هاي نهجي خطبهخ= خطبه )پيش از شماره

ذ= الذريعه الي تصانيف الشيع

21

س= پيش از تاريخ = سال.

ي صف ه = سطر.س= پس از شماره

ش= شماره.

ص= صف ه.

ني = مكه.آي قرك= پس از آيه

ني = مدينه.آي قرم= پس از آيه

م= پيش از تاريخ = مرگ.

از تاريخ = ميلادي. سم= پ

ن . ك = نگاه كن.

هق = هجري قمري.

A ي وخش اول آن مجلدات.سعد نشانهي مجلدات طبقات اون: پس از شماره

A ي ك اوي دو س ني نشان س ن اول است.ي ورگ صف ه: پس از شماره

A: هاي دس ن يس نشان روي ورق است.ورگ ك ابي پس از شماره

B سققعد نشقان وخقش دوم و پققس از ي مجلققدات طبققات اوقن : پقس از شقماره

هقاي خطقي نشقان پشقت ورق هاي دو س ني نشان س ن دوم و در ك قاب صف ه

است.

B شاگرد گلدزيهر است.« واوينگر» ها نشان آغاز سخن : در آغاز پان شت

G شان سخن گلدزيهر است.: ن

M .نشان سخن منزوي است :

دهققد، از قق ان ناكققام كققه دردر پايققان، دل مجققروح نگارنققده ا ققازه نمققي

و د، يقاد نكقن ، آري پسقرم مهنقدس تص يح مجلد دوم اين ك اب مددكار من مي

شقيد، ولقي يقك هف قه پقيش از كاوه منزوي خيلي ان ظار ان شقار ايقن ك قاب را ك

شققن ازدوا ققش در اثققر تصققادف ماشققين كشقق ه شققد و نققامزدش را تنهققا نهققاد

هقايش ايقن و روع چهارم عمر مادر و پقدرش را سقياه كقرد. اينقك وپقاس خقدمت

كن .ك اب را پس از مرگش ودو هديه مي

31

پيش گفتار چاپ اول

٭از گلدزيهر

هقاي تقاريخ مقذاهب، مريكايي درسي آاز طرف كمي ه 1118پائيز سال در

هققاي تققاريخ مققذاهب، ي درسدعقق تي از مققن وعمققل آمققد تققا در چهققارچ ب دوره

ي اسقلام وقاره له سقخنراني در ر شقده وق د، يقك سلسق يق مي ه داكه از انب اين ك

ايراد كن . من ور آن شدم كه اين تقاضاي اف خارآميز را وپذيرم.

ام هقا را آمقاده سقاخ ولقي وقر اثقر وضقع نقا ر سقلام ي نق يس درس دست

اتش نيز فراه آمقده وق د، عملقي سقازم. ن انس در آن زمان، سفري را كه مقدم

ترغيب و تش ير همكاران خيرخق اه و نيقك انقديش كقه وقا دسقت آورد كقار مقن

كقه تغييقر اساسقي آنهقا را وقي نق يس آشنا شده و دند وقر آنق داشقت تقا دسقت

نگقاه نشقر ك قاب، وقراي ان شقار ها وده ، وقه و وندي و وضع اصلي درسدر قسمت

گيقرد. در ي ك بي واگذار كن كه اكن ن در دس رس عمق مي ققرار مقي هلدر سلس

اي وقراي تر مقه وقه زوقان ي زمينقه كه طبر ققرار قبلقي ومثاوقه « هادرس» م ن

مطلب گس رش ياف قه ها انگليسي تأليف شده و د، وه اس ثناي چند م رد كه در آن

و د، كمي تغيير داده شد.

شقدند كقه ها و تفصيلات، وخص ص شقامل مطالقب اضقافي مقي اين گس رش

سقعد كقه پس از آن در اخ يار ما ققرار گرف قه و دنقد )ماننقد قسقم ي از اثقار اوقن

قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق ي آقققققاي عاصققققمي از روي مقققق ن آلمققققاني تر مققققه پيشققققگف ار گلققققدزيهر و سققققيله ٭

عروي فرق دارد. شده و لذا كمي وا تر مه

31

ات و اس ناد وه مناوع ظدر اين فاصله من شر شده و دند و وعضي مطالب ديگر( ملاح

منظق ر رعايقت حقال همكقاران ه ي اول وق ر وهلقه هقا د ادوي كه وقه وعضقي وخقش

اند. ي كن ني اضافه گش هال اق شده و دند، وقصد ان شار ك اب وه نسخه م خصص،

ها روي ع امل مذهبي اسلام و نه روي تقاريخ سياسقي همان ودو امر، طرح درس از

گذاري شده و د.اسلام پايه

مذهب» هاي من و دار وه يادداشتنظر م افقي كه ناقدان و داوران صلاحيت

كقققه مقققدتي پقققيش از آن در« Die Religon des Islams » اسقققلام

«Kultur der Gegenwart» فرهنقققققگ معاصقققققر، قسقققققمت اول (

ايقن فكقر ه اوقراز كردنقد، مقرا وق ( ان شقار ياف قه وق د، 133تقا 81وخش س م ص

هقا هقاي مخ صقر را م ق ي آن هقا، آن يادداشقت انداخت كقه در ورخقي قسقمت

درسقي تلققي كقن و لازم آمقد يي قزوه اند، ومنزلقه ها گس رش ياف هاين درس

همان ص رت در ه و د عينا وها ويان شده از مطالبي را كه در آن يادداشت ورخي

» تكرار كن و اين امري ا ناب ناپذير و د و در ايقن رهگقذر از ناشقر هادرس اين

Paul Dr..Prof وقرگ پقاول هيننقه آقاي پروفس ر دك قر « فرهنگ معاصر

Hinneberg اي را وقه مقن لطقف فرم دنقد و مقن سپاس دارم كه چنقين ا قازه

٭ .امها مرتبا ودين م ارد اشاره كردهيادداشت در اين

Prof . Dr Bernhard Hellerر از آقاي پرفس ر دك ر ورنهارد هلل

كنقد نيقز م شقكرم كقه وقه دانشج ي ار مند پيشين كه در و داپست زندگي مي

ك اب را دند و فهرست ايناند وفادار ماناي كه داش هي خ د و اش ياق و علاقهوعده

.دانفراه آورده

1111ژوئن 22و داپست

اي . گلدزيهر قققققققققققققققققق

انقد. ، ايقن اشقارات در چقاپ دوم حقذف شقده هيننقه وقرگ ي پروفس ر دك را ازه وا ٭

) واوينگر(

32

٭پيش گفتار چاپ فرانسوي

آغقاز شقد. و چق ن 1114اين تر مه وراي چاپ آماده وق د كقه نقگ

گذشت و طقي آن چهقار سقال در آن تاريخ چهار سال از چاپ اصل آلماني مي

-ب ديگر وه طبع رسيده و د، طبعا در فهرست مناوع ك اب نقص ديقده مقي ك

رسد كه اين نقص در مدت شقش سقال وعقد از آن تقاريخ ش د. ولي ونظر نمي

هاي علمي در دو طرف نقگ در آن مقدت افزايش ياف ه واشد زيرا كه فعاليت

هر حالت مع قد نيس ارزش ك قاب كاسق ه شقده واشقد، يقا ه م قف و د. و و

ان شار آن وه زوان فرانسه مغ ن نباشد.

واشقد، وقه اسق ثناي چنقد مقي 1111اين تر مه كاملا پيرو چاپ آلماني

و تغيير كه خ د مؤلف در آن داده است. زيقرا كقه مقن پقيش از ان شقار اضافه

آخقر فصقل هاي چهار رسانيدم. ولي يادداشترا وه نظر مؤلف مي ي آنمس ده

ك ققاب را ن انسقق وققرايش وفرسقق . زيققرا كققه پققيش از آن رواوققط پسقق ي وققا

قطع شده و د. مجارس ان

A .F. 1121ف ريه 21مراكش:

ــــــــــــــــ

ي آقاي دك ر علي اصغر مهدوي تر مه شده است.اين مقدمه و سيلهـ ٭

33

دومپيش گفتار چاپ

از بابينگر

سقال پقيش، ناشقر از مقن تقاضقا كقرد، نظقارت وقر قريب يكهنگامي كه

ا وعهده وگيرم، پس از تأمل وسقيار ر« ي اسلاموارههايي دردرس» تجديد چاپ

وه اين ن يجه رسيدم كه وايد وا چنين پيشنهادي م افقت كن ، هر چند كار در

م دود، ايينهوراي ورسي علمي ول در زم شرايطي آغاز و پايان يافت كه زمان،

چندان هم ار نب د.

نظرم آمد.ه از اين گذش ه اين وظيفه وسيار دش ار و پرمسئ ليت و

هدف اصلي وراي چاپ دوم اين و د كه ن ايج مسقل ت قيققات علمقي كقه

واز ياف ه شده و د طبر منظق ر اصقلي مؤلقف وقر ايقن اثقر 1111پس از سال

هقاي ك قاب ويژه در ح اشي آن وقه ه شناسي افزوده ش د و واساسي عل اسلام

شناسي اشاره گردد.ي اسلامتازه و گ ناگ ن در رش ه

مؤلف خقدا ويقامرز، خق دش ققبلا وقه ايقن قصقد مققدماتي فقراه كقرده

و ي چقاپي ي فراواني كه ور نسخهو د و اين نك ه از تغييرات و اضافات و ح اش

ش د.ي دس ن يس خ د افزوده و د، اس نباط مينسخه

هقر ها كقه هاي آنتشكر از ياوريي آن خدا ويامرز و واخان اده لطف اثرور

ي اصلاحات مؤلقف نسخه را وراي اس فاده وه من سپردند، ميسر شد تا همهدو

پيراسق اد، ط ركه س ، زئيات را همانداني خ دوظيفه د. اساسا منشمراعات

34

شققدچققه نمققي اگرالامكققان حفققظ كققن و كققرده، ح ققي درك و ويققانخقق د

ص رت تازه چش پ شيد، واز ك شش كردم ه از وعضي تغييرات و ويان مطالب و

قي ح ي در مق اردي دسقت نخق رده وقا چه را كه خ د گلدزيهر آورده و د. آن

ي مه روز يعني نهضت كه ونظر من مثلا در م رد دو مسئله وگذارم و حال آن

آمد.تر ضرور ميگيري مفصل، يك م ضع«خلافت» ي و مسئله« اسلاميپان»

هقا را در طقرز ويقان رفقع كقردم و در گاه فقط ناهم اريوه علاوه گاه ه و

هق رويزياد و فراوان را حقذف كقردم و وقر يت ويگانهاه مجاز و د، لغ ايي ك

ي تغييرات پس از تفكر كافي صق رت ت ان وا و دان پاك دعا كرد كه كليهمي

هقا مق رد م افققت ح مقي مؤلقف ققرار كقدام از آن گمان هقر اند و ويپذيرف ه

-1118كقافي تبقادل نظرهقاي ك بقي ) انقداز گرف ند. وراي اين منظ ر، وهمي

وققا ايگنققاس گلققدزيهر، مقق رد اسقق فاده ( 1118 -1414( و شققفاهي )1121

قرار گرفت.

تبديل خط عروي وه خط لاتين وه همان ن ي كه مؤلف ورگزيقده وق د،

ي ايقن شقي ه كقار، دسقت كق در چقاپ ص رت گرفقت، اگقر چقه در ن يجقه

ها پيش آمد.هاي اول ك اب وعضي اشكالفرم

ي ه شققيار، وات ققه وققه ايققن نك ققه وعضققي ان رافققات زيققي را خ اننققده

كقاملا منطفقي نبق ده و از ايقن خ اهد وخشيد كه گلدزيهر ه در اين زمينقه

يقت شايد گاهي از همان رس ساور تبديل خط عروي وه خط لاتقين تبع هت

است. كرده

سعد كه از آن زمان ش د كه از طبقات اونتر مشاهده ميدر ح اشي مفصل

خاتمه ياف ه زياد اس فاده شده است. لحاه تا و

ي آثقاري عههاي وسيار مهمي از مجم علاوه اميدوارم در مرا ع، ك ابه و

واشد. ي اسلام من شر شده از قل نيف ادهوارهدر 1111كه پس از سال

در ضمن وايد وخص ص وه اين نك ه ت ه كرد كه وه آخرين اثر گلدزيهر

وه اس :

33

Die Richtungen der Islamischen Koranaus – legung ( Vorle n en ei en rill

392 Seitn [ VI. Band der Veroffentlichnugen

der de Goeje - Stiftung)

]ي د . گ يه لد چهارم ان شارات م ق فه [

در « هقا ي درسوقيه» ي آورد، ومثاوهرا چنان كه در ديباچه ميكه او آن

-نظر گرف ه و د، در اين چاپ واين هت ت ه شده كه دانشج ي واقعي اسلام

ي فاده كند، و حال آن كقه خ اننقده شناسي وايد از اين هر دو ك اب وا ه اس

كند. وناور اين وقر اسقاس تقاضقاي عادي اص لا وه ندرت وه ح اشي مرا عه مي

ي زيادي اين مب ث را وه آخر ك اب افزودم و در ن يجه اسق فاده و اساسقا عده

خ اندن ك اب تا حدي آسان شده است.

شد، رسي و اصلاحوسياري م ارد ورمرا ع ذكر شده در چاپ اول، در

دس رس و دند. ين و م نيخ، ك ب عروي و فارسي درورل ا كه در من هي تا آن

ي فرد گلدزيهر ديگر در اخ يار خ انندهه ي من صر وافس س كه ك اوخانه

S .Aر ع وه .اند )را وه اورشلي من قل كردهاروپايي نيست، زيرا آن e ol i er i rary in The Jevish Chronicle Supplement)

همين چنقين وقه اثقر وه وعد و هق 4ص 41 شمار 1124آوريل 21م رخ

مؤلف: Die Bedeutung der Goldzihschen Bibliothek -

ناشر Dar Judeدر «. ي گلدزيهرهميت ك اوخانها»

M. Buber 312تا 313ص 1124سال هش . ورلين .

كارمنققد Dr. walter Gottschalkآقققاي دك ققر وال ققر گ تشققالك

H. H. Schaederي دول قي پقروس و نيقز همكقار هقق . هقق شقئدر ك اوخانقه

انددر ورسلاو، از راه لطف در اصلاح چاپ ح اشي وه من كمك كرده

36

ي انگليسيتر مه Mohammed and Ialam’ Translated from the

German by Kate Chambers Seelye’ With an

introduction by Morris jastrow jr.’ New Haven

1917’ Yale University pren’ XII’ 360 Seiter.

ي فرانس يو تر مه Le Dogme et Laloi de l’IsIam. Histoire du dèveloppmenrt

dogmatique et juridique de la religion musulmane .

Traduction de Fèlix Arin’ paris 1920 Geuthmer VIII.’ 317

Seite.

اين ك اب در طي دوران نگ و پس از آن من شر شده است.

ين تر مه وه علقت ي انگليسي وا اصل آلماني هي تغييري ندارد ) اتر مه

ي طقرف ناشققر مقع شققده اسقت( و تر مققه اي ازهققاي فقراوان تر مققه غلقط

همين هت لزومي هاي اوليه تغييراتي زيي دارد و وهفقط در فرم ٭فرانس ي

در اين چاپ دوم مراعات ش ند.نداشت كه

گذارم و اميقدوارم كقه ايقن ها را در اخ يار عم م مياينك چاپ ديد درس

-اسقلام اش ه و ان دوس ان ديگري وه علك اب در ص رت تازه

هقا ي وررسقي ي ن رسق ه و رشقد ياف قه نقد و وقه ايقن شقاخه شناسي لقب ك

تر وخشد.خاورشناسي رونر و شك فايي ويش

شق د، ايقن كقار ناقاوقل، ي راه از دست رف گان ميوه عن ان قرواني كه هديه

از هقاي اسقلامي كقه ودون تلكف، وه منظ ر ام نان و اح رام وه م سس وررسي

ش د.ميان ما رف ه است تقدي مي

1124ژوئن 1آگسب رگ

فرانس واوينگر Franz Babinger

قققققققققققققققققققققققققققق

وه عروقي در آمقده و « العقيده و الشريعه» ي فرانس ي وه عن ان سپس همين نسخه ٭

.در مصر چاپ شده است 1163و 1146در

31

ايگناس گلدزيهر

ي سقه تقن خامقه ه وه ر ديدم وراي تهيه شرح حال مؤلف از سه مقال ي اس فاده كن كه وق

عبـدالرحما و 2 نيو مانسين 1د از: وكرم خصص فن تهيه شده است. اين سه كس عبارتن

مصري معاصر. بدوي

1122سققال 12ش « اسققلام »ي فرانسققه و نخسقق ين وققار در مجلققهه ي وكققر وققمقالققه

تقأليف گلقدزيهر «ي اسلاموارههايي دردرس »ي چاپ دوم و وعد در مقدمه 214 -222ص

تقأليف وكقر چ وقرلين « يهقاي اسقلام وررسي »و واري ديگر در ضمن ك اب 1123سال ه و

ن نيقز وقه فرانسقه وقه عنق ان ي چاپ شده است. مقالت ماسقين 411-313ص 2ج 1132

1-16ص 1121چ پقاريس 3برنـارد تقأليف « فهرست آثار ايگناس گلدزيهر »مقدمه وراي

را وقه آنحسـن روـوي خ اهش ن يسنده اين سط ر، دوست گرانقدرم آققاي ه است كه و

چاپ كردند. مقالت عبدالرحمان ودوي وه عروي اسقت 61ي كاوه: فارسي تر مه و در مجله

-311ص 1146چ دوم مصقر سقال « ال ضاره الاسقلاميه ال راث الي ناني في »و در ك اب

ش د.ديده مي 311

در شهر اش ل ليسنبرگ 1831ژوئن 22گلدزيهر در ايگناس زندگاني گلدزيهر:

درگ يد: گلدزيهر آمده است. ماسين نمند ه د ودنيا ي ثروتمجارس ان در يك خان اده

در و داپست ي نماز و دعا نب غ خ د را نشان داد. اووارهاي درسالگي وه نگارش مقاله 12

ي دك راي و د و رساله 3روديگر كه وه ورلين رفت شاگرد 1861و در 4مبرياوشاگرد

سال ه و« تنخ م اورشلي »نام وسطي، و قرون عروي ت رات دريك تفسير وارهرا در خ د

وا كمك 1811در لايپزيك گذرانيد و در (1811 -1888) 6يشرفلازير نظر 1811

هاي عبري و عرويو و دريس زوان شد دانشگاه و داپست وارده و التوس بارو ژوزف

ولي مدتي شد ورگزيده ستو داپدانشگاه اس ادياريوه 1812سال ه و گلدزيهر پرداخت.

وزارت فرهنگ مجار او را در يك هيئت مطالعاتي وه خارج فرس اد و يك سال در وين و نكشيد كه درازاو

ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق1 - C.H. Backer (1878 - 1933) 2- Massiynon (1883 –

3- Bernard Heller 4- Vamber. 5- Rodiger 6- Fleischer (1801-

1888)

38

را در ققاهره و 1813ليدن مشغ ل و د و وعد وه خاور زمين رفقت و از سقپ امبر تقا آوريقل

ورخي مجالس درس امع فلسطين گذرانيد. در مدتي كه در قاهره و د، ت انست وه س ريه و

راه ياود، و اين امر، وراي مردي هماننقد او، ام يقازي شقايان و اح رامقي وقزرگ وشقمار ازهر

ت ه او از همان هنگام كه وراي تدريس در دانشگاه و داپست ورگزيده شده وق د وقه آمد.مي

يافت تا در مقيهن مييش روز افزاه مطالعات عروي وط ر عم م و اسلامي وط ر خص ص روز و

واوس ه و وعد پي س ه آكادمي مجارس ان وه عض يت 1811سال ه و .وسزا يافت خ د شهرتي

وقه 1814سقال ه هقاي آن رسقيد. او وق وه رياست يكقي از وخقش 1111در ورگزيده شد و

هاي سامي ورگزيده شد و از آن هنگقام ديگقر از ميهقنش و از شقهر و داپسقت وانزاس ادي

هايي هاي خاورشناسان يا وراي سخنراني در دانشگاهدر كنگره مگر وراي شركت ويرون نرفت

-1121) 1اسـنو هورگرونيـه ي وكقر او واتفقاق گف قه ه وق كردنقد. كه از وي دع ت مي

كرد. نگ هاني اول زنقدگي علمقي مي گذاريشناسي را پايهمش ركا دانش اسلام( 1831

دل وسق گي وق د و وقه فرهنقگ آلمقان لي او آلمقاني كه زوان ت صي او را مخ ل كرد و وا آن

ها دست وردارد. ي ملتي همهپي س گي فرهنگي ورادرانهه داشت، حاضر نشد ازفراوان مي

رسقيد ايقن م قدوديت از نمقي هاي علمي اروپا ودسقت او ح ي پس از پايان نگ كه مجله

را هقايي از آن نم نقه گقذارده و در ميقان مقي هقايش وقه دوسق ان، در نامقه غذاي روحقي را

ماسيني ن ياد كرده است

ديد سياسي گلدزيهر:

دسقت اروپقاي ميانقه نب دنقد ي گلدزيهر مانند ه دان تهيگ يد: خان ادهودوي مي

ر وقه س دادي وزرگ شق ند و ورخقي ديگق ن ايي، در هل و ويعلت ويه كه ورخي از ايشان و

داداو را وه امعقه پي نقد مقي ي انقلاوي تبديل گردند. دو عامل كه هاكش زاري وراي انديشه

و د. عامل نخس يناش ميو دن خان ادهيه دي و دن زاد و و م او و ديگري مجارس اني يكي

ميهقنش )مجارسق ان( شقركت دهقد. چنان اس ار نب د كه گلدزيهر را در سياست خقار ي

(. 318كشقانيد )ال قراث الي نقاني ص يه اين رناسي ناليزم ميس ي روح دوم نيز او را وهعامل

گ يد: سياست داخلي مجارس ان وراي گلدزيهر انقدوه وقار وق د او مقدت سقي ماسيني ن مي

( و در عقين 1814 -1114هاي يه ديان تجددخ اه و داپست )سال ي سال دوير كل امعه

يشقه وقه زوقان مجارسق اني تمايقل داشقت هم وق د و پرست مقي ميهنيك مجارس اني حال

ه ديان همكاري كرد، در انقلاب ولاك ن وا ييك و رژوا فكر مينظر سياست مانند ازون يسد.

نشين شد. اس عفا كرد و خانه هدانشگا ضديه د چنان آزرده شد كه ازدر دوره انقلاب و نكرد

يعني 2ولهاوز اثر مطالعه ت رات طرفدار نظريه اني ور در گلدزيهر

ق.قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 1 - Snouck Hurgronje (1857- 1927) 2- Wellhausen

31

آريايي را نان گرويد كه فرهنگ و تمدنراصلي ت رات شد و وه نظريه ا زاء نام جانس و دن

گامان شمرد، ولي ك ك از اين انديشه دست ورداشت و وعدا از پيشمي ورتر از تمدن سامي

هاي هندو اروپايي و ادعاي ورتقري ايشقان ققد ورافراشقت. از نظقر نبشي شد كه عليه زوان

سياسي گلدزيهر اميدوار و د روزي فرا رسد كه يه د و عرب دو تمقدن سقامي در فلسقطين

ر ا رسيده و د كه اگر هق نظق سازند و در صلح زندگي كنند. گلدزيهر در پايان ودينواه و

ت رات درست واشد، واز وايد ت رات مقدس را همانند يك اثقر ولهاوزن و رنان در افسانه و دن

هنري پذيرفت.

ن يجقه وقدين « اساطير يه دي» اب واوررسي ك 2سنو و 1رز گ يد: ن ميماسيني

انققد كققه گلققدزيهر در طرفققداري از يهقق د راه افققراط پيمقق ده اسققت )همققان مقالققه(.رسققيده

چنين است نظر دو دانشمند تازي و يه دي دروقاره ديقدگاه سياسقي گلقدزيهر، كقه انقدكي

انققد. ايققن دو دانشققمند فلسققطين مطققرح سققاخ ه هققاي عققرب و يهقق د درپققيش از درگيققري

آميز دو ملت پسقر عمق زيس ي مسالمت)ماسيني ن، ودوي( مانند خ د گلدزيهر هن ز وه ه

ا اميدوار و دند. ماسيني ن مراحل تكامل فكقري گلقدزيهر را از يقك )عرب و يه د( در آن

ه دي روشن ساخ ه طرفي و سپس تا پيش ايي سمي يسهاي ي ان مجاري ضد سامي تا وي

هقاي است. ليكن آقاي ودوي وه دور كردن مطلر گلدزيهر از سياست، اصرار ورزيده و نبقه

را، در واپسين مراحل عمرش، چ ن از نظر افكار عم مي كش رهاي عقرب يقك ضدآريايي او

ي رود، وكلققي ناديققده گرف ققه و او را داراي روحيققه و عادلانققه وشققمار مققي روش درسققت

است الب ه شايد و ان گلقدزيهر را در وراوقر رواوقط دو ملقت سقامي خ اندهزم يلاين رناسي نا

هاي معرب و يه د اين رناسي ناليست خ اند چق ن او تمقدن عقرب را دنبالقه تمقدن پسقرع

-ي انديشهد. ليكن روش گلدزيهر دروارهانهميان ايشان نمي شمرد و فرقيخ دشان يه د مي

ي گن سيزم اسلامي )تشيع و تص ف( وكلي فرهنگ دورگه يهاي هندو ايراني و ح ي درواره

ي ك شيد تا روحيهي ودوي است. الب ه گلدزيهر دانشمندي گرانمايه و د و ميورخلاف گف ه

ضدآريايي را از خ د دور ودارد. ليكن معل م نيست تا چه اندازه در اين ك شش م فقر شقده

ايرانقي نشقان داده و مقن در و هنقدو ي ضقد هقاي خق د روحيقه است او در وسيار از داوري

ام.ها اشارت نم دهوه آن« ي اسلاموارههايي دردرس» هاي ك اوش م س م وه پان شت

زندگاني علمي گلدزيهر:

چق ن خ رشقيدي از دف قر خق د در ودوي گ يد: گلدزيهر ويش از يقك روقع ققرن هق

هاي پيرامق ن زنقدگي ند و تاريكيافكشناسي پرت ميدرخشيد و ور هان اسلاممي و داپست

ي آن زنقدگي زدود و راه را وراي پژهشگران در اسناد ثبت كنندهرا اندك، اندك مي اسلامي

ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق.

Rosen 2- Snouck 1 -قققققققققققق

41

از نيقز نم د تات انست يك نسل پركار از خاورشناسان ديروز يا كسقاني كقه امقروز مي نروش

در همان شقهر 1121ن امبر 23د. وي در ش ند، پرورش دهسان وزرگ شمرده ميشناخاور

د يعني و داپست درگذشت. وقدوي گ يقد: زنقدگي كه ويش ر عمر خ د را در آن گذرانيده و

دارد. زنقدگي ايقن مقرد دف قري آور در ورميظاهري گلدزيهر نه چيزي چش گيرونه تش ير

و ده است نه زندگي هاني، خ اندن و آم زش و ده است نه آزمايش و داد و سق د خقار ي.

انگيقز آن، خق اه ي هيجقان ل زنقده يكن ني خاور زمقين و مسقا از اين روي گلدزيهر وه وضع

داد. سياسي واشد و خ اه مرو ط وه قان ن يا مذهب يا تمدن و فرهنگ آن، علاقه نشقان نمقي

هايش و هق در او از اين هت وا ويش ر خاورشناسان قرن ويس ، ه از نظر م ض ع وررسي

ل كنق ني يويشق ر مسقا ، لافي آشكار دارد. م ض ع و قث ديگقر خاورشناسقان روش كار، اخ

انقد هقايي كقه مسق قيما ودسقت آورده ها و شنيدهخاور زمين است و روش آنان تكيه ورديده

نظري گلدزيهر در سياست روز نيقز، چنقان ي ويدرواره ودوي قاي آي دارد. اين گف ه تكيه

ت انقد درسقت واشقد. ولقي در رد دو ملت پسر عم )عرب و يه د( ميتنها در م كه گذشت

وايراني، قضقايي نادرسقت هاي هنديه د( يا انديشهق هاي سامي )عرب انديشه مقايسه م رد

اسلاميزم )ات اد اسقلام( را كقه پان مساله.....« ها درس» او در وخش شش ك اب است. مثلا

ند كقه وسق د سقيمي يزم، كوز است، ط ري مطرح مييك مساله سياسي آن روز و ح ي امر

ات اد عرب از آب در آيد. او شيعه را نه وص رت گروه دوم مسلمانان، نه وصق رت گراييتسنن

از مذهب سني در آورده « مذهب پنج » گرايان سني، ولكه وص رت واژهخردگرايان در وراور

درنادرشـاه هق زيقر وقارش نرف قه و 436در سيد مرتضي است. وه ويان ديگر كاري را كه

هق ن انس ه و د ور ملت ايران ت ميل كند، اين وار گلدزيهر از ن مطرح ساخ ه است، 1161

نظر شمرد.ت ان گلدزيهر را از همه هت ويپس نمي

قاي ه وق شق د امقا ودوي گ يد: اگر در گلدزيهر، كمب د آزمقايش مسق قي ديقده مقي

رفقت او ودان وسيله در مدارك و اسناد تاريخي فرومقي .دروني و د داردآن، ن عي آزمايش

ي آن هايي را كه در پشت پردهكرد و ريان و انگيزهو آن زندگي را كه اين مدرك وازگ مي

نم د.و د كشف ميها پنهان ميواژه

ثاوقت خ اهد علي و دن يا نب دن آن را كند نمياو يك حديث را نقادي ميهنگامي كه

يقا روايقت كننقدگان آن هاي پنهاني اسقت كقه سقازندگان كند، ولكه در س ج ي خ است

كنقد، در صقدد ويقان اند. هنگامي كه او تفسير آي ي از قرآن را وررسي مقي داش همي حديث

هقايي را اهقد ريقان خورديگري نيست ولكه مقي نادرس ي تفسيرگزاري يا تر يح يك راي

هقا ن ريقان ها و ده اسقت، خق اه آ دهد كه اين اخ لاف ميان تفسيرگزاران نم دار آننشان

كه وه م ن و اسناد، گ نه نگاه م ض وا مذهبي خالص يا مركب از هر دو واشد. اين سياسي

مرد، گلدزيهر را ور آن داشتشمي زندگاني پيويده و پركشاكش نگارندگانش را نم دارها آن

نظريه نه ساكن و نبندمكاني و ديدي نگاهي زماني نه ها، ها و ديدها و رايكه وه مذهب

41

و كلامقي فقهي و تفسقيري و حقديثي هايتاريخي نه مذهبي داش ه واشد پس او وه مذهب

رسقد و وقه والقد و مقي مقي شق د و نگريست كه زاده ميمانند م د زنده ميكهن، درست و

هقا و پنقدارهاي مجقرد هقا مشق ي واژه گردد، آنپ سد و ناو د ميگرايد و ميمي پلاسيدگي

گ نه ومانقد. هرگقاه او مقذهبي را نمقايش وارريخ ه ش د و وراي هميشه همان نيست كه يك

كنقد، دهد و هر زمان م اد آن را وررسي مقي را نشان مي زندگي و تكامل آن دهد، قان ن مي

دهد. ودين سبب گلقدزيهر وقر مي هايش نشانو تپش زندگي را در رگ ي آنتار و پ د زنده

داده است:تكيه ورو دان نيز دوام ياز ودوهمين داشت.ي وسياري ميتكيه نگريژرفوينش و

از رداخ قه پپيم د و وا كمقك دسق گاهي يش از اس قراء مياو راه اس دلال را وامتياز اول:

كقه آن ك شقيد كرد و مقي داشت، وه م ن اسناد نگاه ميمق لات و اشكال كلي كه در ذهن خ د مي

ها وراور سقازد تقا وقدرون آن آن شكلظاهر از م ن را وامفه م وها پياده كند كليات را روي اين م ن

م ن وخ اهد وگ يد، نگريست تا هر چه آنذهن ساده وه يك م ن نميمق لات در آورد. او هيوگاه وا

وايد گفت گلدزيهر در كارورد كرد. وا اين همهوندي كرده وادار وه سخن گف ن ميها را معولكه آن

و نمق د وا دقت وقرم ن تكيقه مقي داشتو د و در هر گام كه ورميمياين روش ه خيلي وا اح ياط

نهقاد قدر ه وردوش اين گ اهان وار نمقي آورد. آنچندين گ اه دنبال ه مي وراي هر ورداشت خ د

هقاي او سبكسقار و وقه دنبقال ورداشقت هقا ويني كه آنها را خس ه و فرس ده سازد. ولكه ميكه آن

واري كه وردوششان نهاده، خس ه يقا فرسق ده ش د كه گ اهان او را، ازوق ي ميروند. ك چالاك مي

و وكر هر كدام از يك سق ، اخق لاف دارد. روش او وقا نقالين 1نالينواين ام ياز گلدزيهر وا ويايي . در

-كه گف ي ، اس دلالي است و وروينش و داني تكيه مقي چنان وكلي م ناقض است. روش گلدزيهر،

ن ي او ورم ن سندها است. او از مق كند، در ص رتي كه روش نالين اس قراء آمار است و ويش ر تكيه

هاي معن ي ندارد، روش نالين علمي م ض اسقت اي از ريانهاي گس ردهش د و ورداشتنمي دور

وا او همانندي دارد. از س ي ديگر اخ لاف گلدزيهر وا وكر در اين است كقه نلدكه و از خاورشناسان

ميز داردآهايي غلق هي سخناني تند و ورداشتوكر در وكار وردن وينش و داني ك اح ياط است، گا

هقا دور آن هاي سنگين را از ا كه اگر گاهي در اسناد و مدارك وكر دقت ويش ر كني و تأويل تا آن

گيرد. در ص رتي كقه گلقدزيهر هاي ولند او در خطر ويراني قرار ميكني ، چه وسا ورخي از ساخ مان

هر ميانه روانه اسقت و روش گلدزي واشد: پسرو ميدر كارورد روش اس دلال، چنان كه گذشت، ميانه

وينقي در روش )م قد( علمقي ديگقري هيو رو نگريوماند: يكي خطر تنگت اند از دو خطر وركنار مي

روش اس دلالي وينش. هاي دور پنداري درأويلت خطر گشاد وازي و

در زوردسق ي او در سقنجش اسقت. او ر روش وينش و داني گلدزيهامتياز دوم:

نقه ي معقين از زمي ، درون يقك م قدوده ان يقك مقذهب ديگقر هاي واريك ميشناخت فرق

ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق – 1872 Nallino 1938 1

42

هقاي م ق د ويژگيدر داشناسي وين و د و از آن ويش ر، هاي تمدن معن ي، خيلي واريك

ب ديگقر در ديقن ديگقر حساسقيت هاي مذهدر يك مذهب )گروهي از يك ديني( از ويژگي

-مي قاول هر يك در ديگري را وخ وي دره وسا تأثير م ها و پي ندها و چاو همانندگي داشت.

هاي( سقنجش وق د كقه هاي گلدزيهر همين دس رهاي )ف رم لترين ويژگييافت. ور س ه

شناخت.هايي كه واز ميتفاوت يافت وها درميكرد و رواوطي كه در ميان آنمي ورپا

شق د. علمي گلدزيهر ديده ميهاي ي ك ششاين دو ام ياز ورچسبي است كه ورهمه

يوقاره اي دراو دوازده سقاله وق د مقالقه هايي كه خيلي زود آغاز كقرد. هنگقامي كقه ك شش

ديقد كقه كسقاني كقه اين دانشج ي وقا اسق عداد مقي نماز و اقسام و اوقات آن نگاشت، زيرا

شناسند. اين روش كقه گلقدزيهر را نمي مدعي فه درست ق اعد مذهبي هس ند نماز واقعي

داشت. گ ييي دوران زندگي علمي وا خ د ميدر ك دكي گزيده و د همان است كه در همه

ها ت هي ويژه داش ه است.او از ك دكي وه مذهب و عقايد و عبادت

رشناسقي پرداخقت. در ايقن سقن سالگي وه وررسقي خاو او در شانزدهآثار گلدزيهر:

و د كه دو داس ان را از تركي وه زوان هنگري ورگردانيد و سر دوير يك مجلقه نيقز آن را وقه

وه وعقد، او هقر 1866چاپ و پخش كرد. از سال « از يك خاورشناس شانزده ساله »عن ان:

صقف ه و 411هقا مجلقداتي داراي داد، كه ورخي از آنيك يا چند پژوهش ويرون مي سال

و د تا آن قا ازه چاپ ميهاي تها و نقد ك ابصف ه از يادداشت 61تا 21هاي ورخي مقاله

تق اني پيدا است كه ما نمي 1عدد رسيد 312ثارش وه آهاي او در فهرست پژوهشكه شمار

ترين رخي از ور س ه ا ك تاه سخني از وها گف گ وداري ، ولكه در ايني اين پژوهشاز همه

آوري : نخس ين پقژوهش گرانبهقاي شناسي، ميثارش، تنها از وخش اسلامآگيرترين چش و

ويرون 1884آيين و تاريخ ايشان است كه در « ظاهريان »شناسي، ك اب گلدزيهر در اسلام

اسقت، لقيكن در واققع «ظاهري»وه نام ي يك مذهب آمد. هر چند عن ان اين ك اب، ويژه

كقرده ندرآمدي وا ارزش وراي تاريخ فقه است. او وه وررسي مذهبي ناو د شقده پسقنده يشپ

چيزي ننگاش ه اسقت، ولكقه آن يها است كسي دروارهندارد و مدتكه اكن ن پيرواني است

از هاي گ نقاگ ن فقهقي و از ا مقاع و ي فقه و اص ل مذهب وارهدر اين ا از تاريخجهوي

مقذهب ا وق آن چهقار مقذهب واره ميانها و از ارتباط وارهازگاري ميان پيش ايان مذهب ناس

فققه ها گف گ دارد و وط ر كلقي ديقدگاهي گسق رده از ماهيقت هاي آنظاهري و از دايي

دهد. او در پژوهش اين مذهب، وه همان روش كه ياد كردي رف ه است و تكامقل مي ودست

هقاي ادي ظاهريقان از پقژوهش داده است و سپس از سرايت كقردن مبق و والش آن را نشان

كنقد. او يقادمي حـزم ابـن عقايد مذهبي ودسقت كلامي وتطبير آن ورهايه پژوهشو فقهي

فهرست پيشگف اري در اح ال گلدزيهر وه قلق ي اين ص من شر كرد و در مقدمه111در 1121اين فهرست را ورناردهلر در پاريس -1

واشد.ي من در همين ا ميش د كه م رد اس فادهماسيني ن ديده مي

43

ابـن كشد، تا وه روزگار هايي كه در آن رخ داده مينمايشي از سيرتكامل و مرزوندي ريان يمن ن

ميت اين ك اب افزوده آن و د كقه وسقياري از منقاوع كقار رساند. آن چه وراهميتميميه و مقريزي

ز هق در هنق گذشت تا ك اوي وزرگ، كقه مؤلف تا آن روزگار چاپ نشده و د. وايس ي پنج سال مي

ي حديث اهميت خ د را از دست نداده است، ويرون آيد. وخش يك اين وارهشناسي و و يژه دراسلام

دومقش در سقال وعقد و وخقش 1881سال ه و 1نام گرفت « هايي در م مديتوررسي » كهك اب

ن آمده اسقت آن ديدگاهي و دراست پرس ي و اسلام پخش گرديد. در وخش نخس ين گف گ از وت

ي اي كه روحيهمبارزه و ديگران دگرگ ن است: 2لهاوز وخاورشناسان ه عصرش مانند كه وا ديد

هقاي مسقلمان تنها وا عقرب و د انداخ ه ي وه راهي ن ين اسلامورضد روحيهپرس ي اهلي عرب وت

آمده و دند نيز در س يز و د. گرد لاماس نگيد، ولكه وا مسلمانان غير عرب كه زير پرچ نمي

هقاي پرسق ي عقرب كقه صقفت گلدزيهر ماهرانه اين كشاكش را نقاشي كرده گ يد: ميان وقت

يت و وزرگداشققت نژادعققرب و ورتققري خقق يش فانگققي و اشققراآلققي( آن مردكمققال مظلقق مي )ايققده

وراوققري نژادهققا و انكققار ي اسققلامي كققه دمكققرات منشققانه وحيققهوقق د و ميققان رورديگققران مققي

« عققرب را وققرعج ورتققري نيسققت مگققر وققه پرهيزگققاري »گفققت: آم خققت و مققيخقق ن را مققي

اريس كراسقي عقرب و پيقروزي پرسق ي قاهلي و ي وتت كه وه شكست روحيهفكشاكشي سخت ر

ي تقازي نگذشقت كقه همقان كشقاكش از ن ميقان دو روحيقه دمكراسي اسلام انجاميد ولي چيقزي

كسقت از آن و پارسي، ميقان وحشقيان پيروزمنقد و م مقدنان مغلق ب، رخ داد. در ايقن قا نيقز ش

اي فقه من صر ماند.هاي عرب وه زوان و شعر و تا اندازهپيروزي ي عروي و د.روحيه

تققرين ي نخسقق ين آن وققزرگتققر اسققت. در نيمققهوخققش دوم ك ققاب از وخققش نخسققت مهقق

هاي پس از آن شقد كقه تقا اي از پژوهشكه پيش درآمد زنجيره ياوي شناسي را ميپژوهش حديث

ريققزوين، صقق رتي درسققت از تققاريخ روز ادامققه دارد. گلققدزيهر در ايققن وخققش، واديققدي امقق

وعنق ان ولكقه كنقد. او ارزش حقديث را نقه وعنق ان يقك حقيققت، مي را نقاشي حديث و تكامل آن

سره پشت هايزمان ي اسلامي، كه در ي امعههاي سياسي و مذهبي و روحيهنم داري از ريان

هقاي مقذهبي اسقلام وق د كقه فرققه مقي وينقد، زيقرا حقديث سقلاحي اسقت مقي شقده، پديدار مي

ورتقري، در ي سياسقي، وقراي پيقروزي و ر مبارزههاي سياسي دو گروه ي مذهبي مذهبيدر مبارزه

ش حديث وقدان خبقر وردند. پس ارزي زندگاني معن ي ميان مسلمانان، عليه يكديگر وكار ميزمينه

در پشت هايي است كه ها و رياندارد، ولكه در آن پرده ورداري از خ استورمي نيست كه خ د در

كشقف « هقا درس » 1123هاي آن حديث پنهقان شقده اسقت. وكقر در مقدمقه چقاپ ي واژهپرده

در قاي غ گلدزيهر شمرده اسقت نب كه اكن ن ونظر همگان وديهي است دليل ديگر ور اين نك ه را

گف گ ها در اسلام و ماهيت اين تقديس«ولي» ي تقديس ديگر اين وخش دوم، گلدزيهر از تاريخوه

را از سقازد و اوليقا پرس ان اهليت روشن مياي را وا پندارهاي وتدارد و پي ند اين پندارهاي ت ده

.دهدها را در اهاي گ ناگ ن نشان ميگ نگي وليكند و گ نهوندي مينظر غرافيايي دس ه

قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق

Muhammedanische Studien 2- Wellhausen 1 -قق

44

دهقد، و مقا ها نشان مقي مذهب را در سنجش ها كه ت انايي والاي گلدزيهرمهم رين پژوهش

شناسان است كقه وقه والا ودان اشارت نم دي ، همانا سخنراني او در نخس ين كنگره دين در

در چقاپ 43ها ج ي تاريخ ديندر پاريس ورگزار شد. اين سخن او كه در مجله 1111سال

گلدزيهر در ايقن سقخنراني نخسق ين وقار دارد.« اسلام و مذهب پارسي» شده است عن ان

دارد.از تأثير مذهب رسمي ايران ساساني در اسلام دوران نخست پرده ورمي

قدر است. او ك اب هاي گرانكار مه ديگري گلدزيهر، ويرايش و پخش ورخي ك اب

پخققش كققرد و در 1811وققه سققال را هققق 231در ابــو حــاتم سجســتاني « معمققرين»

وراي اين ك اب ساخت، از كساني كه ماننقد ايقن ك قاب را وقه زوقان ي نقاني گف اري كهپيش

گف قاري نيقز وقر يادكرد. گلقدزيهر پقيش 2و فليگو ترالي 1لوكيا نگاش ه و دند، مانند

آن را در 3لوسـياني نگاشقت كقه محمد بن تومرث مهدي موحـدا « ت حيد »ك اب

4واطنيقان پخش كرد. در پايان وايقد از مسق ظهري كقه غزالقي در رد 1113ير وه سال زا

ص وقا سقخني وقه آلمقاني در 81وخشي از مق ن عروقي آن را در نگاش ه نام ورد. گلدزيهر

و « ا هقاد و تقليقد » در ليدن پخش كرد. گلدزيهر در ايقن قا از 1116ص وه سال 112

گري غزالقي پژوهشقي گسق رده ر اين مسأله و ميانجيكشاكش ميان اسماعيليان و سنيان د

-درس» هاي گلدزيهر در دو ك اب مشقه د او: پژوهش تريننم ده است. معروف رين و پخ ه

هقا نخسق ين آن است. 6« هاي تفسير قرآن نزد مسلمانانروش» و 3« هايي درواره اسلام

در همقان بابينگر تجديد نظر در هيدلبرك چاپ كرد و سپس وا 1111را گلدزيهر خ د در

وقا انقدك تغييقر وقه 1121در 7فيلكـاين رس چاپ شد. اين ك اب را 1123 ا وه سال

ص چقاپ كقرد. سقپس سقه 311در 8فرانسه تر مه كرد و در پاريس وه نام قان ن اسقلام

يوسف موسي و دكتر علـي حسـن عبـدالقادر و محمد دكتردانشمند مصري وه نقام

ه فقي الشقريع ه و العقيقد »آن را از فرانسه وه عروي گردانيده وقه نقام ق عبدالعزيز عبدالح

وه چاپ رساندند.« الاسلام

ي ي عروي را وه فارسي گردانيدم و چ ن انديشيدم كقه مبقادا تر مقه من اين تر مه

ي آلماني وه فرانسه و از آن وه عروي و سپس وه فارسي از اع بار ك اب وكاهد، از آقا ك اب از

ي فارسقي را وقا اصقل ي م نيخ خ اهش كردم تا تر مقه ي كاوهمجله مديرمحمد عاصمي

هقاي وقاوينگر را ورفارسقي اي از افقزايش ( وراور كند او خلاصقه 1123) بابينگرآلماني چاپ

صف ه از اين فارسي را در ويروت 411هاي آن اشارت نم د. من افزود و وه دگرگ نگي ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق

- Lucian 2- Phlegon Aus Tralles 3- V. I. D. Luciani 1

4- Streitschrift des Gazali gegen die Batinija – Sekte 5- Vorlesungen über den Islam 6- Die Richtungen der Islamischen

Koranauslegung 7- Felix Arin 8- La Dogme et la Loi de L,Islam

43

( وا كمك ونياد ايران وقا چهقار فهرسقت 1111ي دوم را در تهران )صف ه 411( و 1113)

چاپ كردم. هقاي اسقلام ي گ شهگرانه، ورهمهگلدزيهر در اين ك اب يك نگاه كلي ت ليلي روشن

د نقاشقي كقرده اسقت او در وخقش ي روحاني اسلام را از ديدگاه خي زندگافكنده و هره

شرحي ن ش ه و نقش مه و دان و پاكقدلي « م مد و اسلام» از شش وخش ك اب از يك

هقاي اسقلام نشان داده است. در وخش دوم پژوهشي گس رده از تكامقل ققان ن را در اسلام

هقا وقه وارهمذهبفقه در آغاز پيدايش هاي آورد و تص يري كلي از تاريخ حديث و ويژگيمي

واشقد و در م مقي ي تكامل عل كلادهد. مهم ر از آن دو، وخش س م است كه ويژهدست مي

و اخلاق ويان بر و اخ يار و اخ لاف مع زليان و سنيان را در پرس ش يآن گس رش مساله

ي و وقا روحيقه نكر شده خ اهي و م رقي و دن مع زله را م ا آزادياين كند. گلدزيهر درمي

كند. و من اع ميها دفعربي كارانهاست از سنيان و تسنن م افظه سمي يك كه نشان داده

ي گلدزيهر اشقارت نمق دم. سقپس گلقدزيهر وقه دو مقذهب هاي ودين شي هپان شتنيز در

ي ماتريقدي گس رشقي ويشق ر داده اشعري و ماترديدي پرداخ ه و ورخلاف ديگقران دروقاره

. وخش چهارم اين ك اب در وينش و پارسقايي وقا تصق ف اسقت كقه پيقدايش آن را در است

آوردهقاي هنقدي و ي نقاني اسلام وه ص رت پارسايي ساده و تكامل آن را پس از آميزش واره

ي وقاره رسد. دو وخقش آخقر ك قاب در ميوه وحدت و د 1/13ي دهد تا در سدهنشان مي

ن ين وهاوي و وهايي و سيك و احمدي هاياسلام و فرقههاي كهن و خ ارج و شيعه در فرقه

همكاري ميان تشيع و تسنن انجام شقده كه وراي هاييواشد. سپس از ك شش)قادياني( مي

كامقل از زنقدگي روحقاني اسقلام اسقت كقه گ يد. اين ك اب تص يري نسب اخن مياست س

واشد.هايش نيز م ناسب ميوخش

درخشقد افسري ور تقارك زنقدگي علمقي و وقارور گلقدزيهر مقي چ ن ك اب ديگر او ه

هقا در تاريخ تفسيرگزاي قرآن است. او در اين ك اب، سقخن را وقا گف گق از نخسق ين گقام

هقاي آن و اسقباب ي م ن قرآن و اخ لاف قرائتهايي كه سازندهآغازد. گامگزارش قرآن مي

گقزاري هقاي گ نقاگ ن ققرآن هاي م د در آن شده است. پس از آن وي وقه راه ازگاريناس

كنقد ي آن است آغقاز مقي عباس نمايندهترين روش كه مك ب اونپردازد: نخست از كهنمي

لفظقي يي دسق ري وزيقر گرايانهارش واژهگريزان و دند و از گز« تفسير» از كه طرفدارانش

پنداش ند: از گمراهي است كقه آدمقي خ اهقان دانشقي وقيش از رف ند. ايشان ميفراتر نمي

ايشان از ه دان و مسي يان آن چقه را وقا آن چه خدا خ د در اخ يار او نهاده است، واشد.

گقار، گزارشقي كامقل كقه مق رد اتفقاق گرف ند و وا اين همقه در آن روز قرآن سازگار و د مي

شقده هاي گ ناگ ن ناسازگار نقل ميهمگان واشد در ميان نب ده، ولكه از يك تن نيز گزارش

است.

46

آيقد كقه مع زليقان وقدان آغازيقده، ديگقر سپس گف گ از روش خردگرايان وه ميان مي

رسيد. در اين روش زمخشري « كشاف» هاي م كلمان از ايشان واگرف ند، تا ن وت وه گروه

خردانقه ه هقاي وق تر گرديد، مسايل كلامي، گقرايش وينانهو واريك ترن ين، گزارش قرآن ژرف

امن واورها شد.هاي مذهبي پيرنيز ودان درآمد، پيويده و پر از كشاكش

گقزاري شقدند و آن ص فيان نيز وا يك سلاح دو پهلق ي خطرنقاك وارد ميقدان ققرآن

وق د. راه گقراي )وقاطني( ققرآن مقي گقراي )ظقاهري( از تأويقل ژرف داسازي گقزارش واژه

شقت. گلقدزيهر در ايقن قا وقه گزاري وا گذش ه و آينقده اخق لاف وسقيار دا ايشان در قرآن

ترين وخش ك قاب خق د ي گزارش قرآن پرداخ ه، وزرگگس رده از روش ص فيانه گف گ يي

ي پيش اياني كه وقا شماره دهد و تكامل آن و شاخ شاخه شدنش را وهاخ صاص مي را ودان

ابـن د و وقه گقذر مي غزاليالصفا آغاز و ور دهد. او از اخ انناسازگار و دند نشان مي يكديگر

دهد. رسد، پس سخن را در او وخ وي گس رش ميمي عربي

انقد، و راهقي در هاي تندرو و پيشاهنگ ايشقان شقيعه در ايقن روش غلق كقرده فرقه

دارد، راه رمزگرايقي ژرف، گيرند كه ز پي ندي سست واظاهر آن نميقرآن پيش مي گزارش

نگنجد. تا آن ا در تأويل فرورف ه كه در تص ر

گقرا ا نيز گلدزيهر از ديدگاه يك تقن سقمي يك سقنت ش د در اينكه ديده ميچنان

داني تأويل قرآن اخ صاصي وقه شقيعه نداشق ه، سقنيان نيقز سخن گف ه است چنان كه مي

سني در تعيين آيات م ك و ناچارند ورخي آيات را م شاوه ناميده تأويل كنند. فرق شيعه و

نامنقد و آيقات تنزيهقي ، شيعه آيات وه ظاهر تشبيهي و عقددي را م شقاوه مقي است م شاوه

كنند. سنيان درست وقه عكقس ايقن نامند و گروه نخس ين را تأويل مياشراقي را م ك مي

كنند.تنزيهي را م شاوه خ انده تأويل مي رف ه، آيات

گقذارد، د را وه وررسي ميگزاري )تفسير( معاصران م جدگلدزيهر در پايان ك اب، قرآن

هقاي ي ا هاد است. ايشان كقه از اصقلاح طلبقي، خ اسقت كه شعار ايشان وازو دن در واژه

مير سيدعليهاي گ ناگ ن رف ند. هدف ورخي از آنان ه چق ن داش ند وه راهگ ناگ ن مي

رتي كه خ اسقت گروهقي هاي م مدنانه و انساني اسلام و د، در صنشان دادن نبههندي

هقايي وق ده كقه وعقدها وقر آن افقزوده شقده اسقت. ديگر پاكسازي واورهاي اسلام از آل دگي

خ اهند اسلام را وه ص رت سني سقلفي در آورنقد. شقاگردان ميتيميه ابناين دس ه مانند

از اين گروهند.محمدعبده مصري

يزم گلدزيهر او را وادار كرده كقه نهضقت خردگرايقان هنقدي را در ا نيز سميدر اين

دو دشمنان عل و تمدن و هنرس زان صق را نه زيره گري وهاويان شبهرديف نهضت قشري

خ اه ل ه دهد. و از ت ضقيح شقيعي مدينه را نيز نهض ي ترقيهاي و ناو د كنندگان هنركده

خ دداري كند. مير سيدعلي و سراحمد خا دگرايي هند وه رهبري و دن نهضت خر

41

هاي ن ين اروپايي و ده كه ايمقان هدف گروهي ديگر دفاع از اسلام در وراور هج م دانش

شان واز نم ده وق د. شقايد و ق ان تفسقير كردگان را لرزانيده و وند مذهب را از گردهت صيل.

ي كار اين گقروه ورشقمرد. را نم نهشهرستاني و ك اب الهيئه و الاسلام ي جوهري طنطاو

زنده از تفسيرگزاري را وراي مقا آورده ولقي در سان گلدزيهر در ظاهر يك تاريخ ودين .

يدهد كه صق رتي درسقت از زنقدگاني روحقاني سقيزده قرنق اي روشن ودست ميواقع آيينه

دارد.ها مسلمان را در ورميميلي ن

نتيجه:

ي اين مقال تذكر داد:ت ان وه عن ان ن يجهي زيرين را ميچند نك ه

، سقر و كقار خاورشناسقان عم مقا در 1121پيش از انقراض خلافقت عثمقاني در -1

ن ب وا سنيان عرب و ورور شقمال آفريققا مرزهاي خ د از شرق واسنيان ترك عثماني و از

تأثير ايشان قرار داش ند و ح ي تص ف ضدسني اسقلامي را ناخ اه ت تو د وناور اين خ اهمي

نم دند. پيدا است يك خاورشناس كقه درس خ انقدن و درس نيز وا عينك سني وررسي مي

هقاي عرفقاني و فلسقفي ت انقد انديشقه او واشد نمقي ترين اف خار در امع ازهر وزرگ دادن

اصفهان، مشهد را درك، و ت ليل كند. شيراز،

ي سققمي يزم در روحيققه 21ي ي يكقق سققدهو نيمققه 11ي ي دوم سققدهدر نيمققه -2

همسايگان سني گير است. همه ا ايشان وراي رضامندي خاورشناسان ه د وا شدت چش

ندو ايراني را كه در تشيع و تص ف ويش ر منعكس است، خقارج از هاي گن سيس ي هانديشه

كرده، اسلام اصيل را من صر وه همان تسقنن ضدفلسقفي سقمي يك اعقراب اسلام قلمداد

ي قرن س م وه وعقد و دسقت پقرورد ايرانيقان كردند و تشيع و تص ف را زادهص را اعلام مي

ت حيقد اشقراقي در خق د ققرآن اسقت. هاي گن سيسزم وشمردند. در ص رتي كه انديشهمي

نيست كه يكسره طرفدار ت حيد عددي مادي واشقد و چنقان كقه ديقدي قرآن مثل ت رات

اخ لاف ميان شيعه و سني در تعيين م ك و م شاوه آيات عددي و اشراقي است.

هقا دودسق گي انقداخت و پيدايش حك مت اسراييل، هر چند در ميان سمي يسقت -3

ها ي ضد آريايي در قل هاي عرب و ه د را رو در روي ه نهاد و در ن يجه روحيهپسر عم

هقا در سامي نرمشي پديد نيامد. عربي نژادپرس ان پرده نهاده شد، ليكن در روحيه پشت

كشق ه و آواره « ال قزام العروقي » رد را وا شمشقير ققان ن ها كعين نگ وا يه دان، ميلي ن

ي اميقد ورخقي خاورشناسقان، ققاهره و اورشقلي اسقت و هن ز هق نقطقه كنند.كرده و مي

شقمرند و عقايقد غيقر سقامي را عروس ان و فلسطين را يگانه سرزمين م رد ت ه خقدا مقي

گذشت: اسقلام اصقلي را 2شناسي مانند آن چه در وند اسلام دانند. واز ه درآسماني نمي

نهند.را وراور آن مي تسنن و تشيع و تص ف

ها، ثروت نفت در كش رهايشان در خقدمت شق نيزم عروقي پس از ويدار شدن عرب -4

.

48

خ ر نفت عرب هس ند وزده پديد آمدند كه ناننهاده شد، خاورشناسان عرب و اروپايي عرب

هقاي نقگ و هنقر ملقت اند. ايشان فرهي تقريبا م رادف نهادهاص لا اسلام و عرب را دو كلمه

مانند نمايشگاه لنقدن فرهنقگ و هنقر هاها و نمايشگاهمسلمان غير عرب را در ويش ر كنگره

نامند.عرب مي

شناسقي اند كه تشقيع تنها وه تازگي در ميان خاورشناسان گروهي اندك پديد آمده -3

گرايقي هسق ند هاي گ ناگ ن سقنت يشان نيز دچار عقدهاند. هر چند ارا هدف خ د قرار داده

ش د ولي واز و د ايشان مغ ن اسقت كه مانندش در خ د خاورشناسان ايراني نيز ديده، مي

رود كه در آينده ور كميت ايشقان افقزوده شق د و در كميقت كارشقان اصقلاحاتي و اميد مي

وه عمل آيد.

41

1

)ص(محمد

و

اسلام

31

31

3 ققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق داريهاي دينريشه

داري:هاي دينريشه -1

چ ن م ض ع يك عل دا، زير وررسقي در آمقد، از هنگامي كه دين ه

هايي گ نقاگ ن هاي رواني آن آغاز شد. و پاسخپژوهان از ريشه س ج ي دانش

وراي آن پيشنهاد گرديد.

د هلنققدي، يكققي از م رخققان نققام ر أديققان، دانشققمن C. P Tieleتيلققه

هقا را نم نقه آورده، خراني كه در إدينبرگ كرد، يك دس ه از اين پاسدر سخن

انققققد: هققققا چنققققينو آن پاسققققخ 1.دانققققش، نقققققادي نمقققق داز ديققققدگاه

واشقد. و مي ذات آدمي نهف هاز سبب است كه در دين گاهي احساس س ج

رساند.ها را وه اخرين سبب و علت نهايي ميي سببهمه

و گققاهي احسققاس پي نققد انسققان وققه نيرويققي وزرگ ققر و گققاهي شققع ر

نهايت، و گاهي پارسايي در هان و پرهيز از آن است، آن پارسقايي كقه وقر وي

ديقن را در ي كند. ريشه و هس هخ د ميش د و از خ دش ويانسان چيره مي

ت ان يافت. ها ميي اينهمه

هقاي زنقدگي روانقي آدمقي، دارم كقه ايقن پديقده از پديقده من گمان مقي

.

32

.

و اسلام)ص(م مد ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 4

ارد و دشق ار اسقت كقه آن را وقه يقك علقت وقاز طبيع ي مركب و پيويقده د

هقا و دور از آن چقه آن را در شقرايط زمقاني ت اني دين را تنگرداني . ما نمي

هقاي كمقاويش عقالي معين احاطه كرده است وررسي كنقي ، زيقرا كقه نم نقه

كققه وققا اخقق لاف شقق د، هققاي وضققعي گ نققاگ ني اشققكار مققيديققن، در پديققده

گردند.ا ماع دگرگ ن مياح ال

زاي هقاي ديقن آور، يكقي از انگيقزه هقاي ديقن ما در هر يقك از پديقده

هقاي ديگقر، كقه وقا او همكقاري وينقي ، كقه در ميقان انگيقزه ياد شده را مقي

هقاي نخسق ين پقرورش ر ديقن، در همقان گقام تري دارد. هدارند اي نمايان

ي نمقق و و در أدوار تققاريخي عمققرش، از خقق د، وققا آن عامققل كققه در دوره

ياوققد. ايققن نظريققه، ح ققا در سقق ني مققي ديگققر ع امققل ورتققر وقق ده، ناگس

اسققت، نيققز درسققت هققا آشققكار ي أديققاني كققه نفقق ذ نظققر شققخص در آنوققاره

واشد.مي

خ اهي زندگي تاريخي آن را طبيعت واقعي و منش ذاتي ديني كه مي

وقر آن هاي زير وررسي كني ، از نامش پيدا است. نامي كه از آغاز كاردر وخش

گذاراند، هن ز مي ي رسالت خ يش راه چهاردهمين سدهنهاده شد و تاكن ن ك

ن را نگاه داش ه است، اسلام است. اسقلام وقه معنقي اطاعقت اسقت، اطاعقت آ

ي ديگر، وضعي كه م مقد، مؤمنقان را مؤمنان از خدا. اين واژه وه ر از هر واژه

ست كقه وقيش از هقر چيقز وقا ا ايواژه دهد.عب دشان نهاد، نشان ميدر وراور م

ا در انسان نشقان شان نيرومند پيروي رنگاميزي شده است، و احساسي رمفه م

دهد و وايد آن را پذيره ش د نهايت، ودو دست ميوي در وراور نيروي دهد كهمي

و از خ است شخصي خ د چش پ شد.

هقاف عقايقد، نهادهقا، ي پديقده اين قان ن همگاني اين دين است، و همقه

.

33

3 ققققققققققققققققققققققققققققع امل وروني و دروني تكامل اسلام قققققققق

گيرنققد، ولكققه قالققب هققر طققرز فكققرهققايش از آن الهققام مققياخققلاق و عبققادت

ي كامقل اسقت وقراي خ اهد وه انسان وخشقد. و ايقن يقك نم نقه است كه مي

ي ديققنكققه: ريشققه« Schleiermacher شققلاير مققاخر » ي درسقق ي نظريققه

واشد.پيروي مي همانا حسو

عوامل بروني و دروني تكامل اسلام: -2

هقاي مقا ي وررسقي و ث تفصيلي خق اص مقذهبي ايقن ديقن، در ورنامقه

خ اهي ور عق املي كقه در تكق ين تقاريخي آن مقؤثر وق ده نخ اهد و د، ما مي

است پرت افكني .

يدهققد، ن يجققهاش نشققان مققيتكامققل ياف ققه اسققلام، چنققان كققه حالققت

ي فهقق و تصقق ري تققاثيرات گ نققاگ ني اسققت، كققه ورخققي از آنهققا زاييققده

ي نظققامي تشققريعي و عقيققدتي وقق ده، تققا وققه اخلاقققي از هققان، و زاييققده

سقت. و نيقز وقر مقا اسقت كقه از ريانقاتي شكل نهايي و سن ي خ د رسيده ا

داده اسققت گف گقق داريقق ، زيققرا كققه ي اسققلام هققت مققيكققه وققه رودخانققه

هقاي درونقي اسلام يقك پارچقه نبق ده اسقت، و زنقدگي تقاريخي آن اخق لاف

سازد.آن را اشكار مي

كند نظام را، از هر گ نه و رنگ كه واشد، معين مي تاثيراتي كه سمت هر

اند: ور دو گ نه

كننقد. نخست: نيروهاي دروني و ذاتقي كقه نمق تقاريخي آن را تنقد مقي

فزاينقد و دوم: تاثيرات روانقي كقه از ويقرون وقدان در آينقد، و وقر ثقروتش وقي

و در راه تكامققل وراننققد. آري، اثققر نيققروي گققروه آن را ثمققر وخققش سققازند،

گمان، در اسقلام و تقاريخش شقناخ ه شقده اسقت، ولقي وقه نظقر نخست، وي

هقققاي مهققق آن را از يكقققديگر قققدا نشقققان پژوهنقققدگان آن چقققه دوره

. .

34

و اسلام)ص(م مد قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 6

و مقد آسقت كقه از ويقرونش وقدر يدهد، اثر گروه دوم يعني تاثيرات رواني امي

شق د كقه وبينقي آن را فرا گرفت و ودان شكل داد. و اين، وق قي روشقن مقي

داشق ه، و تشقريعات فقهقي آن كقه نماي اسقلام، نق عي رنقگ هلنيقزم نش و

وققه روزگققار خليفگققان عباسققي پديققد آمققده، نشققان حققق ق و سياسققت رومققي

شق د. تصق ف ايقن را دارد، و اثر افكار و نظريات سياسي ايراني در آن ديده مي

لاط ني چيزي نيست.فادوران، ز آراي فلسفي هندي و نئ

هققا، اسققلام ي ايققن ميققدانآري، ايققن نيققز وايققد روشققن گققردد، كققه همققه

هققا،ت انققايي خقق يش را در مكيققدن و هضقق ايققن آراء، و در شققكل دادن وققدان

ثاوت كقرد، و چنقان در گقداخ ن ايقن عناصقر ويگانقه در يقك و تقه، ت انقايي

ها، ز وا تجزيه و ت ليل ژرف و وررسي و ي آنوه خرج داد كه شناسايي ريشه

پژوهش دقير آمكان پذير نيست.

ايققن ويژگققي، از همققان آغققاز زاييققده شققدن اسققلام وققر پيشققاني او ه يققدا

نسان، وا ي رواوط ااي آورد، و نه در وارهگذار آن نه فكر تازهپايه)ص( م مد است.

اي گفت.زهنهايت، چيز تاوالاتر از حسش، وا وي

)ص(ي محمد:روحيه

كاهد، ليكن الب ه نه اين و نه آن، از ارزش نسبي نادرگي مذهبي اسلام نمي

اي تقاريخي حكق يك تاريخ نگار آداب و رس م هنگامي كه وخ اهد وقر پديقده

اهد كرد. پس وراي آن كه كار ي اول وه نادره و دن آن ت ه نخكند، در در ه

را از نظر تاريخي وسنجي ، نبايد وپرسي كه آيا ايقن كقار او از همقه )ص(م مد

هت او كاري و ناشي از درونش و د؟ و آيا راه كاملا ن يني واز نم د؟

2زيرا كه پيام اين پيغمبقر تقازي، چيقزي قز گلوقين آميخ قه از اطلاعقات و

.

33

1 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق )ص(ي م مدروحيه

هقاي ها را فراگرف ه و يا در ورخق رد وقا شخصقيت عقايد مذهبي نيست، كه آن

هقا ققرار تقاثير آن دست آورده و سقخت ت قت ه و 3و ز آنيه دي و مسي ي

اشقت كقه و اننقد احساسقات دها چنان قدرتي سراغ ميگرف ه و د. وي در آن

واقعا مذهبي را در هم طنانش ويدار كنند. وه نظر وي اين تعليمات كه از مناوع

ي نقق عي زنققدگي، مطلقق ب پروردگققار ويگانققه ودسققت آورده وقق د، وققراي تهيققه

نيز لازم و د.

كقه الهامقات درونقي اين افكقار چنقان در نفقس او اثقر ژرف نهقاده وق د

خ يش را تقاثير خقار ي دانسق ه از تقه دل وقدان ايمقان پيقدا كقرده وق د. او

ي ايقن ديد، و يققين كقرده وق د كقه او وسقيله اين تعليمات را وحي ألاهي مي

4وحي شده است.

پيقدايش گمقان وحقي و اع ققاد نيازي نيست كه ما مراحقل پات لژيقك

كقافي ودان و پقا ور قا شقدن آن را در نفقس او، گقام وقه گقام دنبقال كنقي .

هقا ي ويمقاريي كقه تن را دروقاره « ارنقاك م» ي پقر مغقز است در اين ا مله

ي نق يني ي آن وقه زنقدگ شق د يقاد كنقي ، كقه و سقيله عارض أورمقردان مقي

رسققند، كققه پققيش از آن ناشققناخ ه وقق ده اسققت، و از آن نيرويققي ودسققت

ي مشققكلات پيققروز آينققد. شقق ر نبقق ت و ولايققت از ايققن آورنققد كققه ورهمققه

3قبيل است.

شقدن دعق ت ت اني يك ديد همگاني ور تقاثير ژرف تقاريخي وقر پقا مي

تققر كققه دعقق تاسققلام ويفكنققي ، و وققه ويققژه تققاثير آن را در م ققيط ك چققك

مس قي م مد، پيش از ديگر اها، م ه آن و د، وه ويني .

اي در ايققن دعقق ت نبقق د، ولققيدرسققت اسققت كققه مطلققب تققازه يققا طرفققه

گيقري ف ر كه از خاصيت پين وار وا ش ري ويوه اي آن م مد وراي نخس ي

اي پا وقر قا وقا ايقن كقه مقذهب او منقافع آن ك و كاست و د، و وا عقيدهوي

. .

36

و اسلام)ص(ققققققققققققققققققق م مدقققققققققققققققققققققققققققققققق 8

مققذهب دعقق ت نمقق د. ي مخصقق ص را تققامين خ اهققد كققرد، وققه آن امعققه

ي از خق د ديقد، نم نقه و در اين مق رد، وقا همقه اسق هزايي كقه از عامقه مقي .

گذش گي گرديد.

چقه ورخقي قايقل ذكقر تقاريخي از آن گ نقه اثقر ست كه هي ا واقع آن

ققق م خقق د،پققيش از م مققد، در اع ققراض وققر نقق ع زنققدگي آوران تققازيديققن

شقق د. و آن اع ققراض كننققدگان نيققز وققيش از ورانگيخ ققه و دنققد، ديققده نمققي

ي عقققرب وپردازنقققد، وقققهپرسققق انهكقققه وقققه ويقققان فسقققاد زنقققدگي وقققتآن

پرداخ ند.هاي علمي مياع راض

ه مقثلا، نق ع دعق ت خالقد وقن دانقي كق از اين گذش ه، ما درست نمقي

چگ نققه 6سققنان، پيققامبري كققه ققق مش او را ت قيققر و گقق گقق ر كردنققد

گمان، از نظر تاريخي م مقد نخسق ين مصقلح و ده است. پس وه درس ي و وي

ملققت عققرب وقق ده اسققت. و ايققن خقق د طرفگققي او اسققت، هققر چنققد م ضقق ع

دع تش چندان ت فه نباشد.

ي زنقدگاني، نق ع كقارش او را وادار كقرد كقه وقه واري در نخس ين نيمه

هقايش نشقيني هايي در آيقد، و افكقاري از ايشقان ورگيقرد، و در گ شقه م يط

نهققايي، كققههققا وينديشققد. و وققه سققبب ميققل او وققه انديشققه در تي آندروققاره

وينقي كقه ورضقد افكقار خق رد، مقي آثار نق عي ويمقاري از آن وقه چشق مقي

شق د. پيقدا اسقت، قق مي ديني و اخلاقي ق م دور و نزديك خ د كشقيده مقي

، هقاي ايشقان خق گرف قه واشقد كه تنها وا زندگي قبايل عرب و عادات و سنت

ت اننقد اخلاققي پسقنديده داشق ه پرس ي زوموخت و پق چ، نمقي وه سبب آن وت

واشند.

پرسق ي و نيققز ايگققاه ، مركققزي از مراكقز مهقق وققت )ص( م مققد زادگقاه

ايققن همققه، ماديققت، تكبققر ي مقققدس كعبققه و حجراسقق د وقق د. و وققا خانققه

. .

31

1 قققققققققققققققققققققققققققققققدر مكه ققققققققققققققققققققققق)ص( م مد

ن ايققان، صققفت مشققخص زنققدگي اهلانققه، زورگقق يي ثروتمنققدان وققر وققي

همگققاني اشققراف آن شققهر وقق د، كققه از كليققدداري كعبققه، اضققافه ورام يققازات

1وردند.ذهبي و شرافت ملي اين مقام، س د كلاني ه ميم

ن ايقان و آز كه اين وضع را ديده، وه نكق هش از فشقار وقر وقي )ص( م مد

اع نقايي نسقبت وقه منقافع عمق مي، و ويقان ثروتمندان، و وقدمعاملگي، و وقي

اوققل زنققدگي هققاي اويققدان، كققه در مق وظققايف زنققدگي انسققاني، و نيكققي

مققال و فرزنققدان » واشققد، پرداخققت. هققايش مققيپايققان پققذير دنيققا و خ شققي

هقا وه قر هقاي اويقد نقزد خقدا از آن آرايش زندگاني دنيقا هسق ند، و نيكقي

آزرد،(. پس وي در ميان ايقن امق ر كقه دلقش را مقي 46: 18)كهف ق « است

كققرد. اي كققه در ذهققنش زنققده مانققده وقق د مقايسققه مققي و ميققان انديشققه

اين انديشه اثقر همقان افكقار وق د كقه پقيش وقدان ورخق رد كقرده و روانقش

را شاداب كرده و د.

در ايققن هنگققام او چهققل سققاله وقق د، و ونققا وققه عققادتي كققه داشققت، وقققت

انگيقز هقاي هيجقان گذارنيقد، و خق اب خ يش را در غارهاي نزديك شقهر مقي

احسقاس وقر او مسق لي شقد رو دنقد. پقس ايقن و الهامات مقذهبي او را مقي

كه خدا وا نيرويي كه روز وه روز در افزايش است، او را وه رف ن وس ي قق مش

ي آن گمراهي و زيان كاري و رساند، و در يقك ايشان را از ن يجه خ اند، تامي

راند تا ام زگار ق مش مله: نيرويي مقاومت ناپذير را احساس كرد كه او را مي

ي ايشان ش د.گردد، يعني راهنما و ترساننده

در مكه:)ص(محمد -3

، حكمققيهققاي او وققه صقق رت امثققال و در آغققاز پيغمبققري، انديشققه

تقراوش كقرده، خق د را روز وقه روز eschatologyي زنقدگاني ديگقر دروقاره

.

38

و اسلام)ص(ققققققققققققققققققققققق م مدقققققققققققققققققققققققققققققق 11

هققا وقق د كققه ايققن انديشققه 8كققردي او ت ميققل مققينيرومنققدتر وققر م خيلققه

را پقس شقروع كقرد تقا آن چقه .ريقزي نمق د ي اساسقي دعق ت او را پقي پايه

چقق ن ي روز وازخ اسققت شققنيده يققا دانسقق ه وقق د، كققه روزگققاري هقق دروققاره

صاعقه ور هان فرو خ اهقد نشسقت، وقر چيزهقايي كقه در پيقرامن خ يشق ن

ساخت تطبير كند.زار ميديد و او را ويمي

اع نقايي وزرگقان مكقه، و آن همقه تكبقر و وينقي كقه او، وقي پس مقي

بروتشققان را، وققا ترسققانيدن از روز وازخ اسققت، كققه نزديققك هقق هسققت،

وقققا حقققروف ي روز رسققق اخيز و وازخ اسقققت راگ يقققد. صققق نهپاسقققخ مقققي

هققاي رويققايي ك ققد. ايققن تفصققيلات وققراي او، در ذوققه آتشققين نقاشققي مققي

آور مجس شده و د.وا وضعي ترس

هققاي پققس خققداي هانيققان و صققاحب روز وازخ اسققت، از زيققر ويرانققه

رحمقت خق يش هقاي م اضقع را وقه سق ي ي هقان، مخلق ق دره ك ويقده

ي ه دهنققدخ انققد. ايشققان كسققاني هسقق ند كققه وراوققر صققداي دعقق ت وققي مقي

ويوققاره، وققه اسقق هزاء و ت قيققر ورنخاسقق ه و دنققد، ولكققه وققراي نفققس خقق يش

اند و از عجب و از واليقدن وقه دارايقي و زور پقا فراتقر نهقاده وقه پيقروي ناليده

نهايققت، مالققك همققه چيققز، فرمققانراوي همگققان از خققداي يگانققه و وققي

اند.كردهمياف خار

ودين ترتيب م مد دع ت خ يش را وه ت وت، ندامت، فروتني و تسقلي ،

ي اسقق ار سققاخت كققه وققيش از هرچيققز وققه روز وققاز ئهققاي داسقق انورپايققه

ي چنققين ويققنش ق نققه سققبب آن ق و ن يجققه 1داشققت.خ اسققت پي نققد مققي

آن و د كه شرك را نفي كنقد. زيقرا كقه ايقن عقيقده از ققدرت )ص( وراي م مد

كرد.كاست و آن را در ميان چند خدا تقسي مينام دود خدا مي

چققه كققرد كققه: آن ققا آغققاز مققيز آناو دعقق ت خقق يش را در ايققن وققاره، ا

. .

31

11 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققرآن ققققققققققققققققققققققققققققق

رسقانند و نقه زيقاني پندارنقد نقه سق دي مقي ها را شريكان خدا مقي ايشان آن

كققه روز وازخ اسققت ققز يققك صققاحب نققدارد، و كسققي را در ت اننققد، و ايققن

شكسققت، وققا او شققركتقققدرت نام ققدود، وققراي إصققدار حكقق نهققايي و وققي

نيست.

ك رانقه، كقه وقه شقدت آن را احسقاس اين درك م مد از پيقروي ك ر

د واشد كه هم يك خقداي يگانقه اسقت. ت اند ز الهام يك م كرد، نميمي

ي آن را از وحققيامققا در وراوققر تصقق ير ترسققناك روز رسقق اخيز، كققه قيافققه

اييا از ادويات مذهبي پيشقينيان گرف قه وق د، هقي م ضق ع اميقدوار كننقده

رسقاننده وق د كقه ي آسماني سراغ نداشت. م مد فققط يقك ت در كش ر آينده

ي داد. و از ايققن روي، او در نظريققه وققه روز خشقق و وازخ اسققت وققي مققي

هقققان ديگقققر وقققه وقققدويني گقققرايش داشقققت. او خ شقققي را تنهقققا وقققراي

ينققيي اميققدي در هققان زمديققد، و هققي روزنققهورگزيققدگان در وهشققت مققي

ديد.نمي

داد، قز مشق ي ي هقان ديگقر ن يقد مقي چقه او دروقاره وناور اين، آن

ي م ضقق عات نيسققت كققه همققه را آشققكارا از خققارج ودسققت آورده، و پايققه

تقر هقاي تقاريخ تق رات ق كقه وقيش دع ت خ يش ورآن نهاده است. او از وخش

هقاي پيغمبقران اسقت، در يقادآوري وقراي ترسقانيدن مقردم و تشقبيه داس ان

هاي گذشق ه، كقه فرسق ادگان خقدا را وقه مسقخره گرف نقد وه سرن شت ملت

و در روي ايشققان ايسقق ادگي كردنققد، اسقق فاده نمقق ده اسققت. وققدين شققكل

پيغمبران كهن، و وا صفت آخرين آنان و دن افزوده گشت. شماره م مد، و

قرآ :

هاي اين ك اب الهام شده كه وقه ترين وخشاينك مهم رين م يات كهن

هاي قرآن مشه ر است كه خ د يكي از آثار ادوي هاني است: ص نه

. .

61

و اسلام)ص(م مد ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 12

نقاشققي پققرآب و رنققگ از پايققان هققان و وازخ اسققت واپسققين، تشقق ير وققه

ي ويققرون آمققدنآمققاده كققردن انسققان خ يشقق ن را وققراي آن روز، وققه وسققيله

هقايي از رف قار ، داسق ان تقر داشق ه اي كه ويش از كفر و دوري از زندگي آل ده

سق ي ايشقان گسقيل شقده و دنقد، و ه هاي گذش ه، وا پيغمبرانقي كقه وق ملت

ي آدمقي، وقراي سرن شت آنان، اس دلال از خلقت هان و سقاخ مان پيويقده

ي خققدا و تبعيققت مخل قققان از او، وققه طقق ري كققه خققدا قققهاثبققات قققدرت مطل

ت اند او را هرگ نه كه خ اهد وميراند و زنده سازد.مي

س ره تشكيل شده، كقه ورخقي ولنقد و ورخقي ك تقاه 114اين ك اب از

ي اول اسقت، كقه او در مكقه هقا مروق ط وقه ده سقاله واشد و يك سق م آن مي

زيست.مي

مدينه: در محمد -4

در اين قا وايقد وگق ي 11يش از ويان تفصيلي م فقيت و شكست او،پ

هقاي آغقاز تقاريخ اسقلام اسقت. پيغمبقر در اثقر فشقار مسقخره 622كه سال

هجرت كرد، و آن شهري است كه در طرف شمال اف اده و « يثرب» ق مش وه

واوسق ه وقه يقك نظقام مقذهبي مردمش وراي پقذيرش ع اطقف و احساسقات

ي آمققادگي ويشقق ر داشقق ند، زيققرا كققه ايشققان اصققلا از نقق ب شققبه زيققره

و دند.عرب مي

، خ انقققد، وقققراي اينقققاناضقققافه وقققرآن، افكقققاري كقققه او وقققدان مقققي

داشقت، زيقرا كقه مقذهب يهق د ياگر كاملا آشنا نب د، خيلي هق غراوقت نمق

داشقت. و وقه سقبب كمكقي كقه مقردم وسيار در ميان ايشان مقي نمايندگاني

« مدينقه » كق كق ، « يثقرب » اين شهر وه پيغمبر و ياران مهقا ر او نم دنقد

ا نگقاه داشق ه اسقت. شهر پيغمبر نام گرفقت، و تقاكن ن نيقز ايقن نقام ر يعني

ي روح إلاهقي وقدو كرد كه وه وسقيله اين شهر پيغمبر ه چنان وانم د مي در

.

61

13 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققدر مدينه )ص(م مد

ي كقه نشقان ايقن مقيهن وينق ش د، چنان كه ويش ر قرآن را نيز مقي وحي مي

دارد.ن ين او را مي

ي نق ينش وقه احسقاس پيقام وروق دن و لقزوم چه م مقد در مرحلقه گر

داد، لقيكن دعق ت او در عقين حقال، چنقان ادامقه مقي رسانيدن اين پيام هق

د كققه خقق اب اي پققيش گرفققت. گف ققار او ديگققر گف ققار كسققي نبقق راه تققازه

ي هان ديگر و آن چقه در آن رخ خ اهقد داد، وقر او مسق لي واشقد، مرحلقه

ي گروهققي نقق پديققد از او يققك نگجقق ي سياسققي و سققازمان دهنققدهنقق ين

رفقت. در ايققن هنگقام اسقلام، ماننققد آورد، كقه كق كق رو وققه گسق رش مقي

هقاي نظقام آورد، نخسق ين هسق ه يك نظام شكل نهايي خق د را ودسقت مقي

گشت.ا ماعي، فقهي، سياسي آن آشكار مي

پراكند، اشارتي وه ديقن نق ين نداشقت. آن وحي كه م مد در مكه مي

آم زش و پروشي مذهبي وق د كقه آن را در ميقان گروهقي ك چقك گسق رش

وينققي را مب نققي ورفرمققان خققدا، داد. در ذهققن آن گققروه، نقق عي هققان مققي

كققرد، امققا هنقق ز وققراي آن فرمققان، شققكل و مققرزي معققين تق يققت مققي

داشت.نمي

خ است كقه پارسقا واشقند، ولقي ايقن پارسقايي تنهقا او از مسلمانان مي

ت شقعارهاي عمقلا زاهدانقه، ماننقد آن چقه نقزد يهق د و نصقارا وق د، وه صق ر

شققد. و وققه صقق رت نمازهققايي وققا ركقق ع و سققج د، و وققه صقق رت ديققده مققي

هققايي داري از خقق ردن و آشققاميدن )روزه( و وققه صقق رت نيك كققاري دخقق

گرديقققد. شقققكار مقققي كقققه وققققت و چگققق نگي آنهقققا نقققامعين وققق د، ا

كشققي نشققده ي مؤمنققان، خققط خلاصققه، هنقق ز مرزهققاي ظققاهري امعققه

و د.

62

و اسلام)ص(م مد قققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 14

وا شقكل مخصق ص تنها در مدينه و د كه اسلام وه ص رت يك سيس ،

آشققكار شققد، كققه در عققين حققال صقق رت يققك سققازمان رزمنققده نيققز

ي ده شد كه صدايش در همهيهايي ك وداشت. در مدينه و د كه دهل نگمي

تاريخ واپيويد و آن چه وايس ي تاريخ از آن وفهمد، فهميد در مدينه وق د كقه

ا و د، كه ميان گروه ك چك پيقروان خق د ن كه تا ديروز يك قرواني وياين مرد

آن مسلط و دند، رانده شده و كرد، و از م يطي كه اشراف قريش وردع ت مي

مرد كه ودان حال و د، ناگهان وه تنظي كرد. اينزندگي ميوا فروتني و تسلي

ي كارهاي تازه، تعيين روش ت زيع ام ال غارتي پرداخقت. كسقي كقه از ورنامه

گذار ارث و دارايي از آب در آمد. آري اوكرد، قان نپرهيز مي ايي گردآوري دار

گفقت. ار قي دنيقا و م علققاتش سقخن مقي واز ه ، همين كه از پق چي و وقي

گقققذاري هقققت مسقققايل علمقققي مقققذهب و نيازهقققاي امعقققه وقققه ققققان ن

پرداخت.مي

داد، نهقاده در اين هنگام دس راتي كه وقه زنقدگاني شقكل ثاوقت مقي

گققذاري آينققده را و قق د آورد. الب ققه هققاي قققان نشققد. ايققن دسقق رها پايققه

مقققداري از مبققادي ايققن مقققررات در مكققه نهققاده شققده و وققا مهققا ران

11ي عرب من قل گرديده و د. ان شبه زيرهوه مدينه، نخلس

تقر، اسقلام در مدينقه تق اني وگق يي ، وقه تعبيقر درسقت روي مياز اين

ي كلقي زنقدگاني تقاريخي آن نهقاده پديد آمده است. در اين ا و د كه نقشه

اس كقه نيقازي وقه يقك اصقلاح مقذهبي احسق شد، از ايقن روي هقر آن گقاه

هقاي مدينقه سق ج نماينقد. را در سنتآن گرديد، مسلمانان ناچار و دندمي

هققاي آن زنققدگي را، كققه وققا مققذهبي كققه آورده و چققه م مققد و يققارانش پايققه

قا وناگقذارده و دنقد، و مقا ديدنقد، در آن وقا نق احي گ نقاگ نش مناسقب مقي

دوواره ودين معني اشارت خ اهي داشت.

63

13 ققققققققققققققققققققققققققققققدر مدينه قققققققققققققققققققققق)ص(م مد

دهقد، نقه ي مهمقي را تشقكيل مقي پس هجرت در تاريخ اسلام مرحلقه

يققت فققراوان تنهققا از نظققر سرن شققت ظققاهري ملققت، ولكققه از چنققد نظققر اهم

وه ا شدن گروهي ك چك از ياران پيغمبر نب د كه سال دارد. هجرت، تنها ا

اي ورضد دشمنان پيغمبر ورخاس ند كه وه مدينه رسيدند، و از آن ا وه مبارزه

ي عقرب پقس از آن وقه اوج ي زيرههق . ورام كردن همه631وا ف ح مكه در

هاي از مراحققل تكقق ين مققذهبي اسققلام وققلققهخقق د رسققيد، ولكققه هجققرت مرح

رود.شمار مي

ن ي مدينققه تغييراتققي، ح ققا در تصقق يري كققه م مققد از خ يشقق دوره

شقمردكه پيقام داشت نيز پديد آورد. او در مكه، خق يش را يقك نبقي مقي مي

وي ، ماننققد ايشققان، وققر، و از ايققن رويكققردپيغمبققران تقق رات را تكميققل مققي

چ ن خ دش را و رساند، و از گمراهي نجات وخشد. لازم و د كه مردم ه

هقاي اما در مدينه كه شرايط خار ي تغيير ياف ه وق د، هقدف و نقشقه

او نيقز وققدنبال آن شققرايط دگرگقق ن شقد. آري او در م يطققي غيققر از م ققيط

هققاي ديگققري از پيققام مكققه قققرار گرف ققه وقق د، و ناچققار وايسقق ي، پديققده

ي اول اهميت قرار دهد.پيغمبري خ يش را در در ه

خ است دين اوراهي را كه ونا وه ادعاي خ دش دست خ ش اكن ن مي

آلقق دگي و دگرگقق ني شققده، پيققرايش كنققد و وققه كهققن صقق رت خقق د وققاز

زد كقه هقايي از اوقراهي دور مقي فسقانه وي ا قا وقر ر گرداند. دع ت او در ايقن

پرسقق يوققه مققرور روزگققار دگرگقق ني و ت ريققف در آن راه ياف ققه و وققه وققت

خ اسقت، ديقن يك قا پرسق ي كشيده شقده وق ده اسقت. مقثلا، او اكنق ن مقي

طقق ر كققه اوققراهي آورده وقق د، وققر پققا دارد. و در عققين حققال را، همققان16

64

و اسلام)ص(م مد قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 16

ط ر كلي سخناني را كه خدا وه پيغمبران پيشين وحقي كقرده ه خ است، ومي

12ثبيت نمايد.و د تأكيد و ت

هقاي كهقن ي ت ريف شقدگي و نارسقايي وحقي از اين وه وعد از مساله

كققرد. و در پيققام پيغمبققرش و وظققايفي كققه ورعهققده تققر شققكايت مققيوققيش

داد. تري ودان ميداشت، اهميت ويشمي

ه وقدو گرويقده و دنقد، ورخي از كساني كه مذهب خ يش را رهقا كقرد

دسققت آورنققد، ايققن نظققر را در ذهققن آگققاه او ه خ اسقق ند دل او را وققو مققي

انقد، كردند كقه پيقروان ديقن كهقن ك قاب خق د را ت ريقف كقرده تق يت مي

ي ي ظهق ر آينقده و آن چه را پيغمبقران پيشقين در تق رات و انجيقل، دروقاره

هقا گقزاري ي ايقن گلقه وينقي كقرده و دنقد، پنهقان سقاخ ند. هسق ه وي پيش

شق د، ولققي در آثققار اسقلامي وعققدها گسقق رش در خق د قققرآن نيقز ديققده مققي

13فراوان ياف ه است.

تري اي ويشاي وحي، هاي مدينهو مسي يان در وخش س يز وا يه د

هققا، كققه پققيش از ايققن پرس شققگاه حقيقققيهققا و كنشققتدارد. وضققع صقق معه

( م زلزل گرديد، ترسقايان مسقي ي و حبقران 41: 22شناخ ه شده و د )حج

يه دي كه اس ادان پيشين او و دند نيقز مق رد نكق هش ققرار گرف نقد، ديگقر

دانسقت. ي الاهقي وقر رعي شقان ققرار نمقي ي داش ن سقلطه ا شايس هايشان ر

( زيققرا كققه ايشققان مردمققي خقق د خقق اه، گمققراه كننققده از راه 31: 1)ت وققه

(.34: 1خدا هس ند )ت وه

ولققي در ققاي ديگققر، آشققكارا ارزش ترسققايان پارسققا و فققروتن را

تر از يه دند، كه وقه كلقي اسقلام پذيرد، زيرا كه ايشان وه مسلمانان نزديكمي

: يهقق دي B](. امققا برهققاي مسققي ي 82: 3را مققردود شققمرند. )مائققده

. (13: 3انقد )عمقران كند كه چرا وقر قق انين الاهقي افقزوده را نيز سرزنش مي11

دو دور

63

11 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققرآن مكه و قرآن مدينه ققققققققق

ي مدينه، روزگار دفاع و هجق م، وقا شمشقير و زوقان وق ده پس ده ساله

است.

قرآ مكه و قرآ مدينه: -5

ت، تغييري كه در شكل پيقامبري م مقد رخ داد در سقبك و پيدا اس

هقاي ك قاب، در ميقان تقرين روايقت انشاي قرآن نيز اثر داشت. ح قا در كهقن

فقرق آشقكار نهقاده شقده اسقت. ت قيقر "13ي مكقه و مدينقه س ره 114اين

ه طقق ر كلققي تاييققدان قققادي در ولاغققت قققرآن ايققن دگرگقق ني تققاريخي را وقق

واشقد هقايي مقي ي مكقه پديقد آمقده اسقت، پندنامقه چقه در دوره كند. آنمي

افي تند و خ د وقه خق دي وقه وها را وه ص رت خيال كه ش ر س زان م مد آن

شق د، يده نمقي نم ده است. در اين دوره چكاچك شمشير از او شناو الهام مي

هققاي گققروه گ يققد. ولكققه او وققاآزار سققخن نمققيوققا نگج يققان و رعايققاي وققي

مخالف و دشمنان كيش خق د، از ايمقان درونقي خق يش وقه نيقروي خقالر و

ي نزديققك شققدن روز نهايققت او، و دروققاره پروردگققار هققان و قققدرت وققي

آمقد، و او را آزار هقاي الهقامي وقه چشقمش مقي شمار وا وضعي كه در خلسقه

اي را كققههققاي گذشقق هگ يققد. كيفققر سقق مگران و ملققتداد، سققخن مققيمققي

كردنققد وققه خققاطر در وراوققر تهديققدهاي خققدا و پيمبققران او ايسقق ادگي مققي

آورد.ايشان مي

نقرم ك فرو كشيد و الهامولي آن ش ر پيامبرانه در پندهاي مدينه ك

كققه از كميققت آن نيققز وققه سققببشققد و از نظققر ولاغققت سسققت آمققد. چنققان

ثقر معمق لي ت هقاي گ نقاگ ن او كاسق ه شقد. و گقاهي وقه مقرز يقك گرف اري

پايين آمد.

وين ي ه ش انديشمند و واريكويني كه پيغمبر همهدر اين دوران مي

را در راه مبقارزه وقا دشقمناني ي ولنقد نظقر خق يش و نيروي سازمان دهنقده

. .

66

و اسلام)ص(م مد قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 18

هقاي او آغازيقده و دنقد، كه از درون و ويرون ميهقنش وقه مخالفقت وقا هقدف

اندازد.وه كار مي

و نيز وه سازمان دادن ياران و هر كس كه وه زيقر پقرچ او آمقده وق د

مقذهبي، وقراي تقر گفق ، وقه وضقع ققان ن مقدني كه پقيش آغاز كرد، و چنان

اين گروه ن ين كقه مشقغ ل اسق ار كقردن قا پقاي خق د و دنقد، پرداخقت.

هقا نهقاد. تقا آن قا كقه ديقدي شقؤن لي آيينموراي پيش آمدهاي زندگي ع

زنققدگي خص صققي او، از ك چققك تققا وققزرگ، ميققدان وحققي الاهققي شققناخ ه

14شد.

اي ققرآن، ماننقد هقاي مدينقه كه در وخقش فرام ش نكني ، وا و د آن

اي، سقجع وقه كقار رف قه اسقت وقاز هق ، از نيقروي ويقاني آن هاي مكقه وخش

شده است.اندك اندك كاس ه مي

انقد، در ققالبي هسق ند كقه معمق لا تقر فقرود آمقده هايي كه ويشس ره

كردنققد. و اگققر هققاي خقق يش را وققدان انشققا مققي كاهنققان ديققرين، پيشققگ يي

)ققرآن 13وق د، هقي عقرب آمقاده نبق د كقه آن را سقرود الهقامي ز اين مقي

چقه آورده ي آنكقرد كقه همقه وحي شده( وشناسد. وا آن كه م مد تاكيد مي

هققاي مكققه وققا سققجع م خققدا اسققت، وققاز در ميققان سققجع سقق رهاسققت، از الهققا

ش د.هاي مدينه تفاوت وسيار ديده ميس ره

هاي اشراق ويني كه شه دهاي الهامي وا ميوخش نخست، م مد ردر

هققاي دل گققرمش خقق د را، در ونققدهايي مسققجع، پققاره پققاره وققا آهنققگ تققپش

ي دوم گقر چقه همقان سقجع را وكقار وقرده يد، امقا در وحقي مرحلقه سقرا مي

اي هقاي مكقه هقايي كقه در همقان م ضق عات سق ره است، ولي، ح ا در حالت

16واشد.دارد، واز ه از نيروي خروشنده تهي ميگف گ مي

61

11 ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققات اد عرب ققققق

ت ان را نميم مد قرآن را يك كار غير قاول تقليد اعلام كرده كه مانند آن

نگرنققد، و فرقققيو از ايققن روي مؤمنققان وققا همققين نظققر وققدو مققي 11سققاخت،

ي آن را يقك ولكقه همقه 18نهنقد، ي آن نمقي هاي تشكيل دهنقده ميان وخش

ي پيغمبقر وقه و ق د آمقده شقمرند كقه وقه وسقيله ي الاهي ميپارچه معجزه

دهد.دانند كه ور پيامبري او گ اهي مياست، و آن را وزرگ رين معجزه مي

اتحاد عرب: -6

ي دين اسلام و ك اب مقدس و ققان ن اساسقي پس قرآن نخس ين پايه

هقا آنهقايي كقه درميقان اي است از قالبميخ هي آن است. و آن آي شدهوح

فرق اساسي هست، و هر يك نم دار يكي از دو عهد ك دكي اسلام است.

دانسق ند ارزش مفقاهي شقان نمقي تازيان وه سبب مقزاج و راه زنقدگي

اش يغمبقر و نخسق ين خليفقه هايي كقه پ مادي را درك كنند. اما پيروزيغير

ها اس ار را در دل عرب دست آوردند، ايمان وه پيغمبري اوه مخالفان اسلام وور

ريان تاريخ وعد داش ند.در 11ها تاثيري مس قي همين پيروزينم د، و

ن انسقت 21ها، تقا آن قا كقه تقاكن ن مسقل اسقت، آري اين پيروزي

هاي عقرب كقه از نظقر سياسقي و مقذهبي م فقرق ا ميان قبيلهوحدت كامل ر

هقاي مشق رك نيقز ن انسق ند وديشقان و دند ورقرار سازد، و ح قا پرس شقگاه

ي هقا ت انسقت نق عي راوطقه يگانگي وخشند. الب ه شك نيست كه آن پيقروزي

دنقد ايجقاد ها كه ساوقا دشمن يكقديگر و تر آن قبيلهنيرومندتر در ميان ويش

نمايد.

هقاي عقرب را در يقك وحقدت ي قبيلقه آرزوي پيغمبر آن و د كه همقه

ي ي دينققي كققه آورده وقق د، گققردآورد، و پايققه مققذهبي و اخلاقققي ورزمينققه

آن ات اد را ور احسقاس تسقلي در وراوقر خقداي يگانقه ونهقد: يقا أيهقا القذين

. .

68

و اسلام)ص(م مد قققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 21

آمن اتق ا الله حر تقاته و لاتم تن إلا و أنق مسقلم ن . و اع صقم و بقل الله

ميعا و لاتفرق ا و اذكرو نعمه الله عليك إذ كن أعداء فألسقف وقين قلق وك

.(112 -111: 3عمران ونعمه إخ انا )فأصب

پس پرهيزكاري ميزان ورتري و كرامت اشخاص قرار گرفت نه حسقب و

ي ي ايققن وحققدت پققس از مققرگ پيغمبققر، در سققايه اي. انديشققهنسققب قبيلققه

داشت، انقدك انقدك مانند تاريخي را ودنبال ميهاي ويهايي كه پيروزي نگ

گس رش يافت.

مبارزه با خرافات: -7

ي اگر و ان در ديني كه م مد آورد چيزي را تازه ناميقد، همانقا نبقه

وايسققت مققي كققرد. ايققن نبققهآن وحققي اسققت كققه وققدان دعقق ت مققي منفققي

وينقي ايشقان و درك هقا و هقان ها و مظاهر ا ماعي و زندگي قبيلقه پرسش

پرسقق يگققري و خشقق نت و وروريققت كققه وققر وققت آن را، از انقق اع وحشققي

خ انقققد، عقققرب چيقققره وققق د، و وي آن را اهليقققت )مقاوقققل اسقققلام( مقققي

نجات دهد.

اما ديگر دس رهاي مذهبي و نهادهاي ا ماعي او همگي ق ه چنقان

هقايي و دنقد. و در ايجقاد ايقن دسق رها و نهادهقا، فت ق گلوقين كه اشارت ر

داشق ند، و اكنق ن قاي ويقان مقي ي سه وراوقر يه د و مذهب مسيمذهب

واشد اين استآن چه نزد همگان مسل مي 21وندي نيست.تفصيلي اين سه

ايي خق د رسقيد، وقر پقنج ركقن هنگامي كه وه شقكل نهق كه مع قدات اسلام،

هققا ق خقق اه شققعارها و خقق اه اسقق ار گشققت، كققه گققرده ريققزي آن اساسققي

هقا فققط در مدينقه گرديقد، اگقر چقه آن هقا ق وقه دوران مكقه وقاز مقي ققان ن

يقن قرارنقد: نخسقت، ايمقان هقا از ا وه شكل نهقايي خق د رسقيده و دنقد. و آن

ي آن، وه خداي يگانه و پيامبري م مد. دوم، شعار نمقاز، كقه نخسق ين گقرده

.

61

21 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققمبارزه وا خرافات ققققققققققققققققق

ي يتو پقيش وضق ي آن، وقه مسق ايس اده زمزمه كردن وا رك ع و سقج دش

هققايي اخ يققاري پي نققد دارد. سقق م، زكققات كققه در آغققاز، وخققش "21شققرقي

و د، و سقپس وقه صق رت ثاوقت و ماليقات معقين وقراي هزينقه در راه خقدا و

ينيازهاي ا ماعي در آمد. چهقارم؛ روزه، كقه نخسق ين وقار وقه تقليقد روزه

شقد و د در روز عاش را يعنقي دهق اولقين مقاه از سقال گرف قه مقي وزرگ يه

سققپس وققه مققاه رمضققان من قققل گرديققد. پققنج ، حققج و ديققدار از پرس شققگاه

م مقد ايقن ركقن 22ي خقدا واشقد. ملي واس اني عرب در مكه كه كعبه خانقه

داشقت، و م ناسقب وقا ت حيقد و وقا پيقروي پرس ان عرب نگقاه آخر را از وت

هاي اوراهيمي آن را آرايش و پيرايش كرد. از افسانه

وينقي كقه وقه شقكل ت ريقف هاي مسي ي قرآن را ميورخي از ريشه

هقاي مسقي يان واسق اني مشقرق هاي پراكنده، از ودعتي روايتشده، و سيله

، مققداري از هقا و ايقن هقا اضافه وقر آن ده است، و وزمين ودست م مد اف اده

.گن سيزم شرقي ودان افزوده است

اش، در سققفرهاي سققاده هققايزيققرا كققه م مققد هققر چققه را در ورخ رد

هققي گ نققه ترتيققب دقققت وققه چگقق نگي آن و وققي شققنيد، وققيوازرگققاني مققي

داد.م رد اس فاده قرار مي

ميقان تصق ر "22گق يي : چققدر فقرق اسقت ا وراي نم نقه مقي در اين

كقه مسقلمانان (33: 24ي نق ر ) پيشين او از خقدا، و ميقان عبقارت صق فيانه

23خ انند.ي ن ر ميرا آيهآن

كقه "23)مرقيق ني و ماننقدش( هاي گن س يكافكار عم مي در م يط

ي خقداي داشقت، و آن را فرسق اده هقاي تق رات گقرايش مقي وه ت قير ك قاب

دانست، در ديقدي كقه پيغمبقر از ديقن يهق د داشق ه تقاثير رح ميشر و وي

.

11

و اسلام)ص(م مد قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 22

هقاي ها كقه خقدا وقه سقبب نافرمقاني ي آن خ راكيه يدا دارد. وه ويژه درواره

يه د، ورايشان حرام نم ده و د.

ها را نسخ كرد، زيرا كقه او هقي چيقز خدا اين تاو ها، ز اندكي از آن

نقد. و آن قق انيني كقه وقر يهق د نهقاده وق د كخ ب را ور مؤمنان حقرام نمقي

13: 1و اعراف 161: 4و نساء 286: 2ورداش ه است. )وقره

ها نباشد.چند كه كاملا مطاور آنو اين مانند آراي مرقي نيان است هر

ي و د يك دين پاك واس اني كه پيغمبقر وايسق ي چنين افسانهه و

ي ت روف شدگي ك ب مقدس، اين دو نظريه،نم د و نيز فرضيهاست ميرا رنآ

هققاي آن دراگقر چققه در اسقلام وققه شققكل مؤكقدتري رواج يافققت ولقي ريشققه

افكاري كه وه سنت كليماندس مسي ي پي س گي دارد، يافت شده است.

ويني كه پيغمبر پيروان آن راا ميسي زردش ي ررپا ها ن لهپس از آن

اثقر در افكار پيغمبر عقرب وقي يه د و نصارا وه نام مج س شناخ ه كهدر كنار

پرسق ي و مقذهب يهق د و مقذهب مسقي ي نب ده است. وي آن را در وراور وت

نهاده است.

ا ورگرفققت، و آن ورانققداخ ن ي دقيققر راو از پارسققيان يققك نظريققه

روز شققنبه وققه عنقق ان روز اسققايش خققدا اسققت، كققه روز راحققت همگققان قققرار

گرف ققه وقق د. وي روز آدينققه را روز همبسقق گي هف گققي نهققاد، و وققا آن كققه

دا را در روز خلقققت هققان را در شققش روز پذيرف ققه، خسقق گي در كققردن خقق

هف ، آگاهانه منكقر شقده اسقت و از ايقن روي، روز آدينقه را نيقز وقه عنق ان

روز راحققت ننهققاد، ولكققه روز هبسقق گي شققمرد، تققا پققس از ورگققذاري نمققاز

24آدينه، مردم كارها را از سر گيرند.

11

23 ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققمذهبي اسلام قققققققققازرش

ارزش مذهبي اسلام: -8

رف ققه از نظققر گققذراني ، اگققر لازم اكنقق ن كققه كققار پيغمبققر را روي هقق

ي ارزش آن واشققد كققه وققا در نظققر گققرف ن تققاثير اخلاقققي كققارش، دروققاره

رسقد كقه وايقد از هرگ نقه طقرف شقدن چقه يگف گ كني ، چنين وه نظر مق

مثبت و چه منفي خ دداري كني .

ي اسقلام، ورخي ن يسندگان، ح ا م جددان ايشان، هنگام طرح مسقاله

را وقا نق عي دهنقد كقه ارزش مقذهبي آن دچار لغزش گش ه وه خ د ا ازه مقي

انققد، وسققنجند و ازچقق ن و چققرا پنداشقق هدر ققه سققنج كققه آن را تققرازوي وققي

نمايند.مقياس مطلر دارد، ور آن حك صادر روي نسب ي كه اسلام وا آن

، "24تقر از نظقر اديقان گذشق ه ي خقدا پسقت اينان نظر اسلام را دروقاره

اسققت، داننققد. ايشققان گ ينققد: دسقق رهاي او خشققن و خطرنققاك در او مققي

پيققدا اسققت،« اسققلام» ي اطاعققت ك رك رانققه و فروتنققي، كققه از نققام ورپايققه

، كققه وايققد انسققان واشققد. گقق يي، احسققاس شققديد يققك مسققلمانمققياسقق ار

مش و تغييقر ناپقذير اسقت. رنق هم اره وراي قان ن الاهي سقر فقرود آورد، وقي

و قق د خققدا، دو مققانع در راه نيققز احسققاس والايققي ، و، آن احسققاسگقق يي

گذارنقد كقه نيك كقاري، واشقند و نمقي واسقطه وقه خقدا مقي نزديك شدن وقي

(.11 -18: 1ايمان نزد خدا مس قيما پذيرف ه ش د )ت وه و فضيلت

ت اند تغييري در خاصقيت يوالاخره گ يي، سيس فلسفي يك دين م و

ي پرهيزكقار، وقا احسقاس فروتنقي، ت كننقده داصلي عبقادت ودهقده هقر عبقا

خ اهقققد روان خققق يش را ني، نقققات اني مقققي وققق شكسققق گي، واوسققق گي، ز

و كمال والا ورد. ي هر قدرتوس ي آن سرچشمه

هقاي خق د سقاخ ه ر دين ديگران، طبر مقياست اني وه آنان كه وما مي

.

12

و اسلام)ص(ققققققققققق م مدققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 24

م زيالق » كننقد، گف قار پقرارزش دانشقمند لاهق تي معقروف حك صادر مي

داراي ت ان گفت: هر دين از ديدگاه پيقروانش مي» را يادآوري كني : « 1116

بينسق هق دگاه يقك فيلسق ف منققد، آن ارزش ارزش مطلر است. امقا از ديق

ما در سنجش تاثير اسلام و واكقنش آن در پيقروانش، غالبقا ايقن « 23واشد.مي

ش ي .ي اين دين اش باه وسيار مرتكب ميحقيقت را فرام ش كرده، درواره

شقمري ، مقي م د عقلييص اخلاقي، مسئ ل ما دين اسلام را مسئ ل نقا

اس عدادهاي ملي مرو ط است. وه اضافه، اين ديقن، در ها وهدر ص رتي كه اين

پخش شده و وه اي افزودن ت حش، چنان كه 26ها و اق ام گ ناگ نميان ملت

پندارند، از شدت آن در ايشان كاس ه است.مي

و ق ان آن را از پس اسلام ه ، مانند ديگر اديان، يك چيز مجرد نيست، تا

هققا و آثققاري كققه از او و قق د آمققده اسققت، ققدا در نظققر گرفققت. پديققده

هقاي پيقراونش آثاري كه وا سير تاريخي و گس رش غرافيايي و افكقار مليقت

وس گي داش ه است.

اند، تا از راه اس ناد وه الفاظي كه نمق دار تعليمقات اسقلام ورخي ك شيده

اند: مب د ارزش اخلاقي و مذهبي آن اس دلال نمايند. چنان كه گف هاست، ورك

نامي تهي اسقت. وقه دليقل مي« و دان» اسلام از مفه م اخلاقي كه ما آن را

اي كقه و انقد هقاي مسقلمان، واژه هاي ملتاين كه در زوان تازي و ديگر زوان

نشان دهد و د وه دقت كني ،تعبير مي« و دان» آن وه مفه مي را كه ما از

21ندارد.

ت انقد م قب گمراهقي ي ديگر نيز مقي ها در هر زمينه ييگ نه گ اهاين

اي و اند تنها گ اه قاوقل اطمينقان، ورزي است كه، واژهش د. ولي، خيلي غرض

وراي و دن يا نب دن مفه مي واشد.

13

23 قققققققققققققققققققققققققققققققققارزش مذهبي اسلام ققققققققققققققق

يك كمب د يا كسري در زوان مس لزم آن نيست كه در دل نيز ح مقا »

وايسق ي مقا و ق اني وگق يي اگر چنقان وق د، مقي 28«همان كمب د و ده واشد.

انققد. زيققرا كققه از احسققاس نمكشناسققي تهققي وقق ده « ودا» كققه سققرايندگان

21ش د.در زوان ودايي يافت نمي« سپاس» ي واژه

عقرب، نظقر يكقي از دوسق ان اديقب و ي نه ، احظ دانشقمند در سده

« ق د = وخشقش » ي مسقخره گرف قه كقه: نبق دن واژه شناس خ د را وه نواز

ي آن واشد كه وخقل در مقنش روميقان اسقت، يقا نبق دن در زوان رومي نشانه

ي در زوقان فارسقي دليقل آن وق د كقه تقلقب قزو غريقزه « نصي ت» ي واژه

31اين ملت است.

هاي اخلاققي، هماننقد آن از اين روي وايد، وراي امثال و حك و قاعده

ي درك عقالي اخلاققي اسقت، ارزش چه در اسلام هسقت، و مقنعكس كننقده

ي اصقطلاحي قايقل واشقي . وسقياري از ايقن ويش از يك واژه يقا يقك ملقه

اشارت دارد.« و دان» امثال و حك خ د وه معني

، كقه گ ينقد، مهم قرين اطلاعقات ن وي« چهل حديث» از 21حديث

ادري وزرگ قرين مصق دارد، و چكيقده مذهبي يك مسقلمان كامقل را در ورمقي

از پيغمبر است كقه گفقت: نيكقي خ شقخ يي » واشد: حديث است، چنين مي

تنقد، و تق نخق اهي كقه مقردم از آن است، و گنه آن است كقه در نفقس مقي

«آگاه ش ند.

زاي تقا ا ون معبد گفت: وه نزد پيغمبقر شقدم، او گفقت: آمقده واوصه

نيكقققي آن 32گفققق : آري، گفقققت: از دلقققت وپقققرس. 31نيكققق يي وپرسقققي؟

اسققت كققه نفققس وققدان آرامققد، و دل وققدان آسققايد، گنققاه آن اسققت كققه

خ اهقد نفس ولند و در سينه تقپش آرد، و گرچقه مقردمش روا دارنقد. مقي در

. .

14

و اسلام )ص(ققققققققققق م مدقققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 26

وگ يد: از دلقت يقا شق ه از آن چيقز كقه آن را وقه تقپش آرد وايقد ا نقاب

هورزي

ي اسلامي آدم، نيقز او همقين تعليمقات را پقيش از مقرگش در افسانه

هنگقامي كقه وقه درخققت » گ يققد: دهققد. چقه در پايقان مقي يوقه فرزنقدان مق

و ايقن وقدان معنقي اسقت كقه « نزديك شدم تپشقي در دلق احسقاس كقردم

پريشان شد.« و دان »

از اين روي اگر ما وخ اهي نسبت وه اسلام دادگر واشي ، وايد وپذيري

اين مذهب نيروي فشار وه سق ي نيكقي و ق د دارد و زنقدگي كه در تعليمات

كردن ورطبر تعليمات اين نيرو، ممكن است زندگاني خ شقي وق ده و از نظقر

آلايش واشد.اخلاقي ه وي

ي خلقر خقدا رحقي وه م ب اين تعليمات، وايد مردم نسقبت وقه همقه

وس ي و اخقلاص داشق ه واشند، و در رواوط وا يكديگر امانت را رعايت نمايند، د

ي فضقايل كقن سقازند، چنقان كقه وايقد، همقه ي ورتري را ريشقه غريزهواشند،

اخلاقي كه در اديان گذش ه و ده است، و م مد پيغمبقران ايشقان را اسق ادان

خ د شقمرده، داشق ه واشقند. خلاصقه: يقك مسقلمان نيك كقار، وايقد مطقاور

اسقاس اسقت ايقن : خيلقي وقي Bتقرين اصق ل اخلاققي زنقدگي كنقد. ] دقير

ت انقد در ديقن اسقلام، هق مع ققد وقدين واشقد انسقان مقي » ادعا كه گ يي:

چنقين ادعقاي و ه 33«و ه از نظر اخلاقي رعايت تعليمات اين آيين را نكند.

چقق ن ديققن اسققلام فقققط » گ تفريققد سققيم ن مغرضققانه اسققت كققه گ يققد:

و عقايقدي « وه ماوراي طبيعت كار دارد، مفاهي اخلاقي در آن و ق د نقدارد.

وه هر حال اسلام هق آيينقي اسقت، و از مع ققدان خق د يقك 34شبيه ودان .

ي ار و كارهققاي ويرونققي را خ اسقق ار اسققت. قققرآن سرچشققمه دسقق ه شققع

هقا كقه م قب هاي اسلامي است، اما واز هق از نظقر آن سقنت اصلي آم زش

. .

13

21ققققققققققققققققققققق قققققققققققققققارزش مذهبي اسلام قققققققققققققق

هققا، قققرآن، اصققلي آنشققعارها شققده وهقق از نظققر سرچشققمهگسقق رش ايققن

الأعمال والنيات هميشه مع بر و ده است. و طبر آن، نيت آدمي هميشه ميزان

رف ه است. و اگقر هقر آينقه تعببقد وقه شقرع ارزش مذهبي كارهايش وشمار مي

رفت.وا رح و شفقت همراه نب د ك ارزش وشمار مي

د، ولكقه يقا وقاخ ر گردانيق نيك يي نه آن است كه روي خق د وقه خقاور

دگقر، و ملائكقه و ك قاب پيغمبقران اسقت، و در راه ي ايمان وه خقدا، روز ئنيك

در ي زگققان و 36ن ايققان، راهيققان،وققه خ يشققان، ي يمققان، وققي 33عشققر وققدو

سقت، و نمقازگزاري و زكقات دادن و وفقاي وقه عهقد و وردگان، مال رسانيدن ا

ها است. اينانند كه وقه راسق ي پرهيزگاراننقد. ها و ناراح يشكيبايي در سخ ي

(.111: 2)وقره

از آداب وتقر، ي شعار حج كه ورقرار كرده، يقا وقه تعبيقر درسقت درواره

وقراي هقر ملقت مناسقكي نهقادي كقه » دسق ر خقدا: پرس ان، وقه رس م وت

گرف ققه (« 34: 22در آن، از آن چققه خدايشققان داده اسققت يققاد كننققد )حققج

است، م مد وه نيت، كه وايس ي ح ما وا ايقن مناسقك همقراه واشقد، اهميقت

هققا، چيققزي ت و خقق ن قروققانياز گ شقق» گ يققد: فققراوان داده اسققت. او مققي

(«. 31: 22رسد، و تنها پرهيزگاري است كه ودو رسد )حج وه خدا نمي

( و پرهيزگقاري 14: 41پاداش وزرگ سزاي خل ص نيقت اسقت )غقافر

ي ( كقه تر مقه 81: 26( و دل پقاك، قلقب سقلي ، )شقعرا 32: 22دل )حج

شق د. ايقن وقق د عبقري اسقت، كقه در مزاميققر داود ديقده مقي « لقبح شقلي »

گيري ارزش ايمان يك م من. نظر همگاني در اندازه

مذهبي رشد كرد، و چنان كقه خق اهي ديقد، ديدگاه سپس اين واور از

هقاي شقد همقه گ شقه ون كشقيده مقي ي تعليماتي كه از سقنت ويقر وه وسيله

ي نيقت و پاكقدلي كقه وقه اعمقال گرفقت، وقه شقكل نظريقه زندگي را افرا مي

. .

16

و اسلام)ص(قققققققققققققققق م مدقققققققققققققققققققققققققققققققققققق 28

ناخ ه شقد. وقه طق ري كقه وخشيد، ميزان ارزش كارهاي مقذهبي شق روح مي

ساخت. ارزش ميا ديگر واعثي، كار نيك را وييا كاري يي رتنها يك سايه

ي ت انقد وقا ملقه طرف نميگردد كه يك داور ويو از اين ا روشن مي

چققه در حقيقققت گر» م افققر واشققد كققه گفققت: Tisdallكشققيش پروتسقق انت

گقاه واشقد، ولقي هقي ان گفت كه پاكي دل نقزد مسقلمانان م قال مقي تنمي

31«.نه لازم و نه پسنديده و ده است

پي ندد كه وه دنياي زندگي مينگ، را وا در تت ان آنپس راهي كه مي

هقاي وايس ي اهل يومن و وركقت، كقه خ شقي ( مقايسه نم د، و مي13: 1)م ا

وهشت وراي ايشان ن شق ه شقده، وپماينقد، كقدام اسقت؟ در ايقن راه، زنقدگي

هاي گ ناگ ن و ظاهر سقازي پقر كقرده واشقد، سال سانه كه آن را شعار پرس ي

كافي نيست.

انقد: رهقا كقردن گردنقي، هايي كه خ اس ه شده چنقين ولكه نك كاري

يا خ رانيقدن در روزگقار تنگقي، وقه ي يمقي خ يشقاوند، يقا درويشقي ف قاده،

يا از گروندگاني واشد كقه يكقديگر را وقه شقكيبايي خ اننقد، يقا وقه وخشق دن

فصقيل يقا (. و ايقن ت 11 -13: 11وادارند، ايشانند مردم وا يومن و وركت. )ولقد

(1 -6: 38گزارشققي اسققت هرگف ققاري را كققه پيشققگ ي اسققراييلي )ايشققعيا

آورده است.

-ي تعليمات قرآن، در مجم عهدر وخش آينده خ اهي گفت، كه دنباله

ش د، كه هقر چنقد مسق قيما از پيغمبقر نباشقد، هاي م اتر ديده ميي روايت

ي اسققلام، رل اساسققي دارنققد. و مققا از ورخققيدر شققكل دادن وققه روحيققه امققا

اي .ها در وندهاي گذش ه ورداشت كردهآن

ي وررسقي و سقنجش تقاريخي اخقلاق اسقلام، از اكن ن كه ما در ورنامه

. .

11

21 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققارزش مذهبي اسلام ققققققق

اي ، ناچقاري ت ضقيح دهقي كقه اصق لي كقه در ققرآن ي قرآن گذش همرحله

ي تعليمقات فقراوان منسق ب وه ص رت ودوي آمقده اسقت، وعقدها وقه وسقيله

.تر ويان گرديده استوه پيغمبر گس رش و ت ضيح داده شده و وه شكل دقير

اي اوق ذره » گ يقد: وينقي كقه مقي پس در وصيت پيغمبر وه اوق ذر مقي

يك نماز در اين مسجد من وراور هزار نماز در مسجدهاي ديگر اسقت، وقه قز

مسجد ال رام. و يك نماز در مسجد ال رام وراور صد هزار نماز در ز آن است.

ي خقق د خققدامققازي اسققت كققه مققرد در خانققه ي اينهققا آن نو وه ققر از همققه

: اوقق B( مقايسققه گققردد. ]6: 6وققا )م ققا « وگققزارد كققه ققز خققدايش نبينققد

خ اهققدمققي چققه كسققي» كنققد: پيغمبققر يققك وققار پرسققيد: ريققره نقققل مققي

شناسقيد را مقي ند، و چه كسيمل كعاين احكام را از من وپذيرد و مطاور آن

مقن آمقادگي خق د را اعقلام داشق «ور اين اساس عمقل نمايقد؟ كه وخ اهد

از » آم خققت: گققاه پيغمبققر دسققت مققرا گرفققت و پققنج نك ققه وققه مققن آن

مت خقدا خق اهي وقاش، آن گقاه واشق ر و هيجقان در خقد حرامي ورحقذر مقي

تقرين كقس وه آن چه خدا و ق داده اسقت راضقي وقاش، آن گقاه غنقي « و ده

گققاهخقق اهي وقق ده آن چققه وققراي خقق د خقق اهي وققراي ديگققران وخقق اه، آن

ي وسققيار دل را مسققلمان درسققت خقق اهي وقق ده زيققاد نخنققد، زيققرا خنققده

ي نمازهقققا، آيقققا ورايقققت وگققق ي كقققدامين كقققار از همقققه» 38ميرانقققد.مقققي

آن آشقق ي دادن ميققان دو دشققمن« اسققت؟تققر هققا، پققرارزشهققا، صققدقهروزه

عبقدالله عمقر گفقت: اگقر چنقدان نمقازگزاري كقه ماننقد زيقن خق واشد.مي

كمققان خشققكيده شقق ي، خققدا داري كققه هماننققد زهگققردي، و چنققدان روزه

همراه و د.پذيرد مگر وا فروتني كارهايت را نمي

[: B ( 112هق ق 14رواي ي از پارساي اهل مدينه سعيد ون مسيب )هقق

ان اسقت آمقده: وق قي يكقي تقرين آم زگقاران آيقين اسقلام واسق كه از وه نام

.

18

.

و اسلام)ص(قققققققققققققققققققققققققق م مدقققققققققققققققققققققققققققق 31

چنقان ي ميان دو نماز ظهر و عصقر هق از م منان مردي را س د كه در فاصله

واي ورتق ه ايقن كقار نقزد خقدا » د. سقعيد گفقت: مانق مشغ ل عبادت واقي مي

عبادت درست چيست؟ آنسقت كقه تق وقه چيزيقي دل ميدانيعبادت نيست.

واشققد، و از چيققزي ورحققذر واشققي كققه خققدا نهققي كققرده ونققدي كققه از خققدا

.31«واشد

پيغمبر در پاسخ وه اين پرسش كه: كدامين اسقلام وه قر اسقت؟ گفقت:

وه رين اسلام، خ رانيدن وه گرسقنه، دوسق ي گسق ردن ميقان كسقاني كقه »

ي مققردم. و نيققز از او آمققده اسققت: يعنققي همققه« يشناسققشناسققي و نمققيمققي

و كققردار وققد نپرهيققزد، خققدا را وققه خقق دداري او از كسققي كققه از گف ققار »

اي كه مالقك وقن انقس و در مجم عهB : ] .«خ ردن و آشاميدن نيازي نيست

كارهقاي نيكق نقه تنهقا » شق د كقه: از سخنان پيغمبقر گقردآورده نققل مقي

كسقي كقه وقه ديگقري » 41«هقا ورترنقد از عبادات، كمي ندارنقد ولكقه از آن

«.ند وه وهشت در نيايدزيان رسا

كسقي نقزد پيغمبقر، از زنقي گف گق كقرد كقه » او هريره است: ازنيز

داري و صدقه شقهرت ياف قه، ولقي زوقانش اطرافيقان را ويقازارد. وه نماز و روزه

سققپس همققان مققرد «. ي او گفققت: سرن شققت او دوزخ واشققد پيغمبققر دروققاره

از زنققي گف گقق آورد كققه در نمققاز و روزه سسققت اسققت، امققا وققه وين ايققان

سرن شققت او » شققيرخ راند و وققا اطرافيققان همققدردي دارد. پيغمبققر گفققت:

«.وهشت واشد

[B زماني كه قيصر هراكلي س، از انب م مد وه دين اسلام خ انقده :

ي او او سققفيان پرسققيد: در اسققلام چققه ام يققازي هسققت، و شققد، از فرسقق اده

خ اهد؟ و پاسقخ شقنيد: ايقن ديقن مقا را وقه نمقاز و احسقان و م مد چه مي

.41كندپاكدامني انبداري از وس گانمان دع ت مي

11

31ققققققققق قققققققققققققققققققققققارزش مذهبي اسلام ققققققققققققققققق

ها نيقز آسقان اسقت، ها مانند آن، كه گردآوري آنها و عبارتاين روايت

ي نيكق سرشقت وقه طبققه ي طرز فكر شقخص خقاص واوسق ه نمايش دهنده

نب ده، ولكه درك و احساس همگاني فقيهقان اسقلام اسقت. و چقه وسقا، وقراي

اي كققه رواج داشقق هدروغققين و سال سققانه هققايسققانماييرمقاومققت در وراوققر پا

است، و د آمده واشد.

نجات انسقان، تنهقا واوسق ه وقه رعايقت اعمقال » ي پيدا است كه نظريه

ايمان وقه خقدا و عمقل » ش د، ولكه ها ديده نميدر اين عبارت« ظاهري است

خققدا را تشققكيل ي زنققدگي مطلقق ب يعنققي كققردار نيققك هسقق ه « صققالح

دهد.مي

اما اگر وخ اهي كارهاي ظاهري مقذهبي را در نظقر آريق ، ناچقار وايقد

نخست از نماز ياد كني ، كه وه ص رت حركقات يقك ن اخقت همگقاني اسقت،

گققردد،نهايققت خققدا انجققام مققيو وققراي اظهققار فروتنققي در وراوققر قققدرت وققي

كني ، كه وايد وراي حفظ منافع عم مي پرداخقت شق د، سپس از زكات ياد مي

ن ايققان وو وققي اانققد كققه حققال فقققر و از ايققن روي آن را در مقققام اول نهققاده

رعايت گردد. هيان،ارنند ايشان از وي گان و ي يمان و ما

گسق رش خق د و در اثقر نفق ذ افكقار ويگانقه، پسينضمن اما اسلام در

وققراي ا هققاد و م شققكافي فقيهققان و م كلمققان وققاز كققرد. وارد شققدن ه رارا

د. مقا طاعقت ك رك رانقه را وقه تبقاهي كشقاني حكمت تعقيلي، اصقل ايمقان و ا

را وارسققي خق اهي نمقق د. و نيققز ن دگرگق ني هققاي دوم و سق م، ايقق در وخقش

ي افكاري كه در وراور اين گمراهي واكقنش نشقان داد گف گق خق اهي وارهدر

داشت.

81

و اسلام)ص(قققققققق م مدققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 32

ـ ترسيم صورت محمد: 9

فكنقي . اگقر ونقا وق د كقه هاي منفي اين تاول ويي وه نبهاكن ن نظر

ت انقد از ديقد كقه نمقي اسلام وه تاريخ واقعي نظر داش ه واشقد، هقر آينقه مقي

ي اخلاققي قاوقل پيقروي وقه دسقت آلقي و نم نقه اي ايدهص رت پيغمبر پيكره

رت واقعقي م مقد ققانع نشقده، و لذا خ د مسلمانان ه وه صق م منان ودهد.

آلقي از پيغمبقر در خيقال خق د، ولكه از همان آغاز وقه كشقيدن صق رتي ايقده

پرداخ ند.

اين وظيفه را عل كلام انجام داد. او وراي م مد صق رتي نقاشقي كقرد،

ولكققه يققك ي رسققانيدن وحققي وققه نام منققان،كققه او را نققه تنهققا يققك وسققيله

42داد.تقرين صقفات اخلاققي لق ه مقي قهرمان، يك فقرد نم نقه وقراي عقالي

نمايد كه م مد خ دش چنين ادعايي نداشق ه اسقت. او گ يقد: ولي چنين مي

و ترسققاننده، خ اننققده وسقق ي خققدا دهنققده، گقق اه، وشققارت » خققدا او را

( پققس او راهنمققا 46 -43: 33احققزاب قققرار داده اسققت. ) «43چققراغ راهنمققا

ت انقد ي اخلاقي، يا دست ك او ز وه اميد خدا و يقاد او نمقي -است نه نم نه

(.21: 33واشد )احزاب « اس ة حسنة» ي خ ب يك نم نه

كه پيدا است، از ته دل، وه ضعف انسقاني خق يش آگقاه وق د و و چنانا

خ است م منان او را ه چنان مردي وا نقايص آدمقي وشناسقند. و از ايقن مي

گققاه خقق د را يققكاو هققي 44وقق د.تققر از شخصققي ش مققيروي كققارش وققزرگ

د. و مقا هنگقام و قث خ اسقت چنقين شقناخ ه شق ديقد و نمقي مقدس نمقي

ي ايقن م ضقق ع از نق گف گقق هقا دروققاره در عقايقد و پيقرايش آن از نادرسقق ي

دار وقق دن خقق اهي داشققت. آري او ضققعف وشققري خقق د را مققانع معجققزه

صققفت معصقق ميت را ،شققمرد، ولققيكن وققالاخره روزگققار م ققيط خقق يش مققي

ه ودو وخشيدند.

81

33 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق)ص( ترسي ص رت م مد

فرامقق ش نشقق د كققه وايسقق ي ورخص صققيات پيققامبري او، و وققه ويققژه در

دوران مدينققه، يعنققي آن روزهققايي كققه او از يققك خشققكه مقققدس مسققالمت

شققد، نيققز نظققر قق و شققكيبا، وققه يققك ريققيس دولققت نگجقق تبققديل مققي

ويفكني .

گامي در ت ضيح اين مسقاله از دانشقمند اي اليقايي ليق ن كاي قاني پيش

Caetani واشققد. او مصققادرمققي« ي اسققلامدروققاره» قققدرش در ك ققاب گققران

هقاي هقاني ساوقه ققرار داد، پديقده را م رد و ث و نقد دقير وي تاريخ اسلام

يي او اسلام را وقه طق ري ت ضقيح داد كقه وسقياري از نظريقات دروقاره دوره

آمد، تعديل شد.تاثير شخصي پيغمبر، كه پيش از آن مسل وشمار مي

وركارهقاي « ير اسقت گف قار نيرومنقدتر از شمشق » پيدا است كه اصقل

آمقدن از مكقه، ويقرون ز. زيرا كه پقس ا كندي م مد تطبير نميدوران مدينه

« شقمرد، نمي( را وا ب 14: 13ن ) حجر روي از مشركان واز گردا» ديگر او

د را وقه خق قاي 43« ( 123: 16ن قل پند و اندرز وا زوان خ يش )» و نيز

هققاي حققرام گذشققت، هققر مشققرك را همققين كققه مققاه» ي ديگققري داد: لهجقه

در هققر ققا كققه ديديققد وكشققيده ايشققان را م اصققره كنيققد، راه ورايشققان

(«.244: 2در راه خدا وجنگيد )وقره » و « (3: 1وزنيد )ت وه

ديقد، ريخ ن اين هقان زشقت را در خق اب مقي كسي كه هميشه، فرو

ناگهان وه فكر كش رداري در همين هان اف اد. اين تغييقر كقه خق د م قب

تغييرهاي سياسي در شقبه زيقره شقد، وقا پيقروزي دعق ت او همقراه وق د و

داشت.رل شخص او در پيش ورد آن دع ت اثر شگرف مي

ر كشي هاني شقده وق د، وقراي نقاو د كقردن كفقار وقه او اكن ن شمشي

كرنقاي كقرد. او اكنق ن در عصاي صق ران ردي و نبانقدن لقب وسقنده نمقي

دميد. نگ مي

82

و اسلام)ص(ققققققققققققققققق م مدقققققققققققققققققققققققققققققققققققق 34

داشققت. در يققكچكققان مققياو وققراي ورپققا داشقق ن مملكققت، شمشققيري خقق ن

پيقامبر » روايت م اتر اسلامي، وقه همقان لقبقي كقه در تق رات آمقده اسقت

46ملقب شده است.« نگ

[B :مقن وقا شمشقير فرسق اده » : و وه روايت ديگر خ دش گف ه است

و وهشقت در زيقر 41«ام و آن چه نيك است در شمشير و وا شمشير است.شده

41نه وكارم . ،كن وام كه درمن فرس اده شده 48ي شمشير عروان است.سايه

شقمرد، ي خ د مقي وناور اين، م يطي كه او كار كردن در آن را وظيفه

خققدا » داد كققه وققا اطمينققان وققه آسقق دگي پققردازد: و ا ققازت نمققيديگققر وققد

وايسق ي در ميقان ولكقه او مقي « تق اني آرام ومقانيه نگد، ت مقي ميوراي ت

اي ي هقان وقه مبقارزه مردمي كه وديشان فرس اده شده و د، و نيقز در همقه

مقادي ورخيققزد، تقا از پخققش شقدن دعقق ت خق د، و از چيرگققي تعليمققات آن

د. اين س يزش مادي در هان همان وصي ي وق د كقه م مقد آس ده خاطر وو

*وراي انشينانش وه ا نهاد.

اي م منقانه از » ق يي را كنقار نهقاد و در ن يجه، او هقر گ نقه صقلح

خققدا و رسقق ل اطاعققت كنيققد ... تققا پيروزمنققد هسقق يد، سسققت و صققلح قققققققققققققققققققق«

هقاي نقگ ايقران در همكاري نكردن م مد و مسقلمانان وقا اعقراب مهقا وقر *

هققاي عمريققان درو غققارت هققا و ق ققلقققار، و نارضققاي ي علققي و سققلمان از يقق رشذي

دسققت نيسققت نمايققد. دليلققي در پققا مققي ي گلققدزيهر را وققي ايققران، ايققن نظريققه

ه، پقس گشقايي وقا شمشقير وصقيت كقرده واشقد. وقه نظقر شقيع كه م مد وه هان

هقا را گقري ها و غقارت تقر يقارانش مرتقد شقدند، و آن كشق ار از مرگ م مقد وقيش

لافققت سققاخ گيشققمرند. خناشققي از ان ققراف راه اسققلام پققس از مققرگ م مققد مققي

ه كشقق ار و غققارت تبققديل كققرد. و ايققن را وقق« ي حسققنهم عظققه» وقق د كققه اصققل

ان راف وا هجرت از مكه وه مدينه رخ نداده است.

83

33 قققققققققققققققققققققققخدا در نظر مسلمانان قققققققققققققققققققققققققق

فرمقان خقدا ورتقر » نگ لازم است تا («. 33 -33: 41مد ) نش . . . م

(«.41: 1واشد )ت وه

م مني كه از نگ خ دداري كند وقه فرمقان خقدا پشقت پقا زده وق د،

م منقاني كقه » پرس ان كقه مقانع راه خداونقد سق ده نبق د. همزيس ي وا وت

ي قان و مقال خقق د وقاز نشقينند وققا كسقاني كقه و سقيله عقذر از نقگ وقي

نگند، وراور نيس ند. خقدا آنقان را كقه وقا كمقك قان و دارايقي خق يش مي

(«.16 -13: 4 نگند، ور واز نشينندگان ورتري داده است )نساء مي

ـ خدا در نظر مسلمانا :11

هقاي ايقن دوم پيامبري م مد، وا ت ه وه مصل ت يودين شكل، مرحله

گ نقه كقه ايقن هاني، و آمادگي هميشقگي وقراي نقگ وقه گذشقت. همقان

شققكل كققار، در زنققدگاني او مقق ثر وقق د، افكققار عققالي دينققي او نيققز وققدان

م اثر گرديد.

ي تبليققد ديققن شققناخ ه پيققروزي، كققه وسققيلهگ نققه، نققگ و و وققدين

ي خققدا، كققه او نيققز خ اهققان پيققروزي وققه زور شققده وقق د، نظققر او را دروققاره

كنقد و : آن چقه زمينقي اسقت نمق مقي Bو د، دگرگ ن سقاخت. ] اسل ه مي

نشققيند و پژمققرده چققه خققدايي اسققت عقققب مققي گسقق راند. و آنخقق د را مققي

شققك نيسققت كققه م مققد خققدا را 31«گ تققه، شققعر و حقيقققت» شقق د مققي

كقرد، خقدايي كقه داشت تصق ر مقي هايي كه خيلي رنگ ت حيدي ميوا صفت

ن را وققراي رانققد. و ايشققا نگج يققان خقق يش را در راه او وققه پققيش مققي

كرد. ت مل مشكلات در راه ا راي سياست او، آماده مي

نهايقت خقداي مالقك ي وقي ودين شقكل، ققدرت مطلقر الاهقي و سقلطه

گيري ور ياغيقان وقددل را وقا تقرح و وردوقاري مقع كقرده روز شمار، سخت

.

84

و اسلام)ص(قققققققققققققققققق م مدقققققققققققققققققققققققققققققققققققق 36

ورزد وخشقد و وقه پشقيمان شقدگان تقرح مقي و د. پس خدا وه گنهكاران مي

(«.3: 6خداي شما رحمت را وه عهده گرف ه است )انعام »

كنقد، و م ق اتر را نيقز تفسقير مقي م ضق ع، آن آمق زش معقروف اين

گ يد: چ ن خقدا آفقرينش هقان را وقه پايقان رسقاند ورلق ح م فق كه مي

هققر كققه را » آري او 31چنققين ن شققت: رحمققت مققن وققر غضققب فزونققي دارد

(« 136: 6گيقرد )اعقراف همقه را فقرا مقي كند، اما رحم ش خ اهد عذاب مي

م مد در ميان صفاتي كه وراي خقدا آورد، صقفت م بقت را فرامق ش نكقرد.

داريققد از اگققر خققدا را دوسققت مققي» واشققد دار مققيگيققر و درسققتخققدا گققرم

د و گناهان ققان ويققامرزد )عمققران مققن پيققروي كنيققد، تققا خققداي ان دوسققت دار

(«.3: 3خدا كافران را دوست ندارد )عمران » ولي («. 31: 3

ي پيغمبقر و واسقطه ه كقه وق "31ليكن اين خدا، خداي نگ نيقز هسقت،

، نگد. و اين صفت ناچقار وقه يقك ن يجقه هق رسقيد يارانش، وا دشمنان مي

تصقق يري كققه م مققد از خققدا سققاخ ه وقق د، وققا نقق عي خرافققات، كققه از ارزش

نهايققت نيرومنققد، ي وققيكاسققت، آميخ ققه شققد. گقق يي، ايققن نگنققده او مققي

ورزي دشققمنان، نيازمنققد دفققاع از خ يشقق ن اسققت. و همقق اره در وراوققر حيلققه

كنققد. و سققايل ايشققان، امققا نيرومنققدتر، مقاومققت مققي هماننققد يوققا وسققايل

ه در قققرآن گ يققد: 32«گققري نققگ اسققت و حيلققه »و ونققاور مثققل عروققي

(«.16 -13: 86زن )طارق زنند، من ه حقه ميايشان حقه مي»

ي را كقه خقق د وقراي كيفقر دادن وققه منكقران وحقي در نظققر خقدا راهق

كسققاني » گ يققد: خ انققد. وي مققي گققري اسقق ار مققي گرف ققه اسققت، حيلققه

كه منكر آيات ما ش ند، ايشان را ط ري كه نفهمند، وه هن خ اهي كشانيد،

لقققت مقققا اسققق ارتر اسقققت وقققه ايشقققان خققق اه فهمانقققد كقققه كيقققدو حي

(«. 43 -44: 68و قل 183 -182: 1)اعراف

83

31قققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققدر نظر مسلمانان قققخدا

وقازي هم اره وراي ن عي غير هج مي از خدعقه و حققه « كيد» ي كلمه

تققري ي مكققر معنققي خطرنققاك در صقق رتي كققه واژه 33رف ققه،وققه كققار مققي

وگقققاهي Plot، گقققاهي Craft دارد. پقققالمر آن را در انگليسقققي، گقققاه وقققه

StratageM تر مه نم ده است. اما وه هر حال داراي معني دسيسه چينقي و

نماينققدايشققان مكققر مققي» . در قققرآن گ يققد: واشققدري و فريققب مققيگققحيلققه

«. (31: 8انفال ) د، اما خدا مكارترين مكاران استنمايو خدا مكر مي

اين رف ار تنها وراي دشمنان خدا و وحي، ه زمان م مد، كه دشمني

و دنقد، ولكقه نمقي كردنقد وا او و فشار وقر او آشقكار ي نگخ يش را و سيله

ي كهقن كقه پيشقگ يان و پرسق ان گذشق ه هاي وتخدا همين رف ار را وا ملت

داشقق ه اسققت. ماننققد ثمقق د كققه فرسقق ادگان را وققه مسققخره گرف نققد، روامققي

( و مققدين كققه شققعيب را وديشققان31: 21نمققل صققالح پيققامبر را تاراندنققد )

واشققد )اعققرافي تقق رات مققي«وثققرو» فرسقق اده وقق د. و ايققن همققان پيشققگ

1 :13- 11.)

گقر تق ان گفقت كقه م مقد، خقدا را مكقار و فريقب الب ه طبيع قا نمقي

ت.ها وه معني ديگقر گرفق وايد مفه م ود را در اين واژهشمرده است، واقعي مي

يعنقققي خقققدا وقققا هقققر كقققس هماننقققد رف قققار و كقققردار خققق د او رف قققار

وققازي وققر ضققد خققدا سقق دمند نيسققت. گ نققه مكققر و حقققههققي 34كنققد.مققي

كنقد هقاي كافرانقه و گنهكارانقه دشقمنانش پقيش دسق ي مقي وازياو ور حقه

گقري و خيانقت و فريقب نجقات دهد و م منقان را از حيلقه و همه را ور واد مي

كنققد، خققدا هققي خققئن و كققافر خققدا از م منققان دفققاع مققي» 33وخشققد،مققي

(«.38: 22دارد )حج را دوست نمي

خقدا پقيش گرفقت، كقه در وراوقر واري، روشي كه م مقد در ت صقيف

كنقد، همانقا تصق يري وق د از سياسقت واقعقي گري مقاومت مقي ي حيلهحيله

. .

86

و اسلام)ص(قققققققققققققققققققق م مدقققققققققققققققققققققققققققققققق 38

اومقت گرفقت مق كقه در وراوقر مشقكلاتي كقه سقر راهقش را مقي خ د پيغمبر

اي كقه وقر ضقد دشقمنان در ذهقن ي م مقد و نقشقه ژهينم د. طرز فكر ومي

اي اسقل ه يوسقيله ه وه ص رت خدايي لق ه كقرده وق د كقه وق 36خ د كشيد

ش شققده واشققد. او در ايققن شققناخت، ضققامن پيققروزي پيغمبققركققه خقق د مققي

اگققر از خيانققت ققق مي ويمنققاك شققدي، پيمانشققان را وققه » يققد: گوققاره مققي

پندارنققد كققه ايشققان وققازگردان. خققدا خائنققان را دوسققت نققدارد. كققافران مققي

(«.31 -38: 8اند، ايشان ويواره كننده نيس ند )انفال از ما رهيده

ها، وقه طقرز فكقر يقك ها، وا معني زير لفظي آنر حال، اين عبارتوه ه

ق و مسالمت تر نزديك است، تا وه تص رات مرديسياس مدار كاركش ه ويش

تقر تكيقه كنقي گيري واشد. ما وايد روي اين نك ه ويششكيبا كه سلاحش پي

و يآشقم ئ ت زيرا كه اثر ور اخلاق اسقلامي آشقكار خ اهقد شقد، كقه وقه شقد

31كنند.غدر را ح ا وا كافران نك هش مي

ي خقدا ناشقي اي ديگري كه از اين تص ر م مقد دروقاره گمراهي افسانه

نهايقت والائقيش فقرود آمقده، همكقار و ش د اين است كه خدا وايقد از وقي مي

هقا را پديقد د، كقه دلبسق گي وقدين هقان آن هقايي وشق يار م مد در نگ

آورده و د.

يافت، ت ل درونقي آن تر در خارج گس رش ميچه پيام م مد ويشهر

هقاي م علقر وقه شد: وي كه پيش از اين چنقان زيقر نفق ذ خق اب تر ميويش

و در دعق تش در گرفقت هان ديگقر وق د، كقه سراسقر هسق ي او را فقرا مقي

شقكار وق د، اكنق ن وقه آرزوهقاي دور و دراز آي پيغمبقريش نخس ين مرحلقه

هقايش روز افقزون وق د، چنقان گراييقده كقه اسقلام اين دنيا، كقه وقا پيقروزي

را وه شكل يك ديقن نگقي، كقه كقاملا وقا نخسق ين دورانقش تنقاقض دارد

. .

81

31ققققققققققققققققققق ققققققققققققخدا در نظر مسلمانان ققققققققققققققققققق

ي ايجققاد دولققت ثاوققت ي نخسققت، در انديشققهدر آورده اسققت. او در مرحلققه

در هان ناپايدار نب د.

ي م قيطش را آلق ده وق د ق ي عاقبت كار وي در اين دوره، كقه نقگ

ي ملق ش را در نقگ وقا كقافران تقا پيقام آينقده *آن شد كقه وصقيت كقرد،

اسقق ار سققازند، و وققا زور خقق د، كققه زور خققدا اسققت، اسققلام را هققر چققه

اي نگج يقان مسقلمان، تنهق تر گس رش دهنقد. و از ايقن روي وظيفقه ويش

وايسققق ي ايشقققان را سقققرك ب نيقققز راهنمقققايي كقققافران نبققق د، ولكقققه مقققي

38ونمايند. قققققققققققققققققققققققققققققققققققق

هقا را سقلفيان گذشت وه نظقر شقيعه چنقين وصقيت 34چنان كه در ص * ه

( 3: 1كشقق ار كققافران )ت وققه قققرآن در وراوققر دسقق ر در انققد. امققا غققارتگر سققاخ ه

و پنققد وققه زوققان خقق ش )ن ققل «236: 2ق وقققره لا إكققراه فققي الققدين » ي آيققه

هققاي صقق رايي و كشقق ار و هقق هسققت. گلققدزيهر خشقق نت عققرب ( 123: 16

نهققد كققه از هققان هققاي عمريققان را از آن هققت وققه حسققاب م مققد مققيغققارتگري

تشيع ودور است.

دار قققرآن را هققاي نققرمشدر تمققام تققاريخ چهققارده قققرن اسققلام، سققنيان آيققه

انققد، و شققيعيان گردانيققدهگيققر ورمققيتاويققل كققرده وققه آيققات وققه ظققاهر سققخت

گققرا وققازل كقرده، وققه آيققات نقرمش گيقر نمققا را تاويقق وقه عكققس كقرده آيققات سققخت

رود. ايشققان وشققمار نمققيهققاي سققلفيان نققگ مققذهبي انققد. يقق رشگردانيققدهمققي

ي غققارت و گققرف ن زيققه، خقق د مققانع مسققلمان شققدن تققا چنققد قققرن وققراي ادامققه

هقق . و مقدسقي. 111و حق ادث سقال 1318: 1مردم و مي و دنقد )تقاريخ طبقري

و ز آن ديده ش د(. 326و أنساب ولاذري چ اهل ردت 282ص

88

و اسلام)ص(ققققققققققققققققققققق م مدققققققققققققققققققققققققققققققققق 41

ـ اسلام در نظر محمد:11

از خقق دش در پژوهنققدگان در چگقق نگي تصقق ري كققه م مققد ميققان

داشقت، اخق لاف هسقت. آيقا وي خ يشق ن را ي پيغمبري مينخس ين مرحله

تقري را در نظقر شمرد، يا آن كقه ميقدان گشقاده پيغمبر ميهن عروي خ د مي

آيا وي خ د را پيشقگ ي وطنقي، يقا پيغقامبري » داشت؟ و وه تعبير ديگر: مي

31«.شمردي مردم مياي همه هاني ور

تق ان خقلاف و نمقي 61من گمان دارم كه و ق ان نظقر دوم را پقذيرفت.

آن را وققه ايققن دليققل ثاوققت كققرد كققه او در آغققاز كققار، دعقق ت الاهققي را كققه

ي گنهكققاران كققه او را دهكققرد، و تققرس از آينققدر ذهققن خقق د احسققاس مققي

فرا گرف ه و د، تنها در م يط ك چك خق د، كقه در آن قا احسقاس رسقالت

فاميققل نزديققك » كققرده وقق د، آشققكار كققرده اسققت، و در قققرآن گف ققه اسققت:

و « مكقه » ققري تق پيقامبري كقه ام ال » و (214: 26)شعرا «دهه خ د را وي

«.ك(12: 6پيرام نش را وي دهي )انعام

هقاي گمان، وي در ذهن خ دش، از همقان آغقاز كقار، وقه افقر آري وي

داش ه و اگر چقه م قيط تنقگ غرافيقايي وقه او ا قازت تري نظر ميگس رده

همقان ي يقك مقذهب هقاني را طقرح ريقزي كنقد، امقا از داد كه نقشقه نمي

انديشقيد كقه خقدا او را )رحمقة اللعقالمين( فرسق اده اسقت. هنگام چنين مي

ك(.111: 21)انبياء

«ذكققر اللعققالمين »در چنققد ققاي قققرآن، تعليمققات الاهققي خقق يش را

21: 81ك، تكققق ير 32: 68ك ، قلققق 114: 12خ انقققده اسقققت )ي سقققف

در قققققرآن همقققق اره مفهقققق م هققققاني دارد. « اللعققققالمين» ي ك(. واژه

[B رب» خقققدا 61پهنقققاورتر اسقققت « نقققاس = مقققردم » : و از مفهققق م

. »

81

41ققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققق)ص( اسلام در نظر م مد

هقايي اسقت، اخق لاف مردمقان در رنقگ و زوقان، نشقانه و اشقارت «اللعالمين

ك(. پقققس هقققدف، هقققان انسقققاني، 21: 31وقققراي عالميقققان اسقققت )روم

( هماننقد 13: 16ترين مفه م آن اسقت. و ايقن وقه گف قار )مقرقس وا گس رده

واشد.مي

ي داد، تقا شقامل همقه ودين شكل، او پيام خ يش را گس رش ه مقي

داشققت. آشققكار اسققت كققه نخسقق ين م يطققي شققد كققه از آن آگققاهي مققي

گرديققد، هققاي او وققه ناچققار م ققه خ يشققان و كشقق ر خقق دش مققي ك شققش

هققاي ويگانققه آغققاز رواوطققي كققه در پايققان دوران پيغمبققريش وققا دولققتلققيكن

داد، ايققن و آن نمقق دار ك ششققي كققرد و كققار و وارهققايي كققه سققازمان مققي

رسيد.هس ند كه وه ورون مرزهاي شبه زيره ه مي

هقاي او شقه كه نظر ن لدكه را لب كرده اين اسقت كقه نق ئياز چيزها

دانسققت كققه وققالاخره تققر ت ققه داشقق ه، او خقق ب مققي وققه ميققداني گسقق رده

روزي، واروميقققان رو در رو خ اهقققد شقققد، آخقققرين وصقققيت او، نقققگ و

هقاي وقزرگ كقه پقس از مقرگش ودسقت ف ح ايمپرات ري ويزانس و د. يق رش

هقاي ي خ اسقت هايش رخ داد، وه رين تفسقير كننقده ترين ياران وه نقشهآگاه

وي است.

دهد كه پيغمبر پيام خق د را م قه هاي م اتر اسلامي نشان ميروايت

هقر » شقناخت و آن را وقه صق رت حقديث مقي 62ي مقردم نس وشر و همه

نمقق د. شققكل هققاني پيققام او طقق ري گسقق رش مققيويققان 63« سققرخ و سققياه

64يافت كه دورترين نقاط قاول تص ر را شامل گردد.مي

وينقي كقه پيغمبقر آرزوي خق د را در فق ح ها، مقا مقي وناور اين روايت

ي ورخقق 63 هققان، گققاه وققه روشققني و گققاه وققه رمققز پيشققگ يي كققرده اسققت،

. .

11

و اسلام)ص(ققققققققققق م مدققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 42

ها مدعي اسقت كقه در ققرآن نيقز وقه فق ح ايقران و روم اشقارت از اين روايت

66(.21 -11: 48ف ح هست )

ت اني تا اين اندازه وا آم زگاران مذهبي مسقلمان پيدا است كه ما نمي

هقاي آنقان را نيقز وقا نظقر نققد ونگقري ، پيش روي ، ولقي چنقان كقه مبالغقه

ت اني وقا اسق ناد وقه آن چقه گذشقت وگق يي : م مقد اسقلام را وقه طق ر مي

تقر اسقت و هقاي عقرب گشقاده ديد كه ميدانش خيلقي از مرز كلي نيرويي مي

گردد.شامل وخشي وزرگ از نس وشر مي

گقذارش، وه هر حال، چنين شد، كه اسلام، از روز پقس از مقرگ ونيقان

ي خ يش را، در آسيا و آفريقا آغاز كرد.راه پيمايي پيروزمندانه

ـ قرآ و اسلام:12

اسقت، اگقر مقا وقراي ققرآن تقاثير وزرگقي در شقكل اش باهي وقزرگ

تق اني وقراي طق ر، مقا نمقي ي اسقلام فقرض كنقي . و همقين دادن وه امعقه

اصدار حكق اسقلام تنهقا وقه ايقن ك قاب كقه نقزد مسقلمانان مققدس اسقت،

"66ويسقت سقال اول اس ناد يي . واقع چنين است كقه ايقن ك قاب قز در

نش و نماي اسلام، ور آن حك مت نكرده است.

ي دوران زندگي تاريخي اسلام، قرآن وه نظر پيروان دين م مددر همه

شقده اسقت. تققدير و يك اثر مه ، و وه اع بار وحي و دنش م رم شمرده مي

61هان ودست نياورده است.اح رام قرآن را هي اثر ادوي ديگر در

در سير تكامل وعدي اسلام، وه ط ر معم لي هم اره ققرآن كهولي وا آن

هقاي آوردهقاي ققرن ي دسقت كقه همقه گرف قه، و وقا آن ي كار قرار مقي زمينه

كردنقد و انقد، و همقه چيقز را وراوقر آن تصق ر مقي سقنجيده وعد را وقا آن مقي

كردنققد كققه چنققان وانمقق د كننققد، وققا ايققن همققه، مققا نبايققد يققا ك شققش مققي

.

11

.

43ققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققرآن و اسلام ققققققققققققققققققققق

يفرام ش كني كه قرآن خيلي دورتر از آن است كقه مقا و ق اني وقه وسقيله

ها آن، نم داري از تكامل تاريخي طرز فكر اسلامي نشان دهي .تن

ح ا خق د پيغمبقر هق مجبق ر شقد، در اثقر تكامقل روانقي خق دش و

هقاي وحقي شقده را وقا وحقي ديگقر هاي روزمره، ورخي از همان آيهنيازمندي

هقاي پيشقين را حقي تبديل كرده، اع راف نمايد كه وه دس ر خقدا ورخقي از و

نسخ نم ده است.

اگر وه روزگار خ د پيغمبر چنين نيقازي رخ داده واشقد، پقس از ويقرون

خ اسقت يقك نيقروي ي عقرب هنگقامي كقه مقي آمدن اسلام از شقبه زيقره

و ده است.تر ميگردد، وه طرير اولي آن چنان، ولكه آن چنان لليمالنوي

يقاوي فهمي ، اما قرآن وقه تنهقايي وقراي دسقت قرآن نميما اسلام را وي

ور تكامل عقلي اسلام در مسير تاريخي آن از كفايت وه دور است.

هاي آينده چگ نگي تكامل اسقلام را كقه از مرزهقاي ققرآن ما در وخش

گذش ه است، وررسي خ اهي نم د.

12

هاي بخش نخستپانوشت

هقاي وقاوينگر واشقد. افقزوده نشان است از خق د گلقدزيهر مقي چه ويآن

: . . . نشققان Mهققاي منققزوي وققا ] : . . . و يادداشققت Bوققا ايققن نشققانه ]

داده شده است.

نه . راني ي دوم. سخنگف اري در عل خدمات لاه تي. دورهپيش -1

-Inleiding tot Godsdicstwetوه وعد 111ص 181چ آمس ردام enschap.

از مقذهب را اخيقرا ك. Syncretipueخاصيت گلوين و گقردآوري -2

لرز در تجزيه و ت ليلي كه از داس ان خضقر تهيقه كقرد روشقن نمق د. زيقرا ف

هقاي وقاولي و هايي از افسانهته ماندهدر آن اضافه ور آثار نصراني و يه دي، كه

(1111، )211تقر، ديقده اسقت. )آرشقي و منقاوع علق مقذاهب( ي ناني تقازه Religionswissenschaft. Xll Archiv Fur

[B و نيز : Rich. Hartmann1111ك اب سال در پروس .CXLlll :12

وه وعد .

[ M ،پيدا اسقت كقه افكقار وقاولي و ي نقاني قدا از يه ديقت و نصقرانيت :

.

13

43قققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 1ص 1هاي وخشپان شت

افكقار ايرانقي، مقان ي، داشقت وقه قز از راه هي را هي وه مكه و مدينه نمقي

همين وخش ديده ش د. "23ديصاني، پان شت

1114چ م نيخ « م مد» تازگي، و يژه در ك اوش ورت گريمه وهه -3

اهميت وه سزايي وراي افكار رايج در ن ب عروس ان قايل شده است.

-Weltgeschichte in Charakterها: تاريخ هان در وررسي شخصيت

bildern.

ي مجم عقه Orientalische Studienهقاي خاورشناسقي و نيز در وررسي

وعد.وه 433كه ص لدن

[ M نيقز نقام دارد، از « سقبا » و « يمقن » : افكار ن ب عروسق ان كقه

« أونققاء الأ ققرار» ي گرف ققه كققه و سققيلهگن سققيزم هنققدو ايرانققي ريشققه مققي

رون رانققدن حبشققه، وققدان سققرزمين يققكققه ان شققيروان وققراي و« آرادان» يققا

قا رف قه كه مس قيما وراي وازرگاني از هنقد وقدان گسيل داش ه و د، و يا آنان

( و عمار ياسر و 4وخش 111ي يماني )پان شت و دند پخش شده و د. حذيفه

آمده وه م مد گرويدند، وه اتفقاق طاووس و وسياري ديگر كه از يمن وه حجاز

-را در مدينه، شهري كه ويش« اهل صفه» ي گن س يك سلمان فارسي، هس ه

ي كقه وعقدها هسق ه تر مردمش خ د از مها ران ن وي و دند، و د آوردند،

-شن مه و در ورخي خطبهتشيع گرديد. علي گفت: نام خدا را وه س ي يمن مي

دارد.يك تن يمني گف گ ميوا « البلاغهنهج» هايش در

اند. داش هاي ص فيان نيز وه يمن نسبت ميهاي افسانهورخي از شخصيت

« حكمقققت يمقققاني» م( ميردامقققاد تصققق ف را 11هقققق ، 11ي )تقققا سقققده

(. در وراوققر اينهققا سققنيان، از همققان آغققاز، وققه دشققمني 33: 13خ انققد )ذ مققي

. .

14

1-1ص 1هاي وخشققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققققق 46

هايي را كه از يمن رسيده و د وا آب كه اون مسع د ك ابوا آن ورخاس ند، چنان

( سنيان 11دراسات ح ل الكافي، هاش معروف ص كرد. )شست و ناو د ميمي

هقاي پيغمبقر ي تقديس كه از سفارشم عمار وا آن هالهوراي اين كه نام م ر

»ها را وه شخصي وا نام ها نش د، آنداشت، م ب تق يت اين انديشههمراه مي

نسبت دادند. و شايد اين نام مس عار را خ د طرفداران عمار ياسقر « عبدالله سبا

يك شقيعي هاي گن س كاري ودو داده واشند. و وه هر حال انديشهاز راه پنهان

وا اين نام مس عار پي ند گرف ه و د، تا اين كه وه تازگي دك قر طاهقا حسقين و

عار وق دن نقام ها، و مسدك ر علي وردي وه افسانه و دن وسياري از آن داس ان

را آن تفصقيلات « عبقدالله سقبا »وردند، و عسكري در ك قاب پي «عبدالله سبا»

ديده ش د . 31 گي، كاوه ي يك صد و پنجاه يارساخشرح داد. مقاله

4- B ن . ك: آن چه كاي اني :Caetani وقا طقرزي زيبقا و روشقن در

آورده است.« 212 -211: 3پژوهش در تاريخ خاوري » ي خ د وه نام نگاش ه

131: 113: چ B] 13. پي ست 1هارناك: ترويج نصرانيت چ -3 Die Mission und Ausbreitung des Christentums.

6- B چ دميققري،« ال يقق ان هحيققا» ي او در هققايي دروققاره: آگققاهي

و نيقز 33: 3آمقده اسقت. ن . ك: كاتيقاني 111 -114: 2هق . 1284و لاق

ي از قبيلقه « عمقر » ي آزد، يك تن را وه نام قبيله 223: 1« تاريخ الخميس»

انقد. ن . ك: اوققن دريقد: الاشق قاق . چ و وسقق نفلد. دانسق ه د پيغمبقر مققي خق

.3 .284نگنيگ ت

1- B :ن . ك :I. Guidi عرب پيش از اسلام. چهار كنفقرانس كقه در

.1121ايراد شد چ پاريس 1111دانشگاه مصري قاهره در

13

41قققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققق 12 -11ص 1هاي وخشپان شت

8- B تققر از همققه، اسققن ك ي هققان ديگققر را، روشقن : ايقن انديشققه

31ي ي تققاريخ اديققان. دورهدر مجلققه C. Snoucl Hurgronjeونيققه ه رگر

سققت و آورده ا« ي م مققدويقق گرافي تققازه » زيققر عنقق ان 114ص 1814

ن و لايپزيققگ گققزين و چققاپ شققده اسققت. هققايي از آن دووققاره در ووقق وخققش

.1111پاريس« م مد و پايان هان: » P. Casanovaا و نيز ن . ك: كازان

1- B تقا 12 ‚11: 1: ن. ك: فرهنگ معاصر وخش نخست و ث س م

24.

11- B ي اسقلام طقي ده ي زندگي م مد، و تاريخ اوليه: ت قير درواره

ي اخير تكامل فراواني پيدا كرده است. اين ا وايد قبل از هر چيز وه كقار ساله

اشقاره كقرد كقه Sermanetaدوك Principe leone Caetaniوزرگ كاتيقاني

شق د. ن قايج ايقن ت قيقر در وررسقي مقي در آن، اين اخبار وا نظري ان ققادي

( آمقده اسقت كقه ت صقيف 1114)مقيلان « وررسي تقاريخ خقاور » لد س م

هاي م مد در مدينه و سرن شت نقبش او در عهقد خلافقت كاملي از فعاليت

قسققققمت از ن لدكققققه« اسققققلام» اوقققق وكققققر را در وققققردارد. ن . ك:

S ( ي زندگي م مدسنت م مد درواره: » 1113اس رازو رگ.)»

نيز وا نظر ورنده و گيرايش وقه نققد Paters. Lammensهق . لامنس

ي گ. اخبار اسلامي پرداخ ه كه در ك قاب فرهنقگ ادويقات اسقلامي و سقيله

گققرد آمققده و مققا را وققه زنققدگي م مققد آشققنا G. Pfannmull فققان مقق للر

( مبنققاي نقققد لامققنس، اخبققار 1123)وققرلين و لايپزيققگ سققاخ ه اسققت

لققد چهققارم از وكققر « اسققلام» من شققره از منققاوع اسققلامي اسققت. ن . ك:

G. H.Becker ( ي ت قيقققات اسققلامي: نكققاتي دروققاره1113اسقق رازو رگ

(.321: 1لامنس

رم ) Le Berceau de l’Islamه زمان وا آن، لامنس درك اب خق دش

.

16

18 -14ص 1هاي وخشقققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققق 48

دهقد كقه اسقلام در آن تكامقل ماعي را شقرح مقي م يط مادي و ا (1114

ايقن « 1114 -213: 3اسقلام » ياف ه اسقت. ن . ك: مقذاكره وقا ن لدكقه در

ي اوايل اسلام تغيير داده غني ساخ ند.ها دانش ما را دروارهپژوهش

ي م مد ت قيقات ديد درواره» نيز در Giorgio Levi ي ل ر ي

هايي كند )ن . ك: فصلاي ارايه ميمسايل تازه 131تا 11ص« و مبناي اسلام

اسلاميسقق وي پققاني ارزش مققذهبي و فرهنگققي اسققلام( و دروققاره دروققاره

يك اوخانققه 1124)رم « هققاتققاريخ مققذهب در مشققرق سققمي ي » خلافققت:

(.2دانش و فلسفه. ش

11- B 13: 12. ك: فرهنگ معاصر : ن.

هققايش ايققن نظققر را اسققن ك ه رگرونيققه در نخسقق ين نگققارش -12

: Bآورده است. ] Het Mellanseh Feest( Leiden 1880« )هاي مكه شن»

.1123ون

13- M م ض ع ت ريف شقدگي تق رات و انجيقل، پقيش از اسقلام از :

قي نيان و ديصانيان و مان يان مطرح شده و ده است. رطرف م

13"- B 2: اون سعد B 124 :6 :21 .س ره در مدينه

[ Mالژيك ميان ت حيد عقددي مكقه و ت حيقد هاي سياسي و ايده: فرق

خ اهي ديد . 222اشراقي مدينه را نيز پس از اين در پان شت

ط ري كه از روايت منس ب وه يكي از ياران، وه نقام اين حقيقت وه -14

آيد، از نظر خ د مسلمانان نيز دور نب ده است.او ره غفاري ورمي

11

41قق قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 11-18ص 1هاي وخشپان شت

رفت، ناگاه اين دو س ار وه ه نزديك ها وا پيغمبر مياو روزي در يكي از نگ

شدند تا آن ا كه كفش زمخت او ره وه سقاق پيغمبقر سقاييد، او از درد وقه

گ يقد: ناراحقت شقدم و د. اوق ره مقي خش آمد و وا تازيانقه ورپقاي اوق ره ز

: A 181 4: اوقن سقعد Bترسيدم، مبادا اكن ن قرآني در حر من فرود آيد. ]

4- 1 .

13- B 11: 1ناسي عروي شي زوان: گلدزيهر، مقالات درواره.

و وه ويژه . 41ص 1861ن . ك: تاريخ قرآن، ن لدكه. چ گ تن گن -16

.63: 1. 1111لايپزيگ F. Schwallyلي چ ن ين ش ا

11- B 138: 1« البيقان » دانشمندي چق ن قاحظ در كه ا : تا آن-

شقارت هق وه ادعقاي تقليقد ناپقذيري ققرآن و روش آن ا 1313چ قاهره 131

منكقر اعجقاز ققرآن و دنقد، )پقژوهش « مع زله» فكرانش كه ه كند، وا آنمي

هقاي خق د را وقدين ( او خق دش يكقي از نگقارش 411: 2ي م مقديت درواره

(. ايجقي در 62: 3هق 1323 -24م ض ع اخ صاص داده است )ال ي ان، قاهره

كمال سخن گ يد: احظ مع قد و د كه نيز مي 338ص 1323م لف چ و لاق

قرآن تكرار شدني نيست. ي ورتقري ورخقي از ا قزاي الب ه وازه م كلمان مسلمان نظريقه -18

كننقد. روايقات نيقز ايقن راي را قرآن ور ورخقي ديگقر را يقك وقاره نفقي نمقي

اهل الايمقان اب » اي در اثبات آن وه نام كند. اون تيميه ه رسالهتاييد مي

هقق )وروكلمقان، تقاريخ ادويقات 1322دارد. چ ققاهره « في تفاضل آي الققرآن

هقاي : مك ب اشقعري منكقر تفقاوت ميقان وخقش B(. ]11ش 114: 2عرب

گ نققاگ ن قققرآن شققده سققخت وققا آن سقق يز كققرد )ن. ك: الم طققا، زرقققاني،

هقاي ( در حالي كه دانشمنداني كقه وقه مك قب 131: 1هق 1211 -81ه قاهر

تقر از ت انند مه واس اني پي ند دارند منكر نيس ند كه: ورخي از آيات قرآن مي

ديگر واشند . ورخي

18

21 -11ص 1هاي وخشققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققققق 31

11- B 1: اون سعد A :63 :11 ،21.

و وه ويژه 411: 21 -1111سال WZLMدر R. Geyerن . ك: -21

.346: 3« ي تاريخ خاورپژوهش درواره» اني يكا

Mohemmed enهقاي يهق دي ن. ك: قنسقنك ي ريشقه دروقاره -21

Joden te Medina de نصقرانيت و » . و گر چقه ك قاب وكقر 1118دن چ لي

تاريخ » از 8ي ي س م زوهدر مجم عه Christentum und Islam« = اسلام

ي دروقاره « Religionsgeschichtliche Volksbücherهقا = اديان وراي تق ده

ي نخس ين واشد، ولي وازه داراي مطالب مفيدي دروارهمي تط رهاي واپسين

ها نيز هست.پديده

[B 1، 1124لايپزيگ «هاي اسلاميوررسي» ، نيز در 1111: ت وينگن :

چاپ شده است . 386

21"- M ي دارد كقه همقه : س اور ذهني خان ادگي گلدزيهر او را وامقي

نهادهاي اسلام را وه يه د و مسي يت نسبت دهد. در ص رتي كقه شهرسق اني

گ يققد: مان يققان چهققار نمققاز شققبانه روزي و زكققات عشققري را در آيققين خقق د

ي روزه، ويرونقي گرف قه (. دروقاره 248: 1اند )ملل و ن ل چ گيلانقي داش همي

شدن آن را از يه د وه همين ترتيب اشارت نمق ده ولقي آن را رد كقرده اسقت

( و هقق او وققه حققرام وقق دن روزه نققزد ايرانيققان اشققارت331)آثققار الباقيققه، ص

(.231د )همانجا، صنمايمي

، ك قاب تفسقير. 31اين پنج ركقن در وخقاري ك قاب الايمقان، ش -22

: ن . ك: Bشق د ] ي اسقلام ديقده مقي تقرين واورنامقه همراه وا كهن 218ش

.

11

31قققققق قققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققق 21ص 1هاي وخشپان شت

تقرين مراحقل تكامقل اگقر مقا در صقدد دانسق ن كهقن . 111: 3اسد المغاوه

هقاي وا قب( اسقلام واشقي ، رواو هقاي وا قب( و عقايقد ) ش پرس ها )فريضه

ي چيزهقايي كقه كهن اسقت دروقاره سندهاي، وررسي هاي س دمنديكي از راه

چق ن ها هق و ده و يا ودانآن وا ب ميدادن يا انجامي، ايمان ودان ا دورهدر

انقد. در ايقن قا وقراي نگريس ههاي عقايد و احكام عملي شرع مييكي از پايه

ي قديمي، كقه در مق ن ك قاب گانههاي پن نم نه، حديثي را ويني كه ور ركن

ه وايقد آن را ركقن ششق وخق اني : هقا اشقارت شقده، چيقزي افقزوده كق ودان

چقه نخق اهي وقا تق چه خ اهي مردم وا ت كنند، وا ايشان انجام ده. و آنآن»

(.266: 3و اسد الغايه 31: 6اون سعد « )ونمايند وديشان روامداره

نيقز آمقده اسقت. ركقن اخيقر در 213: 3ها در اسد الغايقه همين ركن

كقه اها وه ط ر حديث داگانه، از پيغمبقر نققل شقده اسقت، چنقان وسياري

هي يك از شما م من» كه چنين است: « چهل حديث ن وي» از 13حديث

خ اهقد، وقراي وقرادرش نيست مگر هنگامي كه هرچيز كه وقراي خق يش مقي

در وخاري و مسل نيز آمده است.« ه وخ اهد

[B ي واژه« وقرادر » . وقه قاي 1س 211: 6: در اخ ان الصفا چ ومبي

شق د.( ديده مقي 213لس نسفلد، صڤاون ق يبه چ آمده است . )« ن عه »

واشقد كقه يعقق وي آورده اسقت. چ و مانند آن حقديث علقي وقن حسقين مقي

.364: 2ه تسما

22"- M لايدر كقه الأوصقار » هاي ن ر و در آيه« خدا» : فرق ميان»

علقي » هقاي در آيقه « خدا» تر مدني هس ند، وا و آيات اشراقي ديگر كه ويش

تقر مكقي هسق ند، همقان و مانندش كه وقيش « اء روك» و « العرش اس ي

خردگرايقان .واشقد يدعددي يه دي مقي هندي و ت ح فرق ميان ت حيداشراقي

گن سيسققت مسققلمان، آيققات نقق ع اول را م كقق و آيققات نقق ع دوم را م شققاوه

.

111

21ص 1هاي وخشقققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققققققق 32

البلاغققه و دعاهققايهققاي نهققجهققا و ورخققي خطبققهناميققده، وققا كمققك حققديث

كردنقد. سقنيان سقلفي وقه عكقس آن ها را تاويقل مقي سجاديه، آن يص يفه

"24پان شقت دانسق ند ) رف ه، آيات ن ع دوم را م ك و غير قاول تفسير مقي

ديده ش د(. 3وخش 11و وند 3وخش "81و نيز

.18ص 1111، لايپزيگ Der Islamن . ك: مارتين هارتمان -23

23"- M يهقاي گن سق يك ايرانقي را كقه در سقده : گلدزيهر انديشقه

ي، ديصققاني، مرقيقق ني، در خققاور ميانققهنهققاي مققا( وققه صقق رتقمقق1 -هققق 1)

ناميقده اسقت، در حقالي كقه ايقن « مسقي يت خقاوري » پخش و د، همقه را

گقذاري را دنقد. مان يقان ماننقد مرقي نيقان، ققان ن ها آريايي و ثنق ي و مذهب

اسقراييل پقيش از هلنيقزم را كقه انبيقاي ونقي شقمردند، ي آدمقي مقي وظيفه

خ اندنققد.مققدعي آوردن قققان ن الاهققي و دنققد، فرسقق ادگان اهققريمن مققي

الجبققار مع زلققي. تثبيققت و عبققد 181، 161)وغققدادي، اصقق ل الققدين، ص

( مر يان مسلمان نيز در نفي احكام از اين مناوع 111 -161دلايل النب ه، ص

ديقده شق د(. اديقان مقان ي و 3وخقش "21گرف ند )پان شقت سرچشمه مي

ان پذيرف ند، آن ه نه وقه عنق مرقي ني از پيغمبران اسراييل تنها مسيح را مي

ال هيت، ه چنان كه مسي يان گ يند، ولكه وه عنق ان پيغمبقري ماننقد نظقر

پرسق يدند، (. ديصانيان نيز كه مسيح و مادرش را مقي 13: 3م مد در )مائده

وازه همان ثن يت آريايي را وه ص رت پدر زندگي و مادر زندگي و مسيح را وه

ديقده 3وخقش "41ال ث سقاخ ه و دنقد )پان شقت نام فرزند زندگي مكمل ث

كقه مقادر تازد نه ور مسي يانور ايشان مي (116: 3ش د(. و م مد در )مائده

نهقا آثقار ثنق ي در ققرآن وقه اي شمردند. اضافه ورمي مسيح را تنها يك قديس

( كه همقان 16: 41م مد و 28: 18)كهف « دل و ه ا» ص رت دو قل و دن

در )ت وقه « سائ ن»ش د. و روان نيك كار مان ي است ديده ميروان تبهكار و

( همان سياحان مان ي هس ند كقه صق فيان مسقلمان كقار ايشقان را 112: 1

. خ اندندمي« پرسه»

111

33قققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققق23 -22ص 1هاي وخشن شتپا

ديقده شق د( و شقايد و ق ان گفقت: اسقلام 4وخقش "113و "61پان شت )

ور ضد ق انين خشقك و تاو هقاي ش رشي و د، از طرف تازيان م اثر از ثن يت،

يه دي كه در عروس ان پخش شده و د. سامي

داري شققنبه» وققراي ت قيققر در ايققن نك ققه، يادداشققت گلققدزيهر -24

ديققده 11 -81م، ص 1111چ ورسققل ي د. ك فمققان در يادنامققه« در اسققلام

Die sabbathinstitution im Islamش د:

24"- Mهقا و : اين حك اگر تراوش تعصب نباشد، ناشي از پيش داوري

هاي ذهني يه د و مسي يان اسقت. زيقرا كقه اولا: هقر چنقد در ققرآن انباش ه

ي هماننقد خقداي تق رات گقاهي سقخن از ت حيد عددي خداي فيزيكي شخص

يهقايش چيزهقا خلقر كنقد، ورده رف ه است، كه ور عرش نشيند و وقا دسقت

ملائكه را سان ويند، ليكن در همين قرآن، از ت حيد اشراقي خداي م قافيزيكي

تقر كه ن ر هان است چش او را درك نكند، و از همه چيز وقه آدمقي نزديقك

شقق د. اسققت، گف گ هققا رف ققه، كققه در سراسققر تقق رات ماننققد آن يافققت نمققي

خقداي و ها، كه ت ت تاثير افكار هند و آريقايي نگاشق ه شقده و ح ا در انجيل

گقري ن يسقندگانش، ي يه دياند، واز ت ت تاثير پيشينهم افيزيك را شناخ ه

يكي و شخصي سخن وسيار آمده است.از خداي فيز

ثانيققا: شققيعه در تفسققير آيققات م شققاوه سقق انگققار قققرآن، اضققافه وققر

دعاهقاي و« البلاغقه نهقج » هقاي ن، وقه خطبقه آيات م ك اشراقي همان ققرآ

مام شيعه نخس ين ا ها را علي،كنند. اين خطبهتكيه مي« ي سجاديهص يفه»

ت ان وه دليقل ك تيسف ن( القا نم ده است. و نمي161ك واول و 61در ك فه )

ساخ گي شمرد، زيقرا كقه آن چقه در ها راهاي فلسفي آنداش ن انديشهدر ور

ها روي سقخن ، و در ورخي از آنگن سيزم ايراني است هايها آمده انديشهآن

گن سيزم پقيش از يق رش ( و111مانند خطبه هاي يمن است )گن سيستوا

.

112

24ص 1هاي وخشپان شت قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 34

هققاي نققدي شققاپ ر، واوققل، تيسققف ن، حققران و نصققيبين ر دانشققگاهدعققرب،

هقا شده، و در ميان م الي و مي وصره و ك فه رايج و ده اسقت، و اين تدريس مي

يي سق م وقه وسقيله ي مشقايي ي نقان نقدارد، كقه در سقده روطي وقا فلسقفه

خليفگان وراي مبارزه وا گن سيزم ايراني، وه عروي در آمد.

كهقف ان نيك و وقد در آدمقي ) وهاي ايراني مانند دو رو چ ن انديشه

و ت قري 112: 1ت وه مان ي ) ي سياحان( و پرسه16: 41و م مد 28: 18

( پقيش از 116: 3ي ديصقاني ال هيقت مقادر مسقيح )مائقده و نظريه (3: 66

هاي عرب وقر ايقران، وقه صق راي عروسق ان رسقيده وق ده اسقت، هقي ي رش

ي ت حيقد اشقراقي نفقي ت حيقد عقددي در ك فقه مانع عقلي از و د انديشقه

ت ان يافت.نمي

ي مققادي و خشققن وقق دن خققداي خلاصققه: نظققر خاورشناسققان دروققاره

ي مذهب شيعه درسقت ي مذهب سني راست آيد، دروارهمسلمانان، اگر درواره

ديده ش د(. 3و وخش 3و نيز وند 31نيست. )پان شت ص

23- Revue critique et litt raire 311ص 1116سال.

آيقا اسقلام وققراي » اش وهقاي وكققر در مقالقه ن. ك: نظريقات گقران -26

211ص 1111ي اسق عماري مقه در مجله« مس عمرات ما زيان وخش است؟

Kloniale Rundschau :ي وقه خامقه « اسلام و دولقت مقراكش » و نيز ن. ك

ي مشه ر را كه نظريه 313: 8، 1111ي هان اسلام سال مسي ولير در مجله

سازد.داير وه اين كه اسلام مانع پيشرفت افكار سياسي است، واطل مي

[B ي ن سازي اق صادي اسلام ن. ك: الفقرد ل شقاتليه، م قعيقت : درواره

. 1111المللي اق صاد، ژوئيه ي ويناق صادي اسلام، نشريه

113

33ققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققق 26 -24ص 1هاي وخشپان شت

21- Tisdall انجمققن گسقق رش 1116لنققدن 2مققذهب هققلال، چ

Society For Promoting Chriatian Knowledge :62معل مات مسي ي ص

28- Speoat :حشيان، وس رمارك در هاي زندگاني وها و شنيدنيديدني

وقدان 1118لندن 161: 2« هاي نظريات اخلاقي و تكامل آنريشه» ك اوش

اي اس ناد كرده و چنذ مثال نيز افزوده است. و چ ن در زوان تركي و عروي واژه

گيقر، و ق د نقدارد، او ن يجقه گرف قه كقه در ايقن = چشق Interessantوراي

نظقر مقذهبي » ق د نقداردهه دنكقا ن. ب. مكدونالقد دو ملت حس سق ج و

. و ايقن اسق ناد از ك قاب 122 -121، ص1111شقيكاگ « اسلام وه زندگاني

دارد Odysseusاش نققام مسقق عار اوديققس كققه نگارنققده « ي اروپققاتركيققه»

گرف ه شده است.

.313ص 1814اولدنبرگ: مذهب ودا، ورلين -21

[ Mگقزاري نشقاني از دوئيقت اسقت، در وحقدت در سپاس : شايد چ ن

ي ديگر مظاهر دوگقانگي: دعقا، ت وقه، ت كقل، ت فيقر، و د هندي، مانند همه

121و "11معني و ده است . پان شت ي خدا ويهدايت، نجات، ضلالت درواره

ديده ش د. 4وخش

.212، ص1111البخلاء، احظ چ قان قل تن، ليدن -31

31- B 63: 2: ص يح ترمذي.

32- B 2و 138: 2 گ نقه ويقان را غزالقي آورده اسقت: احيقا : مانند اين :

11، 112و 3، 16و 1، 2533و نيز همانجا 13، 211و 4، 131و 1، 111

.114و 13، 112و

33- B 12521: ن. ك: وشارت مسيح از ملك ت.

34- B 211: 4ي اسلام، و درواره: ن. ك: گزارش ا.

114

32 -21ص 1هاي وخشققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققق 36

( آمقده 1111كقه در چقاپ نخسقت )چ « عشر خقدا » اشارت وه -33

ش د. دلايل فلسفي ايقن نظريقه كقه در است از انب ورخي مفسران تاييد مي

ي انجمقن مجلقه ي چارلزلايقل، ن اصلي نهاده شده، از تر مهاين چاپ در م

« حبه »گرف ه شده است. و نيز 162 -138ص 1114پادشاهي آسيايي، س

همانجقا شقده اسقت. ن. ك: تفسقير « علقي مرتضقا » ي والا وه معنقي در آيه

هققران چ ت« غققرر الفرائققد و درر القلائققد» و 216: 3و اسققلام 1144، 436ص

1111ديققده شقق د(. ايققن پققاورقي در چققاپ 42: 13: )ذ M] .82هققق 1211

3 ي عروي از فرانسه در يك سطر خلاصه شده و د . نيامده و در تر مه

36- B اون السبيل و غريب در عادات يه د واس ان مق رد مهروقاني و :

يهق د، واژه شقد. ن. ك: دايقره المعقارف ي ن ازش و دند و وه ايشان كمك مقي

هارنقاك: ميسقي ن و گسق رش مسقي يت و نيز آدولف فن 631: 3« احسان»

.182: 1چ س م

.88ص Tisdallن. ك: تيس ال -31

38- B 31: 2: ن. ك: ص يح ترمذي [M ،حديث او ريره كه در م ن :

ي عروي وه قاي پ واوينگر است و در تر مهميان دو كروشه نهاده شده از چا

« .و در اي ديگر نيز از پيغمبر است كه» آن چنين است:

31- B : 8و 111: 3ن. ك: اون سعد.

41- B :11: 4هق 1281، الم طا، قاهره 31وخاري، ادب؛ پ : ن. ك.

41- B :1: 111: 4، چ كرهل ي يين و ل 8وخاري، ادب؛ ش : ن. ك..

تقرين كارهقايش، كقه روايقات تقليد از پيغمبقر و پيقروي از ك چقك -42

مانان پرهيزگقار، دهند، هدفي است كه مسقل ترين صفات نشان ميو را وا عاليا

ي اصقلي ايقن كننقد. امقا در آغقاز كقار، زمينقه تر دنبال مقي چه ويشواش ر هر

. .

113

31ققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققق 32ص 1هاي وخشپان شت

هقاي ظقاهري زنقدگاني پيروي، همانا انجام دادن اعمال تعبدي و شعار پرس ي

و د، نه پيروي از صفات خلققي او، عبقدالله عمقر خق د را سقخت وقدين گ نقه

«امقر اول » ترين پيرو گذشق گان تقليد از پيغمبر وس ه و د. تا آن ا كه دقير

( او هميشققه در سققفرهايش، A :116 4شققناخ ه شققده وقق د. )اوققن سققعد

ردازگق قا نمقاز يد كه پيغمبر فرود آمدي، و در آنك شيد، در ايي فرود آمي

اردي، و در آن ققا شقق ر وخ اوانققد كققه او خ اوانيققدي. گ ينققد: زگاو نمققاز كققه

او هم اره وقه درخ قي كقه پيغمبقر روزي در زيقر آن نشسق ه وق د، آب دادي،

(.338تا خشك نش د. )تهذيب ن وي، ص

ق ايشان كند. صفات و اخلا يص اوه پيرو زك شد كه او نيز مسلمان مي

م رد تقليد پاكدينان است ) امع ويان العلق و فضقله، اوقن عبقد البقر نمقري،

ي سقنت در ايقن اسقت. ( زيرا كقه همقه 131هق ص1326قاهره چ م مصاني

دهد كه او خق د نيقز م قه وق ده نم دار مذهبي رف ار پيغمبر وه ما نشان مي

ايل تعبقدي، روزگقاري سقنت شقناخ ه ترين كردار او در مسق است كه ك چك

كققرد، تققاخ اهققد شققد. و از ايققن روي گققاهي كققاري را مخص صققا تققرك مققي

: ن. ك: B( ]A :131 ،11 2اوققن سققعد م منققان آن را سققنت نگيرنققد. )

.3و 16هق 1112لامنس، فاطمه دخ ر م مد، رم

اين، اي شگف ي نيست اگر وه م مقد، كقه پيقروانش او قدا او را ونا ور

شقناخ ند )عبقدري، مقدخل الشقرع وه عن ان مظهر زيبايي ظقاهر آدمقي مقي

شخصقيت » . ن. ك: ت راندريقه 2و 121: 1هقق 1112الشريف، چ اسقكندريه

صقفات معنق ي را نيقز نسقبت ( وه قرين 111ص 1118چ اس كهل « م مد

هاي وسيار نگاش ه شده است، و ورخلاف عل اخقلاق دهند. در اين زمينه ك اب

ي اخقلاق اسقلامي وقر آن ي فلسقفي اسقت، پايقه ي انديشقه ي ناني كه ورپايقه

هقاي گ نقاگ ن زنقدگيش نهاده شده كه رف قار و كقردار پيغمبقر را در صق نه

ايققن « تهققذيب الاخققلاق» تشققريح كننققد. وققراي درك ايققن اخقق لاف. ن. ك:

. .

116

32ص 1هاي وخشققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 38

هقاي اخلاققي. ن. ك: ( و وراي تقسقيمات شقي ه مق1131هق 421ق مسك يه )م

هقق 1313( مكارم الاخلاق چ قاهره قم1133هق 348 قن طبرسي )مرضي الدي

فقيققه قرطققي، اوقق م مققد علققي وققن حققزم .1ي اوققن مسققك يهدر حاشققيه

( كه وه دلبس گي وه سنن و عقايد شهرت دارد، ك قاوي قم1161 -هق 436ق )م

نگاشق ه « مداواه النف س و السير في الاخلاق» ودين عن ان در پيروي اخلاقي

اگقر كسقي » قا كقه گ يقد: واشقد، وقه ويقژه در آن زوار دقت مقي است، كه س

ي اخقلاق نيكق و خ اهان خ يشقي عاقبقت و علق دنيقا و ميانقه روي و همقه

ت انققد در اخققلاق وي فضققايل وقق د، وايققد تققا آن ققا كققه مققيهمققهشايسقق گي

رف ار، از م مد )ص( پيقروي نمايقد. خقدا مقا را در ايقن پيقروي مقدد سقازد.

(.21م مصاني ص 1118قاهره چ ) « آمين

انقد. و چق ن ايقن نك قه ن يسندگان از ايقن هق تنقدتر رف قه ورخي از

ي آن گف گق خق اهي هق ، دروقاره وا مسايل ديگر در ارتباط است پس از اين

پقس از آن كقه رشقد اخلاققي افقزاي : داشت. اما در اين ا يقك نك قه را مقي

( 4وخققش ي اعققلاي خقق د رسققيد )در اثققر نفقق ذ تصقق ف وققه در ققه اسققلام،

ي زندگاني، و نم نقه ي سل ك علمي درپايه« تخلر وأخلاق الله» صفات الاهي

عالي اخلاقي شناخ ه شد.

.la- halalh alhar middow Chel haqqadoch b . h]ن. ك:

( .a 16 83چ فريدمان 41)سفر تثنيه ققققققققققققققققققققققققق

1- : M سققط عبققارت ميققان كروشققه، كققه در چققاپ وققاوينگر 13وققه ققاي ايققن

ي عروققي از فرانسققه، ايققن عبققارت آمققده اسققت: و مققن الغريققب هسققت، در تر مققه

آن م مدا لق ينظقر إليقه فقي الصق ر الإسقلاميه الأولقي كقأنم ذج اخلاققي، و ققد ك بقت

مؤلفات كثيره في هذا الم ض ع.

111

31قققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققق 32ص 1هاي وخشپان شت

( قمق 111هق ق 213ق م پيش از اين نيز، ص في كهن او ال سين ن ري )

همققين هققدف اخلاقققي را پيشققنهاد كققرده اسققت. )عطققار تققذكره الاوليققا، چ

(.33: 2 -1111نيكلس ن، لندن

[B فققارض ي اوققن: ن. ك: نققالين ، شققعر صقق فيانهROS 8وخققش

.83، 1111س

31: 2هقا القضقات، نامقه : و پيش از او عين Mعروي ]هنگامي كه اون

خ اهد وه فضيلت، كه آن را من صر در نيكي كردن آدمي وه دشقمن خق د مي

نهققدرا ورپيققروي از خققدا مققي ي ايققن دعقق تشققمرد، دعقق ت نمايققد، پايققهمققي

(. غزالقي در پقيش گف قار ك قاوش 811ص 1116ي انجمن آسقيايي مجله )

را وه تعبير « ال خلر وأخلاق الله» هق حديث 1322چ قاهره « فات ه العل م»

زيققرين در آورده اسققت. او كققه از ديققدگاه صقق فيان وققه ديققن نگريسقق ه،

كمال ونده » هاي دراز تكاملي گذش ه را در اين مله ك تاه نم ده است: دوران

هقاي او و سعادات او در تخلر وه اخلاق خدا و آراس ه شقدن وقه صقفات و نقام

الله ال سني واشد. و نيقز المقصقد گ يا مقص د او تعمر در معني اسماء«. است

.23هق .ص1322هره چ تقدم الاسني، قا

ي اين م ضق ع در ( دروارهقم1483فاراوي )پيرامن 1اما آن چه اسماعيل

ي مجلققه Horten)چ « الثمققره المرضققيه فققي يعققض الرسققالات الفارويققه » ( قققققققققققققققققققققققققققق.

1- M :عيل پاشا گ يند: شرح فصق ص فقاراوي را شايد وي كسي واشد كه چلبي و اسما

هق . درگذش ه است. واري، شرح فص ص فقاراوي از اسقماعيل 814هق . نگاش ه و در 811در

ص، چاپ شده است. 116هق ، در 1241ي عامره، در ر ب حسيني فاراوي در مطبعه

118

33ص 1هاي وخشققققققققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققق 61

ي( آورده، ز تص يري از آراي غزالي نيسقت. و ايقن نم نقه 331: 21آش ري

ي افلاطقق ني گرف ققه شققده اسققت، كققه عققالي اخققلاق نققزد صقق فيان، از نظريققه

خلاصي از قفقس تقن من صقر وقه تشقبه خقدا در حقدود ت انقايي » گ يد: مي

ي عقرب نيقز كقه از فلاسقفه (a 613 مه ريت thèètete 146b«. )واشدمي

انققد، وققراي فلسققفه يققك غايققت علمققي قايققلي م ققأخر ي نققان گرف ققهفلاسققفه

واشقد. )مباحقث فقاراوي « تشبه وه خقالر در م قدود ت انقايي وشقر » شده كه

نيقز وسقيار « ان الصقفا اخق » (. و ايقن در 33ص1811چ. ف. دي ريشي ليدن

« Summum bonumغايقه الغايقات = » است. وا اين همه، ص فيان در تعريف

همين ك اب(. 6پايان وند 4ن. ك: وخش اند. )گام ديگري ه ورداش ه

43- : B ي يقك فرمقانرواي روزگقار چنان كقه يقك شقاعر دروقاره ه

اي اسققت كققه آدمققي خقق د را وققدان گققرم كنققد.گ يققد: او شققعلهي اهليققت مقق

آتقققش از» . حقققديث 11، 18: 2و ويقققان قققاحظ 3، 8: 1ن. ك: اغقققاني

اشقارت وقدان اسقت كقه از « گرف ن گرما از شقعله » و مثل « دنيان نگيريدوي

(.38: 4سير طبري دينان پند نگيريد )تفوي

44- B :( 1118واور پيقروانش )اسق كهل ن. ك: شخصيت م مد در

عميققر ت رانديققه شخصققيت پيغمبققر را در ادوار . در ايققن اثققر وسققيار 111ص

دهققد. مققثلا ارزش فققردي پيغمبققر هققاي گ نققاگ ن ارايققه مققي تكققاملي گققروه

هققايدر سققنت، در تعليمققات زمققي، در علقق م عقلققي، در آمقق زشدر قققرآن،

ي اسققلامي، در عرفققان صقق فيانه، ت راندريققه، در حقيقققت شققيعه، در فلسققفه

اي خالي را كه در تاريخ مذهبي اسلام آشكار و د پركرد، و ور ما لازم و د كه

در اين ا ودان اشارت كني .

43- B 343: 3. ك. كاتياني : ن.

111

61قققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققق 31-34ص 1هاي وخشپان شت

.Orients Christianus 312ص 1112ن. ك: خاور نصراني، س -46

41- B : نقققل از آن وققه صقق رت حققديث در 131: 1ويققان، ققاحظ .

.142ص 1113او العلاي معري چ امين هندي قاهره « رانغف»

48- B اون ق يبه، تاويل مخ لف ال ديث.231: 11: لسان العرب .

41- B 83 ‚ 13هاي س ره 32: 14: تفسير طبري.

31- B 14: شعر و حقيقت، پايان وخش.

31- B ن حققديث را . ايقق33 ‘28 ‘22 ‘13: وخققاري، ك ققاب ال حيققد ش

يدروقاره ،6ش 38ص 1113 ،ملانژ ورلينقر، فرانكفق رت/ مقاين ج وارث در )

در روايات اسلامي( وه گ اهي آورده است. Midraschiquesهاي مدارشي ريشه

31"- M :هاي مادي و وه ويژه ناس ده )سق ، مكقر، نسبت دادن صفت

ي ه خدا ناشي از عقيدت وه بر مذهبي است كه خق د ن يجقه خدعه، حيله( و

واشقد كقه نقزد يهق د و سقنيان رايقج اسقت. و در پان شقت ت حيد عددي مقي

نيز ت ضيح 3وخش "34و "41هاي ( گذشت و در پان شت32-31)ص "22

داده خ اهد شد.

32- B : 3وه ويژه 11: 212: 4ن. ك: قيس ون عباده اسد الغاوه.

« 13513گيقر اسقت، رعقد او سقخت » ورخي مفسران آن را مانند -33

.212: 2هق 1324اند. ن. ك: امالي قالي، چ و لاق تفسير كرده

34- B :21: 18گزارش مزامير « ه پفلدري » : ن. ك . Hupfeld – Riehm

همين «ورزدن خيانت ميخدا وه خائ »ي معروف چنين ملهو ه -33

111

31ص 1هاي وخشقققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققق 62

مقرا فريقب داد، » 161: 8شق د. ن. ك: عبقارت اوقن سقعد شكل تفسير مقي

، و لقيكن «خ اهند خدا را گ ل وزننقد منافقان مي» و آيت « خدا فريبش دهاد

انقد كقه ( وقه معاويقه نسقبت داده 142: 4نسقاء زنقد. ) خدا ايشان را گ ل مي

راني در تهديقد قيقام كننقدگان در عقراق گفقت: خقدا زورمنقد و هنگام سخن

تققاريخ طبققري، ليققدن، زنققد. )تقق ز اسققت، وققه مكققاران مكققر مققي كينققه

1 :2113.)

و چ ن نسبت دادن مكر و كيد وه خدا ودان معنقي وق د كقه خقدا كيقد

دشقق اري از قققرآنوققي« مكققر خققدا» دهققد، عبققارت دشققمنانش را وروققاد مققي

ي مردم در دعاها راه يافقت. امقا پقس از ايقن قا وقه قا شقدن وه زوان ت ده

از دعاهاي مأث ر، كه نزد مسقلمانان تعبيرهايي درآمد كه قاول آن تفسير نب د.

واشقد مقي « وري از مكر خدا وه خدا پناه مي» وسيار مس ب است يكي دعاي

از آن شقيخ حقريفيش ماننقد « الروض الفائر في الم اعظ و الرقائر» در ك اب

1خ اهققد.ضققد خققدا كمققك مققيهققا وسققيار اسققت، كققه از خققدا ورايققن نيققايش

18: 2( و نيز ن. ك: تقذكره الاوليقاي عطقار 13 -11هق ص1321چ. قاهره )

.ZDMG 48 :18ي خاورشناسي آلمان در مجله« منك اليك» و وه عبارت

ين دعقا از دعاهاي پيغمبر كه وراي مسلمان خ اندن آن مس ب است، ا

ياري نمده و وروه من ياري مكنهكن و ور من كمكوه من كمكخدايا» است:

هقق . 1312 الاذكار ن وي، قاهره « )مزنهورمنه حيلهوزن ومدهه وراي من حيله

نيز آمده است. اين تعبير در دعاهقاي 212: 2ص يح ترمذي ( كه در 113ص قققققققققققققققققققققققق

1- . M : اع ذوك منك» ي ( مله2: 8م( در تفسير )انفال 1121هق ق 412سلمي )م »

گذشقت ناشقي از "31را وه پيغمبر نسبت داده است. اين انديشه ه چنان كه در پان شقت

عقيده وه ت حيد عددي است.

111

63ققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققق 41-38ص 1هاي وخش شتپان

كقه 314ص لدكقه ي ن)ن. ك: مجم عقه 33ص« ي كاملقه يفهص» شيعي

خدايا وراي ما حيله وزن و ور مقا » ( نيز هست كه: گذشت 43ص 31پان شت

ها را وا عبارت زير مقايسقه آن و« اي ما مكر كن و ورما مكر مكنهحيله مزنه ور

ا ازيك پاي هن ز ويرون واشد، خ د ر گفت: اگر يك پاي در وهشت و نما: عمر

( و نيقز ن. ك: 36: 3طبققات الشقافعيه سقبكي ) يقاو . مكر خدا در امان نمي

. الب ه مسلمانان خ دشان نيز از تعبيرهقا چيقزي 118: 2تذكره الاولياي عطار

فهمند ز اين كه كيفر خدا سنگين سخت است.نمي

مققد وققا كققافراني م : مكققر و خدعققه2A :31ن. ك: اوققن سققعد -36

در نگ احد.

هقاي پيغمبقر ورضقد : و نققل قق ل 4A :26[ .Bن. ك: اون سعد -31

:1و اسقد الغايقه 24: 11و كشقاف زمخشقري 161: 1مكر در ويان قاحظ

المكر و الخديعه في النار . : 216

وقه « ي اسقلام دروقاره » از ك قاوش 2ي، در چنقد قاي ج كاتيان -38

دارد.ي اسلام از اين ديدگاه نظر ميف حات اوليه

« 422: 1ي مع يقققه اول پژوهشقققي دروقققاره» ن. ك: لامنسقققي -31

( 1118)سقال 286: 3ژوزف ي خاوري دانشگاه سقنت ي م سسهدر مجم عه

قققديمي اسققلامي دايققر وققه هققاني وقق دن اسققلام، واشققد. ي كققه منكققر نظريققه

[B و نيقز 324: 3ي اسقلام : مانند اين عقيده را كاتياني دارد. ن. ك: دروقاره

و نيز ن. ك: 44ص 1113ني ي رك « آيين م مد» ن. ك: اسن ك ه رگ نيه

«آيققين م مققد» و 311. ص1113كپنهققاك « زنققدگاني م مققد» واوققاو ل

كنققد كققه ( ايققن عقيققده را واطققل مققي1: 23ي )فرقققان . آيققه1114كپنهققاك

وراي قافيه سقازي در ققرآن زيقاد وكقار رف قه واشقد. زيقرا كقه در « العالمين»

ملققه وكققار رف ققه اسققت. قافيققه نيسققت، ولكققه « عققالمين» ي ايققن آيققه واژه

.

112

41 -41ص 1هاي وخشپان شت قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 64

وه هر ص رت، وراي وررسي تاريخ اسلام ايقن م ضق ع اهميقت شقايان نقدارد .

[M وه همقين صق رت كقه « عالمين» ي : اين را نيز وايد وه ياد داشت كه واژه

ورخلاف دس ر زوان عروي است، كليشه وار از زوان سرياني گرف ه شقده اسقت.

رود .رف ه و مياين واژه در آن ا وه همين ص رت و ومعني هانيان وكار مي

ي ك قاب كاتيقاني ( در اين قا نظقر ن لدكقه دروقاره گلدزيهر من ) -61

WZLM 21 :311 (1111 م افر هس . ن لدكه وه آيقه ) هقايي كقه در مكقه

شقمرند اهميقت ي مقردم مقي ي همهاند، و پيغمبر را فرس اده و ترسانندهآمده

.1114چ 168: 3: ن. ك: اسلام Bدهد. ]وه سزا مي

61- B چ ويژه 41ص 1111 ي عل م دينيمجله» : وا ت ه وه لامنس.»

62- B وارسلت الي الخلر كافه.213: 2: ترمذي ،

(. ولقي 261: 1هقاي اسقلامي يعني پيامبر عقرب و عجق )پقژوهش -63

ها مردمان و از سياهانگ يد: مقص د از سرخمجاهد يكي از مفسران ديرين مي

در 123: 18طبققري : B( ]143: 3 نيققان هسقق ند )مسققند احمققد نبققل

الت س( رواي ي آرد كه م مد و ن ح دو پيغمبرند كه يك ر1: 23تفسير )فرقان

اند .داش ه

تقر از هاي اسلامي وراي هان شم لي اسلام ميقداني گشقاده روايت -64

اند كه نه تنها ن ولكقه ملائكقه را نيقز وقه شقكلي فقرا انسانيت در نظر آورده

114هق . ص1311چ قاهره « الف اوي ال ديثه» گيرد. اون حجر هيثمي در مي

و ثي مفصل در اين واره دارد و آن را وه مادات نيز گس رش داده است.

63- B زمين در وراور من وه هق آمقد )زويقت لقي ...( خقاور و وقاخ ر :

چيرهها كه ديدمسرزميني اينوزي ورهمهملت من رشد، حك متوه من نم ده

113

63 ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 42ص 1هاي وخشپان شت

(، غزالققي، احيققا 63: 6( در تفسققير )انعققام 123: 1خ اهققد شققد )طبققري

ينامهو نيقققز ن. ك: سقققفر« زوي» ي ، لسقققان العقققرب مقققاده13: 341: 2

اي فرود آمقدن ايقن رسقالت. )طبققات، سقعيد اندلسقي، 118: 1اون بير

(.1، 162: 14. مشرق 41ص 1112ويروت

: اون اوي ليلي آيت را چنين تفسير A :83 ،23 [M 2اون سعد - 66

كرده است .

66"- M اي لب دوس ي سنيان و تنزيقه خليفگقان : گ يا گلدزيهر ور

كنققد. و گققر نققه سققال آغققاز حك مققت آنققان را م افققر قققرآن قلمققداد مققي 21

تا آن ا كه تاريخ روشن است، اين قرآن م د كه ودست عثمقان گقردآوري

شقدن شده و وه نام او منس ب است، دسقت كق دوازده سقال پقس از ويقران

تيسف ن ودست سپاهيان عمر، و پقس از آن كقه تازيقان در عقراق و ايقران وقا

هاي مرقي ن و اون ديصقان و ارتنقگ مقاني و اوس ا و ت رات و ك اب هايك اب

هقاي ك بقي مكقرر اميقران هاي مسي ي آشنا شدند، و پس از درخاستانجيل

كاري خليفقه وقه ظهه، كه ك اب ايشان را فراه آورد و م اففاز خلي فاتح عرب

تقازه وقه دسق ر « كاري كه پيغمبر نكرد چگ نه انجقام دهق ؟ » : عذر اين كه

اي از ياران، كه همگي زو گقروه مخقالف اهقل صقفه و عده عثمان و ودست

تقر گن سقيزم يمنقي و هقاي م رققي و دند، يعني ورضد انديشه خاندان پيغمبر

گرديقد. حقال وايقد از گلقدزيهر آوري والاخره هندو ايراني و دند، نق عي مقع

سال اول خلافت، مطاور قرآن مع ناشده و د يا مطاور قرآنقي 21آيا پرسيد:

نشين شده، مع كرده و عرضه داشق ه و، خلفقا نپذيرف قه كه گ يند علي خانه

نيز ديده ش د. 3M .61Mو دند؟ پان شت

114

42ص 1هاي وخشپان شت ققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 66

گف گق راي ي ارزش ادوقي ققرآن هقر چقه واشقد، وقي حك درواره -61

ي كساني كقه در عهقد دو خليفقه اوق وكر و عثمقان، وقه حالي از تعصب درواره

اند.ن ش ن قرآن دست يازيدند، آن است كه گاهي درست از عهده ورنيامده

اي، كه وه ك تاهي شقهرت دارنقد، كقه پيغمبقر هاي مكهترين س رهكهن

آن را پيش از هجرت وه مدينه، وراي خ اندن در نماز ورگزيده و د، و هر وند آن

دهققد، وققه سققبب مقق ز وقق دنش، ي كامققل از قققرآن را تشققكيل مققييققك آيققه

دس خ ش تغيير گرديده است.در هنگام گردآوري و ن ش ن، كم ر

اي، هقاي مدينقه هاي ك اب، وه ويژه در ورخقي سق ره اما در ديگر س ره

واشقد، وقه طق ري كقه وقراي مفسقران نظمي و ناهماهنگي كاملا ه يدا مقي وي

هاي وعد مشكلاتي گ ناگ ن پديقد آورده اسقت، زيقرا كقه وراينقان وا قب قرن

ها را چنقان اسق ار وداننقد كقه قاوقل هقي گ نقه ها و آيهو د كه ترتيب س ره

: در حققالي كققه تفسققيرگزاران شققيعي كققه اطمينققان Bدسققت وققرد نيسققت. ]

. اندها كردهها اشارتدرس ي وه گردآوري عثمان نداش ند، وه ا وجا شدن آيه

Gel Anz)گق تنگن « رودلقف گييقر » ي هر گاه روزي پيشقنهاد تقازه

ي ( كه نيقاز شقديد وقدان را گ شقزد نمق ده اسقت، امقه 31ص 1111سال

ي ن قايج ت قيققات علمقي را وا نقادي درست كقه همقه » عمل پ شد، و قرآن

هقا قا وقه قا وشق د و شق د، وايقد ورخقي آيقه چقاپ « وه ط ر كامل ورگيرد

هقا از ميقان وه سبك پيشين خ د واز گقردد، ] و دسقت وردهقا و مقن در آري

وققه وعققد(. 33ي ن لدكققه ص)ن. ك: اوگسققت فيشققر در مجم عققه 1وققرود

م گقردآوري و پقاكن يس ققرآن در آن رخ داده ن لدكه تغييراتقي را كقه هنگقا ققققققققققققققققققققققققق.

1-. : Mي عروي از فرانسه هست، ولي در چقاپ وقاوينگر عبارات ميان كروشه، در تر مه

حذف شده است.

113

61 ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 42ص 1هاي وخشپان شت

« تققاريخ قققرآن» هققاي قققرآن در ك ققاوش ي سقق رهاسققت، در فصققلي كققه ويققژه

( نهاده وه خ وي روشن كرده است. 234 -81ص 2، چ 114 -11ص 1)چ

ا را وپذيري ، وسياري از مشقكلات درفهق هاي ويچ ن فرض افزايش

آورم: ال زيرا را ميم ن وه آساني وراي ما حل خ اهد شد. وراي نم نه مث

وايس ي يك ي رف اري است كه مي)ن ر( درواره 24ي از س ره 21ي آيه

داد: وايققد ا ققازه وگيققرد،مسققلمان نيك كققار هنگققام يققد و وازديققد انجققان مققي

وه اهل خانه درود گ يقد، وقا زنقان و ك دكقان روشقي ويقژه پقيش گيقرد. امقا

كقه خقارج از م ضق ع 31، 33، 32هقاي ي آيهاين دس رها ناكهان وه وسيله

شقق د. )ن. ك: هققا نققدارد، وريققده مققيگف گقق اسققت و ققز ارتبققاطي دور وققا آن

(.211ن لدكه و ش لي ص

-مقي از ن وراي ديد و وازديد ووه م ض ع ا ازه گرف 38ي سپس در آيه

ور ك ر و لنگ و ويمار نيز ور شما خ دتان وقا » گ يد: مي 61ي گردد، و در آيه

ي پدران يا مادران يا ورادران يا خ اهران ي خ د يا خانهنيست كه در خانه كي

ها يا هر ا كقه كليقدش ودسقت شقما يقا ها يا خالهها يا دايييا عم ها يا عمه

وارد خانه ش يد درود گ ييد، نا از خقدا هنگامي كهدوست شما واشد، وخ ريد.

.« وركت ياويد

ي پيغمبققر در ايققن ققا وققه م منققان ا ققازن داده اسققت كققه ورسققفره

خ يشاوندان، وخ رند و ا ازت داده است كه مهمقاني زنقان خ يشقاوند را نيقز

آيدكه كلمات آغاز آيقه كقه ايقن ا قازه را وقه چنين وه ذهن مي وپذيرند. پس

لنگان و ويماران كشانيده است، وا سياق آيه در ويان نظريقه و ت ضقيح ك ران و

هاي سني ك شش شقده اسقت تقا راهقي : اما در روايت Bآيد ]آن ر در نمي

( .1وياوند كه اينها را وه پي ند دهند. )وخاري، ك اب الاطمعه، ش

116

42ص 1هاي وخششتپان قققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 68

پرداخ قه، وقدين « پزشكي در ققرآن » يكي از پژوهندگان كه وه م ض ع

هقر گقاه » كلمات كه از اي اصليش ورداش ه شده است اشارت نم ده گ يقد:

مقانع فقرض شق د، وقي و د ك ران و لنگان ه در سر سفره وقراي ميهمانقان

وق د كقه وراي وهداشت ايجاد نمايد. و وه ر ميت اند خطري و دن يك ويمار مي

. «نمق د خ راك، مقاومقت نمقي اور اشمئزاز ناشي از اين شركت درپيغمبر در ور

[Optiz «63ص 1116اش تكارت « پزشكي در قرآن.

ياوي كه اين مله كه واسياق آيه ويگانه تر در ميو وا يك پژوهش دقير

ققايي ديگققر آورده شققده اسققت. ايققن ي دسقق رهاي اسققت، از مجم عققه

نبقازي در غقذا خق ردن وقرون خانقه، ولكقه كلمات در اصل ققرآن، نقه وقراي ا

هاي آغاز اسلام آمده و ده است.وراي همكاري در نگ

اعراوي كه از نگ وقاز » ي ف ح وه س ره 16تا 11هاي پيغمبر در آيه

تقازد و آنقان را انقد سقخت مقي و در نگ گذش ه شركت نجسق ه « مانندمي

وقر كق ر و » گ يقد: 11ي دهد. سقپس در آيقه وه كيفر سهمگين خدا وي مي

نق ر( 61ي )و اين همان است كقه دووقاره وقه آيقه « لنگ و ويمار واكي نيست

از كساني كه مانع سمي دارند آورده شده است، يعني عذر اينان و مانندشان

ي ديگر كه وه كلي از سياق آن دور اسقت پذيرف ه است، پس اين مله در آيه

تق ان آن را وقه داخل شده و چنان اثري سنگين ورسقبك آن نهقاده كقه نمقي

ص رت درست نخس ين واز گردانيد.

شدن آيه، اوه ورخي از مفسران مسلمان خ دشان نيز، ودون فرض ا

اصلي تفسير نماينقد، كقه ويقان عقذر اند تا اين كلمات را ومعني ظاهرك شيده

ولقي در 116: 18: تفسقير طبقري B] عا زان از همكقاري در نقگ واشقد

آيقد چق ن اگقر گ نقه تفسقير درسقت در نمقي كند كقه ايقن مي پايان اع راف

ويضاوي آيد. )پيشين و پسين ر نمي يعني گيري وا ملهم مله را ودين

.

111

61 ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 42ص 1هاي وخشپان شت

نيز ديده ش د. "66پان شت Flescher. .V :2 :31)1چ فليشر

[M ي ظر شيعه دروارهوايد يادآور شد كه ن 61و "66: در ت ضيح پان شت

فصقل الخطقاب فقي ت ريقف » تقاريخ چگق نگي گقردآوردن ققرآن، در ك قاب

مشقخص « مسق درك ال سقايل » حاج ميقرزا حسقين نق ري صقاحب « الك اب

م1881هققق 1218م و در 1813هققق 1212گرديققده اسققت. ايققن ك ققاب در

ت ت راض ورخي سني مآوان قرار گرفت كه م رد اع ص. چاپ شده، و 314در

هاي ات اد اسلام سيد مال اسدآوادي افغاني شده ققرار داشق ند. تاثير انديشه

( و حا ي 1: 18ورضد آن نگاش ه شد )ذ « كشف الارتياب» پس ك اوي وه نام

ب( پس پدرم صقاح 231: 16و 221: 11ن ري ردي ور اين ك اب نگاشت )ذ

ذريعه ك اوي در دفاع از حا ي ن ري نگاشت، كه نشقر آن طبقر ف ق اي شقيخ

م ن حك ت قري قيقد كقرد كاشف الغطاء ت ري گرديد. او در م مد حسين

كنقد و تنهقا از راه تقيقه نشقر داند و تاييد مقي كه: مطالب ك اب را ص يح مي

(. القب ت قه 46هقق ص 1111داند )شيخ الباحثين چ نجقف رام ميآن را ح

م( وه نام آيات انداخ ه شده از ققرآن، در 8هق ق 2ي )است كه آياتي كه از سده

تر از ن ع آيات خردگرا و تنزيهي است و ورضد هاي شيعه درج شده، ويشك اب

دهد ت. تاريخ نشان ميواشدكه مذهب رسمي خلفا و ده استشبيه و تجس مي

ي نخس ين اسلام مذهب تجس و تشبيه مذهب رسمي سني كه در چهار سده

اي از اين آيات تنزيهي نزد شقيعيان هر ا كه خليفگان وه نسخه دول ي و د،

زدند. وقراي نم نقه اش، زنده يا مرده آتش ميها را وا دارندهياف ند آندست مي

. ديده ش د 318من ظ اون زي سو 26: 3طبقات الشافعيه سبكي

ققققققققققققققققققققققققققققق

1- M ميبدي نيز يك قرن و ني پيش از ويضاوي هر دو گ نه تفسير را وراي آن مله :

ياد كرده است، ولي نه اشارتي وه مناسبت و دن چنين تفسير دارد و نه رأت حدس ا وقه

ديده ش د. 366: 6. 1ار، چ ا شدن آيه را داش ه است. كشف الاسر

118

111

2

تكامل فقه و آيين

در اسلام

121

13 قققق ققققققققققققققققققققققققققگرفت قققققاسلام پس از ف حات شكل -1

گرفت:اسلام پس از فتوحات شكل -1

خق د، وقه Sur la pierre blanche انقات ل فقرانس در داسق ان

ي كنند فرصت داد، تقا دروقاره ي هان واس ان كار ميفكراني كه دروارهروشن

اي گ نققاگ ن تعبيققر شققده اسققت، هققاي از تققاريخ اديققان، كققه وققه راه مسققاله

تبادل راي نمايند.

وي در كشاكش يكقي از گف ارهقايش، از زوقان يكقي از ايشقان چنقين

« كنقد مقي داند كه چهنهد، خ د نميپايه ميكسي كه مذهبي » آورده است:

كقار خق يش در تقاريخ گقذار مقذهبي از ن قاج اف د كه ونيقان ك اتفاق مي» يا

آيد.اين مله وه وه رين شكل ورم مد راست مي«. هان آگاه واشد

هقاي اسقلامي كقه ويقرون از ت ان افزود كه وخشي وزرگ از سقرزمين مي

هاي نگي ودست مرزهاي ميهنش وازور شمشير گرف ه شد، همگي از پيروزي

ها را نديده و د.كه پيغمبر آنآمده است

ي زندگانيش نهقاده وق د، وقراي از طرفي ديگر، ق انيني كه وي در دوره

ي وزرگ كه اسلام فاتح، در همان نخس ين روزهقايش وقا آن رواوط يك امعه

ي نخست ي م مد، در در هو د. زيرا كه انديشهرو وه رو شده و د، وسنده نمي

م يط ك چك خ دش و د.م ه مسايل ضروري

121

اسلامتكامل فقه و آيين در -2قققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 14

هققاي خقق د را چققه ي مسقق قي خليفگققان، گققامامققا ملققت اسققلام، زيققر سققلطه

هاي داخلي، و چقه در مق رد كشق رهاي گشق ده شقده، وقه پقيش در پيشرفت

ك چققك يكققه در مكققه صقق رت يققك امعققه داشققت، وعققد از آن ورمققي

ي سياسقي در آمقده سقاده ي مذهبي داشت، و در مدينه وه ص رت يك امعه

خ است وه ص رت يك حك مت سياس مدار و هاني در آيد.و د، اكن ن مي

رواوقط چه در سرزمين خ د تازيان و چه در كشق رهاي گشق ده شقده،

داشقت، ونيادهقاي دول قي گقذاري مقي آمد كه نياز وقه ققان ن ن يني و د مي

وايسق ي قايگزين گشق ه و شقكل گيقرد. افكقاري شد، كه مقي گذاري ميپايه

وايسق ي واگسق رش افكقار كه در قرآن آمده و د كليات و اص لي وق د كقه مقي

ديد تكامل ياود.

تقر افكقار هقاي گشقاده ان را وقا افقر آمدهاي وزرگي كه مسلماندر پيش

ي مسقايل روان مسلمان، درهاي انديشه دروارهوخشد، انديشهديگران تماس مي

وكلققي وسقق ه وقق د گشقق دند. ،مققذهبي را، كققه پققيش از ايققن، در عروسقق ان

هقا و گذاري مسايل علمي و شكل عبقادت و در عين حال اندك اندك، وه قان ن

هاي گ ناگ ن و ناپايدار پرداخ ند.اص ل ضروري، وه ص رت

گققذاري نهادهققا، دادن وققه كارهققا، ونيققان تكامققل فكققر اسققلام، شققكل

هقاي داخلقي و كشقاكش ي كارهقاي آينقدگان وق د و وقي ي اينهقا ن يجقه همه

ي ي ايقن كقه اسقلام واهمقه ها، ص رت نگرفت. ونا ور اين نظريقه وند و وستوي

واشقد، نادرسقت مقي 1«وه شكل شس ه رف قه وقدنيا آمقده اسقت » پي ندهايش

هقا و چيز را وه كمال نرسانيدند. شقكل دادن ولكه وه عكس، اسلام و قرآن هي

هاي آينده و ده است.ي كار نسلن يجهها تكميل كردن

خ اهي پيش از هرچيز، نظري وه ورخي مسايل علمي زندگانياكن ن مي

122

13ققققققققق قققققققققققققققققققققگرفت قققققاسلام پس از ف حات شكل -1

ويفكني ، كه م مد و يارانش وه وضع مقرارت كلي و ضروري آن وسنده نم ده

ي ماليقات يقا گ يقد: پيغمبقر سقخني دروقاره الب ه وايد رواي ي را كه ميو دند.

گف ققه اسققت، وققاور كققرد. ولققي مق ضققاي زمققان چنققين وقق د كققه گققام 2زكققات

هققاي پراكنققده، وققه صقق رت يققك ماليققات دول ققي وققه گققام، از صقق رت وخققش

ن نمند تكامل ياود.ا باري قا

هاي داخلي هميشه در اين مقررات، پس از مرگ او، وه سبب نيازمندي

گرفققت. آن نگج يققان كققه در كشقق رهاي دورقققرار مققي پيشققاپيش مسققايل

پخش و دند، و وه ويژه آنان كه از مدينه، شهري كه كماويش تاثيري از پيغمبر

فرسقق اده نشققده و دنققد، اينققان از فققروع احكققام شققد، نيققزدر آن يافققت مققي

هاي سياسي از ديقدگاه ايشقان همقه چيقز آورند، نيازمنديمذهبي سر در نمي

رفت.وشمار مي

داشت، نيقاز وقه هاي تازه كه وه دنبال ميهاي پي درپي وا پيروزي نگ

اضافه ور آن وايس ي ق انيني وقراي گذاري وراي حق ق نگج يان داشت.قان ن

ملل كش رهاي گش ده شده، خ اه در امق ر سياسقي ايقن سقرك ب شقدگان و

گرديقد. وقه طق ر مخصق ص، ها، ورققرار مقي خ اه در مسايل اق صادي آن ملت

را « سقني » ي پرش ر عمر و د كه در حقيقت ونياد دولقت اسقلامي اين خليفه

ي رواوط سياسقي و واگش دن شام، فلسطين و مصر وه وضع ق انين اوليهنهاد و

"2اق صادي كمك نم د.

نرمش با مردم: -2

وه فروع احكام وپردازي ، مهم رين هدف ما ويان ايقن يخ اهاكن ن نمي

ي همگاني، پقس از هاي زندگاننك ه است كه تكامل فقه اسلام در اثر نيازمندي

مرگ پيغمبر آغاز گرديد.

123

اسلام تكامل فقه آيين در -2قققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 16 ا يادآوري نماي ، زيقرا كقه فرعي را وايد در اين مسايل اين اما يكي از

اشققد. و آنواز نظققر روانشناسققي ا مققاعي صققدر اسققلام داراي اهميققت مققي

هايي كه خطاب وقه فات قان مسقلمان، ت ان انكار نم د كه فرماناست: نمي اين

گشقت، آورنقد صقادر مقي ي اهل ك قاب كقه وقراي اعقراب سقرفرود مقي درواره

تعصبي اس ار و د.وي 3ي نرمشدر دوران اول تكامل فقه، ورزمينه

ن عي تسامح مقذهبي در رواوقط « در آغاز قرن ويس » ز و اين كه امرو

ي گقردان سقده هاي هانويني ، و مانند آن را در ك ابهاي اسلامي ميدولت

يي اول سقده خ اني ، وه همان مبدء آزادي مذهبي كقه در نيمقه هجده مي

شققد، وققاز مققذهبي وققه اهققل ك ققاب داده مققي مراسقق هفقق ، وققراي انجققام

4گردد.مي

نيقز 3ي اين صفت نرمش اسلام واس اني را، كه مسي يان معاصقر ريشه

لاإكقرام فقي القدين، وققره » ودان خسق انند، وايقد در ققرآن سق ج نمق د.

دين آيققت اسقق ناد شققده اسققت،و در روزگققار م ققاخر نيققز گققاهي وقق 236.6: 2

ي ورخي كسان كقه وقه زور مسقلمان شقده، تا شايد كيفري سنگين را از گرده

: و نيققز يهقق د و B] 1شققدند، وردارنققد.سققپس وازگشقق ه، مرتققد شققناخ ه مققي

ارنقد نصارا و صاويان كه وقه خقدا و روز رسق اخيز واورمندنقد و كقردار نيقك د

از خققدا پققاداش خ اهنققد گرفققت. نققه تققرس ورايشققان غالققب آيققد و نققه

قا اققرار وقه اسقلام شقناخ ه نشقده (. در اين62: 2وقره « ) اندوهگين ش ند

.8است

يهققايي از نققرمش مققذهبي آغققاز كققار خليفگققان، نم نققهاخبققار ده سققاله

دهققد. و وسققيار اسققت ايشققان را در وراوققر پيققروان اديققان واسقق اني نشققان مققي

ها پيمان پيغمبر وا اند. از مله آناي كه وه فات ان نم دههاي حكيمانهسفارش

و نيقز 1نصاراي نجران است كه در آن ونيادهاي نصارا را م رم شقمرده اسقت

.

124

11 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققنرمش وا مردم -2

مبققادا» دسقق رهايي كققه هنگققام فرسقق ادن معققاذ بققل وققه يمققن وققدو داد:

11«.يك يه دي را وراي يه دي و دن ويازارند

تاوعيقت شقد و ايشقان را از صلح كه وا نصقارا وسق ه مقي يهاآن پيمان

همققه از ايققن گ نققه 11آوردويققزانس وريققده، ققرو كشقق رهاي اسققلام در مققي

ت انسق ند هقا، در وراوقر پرداخقت زيقه، آنقان مقي و د، وقه م قب آن پيمقان

هي گ نه گيرودار، مراس مذهبي خ يش را انجام دهند، ولي الب ه در عمل وي

ها نهاده شده و د.ار كردن شعاير مذهبي، ورخي م دوديتوراي آشك

دهقد كقه همقين انقدك سنجش مناوع تقاريخي نشقان مقي ،وه علاوه

هقاي م ناسقب وقا و د كه م ب پيدايش تعصقب 12هاي دوران اولم دوديت

هقا و آوقادكردن تگقذاري كنشق مثلا لق گيري از ونيقان 13وعد گرديد دوران

هايشان، نخس ين وار گ يا از طرف عمر عبدالعزيز نهقاده شقده و سقپس ويراني

كرد دنبال آن را گرفت.م كل عباسي كه از او پيروي مي

گرف نقد كقه از آغقاز اين فرمانراوايان، چنين روش را ورضد معبدهايي مي

و همقين نشقان تاوعيت اهل ك اب از دولت اسلام مجاز شناخ ه شقده و دنقد،

دهد كه پيش از آن، در راه ونيان نهادن كنشت مانعي نب ده است.مي

شقد، از نظقر فقهقي چنان كه در مراس مذهبي اصل نرمش ا را مقي ه

نيز در معاملات حق قي و اق صادي وا اهل ك اب، اصل كنقار آمقدن و تسقاهل

مقردم در عبقارتي ديقده يقن احفاظقت از قان : نيقز Bگرديقد. ] مراعات مقي

اگقر » گفقت: ش د كه وارها از پيغمبر نقل شده كه وه مع ققدان خق د مقي مي

. سق وراهقل ذمقه، « ي وهشت را نخ اهقد شقنيد دفاعي را وكشد وكسي وي

م در آمده و دند گنقاه و تعقدي ورققان ن يعني نامسلماناني كه زير حمايت اسلا

انققد كققه پيغمبققر گف ققه اسققت: اگققر: نيققز نقققل كققرده B] 14آمققد.وشققمار مققي

. .

123

اسلامتكامل فقه و آيين در -2قققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققق 18

او ققرار دهقد، دشقمنانش وقر د م رد س كسي افرادي را كه زير حمايت اوين

پيروز خ اهند شد .

كننقدگان ضقد سق مگري محقاك ايالقت لنبقان، كقه قيقا وار، يقك يك

س ان را وه سقخ ي گ شقمالي داده وق د، وقه م قب ايقن روايقت يك ع ارض

ش از ت انقايي داري س كند، و وقي هر كس ورپيمان» پيغمبر م ك م شد كه:

: در B]13«.وققر او ت ميققل نمايققد روز وازخ اسققت، مققن مققدعي او خقق اه وقق د

داده شده و عن ان وصقيت نققل سخناني كه وه عمر در پايان روزگارش نسبت

پناهقان نامسقلمان خق دداري ور وقي كه از ظل ش دسفارش و تاكيد ميشده،

لازم واشقد، دسقت وقه اسقل ه وقرده شق د: ها اگرح ا وراي نگهداري آن .ش د

پقنج » در ك قاوش Porterتر و در روزگاري نزديك16«. أن يقاتل من ورائه »

را نزديققك ووصققرا ديققدم كققه« ويققت اليهقق د» گ يققد: مققي « سققال در دمشققر

سجد را ويران كرد، زيرا كه آن مسجدي و ده است، و عمر م گ يند: وه ايمي

11. آن را از يك يه دي غصب كرده و د تا مسجد را وسازد حاك

[B پسين آم زگاران عل م الاهي نيز س ورذمقي را وقاظل ورمسقلمان وراوقر :

م( وقا همقين 1363هق 113اند، يكي از ايشان وه نام اون حجر هيثمي )دانس ه

18بيره وشمار آورده است .روش اين س را زو گناهان ك

كشورهاي گشوده شده: گرفتن مذهب درشكل -3

در همان هنگام كه وضع مقررات اساسقي نق ين از نظقر حقق قي، وقراي

يهقاي شكسقت خق رده، اهميقت در قه رواوط ميان اسلام پيروزمنقد و ملقت

قققان ني و مسققايل حققق قي يافققت، در سقق ي ديگققر نيققز، زنققدگاني اول مققي

گرفت.هاي گ ناگ ن شكل ميخ د مسلمانان در وخش

126

11قققققققققق قققققققققققكش رهاي گش ده شده قققگرف ن مذهب درشكل -3

نگج ياني كه در كش رهاي دور دست و دند، اگر چه وقرادران دينقي وشقمار

داشقق ند، ن در دسققت نمققيرف نققد، لققيكن هنقق ز مقرراتققي قطعققي از ديقق مققي

مقرراتقي اونقد شق ند. شقد تاوقدان پ وايس ي وراي ايشان دس رالعملي مقرر مي

نگج ي يهاعربتر اي تازه و مسايلي را كه ويشهآمدهشد تا پيشنهاده مي

آن حل نمايند. يداش ند، وه وسيلهيي وا آن نميگ نه آشنافاتح هي

در كشقق رهاي شققام، مصققر و فققارس، مققردم آداب و رسقق م و عققادات

د، وققاق انين ديققد هققاي گ نققاگ ن و دنققداراي فرهنققگكققه هققا را ايققن كشقق ر

سقان زنقدگي فقهقي اسقلام، خق اه از نظقر مقذهبي دادند. و وقدين مي تطبير

شد. مند مي اه از نظر حق قي قان نو خ

دانسقت شقامل داشقت و نمقي خ د قرآن ز اندكي از ق انين در ورنمي

از ف حقات پديقد ، پقس ويني ناشقده ي آن رواوطي واشد كه وه ط ر پيشهمه

و ده و وراي مشقكلات ي عرب ميتر ت ه در آن وه اوضاع سادهويش آمده و د.

داشت.ي كافي در ورنميوزرگ تازه، راه حل

لال و ي اوج ام يققان وققر: كققه وققه ويققژه در دوره Bايققن فرمانققدهان ]

شك ه اين قلمرو ن ين افزودند وه هر س ي هان گسيل شده و دند، تا پقرچ

هقا نب دنقد. اگقر چقه از آن دولت ن ين را ورفرازنقد، و م قه ايقن نيازمنقدي

ي اول م ققه روگققردان هقق نب دنققد، لققيكن ك شققش ايشققان در در ققه

يافققزود و وققه نققام مققذهب ا ققازه مقرراتققي وقق د كققه ورقققدرت دولققت مققي

داد.ها ميچاپيدن آن چه واشمشير وه نفع نژاد عرب گرف ه و دند ودان

قان ني شده يهاي روزمره، وه همان عادتدر ام ر مذهبي م علر وه زندگ

وسنده كرده، و در مسقايل مق رد اخق لاف، هقر چقه هق ش ايشقان تشقخيص

خ اسققت تقق ان گفققت: هققر چققه دلشققان مققيكردنققد، و مققيداد عمققل مققيمققي

ح ققا وققه همققان مقرراتققي كققه از طققرف خليفگققان راشققد وضققع 11كردنققد،مقي

شده و د نيز پاوند نب دند.

121

اسلامل فقه و آيين درتكام -2قققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققق 81

كرد. ايشان وراي يك زنقدگي كقه اين م ض ع پرهيزگاران را ناراضي مي

ك شقيدند. اينقان منظ ر پيغمبر از فقه مذهبي واشد ميمطاور خ است خدا و

گف ند: وايد در هر مسقاله خق اه دينقي و خق اه دنيق ي، منظق ر پيغمبقر را مي

آل پيقروي كقرد. وه قرين منبقع وقراي ي ايده س ج نم د و او را مانند نم نه

واشقند كقه پيغمبقر زنقدگي كقرده، رف قار او را ديقده و ياف ن آن ه ياران مي

را شنيده و دند. دس رهاي او

ت انسق ند اهنگامي كه مردم وا ايقن يقاران نزديقك و دنقد مقي تسنت:

خ اسق ند از اخبقاري كقه اينقان نققل نيك كاري و مسقايل فقهقي را كقه مقي

كردنققد ودسققت آوردنققد. و پققس از عصققر ايشققان وققه اخبققاري كققه پيققروانمققي

ها كردند اك فا نم دند. زيرا كه مدتاز ياران پيغمبر نقل مي« تاوعان ص اوه»

وا آنان زندگي كرده مسايل را از ايشان آم خ ه و دند، و ه چنان، تاوع تاوع، از

گرفت، تا وه روزگار پسين رسيد. مي تاوع

و د كه اثبات شق د كقه وقا يقك وراي درس ي هر كار يا دس ر كافي مي

را از پيغمبر شنيده يا ديده اسقت. و وقا رسد كه آنه يكي از ياران مي، وزنجيره

-ها و آداب پرس شي و حق قي مقدس شمرده مقي ها و دكه سنتهمين روايت

ها از آن هت كه زير نظر پيغمبقر انجقام شقده، و او يقا ارزش آنشد، زيرا كه

21شده و د. داش ند آن را پذيرف ند، معينم منان آن روزگار، وا حقي كه مي

و صق رتي از آن كقه «. يا أمر أول» ، رف ار مقدس « سنت» اين است

نقام دارد. پقس ايقن دو واژه، يقك معنقي ندارنقد. « حقديث » رسقد وه ما مي

اي اسقت از م قدثان كقه و اين زنجيقره 21است.« حديث» ي ريشه« سنت»

رسقاند، كارهقاي دينقي يقا اخبار و كارهاي ياد شده را پشت وه پشت وه ما مي

چقه ها راذيرف ه اسقت، و آن شده و د كه پيغمبر آن دني ي كه نزد ص اوه ثاوت

ي شايان پيروي خ اهدي رف ار روزانهش د، نم نهودين ترتيب ثاوت

128

81ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق سنت قققققققققققققققققققق -3

22ياوي كقه ايقن نظريقه در اسقلام سقني، ماننقد يهق د، و د. در اين ا در مي

اي خق د را وقاز كقرده اسقت كقه در كنقار ققرآن، ققان ني مققدس و مقدرن

داش ه واشند.

23ت ملقت اسقلام درگذشق ه وق ده، هقا و تصق را ي عادتسنت چكيده

ي قققرآن اسققت، كققه آن را زنققده و قاوققل ا ققرا و شققرحي ورالفققا پيويققده

سازد.مي

آورم: گ يند علي چق ن مثال مه زير را مي« سنت» وراي تعيين ارزش

فرسق د، وقه او سقفارش نمق د خ است اون عباس را وراي گف گ وه نزد خ ارج

كه مبادا وراي ايشان از قرآن اس دلال نمايد، زيرا كه قرآن چنقد پهلق اسقت و

تكيققه نمايققد، « سققنت» دارد، ولكققه وايققد وققر هققاي ناسققازگار در ورمققيمعنققي

چنقين ت ان يققين داشقت كقه علقي هر چند نمي 24تا راه، گريز ايشان وروندد.

ت انقد گقردد، و مقي گف ه واشد، ولي وه هرحال اين فكر وه همان دوره وقاز مقي

ي اس ار در آن روزگار وه ما دهد.يك نظريه ص رتي از

هقاي پسقين وشقمري . آثقار ي سقده ت اني هر حديث را سقاخ ه ما نمي

ر اسقت، اينهقا را يقا خق د پيغمبقر گف قه و ها نم داكهن و دن از ورخي حديث

هاي مسلمانان واس ان اسقت. از طقرف ديگقر، هقر چقه از زمقان و يا از ساخ ه

مكان منبع حديث دور شق ي ، ناديقده گقرف ن ايقن خطقر اح مقالي دشق ارتر

غل و غقش، هايي وه ظاهر ويگردد، كه صاحبان آراء نظري و عملي، حديثمي

خ ه و وه پيغمبر و ياران نسبت دهند. انظر خ يش س دسو

ت انست نظر در حقيقت هر صاحب فكر و مذهب، و هر دس ه و گروه مي

خ يش را از اين راه پا ور قا سقازد، و صقاحب راي مخقالف او نيقز وقه همقين

هاي عبقادتي و عقيقدتي و بب است كه در وخشكار دست يازد. و وه همين س

ش د كه يك يقا چنقد ق انين فقهي و سياسي، هي مك ب يا مذهبي يافت نمي

ي راي خ يش نساخ ه واشد.حديث شس ه رف ه را پش انه

121

تكامل فقه و آيين در اسلام -2قققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 82

اي كقه دانقش ويقژه 23اين مشكل را ناديقده نگرف قه، خ د مسلمانان نيز

« درايه ال ديث» ها وه نام ارزش خاص وه خ د دارد، وراي سنجش درس ي آن

هقاي ناسقازگار سقازش ت انسق ند ميقان حقديث نهادند، تا در هنگامي كه نمي

ها دا نمايند.ت آنسدهند، درست را از نادر

است كه نظر نقادان مسلمان در سنجش وا نظر ما ر نيسقت، وديهي

گمان درسقت شقناخ ه، ها ه ، كه ايشان ويما، در وسياري از حديث از ديدگاه

اند، گف گ ي وسيار هست.ها دست وه سينه ماندهو در وراور آن

نه در هقاي ششقگا ها، وه رسميت شقناخ ن صق يح از ن ايح اين سنجش

هقاي ي سق م هجقري حقديث ي هف هجري وق د، كقه مردانقي درسقده سده

ها گرد آورده و دند. شناخ ند، در آني گ اناگ ن را كه درست ميپراكنده

هقا گرديقد. از ميقان آن « سنت پيغمبر» ي عاين شش ك اب مر ع قط

( مر قع قم813هق ق 261 ق( و مسل )مقم811هق ق 26 قوخاري )مدو ص يح

عنق ان حقديث درسقت وهقاي ايقن دو : حقديث Bي اول وشمار آمدند. ]در ه

ها از نظر درس ي نقل ق ل سلامت شناخ ه شدند، زيرا كه راي داده شد كه آن

مققق(888هققق ق 213داود )مققق هققاي اوقق «سققنن» كامققل دارنققد . سققپس

( و اوقن ما قه قم812هق ق 211 ق( و ترمذي )مقم113هق ق 313 و نسايي )مق

ها وارد است وه آن دو هايي چند ودان(، و گر چه اع راضقم886هق ق 213 ق)م

پايگققاه» هققاي مالققك انققس كققه آداب و رسقق م مدينققه افققزوده شققدند. ك ققاب

گرديد ليكن نه از ل ا حديث. را گرد آورده، نيز مع بر « سنت

هاي ديگقري نيقز كقه وقراي دانقش و و ودين شكل، در كنار قرآن مر ع

زندگاني اسلامي اهميت وه سزا دارند، ورپا گرديد.

131

83ققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققتركبيب سنت قققققققققق -4

ـ تركيب سنت:4

بي كه اكن ن وررسي خ اهي نم د، كاري وا سنجش شكليدر تط ر مذه

ي درسق ي وقه گسق رش مضقم ن آن نظقر داريق . مسقاله نداش ه، « حديث»

چ نه « حديث» دهي كه از اين نك ه قرار مييا كهن و دن آن را نيز، پس

وق ده اسقت. هاي دايمي خ د مردم مسلمان شده مقي يك آينه، نم دار ك شش

ياوي .و اين معني را از و د مسايل وسياري كه در قرآن نب ده است در مي

ها، عقايقد و افكقار سياسقي، ولكقه نه تنها مسايل مرو ط وه قان ن، عادت

خ اه آن را خ د ساخ ه و يقا از ويقرون وارد كقرده دارد، هر چه اسلام در ور مي

اند. اما مسلمانان اين كالاهاي وارداتقي پ شيده« حديث» واشد همگي، روپ ش

اصلشققان دور گرديقده، شققكل اسققلامي زانققد كقه ا را چنقان تغييققر شقكل داده

اند.وه خ د گرف ه

هقاي هقايي از حبرهقا، از انجيقل تق رات، انجيقل، گف قه هقايي از عبارت

ي ي نققان، پنققدهايي از فققارس و هنققد، هققايي از فلسققفه تكققه "23سققاخ گي،

وقاز كقرده اسقت. « حقديث » هر يك از اينها اي خق يش را در اسقلام از راه

يح يافققت،نيققز وققراي خقق دش ققايي در حققديث صقق« أو نققا» ي واژه ح ققا

و ودين شكل چيزهايي كه هي روطي وه اسلام نداش ه، وه ط ر مس قي ، ملك

طلر مسلمانان شد.

كق ري اسقت كقه لنگقي را وقردوش 26ي هقاني مثل مناسقب، افسقانه

ي مسقئ ليت ي درخ ان را ودزدند، و دو تقايي نم نقه كشيد تا دو تايي مي همي

: كقه در ادويقات اسقلامي Bش رك س و ان در يك گناه قرار گرف نقد ] م

هققاي هققزار و يققك شققب از انققب شققاهزاده و ر ققان پسققر گليققاد در افسققانه

21شاه شده است . ( ليعاد )

131

اسلامدرتكامل فقه و آيين -2قققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققق 84

ي پي سق ه: اين افسانه در اسقلام وقه صق رت حقديثي وقا ايقن زنجيقره

در آمقده اسقت. 28او وكر وقن عيقاش از سقعد وققال از عكرمقه ار اوقن عبقاس

ي ياوي ، كه در تلم د از گف هدر ص رتي كه همين مقايسه را ما نزد روانيان مي

21وراي پادشاه روم سل ك وي آمده است.« يه دا هناسي»

هققاي مققذهبي وققه روي اسققلاماي وققزرگ از افسققانهاز ايققن راه كنجينققه

ودان داخل گرديد. وه ط ري كه اگقر وقه م ضق عات وسقياري ك واز شد و ك

وقا ادويقات مقذهبي يهق د شمرده شده است، نگقاه كنقي و « حديث» كه از

ت اني . م ارد وسياري را كه از اين منقاوع يهق دي وقه درون مي مقايسه نمايي ،

ادويات مذهبي اسلام آمده است وياوي .

گيري، در صدر اسقلام گزيني و شكلك ششي كه وراي هماوردي و اي

ندگان كه آغاز شد وعدها گس رش يافت و افزون گشت. اين وراي آن گروه پژوه

واشند، خ د م ضق عي القب اسقت تقا در ايقن وه ادويات مذهبي علاقمند مي

هاي آن را وياوند. ي پرشاخ و ورگ ت قير و س ج كنند و ريشهرش ه

وق ده، چارچ وي وراي افكار مذهبي، اخلاققي در اسقلام مقي « حديث»

داشقت، در ققرآن مقي هقايي ي اصق ل اخلاققي كقه فققط ريشقه تط رات اوليه

در آن انعكاس ياف ه است. رف قار و اخقلاق نقرم و لطيقف و رق قي كقه اسقلام

و د، در اين ا وسيار است.صدر اول پذيراي آن نمي

هقايي اص ل عالي پرهيزگارانه و دور از ريا در حديث هست، و من نم نه

قا ي رح ، خق اه رحق خقدايي و خق اه رحق انسقاني در ايقن رهاز آن را دروا

خدا رحق را صقد و قش نمق د، نق د و نقه وخقش را نگقاه داشقت، » آورم: مي

نهقد، مبقادا كقه وقدو آسقيب اش نمقي تا آن ا كه اسب سو خ د ور روي ووه

. »

132

83ققققققققققققققققق قققققققققققققتركيب سنت ققققققققققققققققققققققققق -4

خ اهيقد وقه مخل ققان مقن اگقر رحمقت مقرا مقي » گ يقد: خدا مي 31«. رسد

ن ايي رود همانند كسقي اسقت اي يا ويكسي كه وه س ي وي ه» ، « رح كنيد

گ رود، هق چق ن كسقي اسقت كقه روزهقا را روزه و كه در راه خقدا وقه نق

كسي كقه دسقت نق ازش ورسقر ي يمقي » : و يا: B] 31«. ها را زنده وداردشب

ياوقد، روز قيامقت يقك وكشد وراي هر م ي سر او كه وقا دسق ش تمقاس مقي

هقر چيقز را كليقدي اسقت م بقت » و يقا: « شعاع ن ر دريافقت خ اهقد كقرد

« . وه زيردس ان و فقيران كليد وهشت است

ويني ، كه وقه ورخقي هايي همانند اين، از پيغمبر ميدر حديث سفارش

، حقيققت ديقن ونگرنقد ومغقز خق يي هق چق ن از ياران نم ده، تقا وقه نيقك

هقايي را كقه ها هي كقدام ارزش سقفارش نظر من، در ميان آن همه وصيتوه

وه او ذر غفاري نم ده اسقت نقدارد. او پقيش از مسقلمان شقدن يقك مشقرك

ي پقاكي شقد و مق رد و د، اما در دوران نخسق ين ف نقه، وي نم نقه ودكاره مي

او: دوسق هفقت چيقز وقه مقن آم خقت. گ يقد يت ه پارسايان گرديد. او مق

وه من گفت:

32واشهن ايان را دوست ودار و وديشان نزذيك ميوي -1

[B :2- ها كه ورت فرمانروايند.پي س ه نظر ور زير دس انت واشد نه آن

گاه از كسي تمنايي نداش ه واشههي -3

فادار ومان، هر چند ت را خشمگين سازند.وه كسان خ د و -4

پي س ه راست وگ ، هر چند تلخي آورد. -3

در سير خ دت وس ي خقدا وقه نيشقخند اسق هزاء كننقدگان تق هي -6

مكنه

133

اسلامتكامل فقه و آيين در -2قققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققق 86

پي س ه ورد زوانت واشد: هي قدرت ورتر از قدرت خدا نيست. اين -1

گنجي است كه در زير تخت خدا قرار دارد .

، اعمقال مقذهبي «حقديث » هقا در همراه وا گرد آمدن چنين خ اسقت

تر والا آمد. ارزش كارها وه ني ي كه ودان واداش ه استمردم نيز وه سطح رقير

واوس گي يافت. و اين انديشه وه ص رت يكي از اص ل عقالي زنقدگي اسقلام در

ا كقه ورسقر در اي . تا آنودان اشارت كرده 21: چنان كه ما در ص Bآمد. ]

تقا « = كار وه پندار نيك واشد إنما الأعمال والنيات» ن ش ند: « أزهر» وزرگ

آينقد، اين مركز وزرگ عل م مقذهبي اسقلام در مقي وسيار كساني كه وه ديدار

وايس ي در ت صيل دانش، پقاك نيقت و پرهيزگقار واشقند. م ذكر ش ند كه مي

ي كارهقاي مقذهبي را كار اين حديث چندان والا گرف ه و د كه اين فكر همه

ا پنققدار خقق د وسقق ي مققن وقق» گ يققد: وققه زيققر پرتقق خقق د گرفققت. خققدا مققي

الب قه ايقن حقديثي ن سقاخ ه اسقت و پقس از وقاور 33«. وياييده نه وا كردارتان

ي كارهقاي مقذهبي م منان وه آن انديشه، و د آمقده كقه نيقت را پشق انه

خ د شمردند.

تكامقل « حقديث » ليمقات اع ققادي، نيقز وقا گسق رش آثار اخلاققي تع

آورم كقه در طقرز فكقر مسقلمانان يافت. من در اين ا وراي آن يك نم نه مي

تققريناين ت حيققد قققرآن، شققرك وققزرگداشقق ه اسققت: ونققا وققرنيققز تققاثير مققي

(. 13: 31و لقمان 116 :4گناه است و خدا آن را نخ اهد وخش د )نساء

معنقي شرك را چنان تكامل وخشد كه وه مفه م« حديث» اما گس رش

وزرگداشققتآن، ققز گ نققه عبققادتي را كققه درضققدت حيد من صققر نمانققده، هر

پقس چنقد گنقاه و نادرسق ي ري در ميقان واشقد، نيقز در ورگرفقت. خدا منظ

كارهاي كه، ريا در ه م شرك افزوده گشت. چنان ي مفديگر وه دايره

134

81حديث سازي قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق

آمد. زيقرا د مردم انجام شق د، نق عي شقرك وشقمار آينمذهبي، كه وراي خ ش

شققدهي وزرگداشققت خققدا، پنققدار خقق ش آمققد مققردم نهققاده در كنققار انديشققه.

نق عي شقرك « كبقر = خ دپسقندي » و ريا وا ت حيد ر نيايد و نيز 34است.

يقا « شرك اصقغر » شناخ ه شد. و از اين راه، در اخلاق اسلامي گناهي وه نام

تقر شرك خفي، كه در ته دل نهف قه اسقت شقناخ ه آمقد، كقه ميقداني فقراخ

ايش وه نفس اگر وا اراده ص رت گيرد هق چق ن دريقايي گر: » Bداشت. ]مي

ايققن سققخن را يكققي از آم زگققاران«. خ اهققد وقق د كققه راه وققه سققاحل نققدارد

33ي اسلام، هنگام گزارش يك حديث ن ش ه است.ولند پايه

تر از آن چقه در آغقاز و ودين ترتيب زندگي مذهبي، وه سط ي م رقي

تق ان رسقد كقه نمقي و د ورسيد. از اين هنگام سقخناني وگق ش مقي اسلام مي

"33ها را از صق فيان وازپسقين شقمرد، گقر چقه وقا آن كقاملا م افقر اسقت. آن

حديثي ديگر هست كه ظقاهر سقاخ گي هق نقدارد، ولكقه مق رد اتفقاق نظقر

حديث قدسقي » وزرگ نيز هست و در چهل حديث ه ياد شده و دانشمندان

گقردد مقي من واكردار نيقك وسق ي مقن نزديقك يونده» نام گرف ه است: «

تا آن گاه كه دوس ش ودارم، هنگامي كه دوس ش گقرف ، گق ش شقن ايش و

يوسيله : وه B« ] چش وينايش و دست نبانش و پاي رهن ردش خ اه و د

36كند.پيمايد و احساس ميسرايد و ره ميشن د و ميويند و ميمن مي

حديث سازي:

ها، خ اه فقهي و حق قي، خق اه اخلاققي و ي اين حديثآورندگان همه

را ي يقك زنجيقره، آن دادند و وقه وسقيله ها را وه پيغمبر نسبت ميتروي ي، آن

پي س ند، كه آن را از پيغمبر شنيده يا ديده اسقت كقه وي وه يكي از ياران مي

اين رس را انجام داده است.

شناسان مسلمان، خ دشان نيز نيازي وه چندان هق ش نداشق ند حديث

.

133

اسلامدرتكامل فقه و آيين -2قققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 88

در اخبار هست، و آن نقا ري را كقه وقا شقرايط زمقان كه تا آن ناسازگاري را

ها را در ياوند و وه اتهقام دروغ وق دن كقه وقر دارند، و نيز وضع گمان انگيز آن

31ها وارد است، وينديشند.وخشي وزرگ از حديث

دمند ساخ ه، در ميان هايي س پاك، حديثنام ورخي كسان كه وا ني ي

كردنققد، شققناخ ه شققده اسققت. وسققياري از پرهيزگققاران، مققردم پخققش همققي

« سقازي حقديث » رو دروايس ي، خدمات شاياني را كقه در وه هنگام مرگ، وي

اش كننقده كردند. اينان در اين كردار، در ص رتي كقه انجام داده و دند، ياد مي

ياف ند.وا درس ي و راس ي، نميگ نه ناسازگاري واشد، هي انديش نيك

مق ه وق ده، وقاز هق از مقردم « سقازي حقديث » چه وسا كسان كه وه

اي وقه شخصقيت و گ نقه خدشقه آمدند. اين اتهقام هقي شمار ميه شراف مند و

م قققدي ، كققرد. وققراي مققرد وزرگقق اري و اح ققرام مققذهبي ايشققان وارد نمققي

هقا مققداري هق دروغ وق ده واشقد: و د كه در ميان حقديث نگران كننده نمي

38«.در زندگي پيغمبر ودو دروغ وس ند و پس از مرگش نيز»

گ است، از سق ي ديگقر، شنيدند كه هن وراي دروغاگر از س يي مي

پققس از مققن ماننققد ديگققر پيغمبققران،» اندنققد كققه: خ چنققين حققديثي را مققي

حديث وسيار نقل خ اهد شد، پس هر چقه را وقه شقما رسقيد وقر ك قاب خقدا

امه و اگققر ناسققازگار وقق د، مققن عرضققه داريققد، اگققر م افققر آن وقق د، مققن گف ققه

"38«.امگف ه ف ار كه نيك واشد منامه و نيز از او است كه: هر گنگف ه

كردنقد؛ هنگقامي حديث سازان رل خ د را در وراور مردم چنين ويان مي

كققه از انققس اوققن مالققك كققه نزديققك ده سققال از يققاران پيغمبققر وقق ده اسققت،

ن ي از او شققنيدي؟ او خسقق اكنققچققه از پيغمبققر نقققل مققيپرسققيدند: آيققا آن

.

136

81ققققققققققققققققققققققققق ققققققققحديث سازي قققققققققققققققققققققققققق

اي ، از او شنيده واشي ، ليكن مقا چنين نيست كه هر چه نقل كرده» ش د: مي

31«. كني يكديگر را تكذيب نمي

نظر مذهبي چنين مسقاله اين است كه: از« پيغمبر گفت» پس معني

آن م افقر كه آن نيك است و ممكن اسقت پيغمبقر وقا واشد، يا ايندرست مي

آورد كقه هقر چقه را يكقي از اين مله عبارت تلم د را وه خقاطر مقي 41واشد.

41گ يد وراور آن است كه م سا درسينا گف ه و د.ها وعد ميح اريان درقرن

گذاري فقه:پايه -5

هاي اخلاقي هاي پرهيزگارانه، وه ويژه در م رد حديثپردازياين حديث

امقا علمقاي مقذهبي "41گرديقد. تر رووه رو ميپ شي ويشو نيك كاري، وا چش

خ اسقت مبنقاي حكق شقرعي هقا مقي تر، هنگامي كه مانند اين حقديث پردل

هقاي گذاردند كقه چنقين حقديث ده نميقرار گيرد، در وراور آن ايس ادگي نم

فققه اد، مبناي حك عبقادتي يقا عملقي در هاي م ضي انديشهم ناقض و زاده

وش د.

ها منجر وه ياف ن راه نق يني در آغقاز پيقدايش فققه اين شك و دو دلي

اي وراي اس نباط دسق رهاي هاي ص يح، پايهرا در كنار حديثگرديد، كه آن

يوردند. و سپس وه ر ديدنقد كقه ايقن مققررات را وقه وسقيله مذهبي وكار مي

گققاهنظققر شخصقي وصقق رت ققان ن درآورنقد. الب ققه هقي ازقيقاس و اسق ن اج

حديثي را كه ثاوت واشد نبايد كنار نهند، لقيكن پاوقه پقاي آن وايقد، اسق نباط

درست فقهي، اي خ د را داش ه واشد.آزاد وه عن ان راه

هقاي هاي فقهي و زئيات آن از فرهنقگ انگيز نيست كه آم زششگفت

هاي علمي ن ين وه طق ر ت قيقر ويگانه م اثر شده واشد. چنان كه در پژوهش

در فققه اسقلامي، چقه در ق اعقد آن، چقه در فقروع 42ثاوقت شقده اسقت، كقه

"42مسايل آن، آثار انكار ناپذيري از حق ق رم و د دارد.

131

اسلامتكامل فقه و آيين در -2قققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققق 11

ي دوم هجري شك فان شقد، هاي علمي كه در سدهوه هر حال ك شش

ن مقذهبي ي ن يني را ورفرهنگ اسلامي افزود، و آن عل فقه، همان ققان ماده

ن زندگي مقذهبي ئي شهاي وسيارش كه در همهو د كه وعدها وا شاخ و ورگ

رژي اسلام نيقز اثقري ، وه پس ي گراييد. تغييرو دانش مذهبي رخنه كرده و د

شققگرف در تكامققل آن داشققت، زيققرا كققه ايققن تغييققر سققق ط دولققت امقق ي

ي نقق يني راه و روش اسققلام را وققه ققاده و ورپققا شققدن دولققت عباسققي

انداخت.مي

دين در دولت اموي و عباسي:

ي نيروهقاي هاي وه من فرصت داده و د، تا دروارهپيش از اين، ك شش

هقاي فعقال آن را گذشق ه از م رك در اين دو دولت س ج نماي ، و وخقش

ي ان ادگي كقه م قب شقد عباسقيان آن همقه امقه يي خق حس سلطنت

. گانشان ورتن نمايند، آشكار نمايتئ كراتيك، ورخلاف گذش

خق اه وقه ك تقاه سقخن وگق ي : انقلاوقي كقه عباسقيان را اكن ن مقي

ردن وقه قا كق ، تنهقا يقك انققلاب سياسقي خشقك و ا وه حك مقت رسقانيد

هاي پادشاهي نب د، ولكقه در عقين حقال تغييراتقي، شقگرف در رواوقط خاندان

ن كقه از طقرف پرهيزگقاران امقت مذهبي و ق د آورد. زيقرا وقه قاي ام يقا

وقق دن مقق ه و دنققد و در دروارهايشققان در دمشققر، و در « اهققل دنيققا» وققه

ريآ .هاي واس اني عرب چسقبيده و دنقد يشان در ص را، وه همان سنتهاكاخ

وه اي ايشان، يقك حك مقت مقذهبي داراي افكقار كليسقايي روي كقار آورد.

خ يشقاوندي » يهي، ورپايقه ه چنان كقه عباسقيان حقر خق د را در پادشقا

كردنقد كقه حك مقت خق يش را نقه ادعقا مقي نهاده و دند همقان گ « پيغمبر

هقاي مقذهبي، ور قاي حكق م ي كقه نقزد ي سنت پيغمبر و خ اسقت ورزمينه

43دارند.ديني شناخ ه شده و د اس ار ميپرهيزگاران وه وي

138

11ققققققققق قققققققققققققققققققققققققدين در دولت ام ي و عباسي ققققققققق

ك شيدند كه اين پ شش را كه حر آنان وقر آن اسق ار ايشان خيلي مي

« پادشقاه » خ اسق ند تنهقا داري كنند. و از اين روي ايشان نمقي و د. نگاهمي

ي اول فرمانروايققان مققذهبي واشققند خ اسقق ند در در ققه واشققند ولكققه مققي

ردد.و حك م شان حك مت مذهبي شناخ ه گ

در دولت ايشقان، وقرخلاف ام يقان، ققان ن مقذهبي يگانقه راه وق د كقه

ك شقيدند كقه ايقن ادعقا را در واققع شد، ايشان مقي وايس ي ودان رف ار ميمي

ي آني عمقل پ شقانند، تقا و اننقد وقاحر خقان ادگي كقه و سقيله ه امقه

آميقزي الفقا ، ك مت رسيده و دند وه خ وي وقازي كننقد. پقس وقه رنقگ وه ح

هايش، واتعبيرهقاي حقر وقه انقب، وقه قصقد در وزرگداشت پيغمبر و خاطره

اظهار مخالفت وا پيشينيان خ د، پرداخ ند.

يقن گاه وقه ا ام يان هر چند ه كه سرشار از عقيده وه اسلام و دند، هي

ك شقيدند وظقايف خق يش را وقه صق رت مقذهبي دو رويي دست نقزده، نمقي

"43در آورند. و ما در اين واره گف گ خ اهي داشت.

تر پرورش در عهد حك مت اين خاندان، عمر دوم ق كه در م يطي سال

د ق يگانققه فرمققانرواي ياف ققه و نققاداني او در سياسققت، خانققدانش را وققه وققاد دا

ت اني وشن ي كه از گس رش تاسيسقات دول قي لق گيري ايشان است كه مي

تقق ان چنققين عبققاراتي از او شققنيد، كققهكققرد. او يگانققه كسققي اسققت كققه مققي

ي وققدي وضققع در پاسققخ يكققي از واليققانش، هنگققامي كققه گزارشققي دروققاره

داد، گف ققه وقق د: شهرسقق انش، و نيققاز وققه و د ققه وققراي آوققاداني آن مققي

هققايش را از سقق پققاك وققا دادگسقق ري وققراي آن حصققار وبنققد، و ك چققه »

ت اند از ام يان صادر ش د.و اين عبارتي است كه نمي 44«. كنه

هقاي خاشقعانه، شقعار هقاي پرهيزگارانقه، و عبقارت ودين ترتيقب گف قه

. .

131

تكامل فقه و آيين دراسلام -2قققققققققق ققققققققققققق ققققققققققققققققققق 12

يقران ي مظاهر پادشاهان ساساني اها كه خ د را وه همهو د، همانعباسيان مي

تققرين شققعار حك مققتكققه مهقق 43آراسقق ه و دنققد، و وققرادري ديققن و دولققت

ايران و د، شعار دولقت عباسقي سقاخ ه و دنقد. ديقن نقه تنهقا در ورنامقه وق د

رفت.هاي دولت وشمار ميترين ورنانهولكه عالي

مقام اجتماعي فقيه:

ي اهميت مقامقات مقذهبي در ايقن دروقار و اندازهت ان وه ا مياز اين

اري وقراي آن لازم زگق ورد. هرگاه مذهبي نمق دن سقازماني يقا ققان ن دولت پي

آوردنققد.شققد، فقق ري ايققن سققنت پژوهققان، كققه فقققه از آن ويققرون مققي مققي

ار ايققن خانققدان، وققرايشققدند. و از ايققن روي روزگققنققامزد انجققام آن كققار مققي

هققا نقق زادي نققاچيز وقق د،ف گي و ورومنققدي فقققه اسققلام، كققه پققيش از آنكشقق

وه رين م قعيت را فراه كرد.

ي آن ديگقر، تنهقا يقك كقار وررسي حقديث نبق ي و پقژوهش زنجيقره

يقرا كقه كقارش تنهقا پرهيزگارانه نب د، ولكه داراي اهميت علمي وسيار شقد. ز

يتعيين مسايل فقهي و عبادتي نب د، ولكه شكل رژيق و رسقيدگي وقه همقه

ام ر عملي، و سقازش دادن نهادهقاي ملقي وقا دسق رهاي فققه مقذهبي نيقز

و د.وا آن مي

گرفقت. ام ميشد، وا كمال دقت انجوايس ي اس نباط ميي اينها ميهمه

اين و د كه فقه شكل گرفت، تكامقل يافقت و روزگقار وقه كقام فققه و فقيهقان

گشت، قاضي مرد وزرگ وشمار آمد.

ديگقر ماننقد پققيش، پقرداخ ن وققه فققه تنهققا وقه شققهر مدينقه، زادگققاه

لكه در مركز ن ينداشت. واسلام، ميهن سنت و مركز تق ا اخ صاص نمي

141

13مقام ا ماعي فقيه ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق

وگرفت و از آن ا وه نقاط دور دست خاور النهرين، انجام ميدولت، در وين

شناسقي ي حك مقت خلفقا پقژوهش فققه يافت و زيقر سقايه واخ ر گس رش مي

چقه وردنقد، و از آن قا مقي قا و آن يافت. مردم حقديث را وقه ايقن تكامل مي

كشيدند. در دست داش ند احكام ن ين ويرون مي

ها گ ناگ ن و آمد. راههاي ايشان هم اره وا ه م افر در نمياما اس نباط

ي اولهطققرز فكرهققا ناسققازگار وقق د. ورخققي از ايشققان حققديث را در در قق

هقاي گ نقاگ ن ها نيز وه يك پرسقش پاسقخ نهادند، اما خ د حديثاهميت مي

ها پيش آمد. گروهي ديگقر وقه دادند، پس نياز وه تميز و دا كردن حديثمي

خ اسق ند در قيقاس ها، وه سبب مشك ك و دنشان وسقنده نكقرده مقي حديث

آزادي داش ه واشند. و از طرفقي آداب و رسق م م لقي را در كشق رهاي كردن

يك واره وسادگي دگرگ ن ن ان كرد.ف ح شده

ها:پيدايش مذهب واره

هقايي هقا و مك قب اخ لاف ديدگاه اين دو روش، سبب پيقدايش گقروه

دا هققا، از يققك ديگققر ققگرديققد كققه در تفصققيل احكققام و روش اسقق نباط آن

واره( خ انققده شققد، )مققذهب« مققذهب» هققا شققدند. پققس هققر يققك از آنمققي

«.فرقه»نه

يها، از همان آغاز پذيرف نقد كقه نظقر همقه وارهنمايندگان اين مذهب

داشق ند. و روي همقين ايشان درست واشد. زيرا كقه همگقي يقك هقدف مقي

اف ققادو كق اتفقاق مقي 46كردنقد. زمينقه. وقا يكقديگر م رمانقه ورخق رد مققي

گيققري رخ دهققد. تعصققب كققه در ميققان ورخققي سققرخ رده م عصققبان، سققخت

ها هنگامي آغاز شد كقه خ دپسقندي فقيهقان فزونقي وارهدر ميان اين مذهب

41ش رادمردان ايشان قرار گرفت.يافت. و اين خ د م رد نك ه

141

تكامل فقه و آيين دراسلام -2ققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 14

نمق دار روح 48«اخ لاف امت من رحمقت اسقت » وه ط ر كلي حديث

هايي در دست است كه نشقان نرمش و گذشت در ميان س يزگران است. دليل

دهققد: ايققن اصققل نمقق دار وحققدت نظققر فقيهققان و دفققاع ايشققان در وراوققر مققي

هاي دشمنان داخلي و خار ي، نسبت وه اخ لافات فقهي و نااسق اري سرزنش

41ف اها و ده است.

ي همگاني اين است كه درسق ي و شقرعي وق دن تا وه امروز نيز نظريه

اهاي مخ لف فقهي، تا ايي كه طبقر راه و روش پيشق اياني واشقد ي ف همه

كققه پيشقق ايي ان صققاري ايشققان مقق رد اتفققاق نظققر مسققلمانان اسققت، وايققد

واره وققه ديگققري چنققان كققه ان قققال از يققك مققذهب "41پذيرف ققه شقق د.

وق د. و سقبب و ق ب دووقاره انجقام كقاري سقاده مقي وه منظ رهقاي معقين،

داشققت.اي وققا خقق د نمققيشققد، تشققريفات ويققژهدادن كارهققاي مققذهبي نمققي

آن را تر مققه Perrinكققه پققرون « ميققزان» عبققدال هاب شققعراني درك ققاوش

ه است.كرده است، ف اهايي وراي اين كار گرد آورد

ع مقام، گاه وه گاه از گروه مذهبي وه گروه ديگر مالب ه كساني كه وه ط

( كقه قمق 1411القدين صقل ي ) گراييدند، مانند قاضي شافعي دمشر شمسمي

گاه حنفي و گاه مالكي شده وق د، از طقرف معاصقران خق يش مق رد تمسقخر

دادن گقروه، ولكقه وقراي يقر غيتامقا ايقن اسق هزا نقه وقراي 31گرف ند.قرار مي

31ي آن كار و ده است.انگيزه

واره پيروي كند. م مد ت انست در يك هنگام از چند مذهبيك تن مي

( از آن رويقمق 1133ي پقنج هجقري ) اون خلف يكقي از دانشقمندان سقده

ملقب شد كه در مدتي ك تاه سه وار گروه خ د را تبقديل كقرد. « حنفش» وه

ي ايقن او حنبلي و ده، وه حنفي و سپس وه شافعي گرويد و لقبش ك تاه شده

وينققي كققه در يققك خققان اده، پققدر و فرزنققداني را مققي 32سققه نققام اسققت.

. .

142

13ققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققواره قققققققققققققققپيدايش مذهب

: احمقد شقنبري Bپي ندنقد. يكقي از وقرادران ] هاي گ ناگ ن ميوارهوه مذهب

ي ك چققك صققرانش او را اوقق حنيفققه ا( كققه معقمقق1633هققق ق 1166ق)مقق

و ديگري در همان هنگقام شقيخ شقافعيان ناميدند در قاهره، پير حنيفان،مي

( است كه وه شافعي ك چقك قم1636هق ق 1161قو د. و اون م مد شنبري )م

33معروف و د.

يقاوي كقه تر، در دمشر مقي پرهيزكاري ديگر را وه روزگاري كمي واپس

واره وگرونقد. ر مقذهب خ اهد تا هر يك وه يكقي از چهقا از خدا چهار فرزند مي

آورآري شققگفت 34افزايققد كققه دعققايش نيققز مسقق جاب شققد. ايققن مصققدر مققي

دار، وسققياري از ف اهققاي گ ينققد: ورخققي دانشققمندان نققام نيسققت كققه مققي

33نم دند.وه ظاهر ناسازگار ويان مي يوارهخ يش را ور اساس دو مذهب

وه رو هس ي ، ولكقه زگار قدي وا چنين مسايل فقهي روما نه تنها در رو

كقه، احمقد ياوي ، چنقان ها را نزد فقيهان م اخر ميهاي واپسين نيز آندر قرن

هقاي گ نقاگ ن ديگقر نيقز ( كقه در دانقش قم1112اون عبدالمنع دمنه ري )

يققاوي در وظققايف الاعضققاء، نجقق م، طلسقق ، آبهققايي شققهرت داشققت و ك ققاب

داده اسقت. ها و ز آن نگاش ه است، وا روش هر چهار گقروه ف ق ا مقي چشمه

او را حنفي، مالكي، شافعي، حنبلقي « كشف العي ن» هايش و ور يكي از ك اب

را منقافي ق اعقد، كرده و آن و كسي در آن، زنندگي احساس نمي 36اند،خ انده

31دانس ه است.يا نادرست نمي

هقاي مقذهبي كقه تنهقا در ورخقي امق ر عبققادتي، امقروزه، از ايقن گقروه

اندكي ه اخق لاف دارنقد، چهقار گقروه وقه قا مانقده اسقت، و اينقان هقان

هقر گقروه در شقهري اند. ك و زيادي پيقروان اسلام را ميان خ د وخش كرده

.

143

اسلامتكامل فقه و آيين در -2قققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققق 16

وق ده اسقت، ماننقد ٭هقاي خص صقي تقر در اثقر پقيش آمقد اي، ويشمنطقه يا

ي پيروانققي م نفققذ كققه در آن منطقققهآن كققه، آمقق زش يققك گققروه و سققيله

گذاري شده واشد.ياف ند گس رش ياف ه و مك ب ايشان پايهمي

( وقه ورخقي قم821هق ق 214ي شافعي )وارهدر اثر پيش آمدها، مذهب

ققا ي عققرب، و از آنهققاي مصققر، خققاور آفريقققا، نقق ب شققبه زيققره وخققش

مالقك وقن انقس پيشق اي مدينقه يوارهي هند راه يافت، مقذهب وه شبه قاره

ي شمال آفريقا و اسقپانياي هاي ديگر مصر و همهم( در وخش113هق ق 111)

واخ ري گس رش يافت. يپيشين، و در أواخر در افريقا

گققريهققايي در روشققنگقاهي نيققز منققافع اسق عمار اروپققايي هقق انگيقزه

داشقت، اش و د مقي اي فقهي وراي مسلماناني كه زير سلطههوارهرواوط مذهب

ي ايگناس» آن چه را از اينها وايد در اين ا نام ورد، يكي ك اوي وزرگ است كه

وه دسق ر وزارت مسق عمرات اي اليقا ويقرون داد. و آن « گ ئيدي و سان ي لانا

هقا و وا يادداشقت « اقالمخ صر لخليل ون اس» اي است از فقه مالكي تر مه

( در عبادات و معاملات. و ديگر ك قاب قم1111ها در دو مجلد وزرگ )سنجش

1113« مبققادي الفقققه الاسققلامي ال نفققي، المققالكي، الشققافعي و ال نبلققي»

ي هنقدي مسقلمان آن، عبقدالرحي ، فققه چهقار گقروه را واشد كه نگارنقده مي

نشان داده است.

در آسياي ميانقه و چقه وقاخ ري، و هق چنقين هنقديان، چه ها، اما ترك

( آن پيشق اي وقزرگ را قمق 161هقق ق 131ي اوق حنيفقه )پيقرامن وارهمذهب

و د.ي فقهي مك ب ا هاد ميگذار نخس ين مجم عهكه پايه گزيدند ققققققققققققققققققققققق

هاي حنفي، شافعي، مالكي، حنبلي زياد هق خص صقي وارهوندي غرافيايي مذهبوخش ٭

ديده ش د. "38نب ده است. پان شت

144

11 ققققققققققققققققققققققققققققققققققققها قققققققققققققققوارهپيدايش مذهب

ي( پيشق ا و نماينقده قمق 833هقق ق 241حنبلي )در اين اواخر، آم زش احمد

واره، پقيش پرس ان گس رش ياف قه اسقت. ايقن مقذهب ترين گروه سنتنمايان

النهقرين و سق ريه و ي پانزده در ميان سقاكنان وقين از اينها نيز پيرامن سده

داشت، اما چ ن عثمانيان در هان اسقلام وقه ققدرت فلسطين رواج وسيار مي

ك تنقگ شقد، و وقه قاي آن رسيدند، ميدان عمل آم زش خشك حنبلي ك

ها فرصت آن را داري ما در اين سخنراني 38ي حنفي گس رش يافت.وارهمذهب

ي هفقده نيقز ي حنبلقي در سقده وارهي دو واره زنده شدن مقذهب كه درواره

"38گف گ داري .

ي وارهبهپيرو مقذ ده و همراه ايشان مردم فيليپين مسلمانان ايالات م

شافعي هس ند.

اجماع: -6

كنقي كقه وقيش از ديگقران، ا، از يك اصل مهق گف گق مقي در اين

يدر تكامقققل فققققه اسقققلام، اثقققر داشققق ه و نمققق دار نيقققروي گردآورنقققده

واشقد، و آن اصقل يهقا مق وارههايي ناشي از تكامل فققه، در مقذهب پراكندگي

يعني ه راي شدن گروه است.« ا ماع»

هقاي علمقي، ا مقاع را ي نااس اري ف اهاي عملي، در م فقل در دوره

شناخ ند، پقس وقه طق ر دايق در كاروردهقاي گ نقاگ ن مع بقر اصل و قاعده

ت مقن امق » ي آن از پيغمبر گرف ه شده اسقت كقه گفقت: شناخ ه شد. ريشه

» ، و نيز در حديثي كه سيس عددي دارد گفقت: «ا ماع ننمايند ورگمراهي

خدا شما را از سه چيز نگاه داش ه است: ازنفرين پيغمبرتان كه هلاك ش يد، از

31«.پيروزي گمراهان ان ور رس گاران ان، و از فراگرده آمدن ور ناروا

143

تكامل فقه و آيين دراسلام -2ققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققققق 18

يواشقد كقه پشق انه مقي « ا مقاع » آري در اين قا، گف گق از اصقل

خقق د نيققز ويققان « إ مققاع» ي عروققي واژه 61نظريققات مسققلمانان سققني اسققت.

ر نقاروا هق راي گقاه وق ي اين مفه م مه مذهب سني اسقت كقه: هقي كننده

ن انند شد. ما در گزارش ايقن فصقل مق ارد وسقيار وكقاروردن اصقل ا مقاع را

رفققت اسققلام و تكامققل رواوققطخقق اهي ديققد كققه كليققد فهقق چگقق نگي پققيش

چقه را كقه را ودست ما خ اهقد داد. پقس هقر آن سياسي، اع قادي و فقهي آن

امت اسلام وه راس ي و درس ي پذيرفت، وايس ي در واقع نيز راسقت و درسقت

رهاكردن ا ماع پشت نم دن وه مقام سنت است. 61واشد.

دليل اين كه اين اصل در ضمن تكامل اسلام پديدار شده، اين است كه

ت انقد وقه آسقاني از ققرآن وقراي اثبقات آن دليلقي وياوقد. گ ينقد، انسان نمقي

ي پيغمبقر م قب هنگامي از شافعي، كقه خق دش ا مقاع را وقه ونقا ورگف قه

شناخت، پرسقيدند: از كجقاي ققرآن، ايقن اصقل را رسيدن وه حك شرعي مي

آوري؟ او وراي پاسخ ياوي سه روز در خانه نشسقت، و سقپس وقا حقال ي مي در

ي قاوققلهققايي كقه از رنققج سق ج ي آيققه و ك ف ققه، وقا روي و دسققت خسق ه

هقركس پقس » گيري آماسيده ي ده، ويرون آمده ايقن آيقه را نشقان داد: گ اه

كه راه درست ورايش روشن شد، از خدا و رس ل دا ش د و راهي ز راه از آن

62ذاري و وقه هقنمش وسق زاني ، ، او را وقه خق د واگق م منان پقيش گيقرد

هققاي وسققيار اسققت كققه . الب ققه ايققن غيققر از حققديث «63چققه وققد سرن شقق يه

64واشند.ي اين اصل ميپش انه

كردنقد، درسقت وق د، و ي مسلمانان ور آن اتفاق ميچه همهپس هر آن

داد. مان شكل درست و د كه ا ماع نشان مقي شد، و وه هوايس ي پذيرف ه مي

اي وه حديث ايز ني د مگر آن ا كه ا مقاع درسق ي تفسير قرآن و نسخ آيه

ي تفسققير را نيققز دارا آن را پققذيرف ي. و ونققا وققر ايققن، ا مققاع، حققر ا ققازه

و د.مي

146

11قققققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققققققا ماع قق -6

ها وق ي مطقاور مقذهب شقناخ ه شكل گرف ن مع قدات، و مرزوندي آن

را تقدريجا تاييقد كقردي. و غالبقا ايقن شناسقايي نيازمنقد شدي كه ا ماع آن

و د. هر عقيقدت يقا عبقادت كقه ا مقاع وقر آن رخ هاي وس دش ار ميك شش

شقد. آمق زش آن داد، از هرگ نه عيب و نقص مقذهبي وقدور شقناخ ه مقي مي

ي ها، پس از پذيرش ا مقاعي امقت، وقا در قه وا اين مردان و ه چنان ك اب

يافقت. الب قه ايقن ريقان ودسقت انجمقن مشقاوران انجقام ورتري قطعيت مي

ي خلقر كقه خطقا سقر و صقدا و ناشقناخ ه ص رت راي وي گرفت، ولكه وهنمي

يافت.ناپذير است ص رت مي

خ اهي ديد كه وه كاروردن اصل ا ماع وعن ان دليل درس ي يك عقيده

اي كقه ورزنقدگي ي سقايه ت انست وه وسقيله تا كجاها كشانيده شد، چگ نه مي

تقر ونقا داشت، ورخقي افكقار و عقايقد ديقد را، پقيش عملي اسلام افكنده مي

رفقت، رنقگ مقذهبي وخشقد، وراص ل نظري سلف، مخالف اسقلام وشقمار مقي

گرديد و سپس وقه همقين دليقل ي ا ماع اس ار ميپس آن عقيدت وه وسيله

في مخقالف آن، كقه گرفقت و ارزشقي وقه اصق ل سقل م رد پقذيرش ققرار مقي

شد.گاهي ه خيلي وا ب الرعايه و دند داده نمي

تقر نزديقك مهف م ا ماع، در آغاز كار، وه حس اس نباط گروهقي، وقيش

هق ده ك شقيدند تقا وقرايش مرزهقاي و د تا وه مفه م حك مذهبي. وعدها وقي

را اتفاق نظقر يقاران پيغمبقر، يقا كهنسقالان كه آنانزماني و مكاني وياوند، چن

يهقاي آينقده هقا وقا پيشقرفت ليكن، از طرفي اين مرزوندي 63مدينه خ اندند،

آمد، و از طرفي ديگقر ممكقن نبق د كقه عقايقد و مققررات امعه ر در نمي

وند و وار واگذارند.مذهبي را وه ه ا و ه س ا ماع كنندگاني وي

عبارت اسقت از آن « ا ماعي» گفت: اي يافت شد كه ميدرپايان، قاعده

داران يك زمان قرار گيرند.ها و افكار كه م رد همرايي سردمگ نه آم زش

141

اسلامتكامل فقه و آيين در -2قققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق111

كقه هميناننقد ه حر دارند فقه و عل م دين را اس نباط كنند، و اينان هس ند ك

دهند.حك درست و دن آن را مي

هاي آزادي فكقر را وقراي ما خ اهي ديد كه اين نظريه در اسلام، تخمه

داشققت. او در وراوققر هققاي ممكققن، در ورمققيهققاي مققذهبي و پيشققرفتنهضققت

هقا، نيقروي مقاومقت و ق د ا و شخصقيت كشقي هديك ات ري خشك مقدسي

ي آورد و دست ك درگذش ه، عاملي مه در تطبير دادن اسلام وا خ اس همي

آن عصرها و ده است. امقا در آينقده چگ نقه وقه كقار خ اهقد رفقت؟ در واققع،

كقه دري واشقد زيقرا اين اصل م رد نظر ن سازان اسقلام در عصقر مقا نيقز مقي

66كند.وراي نف ذ نيروهاي اني وخش، وه ساخ مان اسلام، واز مي

واره:چهار مذهب -7

هقايي خق اهي دووقاره نظقري وقه چگق نگي اخق لاف از اصل ا ماع مي

ويفكنققي كققه در ضققمن تكامققل فقققه پيققدا شققد. الب ققه مقق ارد اخقق لاف ميققان

هاي يادشده ز مسايلي خرد نيست و ودرس ي پيدا است كقه اينهقا وارهمذهب

ها از يك ديگر واشند.ي دايي آن گروهت انند مايهنمي

ها در شكل كار است. چنان كقه: نمقاز را وايسق ي وسياري از اين اخ لاف

گقام تكبيقر وسق ن، خ اندند يا آهس ه؟ دست نمازگزار در آغاز نماز، هنولند مي

هقا در سقج د و ركق ع و رفقت؟ و نيقز در ورخقي ژسقت وايس ي تا كجا والا مي

يقا وايقد يكقي را « ف اي مالقك » ها را رها كرد آيا در حال قيام وايس ي دست

ها را ه چنان وروالاي ناف، يا زير آن نگقاه و آيا وايد آن "66روي ديگري نهند؟

داشققت؟ كشاكشققي سققخت ورسققر ايققن اسققت كققه ايققا زن هقق صققف مققردان

هقا يا در ميان ايشان نماز گزارد؟ و حنيفه در اين قا، نسقبت وقه ديگقر گقروه

واشد.سخت ضد زن مي

148

111قق ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققواره قققققققققققچهار مذهب -1

هقا از نظقر سياسقت مقذهبي مهق اسقت. زوقان اما يكي از اين اخق لاف

ي كارهاي پرس شي وقا زوقان ققرآن ها در اسلام تازي است. همهرسمي عبادت

ت انقد ش د. اكن ن اگر كسي ن انقد وقه عروقي سقخن گ يقد، آيقا مقي ا را مي

نقژاد وق د را وه زوان مادري خ دش وخ اند؟ و حنيفه كه ايرانقي ت ه و ز آنفا

ايقن ققرآن » را روا شقمرد و دلقيلش ايقن وق د كقه: يگانه كسي شد كقه ايقن

( و آن نيز وه زوقاني 116: 26شعراه ) «هاي پيشين ه فرود آمده و ددر ك اب

61هقا را ققرآن وداننقد. ها حقر دارنقد آن بو ده است. پس غير عر ز تازي مي

گرايي م ه كردند، زيرا كه وي نخس ين وقار دشمنان و حنيفه او را وه مج س

ي زوان فارسي واز كرده و د.اين سخن را درواره

در مسايل تعبدي نيز گاهي وه سبب ارتباط ياف ن وا افكاري كه مب نقي

شققد. چنققان كققه در قضققا و ت ناسققازگاري ديققده مققي ورق اعققدي ويققژه اسقق

داري كقققه نادانسققق ه چيقققزي را ي روزه: و حنيفقققه نسقققبت وقققه روزهكفقققاره

ايگف نققد: روزهخقق رده واشققد، نققرمش داشققت، امققا مالققك و احققد حنبققل مققي

ارزش است و وايد وه قاي آن، شد ويشكني رخ داده واكه در آن، چنين قان ن

اي را كقه وقراي ويمقاري شكسق ه قضايش گرف ه ش د. و نيز اينان قضاي روزه

شمردند.شده واشد، وا ب مي

ي اضافه ور آن، هقر مرتقد كقه دو وقاره وقه اسقلام وقازگردد، وايقد همقه

ت قضققا كنققد. امققا و حنيفققه وهققا را كققه در روزگققار مرتققدي خقق رده اسققروزه

داش ند.ها را در قضاي روزه روا نميگيريشافعي، اين سخت

ها پيغمبقر وقه هاي قديمي كه در آنها در روايتوررسي سيس خ راكي

دهي .فات را نشان دهد كه اخ لاوه ما فرصت مي 68گرف ن گرايش دارد، آسان

كنقد، هاي قرآن كه حك خ ردن گ شت حي انات را معين مقي ر آيهپژوهش د

اخقق لاف تققرين آنهققا گرديققده اسققت. مهقق م ققب پيققدايش ايققن اخقق لاف

.

141

اسلامتكامل فقه و آيين در -2 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 112

ل و ورخقي ديگقر حقرام را حقلا هقا آن در گ شت اسب است كقه ورخقي گقروه

در واقققع اخقق لاف در وسققياري از ايققن چيزهققا، از نقق ع اخقق لاف 61شققمرند.

دارنقد ي حي اناتي گف گق مقي و درواره 11واشندسرايي ميدر شمارش و داس ان

هقا را وراي آن كقه دسقت كق يقك نم نقه از آن 11كه اص لا خ ردني نيس ند.

هقققاي آورم. او وقققرخلاف گقققروهنشقققان داده واشققق ، ف ققق اي مالقققك را مقققي

داند. ولي پيدا است كقه كسقي وقا هاي درنده را حرام نميديگر، گ شت حي ان

گ شت اينهقا سقر و كقاري نقدارد. و تقازه خق د او هق اگقر چقه آن را حقرام

شمرد.مكروه مي ندانس ه اما

ونقدي تر در در هها، ويشسازم كه اين اخ لاف ا خاطرنشان ميدر اين

كققه آيققا إواحققت اسققت 12هققاي يققك عمققل يققا تققرك آن واشققد، ميققان حكقق

هاي كق چكي هق در احكقام يا كراهت؟ و ب است يا إس جاب؟ آري اخ لاف

دهنقد كقه مخقالف ورخقي كارهقا را ا قازه مقي ش د، مالكيانطهارت ديده مي

13هاي ديگر است.نظر گروه

يها نيست، ولكه شقامل همقه ميدان عمل فقه اسلام من صر وه عبادت

هققاي زنققدگي، از حققق ق مققدني و سياسققي گرف ققه تققا كيفرهققا شققاخ و وققرگ

نيست كه تاوع قق انين مقذهبي نباشقد. گردد. هي وخش از كارهاي عملي مي

ي ام ر در پيقرامن زنقدگاني شخصقي همگقاني از احكقام مقذهب پيقروي همه

ي زنقدگاني م منقان مطقاور گ يند همقه كند. و وه همين سبب فقيهان ميمي

هاي مذهب است.خ اس ه

در آن هققاي مققذهبي را تقريبققا هققي وخققش از فقققه نيسققت كققه گققروه

ي دوم نبق ده، ها ه هميشه از ن ع در قه ناسازگاري نباشد. م ارد اين اخ لاف

ي گقردد. وقراي نم نقه، مسقاله خقان ادگي نيقز مقي گاهي شقامل مسقايل ولكه

. .

131

113ققققققققققققققققققققق ققققققققققققواره ققققققققققققققققققچهار مذهب -1

هققا، كنققي . ايققن گققروه اخ يققارات ولققي دخ ققر را در عقققد ازدواج يققاد مققي

در ن ققايج مخالفققت ولققي وققا ازدواج، و در مقق اردي كققه رضققاي مندي ولققي

و نيققز 14وققراي درسقق ي عقققد لازم اسققت، وققا يكققديگر اخقق لاف نظققر دارنققد.

هقايي در ميقان ايشقان هسقت. مقثلا ارث قد در تفصيلات تقسي ارث فقرق

13وه پسر پسر وا و دن دخ ر چگ نه خ اهد رسيد؟

ي شرعي ي ادلهو نيز و حنيفه و ورخي ديگر از فقيهان، در م رد مساله

روزگقار مق رد واشقد، و در آن ي مهمقي از دادرسقي مقي نقطقه هاثبات دع ا، ك

و ققث وسققيار وقق ده، نظققري ويققژه دارنققد. ايشققان نظققر همگققاني را كققه م كققي

هاي مالي، در صق رت يافقت نشقدن دو شقاهد، ور روايات است، و در م رد نزاع

پذيرف نقد، ايشقان شقمرد، نمقي س گند مدعي را وراي اثبات دع ايش كافي مي

( آمققده، وققراي 282: 2گف نققد: وايققد همققان طقق ر كققه در قققرآن )وقققره مققي

ينققه، دو شققاهد مققرد، يققا يققك مققرد و دو زن آورده شقق د. ايشققان حاضققر و

16ي ديگر نب دند.وه تبديل گ اهي زواني وه وسيله

هقايي هاي فقه اسلام، و دليلورگ شناسايي نظريات گ ناگ ن، در شاخ و

هقاي نظقري و ها در تاييد روش خ د، در مق رد اخق لاف كه صاحبان آن نظريه

هقا از ديقدگاه آوردند، و نيز نققادي ايقن دليقل هاي ديگر ميشان وا گروهعملي

دهنقد، كقه همق اره صاحبانش، اينها وخشي وزرگ از فقه اسلام را تشكيل مقي

هقاي ه ه ش آزمايي دانشمندان در ايقن زمينقه وق ده و در سقرزمين گا لان

انقد. و وقه همقين سقبب در رف قه اسلام، س دمند و وا اهميت ويژه، وشمار مقي

ها ويرونهاي وسيار در اين م ض عهاي فقه، ك ابهاي كهن تاريخ، مك بدوره

11اند.داده

131

اسلام تكامل فقه و آيين در -2ققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 114

تفسير مواد فقهي متو مقدس: -8

هاي گروهقي، همانقا تر از تفصيل خص صيات اين اخ لافوه نظر ما، مه

شناسايي خط ط اصلي نظرياتي است كه در حقال تكامقل فققه، وقر آن سقايه

شناسقي ا، ورما لازم است، وراي كسقاني كقه خيقال اسقلام نافكنده و د. در اي

ي تفسقير م ق ن مققدس دارند، ورخي چيزها را روشقن سقازي كقه در مسقاله

وراي آنان س دمند است.

هاي خق د را وقه م ق ن مققدس معينقي ش هايي كه واورها و پرسدين

الژيك ايشان، از راه تفسيرقهي و ايدهدهند، ناچار تكامل و پيشرفت فنسبت مي

ها، تاريخ تفسير مقدساتشان گيرد. تاريخ تكامل چنين دينها انجام مين آن م

هقاي درونقي آن ي زيقادي چنقين اسقت، پيشقرفت واشد. اسقلام تقا انقدازه مي

ش د.در تغييرات تفسير ك ب مقدسش ديده مي

هاي فقهي والا ياد شده را، نشقان دهقي ، كه روش كلي ك ششراي آنو

گقاه هقدف فققه چنقان نبق ده را در عبارت زير خلاصه كني : هي ت اني آنمي

هاي راسقققت كقققه زنقققدگاني مسقققلمان را يقققك، وقققاره در چقققارچ ب دسققق

فقهي گرف ار سازد.

هاي زيقرين اهميقت فقراوان نهقاده ها و حديثن آغاز كار وه آيتاز هما

( خدا وراي18: 22: خدا در آيين وراي شما گرف اري ننهاده است )حج شدمي

خ اهقد وقار شقما را ( خدا مقي 183: 2خ اهد نه دش اري )وقره شما آساني مي

اين آيقين هايي مانند(. و حديث28: 4سبك سازد، چه آدمي نات انست )نساء

گيري ندارد. وه رين آيين وقه نقزد خقدا ديقن حنيقف آسان است، يعني سخت

: گنقققاهي B] 11آسقققان وياييقققد و سقققخت نگيريقققده. 18گيقققر اسقققت.آسقققان

ر مسلمان خق د ي امري از ورادش د كه دروارهسنگين ور آن مسلمان نهاده مي

.81هايي كند كه سرانجام وه منع من هي ش دپرسش

132

113قققققققققققققققققق قققققققتفسير م اد فقهي م ن مقدس قققققققققق -8

سق دند كقه : سقاده و كق كارهاي ياران ديرين پيغمبقر را چنقين مقي

(قم633ق ق ه32 قاز وزرگان اسلام عبدالله مسع د )ميكي 81گرف اري و ده است.

كس كه روايي را نقاروا كنقد ي پيشرفت فقه را چنين نهاده گفت: هر آنزمينه

82چنان است كه ناروايي را روا سازد.ه

هقاي نبق ي وقدان نيقرو دانان وقدين اصقل پاونقد مانقده وقا حقديث فقه

هنققر آن اسققت » م( گفققت: 118هققق ق 161سققفيان نقق ري ) 83وخشققيدند.

سازي، و گر نه، سخت گرف ن از همقه كقس كه مشكلي را از روي ق اعد آسان

84«. آيدورمي

دانشمندان واه ش دوران وازپسين نيقز وقدين اصق ل ت قه داشق ند، و

هرگقاه چيقزي در ميقان » ويني كه: ها ميرا در اين قان ن خ راكيي آننم نه

«. چروققد، زيققرا كققه اصققل آن وقق داروايي واشققد، روا وقق دن آن مققيروايققي و نقق

ناروايي يك امر ف ق العاده وشقمار "84يعني اصل در هر چيز مباح و دن است و

83گردي .آيد. و در ص رت شك وه اصل واز ميمي

اي دند تا مگر چارهآورايشان از اين پايگاه، ه ش خ يش را وه پ يش مي

كنقد. ايشقان وراي آن مشكلات وياوند كه ظ اهر قرآن ورمسلمانان ت ميل مقي

ي همين گشاده وازي در شرح م ن سقبك ورخي كارهاي سنگين را وه وسيله

فقهقي را « حرمقت » و« و ق ب » مك تفسير، زدند، و وه كنم ده يا كنار مي

گرف نقد، كراهت مقي و 86بعني اس جاي امر و نهي را وه مكرده و صيغهتعيين

چه ودان امقر شقده يقا از آن نهقي آمقده وق د و در ن يجه مخالفت كردن وا آن

آورد.شد و كيفر نميشكني شمرده نميقان ن

ي اول( يكي از فقيهان سرشناس سقده قم114هق ق 16) "86اوراهي نخعي

گاه چيزي را حرام مطلر يقا حقلال كرد. وي هي مياسلام از اين اصل پيروي

يعنققي » داشقق ند گفققت: ايققن را خقق ش نمققيخ انققد، ولكققه مققيمطلققر نمققي

. ) .

133

تكامل فقه و آيين دراسلام -2ق ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 116

( از قم161هق ق 144و نيز عبدالله ون شبرمه ) 81پسنديدند.و آن را مي« ياران

كققرد. او گققاه حكمققي قطعققي، ققز وققرحلال وقق دن صققادر نمققي تاوعققان، هققي

ت ان چيقزي را هاي ص يح ثاوت گردد، نميگفت: ز در اتي كه وا حديثمي

هققايهقي، نم نقه تقق اني وقراي ايقن اصقل فق مقا مقي 88حقرام قطعقي دانسقت.

وسيار وياوري ، و ليكن تنهقا وقه يقك نم نقه از طقرز فكقر دانشقمندان اسقلام

كني :اري وسنده ميزگدر م رد قان ن

چه ور آن نام خدا يقاد نشقده از آن» ( آمده است: 121: 6انعام در آيت )

ي ظقاهر وقدان نگقاه كنقد، قز هرگاه كسي از ديقده « مخ ريد كه پليد است

چقه شقكل چيقز ديگقر نخ اهقد فهميقد. آن 81حرمت خ ردن وسقمل ناشقده،

يك عمل شقرعي معقين « ذكر خدا» فهماند اين است كه اين ت ري وه ما مي

رف قه اسقت چه نام خقدا وقرآن هر آن» واشد و ده و تنها تص ر كردن خدا نمي

چه حرام چرا از آن چه نام خدا ورآن ذكر شده است نخ ريد؟ آن» ، « وخ ريد

ققا در ايققن«. (111ق 118: 6انعققام اسققت وققراي شققما ويققان شققده اسققت )

كساني را، كه ت ت تاثير پرهيزگاري يا چسبيدن وقه خرافقات اهليقت ق كقه

شمرد ق از خ ردن چيزهقايي كقه پيغمبقر حرمقت ها را ناروا ميي خ راكيورخ

كردنققد، از ايققن رف ققار ورحققذر هققا را ورداشقق ه وقق د وققازه خقق دداري مققي آن

دارد. مي

خقدا وقر مها مشروط ودان است كه ذكر نااز خ ردن اين حي ان ولي

( پقيش Beralhaيد ايقن را از عقادت يهق د وقه زمزمقه ) و شقا 11رف ه واشد.آن

را فسققراز ذوققح حيقق ان و پققيش از خقق راك گرف ققه واشققند كققه تققرك آن

چقه در وق د و آن م رد از دو هقت خ اهقد اين آن درپس لزوم 81شمرند،مي

ب د.هنگام ذوح نام خدا ورآن نرف ه واشد، خ ردنش روا ن

شرح كنندگان م افظه كار فقه، و وه ويژه و حنيفه در ميان چهقار گقروه،

.

134

111قققققققققققققققققققققققق ققققتفسير م اد فقهي م ن مقدس قققققققق -8

نم دنقد، و آن هاي نظقري و ف اهقاي عملقي خق د چنقين ويقان مقي در شرح

هند در زندگي پاوند شرع واشند، تا وه امقروز نيقز از ايقن خ امسلمانايي كه مي

كنند. در شكار نيز وايس ي هنگام فرس ادن سقگ يقا مقرغ شقكاري پيروي مي

11گفت، و ز يدين شرط گ شت شكار خ ردني نب د.« وس الله»

يها در ا راي حك سنگين ت ري ، در ريان زنقدگ گيرياما اين سخت

هقا فهميدنقد كقه تقر مقذهب شناسقان وقيش ك ، اما آشكارا نقرم شقد. فققه ك

هقا شق د. ورخقي از آن هاي امر و نهي در قرآن واژه وقه واژه تفسقير نمقي صيغه

، پس چنان حكمي نيس ند كه رساندمعني وه رياوي داش ه، لزوم قطعي را نمي

12واشد. ها وا با راي آن

اگر پيروي نكردن از حك شرعي، يا وه عبقارت وه قر نافرمقاني دسق ر،

از روي اش باه يا مانعي ديگر مجاز واشقد، پقس تقرك كقاري كقه فققط مبقاح

آور نخ اهد و د.ي خ راك است زيانكننده

ت انقد وقالاخره وقه ايقن هاي تدريجي مقي پس انسان وا اين سهل انگاري

اگر ذوح كننده مسقلمان واشقد خق ردنش روا اسقت، خق اه » ن يجه ورسد كه:

وه ظاهر وسمل كرده و خ اه نكرده واشد، زيرا كه او همق اره در چنقين حالقت

و چق ن كقار «. وه ياد خقدا هسقت، چقه وقه زوقان آورد و چقه نيقاورده واشقده

ا كشيد كه ودين قدر قناعت ش د، پس چه مانعي دارد كه حديثي هق ودين

را تاييد كند.از پيغمبر يافت ش د و آن

دس ر زوان عرب نيز خ د در اين ا رلي داشقت، ا قرا نكقردن دسق ر

هقر زنقي را پسقنديديد » ي خقدا ي امر گناه نيست چنان كقه در گف قه صيغه

گف نقد ازدواج وا قب فقيهان وقاهمين اسق دلال مقي (« 3: 4نكاح كنيد )نساء

ي امر دلالت ور اس باب دارد. ولي وايد يقادآور شق م كقه نيست، و اين صيغه

قا گف نقد در ايقن وسياري از شارحان ه شيار كقلام الله نيقز و دنقد، كقه مقي

.

133

اسلامتكامل فقه و آيين در -2قققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققق 118

و ب دلالت دارد و زناش يي ور هر مسلمان وا قب اسقت، ي امر ور نيز صيغه

كقه تنهقا سقزوار شما وا ب است كه نكقاح كنيقد، نقه آن يعني ور« أنك ا»

13واشد.

فسير:اي از تنمونه خمر حكم -9

يان در وراوقر چسقبندگان اي مهمي از آزادي عملقي كقه تفسقيرگر نم نه

ش د كقه وقه در م رد يك حك شرعي ديده ميوه ظ اهر عبارت، نهاده و دند،

« نققاروايي مققي» زنققدگي عملققي اسققلام شققكل خققاص داده وقق د، مقصقق دم

شققراب را ققزو وركققات خداونققد دانسققت كققه : پيغمبققر در آغققاز Bاسققت. ]

هقايي كقه ( ولقي در وحقي 61: 16)ن قل "13سزاوار سق ايش و سقپاس واشقد

ر قس = » ( مي در اسقلام 12: 3پس از آن فرود آمدو قطعيت يافت )مائده

شقديدي اسقت كقه در اما آن چه وه ما رسيده كاشف از مخالفت 14شد« پليد

ونقد و وقاري عقرب داشق ه اسقت، چقه وقي آغاز اسلام وا اين ت ري و د مقي

13خ ارگي دست وردارد.گذارد وه خاطر اين ل گيري شرعي، از مينمي

اين است كقه: رف قار شقاعران خ اه ودان اشارت نمايق ي كه ميحقي

خ ارگي در مجقالس عقيش و نق ش خليفگقانش كقه و مي 16در اسلام سرا مي

ي گروهققي را وققه خققاطر مققا دولققت شققاه و فرانققرواي م منققان و دنققد، قيافققه

زده واشد، و ايقن تلخ شور اين « ثأم الخبائ» آورد كه مذهبشان طغراينمي

شكني نزد ايشان پذير و دن قان ني، و ت ملوند و وارهاي ويه يكي از نشانه

: در اين زمينه يك امر ديگر ه نقشي داشت، و آن اميد زود واورانه Bاست، ]

وه رح و وخشش خدايي و د. يك نم نه از اين طرز فكقر، داسق اني از هقزار و

ساز وقا تقرس ن رالقدين ميك شب است، در آن ا كه روح پر اع ماد مري چر

.11ش دوراور ه نهاده مي

136

111ققققققققققققققققققققققققق ققققققاي از تفسير ققققققققحك خمر نم نه -1

از همان آغاز كار اين مسقاله از دو ديقدگاه نقا ر ولكقه م نقاقض مق رد

يقاران اسقت، وقراي فقرار ت ه ققرار گرفقت؛ اوق نقدل كقه يكقي از اشقراف

ور كساني كه ايمان آورده نيك كارند، اگر م من و پرهيزگار » از ت ري وه آيت

.18اسق دلال نمق د « (13: 3خ رند گناهي نيست )مائقده چه ميواشند، در آن

[B ه: اين مرد كسي است كقه طبقر روايقت در زمقان ق اني از پقدر گريخ ق

كرد كه او وايد وه مكقه وقرده وه م مد پي ست، ولي قرار داد حديبيه حك مي

ش د و وه پدرش ت يل گردد . وا اين حقال عمقر خطقاب ايقن تفسقير آزاد را

11از وي نپذيرفت و او را وه شلاق وست.

كه فقيهان خقاور زمقين يگر نيز هست، و آن ايني د ا يك پديدهدر اين

يتقر دايقره وردند، تقا هقر چقه وقيش ه ش م شكاف خ د را در اين وه كار مي

ها، وه كمك تفسير تنگ سازند.اين ت ري را در ن شاوه

انگق ر پس، از طرفي ودين ن يجه رسقيدند كقه هقي مشقرووي قز آب

هقايي ماننقد و حقديث 111خ د حرام نيست مگقر آن كقه مسق ي آورد. وخ دي

111آن سقاخ ند. ي وقراي پشق انه « وياشاميد اما مست نكنيد» حديث عايشه:

وا كمك اين دليقل ن وقت وسقنده نكقردن وقه آب ققراح، ح قا وقه ورخقي پس

ك شيدند تا چنين اس دلال نمايند گيران ميختپرهيزگاران ه رسيد. الب ه س

«.چه وسيارش مس ي آرد، اندكش ه ناروا استآن» كه:

ي فقهي ديگري وه ميان آمد كه وا پيروي از ظاهر عبقارت سپس نظريه

« شقراب » واشقد، چيزهقاي ديگقر همان آب انگ ر مي« خمر حرام» گفت: مي

س ند نه خمر. پس آشاميدن نبيذ سيب و خرمقا و مانندشقان ه 112« نبيذ» يا

خقق ارگي اسققت. ونققا وققر ايققن رخصققت مب نققي ورمعنققي لغقق ي، راه مققي 113روا

114كه وه مسق ي نيانجامقد، وقاز خ اهقد وق د ي م منان، وه شرط آنوراي همه

[B عقامر 113ان لق ه دهنقد زيق هقايي نبيقذ را وقي : ك فيان ك شيدند وا روايت

.

131

اسلامتكامل فقه و آيين در -2قق قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 111

علاقگقي وقي (قمق 122هقق ق 114اون شرحبيل الشعي قاضي پرهيزگار ك فقه )

صقد تقن از يقاران خ د را وه مسجدي اعلام داش ه است كه در آن مسقجد سي

.116پيامبر نشس ه و دند كه در يك مجلس عروسي نبيذ ن شيده و دند

ي نيك كاري ه چ ن عمقر عبقدالعزيز نيقز خق د نبيقذ را مجقاز خليفه

خ اسقت از اند كقه يكقي از خليفگقان عباسقي كقه نمقي و آورده 111شمرد.مي

اسق ف ا نمق ده « نبيقذ » ي معنقي رع سرپيود، از يقك قاضقي دروقاره حك ش

118است.

« خمر» هاي گساري ناشدني و د، داس انميها ويچ ن ورگذاري شن

فكقران ي آن، مق رد ت قه روشقن هاي لغ ي و ادوي دروقاره در دروارها و و ث

م فل عقالي آن، كقه وقراي ذوق ادوقي ارزش نهقاده كاخ مع ص و و د. در مي

هقا سقرايت كقرده هاي خمر و اين كه چگ نه حرمت وه آنشد، ذكر مرادفمي

111رفت.و ثي الب وشمار مياست،

گيقري و سقرايت دادن ت قري ، كقه ورافكقار عمق مي نبايد ايقن سقخت

وق د، مقا را فريقب دهقد، زيقرا كقه در وراوقر آن، راي سقلط مقي اديبان وغداد م

ها، تا سرحد ت قير آن پرهيزگاران پقيش خ اهان مخالف اين م دوديتآزادي

دزدانقي كقه ققراء خ انقده » رفقت. ذوالرمقه شقاعر مشقه ر، ايشقان را وقه مي

گفققت: كققي آب آميخ ققه و ديگققري مققي كققردت صققيف مققي 111« شقق ندمققي

يزارم و گف قه هقا وقي ثگيقري م قد شمرد؟ مقن از سقخت وا انگ ر را ناروا مي

: منظقق ر عققامر اوققن مسققع د اسققت كققه B] 111پسققندم.اوققن مسققع د را مققي

وعقد از مقرگ خليفقه يزيقد اول ونقا و ي قريش وق د اران م مد و از طايفهاز ي

وه در خ است مردم ك فه وه عن ان فرماندار آن شهر گماش ه شقد و چق ن وقر

آميخ قه اي خ انقد و در آن وقه كنايقت گفقت: آوقي اين مسند نشسقت خطاوقه

( قم1111هق ق 311ق)م حجاجشاعري وه نام اون 112ت ان آشاميد.وا انگ ر را مي

. ..

138

111ققققققققققق ققققققققققققققققققققققاي از تفسير ققققققحك خمر نم نه -1

گاه، وه او صب حي رسقانند و كند كه وه هنگام سفر حج در صبحخ است ميدر

هاي شراب را وقر كنقاري نقهه زيقرا در آن اخق لاف عقيقده هسقت، شقيخ منع

.113دانش مباشهوي

ي دوم در ايقن مسقاله انجقام هايي كه فقيهان ك فه در سقده م شكافي

انگق ر نيسقت، پقس ي نظر اون مسع د و د، تقا اگقر گريقزي از آب دادند دنباله

هققا فققراه سققازند كققه مقق رد اي وققراي آرامققش و ققدان انسققان وسققيله

114ي مردم پاك دل واشد.اس فاده

ها، مانند اين داس ان ك نيست كه: وكيقع وقن قراح، در وي گرافي نامه

،هق( كه وه پرهيزگاري معروف اسقت 111ق 121يكي از فقيهان وه نام ك فه )

او وق د، و ايقن تصق ر را كقه: ايقن عقادت مع اد وه ن شيدن نبيقذ ك فيقان مقي

113خ اند.گساري وشمار خ اهد آمد، وس اس اهريمني ميمي

( يكي از قاريان معروف ك فقه قم844هق ق 221ديگري خلف ون هشام )

تاويقل » خ انقد ن شيد ولقي آن را وقدين نقام نمقي است. او هميشه شراب مي

افزايقد: وي در پايقان عمقر نمقاز چهقل سقال مقي ويق گرافي نگقار «. كقرد مي

هقا از نبيقذ خق دداري نكقرده وق د، و نمقاز خ د را اعاده كرد، زيقرا كقه در آن

116وا نبيذ پذيرف ه نيست و وايس ي قضا ش د.

رشريك، قاضي ك فه در عهد مهدي خليفه، در حالي كه حديث پيغمبق

چنقان كقه يكقي از واعظقان معقروف 111داد.گفت، دهانش و ي نبيقذ مقي مي

ي شش ، او منص ر قطب الدين، كه مك في خليفقه او را وقه نقزد سقلطان سده

ملكشاه فرس اد، اين مقرد پرهيزگقار كقه پقس از مقرگش در كنقار رسنجر پس

در اواحت نبيقذ نگاشق ه اي چ ن نيد وه خاك شد، رسالهزاهد نيك كاري ه

ي دانشققمند وغققداد، خطيققب وغققدادي، : مخالفققان ن يسققنده B] 118اسققت.

.

131

تكامل فقه و آيين دراسلام -2قققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققق 112

يو دروققاره 111انققد.ي در حالققت مسقق ي ديققدهرواج داده و دنققد كققه او را گققاه

هقا شده اسقت، در ورخقي داسق ان وه رو مياين كه اين نكات وا چه واكنشي رو

هايي از قرآن را كه در آن هي ترس و ترديد وخشش د، كه ويچنين ديده مي

-اند. در اينداده هايي در همين زمينه پي ندشراب ممن ع شده است، وا حديث

گيقرد و ( ريشقه مقي 13: 3انديش كه از )مائقده ا وه يك ش خي مشه ر مي

خ اهيققد خقق د را سققال نگققاه داريققد؟ پققس آن را گ يققد: آيققا مققي مققي

اني راي كسق اند كقه وراسقاس آن پيقامبر همقه ي حديثي قرار دادهدر سرل حه

نفققرين كققرده 121كققه در كققار سققاخ ن شققراب و وكققار وققردن آن سققرگرمند،

است .

-اع راض گرفت،ها كه در م يط فقه انجام ميالب ه در وراور اين ك شش

ن سهل انديشان و يگيراني كه ورعكس روش اهاي شديدي ه ، از طرف سخت

شان وا سنت، ايشان وه آب ققراح و دوغ و عسقل چسقبيده و دنقد، ورپقا مخالف

اينققان ماننققد عادتشقان در ريققان تققاريخ اسقلام، وققراي ترمققز كققردن 121وق د.

ويني ريقان، هايي، در پيشرفت، حديثگيري ميهر نبشي كه وس ي سهل

ديث را چنقين سقاخ ند ق و نقام وياوردند: امت من خمر را خ اهند ن شيد ق ح

122ايانشان از ايشان پش يباني خ اهند نمق د وديگري ودان خ اهند داد و فرمانر

هقاي واسق اني وقه خق ك و ميمق ن مسقخ خ اهقد و خدا ايشان را مانند ملقت

123كرد.

دهقد وه هر حال، راهي كه ك فيان در اين مساله رف ند وه ما نشان مقي

-ي خ د را وكقار انداخ قه، راه ي فقيهانهه ايشان فكر م شكاف و تكامل ياف هك

س ند.هاي م ن ميهايي وراي نرمش وخشيدن وه خشكي

هقاي مقذهبي كقه هقان اسقلام هاي ناسازگار گقروه تر اين آم زشويش

در ي همقين وكقار انقداخ ن هق ش و هنقر م شقكافي ش د، وه وسيلهديده مي

اواحت و ت ري و د آمده وه اندازه و چگ نگي آن وس گي داش ه است.

161

113ققققققققققققققققققققققققق ققققاي از تفسير ققققققققققحك خمر نم نه -1

تر ي نظري كافي است گف ه ش د كه ويشي تاريخ اسلام از نبهدرواره

هقا ت سقل ها وه تفسير و تاويل واژهها ناچار و دند در وسيار پيش آمدآن مك ب

يند تا و انند زندگي نظري فقه را وا زندگي عملي امعه مطاوقت دهنقد و

هاي م يط تنگ مكه و مدينه را ورم يط گشقاده و دگرگق ن نق ين كقه قان ن

تقر لياپس از ف ح كش رهاي همسايه و ورخق رد وقا انقب نق ين و وسقيار عق

ساز گردانند.زندگاني و د آمده و د ه

چنين است ديدگاه درست و وينشي كه وايد م رخان فرهنگ و ديانقت،

هق ده وقه در اين وخش از آم زش فقهي اسقلام داشق ه واشقند، نقه ت قه وقي

ها را كقه روي من وه خ د ا ازه دادم اين مثالاز زييات. و از ايندر تفصيلات

ها مقا ارزش هس ند، شرح ده ، زيرا كه همين مثالل ا و دان مذهبي وي از

هاي تازه وراي تطبير دادن اسلام وا رواوقط نق ين، كقه را وراي وررسي ك شش

سازند.در آخرين وخش خ اهد آمد، آماده مي

تكامل لفاظي درفقه: -11

زيان وخش، كه در اثر گس رش اين طرز فكقر ن يجه ودر پايان وايد از د

ي فقهققي وققه و قق د آمققده وقق د، گف گقق داريقق . يكققي از آن دو م شققكافانه

زد.مرو ط است وه اثر آن در عقايد، كه وه و دان مذهبي مردم صدمه مي

نتيجه نخست:

شقاخ و وقرگ يهاي ويش از اندازه م شقكافانه، روحيقه پيرو آن ك شش

هققايو در اثققر آن شققرح 124پققردازي در عققراق رواج يافققت،سققازي و تفصققيل

هقا، آور، تصق رات نقاممكن، و تفقنن در سقاخ ن كلاشقرعي خشك و خسق گي

هقاي ولنقد پروازانقه، روح كقلام خقدا و هماهنقگ كقردن وه كمقك خيالبقافي

. .

161

اسلامتكامل فقه و آيين در -2قققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققق 114

ها، پرسشي و د كه از اي از آنفرام ش گشت. نم نه يلكوو دان مذهبي وا آن،

چگ نققه 123ي شققب رخ دهققدو حنيفققه شققد، كققه اگققر طلقق ع فجققر در نيمققه

اي ز اين نداشقت كقه يقك پاسقخ گيرند؟ و حنيفه ه چارهدر رمضان روزه

درشت دهد.

نزاع در مسايل خيالي كه اصلا رخ نخ اهد داد، ه چ ن گف گ در ارثي

رواج يافققت. 126وققرد،مققي اشفرزنققد مققرده ي وققينقق اده كققه ققد پققنج از

وق د. ارث وقا هقاي ديگقر امكقان پقذيرتر مقي ثقال تازه اين مثقال نسقبت وقه م

پسقق انك مناسققبي وققراي ژاژخققاني كلاسققيك گرايققان 121امكانققات گ نققاگ نش

128شده و د.

گ نقه كارهقاي فقيهقان مقاده فقراه هقا نيقز وقراي ايقن خرافات تق ده

هقا ممكقن شدن آدمقي وقه حيق ان در نظقر تق ده چ ن مسخ ساخت. مثلا،مي

وظقايف شقرعي ايشقان مق رد و و د، ناچقار رواوقط شقرعي ايقن س رشقدگان

121گرفت.و ث دي قرار مي

ت انست وه صق رت آدمقي درآيقد، پقس ن قايج فقهقي چ ن ن نيز مي

شقد. پقس گف گق ي كقاملا گيري ه وايس ي وررسقي مقي ن شكلحاصل از اي

تق ان ايشقان را در آمقار دي در نفقي و اثبقات آن، آغقاز شقد، كقه: آيقا مقي

چقق ن ازدواج انسققان وققا ققن 131حققد نصققاب نمققاز معققه وشققمار آورد يانققه؟

رفت، پس وايس ي اين مساله از نظر فقهيممكن وشمار مي ت ده از نظر نماآدم

شقد، وضقعيت حاصقل از ايقن ازدواج و ن قايج آن و رواوقط حقق قي روشن مي

گرديد.وايس ي معين ميچنين خان اده مي

هاي ديگردر اين وخش مانند وخش 131ي همسري وا نواقعا نيز مساله

هقاي قدي وق د. طرفقداران چنقين ازدواج و آميقزش ق يكقي از و ث 132،فقه

. .

162

113قققققققققققققققققققق ققققققققققققققتكامل لفاظي در فقه ققققققققققق -11

هقايي از اهقل سقنت كقه وقه چنقين همسقري از ايشان حسن وصري ق نم نقه

حيققات» هققا را در وخشققي از انققد. دميققري نيققز آن ه و دنققد نشققان دادهپي سقق

هقاي شخصقي خق يش را ي ن است وارد كقرده آزمقايش كه ويژه« ال ي ان

هقا داشقت وقرآن ي پيرمردي كه چهار زن ني را وقه همسقري مقي نيز درواره

افزوده است.

ها پرداخقت، كقه ي كلاشرعيهاي فقهي وه تهيهور اينها، م شكافيعلاوه

ديگر كقه سق دش در ت انست از حكمي وه حك ها هر كس ميي آنوه وسيله

هاي قدايي ناپقذير و د وگريزد. اينها ف اهايي شرعي و دند كه از وخشآن مي

رف نقد، پقس وقراي ها وسيار وكقار مقي نيآمدند و در س گند شكفقه وشمار مي

را از فقيققه سقق ج « راه گريققز» آن كققه و ققدان خقق يش را آرام سققازند

كردند.مي

ت ان اين رف ار مف ي را وه عن ان آن كه يك واعث اخلاقي پشت سر نمي

تعهدي لازم الا را وقراي همسقرش آن و د س ايش نم د، مثلا، منص ر عباسي

سپرده و د كه زن ديگري ور او نياورد. سپس پشقيمان شقده اسقت وقه دامقان

زد، تقا راه فقراري از آن فقيهي پقس از فقيهقي ديگقر، در عقراق و حجقاز مقي

مسرش نيز از س ي تعهد سنگين ورايش وياوند، تا زني آشكار يا پنهان وگيرد. ه

هقا كشقي ديگر وه همين كار ورضد او دسقت زده وقراي فقيهقان مروق ط پقيش

اميقه يكقي از شقاعران ونقي 133فرس اد، تا ف ا را وه سق د او صقادر نماينقد. مي

134«گريققز نداشقق ه واشققد سقق دمند نيسققت سقق گندي كققه راه» گف ققه وقق د:

وخشيد. ميهاي فقهي ش ر و نبش كه وه وررسيهمين نياز و د

هقا كقه ها نيز در اين راه عقب نب دنقد، لقيكن حنفقي اگر چه ديگر گروه

اند دست والا گرف قه و كلاشقرعي سقازي را وقه حقد اعقلا از عراق منشا گرف ه

و د.گام ميش ايشان نيز در اين راه پيشپي 133رسانيده و دند،

163

اسلام تكامل فقه و آيين در -2ققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 116

تفسققيرگزار وققزرگ و فيلسقق ف مققذهبي فخققر رازي در تفسققيرش، شققرحي

ي ژرفقاي فقاهقت وي و هاي نشقان دهنقده مفصل در فضايل و حنيفه و نم نه

در حقل مسقايل پيويقده آورده اسقت. اديبقان و ن يسقندگان نيقز از مهارتش

ها گقردآورده و ورمهقارت هاي فقيهان و اخ راعات فقهي ايشان نم نهم شكافي

136كردند.ميه س گند اس دلال آنان در حل مسايل دش ار مرو ط و

ه وقا پي نقد زدن چنقين وايد وداني كه تنها پاك انديشقان نب دنقد كق

كارهاي زورمندان فرمانروايان وه ديانت مخالف و دند، ولكقه ايقن اعمقال مق رد

ي ناشي از خ د پسندي آن . ايشان ودين شي ههاي مردم نيز و دخند ت دهنيش

131خنديدند.فقيهان فرت ت مي

ويني . او ي سقف چهارم مي يي الب چنين نك هش را در سدهنم نه

( قاضقي مهقدي و رشقيد عباسقي قم113هق ق 182شاگرد و حنيفه ) 138ك في

هقاي هقزار و يقك اش را در داس انآوري و ده كه نم نههاي خندهم رد م لك

هقاي اح رامي و سبك گرف ن چنان م شقكافي ي ويويني و نشانهمي 131شب

141واشد.فقيهان مي

ي دوم:نتيجه

اكن ن زيان اين شي ه را در زندگاني مذهبي مردم وررسي كني . تكيه ور

هقاي فققاه ي و وقازي وقا الفقا در مسقايل، چنقان كقه خق اهي اين ك شش

ي قشري داد.ك نبههاي اسلامي ك ديد، وه آم زش

زير عينك فقاه ي نهاده ي مذهبي نيزي اين روش، خ د روحيهدر سايه

ت انست م قب تق يقت پرهيزگقاري درسقت و خداشناسقي شد، كه طبعا نمي

م من واقعقي در چنقين حالقت ح قا درع اطقف شخصقي خق دش نيقز، واشد.

ه چنان كه گ ش وه فرمان خدا است، وايس ي پيرو سخن كشدار اين فقيهان

.

164

111ققققققققققققققققققققققققققق قققققققققققققتكامل لفاظي در فقه ققققق -11

ي كقق چكي از زنققدگاني او، كققه همققانهققاي خققدا ققز گ شققهواشققد. خ اسققت

ي دوم است.گيرد و آن نيز در در هپندار نيك است، چيزي را در ورنمي

وا روش فقاه ي در كارهاي ي كساني شد كه لقب ويژه« علماي دين»

هققا وققرايش كشققفهققا و كقق ره راهگ نققاگ ن شققرعي نگريسقق ه، شققاخ و وققرگ

علمقاي امقت مقن هق چق ن انبيقاي » كردند. حديث نم ده، وا دقت ثبت مي

شقد، نقه در حساب ايشان و دانشمندان عل م دنيايي نهقاده مقي « اسرايلندوني

و دانشمند عل اخلاق.فيلس فان مذهبي

گقاه زمينقه از دانشقمندان پقردل و چنان كه اشارت رفت، هقي ولي ه

دي تهقي نبق د. اينقان فريقاد خق د را در م كق م كقردن ايقن روش كقه از

روح مققذهبي آغققاز اسققلام وققدور وقق د ولنققد كققرده، درون زنققدگي مققذهبي را

ساخ ند. چنان كه ديدي حديثي ص يح نيز هاي فقهي رها مياز آن لفظ وازي

141ياف ند.وه س د خ يش مي

كقه از اينقان گف گق نمقايي ، راه خق يش را در گقزارش ما پيش از ايقن

كني .رها و تكامل عقايد اسلام دنبال ميونش و نماي وا

163

هاي بخش دومپانوشت

از آورهققام كقق نن « هققاي هققانيهققاي ملققي و مققذهب مققذهب» -1

(.213ص 1882. سال Hibbertهاي هبرت )سخنراني

هقايي نيقز از مققدار زكقات در روايقت B4 :16ن. ك: اون سقعد -2

هقا شق د. و قز آن گلقدزيهر ديقده مقي « 31-31ص 2وررسي م مديت ج»

( مصقدق ن )ي زكات يعني مقداري كه وايس ي گردآورنقدگان ي تعرفهدرواره

هقايي كقه وايسق ي روش يمات ك بي قاول اس فاده، دروقاره وس انند ن عي تعلي

ديده ش د. 43: 6 شد در همان اون سعدوكار وس ه ميهنگام ا را

2"M- خ اهد وضع قق انين تفصقيلي زكقات را وقه عمقر مي: گلدزيهر

آورد، ه پس از ف ح فلسطين و شام و مصر و نامي از ايران نمينسبت دهد آن

ي آن كش رها اق باس كرده است نه را از يه د و نصارا سكنهعمر ه آن يعني

مقا از ايرانيان، در ص رتي كه نه يه د و نه نصارا چنين قان ن مالياتي نداش ند، ا

نققزد مان يققان عققراق كققه نف ذشققان سراسققر نقق ب اروپققا و شققمال آفريقققا و

( زكقات 248: 1ي شهرسق اني ) ي عرب را گرف ه و د، ونا وه گف قه شبه زيره

در اوقن 2عشري معم لي و ده است. نيز از رواي ي كه م لف ونقا وقه پان شقت

پققايگي پيققدا اسققت. زيققرا كققه آن روايققت ديققده اسققت، آثققار وققي 43: 6سققعد

يه پيغمبر را خ انده است،گ يد: يك عرب وياواني دس رنامهمي

166

111قققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققق 16ص 2هاي وخشپان شت

كنقد، ن ن تفصيلي زكقات در آن عصقر نمقي تازه اين روايت دلال ي ور و د قا

ي دوم وققراي مانققد كققه گ يققا در سققدهولكققه وققه يققك نصققي ت اخلاقققي مققي

گيقران دولقت امق ي سقاخ ه هقاي عشقريه مقاومت در وراور زورگق يي و سق

شده واشد.

سلام تعصقبي نداشق ند، ولكقه وقا وقرادران ي اتازيان در اعصار اوليه -3

ك مسلمان شقدند، سامي مسي ي خ د ائ لاف نم دند. اما همين كه اينان ك

داشق ند اي را كه نسبت وه مذهب ويزانس ميسر سخ ي و دشمني ك ر ك رانه

دنقد. و قبلا م ب ناو دي مسي ت مشقرق زمقين شقده وق د، وارد اسقلام نم

يي كنگققرهمراسققله 1118 ققاني، وققرلين يسققلام، ليقق ن كا)وررسققي تققاريخي ا

وكقر «. 218: 4ي اسقلام دروقاره » : و نيقز B( ]1اللملي تاريخ، ورلين، صوين

ام را رواوقط تازيقان وقا ايقن اقق « 16مسقي ت و اسقلام ق ص »نيز در اثر خ د

« هقاي اسقلامي وررسقي » (. سپس در 1111داده است )ت وينگن ت ضي اتي

تجديد چاپ شده است. 1124لايپزيگ 386: 1

4- B ي نرمش در آغاز اسلام كرومر : دروارهCromer مصر نق ين » در

ت قيقاتي دارد. 1118لندن « 138: 2

[M ي مسققام ه و نققرمش كققه م لققف وققراي اعققراب ي روحيققه: دروققاره

صدر اول قايل شده است، وخشي كه وه دوران م مد در مدينقه ورگقردد قاوقل

نمق د، ميها مقاومت عربا كه پيغمبر در وراور حس نگج يي قب ل است، زير

لاإكقراه » شقد. او وقه نقگ كشقيده مقي ي احد، وه زور وه گاهي مانند حادثه

ي خليفگقان امقا تسقامح مقذهبي در دوره كقرد. تر تكيقه مقي ويش« الدينفي

تازيقان فقاتح چيقزي در دسقت نداشق ند كقه راشد معني و سبب ديگقر دارد.

.خ اسق ند ي عقرب را مقي وه سلطهآن را وه مردم ت ميل كنند. ايشان تسلي

161

16ص 2هاي وخشققققققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققق 121

تقا فشقار مقذهبي همقراه ويقاورد. ٭ي مذهبي نداشقت اص لا ي رش عرب نبه

خ اسقق ند و زيققه مققيكردنققد و پققس از صققلح ايشققان در نققگ غققارت مققي

گرف ند. سلفيان فاتح ماننقد يهق د عقادت وقه تبليغقات مقذهبي نداشق ند، مي

ها و د آن ه وقه زوقان تقازي، درون هاي حماسي معهتبليغات ايشان خطبه

و د. ايشان مسجد و وراي سروازان خ دشان، و رود نامسلمان ه ودان ا حرام

هقا از مسقلمان شقدن مقردم مقانع كردند، ولكه مدتنه تنها تبليد مذهب نمي

ي دوم وقا شدند تا مبادا از درآمد زيه كاس ه ش د. ايشان در سراسر سقده مي

( وه اين رناسي ناليزم مذهبي 13: 46ي )حجرات كه وه اتكاي آيه« شع ويت»

اسيرشان كقه هاي كردند هرگاه ملتل و د مبارزه كردند. ايشان احساس ميئاق

ردنقد گتقر از ايشقانند مسقلمان شق ند و از حقق ق مسقاوي ورخق ردار م مدن

حك مت را از دست ايشان خ اهند رو د، چنين نيز شقد، همقين كقه مققداري

ها ت انسق ند مسقلماني خق د را وقه ايشقان ان اع چاره از مردم ايران وا ت سل وه

هاي ايران آغقاز گشقت. وقراي اطقلاع از مق انعي كقه وقب لانند، اس قلال وخش

كردنقد ن. ك: پان شقت فرمانروايان سلفي وراور مسلمان شدن مردم ايجاد مقي

هقا رشيق و مصادر آن، و وراي دست خالي و دن تازيان در ايقن 31من ور ص

(432ص)ديده ش د. 4وخش 11وند "211و پان شت 63ص "66پان شت

هقاي ضقعيف اما اين كه م لف ورخي وقايع سياسي مسام ه آميز دولت

هققاي ي مققذهبي سققني شققمرده اسققت و گذشققتعثمققاني را، ناشققي از عقيققده

-سدههاي مدينه در را پاي حساب عرب 11فرمانروايان ترك اس انب ل در قرن

رسد .نهاده است دور از روش علمي وه نظر مي 1ي

قققققققققققققققققققققققق

ديقده 114ص 1113علي عبدالرزاق، الاسلام و اصق ل ال كق چ ويقروت ٭

ش د.

168

121ققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققق 12ص 2هاي وخشپان شت

3- B (.1113) 121: 31قات آش ري ي ت قي: ن. ك: ن لدكه، نشريه

يوراي آگاهي از چگ نگي ا راي عمر خطقاب ايقن اصقل را دروقاره -6

پيغمبقر وقه و نيقز 111: 6ن. ك: اوقن سقعد « اسقف » ي مسي ي خق د ونده

نسبت داده نشده است كه كسقي را مجبق ر وقه مسقلمان شقدن كقرده واشقد

: اگقر وقه اسقلام وگرونقد وه قر، اگقر نگرونقد و وقر ايمقان B( ]31)همانجا ص

( .11: 31تر از آن است. )همانجا صپيشين خ د ومانند، اسلام وزرگ

نقل است كه: م سا اوقن 311در اخبار ال كماي قفطي چ ليپرت ص -1

س مجبق ر شقد تظقاهر وقه اسقلام ميم ن پيش از ويرون آمدن از ميهنش اندل

نمايد. پس چ ن در مصر وقه رياسقت يهق د منصق ب شقد، گرف قار يقك مقرد

شقد، و چق ن وقه مصقر خ انقده مقي « او العرب ون معيشقه » اندلسي شد كه

پقس آمد وقا اوقن ميمق ن گلاويقز شقد كقه: تق در انقدلس مسقلمان شقدي،

خ است او را ويازارد، اما عبد القرحي وقن علقي مشقه ر وقه قاضقي فاضقل مي

رويو از ايقن « اسلام آوردن زوركقي شقرعا درسقت نيسقت » مانع شده گفت:

ي ارتداد مطرح نيست.مساله

امير ي نس مقاروني، ي نيه دروارهنيز مف ي قسطنط 11ي ر پايان سدهد

كه والي طقراولس شقام او را مجبق ر وقه اسقلام كقرده سقپس او وقه نصقرانيت

وازگش ه و د، همين حك را صقادر كقرده گفقت: اگقر پقذيرش اسقلام مب نقي

سلطان نيز اين ف ا را پذيرفت. است. وه زور و عنف واشد نادرست

در ايقن مق رد ن شقت: Stphanus Petrueنطاكيقه سقر اسققف معاصقر ا

مرتد شدن از ديني كه »ن ي نس ناچار شد احكام قضات را مب ني ور اين كه وا

وقراي سقلطان « واشقد اثقر مقي مجب ر وه پذيرش آن شده است نادرسقت و وقي

(از: دولاروك ي سقق ريه و كقق ه لبنققان، وزرگقق ار تققرك وفرسقق د. )سققفرنامه

. ..

161

11 -12ص 2هاي وخشقققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققق 122

اصقققلاحات پيشقققنهادي» (. و نيقققز ن. ك: 211 -211: 2، 1122پقققاريس

راج علققي، از سقق« سياسققي، قققان ني، ا مققاعي وققراي ايمپراتقق ري عثمققاني

.38 -31در وخش رف ار وا وازگش گان از اسلام ص 1883ومبئي

8- B در وراور اين نظرها، آياتي ققرار دارنقد كقه نجقات را من صقر در :

246: 1(. طبقري در تفسقير خق د 11: 3شمردند )عمقران وه اسلام مياقرار

گ يقد: ها را وه هق نزديقك سقازد، پقس مقي ه است تا اين ضد و نقيضك شيد

ي ناسخ و منس خ حك فرما است.در اين ا قاعده

.1: 11م ن 4)لم ات و تمهيد( ج Wellhausenلهاوزن فواقدي، چ -1

341: 2يقاق ت : و B] 11ف ح البلقدان، وقلاذري، چ دوگ يقه ص -11

در عن ان عثمان .

1111ي فقق ح سقق ريه، دوگ يققه، چ دوم ليققدن يادداشققت دروققاره -11

. 141 ‚111ص

از « ي اسقلام دروقاره » وراي ت قير در اين نك ه و نققد آن ن. ك: -12

. 31 -136 ‚381ص 3اني اي اليايي ج كاي

ني كه مسلمانان پس از ف ح شقام نصقارا را مجبق ر مثلا اگر واور ك -13

عيق ن »كردند كه صداي ناق س را ورنياورند، پس داس اني كه اوقن ق يبقه در

آيقققد. او از معاويقققه آورده دروغ در مقققي « 138الاخبقققار چ وروكلمقققان ص

چقار شقد هقا خق اب را از معاويقه ورگرف قه وق د و او نا ق ساگ يد: صداي نق مي

هقا را خقام ش سقازد. وقراي يك پيقك وقه ويقزانس فرسق د، تقا صقداي زنقگ

ديده ش د. 614: 38ي خاورشناسي آلمان ونيان نهادن كليساها نيز مجله

111

123قققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققق 18-11ص 2هاي وخشپان شت

اهقل » عمر از خس ه كردن مردم وقاج ده 2122: 1تاريخ طبري -14

و سنگين كردن دوش ايشان منع كرد. و از پيغمبقر روايقت اسقت كقه: « ذمه

تقاريخ يعقق وي چ « ) هركس ذمي را آزار كند روز رس خيز من دشمن اوي »

( و نيز ن. ك: دس رات صادر شده وراي حقاك حمقص، اوقن 168: 2ه تسما

« 11ك اب الخقراج ص » : وه ويژه آن چه او ي سف در 4B :14 :8 [Bسعد

آمقده اسقت. ايقن آورده آم زش است و وراي خليفگان دس رالعملي وشمار مي

گ يققد: مققيسققازد كققه مققي ردودرا مققي ت. كنققدي روايققت اوقق ي سققف نظريققه

ولقي اگقر وقر مع قدند كه اگر مسلماني س كند گناه كار اسقت، مسلمانان»

. (23: 12ي قلمرو نصارا )نشريه« نامسلماني س نمايد گناه كار نيست

[M نظر عمر را وا نظر پيغمبر در يك رديف نهادن و رفر و مقدارا وقدو :

نسبت دادن از چاپل سي خاورشناسان وراي سنيان عثماني و عرب اسقت. عمقر

( و ايراني را وه مدينقه راه 186: 1ا داد )حليه الاوليرا كه دخ ر وه سلمان نمي

تق ان وقا يقك روايقت سقني ( نمقي 226: 4داد )مروج القذهب چ پقاريس نمي

شس ش داد .

ها در ذهن شقيخ . لاود چنين عبارت162ف ح البلدان والاذري ص -13

ن را در ققان ن نق ين الاسلام مال الدين و ده هنگامي كه وراوقري ميقان اديقا

( گفققت: 1118اوت 8عثمققاني اعققلام نمقق د وققه خبرنگققار ديلققي نيقق ز )

ت انيد مطمئن واشيد كقه ققان ن هقر چنقد دمكقرات واشقد، اسقلام از آن مي»

«. تر استدمكرات

پيغمبقر الب ه حس تعصب ضدكافران م قب نسقبت دادن روايقاتي وقه

گيققرياش را پققس از ايققن خقق اهي آورد، و در آن سققختگرديققد، كققه نم نققه

ورخي پيغمبر، از درود گفق ن نامسقلمان كند. و دروه نامسلمانان را تش ير مي

.

111

18ص 2هاي وخشققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققققق124

ي اينهقا را مسقلمانان آميز واشد. و همقه كند كه ت ريهسفارش مينهي كرده يا

و واب 11اند. )وخاري، هاد؛ ش گنجانيده ص اح ر ك ب)سني( ت ثير كرده د

(.61و واب دع ات، ش 22اس ئذان، ش

و هر چنقد كنقد . ولي ما313: 3و نيز 4B :11و نيز ن. ك: اون سعد

: 6 ‘ 363: 3روح اسلام كه در اون سعد ت اني اين تعصب را وا كار نمايي نمي

آمده وفر دهي . 213

و ساخ گي شناخ ه مانند اين حديث واز ه هست كه قاول اع ماد نب ده

الف قاوي ال ديثيقه ق چ. ققاهره » چه اون حجر هيثمي در شده است. مانند آن

كسقي كقه » ديث ساخ گي آورده است كقه: ح وه عن ان« 118هق ، ص1311

و ماننقد «. اي خ شرويي كند ه چنان واشد كه ته پا وه من زده واشقد واذمي

:آورده كقه 332: 2هقق 1311چ. لكهن « ميزان الاع دال» آن چه ذهبي در

پيغمبر از برئيل پذيرايي كرد و چ ن دست داد، او نگرفت: پيغمبر گفت: چرا

ده اسقت، پقس پيغمبقر يدس ت وه دست يه دي مال» دهي؟ گفت: نمي دست

«.وض گرفت و سپس مصاف ه كردند

را آمقده و ذهبقي آن 213تقر ديگقر كقه در همانجقا ص ي روشننم نه

كسي كه شريك يك ذمي شقده وقرايش » خ انده چنين است: « خير واطل»

اي از آتقش ورققرار كننقد و وقدو وز رسق خيز ميقان آن دو دره فروتني كنقد، ر

گ يققا در روزگققاري كققه «. گ ينققد از آن وگققذر تققا وققا شققريكت حسققاب رسققي

هاي شركت ميان يه د و مسلمانان آفقزايش اين روايت نهاده شده است پيمان

ها ت ه م كلمان يه دي را نيقز وقه ريياف ه و د، وه ط ري كه ن ايج اين همكا

از: لق ي گنزوقرگ، ني يق رك Geonicaخ د لب نمق ده وق د )ن. ك: ك قاب

زا، از نظقر اسقلامي، ترسقانيدن ( مقص د از اين حديث تعصب181: 2 ‘1111

هاي مادي و ده است.از اين گ نه همكاري

112

123قققققققققققققققققققق قققققققققققققققققق 11 -18ص 2هاي وخشپان شت

چ ن هرگ نه رف ار و نظر، وا نسبت ياف ن، وه پيغمبقر وقه شقكل حقديث،

اي ه چ ن حنبليان كه از هرگ نه روح نقرمش و گذشقت شد، فرقهتثبيت مي

ي خاورشناسققي آلمققان:)مجلققه (٭)ح ققا وققه مسققلمان مخالفشققان تهققي و دنققد

نسبت وه ملل و ن ل ديگر كم ر نب د، وا ميل و ( و طبعا خش ن شان12ص 62

كردند، تا اساس همكاري و نقرمش را ش ق هر حديث تعصب افزا را تثبيت مي

واژگ ن كنند.

گ يند احد حنبل، خ د و پيقروانش كقه ايقن را وقدو الب است كه مي

هقركس ذمقي را ويقازارد گق يي » ، منكقر حقديث معقروف: دهنقد نسبت مقي

ي ( ولقي روحيقه 268: 1انقد. )طبققات الشقافعيه، سقبكي و ده« آزاردمرا مي

عم مي مسقلمانان همق اره ايقن گ نقه نظريقات خشقن و اسقناد مق رد اتكقاي

.كرده استدارندگانش را طرد مي

16- B و اون 112و وخاري در هاد، ش 11: 168: 1: احظ در ويان

افزاينقد: ايقن كقار درسقت و ورسخنان مانند والا، چنقين مقي 3A :243سعد

واشد.مي س دمند

.233ص 1811چ دوم لندن « پنج سال در دمشر» Porterپرتر -11

18- B هق .1311، چ قاهره 311ش 11: 2: الزا ر عن اف راف الكبائر

11- B كه ف اهاي دس ري عبد الملك و ديگر 116: 3: ن. ك: الم طا

شناسد.خليفگان را پايه و مبناي قان ن مي

قققققققققققققققققققققققققق

او عثمان گفت: هي سني وه روي مب دع وه دوس ي يقا خ يشقاوندي ٭

حقققاير كققرد دشققمن خققدا را دوسققت داشقق ه اسققت ) نگققاه نكنققد و اگققر

نيز ديده ش د. 438پان شت ص 3(. وخش 28: 3ال فسير سلمي ق عمران

113

83 -81ص 2هاي وخشپان شت قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 126

ن مردگقان را زهقري قايز شقمرده و دلقيلش را وه ا كقرد مثلا ا -21

ي زير ياد كرده است: از شهاب پرسيدند: آيا وردن نقاره از ديهقي وقه پيشينه

ي سعد وقاص را از ديقه عقيقر وقه شقهر نازه» ديهي ايز است؟ پاسخ داد:

(.3A :114- 113)اون سعد «. مدينه آوردند

21- B 3: 261: 3: اون سعد.

وعد.وه 863: 61ي خاورشناسي آلمان مجله -22

2B :133كقه در اوقن سقعد « سنت» ي از عبارتي پرمعني درواره -23

ي اول ايقن فكقر طرفقدار آيقد كقه تقا مقدتي در سقده آمده است چنين ور مي

، ولقيكن اوهآن است كه از پيغمبر آورده ش د نه از ص« سنت» داشت كه مي

ها از ميان رف ه است.گيريوعدها اين تنگ

1: 13: 2هاي منس ب وقه علقي ق ي سخنرانيالبلاغه مجم عهنهج -24

آمقده « م يصقا » آن قا گريقز در راه : B]هقق 1311چ م مد عبقده، ويقروت

ليقدن و لنقدن ز حروفيقان ) است، ليكن ه راتقدر ك قاوش م نهقايي فارسقي ا

آورده، « خصيام» آن را وه ص رت 11: 16: 1ي اوقاف گيب ( مجم عه1111

چنققين تر مققه كققرده اسققتگذاشقق ن، گرف ققه وققاقي وققه معنققي: ققاي فققرار

(121 :23) Car ils teouveront pas personne qui en soit chattè

23- B : رود كققه از همققان آغققاز كققار سققنت، سققخن از كسققاني مققي

نشقان هارا سنجند، ولي نه خ د و نه ه شناسي را ميحديث و دانش حديث»

.2B :111اون سعد « كنندودان عمل نمي

23"- M معمق ل وق ده ي نخس ين ميلادي، انجيل نگاري : در سه سده

از م ققا، مققرقس، ل قققا، ي حنققا، كسققاني چقق ن ورناوققا، مرقيقق ن، راسققت. غيقق

. .

114

121 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 84 -83ص 2هاي وخشپان شت

ن وعقدها وقراي انقد. لقيكن مسقي يا هقايي داشق ه ورديصان، مقاني نيقز انجيقل

هاي آريقايي را شكل دادن وه مذهب خ د، چهار انجيل سامي را واقعي و انجيل

هققايسققاخ گي قلمققداد كردنققد. گلققدزيهر نيققز وققه پيققروي از ايشققان، انجيققل

ي فققراوان مسققلمانان قققرار گرف ققه ديصققاني و مققان ي را كققه مقق رد اسقق فاده

هقا فرققي نيسقت خ اند، ولي از نظر علمي نه تنها در ميان انجيلساخ گي مي

آراء در وراور ن ديصانوهاي ماني و اولكه در ورخي م ارد آراء نقل شده از انجيل

تقر اسقت و زمخقت مقذهبي هاي وه اصصلاح واقعقي ديگقر، خردگرايانقه انجيل

گير است.تر چش هاي وه اصصلاح واقعي ويشساميان در انجيل

: 832ص« هقاي ميانقه هاي عبري سدهتر مه» م. اش اين شنيدر: -26

. 1118چ ويقن « هقا و گف گ هقا مناوع اخق لاف » و نيز از همين ن يسنده 43

ننقد و نيز مرا ع ديگري هما 38: 133هاي انجمن علمي تاريخ فلسفه گزارش

هاي يادداشت گرد آورده است. )« ف ح البهنسا» در Galtierيه آن چه إ. گال

:22، 1111شناسققي خققاوري در قققاهره، س ي فرانسقق ي واسقق ان م سسققه

و 234ص 13ج 1112س CLZي ادويققات خققاوري . ن. ك: مجلققه1: 21ص

(.213ص 1113پژوهش نس له؛ س 441

21- B 111شقب ،هقق 1211چ و لاق « هزار و يك شب» : الف ليله،

.228ص 4ج

چ حيققدرآواد « الققروح» داسقق ان را اوققن قققدي زيققه در ك ققاب -28

آورده است: هر يك از تن و روان وقه نقزد خقدا گنقاه را وقه 214هق ص1318

لنقگ را وقدوش ديگري افكند. خدا گفت: شما مانند آن ك ر هس يد كه گردن

.ازيدبانكشيد، پس در مسؤليت مي

21- Bab 11سققانهدرينa [ .در پايققانB ي روانيققان : ن. ك: مقايسققه

.

113

81 -83ص 2هاي وخشقققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققق 128

در « يكي شدن روان و تن» رده است. زير عن ان كه هق . مال ن. ودان اشارت ك

ي ادويقات و نيز وه آ. مارم راش اين مجلقه 434: 2سري ن ين J Q Rي مجله

.441: 13. 1112س OLZ خاوري

.18وخاري، ك اب ادب، ش -31

.23 ‘ 24وخاري، ك اب ادب، ش -31

.4A :168اون سعد -32

342: 2هقق 1324ي الرسايل الكبرا، اوقن تيميقه، ققاهره مجم عه -33

[B وققراي وررسققي نيسققت ن. ك: قنسققينك: نيققت در قققان ن، اخققلاق و :

: M . ]141 -111(ص1111) 4و 3تصقق ف اققق ام سققامي. آمسقق ردام ج

زد كققرده، وايققد م ققه تقاوققل شم لققف ن سققاخ گي آن را گقق وققا ايققن كققه

. در ادويات پهل ي ه ديده ش ددر آن و د، كه « كردار و پندار »

ا راوق ما وه روزگار پيغمبقر ر : » 216: 2اون حجر، الاصاوه، چ كلك ه -34

«.ناميدي شرك اصغر مي

33- B 14: 4الكافي، قاهره : اون قي الج زيه، الج اب.

33"- M گلقدزيهر تكامقل حقديث را پقيش از ظهق ر تصق ف قلمقداد :

كند، تا منشا تكامقل حقديث را در افكقار يهق دي و مسقي ي سقراغ دهقد. مي

ي عروقي گن سقيزم ايرانقي در ص رتي كه تص ف اسقلام چيقزي قز تر مقه

مدارس ندي شاپ ر، هاي عراق اي گزين و د و در ياييت كه در مغز آرنيس

شد. پس از ي رش عقرب چنقد تدريس مي واول، س را، تيسف ن، حران نصيبين

گرديقد، ولقي وقه زودي كقار را از سقر گرفقت. ش ها خقام سالي، اين دانشگاه

نظقر ذهنقي وكلقي خقالي و دنقد، راهقي قز پقذيرش كه از تازيان تازه وارد،

.

116

121قققققققققققققق قققققققققققققققققققققققق 88 -81ص 2هاي وخشپان شت

داش ند. الب قه تقاثير يه ديقت را در اسقلام، وقه ويقژه در مقذهب آن افكار نمي

تقر از تاثير گن سقيزم آريقايي كق سني حاك نبايد انكار كرد، ولي وه هر حال

ي آن و ده است. زيرا كه اين، مذهب همگاني مردم وق ده و يه ديقت و دنبالقه

(قمقق1هققق ق 1ي )هققايي وارداتققي و دنققد. از همققان سققده نصققرانيت، انديشققه

ي و ت حيققد اشققراق« تازيققان و يهقق د» نققگ فكققري ميققان ت حيققد عققددي

شقد در گرفت. و وا اين كه در قرآن هر دو نق ع ت حيقد ديقده مقي « آريايي»

( فرمانروايان عرب وه ز علقي ق كقه ت حيقد عقددي را صقري ا 32 -31ص )

مردم ايقران، هاي انكار كرده ق وا ت حيد عددي آشناتر و دند، در حالي كه ت ده

هققاياسققلام را وققه صقق رت ت حيققد اشققراقي پذيرف ققه و دنققد. اينققان از آيققه

اشراقي قرآن و سقخنان امامقان كقه تقراوش فكقري م قيط واوقل اسقت و در

هقاي قدسقي گقردآوري شقده، ي سقجاديه و حقديث و ص يفه« البلاغهنهج»

ت حيققد عققددي كققه مققذهب سققني حققاك وقق د مبققارزه و وققا اسقق فاده نمقق ده

كردند.مي

لاح طكققه گلققدزيهر نم نققه آورده اسققت، خقق د اصقق « شققرك خفققي »

رفققداران ت حيققد اشققراقي اسققت كققه در آغققاز آن را در حققر كسققاني وكققار ط

گفقت: وردند كه وه ت حيقد عقددي مع ققد و دنقد، چنقان كقه وايزيقد مقي يم

گ يقد، و سقپس وعقدها وقه معنقي ريقا « أنقا و أنقت » مشرك كسي است، كه

و تكبققر وكققار رفققت، كققه آن نيققز خقق د ناشققي از ت حيققد عققددي اسققت. زيققرا

شمرد.ر خدا چيزي ميدر وراورا كه م كبر خ د

.38چهل حديث ن وي، ش -36

هاي تاريخي در حديثي سنجان مسلمان وه ناسازگاريگاهي حديث -31

وردنقد. ولقي وقا دورانقداخ ن حقديث وقراي چنقين ناهنجقاري م افقر مقي پقي

كقن ياف نقد كقه: مم نب دند، پس وه سقادگي راه حلقي وقراي پقذيرش آن مقي

ق . .

111

81 -88ص 2هاي وخشپان شت ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق131

كقه در ويني كنند. چنقان آمدهاي پسين را پيشتر پيشهاي قدي است حديث

گفققت:« ام الققدراء» زنققي وققه نققام »مسققند احمققد حنبققل آمققده اسققت كققه:

« آيققي؟ گفقق : از گرماوققه . . .روزي پيغمبققر مققرا ديققده گفققت: از كجققا مققي

گ يقد: هاي ساخ گي دارد، در اين ا مقي اون زي كه خ د ك اوي در حديث

گمان سقاخ گي اسقت، زيقرا كقه در آن روزگقار مدينقه گرماوقه اين حديث وي

گيقري راي اطلاع از ايقن كقه مسقلمانان ديگقر چگ نقه ايقن خقرده نداشت. و و

القق ل المسقدد فقي القذب عقن » نهادند، ك اب را از مانند اون زي كنار مي

ديده ش د. 46هق . ص1311از اون حجر عسقلاني چ حيدرآواد « المسند

38- B 8: اون سعدA :44 :14.

38"- M ي مسايل، از خ اس ند همه: سنيان در سه قرن آغاز اسلام مي

ك چك تقا وقزرگ را معقنعن شقده وقه يقاران پيغمبقر نسقبت دهنقد، و وقراي

تقر يقاران پيغمبقر را سازي نب د. ولي شيعه كه ويشاين هدف راهي ز حديث

گزيده ميي كهن آن چه لازم و د ور هاند، از ق انين ملتدانس صلاحيت ميوي

يگقذاران رسقمي و زنقده ( وه تصدير قان ن442: 44كا قان ن آوگار ) و مانند

سازي سقنيان نداشق ند. الب قه از ققرن رسانيدند و نيازي وه عنعناتشيعه مي

گقذاري را من صقر وقه ا سنيان، ققان ن پنج ورخي از شيعيان وه ه چشمي و

-ي راويان ققان ن گذاري وه در هقان ن د كرده، مقام چهارده معص م را ازم م

هاي امضقايي و تاسيسقي ايشقان را ي قان نهاي م مدي پايين آوردند و همه

نيز، مانند سنيان، وضع شده از طرف پيغمبر وشمار آوردند.

31- B 8: اون سعد A :13 :3.

41- B 8: ن. ك: رواي قي كقه اوقن سقعد در A :113 :23 وقه پيغمبقر

ت ان ودان سقنجيد كقه درس ي يك حديث را مي» نسبت داده و چنين است:

«. حديث ور شن ندگان خ شايند واشد و ايشان را ورانگيزاند

118

131 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 11 -81ص 2هاي وخشپان شت

در پايان. 8: 1« خجيجه Chagiga»تلم د، اورشلي -41

41"- M ي تسقامح در ادلقه » : اين قاعده در اص ل فققه شقيعه وقه نقام

شهرت دارد.« سنن

42- B ي خ د : اين و ث از تاريخ حق ق را فرانس فرد اشميد در رساله

را وقه زييقات تجزيقه و اسلام روشن ساخ ه، در آن ا يك نم نقه در حق ق

-311: 1، اسقلام 1111ي اسلام، اسق رازو رگ ت ليل كرده. ن. ك: مجم عه

333.

42"- M شققك نيسققت كققه فقققه اسققلامي وعققدها از حققق ق ملققل :

هقا ورگرف قه اسقت. لقيكن گ ناگ ن از مله حق ق رم ورخ ددار گش ه و از آن

ي عرب در آمدند، و تنها هايي كه وه زير سلطهن م لي ملتناديده گرف ن تمد

نمايقد. تازيقان در ايقران و حق ق رم را در نظر آوردن دور از روش علمقي مقي

ي فقه خ يش را دار شده، پايهرعراق نخست از مردم م ل و تمدن ايشان ورخ

ادنقد، سقپس ( نه441: 44ي آوگقار )كقا امقه ن هقايي چق ن ققان ن روي نم نه

وعدها وه حق ق رم نيز دست واف ند.

وعقد، و فرهنقگ معاصقر وقه 32: 2« وررسي در م مديت» ن. ك: -43

118 :1.

43"- M رو : گلققدزيهر عباسققيان را وققراي ادخققال ديققن در سياسققت، دو

انده و رژي خ انده و تظاهر ايشان را وه تمدن ساساني نك هيده و كليسايي خ

دهقد. امقا اگقر درسقت اسقت كقه ايل خان ادگي ام يان را وقر آن تقر يح مقي

ي وسققطي در ميققان حك مققت ايلققي و حك مققت مققذهبي، خقق د مرحلققه

يشق د كقه تازيقان تقا پايقان نخسق ين سقده حك مت قان ن است، معل م مقي

حك م شان، هن ز ن انس ه و دند تمدن لازم را از مردمقي كقه وقه زيقر سقلطه

نشقيني ايشقان اسقت، ي كق چ آورده و دند ويام زنقد پقس حك م شقان دنبالقه

اند. در ص رتي كه ات قاد ديقن و سياسقت و هن ز تاوع قان ن مذهب نشده و ده

.

111

12 -11ص 2هاي وخشپان شت ققققققققق قققققققققققققققققققققققققققق 132

كقه چنقان در عصر ساساني وه ط ر كامل در ايران ا را شده وق ده اسقت. هق

و د، در عهد ساسقاني نيقز شقاهان دانقش « ص في وزرگ» شاه درعهد صف ي

قايقل و دنقد و « گنق س » مققام كشقف و شقه د آم خ ند و وقراي خق د مي

هقاي ايشقان دسق ر خقدايي و داش ند و فرمقان ترين مقام مذهبي را ميعالي

انقد شد. وقه اصصقلاح سقنيان، مقدعي نبق ت وق ده معص م از خطا شناخ ه مي

تر مردم آن از مدينه كه ويششهرس اني، ملل و ن ل(. اگر چه م مد نيز در )

تقر از مكقه وق ده و وقراي پقذيرش و م مدن« يمن» مها ران ن ب عروس ان

تقر داشق ند، مقدتي چنقين حكق م ي را و ق د آورد، گن سيزم آمادگي وقيش

وق د، ليكن اين ن ع حك مت وراي تازيان مكه وكلي ويگانقه و دور از ذهقن مقي

ين روي پس از مقرگ او يقك سقره از ميقان رفقت و انشقين او يقك آدم از ا

روي كقار آمقد. هاي ايلاتقي ققريش ونديكه وا دس هعادي عامي شناخ ه شد

چند تقن انگشقت و ارتجاعي رژي م مدي ز از طرف و ور اين تغيير اساسي

انصققار مدينققه هققل صققفه و ورخققي ازار گن سقق يك از اشققمار دارنققدگان افكقق

ينگرفقت. امقا پقس از فق ح عقراق و ايقران، آن هسق ه اع راضي مهق انجقام

زار اصقلي گن سقيزم گسق رش ي گن سيس ي، در اين كشقت مخالفت م رقيانه

، تقا منجقر نقژادي امق ي شقدت يافقت يافت، و وا روي كقار آمقدن رژيق ايقل

وه سق ط ايشان و روي كقار آمقدن حك مقت نيمقه مقذهبي عباسقي گرديقد.

-خ اهي ديد، حك مت عباسي م رقي 3وخش "3پس ه چنان كه در پان شت

اند، نه عكقس. وقراي شناسقايي تر از راشدين و دهتر از ام ي و اينان نيز م رقي

ي گققروه پارسققايان اهققل صققفه اشققراق ايرانققي در نققاو دي ام يققان مجلققه

( نيز ديده ش د.118: 38كاوه )

ي منس ب و مجم عه 312الماسن و المساوي ويهقي چ ش اللي ص -44

ديده ش د. 181ل تن صڤان ڤوه احظ

در پان شت. 2: 62ورشناسي آلمان ي خان. ك: مجله -43

181

133قققققققققققق ققققققققققققققققققققققققق 14 -13ص 2هاي وخشپان شت

( وقراي آگقاهي از ايقن قم161هق ق 143 قگف ار ي يا اون سعيد )م -46

انققد كققه گفققت: طققرز فكققر وسققيار سقق دمند اسققت: از ي يققا وققن سققعيد آورده

دانشمندان دست و دل واز هس ند، چنان كقه مف يقان وقا يكقديگر اخق لاف »

گيقرد و ورزند، يكي حقلال و ديگقري حقرام نمايقد، نقه ايقن وقر آن خقرده مي

نه آن ور اينه مسايل ه چ ن ك ه، چ ن وه نزد يكي از ايشان آرند و واز كننقد

ي ي يقا ( گف قه 124: 1تقذكره ال فقا ذهبقي « ) تهگ يد: اين كه آسان اس

( Chagiga 3B )خجيجقه « إلي عقازار وقي عزاريقا » ي اون سعيد مانند گف ه

( 12ص« ك هققل» اره وققه ي اخقق لاف ف اهققا در مققذهب يهقق د )اشقق دروققاره

آنان پليد شمرند، و مباح شمرند آن چه را گر چه اينان پاك مي» واشد كه: مي

كننققد آن چققه را آنققان داننققد آن چققه را آنققان حققرام داننققد، ورد مققي مققي

يك راهنما وه مقردم » ي اين ف اهاي ناسازگار را واز ه همه« پذيرند . . .مي

ق )تقق رات، خققروج« ي اينهققا را خققدا گف ققه اسققتهمققه» ، « وخشقق ده اسققت

21 :1.)

هقاي هاي گ نقاگ ن، ماننقد مدرسقه چنين نسبت وه اخ لاف مك بو ه

اين و آن » شمايس و هليل، كه اين را از شعارهاي خ يش قرار داده و دند كه:

( 13B)ب، عيققرووين « )ف اهققا( همگققي گف ققار خققداي اويققد هسقق ند

داند ها را ناشي از فرام ش شدن ت رات ميين اخ لافحبر سيم ن اون و خاي ا

(.84B- 11چ فريدمان 48)ت رات، تثنيه الاش راع

يقاوي تر، نظري وسيار مه از تاج الدين سبكي ميوه روزگار پسين -41

1118)چ ميهرمققان، لنققدن « معيققد الققنع و مبيققد الققنق » در ك ققاوش كققه

( قم1311هق ق 111 قساند كه در زمان او )مرآمده است و مي (111 -116ص

روح تعصب ورفقيهان شام و مصر حكمفرما و ده است.

48- B صقق ت ايققن روايققت از انققب منقققدان وارهققا مقق رد ترديققد :

.81: 4قرار گرف ه است. ن. ك: زرقاني، الم طا، چ قاهره

181

13 -14ص 2هاي وخشققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققققق 134

ظاهريقان، آمق زش و » وراي اين م ض ع ن. ك: پژوهش گلدزيهر -41

وعد. اخ لافات فقهقي از آغقاز كقارش مق رد نكق هش وه 14ص« تاريخ ايشان

را در ك قاوش آيقد كقه طيفق ر آن و ده است، و اين از خبقري از مقام ن ورمقي

آورده اسقققت. و نيقققز از 61. صLeller .V، كللقققر ڤي وغقققداد، چ دروقققاره

گردد ي خليفه كه وه اين مقفع منس وست، آشكار ميي وسيار الب از نامهتكه

(.34ص 1118ق رسايل البلغاء، چ قاهره 31: 3ي عروي المق بس )مجله

41"- M : ي گف ند: وقه شقماره تر سنيان است كه ميي ويشيهاين نظر

تر شيعه را عقيقدت هايي و د دارد. اما ويشف اهاي مخ لف فقيهان، حقيقت

اند، و ليكن مج هد وقه چنين و د كه حقيقت يكي است و ديگران وه خطا رف ه

ورد: مج هدي كه درست در نياف ه واشد، يك مقزد و هر حال مزد و پاداش مي

كه درست درياف ه واشد، دو مزد خ اهد داشت. مج هدي

31- B ،383 ‘ 226هقق ص 1326وغيه ال عاه؛ ققاهره : ن. ك: سي طي

هايي از آن را نيز آورده است.وعد از ياق ت كه نم نه

31- B و اوقن 146: 6پق پر . : ن. ك: او الم اسن، النج م الزاهره، و ،

اي آورده كه كسقي و اون دهان كه نم نه 81: 6س نفلد ڤچ 636خلكان ش

وراي رسيدن وه مقام مدرسي، مذهب خ د را ع ض كرده است.

اوقق وكر ونققدينجي حققنفش 311: 2ذهبققي، ميققزان الاع ققدال -32

هق(.331 -432)

33- B ق ه1284: م بي در خلاصه الاثر في القرن ال ادي عشر، قاهره

اون احمد الش وري )وه اي شنبري( شفيع الزمان آورده است. 3: 386: 6

، اوقراهي وقن مسقل الصقمادي 48: 1م بي، همان خلاصه الاثقر -34

: اوراهي ياد شده از صق فيان دمشقر M( ]قم1662هق ق 1113 ق)م الص في

. . و د

182

133قققققققققققققق ققققققققققققققققققققققق 11 -13ص 2هاي وخشپان شت

عبقققدالله )حنبلقققي(، 2 مسقققل )مقققالكي(، -1 چهقققار پسقققرش:

م مققد )حنفققي( شققدند. و ايققن نققرمش او را -4 م سققا )شققافعي(، -3

كه گ يند: راه وه س ي خدا وشمار مردم اسقت شدپيگري او وايد در ص في

( و مذاهب منزلهايي در راه خداوند )عين القضقات 48: 3)سلمي تفسير مائده

ي سني، هم اره واره( و گرنه اخ لاف چهار مذهب311، 263، 231: 2ها نامه

ي كش ارها و خراوي شهرها و ده است.انگيزه

ي)از آغقاز سقده 311ي چ امقدروز ص در تاريخ دمشر اون قلانس -33

شش هجري( يك قاضي را نم نه آورده كه ف اهقا را وراوقر دو روش حنفقي و

« = مف قي الفقرق » كرد. و اين را وايد مقايسه كقرد، وقا لققب حنبلي صادر مي

گقروه ف ق ايي وراوقر ت انست وراي هرهاي گ ناگ ن مذهبي، كه ميمف ي گروه

ي آن صادر كند. روش ويژه

36- B ققارورتي، المشققرق 33: 11: علقي مبققارك، خطققط ديققده ،

.2: 26: 13ويروت

31- B ناميده « تلفير مذاهب» : واري، اين را تفاوتي هست وا آن چه

شده و ودان معني است كه كسي وه دلخ اه در هر م رد ف اي مك بي ديگري

هق ضمن وررسي ق انين 1323قاهره « فقه اكبر» ا پيروي كند. علي قاري در ر

وقاور ايقن روش را كنقد. م منقان سقخت مذهبي، وقه ايقن م ضق ع اشقاره مقي

ي منققار. نيققز ن. ك: مجلققه شققمرندتقلققب در آيققين دانسقق ه گنققاه مققي

«.تلفير» ي زير كلمه 14ي دوره 613: 3 ‘ 363: 4

38- B 26 -13 -114: ن. ك: فرهنگ معاصر.

38"- M وخقش وقا واره،وندي غرافيايي از چهار گروه مقذهب : اين وخش-

ي مقذهب فرض كنقي : پايقه كه اگرها نيز مناسبت دارد. چنانوندي رواني آن

نقرم اسقت، ور اص ل عقلي و نرمش نهاده شده واشد، شقافعي تعبقدي و حنفي

نيست اواشد، پس ويعقلي و خشك، حنبلي تعبدي و خشك مي يمالك

183

18 -11ص 2هاي وخشقققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققق 136

هقاي كه مقذهب حنفقي در ميقان مقردم غيقر عقرب، حنبلقي در ميقان عقرب

هقاي در ميقان عقرب ي ديگقر وارهص رايي نجد و شقمال آفريققا و در مقذهب

شقهري شقده و مقردم غيققر عقرب گسق رش ياف قه اسققت. الب قه ايقن تقسققي

هاي پيشين است و امروز همگي كماويش از سطح فكر مردم خاورميانه در قرن

يك سطح فكر ورخ ر دارند.

از مسند احمد حنبل. 4131ش 233: 6كنز العمال -31

پقس ا مقاع ايشقان » ، «ا ماع ايشان ز معصق م ن انقد وق د » -61

. (82و 11: 1ي الرسققايل الكبققري، اوققن تيميققه مجم عققه « ) معصقق م اسققت

خطقا وق دن امقام و واشد كه وقراي وقي مي Infallibleي معص م نزديك وه واژه

و پان شت آن . 11: 3ن. ك: وخش پيغمبر نيز وكار رود. ]

[B كند كه هرگاه ماع ي كقه وقه تاكيد مي 4: 33: در تهذيب ن وي

رأيانه تصميمي وگيرند، از گمراهي وركنار خ اهند و د .پيامبر ايمان دارند ه

61- B ا مققاع مسققلمانان در 8: 33: در وققاب الا مققاع ك ققاب الام ص :

داوند وراور خ اهد و د.امري وا خ است خ

We will male himرا پالمر وه « 113: 4ونصليه هن ق نساء » -62

reach hell. تر مقه كقرده اسقت. نقه سق م « صقلا » ي اول شقخص از ريشقه

شخص. و معني آن گرم كردن، ورش ه سقاخ ن، و سق ازنيدن واشقد كقه فقرق

آورد: مققا او را : پققالمر مققي B(. ]113: 1را ويضققاوي يققاد نمقق ده اسققت )هققا آن

وايد وه صق رت مثبقت فهميقده شق د. وه هن خ اهي فرس اد. اين مله مي

تقر نشقان اي صق يح كقه تر مقه 211: 11در اين واره ن. ك: لسقان العقرب

. دهدمي

، معل م نيست شافعي وراي 21 -11: 2سبكي، طبقات الشافعيه -63

ياوي در مسايل ديگر قرآن، ادعاي ت مل چنين رنج كرده واشد. مثلا او دليل

184

131قققققققققققققققققققق قققققققققققققققق 111 -18ص 2هاي وخشپان شت

م وققه نيققت اسققت نققه گف نققد: اسققلاوققراي رد وراسقق دلال مر يققان كققه مققي

طبققات را يافقت ) « 3: 81وينقه » هقاي انقدامي، او سقادگي آيقت وه عبادت

(. آري دانشمندان وعقد، وقراي تاييقد اصقل ا مقاع 221: 1ي سبكي الشافعيه

رانكقه فخقر رازي وقه آيقت )عمق هاي ديگري ه از قرآن ياف ند، چنقان دليل

هقاي (. وقراي آگقاهي از دليقل 38: 3( اس ناد ست )مفقاتيح الغيقب 113: 3

ي تقققاريخ اديقققانديگقققر قرآنقققي ن. ك: اسقققن ك ه رگرونيقققه در مجلقققه

. 218ص 1123: وين س B] 11: 31، 1818س

: 1ي وغق ي ، مصاويح السقنه 2523، ترمذي 131: 2سنن او داود -64

14.

63- B اي، هر دو شقهر مكقه و مدينقه هق راي : يا آن كه: در مساله

(.16واشند. )وخاري، اع صام ش

66- B 113ص 1118ي ادويات خاوري، هارتمان : ن. ك: مجله.

66"- M را وا دست واز خ اند يقا وقا : وه تعبير ايراني امروز: آيا وايد نماز

كقه عمقر خ انده است. پقس از آن دست وس ه؟ گ يند: م مد دست وس ه نمي

ها را لق خق د روي ي اح رام دستاسيران ايراني را ديد كه از ترس وه نشانه

سقش سقبب، او را ايقن عقادت خق ش ره نهاده پيش او ايس ادند، و پس از پ

شقكلي ها در نماز چنقان كننقد. خقلاء عقيقدتي و وقي آمد و دس ر دادتا عرب

داد چنين احكام كه مانندش را در حج و اسلام در آن هنگام، وه عمر ا ازه مي

ازدواج نيز صادر كرده و د ا را نمايد. ولي وعقدها كقه نهادهقاي اسقلام شقكل

اريزگق ت، چق ن شقيعيان وقه خلفقاي غاصقب حقر ققان ن قطعي وه خ د گرف

دانند.ي نماز ميدادند، اين روش را ودعت شمرده، واطل كنندهنمي

61- B (. 116: 26: ن. ك: زمخشقققققري، كشقققققاف، آيقققققت )شقققققعراء

كساني كه گيري را وراي ي خ د اين اسانهاي اوليهشافعي نيز در آم زش

183

112 -111ص 2هاي وخشپان شت ققققق ققققققققققققققققققققققققققققق 138

نماز ح ما وايس ي عروي وداند و اگر نقه دانند ايز دانست، ولي پيشعروي نمي

(.141: 1نماز واطل است )ك اب الام

68- B د: وخققاري.شقق هققايي از آن در مرا ققع زيققر يافققت مققي: نم نققه

ي. و احكام گ نقاگ ن دروقاره 31: 6، اون سعد 333: 3، مسل 11الاطمعه. ش

دميري هست.« حيات ال ي ان» حرام و دن ورخي غذاها در

هققاي قققرآن مروقق ط وققدان، ن. ك: ي ايققن مسققاله و آيققه دروققاره -61

شقريعت » نبقرگ. ن. ك: ك قاب فاند ر ان ققاد ك قاب اسن ك هق ر گرونيقه، د

: م. هارتمقان. خقاور Bوقه وعقد. ] 113ص 1118ار و ينب ل. چ.ليدن « اسلام

32: 14ي گ شققت اسققب، ن. ك: تفسققير طبققري . دروققاره112: 1اسققلامي

ز آوردن دليقل و ي الي اسقت ا اين وخش از تفسير نم نه( 8: 16ن ل آيت )

شق د كقه از پيغمبقر پرسقيدند آيقا گ شقت ي ورهان. در آن ا نقل مقي اقامه

هقا را ( و پيغمبقر آن 1A :33كركس و گرگ ايز است يقا نقه؟ ) اوقن سقعد

منع كرد.

هققا ن. ك: ققدلياني كققه از شققعبي پرسققيده شققده، و ورخققي از آن -11

واشد، مانند حك گ شقت شقيطان. شقعبي در پاسقخ وقه م قب ارزش ميوي

ياو مگر مرده و خ ن و هايي كه وه من شده، خ راكي ناروا نميدر وحي» آيت

گ شت خ ك كه پليد است و يا هر وسقمل ناشقده. و اگقر كسقي وقه ناچقاري،

گ شققت« 43: 6خداونققد وخشققاينده اسققت ق انعققام نققه از راه سقق يز وخقق رد،

: در حقيقت گروهقي از شقيعيان عباسقي گ شقت Bداند ]فيل را خ ردني مي

ي ت قيقققات پرينسقق ن،خ ردنققد. ن. ك: انقق لي مققان، مجم عققهفيققل را مققي

Princeton 231ص 1111ي عباسيان، چ ليدن ت قير درواره.

دميري، در حيات ال ي ان، در پايقان هقر عنق ان، حكق مقذهبي -11

كند.هاي در آن را ياد ميآن را، و اخ لاف گروه

186

131قققققققققققققققققق ققققققققققققققققق 114 -112ص 2هاي وخشپان شت

ه وعققد. نيققز وقق 66ص«. ظاهريققان» ي گلققدزيهر ن. ك: مقالققه -12

وه وعد. 36ي ينب ل، ص« شريعت اسلام»

13- B : ش د.ديده مي 311: 2ي آن در احياي غزالي يك نم نه

14- B ن. ك: اسقن ك هقق ر گرونيقه :De Arjehers واتاويقا ق ليققدن

وعد.وه 313: 1، 1813

13- B ڤ: ن. ك: كينققققدي، فرمانروايققققان و قاضققققيان مصققققر، چ .

. 2‘ 413گ ست،

. 184: 3هققق 1211ن. ك: زرقققاني ورم طققا مالققك، چ قققاهره -16

[B ي خاورشناسي آلمان : نيز مجله. ZDMC 61 :43.

ي دريك كقرن، در مجلقه ي اين وخش از شريعت اسلام فريق درواره -11

خاورشناسققي آلمققان وققه وعققد وققه تفضققيل، و در پققيش گف ققار چققاپ ك ققاب

پقژوهش نمق ده اسقت. 8 -4ص 1121ي طبقري، ققاهره « اخ لاف الفقها»

مقذهبي، هقاي هقاي گروه هاي مخ صر، در شرح اخق لاف ترين ك ابو از وه نام

قاست كه از ص في وقزرگ مصقر عبقد ال هقاب شقعراني )مق « زانالمي» ك اب

( است، و پروون وخشي از آن را وه فرانسه گردانيد و حك متقم1363هق ق 113

چاپ و پخش كرد. 1818فرانس ي الجزاير آن را وه سال

. اين عبارت را ه چق ن يقك آيقت 28وخاري، ك اب الايمان، ش -18

: و اوقن B( ]181اند. )تاريخ ققرآن ن لدكقه و شق اللي ص قرآني وه گ اه آورده

.A :128 1سعد

و ك ققاب 61و ك ققاب وضقق ، ش 12وخققاري، ك ققاب العلقق ، ش -11

.11الادب، ش

181

113 -114ص 2هاي وخشپان شت قققققققققققققققققققققققققققققققققق 141

81- B 111: 3. ن. ك: مائده 331: 13: لسان العرب.

81- B 1: اون سعدA :161 :11.

.A :41 :21 1: و B] 126: 6اون سعد -82

83- B هقايي از آن چ : عبد البر النمري، امع ويان العل و فضله )وخش

(.134 -133هق ص1321قاهره

، ايققن انديشققه را وققا اصققل تلمقق دي 113همققان ك ققاب نمققري ص -84

و اهاي ديگر 61aوه سنج. كه در واب ويراخ ث « ها تيراعديفك عاخ دي»

تر دارد.آمده است. يعني: نيروي اواحت ارزشي ويش

84"- M شقناخ ه شقده « اصقل اواحقت » : در عل اص ل فقه شيعه وه

(. ايقن 2ي آخ ند خراسقاني ج و كفايه 1)رسايل شيخ مرتضاي انصاري ج است

( 2ونقد 3وخش "21ي گن سيس ي و مر ي داش ه است. )پان شت اصل ريشه

س يزيدند.تر سنيان، وه ويژه حنبليان سخت وا آن ميو ويش

.41: 2ي سنجاب؛ دميري، حيات ال ي ان، ماده -83

16ين م ضق ع را وخقاري در ك قاب الاع صقام، ش حديثي از همق -86

آورده است.

86"- M شايد: اوراهي ون يزيد اهل ك فقه و مق لاي ونقي نخقع مكنقا :

ر قال ط سقي در شقمار يقاران امقام چهقارم زيقن هقق ) 161وه او عمقر مقق

( واشد. العاودين

، ولي داس ان درست نيايقد 36هق ، ص1213سنن دارمي، كانپ ر -81

تبديل كني ، يعني وا ب« وا ب» ي را وه واژه« حلال» ي مگر آن كه واژه

188

141ققققققققققققققققققق قققققققققققققققق 118 -116ص 2هاي وخشپان شت

است ح ما انجام گيرد.

.244: 6اون سعد -88

ي قق انين مجم عقه » در « اون العبقري » آن چه ور هبراي س ونا ور -81

وايد هنگام كشق ن حيق ان نقام خداونقد » آورده است: « Nimolanonكنيسه

ق انين خ راك در » ن. ك: وندهايي كه وي كن ه ف در « زنده را ور زوان راند

،1111مي نسق ر « ون وسقطا دين م س ي در مصقادر ققان ني كليسقا در ققر

ي قق انين مجم عقه » آورده است. نيز وراي آراء شبيه وقه اينهقا ن. ك: 41ص

.188ص 1111از س. فرانكل، ادويات آلماني « كليسا

.21‘ 166: 6اون سعد -11

در« الله وسققق » ي گلقققدزيهر . ن. ك: مقالقققه336: 2الم طقققا، -11

.32: 16: و اغاني 661b [ .B: 2انسيكلپيدي مذاهب و اخلاق هس ينگ

.213سبكي، معيد النع ، چ ميهرمان، ص -12

13- B ي دو معنققي وا ققب وقق دن و سققزاوار وقق دن، ن. ك: : دروققاره

.33: 24طبري

13"- M الأعناب ت خذون منه من ثمرات النخيل و» : طبري در تفسير

نامند.مي« سكر» ها خمر را، و حبشيان سركه را عرب« سكرا و رزقا حسنا

« ي اسققلامدروققاره» ايققن م ضقق ع را كاتيققاني در ك ققاب، خقق د -14

/

181

111 -118ص 2هاي وخشپان شت ققققققققققققققققققققققققققققققققققق 142

وقه تفصقيل « ي نزد تازيان واس ان و آغاز اسلامم» زير عن ان 411 -441ص

فضقققل « ايضقققاح» : وقققراي روايقققات روا وققق دن شقققراب Mآورده اسقققت. ]

. ديده ش د 211 -261 ‚ 61 ‚ 31شاذان ص

: وعققد و نيققز ن. ك وققه 21: 1گلققدزيهر وررسققي در م مققديت -13

تقاليف واوقالامنس 411: 1ي ام ي معاويه ي دس ر خليفههايي دروارهوررسي

[B 213: 3ي ويروت : مجم عه.

ت صقيف « حقلال » ميل عذري شاعر عهد ام ي آشكارا مي را وه -16

31( و اوقن ققيس الرقيقاف چ رود و كانقاكيس، ص 11: 1كرده اسقت )أغقاني

ت ان گفت مقص دش اح مالات فقيهقان وق ده اسقت. گ يد: أحل ه الله لنا. و نمي

(.211: 4)خزانه الأدب

[B . وه 3: 31: 2: و ور خلاف آن شعري است از ياق ت، گئ رگ، و . ب

گ يقد: پيقر پارسقا از ن شقيدن شقراب وعد، كه در آن ا ضمن شقعرهايي مقي

پرهيزد. ك فيان مع قدند كه اين شعر وايد شعار هر انسان پارسا واشد .مي

11- B ،1: 141: 4هق 1211: چ و لاق.

.113: 2س نفلد ڤسهيلي ور اون هشام. چ ‘ 161: 3أسد الغايه، -18

11- B ن عي قدامه ون مظ: اين كار ورد قرآن در رواي ي آمده كه درواره

رزم پيغمبر، كه از خ يشان خليفه عمر و فرماندار و رين وق د، گف گق يارو ه

(.111: 4كند. )أسد الغايه مي

.141ص ،معيد النع ، سبكي چ ميهرمان -111

.261 -263: 2 ،هق Shahdara ،1282سنن نسايي، چ شاه دارا -111

111

143ققققققققققققق قققققققققققققققققققققق 111 -111ص 2هاي وخشپان شت

: A 2ن شقيد. اوقن سقعد نبيذ ه چيزي و ده كه پيغمبر نيز مي -112

گ يقد: پيغمبقر آشقاميدن : حسن ون ثاوقت مقي A :63 [ B 3و 1 ‚ 3: 131

( 13: 16شده است )أغاني شراب را منع كرد. اما شراب خرما گاهي مصرف مي

. نبيقذ آشقاميدني 12: 1و واوالامنس 211: 3لام ي اسن. ك: ن لدكه، درواره

( .3A :231 ‘13م ب ب عمر و ده است )اون سعد

113- B 6شافعي « الأم» گ نه، ن. ك: هاي از ايني آشاميدني: درواره :

( 411: 3حديثي كه در آن شراب ميق ه منقع شقده اسقت. ) اوقن سقعد 113

خ اسق ند شقد كقه مقي هايي سقاخ ه مقي م ضاد از طرف گروه هاياين حديث

گققروه ديگققري را م كقق م كننققد. دانشققمند روققاني اوقق الفقق ح وسقق ي شققافعي

مق وخارا( كه شاعر هق وق د، مق ارد قايز وق دن نبيقذ را 1111هق ق 411)مق

.8 -4: 4طبقات الشافعيه سروده است. ن. ك: سبكي،

دهقد كقه دل وسقيار از مقردم وقه آن، اما داس ان زير نشان مقي -114

ن شقيد، مين خليفه كه هميشه وا خ راك نبيذ داد، چنان كه مام رضايت نمي

هنگامي كه ا قازه داد ي يقا وقن اكقث قاضقي وقا او هق خق راك شق د، وقدو

ك قاب گقذارم قاضقي مقن نبيقذ ن شقد. ) ازت ن شقيدن نقداده گفقت: نمقي ا

وعققد( مقام ن ماننقد ايققن داسق ان را وقا قاضققي وقه 238يغقداد، از طيفق ر، ص

دمشر، كه خ د نخ است نبيذ خرما را كقه وقدو پيشقكش شقده وق د ون شقد،

: در يقققاق ت. چ مرگ ليققق ث B( ]124: 11نيقققز داشققق ه اسقققت. )أغقققاني

3 :/A :114 . از او سعيد الصير في حنفي، در منع نبيذ شرحي آمده است

113- B شققراب كشققمش وققراي عمققر اول 18: 113: 6: اوققن سققعد

ساخ ه شد.

116- B ،11: 113: اون سعد.

111

111 -111ص 2هاي وخشققققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققق 144

.216: 3اون سعد -111

.261: 2ياق ت، معج الادواء چ مرگ لي ث -118

.113: 8مسع دي، مروج الذهب، چ پاريس -111

.48: 2چ ،هق 1324امالي قالي، چ و لاق -111

في ف آنيه ماء العناقيد المزن خالطه من ذاي رمو ماء -111

أني لأكرهو تشديد الرواه لن ا فيها و يعجبني ق ل اون مسع د

ي اون ق يبه در . و نيز رساله313عي ن الاخبار اون ق يبه چ وروكلمان ص

.Guy A «ا. گي» . و ش دديده مي« عقد الفريد» هايي از آن در شراب كه تكه

‘ 312 -381‘ 248 -234: 2ققاهره « المق قبس » ي عروي آن را در مجله

مق چاپ كرده است.1111هق . 1323سال 333 -321

112- B رسد كه در ايقن قا عبقدالله ، وه نظر نمي13: 3: أسد الغاوه

مسع د پرهيزگار معروف منظ ر واشد.

113- B و نيققز ديقق ان اوققن قققيس الرقيققات، چ رود و 321 :4: يققاق ت

.3 ‚ 31و 1 ‚ 46كاناكيس ص

.61: 6اون سعد -114

.281: 1ذهبي، تذكره ال فا ، -113

.211س نفلد، شڤاون خلكان، وفيات الاعيان، چ -116

.211همان ك اب . ش -111

نمقاي ام هقان » ا وايد از : در اين M. ]123همان اف ش -118

»

112

143ققققققق قققققققققققققققققققققققققققق 113 -112ص 2هاي وخشپان شت

خ د آم ز شراب سازي ياد كرد، كه ميرزا قاضي پسقر كاشقف القدين « عباسي

يزدي شاگرد شيخ وهايي وه دس ر شقاه عبقاس درسقي فصقل نگاشق ه اسقت.

( .311 : 3)ذ

111- B 233: 1: ياق ت، چ مرگ لي ث.

121- B 262: 1هق : 1211: هزار و يك شب، چ و لاق.

.64: 6اون سعد -121

البلاغقققه ج. نهقققج134ي : و خطبقققه M] 82: 3أسقققد الغايقققه -122

[B وق د، از ايقن لققب « خمقر » لقب وه : در داس اني آمده كه يك قاضي كه م

( .261: 3كرد )ياق ت، چ مرگ لي ث ي دو پهل مياس فاده

.6وخاري، ك اب الأشريه، ش -123

ي عل م م علر وه عقيقدت اسقت( از ت ه وه ت حيد )مقص د همه -124

113: 2كاسقق ه شققد و تفقققه شققغل شققاغل گرديققد )تققذكره الاوليققا. عصققار

گرايققيي وحققدت: مقصقق د عطققار از علقق ت حيققد انديشققه M. ]ضققميمه(

است، يعني وررسي در هر علق از ديقدگاه منطقر اشقراقي. او ايقن را در وراوقر

نهد، كقه وررسقي امق ر از ديقدگاه منطقر مشقايي اسقت. پقس عل كثرت مي

ي عل م عقايقد نيسقت كقه شقامل علق كقلام مشقايي هق د عطار همهمقص

از هفقت مرحلقه، 3 ‚ 4 ‚ 3ي سقه مرحلقه « منطقر طيقر » وش د. عطار در

يا هفقت وادي سقل ك عرفقاني را وقه آمق زش اخ صقاص داده اسقت. او وادي

علق وحقدت خ انقده اسقت. سقپس وادي س م را عل كثرت و وادي پنج را

ي وقرزخ و شقك و ام قان اسقت در ميقان آن دو ققرار چهارم را كقه مرحلقه

ي كقاوه. مق نيخ ي آم زشقي مجلقه تر شدن ايقن مرحلقه داده است. وراي ويش

.

113

114ص 2هاي وخشقققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 146

ي عبققدالله مبققارك نيققز گ يققد: عطققار دروققارهديققده شقق د. 86 -82ص 43

در آن روزگار يك نيمه از خلاير م اوع حديث و يك نيمه وه عل فقه مشقغ ل

و دند ه چنان كه امروز. )تذكره الاوليا( او در اين دو قا ماننقد هميشقه روح

سقازد. او نگقران اسقت گقري هنقدو ايرانقي را اشقكار مقي مر ي گري واطنيو

اند .هاي اندامي شده از كار دل ودور ماندهكه مردم گرف ار ظاهر و پرس ش

123- B 11: مسند شافعي.

.813اون خلكان، و فيات الاعيان، ش -126

242: 1انسقققكلپيدي اسقققلام در « أكدريقققه» ي ن. ك: مقققاده -121

تققرين دوران اسققلام ي ارث ققد از قققدي ي ت. و . ي ينبقق ل، مسققالهوققه خامققه

(. اخقق لاف راي در آن را ن. ك:B :111 2اوققن سققعد مطققرح يقق ده اسققت )

چ ققاهره « اسقه الامامه و السي» و نيز ك اب « حيه» ي ماده 331: 1دميري

18 -14: 6هاي مرو ط وه ارث كه در كنقز العمقال . و آگاهي16: 2مق 1114

آمده اسقت، وقراي نشقان دادن م يطقي كقه قق انين شقرعي در آغقاز اسقلام

در آن پديده آمده وسيار س دمند است.

128- B 33هذيب ن وي، صها، ن. ك: ت: وراي علت اين وازي.

«.قرد»ي ، ماده211 -281: 2دميري -121

«. ن» ي ، ماده263: 1دميري: -131

هقاي افسقانه . وخشقي از Ardat liliرواوط نسي آدمي و قن -131

هاي عرب و از آن ا وه خرافقات اسقلام در واولي است كه وا واسطه وه داس ان

ش د يهاي ديگر ديده معرب واس ان و ملت هايها شخصيتست. در آنمده اآ

هقا را آن« 83: 1حي ان » اند. احظ در و د آمده و دهكه از چنين آميزش

.

114

141قققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققق 114ص 2هاي وخشپان شت

علمقاي » انقد هقا را پذيرف قه هانه خ انقده، إنكقار نمق ده، كسقاني را كقه آن ولا

نبقرد. ن. ك: دميقري مك شد از ايشان، قز وقا اح يقاط نقا خ انده مي« س ء

اوققن نققدي ، 8ي مقالققه 1: و نيققز: فققن M« ]سققعلاه» ي . مققاده21 -23: 2

.346 -343، صفارسي، تجدد

اي مسققلمان نيققز در كارهققاي انجمققن هققايي از مع قققدات تقق ده مثققال

و در « ر. كامپقل ن مپسق ن » ي وخامقه 83: 28ي ت رات شناسي ويژهواس ان

اسرا از: سايس، آمده است. و در قرآن ) 1111سال 388: 2« فلكل ر» ك اب

ت انقد وقا آدمقي هقريمن مقي ش د كقه: ا ي( و اهاي ديگر نيز ديده م 64: 11

كرده ت ليد مثل كند. گيري فت

ي: خدا وراي شقما از از نظر فقه اسلامي ورخي دانشمندان وه اس ناد آيه

( و وه اس ناد اين كه اخق لاف قنس مقانع 12: 16خ دتان فت نهاد )ن ل

ر دانشقمندان تق شمردند، ولي ويشپيدايش آن است، چنين ازدواج را واطل مي

(.43: 3ي سبكي طبقات الشافعيه پذيرند )اين را نمي

هايي كه ي يا ون م ال و دن چنين ازدوا ي م رد خلاف است، داس ان

كنقد. اينقان انقد و ق د آن را تاييقد مقي معين و ديگقران از اهقل سقنت آورده

دانس ند كقه ا در آن ميسبب ه شمندي ورخي از دانشمندان و ذكاي ايشان ر

(. اوقن 141: 2تقذكره ال فقا ذهبقي يكي از پدرانشقان قن وق ده اسقت. )

كنققد كققه وققرادر رضققاعي ( كسققي را وققاد مققي 163وفيققات، ش خلكققان در )

ي عققربهققايي در فقققه الغققهوررسققي» يققك نققي وقق ده اسققت. و نيققز ن. ك:

وضع مذهب و زنقدگي در » از گلدزيهر، وه تازگي وه ك اب مكدونالد « 118: 2

(.1111شيكاگ 133‘ 143)ص « اسلام

گ يد: مردم تلمسان مع قدند كه يكي از همشهريانشقان كقه ول مي الفرد

.

113

114ص 2هاي وخشقققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 148

درگذشت، غير از زن قان ني خ د، وا يكي از زنان ني مسلمان 1118وه سال

هققاي انسققاني و ي وررسققي)اسقق خراج از مجلققه تلمسققان راوطققه داشقق ه اسققت.

هقا ي حر مالكيت ن و ملائكه و ث(. و نيز علما درواره1118ا ماعي سال

وضقققع مقققذهب و » : ن. ك: B(. ]111: 3الشقققافعيه انقققد )طبققققات كقققرده

. امققروزه نيققز پنققدار 1111چ شققيكاگ 133 -134ص« زنققدگي در اسققلام

E. Doutteهايي از آن را دوته ازدواج ميان آدمي و ن هن ز رايج است. مثال

نققل كقرده اسقت. و نيقز 1114پقاريس « شميسي ن مقراك » در ك اب خ د

E . Wstermarl مقق اردي را يققاد كققرده اسققت كققه ايققلات مراكشققي هنقق ز

ي انجمقن ي طبيعت ن نزد عرب كقه در مجلقه چنين واورهايي دارند. )مقاله

آمده است(. 1111سال 26ي شناسي دورهانسان

دهقد ها مع قدند كه زناش يي ميقان انسقان و قن رخ مقي دانينيز س

كننققد. در ايققن وققاره ن. ك: ولققي فرزنققدان چنققين زناشقق يي عومققر زيققاد نمققي

.1131چ الجزايقر « ي قن مناوع درواره» وه نام J. B . Andrews پژوهش

يقا مسقايل حقق قي و قضقايي شقامل حقال ي ايقن كقه آ و نيز پژوهشي درواره

شق د؟ آيقا ايشقان حقر مالكيقت دارنقد؟ انجقام شقده اسقت فرش ه و ن مي

W. Robertsonو نيقز ن. ك: 111: 3ي قن ن. ك: همقان منبقع دروقاره

Smith 31ي دين ساميان، صمقالات درواره.

«. 111: 1ي عققرب هققايي در فقققه اللغققهوررسققي» و نيقز ن.ك: -132

ديگقر فقيهقان مخالفقت ورزيقده اسقت، ا وايد از شافعي ياد كرد كه وادر اين

-هر عادل ادعا كند كه ن را مي» پيروانش اين حك را از وي نقل كنند كه:

ن( ويند از آن پس شهادت او پذيرف ه نش د، زيرا كه خدا گف ه است: ت )شيطا

مگر آن كه ( 21: 1وينيد )اعراف وينند و شما ايشان را نميو يارانش شما را مي

(.238: 1)طبقات سبكي « پيغمبر واشد

116

141قققققققققققققققق ققققققققققققققققققق 116 -113ص 2هاي وخشپان شت

، نقايض رير و فرزدق چ 128: 2هق 1313دي ان رير چ قاهره -133

.134. صV. A. A. B evan، وفان

134- B فان فلوتنمنس ب وه احظ چ « الم اسن و الاضداد» : در.

ي اين طرز انديشقه ، وا آن كه اين روايت ارزش تاريخي ندارد، نماينده232ص

واشد.و روحيه مي

اي در : اوق ي سقف رسقاله 223: 61ي خاورشناسي آلمان مجله -133

ي( انديشققه4: 3ال يقق ان ققاحظ نگاشقق ه وقق د )« هققال = كلاشققرعيحيقق»

كلاشققرعي سققازي وخشققي مهقق از فقققه علمققي را، وققه ويققژه نققزد حنفيققان در

فقيقه دروقار ( 814هقق ق 261 مقق گرفت. ك اب او وكقر احمقد خصقاف ) ورمي

رين م لفات در اين مساله و منبع اساسقي آن اسقت و تمه دي خليفه، از كهن

ي آن را: ژوزف شققاخت چققاپ ويراسقق ه Bهققق چققاپ شققده. ]1314در قققاهره

پخش كرد: او وكر احمد ون عمر ون مهير الشيباني الخصقاف. ك قاب ال يقل و

(. مقايسقه شق د 1123هقان ر 4شناسقي سقامي ش: مطالبي زوان المخارير )

هقق ق 131. اون قي الج زيه حنبلي )مق 111: 13، 1124وا ك اب اسلام سال

مق( كه ورضد وسياري از عادات زمان خ د مقالات ن ش ه و د، عليه ايقن 1131

ي حيل نيز ن ش ه و آن را نفي كرده است. ن. ك: اعلام الم قعين، قاهره مساله

-ه سخن گف ه و مطالب البي در اين مسالههق كه وه تفصيل در آن وار1323

ش د .ي حق قي در آن يافت مي

.413ق 411: 1مفاتيح الغيب -136

131- B 66 -33ص 1314قاهره « الاذكياه» : او الفرج اون الج زي.

138- B ي آن رواي ي است كه در آن اوق ي سقف ه شقمندانه و : نم نه

ك:ياوقد كقه از سق گند خق د رهقا شق د. ن. اي خليفقه مقي زيركانه راهي وقر

.

111

111 -116ص 2هاي وخشقققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققق 131

.3‘ 211: 2 وس نفلدچ ي وغل و تاريخ و قزوينيماده 116: 1دميري

131- B (. و 211 -261)شب 161 -131: 1: 2هق 1211: چ و لاق

ه ش او س ايش شده است. 218: 2همانجا 318ور عكس آن در شب

141- B هقاي فلكلق ر ايرانقي، كپنهقاك : آرت ر كريس ن سقن، داسق ان

.14ش 11ص 1118

141- B : ي دوم هجري رواي ي از دانشمند مذهبي ك فه عمرو در سده

حديثي كه دل را شاد » مق( آمده كه گفت: 163هق ق 146ق ون قيس ملايي )م

سازد و وه هيجان آورد و مرا وه سق ي خقدا رهبقري كنقد، نقزد مقن از پنجقاه

ي اسلام، ي ينب ل . )روايت او الم اسن، درواره«تر واشدي قضايي گراميمساله

1 :316‚ 8).

118

3

نش و نماي واورها

سلامدر ا

111

211

133ققققققققق قققققققعل كلام و تفسير م اد عقيدتي م ن مقدس قققققق -1

مواد عقيدتي متو مقدس: ٭علم كلام و تفسير -1

آوردنقد پيغمبران دانشمندان عل الاهيات نب دند. پيامي كقه اينقان مقي

احساسقي، كقه مذهبيانقه ي آن وق د. وقرا ي درونشقان مقي مس قيما وه انگيقزه

كشقي يقك سقاخ مان، از پقيش نقشقه ماننقد كردند، هرگقز در مردم ويدار مي

ها نيز مخالفت تر اوقات، ايشان وا وسياري از شكل دادننشده و د، ولكه در ويش

كردند.مي

گاه، فرهنگ آميخ ه ند. آنهاي وعد ويايپس وايس ي من ظر ماند، تا نسل

ي پيروان آينده و گذش ه، واورهاي گروه مقذهبي را وقه و ق د آورد. از انديشه

ي نيروهقاي درونقي آن گقروه تقاثيرات م قيط ها وه وسقيله سپس آن انديشه

ي كسقاني كقه هقا وقه وسقيله كق آن انديشقه شكل خاص وه خ د گيرد و كق

كننقد، وقه پقيش يش ن را تفسيرگزار آن چقه آن پيغمبقر آورده تصق ر مقي خ

1ورده وش د. ققققققققققققققققققققققققق

1وخقش "24و "22وراي آگاهي از تفسير آيات م ك و م شقاوه پان شقت ٭

نيز ديده ش د. 33 -31ص

211

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققق 134

هاي پيغمبقر وق ده هايي كه در آم زشاينان وا اين كار خ د، چاله چ له

دهنقد. ها را گزارش مقي هايش آنتر اوقات ورون از خ استكنند، در ويشپرمي

گقاه وقر دل هقايي كقه هقي ها را وا فرض شقامل و دنشقان ورانديشقه يعني آن

هقايي پاسقخ نماينقد. وقه پرسقش شان نگذش ه و ده اسقت، تفسقير مقي آورنده

هقايي را سقازش گذار ه نرسقيدي، تنقاقض دهند كه ح ا وه فكر آن ونيانمي

هقايي ف رمق ل را هق وقه تقپش نيقاوردي. پقس ي دل او دهند كقه گ شقه مي

هيه نم ده، حصاري از اسق دلال و ورهقان وقراي نگاهقداريش از سخت خشك ت

هقاي كشقند. سقپس از گف قه هاي درونقي و ورونقي گقردا گقرد آن مقي هج م

هقا را ت قت لفقظ چيني م ناسب وا آن سيس گردآورده، آنآن پيغمبر دست

كنند.معني مي

ها را وه عن ان آم زشي كه از آغاز منظ ر اصلي پيغمبقر آنودين ترتيب

گذارنقد، ورضقد كسقاني كنند، ميان خ د وقه گف گق مقي و ده است پخش مي

انقد، هاي پيغمبقر وقه دسقت آورده كه وا همين وسايل واورهايي ديگر از حديث

سازند.هاي دقير و ك ونده ورپا ميدليل

كقه ها مس لزم مدرن و دن ق انين و مقرراتي است، چنقان چنين ك شش

ي اصلي دعق ت آن پيغمبقر در نصق ص مققدس مس لزم مشخص و دن زمينه

آيقد. هقا مقي واشد. پقس وقه دنبقال آن، تفسقيرهاي اع ققادي وقر آن نقص مي

سقازند. روح م ركشان تهقي مقي ها را از اين تفسيرهاي كلامي گ هر آن نص

كننقد. اينقان ماننقد م كلمان وقيش از آن كقه گقزارش دهنقد، اسق دلال مقي

دارنققد،هققايي سرشققار، وققراي كسققاني كققه رژيقق و مققذهب را ورپققا مققيچشققمه

كنند.انديشه تراوش مي

نين تكامل كلامقي واورهقا اسلام پس از ك تاه مدتي از پيدايش، وه راه چ

هقاي وخقش دوم )تكامقل اف اد. در همان شرايط و همقان روزگقار كقه پديقده

. )

212

133ققققققق قققققققققققعل كلام و تفسير م اد عقيدتي م ن مقدس قققق -1

گرفقت، ي انديشقه ققرار داد، عقايقد اسقلام نيقز در و تقه آيين و قفه( رخ مقي

ها، دانش كلام و واورها نيز نش نما كرد.پاوپاي شكل گرف ن پرس ش

دشقق ار اسققت كققه از خقق د قققرآن و قق ان يققك مققذهب اع قققادي، يققك

هقاي مهق ديقن، تنقاقض وقه دسقت آورد. او از آمق زش پارچه، هماهنگ، وقي

هاي دهد. اگر در آن كاوش نمايي ، گاهي وا آم زشا نميمبه وه م يتاكلي ز

كني .م ناقض نيز ورخ رد مي

هقاي گ نقاگ ن اسق عدادهاي پيام مذهبي پيغمبر خ د وازتقاوي از رنقگ

خ اسقت اينهقا را ناهماهنگ رواني او وق د. ونقاور ايقن، دانقش كقلام، كقه مقي

هقاي نظقري، ناشقي از چنقين ي نخست دش اريوايس وه يك رش ه وكشد، مي

كرد.تناقضات را حل مي

ي خق د م مقد و تنقاقض آيد، گف گ دروارهكه ورمياضافه ورآن، چنان

گف ارهققايش از همققان قققدي آغققاز شققده وقق د. آري، وحققي پيغمبققر ح ققا در

رنگققي و، نققا هقق يققانش قققرار گرف ققهزمققان خقق د وي مقق رد ان قققاد عيققب

گيقري نك قه سقنجان هايش پيدا است مق رد خقرده ناهماهنگي كه در آم زش

و ده است.

قرآن عروقي و دور از » داشت كه وگ يد: كه او اصرار ميرو، وا ايناز اين

( كققه وققر او 3: 41، فصققلت 1: 18كهققف 28: 36زمققر « ) كققژي اسققت

در آن، » گ يققد: فققرود آمققده اسققت، وققاز ناچققار، در وحققي مدينققه چنققين مققي

هقايي م شقاوه نيقز هسقت، امقا هايي م ك هسقت كقه ام الك اونقد، و آيقه آيه

م ذيانقه هقا را رونقد، تقا آن ها ميدارند وه دنبال م شاوهآنان كه دلي ناپاك مي

گ ينقد: مقا داند، دانشمندان ميها را ز خدا نميتاويل نمايند، ولي تفسير آن

(.1: 3)عمران «. ها از خداي ما استواور داري كه همگي آن

213

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 136

قرآن در نسقل اول پقس از پيقدايش ققرآن چنقان مانند اين ان قادها از

ي ضقعف آن را م داول وق د كقه اخ صقاص وقه مخالفقاني نداشقت كقه نقطقه

هقاي ققرآن مق رد گف گق ي خق د م منقان گرف ند، ولكه و قث از تنقاقض مي

كقن و وعقدا يقاد مقي ي بقر و اخ يقار وراي نم نقه از مسقاله ٭نيز و ده است.

هققا مخققالف و م افققر آن، هققر دووققه تفصققيل خ اهققد آمققد كققه چگ نققه دليققل

گيرد. از قرآن سرچشمه مي

يحديث نيز در اين قا ماننقد ديگقر پديقدهاي داخلقي اسقلام، آينقه

مان اسقت. آري اصقل ايقن گر پيشقرفت انديشقه در ميقان گقروه مسقل نمايش

ك شققيده اسققت كققه گققردد و حققديث مققي نققبش وققه دوران پيغمبققر وققاز مققي

از زننققدگي آن وكاهققد، اگققر چققه در حقيقققت ايققن نققبش، معنققي واقعققيش

يققدنهققا در اسققلام رويي انديشققهورپققا نشققد، مگققر در روزگققاري كققه تخمققه

گرف ه و د.

ياوي كه اين گف گ ها، پيغمبر را خشقمگين ي حديث در ميوه وسيله

كردنقد، هقاي ققرآن اشقارتي مقي ساخ ه، و هرگاه كه م منان ودين تنقاقض مي

قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق.

صقب دسق گاه غتقر ايقن تناقضقات در اثقر يعه: وقيش وناور نظريقه شق ٭

دانش رخ داده است. چنان كه عايشه وقه دليقل ي گروهي وياواني ويوه وسيله

داد كقه وگ يقد: اين كه دخ ر خليفه است، ساده ل حانه وقه خق د ا قازت مقي

مري مادر عيساي مسقيح همقان مقري خق اهر هقارون اسقت كقه در تق رات

مقري اونقه عمقران ق ت قري ( ياد شقده اسقت. او دو آيقت ) 21: 13خروج )

د و مسقيح را نمق ( اسق دلال مقي 28: 11اخت هقارون ق مقري ( و )12: 61

پنداشقت )طبقري تفسقير، ي م سقا مقي ششصقد سقال فاصقله خق اهر زاده اوق

(.3: 11مري

214

131ققققققققق قققققعل كلام و تفسير م اد عقيدتي م ن مقدس قققققققق -1

ه اي مقردم » ان او چنقين مق ارد اسقت كقه: گش ه است. از سخناو دل نگ مي

هقا ورسقر پيغمبرانشقان و گ نقه اخق لاف هاي پيش از شما وه سبب همينملت

در ص رتي كه ا زاي اين ك قاب «. اب گمراه شدندكهاي نماياندن ناسازگاري

كننققد. ايققن قققرآن وققراي آن نيامققد كققه شققما نيققز يكققديگر را تصققدير مققي

نا رهققايش را مقاوققل هقق نهيققد، وققالاخره ا ققزايش همققاهنگي هقق دارنققد.

2فهميقد وقاور داريقد د، و هقر چقه را نمقي يق فهميد عمقل كن هركدام را كه مي

[B ي اخقق لاف عقايققد ناشققي از قققرآن : نقققل كننققد كققه پيغمبققر دروققاره

اين وقاره وقا يكقديگر كشقاكش نكنيقد ولكقه آراء خق د را وهق گف ه است: در

.3ديني استنزديك سازيد، نزاع در اين زمينه وراور وا وي

شقد. پس ت ه م من ساده از يك سخن وه سخن ديگقر كشقانيده مقي

گرديد.همين روش در حديث نيز ا را مي

ظر امويا :مذهب مليت از ن -2

ي اوضققاع سياسققي و تققاثير ژرف در روزگققار پققس از آن، در ن يجققه

هقاي نق ين ورخ ردهاي خقار ي، كهقن يقاران اسقلام كقه از انديشقه شقكافي

هقايي، كقه ققرآن پاسقخ روشقن و ناخرسند و دند، ناچار شدند در وراور پرسش

، واكنشي داش ه واشند.معيني ودان نداده

دهقد كقه چگق نگي كني ، نشان مقي اي كه پس از اين مطرح ميمساله

هاي عقيدتي شده وق د. ي گفت و شنيدها و ناسازگاريرژي سياسي خ د مايه

اسي اسآمد و د كه مسايل كلامي را در كنار مسايل انقلاب ام ي نخس ين پيش

ا تكليف رژي ن ين از نظر مذهبي تعيين كند.سياست مطرح ساخت، ت

اي در تاريخ قدي اسلام وازگردي كقه در وخقش ا وايد وه مسالهدر اين

"3گيقري و اهقت مقذهبي پيش نيز ك تقاه اشقارتي وقدان رفقت، و آن انقدازه

واشد. حك مت ام يان مي

213

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققق 138

ي دلبس گي ام يان وقه مقذهب اي كه ساوقا دروارهت ان گفت: نظريهمي

ور سقنن و روايقات اسقلامي، اش ه، نظري سقاخ گي وق ده اسقت. ونقا درواج مي

گار وق ده هقاي اسقلام آشقكارا ناسقاز ي رژي ايشان وا خ اسقت ام يان و روحيه

است. خليفگان و فرمانروايان و كارگذاران ايشان ه چق ن انشقين دشقمنان

ي قريشيان كهنشد كه روحيهشدند. چنين تص ر ميديرين اسلام شناخ ه مي

اي در ايشقان اع نايي ودان، وه ص رت تقازه ك ، ويدر دشمني وا اسلام، يا دست

دميده شده است.

اميه، نه م دين و نه م ظاهر وقه پرهيزگقاري و دنقد، يست كه ونيشك ن

زنققدگي آنققان در دروققار و ميققان اطرافيانشققان، از همققه هققت، ان ظققاري را

نمق د، نفقس داشق ند وقرآورده نمقي كه پرهيزگاران از فرمانروايقان اسقلام مقي

هقايش، طبقر اصق ل و مقرراتقي و آرايشهاي اين هاني كشي، دوري از لذت

شد.كه وه نام حديث پيغمبر ميان مردم پخش و د، در ايشان ديده نمي

ي ورخققي از هققا نيققز از تمققايلات پرهيزگارانققه الب ققه ورخققي گققزارش

هن اينهقا پارسقايان پرهيزگقار را، كق وقه مقا رسقيده اسقت، لقيك 4خليفگانشان

كردنقد ي عقالي فقرض مقي حك مت مدينه در عهقد عمقر و وق وكقر را نم نقه

كرد. راضي نمي

ت ان منكر شد كه ايشان وه عن ان پيش ا و خليفه، وضع خ د وازه نمي

ي يك انققلاب مقذهبي روي كقار آمقده اسقت را در راس يك دولت كه ورپايه

فهميدنقد كقه ايشقان از يقاران مخلقص اسقلام كردند و خ ب مقي احساس مي

3وشمارند.

پيدا است كقه ميقان آن چقه ايشقان از حك مقت وركشق ر اسقلام درك

. .

216

131قققققققققققققققققققققق ققققققققققققمذهب و مليت از نظر ام يان قققق -2

تفققاوت داشقق ندان ظققار مققي ٭چققه پارسققايان پرهيزگققاركردنققد و ميققان آنمققي

آيقد، امقا چقه هقي كقاري هق از دس شقان ورنمقي از اين هت گر .وسيار و د

نگريس ند.ي ناخرسندي وه آنان ميهميشه وا ديده

مقا رسقيده اسقت، وقه چه از تاريخ ام يان وه دسقت طبيعي است كه آن

ي دارندگان چنين طقرز فكقر وق ده اسقت، مقثلا: ققراء ققرآن و وقه راي وسيله

اند.ي خ د نسبت وه اسلام نا آشنا و دهاميه وه وظيفهايشان است كه وني

فهميدند كه اسلام را اميه خ دشان ه خ ب ميگمان است، كه ونيوي

كشقانند. يكقي از فرمانقدهان نيرومندشقان، حجقاج وقن ن مقي وه كدام راه ن ي

آميز آنان را نسبت وه رژي گذشق ه، در سقخني ه ي سف ود سيرت، نظر مسخر

6خ اب ويماري اون عمر گفت، روشن ساخت.كه در كنار رخت

شك نيست كه روي كار آمدن ام يان آغاز وضقع نق ي وق د، زيقرا كقه

از نظقر سياسقي، » حسن نيت ايشان نسيت وقه اسقلام از آن هقت وق د كقه

اعراب پراكنده را گقرد آورده ايشقان را وقه سق ي سقروري ور هقان رهنمقايي

ي آنايشقان از آن نظقر وقه اسقلام خ شقبين و دنقد كقه وقه وسقيله 1«. نم د

هققا را تصققاحب مسققلط شققده آثققار فرهنگققي ملققت هققا وزرگققي ياف ققه ورملققت

8كرده و دند.

ي عرب و گس رش آن را در كشق ر و در هقان، داري سلطهايشان نگاه

پنداشق ند كقه وقا ايقن روش شقمردند و مقي ي خليفگان ميترين وظيفهوزرگ

كنند.وه اساس ديانت خدمت مي

قققققققققققققققققققققققققققققققق

و 2وخقش "43و 1وخقش 3Mوراي شناسايي اين پارسقايان، پان شقت ٭

ديده ش د. 4وخش "31و پان شت 3همين وخش "34

211

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققق 161

نمق د، در وراور آنان مي از اين روي ايشان وا هر كس كه خيال مقاومت

كردند، ه چنان كه اخقاب شقاه اسقراييل گر ضد اسلام رف ار ميمانند ش رش

)سقفر « شق رانيه مي اسراييل را وروني ت » وه آن پيغمبر خشكه مقدس گفت:

(.11: 18اول پادشاهان

گقاه كه از ديقد شدندو هرگاه ام يان وا ياغيان يا انقلاوياني رو وه رو مي

خ دشان، وه دليقل مقذهبي قيقام كقرده و دنقد، وقاز ايشقان را، واقعقا دشقمن

شناخ ند و وراي حفقظ عظمقت اسقلام و وققاي آن وقر خق د وا قب اسلام مي

: چنقان كقه پيقروان B] 1شمشقير ادب كننقد. وقا ديدنقد كقه آن يقاغي را مي

كنقي كقه ايشقان را سرك ب مي نگف ند: ما مخالفان خ د را وراي آمعاويه مي

شمارند و در گمراهي ها حقيقت را واطل ميوه راه درست سنت وياوري ولي آن

از ديقن خقارج » مانند. حسين و يارانش ودان دليل سرك ب شدند كه واقي مي

و از آن « سقر معاويقه ققرار داده و دنقد شده و خ د را رو در روي امام، يزيقد پ

هت عن ان ياغي وديشان داده شقد كقه ورضقد دولقت و خليفقه قيقام كقرده

11و دند .

هنگامي كه ايشان ورضد اماكن مقدس كاري كردند، يا كعبه را م اصقره

ي نكق هش پارسقايان مخقالف ورايشقان هقا وهانقه )كقاري كقه ققرن 11نم دند.

داشق ند كقه نبايسق ي شده، آن را ه ك حرمت خ اندند( از تقه دل وقاور مقي

در كيفر دادن وه دشمنان اسلام وه هر ط ر كقه مصقل ت دولقت اق ضقا كنقد

وايد چنين كيفر در هر قا كقه قيقام شق د و يگقانگي اسقلام و 12ترديد نم د.

د. وه نظر ايشان دشمن اسلام هقركس نيروي مركزي را وه خطر اندازد، فرود آي

وق د كقه وقه هقر دليقل، يگقانگي كش رشقان را كقه مطقاور فهق سياسقي مي

زد.خ يش م ك كرده و دند وره مي

هقايش را نهادند و نم نقه ايشان وا همه اح رامي كه وه خاندان پيغمبر مي

.

218

161ققققققققققققققق ققققمذهب مليت از نظر ام يان ققققققققققققققققققققق -2

گرد آورده است، واز وقا عل يقاني كقه وقه دنبقال 13«معاويه» لامنس در ك اب

انداخ نقد نگيدنقد و روشقي تاج و تخقت، حك مقت ايشقان را وقه خطقر مقي

ف ه و دند تغيير ندادنقد، كقرولا روزي خق نين داشقت را كه روز كرولا پيش گر

از :B كننقد ] كه تا كن ن نيز مق ل سرايان شيعي آن را وا لعن ام يان ياد مقي

ونقاي اسقلام را » ت ان حجاج را مانند يك قهرمقان سق د كقه اين ديدگاه مي

14« .اس ار ساخ ه است

انديشيدند كه نبايس ي منافع اسلام را از منافع حك مت يچنين م ايشان

دا نم د. وه نظر آنان وه دست آوردن قدرت نيز خق د يقك پيقروزي مقذهبي

وققه اسققلام روي، يققاران وققا وفايشققان نيققز خ يشقق ن را وفققاداراسققت. و از ايققن

دانس ند. مي

خ اندنقد، ولكقه ها، نگاهبان اسلام مينامهشاعرانشان ايشان را، در س ايش

ديدنقد، كقه مقي گناهي را اندان، همان ويورخي از دوس انشان، در افراد اين خ

طرفداران خاندان م مد، وه افسر يقان آل علقي، وقا همقه تققديس پيغمبقر

13دادند.شان، نسبت ميزادگي

مخالفت پارسايا :

امققت ٭وققه و قق د آورده و دنققد خ شققايند پارسققايانتغييققري كققه آم يققان

پرورانيدن كه قايي قرار نگرفت، زيرا كه ايشان ايجاد حك م ي را در خيال مي

داشققت. ايشققان وققراي مخالفققت وققا خانققدان امقق ي از در ايققن هققان نمققي

قققققققققققققققققققققققققققق

ي ايقققن پارسقققايان گن سيسقققت، ي ا مقققاعوقققراي شناسقققايي ريشقققه ٭

ديده ش د. 4وخش "31و 3همين وخش "34و 1وخش M 3هاي پان شت

211

اسلامواورها درنش و نماي -3قققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققق 162

گ نقه دسق اويز روگقردان نب دنقد، و در وراوقر طقرز فكقر سياسقي ايشقان هي

كردند.نيز مقاومت مي

اي كقه ايقن خانقدان، وقر اسقاس از نظر اين پرهيزگاران ناراضقي، سقلطه

ي ارثي ورپا داش ه و دند گنه زاده و د. اين رژيق نق ين غيقر ققان ني و ناس ده

آلت انسقت ايقده ه نمقي وق د، زيقرا كق ، مخالف مذهب ميرويانگرانوه نظر اين

ت قققر وخشققد ، ولكققه خقق د مققانعي در ٭ايشققان را در ايجققاد حك مققت الاهققي

داشق ند، وشقمار راه تاسيس مملكت خدا خ اس ه، مملك ي كه آرزويش را مقي

آمد.مي

دان پيغمبقر را شگفت نيست، زيرا كه رژيق امق ي، از آغقاز حقق ق خانق

ناديده گرفت و راه فعاليت خ يش را وقدون ت قه وقه مقدسقات اسقلام پقيش

گرف ه و د.

ها، ورسران اين رژي و نمايندگانش آنريگيفزايي كه يكي از خردهاوي

سقايان پار و د كه در رف ار خص صي زياد وه مقررات و ق انين اسقلامي كقه آن

حسقين وقاره گف قاري نيقز وقه شقدند. در ايقن ديدند، پاونقد نمقي در خ اب مي

سق اني، نسقبت داده شقده وراي خلافت ي پيغمبر و نخس ين قيام كنندهن اده

ن گقردن همانقا اينقان وقه پيقروي از شقيطا » ي ام يان گفت: هراست، كه دروا

پيويده، تبققاهي آشققكار نمقق ده، از كيفققر دادن نهققاده، از پيققروي يققزدان سققر

حققرام خققدا را حققلال و 16انققد.وققاز ايسقق اده، دارايققي عمقق مي را وققالا كشققيده

ققققققققققققققققققققققق«

هقا و وراي دا شناسي حك مقت الاهقي خ اسقت ايقن گن سيسقت ٭

گذشقت 132 -131كه در ص 2وخش "43نژادي ام يان پان شتحك مت ايل

ديده ش د. 3وخش "3نيز پان شت و

211

163ققققققققققققققققققققققق قققققمخالف پارسايان وا ام يان قققققققققققققق -2

ريسقنت پقاك را رهقا كقرده مققررات مقن در آ 11انقد. حلالش را حرام كقرده

18اند.مخالف مذهب نهاده

وقا چنقين روه نظر گروه پارسايان ورايشان وا ب و د كقه تقا پايقان كقا

ك وه مقاومت منفي پردازند، و از هرگ نه پذيرش فرمانروايان وجنگند، يا دست

چقه در گف قار اري نمايند. الب ه ايقن رف قار اگر رهبري و سروري ايشان خ د د

: گروهقي چقاره را در آن دانسق ند كقه Bد، در عمقل دشق ار وق د ] آسان نماي

ا كه ممكن واشقد خق د را از ايقن وا سك ت شرايط م د را وپذيرند و تا آن

حكمرانان دور ودارند تا وه كيفر الاهقي نرسقند، كيفقري كقه وقه گمقان آنقان

11و د .ي اين فرمانروايان ميشايس ه

زيرا كه وه هر ص رت وازه منافع ملي و مصل ت دول ي را وايس ي ور هر

پذيرف نقد و، داشق ند و حك مقت م ق د را وقه ناچقار مقي نظر ديگر مقدم مي

كردند.از ورخ رد وا آن پرهيز مي

كارهقا وقدو ها وه س ي خدا وقردن و د كه شكايتوه اضافه، اشكار گردي

ذاشقق ن، كققاري كققه از نفققرين پرهيزگققاران ناراضققي وققر ام يققان نمقق دار واگ

وق و خاصقيت وق ده اسقت. وقه عقلاوه، ايشقان مع ققد اي وقي اسل ه 21شد،مي

و دند كه انسان نبايد وه چيزي كه ح ما وه خ است خدا شده اسقت، اع قراض

ن وه خدا اميد وندد كه والاخره روزي خ دش اين نمايد. پس ناچار وايس ي انسا

هان پرگناه و س را آزاد و آواد سازد.

را ويقرون داد، « آمقدن مهقدي » ي اين آرزوهاي نهف ه و د كه نظريقه

تا آن آرزوها را وقه واقعيقت پي نقد دهقد. پقس ايقن وقاور اسق ار گرديقد كقه

فرمانرواي الاهقي خ اهقد آمقد كقه خقدا خق د راهنمقاي او خ اهقد وق د. يك

(.12وند 3در اين واره پس از اين نيز گف گ خ اهي داشت )وخش

211

نش و نماي واورها در اسلام -3ققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققق 164

نمازي:پيش

صاحبش نمازي و د، كه وهي اسلامي امام، مقام پيشيكي از نماهاي سلطه

م منين داشتي الاهي ميداد، نمازها را اداره كند. اين وظيفه نبها ازت مي

دردناك كقه هاييكي از پديده 21كردند.وه او يا وه انشين او در نماز اق دا مي

كساني آن پارسايان مجب ر وه پذيرف ن آن و دند، همين نمازگزاردن پشت سر

نمازي ك ناپرهيزگار و دند و اين كه پيشدين يا دستو د كه وه نظر ايشان وي

وقراي » آنان را ح ا در حال مس ي ه گردن نهند. ولي در اين ا ه حديث:

عذر خم شقي خ د« حفظ منافع دولت، نماز پشت سر هر نيك و ود روا است

وق د، نمقاز خق د را ه پرهيزگاركه عبدالله ون عمر ك: چنان B]داد، وديشان مي

پشت سر حجاج ود نام ادا كرد. حسن و حسين پشت سر مروان ود نقام، در آن

آن قاعده اسقت كقه اين ه ونا ور 22روزگار كه فرماندار مدينه و د نمازگزاردند.

وه ط ري 23نمازي نيز هست.پيش ي دولت استهركس كه فرماندار و نماينده

.24آوردند كه نماز، پشت سر همه كس روا واشدكه اشارت رفت، حديثي

"29مرجيا :

اينان گير نب دند ختي آن پارسايان در مقاومت منفي چنين سولي همه

كردند. والاخره زنقدگي روزانقه، ايقن وايس ي مساله را از نظر اص لي حل ميمي

تق ان هقر يا ميگروه مذهبي را مجب ر وه س ج ي پاسخ وه اين مساله كرد: آ

ي هسرپيجنده از دس ر شرعي را كافر وه نامي و مسلمانان خ د را زيقر سقلط

مسقلمان نافرمانروايان كقه وقه زوقان و دل زورگ وشمار آورند؟ يا در واقع اين

ش ند، كقه هايي ميتنها مرتكب ورخي نافرماني و ده، وه پيغمبران ايمان دارند،

ش د، پس ايشان م من وشمار آيند؟ ه ميشكني مذهبي ناميدگناه و قان ن

212

163 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققمر يان ققققققققققققققققققق -2

ويني كه وسياري از مسلمانان پارسا صفت نيز وقه ايمقان در اين م رد مي

هقاي زنقدگي حقل خشك و خالي وسنده نم ده، مساله را م ناسب وا خ اسقت

كردند. كقه: همقه چيقز وقه ايمقان وسق گي اند. اينان وه اين نظر تكيه ميكرده

ايمقان وقي رساند و اگر آدمقي ن نميدارد. اگر ايمان درست واشد عمل ودان زيا

اين ام يقان مسقلمان حقيققي و اهقل ا وقر و د عمل وراي او سق دي نقدارد. ونق

اي درست ندارد.و ترديد پارسايان پايه قبله هس ند

= مر ئقه » داشق ند پ شقانه گقرايش مقي گروهي كه ودين روش چشق

ي آن معني اين روش آن و د كه سرن شت آينده 23شدند.ناميده مي« مر يان

خققدا خقق دش اتققتقق ان پيشققاپيش معققين كققرد، وگققذار مققردم را نمققي هققاني

در رواوقط ايقن هقان زمينقي، نيقز وايقد 26داند حكق كنقد. آن چنان كه مي

21وه م من شناخ ن آنان وسنده ش د.

رواني كه پيش از ايقن تقاريخ در كن است اين طرز فكر وه راي ميانه مم

هاي داخلي پيدا شده و دنقد مروق ط واشقد. مقصق دم طقرز فكقر روزگار نگ

سق ند، داد شقركت نمقي هقايي تنقد كقه رخ مقي كساني است كه در سق يزه

ي اين كقه آيقا علقي و عثمقان را وايسق ي مق من دانسقت يقا وزهكقار و درواره

ي خلافققت هسقق ند، نظققر نققداده حكقق آن را وققه خققدا واگققذار ناشايسقق ه

28كردند.مي

پيدا است كه اين افكار وقا احساسقات آن پارسقايان كقه در فرمقانروايي

و كارمندان ايشان ز ناپرهيزگاري ولكه قز كفقر چيقزي ارانزكارگام يان و

: كقه ح قا B« ]مر يقان » انگقار آيقد. درك سقهل ديدنقد، ق ر در نمقي نمي

درك "21 . درسققت در وراوققر 21ي سققال ديققن شققناخت ج را نماينققدهحجققا

يباني كقرده، طرفقدار ايجقاد حك مقت شق گيرانقي وق د كقه از عل يقان پ سخت

.

213

اسلامنش و نماي واورها در -3ققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 166

قا و دنقد. و از ايقن خدايي وه فرمانروايي خانقدان پيغمبقر مقي الاهي و ق انين

31ي عل ي آشكار شد.و مخالفانشان از شيعه« مر ئه» تناقض كامل ميان

تقر گيري مر يان، پس از پيدايش نبش انقلاوي ديگقر وقيش اين سهل

هقاي گقروه شدند ومي اتر ك پا ورنمايان گرديد، در آن هنگام كه ام يان ك

گقام وقه پقيش نهقاده مر ئقه افزودنقد، مخالفشان ورشدت اع راض خ يش مي

"31و« ضقاله » ، تقا دولقت م ق د را حك مقت ورنظريات ايشان تاخ ن گرف ند

گمراه نخ انند.

را ودين روش كشاند آن و د كه خار يان، مر ئهچه ويش از همه اما آن

دولت ق كه وعدا از ايشقان گف گق خق اهي ت زترين دشمنان سياسينهاين كي

كردنقد. ( ق مرتبقا م بقات آشق ب كشق ر را فقراه مقي 2وند 3داشت )وخش

آنققان گف نققد: ايمققان در دل وسققنده نيسققت، مرتكققب گنققاه كبيققره ققزو

ه در ايقن صق رت سرن شقت ام يقان آيقد، پيقدا اسقت كق م منان وه شمار نمي

شققكنان و دنققد، چققه خ اهققد وققدوخت، كققه وققه نظققر اينققان، وققدترين قققان ن

31و د.

ش را وقه درسق ي دقيق اصل اين اخ لاف وه دوران آغاز اسلام، كه تاريخ

اسق ند رواوقط دولقت را وقا طبققات خگردد. هنگامي كه ميداني ، واز مينمي

گ ناگ ن ملت اسلام تعيين نمايند، اين اخ لاف پيش آمد، كه آيا كقار انقدامي

هقاي ر است؟ در پيدايش اين و ث، نيازمنديثاندازه در مسلمان و دن م چه

32عقيدتي تاثيري نداش ه است.

سقت وقداد، اي فرا رسيد كه اين مساله اهميقت خق د را از د سپس دوره

ي نظري و آكادميك وقه خق د گرفقت كقه تنهقا وقا ورخقي هاي آن نبهو ث

گف نقد: گرفقت. مخالفقان ايشقان مقي هاي واريقك وقا عقيقده پي نقد مقي رش ه

. .

214

161قققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققققمر يان قققققققققق -2

وققاذوقمر ققي اگققر كققار انققدامي اثققري در ايمققان نداشقق ه واشققد، پققس يققك

تق ان كقافر شقمرد، ت اند ادعا كند كه سجده كننقده وقه خ رشقيد را نمقي مي

33زيرا كه سجده وراي خ رشيد علامت كفر است نه خ د كفر.

ا هست كه مسقلمانان از پقژوهش و نيز در اين اي عقيدتي ديگرمساله

آمققده ويققرون مر ئققهكنجكققاوي در آن ك تققاهي نكردنققد و آن نيققز از افكققار

ونقدي كقرد؟ تق ان در قه است. و آن اين است كه: آيقا ايمقان درسقت را مقي

ثققر اطبيعققي اسققت كققه پاسققخ كسققاني كققه كققار انققدامي را در ايمققان وققي

شمردند، منفي و د. زيرا كه ايمان وه نظر ايشقان چنقداني نداشقت و قاوقل مي

گيري وا م ر و درم نب د.اندازه

ورعكس، كساني كه كار اندام و ايمان دل هر دو را در اساس مسقلماني

تق ان معقين كقرد. در ققرآن را مي ي ايمانگف ند: در هشمردند، ميم ثر مي

: 1ت وقه ‘ 2: 8انفال ‘ 161: 3سخن آمده است )عمران « فزوني ايمان» نيز از

( آمده است 11: 41ي )م مد كه از هدايت نيز در س رهو ز آن( چنان 124

دهد. مين را نشان ي ايماپس كاهش و افزايش كار اندامي، در ه

ايي نظقري، راي يقك پارچقه لام ظاهري در اسلام، از نبهولي عل ك

در اين واره ندارد. مثلا، در وراور م كلمقاني كقه زيقادت و كاسق ي را در ايمقان

ايمان ه واور دل و هق » گ يند: ويني كه ميپذيرف ند، كساني را ه مينمي

مسقاله وقه آن وسق گي 34«.اشقد وپذير ميكار اندام است، پس افزايش و كاهش

دارد كه انسان وه كدام مذهب ظاهري گرايش داش ه واشد.

اي كقه در ميقدان سياسقت زاده شقده وق د، وقدين ودين ترتيب، مسقاله

33ها كشانيده شد.م شكافي

213

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 168

ر و اختيار:جب -3

ي واقعقا مهق ديگقري هاي اولي مسقاله تقريبا در همين هنگام، هس ه

تق ان وقه طق ر ا آن مقردم را مقي ي اين كه آيا اين يق اينان درواره زد. انه مي

كردنققد، ولكققه در وققاور سققاده و كلققي مقق من شققناخت يققا نققه، گف گقق نمققي

گرايقي ي مقردم كقه از هرگ نقه انديشقه تهقي وق د ژرف سن ي و عم مي ت ده

نم دند.گيري ميكرده و وراي خ د در آن م ضع

ي مسلمانان، وا وارد شدن سيس در واقع نخس ين لغزش در ايمان ساده

شي پيقداي ي آن هق نبق د، پقس در ن يجقه تفكر عامي حاصل نشد و ن يجقه

گرايقي روش خردگرايي در اسلام نبق د، ولكقه وايقد گفقت: ايمقان در اثقر ژرف

ي پرهيزگققاري وقق ددر وققاور مققذهبي تكققان خقق رد. آري ايققن لغققزش زاييققده

نه آزاد انديشي.

وققراي خققدا، درك خشققن و ناهنجققار از انققدازهي خضقق ع وققيانديشققه

اش ونققد و مققرزخداونققد و قق د آورده وقق د؛ خققدا فرمققانروايي اسققت كققه اراده

مقردم در پيشقگاه او « 23: 21شق د انبيقاء اش وازپرسي نمياز كرده» ندارد

ي انسققان، ي او وققا ارادههققي اراده ندارنققد. وايققد وققاور داشققت كققه اراده

كققه از هققر سقق مققرز دارد، قاوققل مقايسققه نيسققت. ت انققايي انسققان در وراوققر

قا پقيش لگام و ت ان مطلر خقدا نقاچيز اسقت. ايقن نسقبت تقا آن ي وياراده

ت انقد هقي چيقز را نهنقد. انسقان نمقي ي انسان مرز ميرود كه ور هر ارادهمي

يوخ اهد مگر در همان چهارچ ب كه خدا وقرايش معقين نمق ده اسقت، اراده

زند.انسان، ح ا در رف ار اخلاقي، در كادر قضاي ازلي دور مي

ليكن در عين حال، ور م من وا قب اسقت كقه وقاور داشق ه واشقد كقه

دارد. پقس وايقد ايقن تصق ر را وقه كلقي در ميگاه ور كسي س روا نخدا هي

. .

216

161قققققققققققققققققققققققق ققق بر و اخ يار قققققققققققققققققققققققققق -3

يي خدا دور داند. زيرا كقه ماننقد چنقين تصق ري خقدا را ح قا از در قه واره

دهد. پس وايقد ظلق و سق را از تر نشان مييك پادشاه آدمي زاده نيز پست

وارگاه خدا دور دانست.

گ يقد: خقدا ويني ، قرآن مكرر وقا دققت مقي ي پاداش و كيفر ميدرواره

دارد. يا: يقك نقطقه هق وقه مقردم سق نخ اهقد يك ذره وه كسي س نمي

ي وققه كسققي ققز وققه انققدازه » گ يققد: ي خقق يش مققي هرفققت. خققدا دروققار

دهي . ما دف ر و دس ك داري كه وه راسق ي گ يقا اسقت، ت اناييش فرمان نمي

ها و زمين خدا آسمان» ، « 62: 23پس وديشان س نخ اهد رفت ق م من ن

كقه وقه دسقت آورده واشقد و را وه درس ي آفريد، وه هر كس آن خ اهد رسيد

«. 22: 43س مي نخ اهد رفت ق اثيه

36ترت اند خ د پرسي كند كه: مگر س مي سنگينولي هر آدم پاكدل مي

اي پديقدار شقده واشقد كقه در از اين هست كه وركاري كيفر نهند كه وه اراده

كقه خقدا مقردم را از آزادي در ت انايي انسان نب ده اسقت؟ آيقا درسقت اسقت

ترين رف ار ايشان را كن رل نمايد و گنهكار را از كارشان م روم سازد و ك چك

هايشقان را دل» گ نه كه خ دش گف ه: ت انايي كردار نيك م روم كند و همان

، پقس از آن « 1: 2وققره هايشان پقرده كشقيد ق ها و چشمهر كرد و ورگ ش

ان را كيفر دهد و وه سبب گناهشان وه هن اودي اندازد؟ايش

ديقن و پرهيزگقار ورخق د وا قب روي وسياري از مسقلمانان پقاك از اين

ديدند كه خدا را يك بار مسق بد وداننقد تقا وقه آن خضق ع نزديقك واشقند،

نمقق ده اسققت. در واقققع نيققز كقه در وسققيار ققاي قققرآن وققدان تشقق ير ققدي

هقاي وسقياري از ققرآن، هنگقام ت صقيف خقدا، مقا را وقه چنين است كه آيقه

انققدازد، او در مقق رد وسققيار ايققن فكققر را هققاي فرعقق ن مققي دلققييققاد سققنگ

اسقلام را وقرروي آم زد كه هر كس را كه خقدا وخ اهقد هقدايت كنقد، راه مي

. .

211

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققق 111

وندد ي وي را ور ميگشايد و هر كس را كه وخ اهد گمراه سازد سينهدلش مي

د،ميققري خققدا نمققيا ققازهكققس وققي( در ققاي ديگققر: هققي 123: 6)انعققام

(. 111: 11فرسقق د )يقق نس خققردان مققي او اسققت كققه پليققدي وققراي وققي

[B ت انقد وقه خقدا : و ودين ترتيب وقه اتكقاي ورخقي ايقات ققرآن انسقان مقي

31د .دهاندازد و فريب ميودهد كه انسان را وه وس سه مي« فاتن» عن ان

هقاي م نقاقض ي مذهبي تقا ايقن انقدازه آيقه در اسلام وراي هي مساله

38ت ان.ت ان از قرآن ويرون آورد، كه وراي اين مساله مينمي

هاي ضدش وراوقر كقرد ت ان وا عبارتهاي برنماي پيغمبر را ميعبارت

ه ايقن شقيطان اسقت كقه دشقمن و گ يد: خدا گمراه كننده نيست ولككه مي

‘31: 43 زخقرف ‘ 36: 41 فصقلت ‘ 3: 33فقاطر ‘ 4: 22حج بنده است )فري

(.82: 38ي صو س ره 36: 2( از روزگار آدم اكن ن : )وقره11: 38 مجادله

ي آزادي كامقل انسققان را دور از خ اسق ند نظريقه ح قا كسقاني كقه مقي

هقايي روشقن وقراي پشق يباني ت انسق ند آيقه تاثير شيطان اثبات كنند، واز مي

آورد هقا كقه انسقان خق د پديقد مقي نظر خ د، ورضد بر وياوند، نيكي و ودي

ناميده شد، و آن كارهايي اسقت كقه آدمقي وقا آزادي كامقل انجقام « كسب»

هايشقان دادنقد وقر دل آن چه انجقام مقي » و ز آن(؛ 23: 3دهد )عمران يم

31(«.14: 83نهاد )مطففين سرپ ش مي

وگق يي : مانعي نقدارد كقه نيز« هامهركردن دل» ي عبارت ح ا درواره

پيقرو هق اي نفقس ت خق د از پقيش كساني كه خدا دلشان را مهقر كقرده اسق

مكقن كقه از راه خقدايت دور از هق ا پيقروي (. » 16‘14: 41)م مد اند.و ده

گناهكقاران را سقخت نسقاخ ه ولكقه در هقاي ، خدا دل( «26: 38)ص دارد ق

ا كه تا آن« 14: 2اند وقره تر شدهمانند سنگ يا سخت» وزهكاري ين يجه

.

218

111قققققققققققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققق بر و اخ يار قققق -3

سقازي را منكقر شقده گ يقد: انسقان خق دش خ د شيطان نيقز تهمقت گمقراه

(.21: 31گمراه و ده است )ق

هاي واس اني در ققرآن آمقده نيقز خقدا فكقر هايي كه از ملتدر داس ان

ثم د را رهنمقايي كقردي ولقي خ دشقان » أكيد كرده گ يد: آزادي انسان را ت

دسققت آورده و دنققدوكقق ري را گزيدنققد، پققس آذرخققش ايشققان را وققدان چققه

18: 11: 41و دند رهانيدي ق فصلت فرا گرفت و ما كساني را كه ايمان آورده

ايشقان خق د نافرمقاني پس، خدا ق م صالح را راهنمايي كرده وق ده اسقت و «

ي خقق د پققيش گرف ققه، از راه خققدا دور شققده نمقق ده، وزهكققاري را وققا اراده

ي ايشققان وقق ده اسققت، خققدا راه آزادانققه« آورددسققت» و دنققد. پققس ايققن

رخقي سقر راست را وه مردم نشان دهد، مقردم تنهقا وقه خ اسقت خ دشقان، و

(. وقاز در ققرآن 3: 16انسقان روند )ند و ورخي عناد كرده كج ميش راه ميه و

،« 84: 11كندق اسقرا هر كس وه خ است خ يش كار مي» چنين آمده است:

وگ : راه خدا درست است، هركس خ اهد ويايد و هركس خ اهد كقافر گقردد »

ت انقد اين يك يادآوري است پس هركس وه خ اهقد مقي » ، «26: 18ق كهف

«. 21: 16راهي وه س ي خدا يد ق انسان

ونققدد، ولكققه وققه ايشققان وققرايدر واقققع، خققدا راه را ورگناهكققاران نمققي

دهد، چنان كه وقه نيك كقاران نيقز وقراي كقردار نيقك نيقرو وزهكاري نيرو مي

« كشقاني وقه تنگنقا مقي » و آن را « رسقاني ايش ميشوگ» وخشد. اين را مي

(.11 -1: 12ليل )

معني اولال:

يي درك مسقاله دانق كقه يقك يقادآوري مهق ، دروقاره ا مياينك وه

هقاي م مقد هسقت هآزادي اخ يار در قرآن را طقرح نمقاي . وسقياري از گف ق

اري و هكق خدا خق دش وقراي آدمقي گن » كنند: گ نه معني مياين را هاكه آن

.

211

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققق 112

را م شققكافي كنققي ، « اضققلال» كنققد. ولققي معنققي گمراهققي را مقققدر مققي

مساله دگرگ ن است.

وه خدا نسبت اه كردن را گرچه در قرآن وسيار هست ] كه وه ظاهر گمر

هنمقايي اخدا هركس را وخ اهد گمراه و هركس را وخ اهد ر» دهد مانند: مي

اما اين ودان معني نيست كه خدا وزهكاران را مسق قيما در راه گنقاه « كندمي

نقي گمقراه كقردن، ولكقه رهقا كقردن در نقه وقه مع « اضلال» نهد، زيرا كهمي

كقه گ يقد: كند، چنقان مبالاتي ميگمراهي است. يعني خدا نسبت وه كار او وي

.« 111: 6ند ق انعام وه غلط تا در سرپيوي خ د گذاري آنان را مي»

كقه روش گقرد تنهقا را در نظقر آريق ، ت اني حال يقك وياوقان مثلا مي

از روي آن نقققش وسقق ه اسققت. ايققن « هققدايت و ضققلالت» قققرآن در تعبيققر

پيما در حالي كه در س ج ي راهي است كه او را وه مقصد رسقانيد در وياوان

شقق د. راه انسققان در زنققدگي نيققز چنققين كرانققه گقق مققي صقق راي وققي

واشد.مي

پس كسي كه در اثر ايمان و كردار نيك سزاوار رحمت خدا وق د، خقدا

كقار را از رحمقت خق يش دهقد. وقه عكقس، وقزه او را وا راهنمايي پقاداش مقي

انقدازد، كلمقه در راه وقد نمقي سازد، اگرچقه او را، وقه تمقام معنقي مي م روم

كند.اما دست راهنمايي نيز س يش دراز نمي

و« عمققي = كقق ري» هققاي او هنگققام گف گقق از گنهكققاران نيققز واژه

ويننقد، نمقي را وا همين روش وه كار ورده اسقت. اينقان « تخبط = آشف گي»

ح ما گمراه خ اهند شد: هدف و ك رك رانه وروند، و چ ن راهنما ندارند وايد وي

را ديقد وقه سق د از س ي خقدا وقراي شقما ويقنش آمقده اسقت، هقركس آن »

.»

221

113ققققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققمعني اضلال قققققققق -3

(. يعنقي يقك گمقراه، 114: 6انعام ست )واو است، هركس ك ر ماند وه زيان ا

خ اهد روشقنايي را كقه وقدو داده شقده اسقت وبينقد، مقا ك قاب خ دش نمي

حر را س ي شما فرس ادي ، هركس هدايت شقد سق د وقرد و هقركس گمقراه

«. 41: 36رفت زيان ورد ق زمر

ي كسي كه وه سبب تبهكاريش سقزاوار رحمقت پس درك قرآن، درواره

گ يقد: آن است كه خدا او را وه حقال خق يش واگقذارد. پقس اگقر مقي نباشد،

او كققافران را فرامقق ش كققرد زيققرا كققه ايشققان او را فرامقق ش كققرده و دنققد، »

خ اهد ايقن طقرز فكقر را مي« 43: 43و اثيه 61: 1و ت وه 31: 1ق اعراف

ويان كند.

يفرام ش كقردن گنهكقاران وقدان معنقي اسقت كقه خقدا در انديشقه

راهنمايي و رهايي آنان نخ اهد و د، زيرا كه راهنمقايي پاداشقي اسقت كقه وقه

« 111: 1كند ق ت وقه نميخدا س مكاران را راهنمايي » وخشد: نيك كاران مي

گذارد پس ونا ور اين، كفر هدف وه خ دشان واميرهنما و وييعني ايشان را وي

8: 41ي وه خ د واگذاردن نب ده، ولكقه سقبب آن وق ده اسقت )م مقد ن يجه

(.3: 61و وه ويژه: صف

كسقي را كقه خقدا گمقراه كنقد، ديگقر » آريه در قرآن آمده است كقه:

ه خقدا گمقراه سقازد، كسقي را كق » ، « 46: 42راهي ورايش واز نيست ق ش را

اينققان زيانكاراننققد ق اعققراف » ، و « 33: 41ديگقر راهنمققايي نيسققت ق غققافر

1 :118 [ »B و در رواي ي كه وعقدا آمقده اسقت: خقدا را پقرواي آن نيسقت :

41ش ند .كه آنان در كدام دره سرنگ ن مي

ي آن چه يقاد شقد تنهقا م قروم شقدن از راهنمقايي كيفر در همهليكن

اندازد كه وكفقر انجامقد. در صق رتي كقه واشد نه اين كه او را وه ودراهي ويمي

.

221

نش و نماي واورها دراسلام -3قققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققق 114

ترنقد، ايقن معنقي را ي اسقلام نزديقك كه وقه درك اوليقه "41انمسلمانان واس

از آن فهميده و دند.

گقزاري انگارانه سقه معقه كس كه سهلهر آن» در حديث آمده است:

: در ورخقققي B] 41«. را تقققرك كنقققد، خقققدا دلقققش را مهقققر خ اهقققد كقققرد

تققر نمقق ده، مهركققردن دل را را روشققنكققه غزالققي آورده، وققازه آن روايققات

وقا پقاي « مهقر » اند. مثلا نقل شده كه عمر خليفه گف ه اسقت: نم ده تفسير

چقه ها وروند و آنوه عرش خدا وس ه شده است، و چ ن مقدسات از ديده خ د

دل كنقد تقا پقايين آيقد و رهقا مقي اوند مهر را خدا نهي كرده انجام وش د، خد

چه در آن است مهر كند. نيقز در حقديثي از مجاهقد اسقت كقه: انسان را وا آن

يقك انگشقت ه انسان مرتكب گناهي شق د دل مانند دس ي گشاده است. هرگا

ي شق ند همقه دد كقه چق ن گناهقان م عق ش د، تقا ايقن از اين دست وس ه مي

شق د. مهقر كقردن دل انگش ان وس ه ش ند. ودين ترتيقب دل هق وسق ه مقي

شق د: را ودين ص رت وايد فهميد. نيز از حسن )شايد وصري( اين پند نقل مقي

دارد. چق ن ايقن ه خقدا پيمانقه و مقرزي و ق د وراي گناهان وشقر در پيشقگا

وقه معنقي « كقردن دل مهر » .42كندپيمانه پرش د خدا دل انسان را مهر مي

ايجاد حال ي در او است كه وا اهمال كاري، وا بات مذهبي خ د را ترك كنقد.

يك دعاي قديمي نيز هست كه پيغمبقر وقه حوصقين هنگقامي كقه وقه تقازگي

خقدايا راه درسقت مقرا وقه » خ ه است. او در آن گ يقد: مسلمان شده و د آم

«.43آم ز و مرا از شر نفس نگاه دارهمن وي

يعني مرا وه خ دم وامگذار و دست راهنمايي وه س ي دراز كنه.

ي گمراه كردن در ميان نب ده، ولكه تنها وقه خق د واگذاشق ن پس مساله

تقرين كيفقر الاهقي وقه خق د واگذاشق ن سقخت » تصق ر كقه است. زيرا ايقن

. .

222

113قققققققققققققققققققققققققققققققققق ققققققمعني اضلال قققققققققققققق -3

در آن تعبيققر مققذهبي وققه خقق د گرف ققه، وققه صقق رت سقق گندنامه در « واشققد

ي الاهقي وقه مقن از حق ل و قق ه » ك ا آمده اسقت: كه در يآمده و د، چنان

44«. ي خ يش واگقذار شق م، اگقر چنقين و چنقان واشقد دور و وه ح ل و ق ه

يعني از من دسقت وقردارد تقا مقن ناچقار وقه سق ج ي راهقي وقراي رسق ن

مك او م السقت ق ورخيقزم. وايقد از عبقارت از تنگنا ق كه ودون راهنمايي و ك

چنقين « كنقد گذارد گنهكاران گمقراه شق ند، امقا گمراهشقان نمقي خدا مي»

43معنايي را فهميد.

اختيار مكه و جبر مدينه: -4

ما ت انسق ي روشقن سقازي كقه چگ نقه، وقراي هقر يقك از ديقدهاي

تق ان وقه گ ناگ ن و ناسازگار در مهم رين مسايل اساسي و دان مذهبي، مي

Hubert Grimmeقرآن اس ناد كرد. اينك خ شبخ انه آققاي هق ورت گريمقه

كه در عل كلام قرآن م شكافي وسيار كرده است، پرت ي ور راه ويقرون آمقدن

هقاي ناسقازگار كقه يد: اين رايگ او مي 46ما، از اين سردرگمي، انداخ ه است.

هقاي ي م ضق ع بقر و اخ يقار طقرح نمق ده، مروق ط وقه دوران م مد درواره

گ ناگ ن فعاليت پيامبري او است، و ناشقي از تاثيرهقاي م ناقضقي اسقت كقه

كرده است.شرايط مخ لف در هر دوره وراو ديك ه مي

پذيرفت، انسان را ميي اول مكه آزادي اخ يار و مسئ ليت وي در دوره

تر مرو ط وه هاي بري او ويشك در بر فرو رفت، آم زشولي در مدينه ك

41ي اخير او است.دوره

مسقلمانان (Chronologieت انس ي وه گاه شماري )كرون لژي اگر ما مي

انگقاران قاوقل اسق فاده وق د، امقا وقه مطمئن واشي ايقن راهنمقا وقراي تقاريخ

ايشقان درميقان آرايقي ت ان چنين اطميناني داشت. چقه مسلمانان واس ان نمي

.

223

نش و نماي واورها دراسلام -3ققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققق 116

گرويدنقد و در هقر حقال ناساز سرگردان مانده، كقه وقدين و گهقي وقدان مقي

انققد وققه هققر طقق ر كققهچققه را پذيرف ققهدانسقق ند كققه آنمققيوققر خقق د وا ققب

آن مققذهب ضققدش نيققز قق ر نماينققد، تققا وققدين وسققيله همگققامي وققا شققده،

را ه داش ه واشند.

تقر اس قلالي كه وقر وقيش ي واوس گي و احساس ويولي والاخره عاطفه

مظاهر و دان اسلامي مسلط و د م بات پيروزي مذهب نفي آزادي اخ يار را

گف ند: نيكي و وقدي، پقاداش و كيفقر، هميشقه وقه ا كه ميفراه كرد: تا آن

گ نقه ارزش و هقي ي انسان از ايقن هقت رحمت ايزدي وس گي دارد، و اراده

اع بار ندارد.

ي هشق دنبقال را تا پايقان سقده نت ان آليكن از زمان وسيار كهن، كه مي

آزارد. ي خ دكامگي خدا، دل ورخقي پارسقايان را مقي ويني كه نظريهكرد، مي

پسند را وپذيرند. افكقار خقار ي نيقز ت انس ند خدايي مس بد و عامهاينان نمي

نشاند. ها را ور كرسي ميك آنزد و ك هاي پرهيزگارانه دامن ميودين وس سه

[B اند، از يكقي : اين مطلب كه ح ا خ د مسلمانان نيز چنين اس نباطي داش ه

ي اسلام وه ا مانده است. او وريده آيد كه از ف حات اوليههايي ورمياز روايت

نگي وا مردماني رووه دهد: ما در اين سرزمين كه ميوه پسر عمر گزارش مي

.48و د ندارد« قدر» ه گ نش ي كه مع قدند: هي رو مي

قدريا :

ترين اع قراض ورقضقاي مطلقر ازلقي، از طقرف مسقلمانان سق ريه كهن

الفقرد كريمقر » وراي اين پديده همقان اسقت كقه ليل تشنيده شد، وه رين

Kremer»41 آرد: دانشمندان قدي اسلام ترديد در قضاي مطلقر ازلقي را از مي

"41اند.اگرف هدانشمندان لاه ت مسي ي و

224

111قققققققققققققققققققققققققققق ققققدريان قققققققققققققققققققققققققققق -4

ي مققذهبي،زيققرا مسققل اسققت كققه گف گقق و كشققاكش در ايققن مسققاله

: وكقر Bداشقت. ] ي خاوري را وه خ د مشقغ ل مقي ي لاه تيان كنيسهانديشه

داده است كه چگ نه نشانگزار مسي يت كرده و ي پدران ونياندرواره ت قيقي

پاي خقت فكقري دمشقر . 31داش ه اسقت آم زش الاهيات اسلام ورآن تكيه مي

نيز و ده و اين طرز « قدر» ي م ي ح ما مركز انديشه دروارهدر عهد ا "31اسلام

31ها پخش گرديده است. ا وديگر ميدانفكر از آن

داشقت تقا مع ققد واشقند كقه اين افكار پارسايانه دانشمندان را ورآن مي

ي قضقاي تغييقر ناپقذير ت اند وندههاي مذهبي و اخلاقي نميانسان در فعاليت

ي ي كارهايش و د، تقا خق د رهانيقده تر آن است كه خ د سازندهواشد. معق ل

خ يش ن و م ب خ شبخ ي يا ودوخ ي و هلاك خ دش واشد.

"31« خلقر افعقال » ي ايقن گقروه، وعقدها وقه نقام ودين شكل، نظريقه

قق وقه نقام ""31ي ضقد وقه ضقد كه خ دشان ق وناور تسقميه شناخ ه شد. چنان

را « ققدر » ي كقار كقرد زيقرا كقه اينقان دايقره 32معروف شقدند، « قدريان»

گرف ند. پس مخالفقان ايشقان، طرفقداران تسقلي ك ك رانقه تر مير چه تنگه

ونققدي در عقيققدت در تققرين گققروهخ انققده شققدند. ايققن كهققن « بريققان»

اسلام واس ان است.

دهقد، اگر چه قرآن سند دلخ اه هر يك از دو طقرف را وقه دسق ش مقي

هقاي وسقيار در زمقان "32ي كهن هندياي وه تقليد از يك انديشهانهليكن افس

تق ان وقه درسق ي تقاريخ ي همين گف گ ها ق چ ن نمي قدي اسلام، يا از دوره

ت انست كمكي وه طرفداران نم د ق شهرت ياف ه و د، كه مي """32را مشخصآن

تعيين ازلي افعال واشد.

ي درشققت او وققه م ققب ايققن روايققت، خققدا هنگققام خلقققت آدم از تنققه

.

223

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 118

هاي ريزه م رچه وه ويرون آورده، در همان ي فرزندانش را وه ص رت گروههمه

: پس فهرست نقام و نقام پقدر و Bمعين كرد ] هنگام وهش ي و دوزخي آنان را

ا ان هقاي هقان هقي ه تهايشان وا تعيين سرن شت هر يك وه ط ري كفاميل

. ايشان را در دو پهلق ي راسقت و چق 33ت انست رخ دهدتغييري در آن نمي

ها، سرن شت معين اين نخس ين مخل ق اي داد. وناور اين هر يك از اين نقطه

"33ي ويژه ورپيشقاني او ن شق ه شقده اسقت. ي ملائكهه وسيلهشده دارند، كه و

يعني سلام ي و هلاكت او و هر آن چقه از وي سقر خ اهقد زد وقرايش مققدر

و ده است.مي

دهققد و از ي آخققرت مققيلاعققاتي دروققارهطوينققي كققه انيققز رواي ققي را مققي

تفاوت و هرگ نه گناهكاران را ق وي هاي بري ناشي شده است كه: خدا انديشه

تفقاوت وقراي وهشقت نيز وقي را اندازد، و ديگرانكه خ د خ اهد ق وه هن مي

گذارد. الب ه حر شفاع ي كه وراي پيغمبقران در نظقر گرف قه شقده، وقدين مي

هقا و طقرز وخشد. و مطاور واور تق ده اي ميوند و وار تخفيف گ نهخ دسري وي

ا، اين نامفه م نب د كه م ك م شدگان وه هن رف ن هق وقرخلاف هتفكر آن

ي خ دشان وه كفر مجب ر شده واشند، چنقان كقه برئيقل فرعق ن را وقا اراده

كرد كه فرع ن پيروي خ د را از ايمقان اعقلام رس انباشت، چ ن گمان ميگل

34مند ش د.وهرهيد ودين ترتيب و اند از رحمت حر نما

گيقر ي ققدرت مطلقر و همقه ي اين تصق رات دروقاره هايي كه پايهپندار

هاي مردم تا آن ا ريشه دوانيقده وق د كقه وقه مقذهب خدا و ده، در دل ت ده

هقاي وسقيار وقدو وق د، قدري كقه مع ققد وقه اخ يقار وشقر و دادن مسقئ ليت

ياوققد. از ايققن روي قققدريان مجبقق ر و دنققد وققادار وسققيار وداد طرفققا ققازه نمققي

سخ ي وسيار در وراور دشمن از خ يش دفاع كنند، دشمناني كه ورداشت كهنه

.

226

111قققققققققققققققققق قققققدريان ققققققققققققققققققققققققققققققققققققق -4

دوران واسق ان را اي مروق ط وقه هقاي تق ده پرس انه از نص ص مقدس و افسانه

دادند.م رد س ء اس فاده قرار مي

ي اينها، واز نبش قدري در تاريخ اسلام اثري مه داشت، زيقرا وا همه

پقاره كقردن ونقدهاي سقن ي "34ترين ك شقش در راه كه نخس ين گام و قدي

افكقار و د. سبب پيدايش اين نبش نه آزادانديشقي، ولكقه مسلط ورمغزها مي

و د.پارسايانه مي

گرايانققه ورضققد خشققكه قققدري، صققداي اع ققراض عقققل از دهققان هققي

شقد، ولكقه ايقن صقدا و قدان مقذهبي پارسقايانه، ورضقد مقدسي شنيده نمي

هقاي مقذهبي او از مقردم، سقت نامناسقبي وق د، كقه وقراي خقدا و خ ا ص رت

شد. ترسي مي

وقه رو شقد؟ و دان مذهبي، وقا چقه نق ع احسقاس رو اكن ن اين صداي

وقه رو ميلقي رو ز اندكي از مقردم، وقا وقي چگ نه راي قدريان در ميان عم م،

ي اين راي هاي م اتري كه وراي خراب كردن و ههگرديد؟ پاسخ آن را روايت

ت اند وه ما ودهد.خ ه شد، ميو آن و دان پردا

گ ي احساسات خشكه مقدس و ملانقطي مانند هميشه، پيغمبر را سخن

33مردم ورضد قدريان ساخ ند.

گ نه كه زردشق يان در قدريان مج سان اسلام شناخ ه شدند، زيرا همان

هققا مع قققد وققه خققداي علققت شققرور و دنققد، قققدريان وراوققر خققداي نيكققي

دانسق ند. نيز كارهقاي وقد انسقان را از ميقدان عمقل ققدرت خقدا ويقرون مقي

را انجققام ي آزاد انسققان آنآفرينققد، ولكققه اراده گققاه گنققاه نمققي خققدا هققي

يان م كق م هاي قدري م مد و علي ك ششروي وايد وه وسيلهدهد. از اينمي

36گردد، و وه نام دا و مناظره هرگ نه ناسزا نثار ايشان ش د.

221

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 181

دشمني امويا جبري با قدريا : -4

اين پديده نيز در اين ا شايان ت ه است كه خليفگان دمشر، كه ز

دادنققد، نققبش اي وققه مسققايل اع قققادي نشققان نمققي ار كقق ، علاقققه وسققي

قدري را كه در ميان مسلمانان شام پخش شده و د مزاح خق يش تشقخيص

31كردند.گيري ميرفدارانش سختطداده گهگاه وه

سبب اين دشمني وا مذهب قدري، كقه در مقامقات عقالي دولقت ديقده

وايس ي وه مي ديدند كه پاي مرداني كهشد، تنها اين نب د كه وا ناراح ي ميمي

كار مه ساخ مان اين دولت ان وپردازنقد وقه ميقان ايقن نجقال كشقيده

ش د.مي

ي ك شقش خق د را وققف ايجقاد ونيادهقاي اص لا وراي كساني كه همه

كنند و مرتب وايد از چ وه راست، وقا دشقمنان خقان ادگي گ ميسياسي وزر

خ د وه نگند، واقعقا ناراحقت كننقده اسقت كقه مقردم را مشقغ ل و قث در

آزادي اراده و ضد بر و اس بداد مطلر وينند.

ي مقردم خشقن د گرايقي تق ده هقاي نف ذمنقد، از عققل معم لا شخصيت

تقر نيقز ام يقان را واداشقت ي اينهقا دليلقي ژرف ش ند. ولي اضافه ورهمقه نمي

تا سست شدن عقيدت بر را، نه وراي اسقلام ولكقه وقراي سياسقت خ دشقان

خطرناك وينند.

فهمند كه خاندان و دولت ايشان وراي پارسقايان، يعنقي ايشان خ ب مي

داشق ند، ت مقل ناپقذير كه وه سبب پاكدلي، دل مقردم را در دسقت مقي آنان

است، از ايقن نيقز غافقل نب دنقد كقه ايشقان، در نظقر وسقياري از رعايايشقان،

خانقدان پيغمبقر و كه وقا زور وقه حك مقت رسقيده و دشقمن وازاني و دند حقه

ي اماكن مقدس هس ند.ويران كننده ي پارسايان وكشنده

228

181ققققققق ققققققققققققققققققققققني ام يان بري وا قدريان ققققققدشم -4

اي و انقد مقردم را از شق رش ورضقد ايشقان وقاز دارد و پس اگر عقيده

ي بقر خ اهقد وه انقلاب عليه ايشقان و عمالشقان لگقام زنقد، همقان عقيقده

كنقد كقه: خقدا در ازل دهد و وقه مقردم تلققين مقي اي كه نظر ميو د، عقيده

ينقد، كارهقاي ايشقان قز ن يجقه ار گذارده كقه ايقن خانقدان حك مقت ك قر

قضاي پرت ان الاهي نيست.

د.هقا ريشقه كنق پس وراي ايشان وسيار مناسب و د كه اين افكار در دل

ايشان وه س ايش شاعراني كقه حك مقت امق ي را قضقاي ازلقي و ققدر نقاگزير

اين، دادنقد. زيقرا كقه ونقا وقر ش فقرا مقي خ اندند وقا خ رسقندي گق الاهي مي

ت انست ورضد ايشقان قيقام كنقد. شقاعران امق ي خليفگقان را هي م من نمي

شان از پيش در قضاي ازلقي خقدا ثبقت شقده اييوان اميراني كه فرمانروه عن

38س دند.است، مي

چنان كه اين طقرز فكقر وقا ايقن مقذهب وقراي ققان ني لق ه دادن ه

رفقت، وقراي فقرو نشقاندن حك مت خاندان ام ي وه طق ر عمق م وقه كقار مقي

مردم نيز، كه گاهي در اثر شدت س و قساوت فرمانروايان وقه ق ش خروش

وققردار، وايسقق ي درگرفققت. رعيققت فرمققانآمققد، مقق رد اسقق فاده قققرار مققيمققي

اميرالمق منين و كارهقايي » كرد كه ي خ يش چنين فرض ميي سادهانديشه

و كسقي را نشقايد كقه "38دهقد همگقي قضقاي الاهقي هسق ند، كه انجام مقي

هايي هس ند كقه در يقك اينها واژه 31«. زند شك ه نمايدوه آن چه از او سر مي

را پقس از قسقاوتي پقر سقر و صقدا قصيده وه كار رف ه است كقه صقاحبش آن

كه از يك امير ام ي ديده و د سروده است.

گزين ش د، كقه هقر كقاري كقه خليفگقان و اور، وايس ي ايپس اين و

شققد، چقق ن در ازل وايسقق ي انجققام مققي اميققران مرتكققب شقق ند، خقق د مققي

را ت انسققت لقق آني انسققاني نمققيچنققان مقققدر وقق ده اسققت، و هققي اراده

. .

221

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققق 182

پادشققاهان » گ يققد: وگيققرد. يققك قققدري در طنققز وققدين انديشققه چنققين مققي

گ ينقد: سقپس مقي چاپنقد و شقان را مقي ريزند و داراييخ ن مسلمانان را مي

61«. هي استقضاي الاكارهاي ما ونا ور

اي ي امقق ي گرف ققار مبققارزه ملك مققروان خليفققههنگققامي كققه عبققدال

دش ار وراي حفظ تاج و تخقت وق د، يكقي از سقران دشقمن را وقه درون كقاخ

خ اند، سپس ونا ور راي مشقاورانش سقر او را وبريقد و وقه سق ي يقارانش كقه

ن كقاخ من ظقر وازگشقت پيشق اي خق د مانقده و دنقد پرتقاپ كقرد و در ويرو

اميرالمقق منين دوسققت شققما را ونققا» دسقق ر داد وديشققان اعققلام گققردد كققه:

«. ورقضاي تغيير ناپذير ازلي خدواند كش ه است

اين حادثه دردناك وه سادگي گذشقت كسقي هق خيقال قيقام ورضقد

قضققاي الاهققي، كققه خليفققه فقققط آلققت ا ققراي آن وقق د نكققرد. سققك ت

همه ا را فراگرفت و همگي وراي قاتل پيش ايشان كقه تقا ديقروز وقدو وفقادار

و دند، س گند وفقاداري خ ردنقد، اكنق ن اگقر درسق ي ايقن داسق ان صقد در

د ارتبقاط كارهقاي دول يقان را وقا ققدر تغييقر ناپقذير ت انق صد نباشد، امقا مقي

ازلي وه ما نشان دهد.

ت ان پنهان دارم كه پناه وردن وقه قضقاي الاهقي و فرمقان وي در نمي

ي داس ان ياد شده، در حقيقت همراه وا درمقي وسقيار وق د كقه وقا سقر ووريقده

عمر و ون سعيد وه س ي يارانش فرو ريخ ه شد. اين و د كقه انقدكي از تلخقي

61كاست.حادثه مي

پس نبش قدري در عهد ام ي نخس ين مرحلقه در راه سسقت شقدن

معنقي اسقت كقه ارزشقي تقاريخي و د. همين مذهب سني در هان اسلام مي

مقا را وقر آن ، نقبش وخشد. همقين اهميقت چه از خ دش نباشد ق ودو اگر ق

ها ايي نسب ا وزرگ ورايش واز كني .داشت تا در وررسي

231

183ققققققققققق قققققققققققققعل كلام و هماهنگي دين و فلسفه قققققققق -3

وقه و ق د آمقده وق د، "61هقا ي تق ده اما اين شكاف كه در عقيدت ساده

ي ميققدان ان قققاد از شققكل كلاسققيك عقايققد،ناچققار وقق د، وققا گسقق رش آينققده

تر گردد.ي مردم و د، گشادهي افر خرد و انديشهي ت سعهكه لازمه

علم كلام و هماهنگي دين و فلسفه: -5

ي ارسط در هان اسقلام شقناخ ه شقده، وسقياري در اين مدت فلسفه

را، ح قا در افكقار مقذهبي خ دشقان، احسقاس كقرده فكقران اثقر آن از روشن

هقا كقه وقراي همقاهنگي دادن ميقان واورهقاي مقذهبي و دند. وا همه ك شش

هقاي فلسقفي تقازه وارد انجقام داده و دنقد، وقاز هق فلسقفه سن ي و انديشقه

داد.م در خ د نشان ميخطري وزرگ را وراي اسلا

چه وه رسيد كه و ان ميان ارسط ق گر يدر ورخي نقاط، وه نظر م ال م

. شققكل نئ افلاطقق ني آن واشققد ق وققا واورهققاي اسققلامي، پلققي ورپققا سققاخت

ي حقدوث هقان در زمقان، علق خقدا وقه زئيقات ديدند كه عقيدهمثلا: مي

آيد.ي معجزه، وه هي راهي وا ارسط ر نميلهمسا و

ي نگاهقداري اسقلام و وق د كقه مك بقي نق ين، وسقيله رولي گ يي مقد

فكققري قققرار گيققرد. ايققن مك ققب يققا هققاي فكققري آن در هققان روشققنسققنت

و شقناخ ه شقده « عل كقلام » سيس ، همان است كه در تاريخ فلسفه وه نام

ش ند.خ انده مي« م كلمان» نمايندگانش

ي مق رد نم د كه يك مسقاله كسي را مي« م كل » ي در آغاز كار واژه

ونقدي كنقد و اخ لاف از مسايل اع قادي و ايماني را وه مجادلقه نهقاده، ورهقان

هققاي نظققري مسققلح سققاخ ه، از آن مسققاله دفققاع نمايققد. خقق د را وااسقق دلال

ي مخصق ص كقه مق رد در او دا وا اضقافه شقدن وقه مسقاله « م كل » ي واژه

گف نقد: كقه مقي شد، چنقان ي مذهبي و د اس عمال ميتمرين نظري درانديشه

.

231

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققق 184

اي كه م رد يعني از كساني است كه در مساله« م كل در ار اء است فلاني»

62كند.نظر مر يان است پژوهش مي

زودي اي وكار وردن اين واژه گس رش يافت و وقر همقه كسقاني هواما

چقق نورخققي قضققاياي گرف ققه شققده از مققذهب را، هقق » اطققلاق شققد كققه

هقايي ققرار ي اسق دلال هقا را پايقه گف گ فقرض نمق ده، آن وي اص ل م ض عه

هقا هاي وديهي فقرض شقده، كنقدو كقاو نمق ده، آن دهند، سپس در اين قضيه

وا قب روانديشقه ها را ح ا وراي مغزهقاي هايي ريخ ه و پذيرش آنرا در قالب

هنمق د شقده واشقند و هقاي فكقري كقه چنقين ر گ نه ك شقش اين«. ندشمر

ناميده شدند.« عل الكلام »اين چنين راهي مذهبي وسپرند

"63معتزله:

ورضقد هقايش پش يباني از مذهب وق د، پايقه چ ن هدف از اين دانش،

يفلسقفه » و وقه تمقام معنقي كلمقه "62هاي ارسط نهقاده شقده وق د، هيفرض

خ انقده « مع زلقه » ها و دند كقه ترين نمايندگانش همانو د و كهن« مذهب

شدند.مي

يا انشقعاويان اسقت مقن كقاري وقه آن « گيرانكناره» معني اين واژه

خق اه انقد، ولقي مقي گقذاري آچورده افسانه نقدارم كقه وقراي تفسقير ايقن نقام

ي ي اصقلي ايقن انشقعاب نيقز از روحيقه در اين قا وقاور ونمقاي كقه هسق ه

است. ورخاس هپرهيزگارانه

گيققر، يعنققي زاهققداني كققه از آري، گققروه پارسققايان پرهيزگققار گ شققه

را خسق ين وقار ايقن نقبش ايشقان و دنقد كقه ن 63گزيدنقد، يمق مردم دوري

.گرا را فرا يكديگر آورد. ل نبشي كه م افل عق "63د،وه پيش راندن

232

183ققققققققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققمع زله ققققققققققققققق -3

هققاي آن روزگققار شققد كققه وققا واورهققاي مققذهبي تقق دهكقق آشققكار مققيو كقق

ر ناسازگاري دارد.س

تقق ان لقققب تنهققا پققس از تكامققل ايققن نققبش اسققت كققه مققي الب ققه

وديشقان داد. نقامي كقه اسق اد زوريخقي هقانريش « وران آزاد اسلامانديشه»

را زيقر آن نقام معرفقي نمق د. شقان يا Zurichois Heinrich Steinerشق اينر

ي ايقن مق يك من گرافي درواره1863ديگران، وه سال و نيز او و د كه پيش از

64مدرسه من شر ساخت.

شقان، در اثقر واري، وا اين كه پيدايش مع زله، ماننقد پيشقينيان ققدري

ي شقانه ها و اسباب مذهبي و د، وازه سر آغقاز كارشقان انقدكي روحيقه علت

دهققد، كققه خ اسققت وققه مققا نشققان مققي خققالي كققردن از ونققدهاي گققران را،

هقاي گرا از زندگاني را دره وشقكند، در حقالي كقه و قث درك خشك سن ي

ايشان در گنقاه كبيقره و كقافر نمق دن وزهكقاران وقرخلاف راي مر يقان وق د

ن مسقاله و شقمردند. ايق زيرا كه چنين كسي را نقام من و دوزخقي اوقدي مقي

ي آزاد انديشقققي را از ايشقققان دور ماننقققدهايش اح مقققال داشققق ن انگيقققزه

را هقق وارد عقايققد « ميققان ايققن و آن» ي الب ققه ايشققان نظريققه "64كنققد.مققي

ا وق وينقي، قز ريقك كردند، يعني منزل ي ميان كفر و ايمان پذيرف ند. و اين وا

هاي فيلس فانه ممكن ن اند و د.انديشه

اصل وقن و شناسدمردي كه تاريخ فكر اسلامي او را مؤسس مع زله مي

شقد در كقه مقي ،انقد يي وه شقمار آورده نگاران او را پارساعطا است، كه زندگي

دوست او 63«.ديناري نگرفت او در زندگي درم يا» گف ه ش د: اش چنينمرثيه

هقا را وقه نمقاز زنقده ده است كقه شقب شناخ ه شيز پارسايي عمرو ون عبيد ن

و د و چهل حج پياده رفقت. وي هميشقه داشت و مهر نماز ورپيشانيش ميمي

.

233

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 186

چ ن كسي كه از گ ر كردن يكقي از خ يشقانش وقاز ه » دوهگين و افسرده ان

شد.ديده مي« گش ه

از آثار او پندي پارسايانه وه ما رسيده كه وقه منصق ر خليفقه داده وق د،

ي خردگرايقي ن خسق ان واشقي ، ولقي روحيقه آكه هر چنقد وايقد وقه قق ت

هرگققاه در طبقققات مع زلققه كققاوش كنققي 66شقق د.ن ديققده نمققيچنقداني در آ

نيققز زنققدگي پارسققايانه 61شققانهققاي پسققينخقق اهي ديققد كققه ح ققا دو دوران

ي اف خار مع زليان و ده است.داش ه و مايه ايي وس ار مند مي

روش ايشقان را تعيقين هقاي مقذهبي كقه وا اين همه، در ميقان هقدف

( گرايقي عقدل ي ر همگقاني و سقيله ي بمانند وخشيدن وه انديشه كرد، )مي

شقد روز ديقده مقي گرايقي سقني م قداول آن هاي ضقد روش واژه ورخي هس ه

ي زنديقان نام من قرار گيرد.ت انست وه آساني م رد اس فادهكه مي

ع زله پس از ورخق رد وقا علق كقلام رنقگ خردگرايقي وقه خق د افكار م

ك ايشان را ودان س ورد كه افكاري آشقكارا ضقد مقذهب گرفت، و همين، ك

سني حاك ظاهر سازند.

اي را ورايشقان چه در آخرين حك عليه مع زله، وايد صفات ناسق ده گر

هقا از ايشقان وقاقي مانقده اسقت. ايشقان وار كرد، ولقي وقازه ورخقي نيكق يي

ي و دان مقذهبي را، وقا واردكقردن پقاي نخس ين كساني و دند كه سرچشمه

خرد در آن، وازتر كردند، چيزي كه تقا آن روز وقه كلقي از ايقن ميقدان رانقده

شد.مي

تشكيك در خرافات:

نمايندگان و مردان نامي ايشان، ايقن مسقاله را طقرح كردنقد. ورخي از

پنجققاه شققك وه ققر » و 68،« نخسقق ين شققرط معرفققت شققك اسققت » كققه

. .

234

181ققققققققققققققققققققققققققق قققققققققققتشكيك در خرافات قققققققق -3

ي حققس ششقق را كققه همققان و ماننققد اينهققا. مسققاله 61،«اسققتاز يققك يقققين

تق ان وديشقان شقمردند نيقز مقي عقل است و وقرون از پقنج حقس ديگقر مقي

11نسبت داد.

ي قيقاس و اسق دلال، وقراي پقذيرش ايمقان و وقاور، اينان خرد را تا پايه

ايشققان وشققر وققن مع مققر از وغققداد، خققرد را 11انوققالا وردنققد. يكققي از پيشققگام

ي آم زشي مرو ط وقه تقاريخ طبيعقي، سق ايش وسقيار نمق ده، در يك قصيده

گ يد:و احظ آن را وراي ما نگاه داش ه است. در آن ا مي

عوسر و اليوسرالله در العقل من رائد و صاحب في ال

و حاك يقضي علي غائب قضيه الشاهد للأمر

و ان شيئا وعضو أفعاله أن يفصل الخير من الشر

12لذو ق ي قد خصه روبه وخالص ال قديس والطهبر

كردنققد، درك شققك تنققدروي مققي ه در مققذهبورخققي از ايشققان كقق

وقه هقر حقال اينقان 13انقد. ي شناخت وه شمار آوردهترين در هحسي را پايين

و دنقد. لقيكن هاي عقلي در علق كقلام اسقلامي مقي نخس ين نگاهبانان ارزش

خق يش ي آغاز سير خق د قدا شقده، در اوج گسق رش در اين هنگام از نقطه

ي مققردم، كققه روزگققاري دراز، رحمانققه از واورهققاي تقق ده وققه ان قققاد وققي

رفت، پرداخ ند.وندي ايمان سن ي ظاهريان وه شمار مياس خ ان

ايشان عجقز آدمقي را از آوردن ماننقد ققرآن در فصقاحت منكقر شقده،

ايقن وقاور تق ده وق د شقك روا داشق ند. ي هايي كه پشق انه در ص ت حديث

اي هققان آينققده را نشققانه هققاي تقق دهتققر افسققانههققاي ايشققان وققيشاع ققراض

"13گرفت.مي

233

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 188

تر و از شمشير تيزتر است و وايد وراي نازكايشان پل صراط را كه از م

رسقيدن وقه هقان ديگققر از روي آن وگقذري منكقر شققدند؛ پلقي كقه نيكققان

گذرنققد و كسققاني كققه در ازل سرن شققت ايشققان هلاكققتوققرق آسققا از آن مققي

ازوي اعمقال اف نقد. تقر اودي و ده، ور آن لغزيقده و وقه درك اسقفل فقرود مقي

كه كارهاي مردم را وا آن خ اهند سنجيد و عقايد و تص رات ماننقد آن را نيقز

آميز تفسير نم دند.انكار نم ده همه را كنايه

يي مقذهب آن وق د كقه نظريقه هدف ايشان و رهبرانشقان در فلسقفه

ها مخص صا در مق رد ارثي ت ده ت حيد را از هرگ نه تاريكي و آل دگي واورهاي

اخلاق و م افيزيك دور سازند.

هقاي ي تص رات و دركديدند كه خدا را از همهايشان ورخ د وا ب مي

ي عققدالت دور دارنققد، و مفهقق م خققدايي را از هرگ نققه صققفت منققافي عقيققده

شقه زنقد، پقاك سقازند. كه وحدت و يگانگي و تغيير ناپقذيري مطلقر او را خد

وقان، ي كارسقاز و هقان ي خقداي آفريننقده وا اين همقه، ايشقان وقه انديشقه

كردند.ي خدا رد ميسخت پاوند و ده، تص رات ارسط را درواره

ي ازليت هان، ناگسس ني و دن قق انين طبيعقت مذهب ارسط درواره

نكققار علقق خققدا وققه زييققات، حققايلي وقق د كققه ميققان م كلمققان خردگققراي ا

٭گردان اس اگيرياوا شداش ند، مي ي آزادانديشي كه م كلمانمسلمان، وا همه

"13كرد. دا مي

هم اره ، نم دنداس ناد مي هاكه م كلمان ودانهاييلاس دلا ارزشيوي

قققققققققققققققققققققققققققققق

زاييقده شقده Stagireمقص د از اس اگيري ارسط است كه در شقهر ٭

ش د.( ناميده ميMacedoineمقدونيه و د. اين شهر امروزه )

236

181قققققققققققققققققققق قققققققققققققتشكيك در خرافات قققققققققققققق -3

شد. فلاسفه آمادگييشان ميي فيلس فان و ان قاد ت قيرآميز وراسخريهم ب

نداش ند كه ايشان را دشمن و رقيقب خق يش وخ اننقد، روش ايشقان را قاوقل

14شمردند.وررسي و پژوهش نمي

وق د. دوري سق ن از در واقع نيز روش و ث ايشقان ان ققاد پقذير مقي

رسققيد، همققه در خرافققات و داشقق ن اسقق قلال فكققري اوققدا وققه عقلشققان نمققي

چارچ ب مذهب درمانده و دنقد، تمقام همشقان آن وق د، تقا وقه هقر وسقيله و

چقه وقدان چسقبانده شقده وق د آرايقش و را از آنهر راه خقرد پقذير، مقذهب

پيرايش نمايند.

ي قه دو مسقاله چنان كه گف وقه ويقژه م اين آرايش و پيرايش ه

ويني كه وقه دو ها مع زلي را ميي ك ابعدالت و ت حيد و د. از اين روي همه

اند، يكي وخش مسايل عدل و ديگري وخش مسايل ت حيد است.وخش شده

شق د، وقه سقبب ي ادويات مع زلي ديقده مقي ترتيب دو وخشي در همه

طرفداران» ن خ د را في، ايشاي مذهب فلسگيري و همين روحيههمين شكل

صل ون عطقا خق د : ونيانگذار مك ب مع زله وا Bناميدند. ]مي« عدل و ت حيد

13ي اصلي اع قاد گف ارهايي نگاشت .ي اين دو پايهدرواره

يقاوي كقه همق اره هقا در مقي ونقدي وا يك وررسقي تقاريخي در وخقش

ها يك سر از نظريات ققدري ده، و در آنشتر نهاده ميگف گ هاي عدالت پيش

هقاي تقرين ن يجقه را گس رش داده ژرفو ث مي گش ه است، كه مع رليان آن

كردنققد كققه: ققا آغققاز مققيانققد. ايشققان از ايققنگرف ققهممكققن را از آن وققر مققي

رد، خقق دش دهققد آزادي كامققل داانسققان در گققزينش كققاري كققه انجققام مققي

دادگقر خ اهقد وق د، نقه خقدا وقي ي اين كارهقا اسقت، و گر آفريننده وه تنهايي

كه ونده را مسئ ل كاري قرار دهد كه مجب ر وه انجام آن و ده است.

231

اسلامنش و نماي واورها در -3قققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 111

«:لطف» ي ي خدا، قاعدهمحدوديت اراده

ي فكقري اي كه از اين زمينقه چنان كه گف ، مع زله در ن يجهليكن ه

ورداشت كرده و زو مبقادي خق د ققرار دادنقد، يقك گقام از ققدريان لق تر

يققيني آزادي انسققان را در تعرف ققه و دنققد. پققس از آن كققه ايشققان نظريققه

يشكل كارهايش پذيرف ه، مقذهب بقر الاهقي را رد كردنقد، از ايقن نظريقه

تققري وارد ميققدان خداشناسققي خقق يش نم دنققد: تققازه عنصققر اخيققر يققك

د، از خداشناسقي ت انق ي عقدالت نمقي نظريقه وا ب است كه خدا عادل واشقد:

تقق ان وققه كققاري را كققه شققرايط عققدالت در آن نباشققد نمققي ققدا شقق د. هققي

كقه وقه هقي "13خدا نسبت داد. قدرت خدا م دود وقه شقرايط عقدالت اسقت

اتق ان آن را كنقار نهقاد يق پ شي و سهل انگقاري نيسقت، نمقي و ه قاول چش

دار كرد.خدشه

ت ان ديد كه اين تعبير، مفه مي ن از خدا در خداشناسي خيلي ساده مي

كنققد كققه وققه هققي و ققه وققا آن چققه از خداشناسققي در اسققلام مققا وارد مققي

اسقت. ونقا وقر « عقدل ي وا ب و دنمساله» داني ر نيست، و آن قدي مي

واشنده ولي، ور زوقان اين ورخي چيزها هست كه ح ا ور خ د خدا ه وا ب مي

( پق چ و كفقر سقني در اسلام ققدي ) « ور خدا وا ب است كه . . .» آوردن:

رفت.آشكار وه خدا، وه شمار مي

آن وق د كقه چق ن خقدا « ي و ق ب لطقف انديشه» مقص د مع زله از

مققردم را وققراي خ شققبخ ي آفريققده اسققت، پققس وققر او وا ققب اسققت كققه

يپيغمبراني وفرس د، تا راه كار را وديشقان ونماينقد. ايقن كقار وسق ه وقه اراده

آزاد او نيسققت، وخششققي وققه دلخقق اه از او نبقق ده، ولكققه مهققر و لطققف يققك

ا باري او است.عمل

تققرين و قق د دانسققت كققه هققر چققه از او صققادر تقق ان عققاليخققدا را نمققي

.

238

111قققققققققققق قققققققققققق« لطف» ي ي خدا وه قاعدهدهم دوديت ارا -3

گردد نيك واشد، مگقر آن كقه وي راهنمقايي كقافي، در اخ يقار انسقان ونهقد.

ي پيغمبران وقه مقردم وشناسقاند، ب است كه خ د را وه وسيلهپس ور خدا وا

راهنمقايي وقر خقدا اسقت ق » خ دش نيقز در ققرآن وقدين اع قراف دارد كقه:

يعني ورخدا وا قب اسقت كقه مقردم را وقه راه راسقت وكشقاند. « 1: 16ن ل

16كردند.مع زله، اين آيه را چنان تفسير مي

ي ديگري نيقز يافقت شقد كقه نظريه« و ب لطف» ي در كنار مساله

كققاملا وققدان مروقق ط اسققت. ايشققان آن را نيققز در خداشناسققي وارد كردنققد،

گف نقد هقر كقار كقه از خقدا ايشقان مقي 11واشقد. مي« اصلح» ي و آن انديشه

وه قر زيسق ن او اسقت. وقراي انسقان و شقبخ ي انسقان زنقد وقراي خ سر مي

نماياننقد پيقروي هاي خدايي، كه نيك و وقد را مقي مساوي است كه از آم زش

ها سرپيوي نمايد، ليكن ور خداي دادگر وا ب اسقت كقه هقت كند، يا از آن

كققققاران را نيك كققققاران را پققققاداش و تبه« نظققققام اصققققلح» ورقققققراري

كيفر دهد.

خقدا كقه « لا يوسقئ ل عمقا يفعقل » ونقد و وقار سان؛ آن اخ يار ويودين

داد تققا هرسققان كققه گققراي سققني، وققدو ا ققازت مققي م ققب افكققار واژه هوقق

ويارايققد، نيققز ايققن فكققر خ اهققد وهشققت و دوزخ را وققا آن كققس كققه خ اهققد

ظالمانققه كققه ح ققا عبققادت نيك كققاري هقق وققراي آدم نيك كققار، هققي گ نققه

ويني كه يقك وقاره از ي اينها را ميكند، همهپاداش آن هاني را تضمين نمي

دهققد، ورخققدا وا ققب و داد مققي« عققدل» ميققان رف ققه، ققاي خقق د را وققه

وقاره : ايشقان در ايقن Bش د كه كارهاي خق د را وقا آن هماهنقگ سقازد. ] مي

هرگقاه كسقي كقاري » ت انس ند وا تكيه ورسنت، از پيقامبر نققل قق ل كننقد:

ايققدار،ي خققدا اسققت كققه او را در ايققن دنيققاي ناپنيكقق انجققام دهققد وققر عهققده

18« .يا در زندگي پس از اين هان، پاداش دهد

231

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققق 112

«: عوض» قانو

تقر ورداشق ند. ايشقان هاي وقيش مع زله در اين شي ه انديشه، وازه گام

را نيققز پذيرف نققد، كققه وققازه از آزادي و اخ يققاراتي كققه « عقق ض» ان ن ققق

كاسقت: در وراوقر هرگ نقه گرايقان سقني وقه خقدا داده وق د مقي عل كلام واژه

كند، ورخقدا ت مل مي و تشخيص داده است« اصلح» رنج ناروا كه آدم آن را

را در هان ديگر ودو ودهد.آن « ع ض» وا ب است كه

تق ان دهقد، و مقي اين صفت، تا ودان ا دايي وسقيار وقه مقذهب نمقي

آن را وه شقكلي وقا اصق ل مسقل مقذاهب « وا ب» وا تخفيف دادن وه معني

گراي سني سازش داد.واژه

ان وقه مقردم ولي وسياري از مع زلقه، ايقن مسقاله را كقش دادنقد. ايشق

هقاي نقاروا گناه كقه در ايقن هقان دچقار رنقج نيك كار و خ وان و ك دكان وي

شقق ند، وسققنده نكققرده، پققاي حي انققات را نيققز وققه ميققان كشققيدند. پققس مققي

هقا و دردهقايي كقه انسقان خق د خق اه رنقج « ع ض» ورخدا وا ب است كه

و گرنقه خقدايي 11كند نيز وقه حيق ان ودهقد، ها ت ميل ميدل ورحي انسنگ

« حمايقت مقذهبي حي انقات » ت اني ايقن را نق عي دادگر نخ اهد و د. ما مي

ونامي .

ي عقدالت الاهقي را چگ نقه يقاوي كقه مع زلقه عقيقده سان در مقي ودين

ايي تكامققل دادنققد كققه انسققان آزاد را در وراوققر خققدايي نهادنققد كققه در ا ققت

م نداشت.تاكارهايش اخ يار

:حسن و قبح

آمقد، كقه از پيرو اين نظريه، و ث مه اخلاققي ديگقري وقه ميقان مقي

.

241

113ققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققققققحسن و قبح ققققققققققققق -3

نگريسقت، و در اصقطلاح م كلمقان ديدگاه اخلاق مذهبي وقه نيقك و وقد مقي

٭شد.ناميده مي« و ث حوسن و قبح»

گققرا، خقق ب يققا حسققن چيققزي وقق د كققه خققدا از نظققر سققنيان واژه

از آن نهي نم ده واشد. دس ر داده واشد و ود يا قبيح چيزي و د كه خداودان

واشقد، و هقي ي نامسقئ ل خقدا مقي ها ارادهپس ترازوي سنجش نيكي و ودي

چيققز از ديققدگاه خققرد خقق ب يققا وققد نيسققت، كشقق ن از آن روي وققد اسققت

كققه خققدا حققرام كققرده اسققت. اگققر خققدا از آن نهققي ننمقق دي وققد نبقق دي.

[B ي صق في ي نقاني پيقرون ي شقكاكانه : اين عقيقده آدمقي را ويقاد انديشقه

Pyrrhon كقه چيقز وقدو زننقده نيسقت مگقر آن گفقت: هقي اندازد كه مقي مي

نزد قان ن ود واشد .

ل وق ده، خقرد قايق « مطلقر وقد » ولي نزد مع زله چنان نب د، ايشان وه

ي خققدايي را. پققس، شققمردند، نققه ارادهرا تققرازوي سققنجش خقق ب و وققد مققي

خ ب نقه از آن هقت نيكق اسقت كقه خقدا دسق ر داده، ولكقه چق ن خق د

نيك و ده، خدا ودان دس ر داده است. آيا اين سخن ودان معنقي نيسقت كقه،

اهي و ث ميان آن م كلمان وصره و وغقداد را وقه زوقان امقروزي در هرگاه وخ

آوري وايد وگ يي : آيا خدا در دادن دس رهاي قطعي خق د مقيقد وقه قق انين

واشد؟عملي مي

-شد، كه در آني رواياتي منق ل نيز ويان ميها وه وسيلهو عملا اين منطر آن

ي ميزان انساني سنجيده شقده، دهخدايي از اونفي شده، اعمال او ازديها صفات

وايققد آن چنققان كققار كنققد كققه از ديققدگاه وراسققاس ايققن عقيققدت، خققدا مققي

ققققققققققققققققققققققققققققق.

ي حسققن و قققبح عقلققي يققا شققرعي، هققاي ايرانققي مسققالهوققراي ريشققه ٭

همين وخش ديده ش د. "21پان شت

241

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 114

81انساني، آن كار وه عن ان خ ب، عادلانه و لازم شناخ ه ش د.

"81تشبيه و تجسيم: -6

در رو دهقد كقه رو ح كردي وه مقا نشقان مقي مسايلي كه درگذش ه مطر

ايل م افيزيك نب ده، ولكه تا ي سن ي تنها در مسشدن مع زله وا واورهاي ساده

هاي اساسي اخلاق نيز نف ذ كقرده و در ن يجقه، آثقار مهمقي در ژرفاي انديشه

گزاري الاهي وه ا نهاده و د. ننقا اساس

ي هايي در س ي ديگر كه اسقاس فلسقفه ولي مع زله ناچار و دند ك شش

ت حيد انجام دهند. يداد، يعني در زمينهخردگراي مذهبي آنان را تشكيل مي

هقايي را كقه و دشقان پقاكيزگي وايس ي هرزه خاشقاك در آن ا و د كه مي

آل د، از ميان وردارند.ي ت حيد را مينظريه

هاي وايس ي، نخست آن چه را منافي ورتري خدا از س انگاريپس مي

آن كردنقد، زيقرا كقه تقا كقن مقي م د در مذهب سني كلاسيك وق د ريشقه

سقازي هاي س انگار و شبيهوقت آن مذهب، ز تسلي وه ظاهر لفظ عبارت

شقق د، هققي راهققي را هققاي م قق اتر ديققده مققي قققرآن و حققديث در كققه

پذيرفت.نمي

يننده و ايسق نده اسقت. نيقز، خدا وينا، شن ا، خشقمگين، خنقدان، نشق

هايش در قرآن و حديث و م ن ديگر گف گ ي وسقيار ا و گ شهها، پااز دست

گرايانقه تفسقير وايسق ي واژه ي اينهقا را مقي شده و د. در نظر اهل سنت همقه

ي حنبلقي، داشق ند. وقه ويقژه مدرسقه هقا وقاور مقي نم دند، و وه ظقاهر آن مي

ها نم ده است، زيرا كه آن ي از ترسي ص رتي زمخت از خدا، انفشانيطرفدار

شمرد.مي را اسلام راس ين

242

113ققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققتشبيه و تجسي ققق – 6

وا اين كه اين م منان كهن، غالبا خس ان و دند كقه از ويقان چگق نگي

چنقين تصق ري، يقا ويقان مقصق د واقعقي آن نصق ص مققدس نقات ان ترسي

گرايانقه تفسقير نماينقد. هقا را واژه ورزيدنقد كقه آن واشند، اما واز اصرار مقي مي

ولاكيقف = هقا وقه طق ر ) خ اسق ند، وقه ظقاهر آن عبقارت ايشان از مردم مقي

« پرسقش از چگق نگي وقاور وقي » قا وق د كقه ( واور دارند. از اين نگيچگ وي

شد.ميده ميان« ولكف ه»

معنققي كققردن چگقق نگي دقيققر، از ت انققايي درك آدمققي وققرون اسققت،

ي انسقان نيسق ند ما نبايقد ق وقه نظقر ايشقان ق در امق ري كقه تقاوع انديشقه

فض لي كني .

وايد اين امر را وه خق د او واگقزار و تفق يض كقرد. روزي يقك واورمنقد

مقق( وقه دروقار 834هقق ق 238ه شيار از نيشاو ر وه نام اس اق ون راه يه )مق

وقه گف گق عبدالله ون طاهر از طاهريان در آمد و وقا اوقن اوقي صقالح مع زلقي

ي م ني را وقه ميقان كشقيد پرداخت. پس ونا وه خ است خليفه، اس اق همه

رفقت. پيقرو مع زلقي در ها از وقالا و پقايين آچمقدن خقدا سقخن مقي كه در آن

اين ا گفت: من وه خدايي واور ندارم كه از وهش ي وقه وهشقت ديگقر نقزول و

صققع د كنققد. اسقق اق در پاسققخ گفققت: ولققي مققن وققه سققروري وققاور دارم كققه

81دهد.خ اهد انجام ميهر چه مي

نام مفسران قدي ، كه نسبت دادن گ شت و خق ن و اعضقا را، وقه خقدا

كقه شناسند، اينان وه همقين انقدازه ققانع و دنقد پنداش ند همه ميدرست مي

نبايقد « 11: 42ء = چيزي ماننقد او نيسقت ق شق را ليس كمثله شي» ونا ور

اعضققاي او را ماننققد اعضققاي آدمققي تصقق ر كققرد. زيققرا كققه وققه نظققر آنققان

ت ان م دي تص ر كرد كه مقاده و ق هر نباشقد. خقدا را عققل خقالص نمي

"81و د.ردن، وه نظر آنان كفر و زندقت ميفرض ك

243

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققق 116

مشبهان و مجسمان مسلمان، اين طرز فكر زمخت خ يش را وا سرسخ ي

قا عمقدا چنقد نم نقه نسقب ا تقازه از كردند. من در اينواور نكردني پياده مي

كن ، تا آشكار گردد كه چگ نقه ايقن افكقار كقه هقي چيقز حقر آن را ياد مي

رفقت. شقايد سقخن يقك مقاومت در وراوقرش نداشقت، وقا روزگقار پقيش مقي

هقا را وقه مقا نشقان دهقد. او از اي از ايقن خشقكي م كل اندلسي و اند گ شه

( مقق 1131هق = 324 و د كه در وغداد در پيرامن )« رقهمي » م كلمان نام ر

درگذشت. اين م كل كه م مد ون سعدون نقام دارد و معقروف وقه اوق عقامر

گقذار ورخقي از زنقديقان وقدعت » گفقت: قرشي است، تا آن ا رفت كقع مقي

ينقد، در صق رتي كقه معنقي آيقه ياس ناد م« ليس كمثله شي» ي وه آيه

آن اسققت كققه كسققي در خققدايي ماننققد او نيسققت، و گرنققه در شققكل و انققدام،

«. واشداو همانند من و ت مي

-اي است كه خدا خطاب وه زنان پيغمبر مقي اين تفسير مانند تفسير آيه

( يعني 32: 33احزاب د زنان ديگر نيس يد )گ يد: اي زنان پيغمبر شما همانن

در مقام، ماننقد ديگقران نيسق يد، و گرنقه ايشقان در شقكل هماننقد ديگقران

گ نقه تفسقير از ديقدگاه يقك سقني و دند. اين ا وايد ويقاد داشقت كقه ايقن

.داردهي عيبي وراي خدا در ور نمي

داشق ند، ك نمقي اصاحبان چنين انديشه، ح قا از وقدترين ن قايج آن وق

كند و همقه را وقه سقجده پا را لخت مي» ي كه روزي همان او عامر آيهچنان

خ انققد، و هنگققام ردكققردن تفسققيرهاي را مققي« 42: 68خ انققد ق قلقق مققي

ي حقيققي، پاچقه » ي خق د زده گفقت: چقه عصقبانيت دسقت وقر پا مجازي وا

82«. ه درست مانند اين

هق 128مق نيز گ يند هنگامي پير وزرگ ار نبلي، تقي الدين اون تيميه )

خ اند كه خدا وه آسقمان يكق فقرود (، ورمنبر وعظ، حديثي را مي مق1321=

.

244

111قققققققققققققققققققق قققققققققققققققققتشبيه و تجس ققققققققققققققق -6

ي آيد. پس وراي نفي مجاز و دن ايقن عبقارت و وقراي نشقان دادن عقيقده مي

خدا » گفت: آمده خ دش در چگ نگي فرود آمدن خدا، چند پله از منبر پايين

ي خدا را خ اهند ديد. چهرهاين مطلب كه نيكان : B« ] آيدگ نه پايين مياين

تفسير مجازي م ناقض است. در حديث وا اشارتي است وه س داش ن خدا و

ي وزي وا م هاي رنگين خ اهد كه وه قيافهروز قيامت خدا مرگ را » گ يد: مي

ورد تا وه رس گاران و تبهكاران و د در مرز ميان وهشت و دوزخ ايس اده سر مي

هد كه از اين پس نه وراي خ شبخ ي و شادماني كه در آن ا حاضرند نشان د

در وهشت و نه وراي شكنجه و عذاب در هن پاياني نخ اهد و د. چ ن مرگقي

وه نقام شقمس هاين روايات را يكي از پيروان اون تيمي«. ديگر در ميان نيست

( نقل كقرده و مع ققد مق1331هق = 131مق الج زيه )الدين م مد ون قيس

زور ايقن خبار نبايد قايل شد. ايقن وقه تفسير تص يري وراي اين ااست كه هي

گروه آدميان ايقن ش د و اين كه هر دو يكه او ورزمين خ اوانده سرش وريده م

ريان را نگاه خ اهند كرد حقيقي است نه خيال و نقه تصق ير مجقازي در آن

اي هورند چنقين عقيقد است. تنها ورخي از مردم كه در خطاي مطلر وه سر مي

ت اند سمي داش ه واشد، ست و نمياگ يند: مرگ رويدادي دارند. آنان كه مي

ده ش د، گف ارشان غلط است. خداوند ققدرت آن را دارد يتا چه رسد كه سر ور

كققه مققرگ را پيكققر وققز وققه وخشققايد و سققر او را وبققرد، نيققز قققدرت آن را دارد

ي زنقدگي وعقد از مقرگ آمقده( كقه اعمقال در واره ه چنان كه در رواياتي )

شكل رويدادهايي در وراور چشمانشقان وگذرانقد و وقدان وسقيله ها را وه انانس

سق وقه و ق د هقا ت انقد از پديقده و كيفر را معين كند. خدواند مقي پاداش

وقه ي اين سق دادن ي اوليه وراو عمل انجام شده را، وه ص رت مادهآورد وي

ي پديققدي ي پديققدي، مققادهرد. نيققز قققدرت آن را دارد، كققه از مققاده كققارگي

.

243

اسلامنش و نماي واورها در -3ققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققق118

ي ايققن چيزهققا در ميققدان قققدرت خققدايي قققرار ديگققر وققه و قق د آورد. همققه

اين واره نه تناقضي هست و نه چيزي خقلاف عققل واشقد. ونقا وقراين دارد. در

83هرگ نه تفسير مجازي وايد مردود شناخ ه ش د .

گرايققي كهققن، رفققداران سقق انگققاري و تشققبيهطپققس مع زلققه ورضققد

هقاي هقا و عبقارت يثها و حداز هر چيز وا آيهپيش در ميدان مذهبي، وايس ي

نگيدنقد داد، مقي هاي انساني را وقه خقدا نسقبت مقي مقدسي كه اين ص رت

هقاي روحقاني و هقا را وقه معنقي ي تاويقل مجقازي و اسق عاره، آن و وه وسقيله

گردانيدند. آلايش و پاكي كه در خدا سراغ داري ، ورميوي

ي مع زلي منشانه روشي ن ين در گقزارش ققرآن پديقد آورد اين روحيه

84وقدان داده شقده اسقت و روي وقه تفسقير مجقازي « تاويقل » كه نام كهقن

83اند.ي اعصار وا آن مبارزه كردهدارد، كه حنبليان در همه

وقق د، كققهمققيي حققديث، يققك وهانققه در دسققت مع زلققه امققا دروققاره

سقازي داشقت، يقا انگقاري و تشقبيه هقايي را كقه رنقگ ناپسقند سق حديث

شمرد، وقه دور انقدازد. ايقن وسقيله همقان تشقكيك در درسق ي ميآن را روا

كققه ،هققا وقق د. از ايققن راه ايشققان اسققلام را، از انبقق هي وققزرگ افسققانه آن

ي هقان ديگقر و ي افسقانه پسقند، وقه ويقژه دروقاره وه كمك واورهاي تق ده

چققه در آن رخ خ اهققد داد، انباشقق ه شققده و از نظققر مققذهبي مقق رد تاييققد آن

ساخ ند.ها قرار گرف ه و د، رها ميحديث

هقي تصق ير مسق ند وقه ققرآن از خقدا، ي واورهاي سني مآوانقه، درواره

شق د، ( هسقت، ديقده نمقي 23: 13ي )قيامقت وه سادگي تص يري كه در آيه

كققه: روز رسقق اخيز نيك كققاران خققدا را رو در رو خ اهنققد ديققد. ايققن وققراي

دادنقد، كقه چنقين تصق ري نمقي مع زله پذيرف ني نب د، ايشان وه خ د ا قازه

..

246

111قققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققتشبيه و تجسي ققق -6

از خداي ديدني داش ه واشند، آن ه وا آن تفسير صاف و پ ست كنده كه در

86« ه وينيققدهقق چنققان كققه مققاه چهققارده را مققي » حققديث آمققده اسققت:

[B ورنقد : پاكان در وهشت آنگاه كه در سرخ شقي وهشق ي وقه سقر مقي اي: و

تاود، چ ن ديدگان خ د را وه وقالا افكننقد ويننقد كقه يكباره ن ري ورايشان مي

ه يانود وقر شقما وهشق رگ يقد: د ايشقان مقي وقه كند ووه ايشان نگاه مي ر با

( . 81نگردمي 38: 36) و اين وه آيت ياسين

ي ديقدن مقادي خقدا وقه چشق سقر، كقه مع زلقه وقه ونا وراين مسقاله

ي آن شققانه خققالي گرايانققههققاي مجققازي از پققذيرش واژه ي تاويققلوسققيله

يققان ايشققان و مخالفانشققان گرديققد. ايققن ي اخ لافققي مكققرده و دنققد، هسقق ه

هاي مذهبي، وا پشق يباني ي وس اسمخالفان وا لب ورخي م كلمان وه وسيله

رو كقه در ايقن مسقايل وديشقان ورخي كهنه پرس ان و ورخي خردگرايان ميانه

زودي ايشقان را يقاد خق اهي كقرد، روز وقه روز تق يقت وه پي س ه و دند و ما

شدند.مي

[B لازم وه تكقرار نيسقت، مع زلقه چقه سق يزي وقا چنقين پنقدارهاي :

ي سقني، نيك كقاران خقدا را سقما كردنقد كقه ونقا وراع ققاد سقاده پا مقي وي

دراي وقا چهقار ت انند وينند. ماننقد ايقن وقاور كقه پاكقان در وهشقت خانقه مي

شقق د. ايققن رسقق گار دارنققد و يكققي از درهققا سقق ي اقام گققاه خققدا وققاز مققي

ت اند هرگاه و هر چند وار كه وخ اهد از اين در وه س ي سقرور خق د وقرود. مي

كردنقد كقه هقايي گف گق مقي ديگران چنان پيش رف ه و دند كقه از پقذيرايي

88گيرد .از طرف خدا وراي نيكان ص رت مي

صفات خدا: -7

پرداخ نقد، ي مسايل ت حيد يگانقه وينقي كقه مع زلقه وقدان مقي درواره

ي هققاي خققدا، وققه يققك نظريققهگرايققي در صققفتوينققي كققه آنققان وققا ژرفمققي

.

241

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 211

پرسققيدند: آيققا ممكققن اسققت عمقق مي والاتققري دسققت ياف نققد. ايشققان مققي

هايي وه خدا نسبت داد، كه وه واور يگانگي و تجزيه و تغييقر ناپقذيري او صفت

آسيب نرساند؟

هاي گ ناگ ن مع زله ق زيرا كه وراي پاسخ ودين پرسش، خ اه در مك ب

داشق ند ق ايشقان هنگقام طقرح مسقايل نق ين يگقانگي خق يش را نگقاه نمقي

رو، كه در صدد مع كردن ميان روش مع زلقه وقا هاي ميانهو خ اه در مك ب

كقه وقا وقه كقار وقردن قدل و م شقكافي، شق د روش سنيان و دند، ديده مي

شده است.رنج فراوان ورده مي

ماتريدي اشعري:

اي كقه وقه زودي تفصقيل خق اهي داد، اشقاره ا ناچار وه مسالهدر اين

واشقد. ي دهق مقي رو در آغقاز سقده هقاي ميانقه كني ، و آن پيقدايش سقليقه

هقاي سقني اسق نباط از روايقت خ اسق ند، خردگرايقي كق رنگقي را اينان مي

هقاي هقاي كهنقه را از آسقيب شق رش انديشقه نمايند، تا ودين وسيله ف رم ل

تعقلي نجات وخشند.

، آميقزي خردگرايانقه تعبيرهاي زيبا از واورهاي سقني، وقا انقدكي رنقگ

هققاي مداد، وققا نققامققي« سققني خردگققرا» ي گققرايش وققه مققذهب كققه مققژده

( و اوق منصق ر ماتريقدي مقق 133هقق = 324مق وغقداد او ال سن اشعري )

( همراه است. مق 144هق = 333مق سمرقند )

-ي سرزمينهاي ميانهها در وخشميان اين دو مسلك كه نخس ين آن

"88ميانه گس رش ياف ه و د، وري و آسيايي خاهادومين در وخش ،هاي اسلام

هقا تقر در ورخقي م شقكافي اخ لاف ايشان ويش ش د:ديده نمي تفاوتي چندان

ت انققد وگ يققد: مققن اگققر خققدا وخ اهققد آن كققه: آيققا مسققلمان مققي ، ماننققدوقق د

.

248

211قققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققماتريدي و اشعري ققق -1

؟ در اين مساله شاگردان اشعري و ماتريدي دو پاسخ ناهماننقد « م من هس

داش ند.هايي ميدادند و هر يك وراي خ يش اس دلالمي

تقر از خ اهانقه هاي ماتريدي، خردگراتر و آزاديولي وه ط ر كلي انديشه

تقر از اينقان و دنقد وق د. آنقان وقه مع زلقه نزديقك شان مقي عريهمقطاران اش

مع زليقان، ماتريقديان، » ي اخق لاف ايشقان اكن ن يك مثال كه نم دار در ه

آوريق : روي چقه در پاسخ وه يقك مسقاله اسقت در ايقن قا مقي «. اشعريان

گ ينقد: خقرد اسقت. اشقعريان زمينه ايمان وه خدا وا ب اسقت؟ مع زلقه مقي

گ يند: شرع ورما وا قب كقرده اسقت كقه وقه خقدا ايمقان آوريق . ماتريقديان

ي ايمان وقه خقدا همقان دسق ر خقدا اسقت ق ماننقد سقخن گ يند: زمينهمي

س هر چنقد كقه كند. پاشعريان ق ليكن اين خرد است كه اين امر را درك مي

ي ايمان وه خدا نيست، ليكن آلت آن هست.خرد زمينه

هقاي ي اخق لاف ت اني سيس اسك لاس يك همهاز روي اين مثال مي

هقا و حقد اي در اسقلام را دريقاوي . اگقر وخق اهي وقا دققت وقه تعريقف عقيده

هقاي لفظقي وقه و قث ي صقفات وارد شق ي يقك سقره هايشان دروارهگزاري

هقا : كقه ورخقي از آن Bهاي لاه تيان ويزانس در خ اهي اف قاد ] گراييو واژه

گف نقد: شكل و د خداي پقدر وق ده و ورخقي مقي گف ند: و د عيسا ه مي

و ده است .شكل ولكه از و د خداي پدر ميزه آن كه ه

ت اني صفاتي را وه خدا نسبت دهي ؟ اين عمقل، تقسقي را مثلا: آيا مي

هققا را غيققر از ذات، امققا ي او راه خ اهققد داد. اگققر صققفت وققه ذات يگانققه

ي نققه افققزوده وققرآن، ولكققه از ازل م ققد وققا آن فققرض كنققي ق كققه دروققاره

رسي كه وايد همراه ت ان فرضي داشت ق وه آن ا مي ين ه نميخدا غير از ا

خداي ازلي، ورخي م دات ديگر را نيز ازلي وشناسي .

ي ذات خقدا همين كقه چنقين م ق دات ازلقي را، كقه تشقكيل دهنقده

.

241

سلامانش و نماي واورها در -3ققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 212

هققا را از ذات او تفكيققك ناپققذير فققرض كنققي ،واشققند، پققذيرف ي اگققر چققه آن

وازه شريكان خدا خ اهند و د.

ت حيققد، نفققي صققفت از خققدا واشققد، خقق اه ونققا وققراين وايسقق ي اسققاس

و آن چنقان ها ازلي و م د وا ذات او، يا افزوده ورآن فقرض گردنقد. آن صفت

انجاميققد. پققس خققدا دانققا وققه زمينققه هقق ناچققار وققه چنققين نفققي صققفات مققي

واشد.نمي« زندگي» و زنده وه صفت « ت انايي» و ت انا وه « دانش»

ت انايي» هست و نه صفت « دانش» ( نه صفت يا وراي خدا در خدا )

چه وه نظقر مقا صقف ي از كه دا از او فرض ش د. آن« گيزند» و نه صفت «

نمايد، يك چيز تجزيه ناپذير اسقت، و از خق د خقدا قدايي نقدارد. صفات مي

نيسققت. « خققداي زنققده» و « خققداي ت انققا» چيققزي ققز « خققداي دانققا»

« خقداي م ق د » ، وه چيزي قز فزايي نهايت ور اين تعبيرها ويهرگاه تا وي

رسي .نمي

تقر لق ه ها تصق ر ت حيقد را در اسقلام درخشقنده گمان اين انديشهوي

-گرايانه از عبقارت ي واورهاي عاميانه وا پيروي واژهچه وه وسيلهداد و از آنمي

ي سنيان يزگي از ديدهتر و د، اما اين پاكشد پاكيزههاي نص ص نشان داده مي

رفت.هده انگاري خدا، وشمار مينگري و ويي تعطيل، تهيگرا انديشهواژه

ويني كه وا كمال سادگي، در همقان روي يكي از سنيان كهن را مياز اين

نظريقات دشقمنان خردگقراي خق د را چنقين 81هقاي عقيقدتي آغاز اين دال

ي سخن اين گروه، در پايان اين اسقت كقه: در آسقمان نمايد: چكيدهيوصف م

خدايي نيست.

رس و فهميدني نيست. اگرخدا وا صفاتش و از ملقه الب ه مطلر در دست

.

231

213قققققققققققققققققق ققققققققققققققتريدي و اشعري قققققققققققققققققما -1

ملا م قد واشقد پقس آدمقي ت انقد چنقين دعقا وخ انقد: وا صفت زنقدگي كقا

هقاي و نيقز نفقي صقفات در هرگقام وقا آيقه «. ه اي دانش وه من رح كقن »

كنققد، كققه دانققش و ت انققايي و ديگققر صققفات را وسققيار از قققرآن ورخقق رد مققي

صقفات، شايسق ه ولكقه وا قب اسقت و دهد. پقس پقذيرف ن وه خدا نسبت مي

و زندقت واشد. نفي آن خطاي آشكار و ال اد

رو آن وق د كقه ميقان نفقي مطلقر از هاي ميانقه ي رفرميستپس وظيفه

ي ف رمق لي ها، وه وسقيله پرس ان از صفتي كهنهي سادهخردگرايان و انديشه

"81كه م رد پذيرش دو طرف و د مع كنند.

هقاي خقدا ف رمق ل رو ) اشقعريان( وقراي صقفت گرايان ميانقه اين اصلاح

زيرين تهيقه كردنقد: خقدا دانقا اسقت، وقا دانشقي كقه از ذاتقش قدا نيسقت

ايقن قيقد وقراي نجقات دادن وقاور نه خ د ذات او است و نقه غيقر ذاتقش ]

سن ي صفت، افقزوده شقده وق د، لقيكن وقاز پايقان اخق لاف، وقا ايقن ف رمق ل

و د.وه ص رت حر وه انب، هن ز دور مي

ك شيدند تا پلي را ميان سنيان و مع زله اس ار سازند، ماتريديان نيز مي

ا داراي صقفات ها را ودين ط ر پذيرف قه و دنقد: خقد ايشان ف رم ل گن سيست

ت ان گفقت نمي چنان كه هست ق زيرا كه در قرآن چنين آمده است ق اما ه

تق ان انديشقيد كقه از ذاتقش ها وا ذات او يكي هس ند، ه چنقين نمقي صفت

دايند.

كقه ي اشقعريان در پقذيرف ن صقفات ق چنقان وقه نظقر ايشقان، انديشقه

ي مققام خقدايي نيسقت ي وسقياري از آنقان نمق دار اسقت ق شايسق ه ف هاز گ

گيقر آيقا در ايقن ملقه مفهق م وسقيله چشق «. داندخدا وا دانش ازلي مي»

ي حقققاير ديگققر الاهققي كققه نيسققت؟ دانققش، ت انققايي، زنققدگي، و همققه

دهند، آيا خ دكقار و خ دنمقا نيسق ند؟ ا تشكيل مينهايت ذات وي روي كمال

ي حقرف اضقافه هقا، وقه وسقيله واسقطگي آن آيا سرشقت تنقد و روشقن و وقي

. .

231

اسلامنش و نماي واورها در -3ققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 214

شقق د؟دار نمققيي ارتبققاطي دارد، خدشققههكققه در دسقق ر زوققان وظيفق « وقا »

پيققران سققمرقند، از تققرس كققاهش لغقق ي، از وزرگقق اري خققدا، وققه يققك

خقدا دانقا » يقي ديگقر تهيقه نم دنقد: زرنگي ماهرانه دست زده، ف رم ل ميانه

چنين در ديگر صفات.ه «. است و دانش را از ازل دارا و ده است

دهقد كقه وقه يققين كن كه آن چه گذشت وه ما ا ازه مقي من فكر مي

شناسقان النهرين، در كنقار منطقر نوداني كه م كلمان مسلمان در س ريه و وي

اند.مغل وشان، خ د ساخ ه نب ده يهاملت

حدوث و قدم كلام: -8

هقاي هاي مه و دي قدال ز م ض عيكي ا« سخن خدا» در انديشه

را وققراي« گقق ييسققخن» عقيققدتي را پديققد آورده وقق د. چگ نققه وايققد صققفت

خدا انديشيد؟ چگ نه وي اين صفت خ د را وا وحي سماني در ك ب مققدس

11كند؟آشكار مي

وق د، لقيكن مقي « صقفات خقدا » چه در اصقل از مسقايل اين مساله گر

ي مسق قل عقيقدتي وقه گف گق نهقاده وكلي از آن دا شده، مانند يقك مقاده

ي اصققلي هققايي ويققرون از آن دسقق هي ققدالو از روزگققار كهققن، زمينققه شققد،

و ده است.

صقفت ازلقي « سقخن » گف نقد: گرا ودان چنين پاسقخ مقي سنيان واژه

و « دانقش » واشقد، و فرققي وقا آغاز و انجام مقي خدا است و مانند خ دش وي

نهايت او ندارد. و ديگر صفات ذات وي« ت انايي»

در خققدا اسققت و « گقق ييسققخن» پققس آن چيققزي كققه نمقق دار صققفت

از ديگقاه مسقلمانان همقان ققرآن اسقت، واشد، كه وخش مهق آن وحي او مي

. .

232

213ققققققققققققققققققققققق ققققحدوث و قدم كلام قققققققققققققققققققق -8

مخصقق ص وققه خداونققدي، وققه و قق د آزادي خ اسققت آفريننققده و وققه وسققيله

وققدين ترتيققب، نيامققده ولكققه همققين طقق ر از ازل و قق د داشقق ه اسققت.

ي سنيان تاكن ن اين است كه قرآن آفريده نشده است.عقيده

چه گذشت، ممكن است وه سقادگي دريقاوي كقه مع زلقه ايقن آن وناور

دادند، زيرا كقه هق نظريه را چه شكس ي وزرگ وراي ت حيد خدا تشخيص مي

گرايانقه دارد و هق در كه خ د نشقان از تشقبيه واژه « گ ييسخن» در صفت

معن يقت و يگقانگي ضپذيرف ن و دي ازلي در كنقار خقدا، چيقزي قز نقق

ديدند.ذات خدا نمي

تر وق د، زيقرا كقه ديگقر گف گق من صقر وقه ا اخ لاف همگانيدر اين

ي صققفات واشققد، ي پيويققدهالهتجريققد و تعطيققل خققدا كققه ناشققي از مسقق

وق د يقك گيقر مقي چقه در ايقن گف گق در نخسق ين مرحلقه، چشق نب د. آن

و د. ه مچيز كاملا م س س و

گشت و ي صفات واز ميمركز ثقل اين مساله، كه اصلش وه همان مساله

اي كلامي واز كرده و د، در ف رمق ل هاز آن دا شده اي مخص صي در و ث

«. واشقد؟ آيقا ققرآن مخلق ق اسقت يقا نقا آفريقده مقي » گشت: زير م بل ر مي

ت انسقت وقه انديشقه وادارد، گرچقه ترين مسلمانان را نيز مياين پرسش، ساده

-سقي وقي شناهقاي كقلام پاسخ دادن ودان ممكن است وه يك سلسله اس دلال

انجامد.

ناچار وقه يقاف ن يقك « خدا م كل است» ي مع زليان وراي تاويل مله

گرايانقه شقده، از وقاد وقه ط فقان پنقاه وردنقد: آن چقه پيغمبقر ي حيلقه نظريه

شن د، ممكن نيسقت صقداي كند، و وا اندام گ ش ميهنگام وحي احساس مي

ت آفريده شده.خدا واشد، ولكه صدايي اس

ي آفرينشققي ويققژه، خ اهققد وشققن اند، وققه وسققيلههنگققامي كققه خققدا مققي

. .

233

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققق 216

دهقد. مقي ( قا ماننقد درخقت در داسق ان م سقا سخن را در حاملي مادي )

شقن د. ايقن سقخن مسق قي و و اين همان كلمه يا كلام است كه پيغمبر مقي

ي خدا هست، ليكن سخني مخل ق او است كه وا روشي غير مس قي واسطهوي

دهقد. ايقن مقي ي كه مضق ن آن خ اسقت خقدا را ت ضقيح ش د، سخنويان مي

را ورايشققان« مخلقق ق وقق دن قققرآن »نق ع انديشققه وقق د كققه ف رمقق ل معقروف

« ققرآن ازلقي نقامخل ق اسقت » ي آن وقا وقاور سقن ي القا كرد، كه وه وسقيله

"11مبارزه كردند.

هاي مع زلي وه اين اندازه وه كشاكش تنقد نيف ادنقد و هي يك از ودعت

هقا كشقيده نشقد. مقام ن زندگي تق ده اثرش از مرزهاي مدرسه و دانشج ، وه

ي عباسقي وقه طرفقدارانش پي سقت و هق چق ن پادشقاهي خ دكامقه خليفه

[B كه در عين حقال پيشق اي وقزرگ مقذهب اسقت دسق ر پقذيرش وقاور :

را صقادر كقرده، منكقرانش را وقه كيفرهقاي سقخت « مخل ق وق دن ققرآن »

: كقه مدرسقه نديقده و خ انقدن و Bتهديد نمق د. سقپس وقرادرش مع صق ]

گقري او پيقروي كردنقد. از ايقن مع زلقي 11دانسقت و نيقز واثقر ن ش ن نمقي

م كلمان سقني و قز ايشقان كقه نخ اسق ند تسقلي آن شق ند، رنقج فقراوان

تقر ديگقر، وقه عنق ان مجقازات پشق يباني هاي كق تعصقب يفه: خل Bياف ند. ]

.12وريدندمادي خ د را از اين افراد كه سخت ودان نياز داش ند مي

ي ايشقان و ام قان س ج از پيروان مذهب سني و وازپرسي و شكنجه

ن نب دنقد ي خلقر ققرآ ي تصريح وقه عقيقده ي كافي آمادهكساني كه وه اندازه

ي ورخققي قضققات و روحانيققان نهققاده شققد كققه وققراي واورپرسققي ورعهققده

كققس وققدون اقققرار صققريح از دسققت ( آمققادگي داشقق ند، هققي انگيزسققي ن )

13آنان رها و در امان نماند.

پرسققي را ريققان ايققن واور Walter M. Pattonدانشققمند آمريكققايي

.

234

211قققققققققققققققققققققققققق ققققحدوث و قدم كلام ققققققققققققققققق -8

ي يكقي از گرف قاران نقام رش، ك قاوي گرانققدر تهيقه نمق ده وه ويقژه دروقاره

اسققت. او فشققارهايي را كققه احمققد حنبققل مققردي كققه نققامش نمقق دار سققخت

پاوندي وه واورهاي زمخت مقذهبي اسقت، در ايقن راه كشقيده، وقا مسق ندات

14اس ار وررسي كرد.

كنقي كقه واورپرسقان وقه اصقطلاح اي ديگر گف ه، اين ا تكرار ميدر

گققراي خقق د تققر از همكققاران سققني واژهسقق مگر و تققرخقق اه، سققخت دلآزادي

هقاي تقر و وقدنماتر از تعصقب و دند. و وه هقر حقال تعصقب ايشقان زننقده مي

: قاضي مصري وه نام م مقد وقن اوقي الليقث كقه در B] 13و د.قروانيانشان مي

دوران واثققر، تنققدتر از پيشقق اي خقق د مقققررات سققخ گيري را وققر افققراد وققا

هقايي را داشقت، ريقش ق آن ورد و آزار فراوان ور آنقان روا مقي مان وه كار مياي

دسقت « كقه ققرآن خلقر ناشقده اسقت » خ اس ند از عقيقدت خق د كه نمي

گرانيد .ها ميتراشيد و ايشان را ورالاغي س ار كرده در خياوانوردارند مي

فكر و كمقي م بق ب اي روشني تا اندازهن خليفهتنها در عهد م كل، اي

كه وه خ وي ت انست واور مذهب سني را وا مس ي و عشر و ادويقات ل طيانقه،

در اين عصر وق د كقه پيقروان مقذهب كهقن ت انسق ند وقا آزادي 16 مع كند،

گر گش ند، و تصمي گرف نقد كقه شدگان شكنجهنمايند. پس شكنجه سرولند

را در راه خقدمت وقه خقدا وقه « خق رده واي وه حقال شكسقت » اصل قديمي

م رد ا را گذارند.

ان در ي ايس ادگي مرتجعق ياسي يعني دورهوي ساين عهد دوران پس ر

كقق كقق « نققامخل ق وقق دن قققرآن» وراوققر پيشققرفت انديشققه نيققز وقق د. وققاور

ي ساده و همگاني و نقرم و پيويقده يافت. ايشان ديگر وه ف رم ل گس رش مي

كردند.وسنده نمي« قرآن ازلي و نامخل ق»

يعني چه؟ آيا مقص د تنها كقلام ذهنقي خقدا و « قرآن ناآفريده است»

.

233

ماي واورها در اسلامنش و ن -3ققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققق 218

واشقد كقه در آن ك قاب ويقان شقده اسقت؟ آيقا مقصق د هقاي او مقي خ است

وقه زوقان عروقي روشقن » هقاي معقين اسقت كقه خقدا وقه پيغمبقرش عبارت

وحي كرد؟ نهه« 28: 31 زمركژي وي

چقه كردنقد: آن مقي هقا وسقنده ن سنيان وا گذشت زمان پررو شده، ودين

ي ناآفريققده ميققان دو لققد قققرار دارد همققه كققلام خققدا اسققت. پققس انديشققه

شق د، كقه حقروفش وقا ن يس ققرآن نيقز مقي ي دستو دن، شامل اين نسخه

ش د چه در نمازها خ انده ميها ن ش ه شده است، ولكه آنمركب ور روي ورگ

شقق د، هققي كققدام از كققلام مققه ققا از زوققان م منققان شققنيده مققي و در ه

ازلي دا نيس ند.

وقاره گذشقت رو اشقعري و ماتريقدي، كمقي در ايقن هاي ميانهآري، گروه

نشان دادند تا مگر خرد را راضي نمايند. چنان كقه اشقعري ف رمق ل اصقلي را

دين ص رت درآورد: كلام خقدا ازلقي اسقت، امقا مقصق د تنهقا كقلام ذهنقي و

آغاز و پايان است.او است كه صفت ازلي خدا و ده، وي

هاي سخن الاهي همگي چنين ديگر پديدهپس وحي كه ورانبيا آيد و ه

ي خقدا هقايي از كقلام ازلقي و اوقد ها تنها نشانهورعكس آن است. زيرا كه اين

ي م سق س و سقماني وحقي نيقز اين انديشه شقامل هقر پديقده 11هس ند.

واشد.مي

رو خ يش را در اين مسقاله اينك از ماتريدي وشن ي ، كه راي گروه ميانه

اگقققر واپرسقققيده شققق ي كقققه آن چقققه در » كنقققد: چگ نقققه ويقققان مقققي

گ يي : سخن خدا است. آن چه در « ش د چيست؟ ش ه ميهاي قرآن ننسخه

خ اننقد و از گل گقاه وانقگ آورنقد نيقز كقلام خقدا اسقت، ولقي مسجدها ورمي

هاي ن شق ه شقده و آواهقاي ورآمقده مخلق ق هسق ند. پقس، ي آن حرفهمه

پذيرف ند. پيروان سمرقند اين اس ثنا را مي

236

211قققققققققققققققققققق ققققدم كلام قققققققققققققققققققققققق حدوث و -8

هقاي ققرآن ن شق ه و ديقده چقه در نسقخه گ ينقد: آن اما اشقعريان مقي

ي كقلام خقدا و وقازگ ي آن اسقت. ش د كلام خقدا نيسقت ولكقه رسقاننده مي

داننقد، زيقرا كقه قرآن را قايز مقي هاي دا شده ازروي س زانيدن تكهاز اين

كه كلام خدا صفت او اسقت و صقفت وي، اينها كلام خدا نيس ند، وه دليل آن

دا ازو يافت نگردد.

چه در يك چه را كه وه ص رت داگانه يافت ش د، مانند آنونا وراين آن

ولقي ماتريقديان در پاسقخ تق ان كقلام خقدا شقمرد. ورگ از قرآن است، نمقي

ي مع زليان نيز ودتر است.گف ند: اين پندار اشعريان از گف هاينان مي

ت انسق ند رو نمقي هقاي ميانقه ش د كه گقروه ا وه خ وي ديده ميدر اين

رف نققد وچنققان پققيش مققييگققانگي خقق يش را نگققاه دارنققد، امققا سققنيان هقق

شد، گسق رش شامل آن مي« كلام خدا نامخل ق است» وه كادري كه مفه م

نيقز زنقدقت « قرآن خ اندن من مخل ق اسقت » دادند. پس تعبير ناپسند مي

وشمار آمد.

ي او در ديقده « صق يح » مردي پارسا و پرهيزگار ه چ ن وخاري كقه

سقني(، اسق ارترين ك قاب پقس از ققرآن وق د، خق دش م منان درست كار )

هققاي وسققيار شققد، زيققرا كققه او چنققين تعبيققري را روا گيققريدچققار سققخت

18شمرد.مي

ف رم ل ديدي (، آن 13س 218در )صكه اشعري نيز كه خ دش چنان

كق داده و د، ك ا وه شاگردانشي كلام خدوارهخ اهانه را دروه اصطلاح آزادي

ي در آخقرين طقرح ورنامقه هق پشقيمان شقده، از آن اندك خردگرايي خق د

قرآن آن است كه در ك اب » كرد: ي خ يش را چنين ويانيشهاش اندمذهبي

ده، كساني است كه دانش وديشان وخشق ده شق ي م ف است، در سينه خدا

ش د و خ انده ميهات كه وه زوانكنند، همان اسپخش ميميان خ دشان آن را

»

231

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققق 211

گاه كه وه مشركي پناهنقده، شن ي ، آنچنان كه در ن ش ه آيد ميما آن را ه

، آن چه در آن وققت نق وقرايش (6: 1پناه دهند، تا كلام خدا را وشن د )ت وه

وخ اني، خ د نيز كلام خدا است.

ي اينها سخن نقامخل ق خداينقد، در لق ح اين ودان معني است كه همه

م ف ازلي آسمان وه حقيقت م دند نه وقه طق ر مجقازي. چنقان نيسقت

شقند. ي آن اصقل آسقماني چيقزي نبا كه اينها ز ص رت منقق ل و رسقاننده

ه چنان كه آن اصل حر است، مظاهر زماني و مكاني آن نيز، كه در صق رت

11واشند.ش ند، حر ميظاهر از مردم صادر مي

ارزش تاريخي و اجتماعي معتزله: -9

قا از طبيعقت نقبش مع زلقه وقه دسقت داديق وقدين چه تا ايقن آن

يش ن را خردگرا ونامند، ما نيقز در ايقن دهد كه خ فيلس فان مذهبي حر مي

ايشان نزاعي نداري . اين نك يي از آن ايشان است كه نخس ين كسقان م رد وا

ي شناخت مقذهبي ققرار و دند كه عقل را ودان در ه والا وردند كه آن را پايه

خت، دادند، ولكه ايشان نخس ين كسانند كه وراي شك وه عن ان م قرك شقنا

آشكارا ارزش نهادند.

خ اه نيز ونامي ؟ت اني وه تنها همين سبب ايشان را آزادياما آيا ما مي

ه ما وايقد ايقن نقام را از ايشقان دريقد داريق ، زيقرا كقه ايشقان وقا اخ قراع نه

ييهقا هايي مخالف درك سنيان، نخس ين كسان شدند كقه چقارچ ب ف رم ل

كقس كقه وخ اهقد رسق گار شق د، نبايقد خشك در اسلام ورپا سقاخ ند: هقي

هاي خشك ايمان آورد.وه ز اين ف رم ل

خقرد و ديقن آشق ي خ اسق ند ميقان ها ميگمان ايشان وا اين ف رم لوي

و ل شكواورهاي وي هاي خشك وتنگ، واوا اين ف رم ل حالولي درعين ،دهند

. .

238

211ققققققققققققققق ققققارزش تاريخي و ا ماعي مع زله ققققققققققققققق -1

هقاي پايقان ناپقذير كردند. ايشقان در منقاظره كشدار سني قدي نيز مبارزه مي

كردنققد و در ايققن راه تعصققب فققراوان هققا دفققاع مققيآن خقق يش، وققه سققخ ي از

هاي مذهبي نهف ه است.ورزيدند، چه تعصب در منش دگ مي

هسق كه مع زله شانس پيدا كردند كقه آيقين خق يش را در عصقر همين

ي عباسقي رسققميت وخشقند، ايققن مقذهب وققا زور تهديقد، وققاز يي و خليفقه

هاتا آن كه ق پس از اندك مدتي ق واكنش 111ورمردم ت ميل گرديد، واورپرسي

پنداشق ند ديقن ايشقان عبقارت از يقك رشق ه سرولند كردند. كساني كقه مقي

ي مشقك ك، هقاي خردگرايانقه ي انديشقه هاي پقاكيزه اسقت، نقه ن يجقه سنت

ت انس ند نفس وكشند.

[B آور فقرادي نيقز دشق اري ا: عقايد ذهنقي و اسق دلالي مع زلقه، وقراي

ي ت ده واوس ه و دند، وه همين سبب نيز وا تعقلات زمقي و د كه وه طبقهمي

اي نداش ند. يكي از افقراد وسقيار م عصقب مع زلقه، قاضقي اعظق احمقد ميانه

مقق 846كرد، وه هنگقامي در اون او دواد كه م همين را وه سخ ي مجازات مي

اس ند مسلماناني را كه وه چنگ روميان اسير خپس از پاياني نگي وا روم مي

شده و دند، وخرند و آزاد كنند، اين قاضي فرمقان داد كقه عقاملان خريقداري،

تنهقا آن مسقلمانان را آزاد كننقد كقه وگ ينقد: ققرآن مخلق ق اسقت و خقداي

هقا س وقدين نك قه شق د وقا چشق سقر ديقد، هقرك عادل را روز رس خيز نمقي

افزايققد:خسقق ان نباشققد در زنققدان روميققان وققاقي گذاشقق ه شقق د. روايققت مققي

گققروه وسققياري از ايققن زنققدانيان، مانققدگاري در سققرزمين زيققر حك مققت

ر كار واز عيس يان را ور پذيرف ن چنين عقايد تر يح دادند. مسل الجرمي كه د

خريد اين زندانيان دست داشت از اين دس ر قاضقي سقر وقاز زد و وقه همقين

ي ايقن رف ارهقاي همقه 111هقاي وسقيار م مقل شقد. هت آزارهقا و اهانقت

ارتجاعي ورمبناي عل م مذهبي ونا شده و د .

231

اسلام نش و نماي واورها در -3ققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 212

ي تعصقب ورزي م كلمقان ايشقان، وقد نيسقت ورخقي وراي درك در ه

وققاره، در ايققن ققا ويققاوري ؛ يكققي از اسقق ادان نققام ر هايشققان را در ايققنگف ققه

تق ان كسقي را كقه مع زلقي نباشقد نمقي » گفقت: ايشان آشقكارا چنقين مقي

«. م من خ اند

ي عم مي ايشان و د، كه وه م ب آن: كسي و اين ناشي از همان نظريه

تقر ا از راه انديشه نشناخ ه واشد م من نباشد. ونا وراين نظريقه، وقيش ركه خدا

ي وقه شدند. زيرا كه ودون انديشهي مردم ساده واور، مسلمان شمرده نميت ده

خردانه ايمان نيست.

ي تكفير ع ام را نيقز در علق م مقذهبي مطقرح روي مع زله مسالهاز اين

سق اد را نادرسقت ي وقي كردند. ايشان اق داي نمقاز وقه يقك مق من سقاده مي

دانس ند. يكقي از نماينقدگان نقام ر ايقن مك قب معمقر وقن عبقاد، آشقكارا مي

انديشقه ي صفات خدا و خلر افعقال وقا وي هق ي كساني را كه در مسالههمه

كرد.نب دند تكفير مي

تق ان او را شناسقي كقه مقي مع زلي ديگري را وه نام او م سا مردار مي

ي نخس ين خشكه مقدسان اين مك قب شقمرد. وي روي همقين نظريقه نم نه

و نظريقاتش يگانقه راه رسق گاري از دوزخ اسقت. در پاسقخ اعلام نم د كه آراء

چنين ادعاي او و د كه ودو گف ند: ونا وراين راي، كسي ز ت و حد اكثر يكي

112دو تن از شاگردانت وه وهشت نخ اهد رفت.

[B ي مخالفقان ح صقلگي و تهمقت روايقي م ققاولا وقه وسقيله : اين وقي

اگقر تق طبققات » شقد: ها وه كار ورده مقي اين مك ب وه عن ان ان قادي ور آن

ها را در امق ر مقذهبي، علمقي، هاي آنسي و گروه ونديرمخ لف آدميان را ور

وري، و كقارگيري مق رد ت قيقر ققرار دهقي، يقك صقدم ايقن اي، پيشهحرفه

ورنقد. تق كفيرها را نخ اهي ديد كه اين زوان آوران وقه كقار مقي ها و تدشمني

. » .

261

213ققققققققققققققققارزش تاريخي و ا ماعي مع زله ققققققققققققققققققق -1

زننقد، از دينقي مقي ها وه يكديگر تهمت ويملاحظه خ اهي كرد كه چگ نه آن

دارنقد كقه قايز اسقت مقال و منقال آن ند و اعلام مقي كنيكديگر ا ناب مي

ديگري را كه پيرو عقايد آنان نيست از دس ش وگيرند و خق د او را وقه عنق ان

.113ديني م ك م كنند تا وه عذاب اودي دوزخ وس زدوي

از خ شبخ ي واقعي اسلام و د كه حمايت سياسي كه نصيب ايقن طقرز

تققن از خليفگققان من صققر شققد. معلقق م نيسققتفكققر گرديققد، وققه روزگققار سققه

كشيد، كار مع زله وه اگر مدت طرفداري رسمي خليفگان قدرتمند وه درازا مي

"113انجاميد.كجا مي

روش هشام ف طي كه سخت مخقالف صقفات خقدا و م قدوديت اخ يقار

اعضقاي ايقن گقروه از چقه دهقد كقه ورخقي و د، وراي نم نه وه ما نشقان مقي

كشقق ن دشققمنان » نگريسقق ند او گ يققد: ديققدگاهي وققه نظقق عمقق مي مققي

وي وققا زور يقا نيرنققگ، روا اسققت. مقذهبي در پنهققاني و روق دن دارايققي آنقان،

امشققروع شققان را ندانسققت ونققاور ايققن زنققدگي و دارايققي ايشققان را كققافر مققي

114«. شمردمي

هقاي ورخقي گقروه رنظق كه پيقدا اسقت، قز گ نه افكار، چنانالب ه اين

گف نقد: هقر سقرزمين كقه شده و د كقه مقي دهك چك نب د، ولي چنان گس ر

اسقت. زيقرا كقه « ربدار ال ق » ايمان مع زلي ورآن حكق فرمقا نباشقد قزو

ونقدي دانش غرافيا در اسلام، اضافه ورتقسي هان وقه هفقت اقلقي ، وخقش

113است.« دار ال رب» و « دار السلام» تري از آن نيز دارد، و آن: ورنده

ي كش رهايي كه دع ت اسلام ودان رسقيده و وقاز كفقر ورمقردم آن همه

كققه هسقق ند. وققر فرمانروايققان اسققلام اسققت رد، ققزو گققروه دوم حك مققت دا

اين كشق رها را م اصقره و زيقر نفق ذ در آورنقد. ايقن همقان هقاد ق نقگ

. .

261

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققق 214

ي وقه شقهادت ترين وسيلهدس ق است كه قرآن ودان دس ر داده و مطمئن مق

رسيدن است.

و كشق رهايي كقه « دار ال قرب » وسياري از مع زله ميل داش ند ميان

كند، وراور سازند، زيقرا كقه وقه نظقر ايشقان ها حك مت نميراي مع زلي ور آن

يپرسق ان، وقه وسقيله ها مانند كقافران و وقت دم آن سامانوا ب و د كه وا مر

116شمشير وه نگند.

ي ايشققان خردگققرا، پرخققروش و نيرومنققد وقق د،درسققت اسققت انديشققه

وخقش چنقان ت اني از كسقاني كقه مذهبشقان خاسق گاه و مايقه ليكن ما نمي

ق يقاد كقرده، خق اه و نقرمش مقردان آزادي تعصبات و ده اسقت، هق چق ن

نامشان ولند آوازه گرداني .

آري، م اسققفانه هنگققام سققنجش ارزش تققاريخي مققذهب مع زلققه، مققا

هقاي دور و اي وه خق د راه دهقي . الب قه در خيالبقافي ت اني چنان انديشهنمي

تقق ان مكققن وقق د اسققلام وققدان سقق ي رود، مققي ي راهققي كققه مدراز، دروققاره

ي تصقق ير كققرد، كققه چقققدر سقق دمند وقق د اگققر مع زلققه در رهبققري ئدورنمققا

ي ايشقان شقنيدي چقه در وقالا دروقاره ماندند. ولي پس از آنروحاني ور ا مي

كم ر ودين پندارها، دل خ اهي وست.

داشت. هاي مع زله س دهايي نيز در ور ميت ان منكر شد كه ك ششنمي

ايشققان در ارزش نهققادن وققه خققرد، ح ققا در مسققايل اع قققادي كمققك كردنققد،

ي خق د دارد و در تقاريخ اين نيكي از ايشان انكار ناپذير اسقت و ارزشقي ويقژه

مشقكلاتي كقه ي واهمقه اسقت. قايي وقراي ايشقان وقاز كقرده فرهنگ اسلام

آورنقد، ي ايرادهايي كقه دشمنانشقان مقي مذهب ايشان وه و د آورد و واهمه

ي ايشقان وق د كقه خردگرايقي، ح قا در هقان مسل است كه در اثقر مبقارزه

. .

262

213قققققققققققققققققققققققققققققققققق قققققققققققروان قققققققققققميانه -11

سني نيز اندكي پيشرفت نم د، پس از اين تاريخ طقرد كلقي عققل نقا ممكقن

گشت.

[B دادند، تا شايد عقل را چنان اين مخالفان وه كار خ د ادامه مي: اما ه

.111از ميدان مسايل خدايي دور سازند

:روا ميانه -11

پيش از اين ما وارها از دو پيش ا نام وردي ، كه او ال سن اشقعري و اوق

زيسققت ومنصقق ر ماتريققدي هسقق ند. نخسقق ين ايشققان در مركققز خلافققت مققي

و لاف خققادومققين در آسققياي ميانققه وقق د. ايشققان در راه كاسقق ن شققدت

روي آوردنقد، كقه هقاي ميانقه كقرده، ف رمق ل هقا هاي عقيدتي ك شقش دال

انققد. وققه دشقق اريش ي سققنيان ققا گرف ققه اكنقق ن ققزو مقق اد اع قققاد نامققه

ارزد كه وه تفصيل زئيات اخ لاف ميان اين دو مك ب كه خيلقي هق وقا نمي

يكديگر نزديكند وپردازي .

ارش خ دزگدر تاريخ اهمي ي وسيار ياف ه است، ونيانها نخس ين آن

گ يد: ميآن دا گشت. يك افسانه ي مع زله و د و ناگهان ازشاگرد مدرسه

سر و صدا وه پيغمبر وه خ اب وي آمده دس ر تغيير آيين ودو داد. پس وا

هايي دامان سنيان وازگشت، تا خ د و ويش از خ دش شاگردانش، ف رم ل

سني را نگاه دارند، وا ظاهري مگر شكل وسازند، تا و وراي مذهب سنيرميانه

كاران را سير كنند و تا م افظه پرس يكهنه ياين همه ايشان ن انس ند غريزه

ت انس ند عل كلام را آشكارا وه مردم ويام زند.ها نميمدت

هاي نظاميه:آموزشگاه

( مقق 11هقق = 3 ي )ي سدهنيمهوزير سلا قه در 111الملكهنگامي كه نظام

: و اصفهان و ولخ ) سبكي Bهايي كه در وغداد و نيشاو ر ]آم زشگاه در

263

نش و نماي واورها دراسلام -3ققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققق 216

هقايي ( ونياد كرده و د، وراي آم زش اين مذهب ن ين كلامي كرسي 233: 4

وقت و د كه آم زش مذهب اشقعري روا دانسق ه شقد و داد، تازه اين اخ صاص

سنيان ت انسق ند آن را ت مقل نماينقد، پقس نماينقدگان وقزرگ ايقن مقذهب

دار ش ند. در اين هنگام است كقه مك قب ت انس ند در ونيادهاي نظاميه كرسي

بقارزه عليقه مع زلقه از طرفقي و عليقه سقنيان خشقك سقلفي از ماشعري در

س ي ديگر وه پيروزي نايل گشت.

، اي كه اين ونيادها در آن رونر يافت، نه تنها از نظر تاريخ آمق زش دوره

ولكه از نظر تاريخ واورهقاي اسقلام نيقز اهميقت وقه سقزا دارد. وهمقين سقبب

ي اين نبش گف گ خ اهي داشت.ما وه زودي درواره

ش د، ما نبايد ايقن رو و نرم خ انده ميكه اشعري يك مرد ميانه هنگامي

هاي كلامقي و احكقام گقروه او گسق رش دهقي ، كقه ي انديشهحك را ورهمه

يي هر يقك از نظريقات ناسقازگار و م نقاقض مق رد و قث در دو سقده درواره

اند.( هان اسلام صادر كرده مق 1و 8 )

انسقان و ي اخ يقار هاي سق دمند، ح قا دروقاره الب ه وي ورخي ف رم ل

منش قرآن پيشنهاد نم د، ولي آن چه وايد وه عنق ان وه قرين و قه مشقخص

اي كقه ي مسقاله كلامقي او اسقت، دروقاره گيقري عضق م او ديده شق د، همانقا

هقا رسق خ كقرده وق د، يعنقي روش او در افكار مذهبي تق ده تر وه ژرفايويش

ترسي يك انديشه از خدا، در وراور گروه س انگاران است.

ت ان روشي را كه اشعري پيش گرفقت يقك واره، در حقيقت نميدر اين

يقد تقرين حجقت در عقا روش ميانه ناميد. ما ه اكن ن از اين پيش ا كه وزرگ

سققني وشققمار اسققت، يققك اع قققاد نامققه در دسققت داريقق ، كققه آخققرين طققرح

. . .

264

211ققققققققققققققققققققققققققققققققق ققققققققهاي نظاميه قققآم زشگاه -11

هقاي كينقه ت زانقه وقه انديشقه ا سقخت ي مذهبي او است. وي در آنورنامه

مع زله ورتاخ ه است.

كققه تققاكن ن نققاو د 118ي مهقق اسققت،ايققن مخ صققر خقق د يققك رسققاله

هقاي نققل شقده از آن شقناخ ه نبق د، رفقت و قز از راه تكقه شده گمان مقي

در اخ يققار مققا قققرار گرف ققه و ولققي امققروز وققا چققاپ كامققل آن در حيققدرآواد،

وراي كساني كه وقه شقكلي وقا عقايقد اسقلام سقر و كقار دارنقد سقند اساسقي

آيد.وشمار مي

اصل علاقمندي اشعري وه گف ار اين رساله ] كه الاوانه نام دارداز پيش

گ يققد: يققن مقدمققه مققي گيققرد. او در اخردگرايققي مقق رد شققك قققرار مققي

اي كققه وققدان وققاور داريقق ، دينققي پاونققدي ، در آويخقق ن وققه ك ققاب گف ققه»

خدا و وه سنت پيغمبرمان و ودان چقه از يقاران و تاوعقان و پيشق ايان حقديث

ا او عبدالله احمقد اي و آن چه رها چسبيدهواشد، ما ودانروايت شده است مي

گق يي و وقا معارضقانش گفت، ميون م مد ون حنبل ق روانش . . . شاد ق مي

زيرا كه وي پيش ايي فاضل و سروري كامقل وق د، خقدا حقر را وقدو ، مخالفي

هاي مب قدعان ها را روشن و ودعتآشكار ساخت و گمراهي را از ميان ورد و راه

كقن كقرد. خققدا ايقن پيشقق اي شققهو آلق دگي آل دگقان و شققك شقكاكان را ري

«.رو و مهروان و وزرگ ار را رحمت كنادپيش

شناساند. او خ د ايقن پس اشعري در آغاز اين واورنامه خ د را حنبلي مي

گققري وققداني . ي ميققانجيكنققد كققه او را شايسقق ه حققر را از مققا سققلب مققي

[B : ( 1321هقق ق 128مق ي سن ي عقيدت اون تيميه )پير عالي مقام شي ه

آورد تقا عقيقدت خق د را وراسقاس آن هاي اشعري را ميهايي از ن ش هقسمت

( مقق 1331هقق ق 131مقق اس ار سازد، سپس شاگرد او اون قيس زيقه )

اي هققاي اشققعري چكيققدهن شقق هداري، از وققه دلخقق اه خقق د و وققدور از امانققت

263

نش و نماي واورها دراسلام -3قققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 218

آورد و در آن از او وقه عنق ان ي ق اعد درسقت مقذهبي مقي وه عن ان مجم عه

. امقا در حقيققت گ نه ان قاد نيسقت كند كه سزاوار هي يك ه مسلك ياد مي

وقراي اثبقات هاي اشعري دا ساخ ه، همههايي كه اون زيه از ن ش هوخش

.111اندعقيدت خ دش س دمند و ده

خنقد و انگقاري، سقيلي از نقيش ي س اشعري هنگام گف گ از انديشه

ريققزد، كققه در راه تفسققير مجققازي دشققنام را ورسققر خردگرايققان فققرو مققي

گقري گيقري سقني انقد. و چق ن ايقن سقخت هاي م ن مقدس ك شيدهعبارت

شناسان زده است.او را سير نكرده، دست وه دامان لغت

قرآن وه زوان عروقي روشقن وحقي شقده » گ يد: خدا گف ه است: او مي

كه ميان تازيان سقاده گف گق ت اني از آن ز معني اصليپس ما نمي« است

ش د وفهمي .مي

را وقه معنقي « يقد = دسقت » يقاوي كقه تازيقان اكن ن ما در كجا مقي

نعمت وه كار ورده واشند؟ هق چنقين در ديگقر تعبيرهقاي ماننقدش، در كجقا

كقه خردگرايقان ماننقد آن را انقد، هاي لغ قي وقه كقار وقرده ايشان چنين حيله

خ اهنقد خقدا را از هرگ نقه گق هر و انقد، كقه مقي در قرآن مبقين پيقدا كقرده

افزايقد: از خقدا راهنمقايي ق يي و شخصيت تهي سازند؟ سپس اشعري مقي

خقدا وه وي وسنده كني ، كقه نيقرو و م ركقي قز وي نيسقت، كمقك مقا از

واشد.مي

ه شق د: آري سپس: اگر كسي پرسد كقه آيقا خقدا روي دارد؟ گف قه مقي

ي خداونققد اسققت: گققذاران، دليققل آن نيققز گف ققه ي وققدعتوققرخلاف گف ققه

(. 21: 33رحمان « ) روي شك همند و وزرگ ار خدا اويد خ اهد ماند»

اگققر پرسققيده شقق د: آيققا خققدا دو دسققت دارد؟ گقق يي آريه وققه دليققل

.

266

211قققققققققققققققققققققققققققق ققققققققققققهاي نظاميه ققققآم زشگاه -11

( 11: 48فق ح « ) هايشقان اسقت دسقت خقدا وقالاي دسقت » ي خقدا: گف ه

از پيغمبقر « 13: 38چقه وقا دو دسق آفريقدم ق ص نوقراي آ » ي او: و گف ه

هقايش را ويقرون خدا وا دس ش ور پشت آدم ماليد و ووه» نيز روايت است كه

و نيز از پيغمبر آمده است كه خدا آدم را وا دسق ش آفريقد و وهشقت « ريخت

ا را وقا و ت رات را وقا دسق ش ن شقت و درخقت ط وق عدن را وا دس ش آراست

و از پيغمبر آمقده « هايش واز استولكه دست» كرد و خدا گ يد: دس ش نشا

پقس ح قا در ايقن «. هر دو دست خدا دست راست )يمين( است» گفت: كه

م ارد، مقص د معني زير لفظي است نه چيزي ديگر.

انگققاري زمخققت وگريققزد، وققر آن قققان نسققپس وققراي آن كققه از سقق

شققبيه« پاهققا» و « رو» افزايققد: درسققت نيسققت كققه از خقق يش چنققين مققي

( چگق نگي وقي ي اينهقا وايقد ولاكيقف ) اندام آدمي خ اس ه ش د، ولكقه همقه

(. 113 -114ن. ك: ص فهميده ش د )

ر مقذهب شق د، چقه د ده نمقي روي ديق گ نه ميانهليكن در اين ويان هي

پققس ايققن روش، "111شققد.نيققز وققه همققين شققكل فهميققده مققي سققني كهققن

چنقان كقه از اول دادن ميقان اوقن حنبقل و مع زلقه نبق ده، ولكقه ق هق آش ي

ي اشعري نققل كقردي ق تسقلي وقدون شقرط مرتقدان مع زلقي در وراوقر اوانه

گ نققه ي پيشقق اي خشققك سققنيان و انشققينانش وقق د، كققه هققي انديشققه

يرفت.پذانعطاف نمي

داشقت، ملقت ي واز كه نسبت وقه افكقار عاميانقه مقي اشعري وا آن سينه

م قروم سقاخت، 111اسلام را از فراوردهقاي سق دمند و مهق مقذهب مع زلقه

هاي اوليا، او واور س ر و ادو را نيز وه خيال خ دش زنقدگي گذش ه از كرامت

وخش د، در ص رتي كه مع زله اينها را از ون زدوده و دند.

261

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 221

راه معتزلي به نام اشعري: -11

دادن كه در تاريخ عقايد اسقلام اهميقت وقه سقزا دارد، و ي آش يانديشه

ي ا مقاع تثبيقت گرديقد، در اي وق د، كقه وعقدها وقه وسقيله حاصلش عقيقده

اي وس گي دارد كه نام حقيقت وه خ د اشعري وس گي نداش ه، ولكه وه مدرسه

اشعري را عن ان خ يش نهاده است.

ت انقد، گرايش داش ه واشقد، وقاز نمقي سني هر چند كه آدمي وه مذهب

پ شقي كنقد. چ ن كمقك وقه شقناخت مقذهبي چشق ويش از اين از خرد ه

ي اشقعري كقه نظقر خق د را در تعيقين آري، ما كمي پيش از اين در واور نامه

ارتيمناوع شناخت مدهبي، وا اسقلام و صقل ات روشقن كقرده وق د، هقي اشق

وه خرد، هر چند وقه صق رت يقدك و كمكقي وقراي رسقيدن وقه واققع واشقد،

ي منس ب ودو وضع كاملا ز اين است.نديدي ، در ص رتي كه در مدرسه

تقر از مع زلقه اسقت، وقاز در اين مدرسقه اگرچقه از ايقن هقت سسقت

انديشقه را خ اهد، و پيروي وقي م شكافي را از همگان مي خداشناسي انديشه و

كنققد. اضققافه وققر ايققن روش كلققي، وسققياري از سققران مك ققب م كقق م مققي

اشعري، در وسياري از مسايل راه مع زلقي را پيمق ده و روش ايشقان را پيشقه

هقاي كقه گذشقت ق وقه نكق هش ساخ ند، همان روشي كه پيشق ايان ق چنقان

ياسق عاره هقاي مجقاز و را در معرض تيروارانعقيدتي از آن وسنده نكرده، آن

لغ ي ه قرار داده و د.

م كلمان اشعري داد و فريادهاي پيش ايشقان را وكلقي ناشقنيده گرف قه

ن. ك: د )ي تاويقل ك شقيدن تقر در گسق رش زمينقه گيري هر چه وقيش وا پي

( ققز ايققن هقق راهققي وققراي گريققز از 113 -114ص 2وخققش 1و 8ونققد

دادن آراي اشقعري و حنبلقي از م قالات انگاري نداش ند. زيرا كه آشق ي س

.

268

221قققققققققققققققققققققققققققق قققققاه مع زلي وه نام اشعري ققققققققر -11

ي روش وه كقار وقردن تاويقل كقه وعقد از او پيقروز ما خ د اشعري دروارهو د. ا

گفت؟ هر حيله را وراي تفسير زوركقي وقه كقار وردنقد، تقا ققرآن و شد چه مي

انگار دور سازند.حديث را از تعبيرهاي س

ه وايسق ي كقرده تر كارش را ساخ ه و هر چي قرآن، مع زله پيشدرواره

ي حققديث، مع زلققه كم ققر كققاري انجققام داده و دنققد. و دنققد. ولققي دروققاره

داشق ند، و آن تقري در دسقت مقي ي آسقان زيرا كه ايشقان در آن قا وسقيله

هققايي وقق د كققه تعبيرهققاي خققاردار در وققر ي نادرسقق ي حققديثاعققلام سققاده

ي خقق يش را صقرف تفسققير و تاويققل و وقدين شققكل انديشقه 111داشقق ند.مقي

كردند.خرد پذير وراي حديث نمي

ويني كه ت انست از اين راه اس فاده يد، ناچار ميولي م كل سني نمي

واشققد.ي او م ققه نصق ص م قق اتر مققي تققر هنققر تاويقل كققاري آگاهانققه وقيش

و انگققاري هقق وسققيار وقق د، وققه ويققژه در حققديث كققه وققي درگسقق رش سقق

و د، افزايش ياف ه و د.پيكر مي

ام گق ش هداي كه از مسند احمقد وقن حنبقل ويقرون آور اينك وه نم نه

ز اوچق ن ا « رو ويقرون آمقد روزي پيغمبقر خقدا، خ شق ال و خق ش » دهيد:

چقرا نباشق ؟ خقدا وقا زيبقاترين روي نقزد مقن آمقده » سبب پرسيدند گفت:

امه گفققت: وققراي چققه كروويققان مققلاء گفققت: آي م مققده گفقق : هققان آمققاده

دانقق . پققس خققدا گفقق : خققدايا نمققي 112اعققلا وققا يكققديگر مشققا ره دارنققد؟

هقاي آن را در ميقان پسق ان يكق خندس ش را در ميان دو ك ف من نهقاد تقا

سپس او گف گ ي «. 113ها وراي روشن گرديدها و زميناحساس كردم و آسمان

دهد. اري در ميان ملاء اعلا را شرح مي

ي تفسققيرانگققاري زمخققت، وققه وسققيلهدوري سقق ن از چنققين سقق

نمقق د، و م كلمققان خردگققرا وققراي تفسققير هقق ده مققييققا تاويققل كققاري وققي

.

261

نش ونماي واورها دراسلام -3 قققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققق 222

چه گذشت، كه در ك ب خيلي مع بقر حقديث نيامقده ي آنهايي از نم نهم ن

دادند.ي چنداني از خ د نشان نميواشد علاقه

ديدنقد، كقه هقايي مقي ايشان مسئ ليت سقنگين خق د را تفسقير مق ن

ي اهقل سقنت چق ن و چقرا مق رد اع مقاد همقه در ك ب مع بر حديث، كه وي

مالققك انققس چنققين آمققده اسققت: « الم طققاء» مققده اسققت. مققثلا در آوقق د،

-گ يد: كي مرا مقي آيد و ميپروردگار ما همه شب، وه آسمان يك پايين مي »

خ اند تا پاسخش گ ي ؟ كي نيقاز دارد تقا وقرآورم؟ كقي ت وقه كقار اسقت كقه

«.114 او را ويامرزم؟

نيقز هقاي لغق ي انگقاري از كقاوش كن ساخ ن سق ايشان وراي ريشه

هقاي وقا صقدا در آن ي خط عروقي كهقن، كقه حقرف كردند، شي هاس فاده مي

113را« ينققزل» داد، چنققان كققه شقق د، نيققز وديشققان يققاري مققين شقق ه نمققي

خ اند. يعني خقدا ملائكقه را فقرو فرسق د، پقس ايگقاهي « يونزل» ت ان مي

اف قد و معنقي چنقين كه در عبارت وه خدا نسقبت داده شقده وق د، از آن مقي

فرسق د، و ايشقانند كقه آن كه پقايين آيقد ملائكقه را مقي گردد كه خدا ويمي

كشند.آن فريادها را وه نام او مي

( وقدين 21 :1ي ديگر: حديثي سني است كقه از سقفر تكق ين ) نم نه

اكنق ن كقه « خدا آدم را وقه شقكل خق يش آفريقد » تعبير گرف ه شده است:

شكل واشد، پس وايد ضمير وه خ د آدم ورگقردد، و معنقي چنقين وايد خدا وي

ايققن مثققال و 116آفريققد. داد گققردد كققه خققدا آدم را وققه شققكلي كققه وققه آدم

همانندهايش روش اوقه قا كقردن و تعبيقر شقكل دادن لغق ي و دسق ري

هقاي هقا و گشق دن گقره دهقد كقه وقراي دشق اري مقي ا نشقان ها را وه مق واژه

شد.عقيدتي وسيار وه كار ورده مي

211

223ققققققققققققق قققققققققققققققققققراه مع زلي وه نام اشعري ققققققققق -11

هاي صرفي و هاي لغ ي و اش قاقتر وه حيلهويني كه ايشان ويشنيز مي

زدنقد. ها كقه در زوقان تقازي فقراوان اسقت دسقت مقي چند معني داش ن واژه

( ققدمش را در آن نهقد، در ايقن خقدا گيرد تا بقار ) هن آرام نمي» مثلا:

هنرنمققايي سققنيان 111«.كنققد: وققس اسققته وققس اسققته فريققاد مققي هنگققام

هقاي حيلقه خدا، يك نمايشگاه پر از در تفسير اين عبارت گنگ و منافي تنزيه

تاويلي وراي مك ب اشعري وياراست.

ي م سق س خق د را از ايقن ايشان نخست انديشيدند كه وا يك وسقيله

ر آوزند، پس در م ن حديث وه قاي فاعقل ظقاهر ضقمير نهادنقد و وست دون

شق د مگقر هنگقامي كقه او پقايش را در آن هن پر نمي» عبارت چنين شد:

نهقد؟ ايقن را وقه سقك ت كيست كه پايش را در آن قا مقي « او» ولي « نهد

ث وقدين عبقارت، ضقميري يافقت كق در حقدي ورگذار كردند، زيرا كقه دسقت

كقاري وق د و ي اينهقا فريقب ش د كه مر عش ح ما خدا واشد. ولقي همقه نمي

وخشيد.س د نمي

گروه ديگقر خ اسق ند حقديث را وقا قبق ل ايقن كقه فاعقل بقار اسقت

ا نيسقت، وقه خيقال وست درآورند؛ كه بقار وقه معنقي خقد ودين وسيله از ون

ت ان از لغت و قرآن و حديث شاهد آورد كه بقار در ايقن ايشان وه آساني مي

ا وه معني گنهكار ياغي و لجبقاز اسقت. پقس بقار كقه پقايش را در هقن

نهد خدا نب ده ولكه يك هنمي تبهكار و نيرومند است، كه وا كشاكش وقه مي

كند. د، آن ا را پرغ غا مي هن رف ن خ

ش د، ز م شكافي وا اشكالي دش ار رو وه رو مياليكن اين وسيله نيز پس

ي هقاي گ نقاگ ن ديگقر ثاوقت شقده اسقت كقه مقصق د از واژه چ ن از روايت

« رب العقزه » يقا « الله» ها وجاي بقار بار خدا و ده است، در ورخي از آن

.

211

نش ونماي واورها در اسلام -3 قققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققق 224

ت انققد از ايققن گمققان فاعققل خققدا اسققت و اشققعري نمققيآمققده اسققت. پققس وققي

وست ودر آيد.ون

يقدها كند؟ وعد ن ميقدي وسقي ام ها كه نميمند تفسير ، چهاما عقيده

« مفعق ل » ن ميد گشت پقس گنقاه كقار « فاعل» استه اگر هنرش از وازي وا

گمان همقان خقدا اسقت و او اسقت كقه است، وايد آن را پ ست كند. فاعل وي

نبايقد پقا وق د، چقه « ققدم » نهقد، ولقي مقصق د از قدمش را در آن قا مقي

واشقد، مقي « گروه پقيش فرسق ادگان » يكي ه « قدم» اي هاز فراوان معني

« ه ه وقس اسقت وقس اسقت » فرس د تقا صقداي پس اين گروه را وه آتش مي

« قققدم» از هققن ولنققد شقق د. لققيكن م اسققفانه در حققديث ديگققر، وجققاي

ي كرد؟ آيا واژهاشعري وايس ي چه ميوه معني پا آمده است. اكن ن « ر ل»

گمان وه همان معني قدم يا اندام مخص ص است؟ ر ل وي

ديقده « گمقان وقي » زوان تازي م ساقه چ ن در ه اودا چنين نيست نه

ي ش د. يقك واژه ممكقن اسقت چنقد معنقي ودهقد، ممكقن اسقت كلمقه نمي

ي از مردم واشد، پقس معنقي چنقين اسقت كقه خقدا وه معني گروه« ر ل»

كشقند: فرسق د، و ايشقانند كقه فريقاد مقي گروهي از گنهكاران را وه هن مي

«. ه ه وس است وس است»

ي ايقن ملقه، كقاري دروقاره ي يك نمايشگاه هنر تاويلدرست وه اندازه

هقاي گ نقاگ ن ققرار گرف قه، گف گق نمق دم، خ شقمزه اسقت يقل كه م رد تاو

و دنقد. خلقص كه وقازيگران ايقن نمايگقاه از مع زلقه نبق ده ولكقه از اشقعريان

شقناس اللغهي وه اين شاگردان فقه هايگذار اين مك ب، چه دشناماكن ن ونيان

ي خ د نثار خ اهد كرد؟ شده

212

223قققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققايس ادگي سلفيان ققققققق -12

مقاومت سنيا در برابر اشعريا : -12

اگرچه اين نبش خردگرايي در درون مك قب اشقعري وقراي گريقز از

انگاري، كه خيلي ودنما شده و د، پسقنديده آمقد، ولقي از طقرف سقنيان س

كشيده و وا وفا وه حقديث سقخت نكق هش شقد. و ايقن روي ديگقر قضقيه آب

و د كه وه شرايط طرف ديگر وس گي داشت.

ايققن روش اشققعريان، كهنققه م منققان م كلمققان پيققرو سققلف صققالح را

د. سخت ويازرد، زيرا كقه وقا پي نقدهايي اسق ار وقه مقذهب مع زلقه وسق ه وق

مقصقق دم همققان اصققل مشقق رك ميققان مع زلققه و ايققن اشققعريان اسققت كققه

«. ورهان مب ني ور روايات يقين وخش نخ اهد و د» گ يد: مي

اي ز نقل اس ار نباشد شقناخ ي مشقك ك اسقت، شناخ ي كه ور پايه

شقد كقه وقراي اثبقات حققاير و حق ادث قز وازيرا كه مب ني ور ع امقل مقي

هقا مروق ط وقه معنقي تقاويلي خق د واژه ارزشي نسبي در ور ندارنقد. ارزش آن

يققا معنققي ناشققي از خاصققيت ولاغنققي آن، ماننققد مجققاز يققا اسقق عاره وقق دنش،

واشد. مي

تق ان ارزش مطلقر قايقل شقناخت، نمقي روي وراي مناوع چنقين از اين

هقايي وينقي كقه اخق لاف شد، مگر در اعمال مذهبي. در اين زمينقه نيقز مقي

ش د. ها پيدا ميگيريدر ن يجه

-ي دوم نيس ند. در آنارزشي ز در هي، اينها داراي اما مسايل اع قاد

ت اننقد مقا را وقه يققين ز نمق د، تنهقا اينهقا مقي هاي عقلي آغا ا وايد وا دليل

118ورسانند.

درگذشت همين اواخرمف ي مصر كه وه تازگيويني كه دردراين زمينه مي

هرگقاه عققل و نققل ناسقازگار » ت انست اصلي مه در اسلام ورقرار سقازدكه:

. »

213

نش ونماي واورها در اسلام -3 قققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققق 226

كققه ايققن اصققل چنققان «. گ يققد پققذيرفتچققه را خققرد مققي آمدنققد، وايققد آن

ارزش وقا آن اصقلي اسقت كقه هقي كقس، قز انقدكي مقردم وقي » گ يد: مي

«.111مخالف نيست

مقان واورهقاي سقني خق د را وقا واري هر چند كقه اشقعريان معمق لا ه

كردند و وه اص ل رهبقر خق يش وفقادار مانقده و دنقد و دليل عقلي اس ار مي

هايي منافي واورهاي مذهبشقان ن يجقه دهقد، هايشان ف رم لاز اين كه قياس

ي اينهقا همقين انقدازه كقه وقه عققل ارزش كردنقد، وقا همقه سخت پرهيز مي

پرسق ان را كهنقه ي د، تا عقايقد را ثاوقت كنقد، كينقه ياري وه نقل را داده و دن

دادند.گ نه نرمشي ه نشان نميكرد و در اين واره ايشان هي ت ريك مي

انگاري در اين قا چقه خ اهقد وق د؟ آن لفقظ پرسق ان پس راي س

، از صققفاتي كققه در قققرآن وققه خققدا نسققبت داده گققرا، حقققا حاضققر نب دنققدواژه

اي يقا هرگ نقه تاويقل ديگقري كقه گ نه تفسير مجازي يقا اسق عاره شده، هي

دهد، وگ ش گيرند.عل ولاغت نشان مي

وه نظر پيش ايان مك ب كهنه پرست نقلقي و سقلفي هقي فرققي ميقان

ي آن ن يجه د. عل كلام خ دش دشمن است، خ اهشعريان نب مع زليان و اين ا

، كققلام از» شققعار اينققان چنققين وقق د: 121وققاور سققني واشققد يققا وققدعت.

«. وه هر شكلش، ه چنان وگريز كه از شيره

ي منسقق بت زانققهاحساسققات ايشققان را يققك حققديث يققا گف ققار كينققه

وه نظر من وايد مردان عل كلام را وا تازيانقه و » سازد كه: وه شافعي آشكار مي

ها گردانيد و ار كشيد كه: اين است كيفقر ها و قبيلهكفش زد، وه دور انجمن

كققلام هققاي قققرآن و سققنت را كنققار نهققاده وققه علقق كسققاني كققه دانققش

»

214

221قققققققققققققققق قققققققققققدر وراور اشعريان ققققققققنيان مقاومت س 12

پاداش اسقت و اگقر ي درست ورسد وياگر وه ن يجه» عل كلام 121پردازند.مي

«.222ي نادرست دهد كفر استن يجه

مقق من پققاك ديققن نبايققد در وراوققر خققرد سققرفرود آورد. وققراي شققناخت

123انقد. خقرد نيسقت، اينهقا در ققرآن و سقنت آمقده مسايل مذهبي نيازي وه

ي ارسققط فققرق نيسققت. هققر دو ان ققراف، ميققان علقق كققلام و فلسققفه

انجامند.وه زندقت مي

ت انند هي يك از آن مسايل را از خرد فقرا گيرنقد، طرفداران كلام نمي

نر او انديشه در اص ل مذهب و مسايل آن، يا وه خردانه نم دنترين هكه وزرگ

واشقد. ايمقان و واورهقا، تنهقا وقه منقق لات وسق گي دارنقد، عققل را ها مقي آن

ها نيست. رأت خطر كردن در آن

دادني مذهب اشعري كه هدفش نرمش و آش يت ان دروارهونا وراين مي

را در ميان دو آتش نهادنقد، الب قه ايقن سرن شقت هقر چنين گفت كه: آنو د

واشقد. هق گقر، ميقان دو ايقده يقا دو گقروه مقي آور ميقانجي ي آشق ي روحيقه

فيلس فان و مع زليان وا اشعريان دشمن و دند و ه مرتجعان و ويمار خردان و

وندند. نه گف گ ي دي را ورميهايي كه راه هرگسط ي انديشان و عقل

ان قاد رقاوت آميز مع زليان و فلاسفه ورضد اشقعريان ايشقان را از لعنقت

يپرسققت نجققات نققداد، آري، نققگ ايشققان ورضققد فلسققفه م منققان كهنققه

ارسط ، وه نفع دين اندكي س ايش وه س يشان لب نم د.

علوم طبيعي نزد متكلما : -13

ي طبيعي اشقعريان نيقز شقايان غير از عل م كلام وه معني خاص، فلسفه

ت ه است.

213

نش و نماي واورها در اسلام -3قققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققق 228

اي ازتق ان چنقين تعريقف كقرده گفقت كقه: مجم عقه اين فلسفه را مي

ي م كلمققان را سققلام سققني از هققان طبيعققت اسققت. فلسققفه تصقق رات ا

ت ان يقك مك قب يقا سيسق در و پيكقردار، وشقمار آورد، ولقي وقه طق ر نمي

تقر وينقي ايشقان، در وقيش هاي فلسفي و هقان ت ان گفت كه انديشهكلي مي

يو وققه ويققژه طرفققداران نظريققه 124ي طبيعققي مشققايي،مقق ارد پيققرو فلسققفه

هر فرد و ده است.

از آغاز تا پيش از روزگقار اشقعري وقه سقران م كلمقان چنقين اع قراض

شناسقند و قق انين آن را ناديقده شد كقه ايشقان خق اص طبيعقت را نمقي مي

را كقققه اسقققط گرايان از انگارنقققد. قققاحظ مع زلقققي نامقققدار، ايقققرادي مقققي

ي آورد، كه: ايشان وا پقذيرش ت حيقد، همقه اند چنين ميه مسلكان او گرف ه

123كنند.حقاير طبيعي را نفي مي

رسقيدند، دشمنان ديگرشان كه وقه ژرفقاي ايقن نظريقات فلسقفي نمقي

نم دنقد كقه چقرا نقدگان ايقن مك قب اع قراض مقي ورنظام آن دلاورترين نماي

آري چنقين نظقري از وي 126واشقد. هقا مقي منكر ققان ن عقدم تقداخل سق

121واشد.نقل شده و نم دار نف ذ طبيعت ويني رواقي، در وي مي

ي مشقاء، گقاهي نيقز رداي ارسقط را وا همه ضديت مع زلقه وقا فلسقفه

هقاي فلسقفي نظرياتشقان خقرد رنگكردنقد، تقا وقا آرايقش وقه گقل ور تن مقي

پذيرتر گردد، آما وقه طق ر كلقي ايقن رف ارشقان هق تقاثيري ورنظقر فلاسقفه

نسبت وه ايشان نكرد.

ند، آنقان را نگريسق ي پس ي ميشناسان وا ديدهفيلس فان وه روش كلام

ي دانسق ند و زمينقه ي كشقاكش وقا خق يش نمقي سزاوار دشقمني و شايسق ه

، تا وا آنان وارد و قث و قدل قدي ديدندوا ايشان نمي گف گ مش ركي وراي

. .

216

221ققققققق قققققققققققققققققققققققققل م طبيعي نزد م كلمان ققققققققع -13

م كلمقان مقدعي هسق ند كقه خقرد را وه قرين » گف نقد: وش ند. ايشقان مقي

دهند خرد نيست، شان ميچه ايشان ودين نام ندانند. ولي آنمنبع شناخت مي

نامند چه ايشان خرد ميواشد. آنهاي فلسفي اس ار نمينيز ورپايه روش ايشان

«. خ انند ز خيالبافي م ه م نيستمي« خردگرا» يش ن را ودان خو

است كه اين حك فيلس فان، وراشقعريان وقيش از مع زلقه راسقت آشكار

( تقا مقق 11هقق ق 4 ي )آمد. آن چه ارسط گرايان و نئ افلاط نيقان از سقده مي

سقان خردگرايانقه شناي طبيعقي كقلام گف ند كقه: فلسقفه ( مي مق13هق ق 1 )

كقرد، كقه در همقه قا ي نخسقت وراشقعريان صقدق مقي در در ه 128نيست،

ي ناشققي ازدر دفققاع از واورهققاي مققذهبي، خقق د را در وراوققر هرگ نققه نظريققه

دادند.هاي آن قرار ميق انين طبيعي و ارزش

هققايوققه نفققي اطمينققان از ادراك Pyrrhonistesايشققان ماننققد پرونيققان

تقر گسق رش گرايش داش ند، فقرض خطقاي حق اس را هقر چقه وقيش حسي

نمقاي منبقع و رهنمقا يقا قطقب » دادند. ايشان قان ن عليت و سببيت ايقن مي

را وكلي منكر و دند.« هر عل عقلي

ند: هي چيز در هان، ونا ور ق انين ثاوت و واقعا ح مي وه گف ايشان مي

ي ايشقان ق علقت پسقين نيسقت، ايشقان از آيد. پيشقين ق از ديقده و د نمي

ي عليقت و سقببيت سقخت نفقرت داشق ند، تقا آن قا كقه ورخ رد وا نظريقه

او را فاعققل طبيعققت و مايققل نب دنققد خققدا را نخسقق ين علققت ونامنققد، ولكققه

خ اندند.مي 121هايشپديده

"129معجزه:

پذيرف نقد؛ از همين روي ايشان چيزهاي غير طبيعقي را وقه سقادگي مقي

.

211

نش و نماي واورها در اسلام -3ققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققق 221

قا كقه: ممكقن دان ديقد، ممكقن اسقت تقا آن ديدن چيزهقاي ويقرون از ميق

از ايقن هقت ايشقان 131اي را در اسقپانيا وبينقد. است كق ري در چقين پشقه

وردند.وه كار مي« طبيعت» را وه اي « عادت» ي واژه

شق ند و هاي ديگقر آشقكار مقي ها وه دنبال پديدهاين كه ورخي از پديده

هاينققد، نققه وققه م ققب قققان ن ولكققه ونققا وققر عققادتي اسققت كققه خققدا پيققرو آن

مقرر داش ه است. اين گقردش پيقاپي ايشقان نيقز ح مقي نيسقت. ونقا وقراين

آوي، ح ما م ب گرسنگي و تشنگي نب ده، ولكه عادت چنين خ راكي و ويوي

وقاقلاني ي: وقه گف قه Bها، اينهقا پديقدار شق ند ] دن آناست كه هنگام ديرش

، سقردي ي نقده مقق ( آتقش م قب سق خ ن، وقرف آور 1112هق ق 413) مق

ش د. كسي كه اين ي مس ي نميخ ردن و آشاميدن سبب سيري و شراب مايه

چنققين ت دارد. هقق ي نادرسققهققا ودانققد عقيققدهدادهققا را م ققب آن پديققدهرخ

چنقين اسقت ورد و هق روا نيروي اذوه ورآهن وه كار ميكسي كه وگ يد آهن

.131ي ناميهحك در ق ه

گرسنگي و تشنگي از آن پديد آيند كه حال ي عارض، ناشقي از احسقاس

گققردد. ولققي ايققن حالققت، گرسققنگي و تشققنگي ورم ضقق ع افققزوده مققي

ت انققد آن حالققت را ورطققرف سققازد، همقق اره از آن ققدا اسققت و خققدا مققي

ي نيققل ونققا ورعققادت تققا گرسققنگي و تشققنگي نيققز ورطققرف شقق ند. رودخانققه

كاهش و فزونقي گيقرد، نقه وقه م قب علقت طبيعقي، كقه اگقر سقيل نيايقد

سطح رودخانه والا نيايده.

هاي كلاسيك خ د كه در مسايل عقلقي گف گق غزالي در يكي از ك اب

« العق انف» رسقد كقه دارد، در چارچ ب منطر ارسط يي وه اين ن يجه ميمي

ياوقد و آن چقه و د دارد و آن ارتباطي است ميقان و ق دي كقه تغييقر مقي

گيرنقد. هقا از ققادر سرچشقمه مقي العي انفم ب تغيير او است. زيرا كه همه

ي قققدرت گققرم كننققده يققا چققه سققرد اسققت، ن يجققهچققه گققرم اسققت يققا آنآن

.

218

231قققققققققققققققققققققققققققققققققق قققمعجزه قققققققققققققققققققققق -3

سرد كننده است اين ودان معني است كه يك عادت معم لي عبقارت اسقت از

شناسايي حقيقت يقا ق اعقد غيقر قاوقل تغييقر طبيعقي در اصقطلاح مع زلقه و

نيز ايشقان چنقين عقيقده دارنقد كقه آن عققل كقه انسقان را از 132فيلس فان.

هقا م مقايز قان ز وقي ها را اسازد، يا نبش كه حي انم دات ديگر دا مي

سقازد، يقك عقادت اسقت كقه خقدا آن را در نهقاد انسقان يقا حيق ان قا مي

هققا ي مشقق ي عققادتتقق ان قققان ن را ن يجققهوققدين ترتيققب مققي 133داده اسققت.

دانست. ايشان چنين تفسيري از ققان ن را وقراي شقناخت مفقاهي اخلاققي و

134اند.ها نيز وه كار وردهگيري آناندازه

ت انند وراي هر پديده در هان تفسيري وراور پنداش ند كه ميايشان مي

آيقد قز يقك ي ققان ن مقي هر چه وه نظر مقا ن يجقه » وياوند كه: اين نظريه

كقه گقرد آمقدن پس خدا عادتي مققرر داشق ه اسقت «. عادت طبيعي نيست

هقا همقراه واشقد، پقس ممكقن اسقت وا ورخي ح ادث و پديده ،هر چند س اره

ياوققان درسققت واشققد، ولققي ايشققان آن را وققه نادرسقق ي ويققان سققخن سقق اره

133كنند.مي

فقرينش ي يقك عمقل آ هر حادثه ق چقه مثبقت و چقه منفقي ق ن يجقه

واشد، كه وه ط ر عادت طبيعي مرتقب گرديقده و ممكقن ي خداوندي ميويژه

است اس ثنا ه داش ه واشد. هنگامي كه خدا در قايي، ايقن نظق طبيعقي را

نامنقد و مقي « معجقزه » شق د كقه عم مقا آن را وره زند، چيزي حادث مقي

خ اننقد. پقس اسق مرار عقادت ناشقي از مقي « خقرق عقادت » اشعريان آن را

اس مرار آفرينش است.

اي كه سايه را وه پنهان شدن خ رشيد نسبت دهي ، ولي ما عادت كرده

ي پنهققان شققدن خ رشققيد نبقق ده، خقق دخقق د چنققين نيسققت. سققايه ن يجققه

شناسقان ست. وا چنقين طقرز فكقر وق د كقه كقلام مخل قي داگانه و پا ور ا ا

. .

211

نش و نماي واورها دراسلام -3ققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 232

ت انقد وهشقت درخ قي اسقت كقه يقك سق ار مقي » گ يقد: رواي ي را كقه مقي

ت انسق ند وپذيرنقد و مقي « ايقانش نرسقد ي آن و ازد و وقه پ صد سال زير سايه

ويان كنند.

كققه در حققالي كققه دسقق گاه خ رشققيد در قيامققت، پققيش از آن ،اگرنققه

تصق ر ه( چگ نق 1: 81وهش يان وه وهشت روند ورچيقده شقده اسقت )تكق ين

رشقيد وسق گي ش د هنگامي كه خ ر نيست سايه واشد، پقس سقايه وقه خ مي

آفرينققد و خققرق عققادت چنققين چيققزي نداشقق ه، خققدا خقق دش سققايه را مققي

136است.

وينقي مقذهب قاي هقان ي طبيعقت، در همقه انديشه درواره اين طرز

تققر آن را، وققا گس رشققي گيققر اسققت، خقق د اشققعري نيققز پققيشاشققعري چشقق

ي ديقد و انديشقه را از آن روي : ايشان ايقن شقي ه Bه كار ورده و د ]تر وويش

ها را وا مباني دين هماهنگ سقازند. مقثلا قدا وردند كه همه پديدهوه كار مي

شققدن روح از سقق نققه وققه هققت طبيعققي، سققبب مققرگ اسققت، ولكققه ايققن

. ايققن نظريققه نيققز وققدو نسققبت 131ي قققان ننيققز عققادتي اسققت نققه ن يجققه

ت انقد وق وكشقد نمقي شق داده شده كه: از عادت طبيعت است كه آدمي وا چ

ت اند وه چش ما آن ت انايي را دهقد كقه ها را ووشد و . . . ليكن خدا ميو مزه

138وب يد، اگر چه اين عادت طبيعت نيست.

[B مرگقي گقذار عقيقدت اشقعري خ اهقان نفقي وقي تيب ونيان: ودين تر

است. او نه تنها تقاثير غيقر قاوقل تغييقر و ازلقي ققان ن طبيعقي را وقه عنق ان

چقه كنقد، ولكقه آن آيقد رد مقي سبب و علت آن چه در طبيعت وه و ق د مقي

نمايد .وه عن ان مسبب ياد كرده نفي ميرا نيز خ د در عل كلام از آن

ي واورهققاي اشققعري گققرا كققه ورزمينققهوققدين شققكل مققذهب سققني واژه

.

281

233قققققققققققققققققققققققق قققققققققققتصادف قققققققققققققققققققققققق -3

ساخ ه شده است، قان ن سببيت را وقه هقر صق رتي كقه واشقد وقه كلقي نفقي

هقاي پديقده ازلي طبيعت را كه علت كند، او نه تنها كار كرد ق انين ثاوت ومي

هقاي عليقت را، ح قا ي ف رمق ل شق د، ولكقه همقه طبيعي هسق ند منكقر مقي

قققان ن » كققه هققا كققه وققا روش علقق كققلام هقق نزديققك وقق د، ماننققد ايققن آن

هقا، ازلي نيست و در زمان حادث شده است، خدا اسقت كقه وقه علقت سببيت

131« هقا را ت ليقد كننقد وخشقد، تقا پديقده وه ط ر مس مر نيقروي عليقت مقي

كرد.نيز انكار مي

تصادف:

واشقد، از آن هققت ي تصقادف مققي وينققي منكقر نظريققه اگقر ايققن هقان

دانقد. انكقار او آن لازم مقي است كه وراي هقر حادثقه غقاي ي مقصق د پقيش از

ي ا نقاب ناپقذير علقت رو اسقت كقه هقر حادثقه را ن يجقه شانس را وه از آن

ش د.طبيعي وشمرد، كه معم لا، از آن وه پيروي از قان ن تعبير مي

اه مناسبي وراي ن ايج غير علمي واورهقا وقاز نمق د. ويني رگ نه هاناين

تقر يقاد كقردي . يشپق وه مقا داد، « معجزه» امكاناتي را كه وراي ويان ف رم ل

چنين او راه را وراي پقذيرش همقه چيزهقاي غيقر طبيعقي كقه ونقا ورنظقر ه

. چقق ن عليققت وكقرد هققا لازم اسقت، وققاز مققي مسقلمانان )سققني( ايمقان وققدان

و هققي چيققز غيققر طبيعققي ديگققره « معجققزه» قققان ن و قق د نققدارد، پققس

نا ر نيست.

ي ي مققردههققاي پ سققيده ي زنققده كققردن، در اسقق خ ان اگققر حادثققه

ي يقك كقار ويقژه اسقت، گقردد، و ايقن ن يجقه گنديده رخ دهد، رس خيز مقي

ي دا ققدا وققاز نمققا، وققه كارهققاي ويققژهي حقق ادث طبيعققيچنققان كققه همققه

گردند، نه وه يك قان ن همگاني و پايدار. مي

281

اسلامنش و نماي واورها در -3قققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققق 234

پذيرف ققه علقق كلامققي كققه نققزد مسققلمانان سققني در قالققب اشققعريش

كققرد، كققه مناسققب دفققاع شققده وقق د، آن چنققان وققا آراي ارسققط مبققارزه مققي

ي حققاك ( فلسققفه مققق12هققق ق 3 ي )از واورهققاي مققذهبي واشققد. و از سققده

"131وراسلام وه شمار رفت.

كقه در وخقش آينقده ر نف ذ رقيب تاريخي و مذهبي آنهمه، در اثوا اين

از آن گف گققق خققق اهي داشقققت، طبيعقققي وققق د كقققه از ارزش و تسقققلط آن

كاس ه گردد.

282

هاي بخش سومپانوشت

« وارث پيغمبراننقد دانشقمندان » ي اين معني را در اسلام وا مله -1

اسقراييل دانشمندان اسلام هماننقد پيغمبقران ونقي » : نيز: Bكنند ]تعبير مي

چ قققاهره« هدايققه ال يققارا» )كعققب الأخبققار(، اوققن قققي زيققه « هسقق ند

.122هق . ص1323

دارد، در نكقق هش مققي هقا گيققريعضق م هققايي كقه از چنققين حقديث -2

وه ZDMG 31 :313ي خاورشناسي آلمان نيز در مجله 4A :141اون سعد

ي فصقلت در سق ره 231وعد آمده اسقت. ن. ك: صق يح وخقاري، تفسقير ش

هايي شده است.هاي گنگ و م شاوه، از اون عباس پرسشي آيهدرواره

3- B 1: 288: 2: اسد الغايه.

3"- M : اهقققت مقققذهبي خانقققدان امققق ي، ايقققنگيقققري ودر انقققدازه

نظريققه كققه ايشققان هقق از پيشققينيان )خلفققاي راشققدين( و هقق از پسققينيان

ي علمققي نققدارد انققد، نبققه تققر وقق ده )خلفققاي عباسققي( سسققت مققذهب

يخ، نايقات مشق رك را من صقرا (. ولكقه ريقان تقار 3وخقش "43)پان شت

ورايشان وار نم ده است، مثلا كش ار فرزندان پيغمبر كقه وقه دسقت عباسقيان

رخ داد چندين وراور آن است كه ام يقان انجقام دادنقد. نژادپرسق ي خليفگقان

123ص 2وخقش 14Mراشدين نيقز وقيش از ام يقان وق ده اسقت. )پان شقت

. )

283

131ص 3هاي وخشققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققق 236

تقق اني تفققاوت رژيقق را وققا دو رژيقق پققيش و پققس ديققده شقق د(. پققس مققي

از آن چنين روشن كني كه:

تقر ر همسايگان، سطح فرهنگ وسقيار پقايين الف ق تازيان هنگام پ رش و

داش ند، پقس وخشقي از ايشقان كقه در عقراق ماندنقد زيقر تقاثير از ايشان مي

سقرياني ق تمدن آريايي و آن وخش كه در س ريه ماندند زيقر تمقدن سقامي )

هقاي شقيعيان هاشقمي عقراق وقا سقنيان امق ي ( قرار گرف نقد. نقگ عبري

ايقن دو فرهنقگ وق ده اسقت. سقران شقام كقه درورخ اي نم دار شام تا اندازه

، 311: 2، طبقري B :11 4گرف ند ) اوقن سقعد خ د از عل سرياني وهره مي

گرف نققد كققه: ( از فرمانروايققان عققراق خققرده مققي 4: 1تفسققير اوققن كثيققر

دينققق ري، الاخبقققار الطققق ال، « ) داننقققد؟لشقققكريان شقققما عروقققي نمقققي»

(.213 -213ص

تر از راشدين وا تمدن كشق رهاي گشق ده شقده آشقنا ب ق ام يان ويش

شققده و وققراي خ يشقق ن زنققدگي اشققرافي فققراه كققرده و دنققد. ايققن پديققده،

ي پارسققايان،اف ققادگي راشققدين را، وققه ديققدهي ناشققي از عقققبزنققدگي سققاده

ي ايققن پارسققايان در داد. مققن دروققارهتققر از ام يققان لقق ه مققي دارانققهديققن

گف گ خ اه داشت. 4وخش "31و وه ويژه پان شت 3وخش "34پان شت

ا و ميققان آريققايي گن سيسققت ج ق اعققراب مهققا ر، در اثققر آميققزش وقق

داشق ند مجهقز از آن چقه در صق را مقي ترير عراق، وا و دان مذهبي عاليد

( ت قعققات روحققاني از خليفگققان امقق ي پيققدا كققرده و دنققد 132گشقق ه )ص

اش ند.دكه پدران ص رايي ايشان چنان ت قعاتي از راشدين نمي

، در روزگققار امقق ي، وقراي م مققد و انشققينانش، صققفاتي روحققاني د ق

م ناسب وا و دان مذهبي ديد مقردم، در خيقال سقاخ ه و وديشقان نسقبت

تفسقير داده شد و وراي اثبات آن نيز تغييرهايي در م ن مققدس داده شقد )

. )

284

231ققققققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققق 131ص 3ي وخشهاپان شت

ي همقه ،كسقان ا كه ورخقي (. تا آن ي عرويتر مه 41دراسلام، گلدزيهر ص

(. پيدا است كه مردم 311مقدسي ص شمردند ) انشينان او را پيغمبران مي

(. 32ص1وخش 1ن. ك: وند ياف ند. )ها را در ام يان نميچنين صفت

پقاي رو )ص في( مقام خلفاي راشدين را پا وقه هاي ميانههق ق گن سيست

هقاي شقمردند. و گن سيسقت م مد والا ورده، قطب اشراق پس از م مقد مقي

وردنقد و داشق ند، وقالا مقي مقي تنها علي را، كه ام يقان دشقمن تندرو )غلات(

ب حققر علققي دانسقق ه ديگققر انشققينان را وققا طرفققداران امقق ي ايشققان غاصقق

شمردند.مرتد مي

ورد و ق ام يان وه تعليمات گن سيس ي تا آن ا كه مقام م مد را والا مي

ي انشقينان او، وقه سقبب دسقت خقالي وق دن دادند، ولقي دروقاره ميدان مي

يشقنيان تقر از پ كرده، ولكه خ يش ن را وقه حقر م مقدن خ دشان، سك ت مي

( 6پان شت ي اول م ض ع نيمه گرف ند )شمردند و ايشان را وه مسخره ميمي

ك ويدند.اما علي را وه سبب رقاوت خان ادگي در تاج و تخت وه سخ ي مي

هقاي ها روي كقار آمدنقد، ك شقش ز ق عباسيان كه وه دست گن سيست

لا وردن مققام م مقد و راشقدان ادامقه دادنقد. از سق ي ديگقر وقا آنان را در وا

وروي ام يان را ريخ ه، ايشقان را ها، هر چه ت انس ند آكمك همين گن سيست

هقا كقه وه ضديت وا اسلام م ه كردند. ولي عباسيان وا ايقن نظقر گن سيسقت

او داراي مققام گنق س و اشققراق ي انشقينان م مقد وايقد ماننقد خق د همقه

ورزيقده تدست و دن خ دشقان، سقخت مخالفق تهي واشند، واز وه همان سبب

هاي تندرو از كارها وريدند.دست گن سيست

تقر از راشقدين ديقن ي سخن آن كه: ام يقان از آن روي سسقت چكيده

روي ام يقان از و از آن و دنقد، تقر مقي ند كقه از ايشقان م مقد انق خ انده شده

هقا دردوران عباسقي تبليغقات گن سيسقت كه تر قلمداد شدنددينعباسيان وي

. .

283

138ص 3هاي وخشققققققققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققق 238

ها عليه عباسيان وا قدرت تبليغات همان گن سيستو د اما عليه ام يان آزاد مي

گرديد. حقيقت تاريخي آن است كه راشدين از شد و ناو د ميدولت رووه رو مي

تر و دند.تر و ايشان از عباسيان عقب اف ادهام يان عقب اف اده

: عبققدالملك پققيش از خليفگققي، عاوققدي ناسققك 114: 3اوققن سققعد -4

اوزنولهقق از« 134امپراتقق ري عققرب و سققق ط آن ق » ، ن. ك: وقق د. نيققز

Wellhausen كه وغلط وه اون ق يبه منس ب شده« الامامه و السياسه» و نيز

ي ايمقان و پرهيزگقاري خليفگقان دهنقده ( كه مق اردي نشقان 1114قاهره )

Degoeje .V « دو گ يققه» دهققد، ن. ك: مقالققت را وققه دسققت مققيامقق ي

. 421Studi Orientali -413: 1« خاوري يهاوررسي» ي در مجله

( آمده است كه مروان يك پقدر 2B :111اون سعد در منبع ديگري )

ويعقت نقزد او رف قه عبدالملك در تاييد مذهب ك شا و د و كسقاني كقه وقراي

( 22: 2اوقن سقعد خ انقد ) سق ققرآن مقي و دند. او را ديدند كه وا چراغ كق

كقرد، و نيز: عبدالملك مردم را وه زنقده داشق ن ك قاب و سقنت دعق ت همقي

( ولكقه حجقاج 23: 2اوقن سقعد شقمردند ) مردم همگي او را پرهيزگقار مقي

ي دشمني پرهيزگاران وا وي، گاهي وقه پرهيزگقاري ت صقيف شقده ه وا همه

ي تعيين وقت وقراي (: درواره 1186: 2و طبري 14‘ 12: 2اون سعد ) است

آرد:« 63: 2ال يق ان » دعا و اس غفار و نمقاز در مسقا د. قاحظ در ك قاب

اميقه وققت را قرآن خ اندي. و اين مخالف مشه ر اسقت كقه ونقي حجاج دائما

گذرانيدند.نامه خ اني ميوه شعر و نسب

خ اننقد هايي كه اين خليفگان را پيش اي دين و راهنما مقي اما از قصيده

پيققدا اسققت كققه وققراي نزديققك شققدن وققه خليفققه و كارمنققدان دول ققي

ققاهره انقد، ماننقد آن قا كقه در ديق ان ريقر ) و ياف ن مقام سقاخ ه شقده

. ) .

286

231ققققققققققققققققققق قققققققققققققققق 161 -138ص 3هاي وخشپان شت

« ذوالن ر» ا ر دوم، دش مروان ردر س ايش عم 11: 2‘ 168: 1( هق1313

نقققايض چ ناميققده اسققت )« امققام الهققدي» خ انققده، نيققز ريققر، خليفققه را

‘ 13 -22ذيققل « عجققاج» ( ن. ك: نيققز 11ويققت 114ص B evanويقق ان

. Goldziher Muh. Stub«. 381: 2وررسي در م مديت » نيز،

چ Papyri Schott Rinhardt 1 :33وكقر، ورديقات شق ت رينهقارت -3

.33( 1116هايدلبرگ )

، نيز: يزيد حسين و يارانش را ودان دليل كشقت 4A :131اون سعد -6

(.342: 2كه ور امام خروج نم ده از دين دا شده و دند )طبري

اي سياسي مخالف مذهبي در هگروه» لهاوزن است، در واين ت صيف -1

نگن، يهاي انجمقن پادشقاهي علق م، گق ت وررسي 1111ورلين « ناسلام واس ا

.1ص 2فلسفه و تاريخ، ش

.2111: 1طبري -8

ريققر، سققرك ب كققردن ام يققان مرقيققام كننققدگان را سقق ده، -1

(. 62: 1دي ان گذاران خ انده است )پيروزي ور ودعت

11- B ه در اين واره مطالبي دارد. 111: 2: اون سعد

Hellو م ي، طبقات الشعراء چ هقل 342: 2، 3411: 1طبري -11

وررسقي فلق تن ن فقا اميه، نيز مقايسه كنيقد وقا ي نخس ين ونيدوره 136ص

.1چ Recherhes Sur La Dominationarabي حك مققت عققرب دروققاره

ي : السقياده و العرويقه و الشقيعه تر مقه M]= 13‘ 36ص 1814م مس رداآ

.11حسن اوراهي و م مد زكي چ قاهره ص

12- B :36، صفل تنن فا: ن. ك.

281

164 -161ص 3هاي وخشقققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققق 241

Etudes sur le regne de Moawiaي معاويه هايي دروارهوررسي -13

.46: 2ي ويروت : مجم عه Bوه وعد ] 134از: واوالامنس، ص

14- B و سرسخ ي حجر ون عدي كه وه طرفداري 1: 13: 21: اغاني ،

از علي ورضد زياد، فرماندار وفادار ام ي وه پا خاست، وه عنق ان كفقر وقه خقدا

ود نام شد.

68: 3ع از سخنان م مد حنيفه كه در طبقات اون سعد اين م ض -13

ش د.آمده است، فهميده مي

در « رو دنقد ايشقان فقيء را مقي » نك هش از ايشان وه ايقن كقه -16

( 183: 2، سقنن اوق داود 4A :166اون سقعد وسياري از اخبار آمده است )

[B هقاي وقه مر وه انشين خ د: او نبايد از غنيمقت : مقايسه ش د وا وصيت ع

( .11: 161: 1دست آمده، چيزي را از زيردس ان وروايد )ويان احظ

.311: 2طبري -11

ز فيچ هق رو « هاشقميات كميقت » هاي امق ي ن. ك: وراي ودعت -18

Horovitz .V كه وسيار مه است. 123ص

11- B دهد.نشان مي 133: 3از آن را اون سعد ي البي: نم نه

چنان كه سعيد ون مسيب در هقر نمقاز خق د، وقه مروانيقان نفقرين -21

(.13: 3فرس اد. ) اون سعد مي

21- B ن. ك: دي ان فرزدق چ و خر :V .B oucher :61.

22- B فرهنققققگ ، نيققققز ن. ك: اشقققق روتمان،11: 1: شققققافعي، الام

-كه اين قاعده را نبه .Strothmann, Kultur der zaiditen 13زيديان، ص

ي عم مي داده است.

288

241قققققققققققققققققق ققققققققققققققققق 163 -164ص 3هاي وخشن شتپا

23- B 111: 4: اون سعد.

24- B 1: اون سعد :A :38 ‘18فلسفي تقاريخي علمقي وقه ي . و نشريه

(.1116) 81اف خار ن لدكه، ص

هقاي حجقاج اين، وا ايسق ادگي مر يقان و نكق هش ايشقان از سق -23

ي رژيق امق ي راي ( منافاتي ندارد، زيرا كه مر يان درواره213: 6) اون سعد

قطعي ندادند.

تققرين كسققان وققراي ز مر ققياوققن سققيرين ا» در ققاي دگققر ماننققد: -26

يعنقي در صقادركردن «. و دگيرترين كسان نسبت وه خ يش ميمردم و سخت

تهقذيب حك ور ه قطارانش نرمش داشت و نسبت وه خ يش وه عكس و د. )

(.118ن وي ص

ي پرهيزگقار امق ي عمقر كننقد كقه خليفقه ورخي مر يان نقل مقي -21

) اوقن . ايشان در اين مساله و قث كقرده و وقا آنقان همسقاز شقده وق د وا دوم

(.128: 6سعد

( راي 214: 6ايققن راي مر يققان ديققرين وقق ده اسققت ) اوققن سققعد -28

(. 4A :111مي نيز مانند آن است ) اون سعد اي اسوريده

21- B 314: 3: اوققن سققعد[ .M گ يققا وققاوينگر وققا شقق اب وققر عبققارت :

چنان ورم ن گلدزيهر افقزوده اون سعد گذش ه، آن را وه نادرست فهميده و ه

ي طاووس ون كيسان كه خق د يقك است. زيرا كه در آن ا اون سعد از گف ه

آورد كقه: مقن از مققردم مق لاي گن سيسقت فارسقي يمنققي اسقت چنقين مققي

وينقي كقه مقي نامنقده و چنقان عراق در شگف كه چگ نه حجاج را م من مقي

اين درست عكس آن است كه وقاوينگر وقرم ن ك قاب گلقدزيهر افقزوده اسقت

.

281

164ص 3هاي وخشپان شت قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 242

دهققد كققه مر يققان در ايققن مقق رد نيققز ماننققد غققلات نسققبت و نشققان مققي

انققد كققردهگيققر وقق ده، ايشققان را تكفيققر مققي وققه فرمانروايققان سقق مگر سققخت

انقد نقه وقه شقمرده گير و ده، ايمان را وه دل ميي مردم آسانو نسبت وه ت ده

م دادن كارهاي ظاهري.انجا

21"- M انگققاري ايشققان و سققهل مر ئققهي افكققار ي ريشققه: دروققاره

« كقار انقدام » وقر « دل كقار » هاي اندامي، يقا تقر يح دادن ي عبادتدرواره

گيري غلات در تكفير فرمانروايان س مگر، وايد م قه ي آن وا سختو راوطه

گيقري هقي تناقضقي نيسقت. وقراي گيري و اين سختن آن آسانو د كه ميا

روشن شدن مساله وايد م ه نكات زير و د.

ي مغقز انسقان ي احكقام و قق انين را زاده ي هندو ايراني همهآ ق انديشه

دانسقت. امقا ها را قاوقل قرح و تعقديل و نسقخ مقي شمرد، از اين روي آنمي

دانس ند )ماللهند، او ري ان ويرونقي ا الاهي و تغيير ناپذير ميساميان ق انين ر

نيز ديده ش د. 11(. پان شت 81 -81ص

هقاي ايرانقي ب ق پس از آميخ ه شدن افكار آري و سقامي، گن سيسقت

مسلمان شده، وه ناچار احكام و ق انين را وه دو دسق ه وخقش كردنقد. يكقي را

( از طقرف خقدا و ديگقري را عقلقي و : وصقفي ي سجسق اني وه گف ه سمعي )

و سجسق اني، اثبقات النبق ات 136الدين، صوغدادي، اص ل وشري شمردند )

الله ناميقده و ( و حقر وصقفي هاي گ ناگ ن را سقمعي و ) ( پرس ش 118 ص

ققبح را و نسق حالناس خ اندند. پس حك معاملات ميان مردم را عقلي و حر

وغقدادي، الفقرق انقد ) س ند، زيرا پيش از حك شرع ه م د وق ده عقلي دان

( چنقان كقه ورخقي از ققدريان و مع زلقه اصق لا احكقام را 214الفقرق، ص وي

( گقروه مرداريقان ارث را 132 ‚128وغدادي همانجا، ص شمردند )الاهي نمي

(. تاروزگقار الم تيقان، اسقماعيليان 163د )همانجقا، ص شمردنالاهي نميقان ن

.

211

243ققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققق 164ص 3هاي وخشپان شت

شققمرده، م ناسققب وققا وضققع روز تغييققر ققق انين ازدواج وردگققي را الاهققي نمققي

(. فص ل سيدنا دادند )مي

الله( و قق انين ج ق چ ن سنيان مانند يه د ميان ق انين سقمعي )حقر

هقاي وقاطني فهميدند، از ايقن روي گن سيسقت ( فرقي نمي الناسحر عقلي )

خ اندند.( را اواحي، يعني هرج و مر ي مي مر ئهشيعه، ص فيه، )

معنقي، و هقل و كفقر را نيقز د ق فكر هندو ايراني، عل و ايمان را يك

( امقا سقاميان ايمقان را وقه معنقي 131: 2شمرد )اشعري، مقالات م رادف مي

دانسق ه و كفقر را وقه لي و كارهاي انقدامي مقي متسلي و ا راي دس رهاي ع

شمردند.ها ميمعني سرپيوي از آن

كقار » د وق د نقه خ اه« كار دل» هق ق اگر ايمان همان عل واشد، پس

، فقرق وغقدادي 118: 1اشعري پس ترك پرس ش اندامي كفر نباشد )« اندام

( از اين روي ادويات عرفاني ايران پر اسقت از 33، پان شت ش214 ‚ 144ص

هاي ظاهري و انقدامي و شمردن عبادتورتري دادن ذكر خفي ور لي و پست

تقرك ]« خق ارج » و « وعيقديان »ها. وقه عكقس مر يقان، مسخره كردن آن

شمردند.م ب كفر مي و گناه ارهاي ظاهري و اندامي عبادت

ها در وراور فشار مذهب دول قي سقني نشيني گن سيستو ق پس از عقب

هقا ( شدند، آن هاعبادت ي آن مجب ر وه پذيرف ن احكام سمعي )كه در ن يجه

وراي رسيدن وه علق و ايمقان شقمرده اي را وه ص رت تمرين پذيرف ه، مقدمه

( النقاس حر گف ند: پس از وص ل انسان وه حقيقت معرفت، احكام عقلي )مي

( كقه تمرينقاتي وقيش اللهحقر وه ق ت خق د وقاقي مانقده و احكقام سقمعي )

عققين هققاي، نامققه311‘ 18: 1شقق ند )اشققعري نيسقق ند، از او سققاقط مققي

ي هندي ايقن انديشقه نيقز در پان شقت ( ريشه341 ‚221 ‚111: 2القضات

الله را گ ينقد: تقرك حقر ش د. شقيعه تقاكن ن نيقز مقي ميديده 4وخش 144

. .

211

164ص 3هاي وخشققققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققق 244

النقاس گنقاهي اسقت كقه قز وقا رضقاي صقاحب ش يد، اما ترك حرت وه مي

حر قاول سق ط نيست.

ي سخن:چكيده

دهقد، ايقن گقروه مقذهبي، از نشقان مقي هق مر ئهراء آديگر كه چنان

ي طبري، غانس ان و ده و وه گف هي خراسان و افهاي مسلمان شدهگن سيست

هقق ق 128مقق ي حقارث سقريح مق لاي ايرانقي ) قيام مسل انه نخس ين وار وا

اميه زير شعار لغ زيه از و ميان مسلمان شده و وراوري ( ور ضد وني مق143

وققا تازيققان حققاك وققر خراسققان و افغانسقق ان كنقق ني، آشققكار گرديققده اسققت.

هقاي اسقلامي، پقيش تقر مقذهب شهقاي فكقري ايقن گقروه، ماننقد وقي هس ه

( و قق د داشقق ه اسققت. از سققند تققا فققرات از يقق رش عققرب در ايققران )

هايي كقه كهنگي آراء اين گروه از م ن حديث(. 32ص 1وخش "23پان شت )

شق د مقي انقد نيقز آشقكار ساخ ه مر ئهي پيغمبر در نفرين ور سنيان از گف ه

همقان ثن يقت مر ئقه افزايقد: عقدل ( همين مرد مقي 212فرق وغدادي، ص )

( اسقت از خقدا يعني نفي اشراقي صقفات است، ت حيد ايشان همان تعطيل )

(.216همان فرق، ص )

ي اسقققلام، وقققراي ايقققن گقققروه نقققام عروقققي از پقققس اگقققر در دوره

علي را نخسق ين مد حنيفه پسراند و ماق باس كرده« 116: 1ت وه » قرآن

طرفقان در ميقان علقي و و وقي ر ام يان(، اگ61: 3اند )اون سعد مر ي شمرده

« هاي ظقاهري وقه انقدام در عبادتگرف ن سست» ن س يك معاويه، از اصل گ

فاده ش د، وه سق د خق يش اسق ميها ديده كه نزد مر يان و ديگر گن سيست

ملقل و ن قل ن يسقاني « وعيديقه » و ضقد آن « مر ئقه » اند، اگقر نقام كرده

را وققرآن داشقق ه، كققه شققيعه و خقق ارج را در شققمار چقق ن نقق وخ ي و اشققعري

گيقران نهنقد، آرند و مر يان و ورخي سقنيان را در شقمار سقهل « وعيديان»

ي مقا ي گن س يك ايقن فرققه را از ديقده ها نبايد ريشههي يك از اين پديده

.

212

243قققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققق 163ص 3هاي وخشپان شت

هققاي خراسققان اقققدام دور سققازد، آري چقق ن در آن هنگققام كققه گن سيسققت

ي خ د كردند، از حمايقت آن وخقش از فرمانقدهان گيرانهوه نشر آم زش سهل

طرفقي گزيقده اميقه، وقي هاشق و ونقي عرب ورخ ردار و دند كه در نگ ونقي

گيققري را م ق ققا شققامل حققالو دنققد، ناچققار اينققان، اصققل گن سقق يك سققهل

( غقلات هقاي غقرب ايقران ) . در حالي كه گن سي سقت فرمانروايان نيز نم دند

نگيدنقد، اميقه مقي هاشق را گرف قه عليقه ونقي در همان هنگقام، گقرد ونقي

اميقه نيقز ونماينقد. ونقي گيري را شامل لادانخ اس ند اصل سهلاينان نمي

گيقر مر يقان سقهل ي مقردم، ماننقد شيعيان در عين حال كه نسبت وه تق ده

و دنققد. ازو دنققد، نسققبت وققه فرمانروايققان و خليفگققان، سققخت وعيققدي مققي

هاي غقرب و شقرق ايقران آغقاز گرديقد. ايقن اين ا اخ لاف ميان گن سيست

دو گروه وه عنق ان سقني مر قي در شقرق و شقيعي وعيقدي در غقرب، وراوقر

اميققه يكققديگر قققرار گرف نققد. ايققن اخ لافشققان تققا پققس از مسققلط شققدن ونققي

هقاي شقرق نيقز ناچقار شقدند وقه رهبقري حقارث ح ا هنگامي كه گن سيست

وه نگ ورخيزند، وازه وه صق رت اكادميقك ادامقه يافقت، شقعرها در هجق

هققا در هققا ورضققد يكققديگر نگاشقق ند، كققه يكققي از آنسققروده، ك ققابيكققديگر

( ياد شده است. ولي چنقان كقه ديقدي ، هق نقرمش مر يقان 216: 22ذ )

هاشق اميه وقر ونقي ونينسبت وه فرمانروايان، من صر وه دوران پيش از تسلط

گري شقيعيان تنهقا در حقر فرمانروايقان وق ده اسقت. يه وعيد و ده است،

ايشققان وراصققل اواحققت يي مققردم، در تكيققه گيققري شققيعه دروققاره سققهل

( و در ادغام وقت نمازهقاي پنجگانقه وقه يقك 114ص 2وخش "84) پان شت

شقق د. اماميققان ديققده مققي وقققت نققزد نصققيريان و در سققه وقققت نققزد دوازده

شق د. اشقعري در ديقده مقي 4شوخ 216گري اسماعيليان در پان شت مر ي

لس ف شيعي مر ي و ده و مثال سج دگ يد: رواندي في( مي213: 1) مقالات

آمقده، وقدو نسقبت داده اسقت. وقراي شقناخت 161ور خ رشيد را كقه در ص

.

213

166ص 3هاي وخشقققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 246

و مفاتيح العل م خق ارزمي و وقيش از 186: 1مر يان ملل و ن ل شهرس اني

فضل شاذان چ دانشگاه تهران س دمند است.« ايضاح» همه

3، ش11: 2در م مديت هايي ورسي دشمنان شيعه و دند ) مر ئه -31

: 6(. و وراي رووه رو شدن شيعي م عصب سبايي وقا مر قي ن. ك: اوقن سقعد

داشقت ادامقه مقي مر ئقه اين دشمني تا دوران آكادميك شدن نظريات 112

يك شقيعي 231: 2مق 1161( ]چ 161: 2هق 1311)البيان، احظ، قاهره

رافظي، يك مر ي را چنين هج كرده است:

المر يء سرك أن تراهو وم تو ودائه من ق بل م ته إذا

ف جدد عنده ذكري علققي وصل علي النبي و آل وي ه

[M ي شقيعي و مر قي تقاليف نيز ك اوي وه نام منقاظره 216: 22: در ذ

شده است. ولي ه چنان كقه احمد ون م مد ر اني از فهرست نجاشي نقل

هاي داخلي وقا همگقامي فكقري شقيعه و گذشت اين دشمني "21در پان شت

آميققز نسققبت وققه فرمانرويققان در گن سققيزم و در سياسققت خشقق نت مر ئققه

ت انقد نسقبت مقي شيعي سبايي نيقز در ايقن قا منافاتي نداش ه است. نسبت

اي عبقدالله وقن سقبا كقه در پان شقت وه سبا = يمن واشد، نه شخصيت افسانه

3M ياد شد . 46، 43ص 1وخش

31"- M فاسقه» ، « ضاله» هاي : وراي چگ نگي كارورد فاراوي صفت »،

ي ي منققزوهققاي غيققر قققان ني، ن. ك: مقالققه را حققر حك مققت « مارقققه»

(. 321: 43كا: « ) ي فاضلهمدينه»

ي خ ارج، اين پارسايان م عصب، رحمانهنظر وي 116: 21در أغاني -31

گيقر، ت. ايقن پرهيزگقاران سقخت سق ي خليفگقان امق ي روشقن شقده ا درواره

داشقت مقي كقرد كقه مقردم را از قيقام وقاز هر آن كس را كه حديثي نقل مقي

. .

214

241قققققققققققققققققققق ققققققققققققققق 161 -166ص 3هاي وخشپان شت

(. 182: 3اون سعد كش ند )آم خت، وا ودترين شكل ميطلبي مييا تسلي

161: 43ي خاورشناسي آلمان تن، در مجلهفلن فااين، وا آن چه -32

آورده است، منافات ندارد. مر ئهي واره در

: حك سجده وقه خ رشقيد را M] 114س نفلد، شواون خلكان چ -33

كه اون خلكان در اين قا وقه وشقر مريسقي نسقبت داده، اشقعري در مققالات

: B( . ]213: 1وققه راونققدي شققيعي مر ققي نسققبت داده اسققت )مقققالات

، يقاق ت 11: 111، شهرسق اني چ كيق رتن 113وغدادي، الفرق وين الفقرق و

V . Juynboll 1 :641، و لب الم اسن چ ي ينب ل 12: 313: 4البلدان معج

شناسد . كه وشر را مع زلي مي

( در ايققن ماننققد اشققعري و حنفيققان ي اخقق لاف سققنيان )دروققاره -34

11هقاي خقاور، ي وررسقي زوقان هاي م سسهمساله. ن. ك: ف. كرن: پژوهش

از يك 4B :12، قاول ت ه است حديثي كه اون سعد 261ص 2ج 1118س

را« فزونققققي و كققققاهش ايمققققان » ي صقققق اوي آورده كققققه نظريققققه

اويش ايمقان نمايد: در آن ا وه صق رت گف گق ي ح اريقان در كمق مي ت ليل

آمده است.

هايي از مسلمانان را دانسقت ي واقعي گروهمر ئهت ان والاخره مي -33

ي فقرايض را رهقا كقرده كه اساس اسلام را پذيرش خداي يگانه شقمرده همقه

يعنقي پرسق ش « عمقل = كقار انقدام » و دند. صفت مشقخص ايشقان ت قيقر

( مقق 183هقق ق 313نگقارش وقا ورزش انقدامي وق ده اسقت. مقدسقي ) خقدا

مسقجد ديقده اين نام را وه مسلمانان دماوند داده است كه دهات ايشان را وقي

گ يد: از مسلماني وه ت حيد وسنده نم ده، ز زكات هي عمل ظقاهري انجقام

(. 318 أحسن ال قاسي ، چ دو گ يه، ص دهند. )نمي

213

114 -161ص 3هاي وخشققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققق 248

[M ي كهققن: ديهققي كققه هققي يققك از مققردمش : ونققاور يققك افسققانه

گق يي نب دنقد، ناچقار يقك يهق دي را وقدين حرفقه ي تعهقد شقغل أذان آماده

ي د نبق د، شقهادت نامقه را از گف قه گمارده و دند، و او كه مع قد وه كقار خق

ي واژهسققققروده، هققققر ونققققد از ونققققدهاي اذان را وققققا ريان مققققيههمشقققق

ي كققرده اسققت. شققايد ايققن داسقق ان وققا گف ققهآغققاز مققي« گ ينققد: . . .مققي»

ارتباط نباشد .مقدسي وي

36- B ي قدر و ظل ، ميان او الاس د دؤلقي و عمقران سالهي م: درواره

.214: 3ون حصين گف گ يي انجام شده است. ن. ك: مسل

31- B 12: 83: 4هق 1281: الم طا، قاهره.

38- B تعبيققر « إك سققب »و « ك سققب» : كققه معمقق لا وققا كفققات

: ايققن Mشقق د. ]ديققده مققي« ا رحقق ا( » 21: 43 اثيققه شقق د و در )مققي

مقا را كقه در چ 41ما نهاده و 41پان شت را واوينگر افزوده و وه اي پان شت

و چ عروي نيز در همانجقا وق ده وقدين قا آورده اسقت. مقن پان شقت 1111

ي نهقاده وق د وقردم، و افقزوده 1111گلدزيهر را وه اي كه خ د او در چقاپ

تر ديدم ودين ا آوردم .نگر را كه وا اين مطلب م ناسبواوي

پزيگ يي الهام، چ لاتعليمات م مد درواره Pautz .Oن. ك: پ تس -31

.111ص 1818

41- B 81: 1328: غزالي، ميزان الاعمال، چ صبري، قاهره.

41"- M سقبت گ يد: مسقلمانان اوليقه صقفات وقد وقه خقدا ن كه مي: اين

نگقرد و وقا اند، ناشي از آن است كه گلدزيهر اسلام را از ديد سنيان ميدادهمي

ي اولي شيعيان آغاز اسلام ت هي هاي اهل صفه يعني هس هعقايد گن سيست

ندارد.

216

241 ققققققققققققققققققققققققققققققققققق 113 -114ص 3هاي وخشپان شت

(. اون قدي زيه در ك اب الصلاه وقر از اور )مسند احمد حنبل -41

ي وققاوينگر: در نسققخه M. ]46: 1313هققا چ قققاهره، نعسققاني احكققام تققاركي

ي اند. ولي در نسخهرا ودين ا آورده 38ورده شده و 38اين پان شت وه اي

عروي و چ آلماني چنين است .

42- B 31: 4لعل م : غزالي، احياء ا.

شق د: ، و يكي از دعاهاي مس ب چنين آغقاز مقي 261: 2ترمذي -43

و ماننقد آن را وهقايي در « خدايا ما را وقه خ يشق ن وامگقذار كقه درمقاني »

: نيقز ن. ك: يقاق ت چ Bوسيار آورده اسقت ] 121: 1311قاهره « مخلات»

.44: 3مرگ لي ث

نامه و سق گندنامه را مسقع دي در مقروج القذهب مانند اين ورائت -44

فخري» و طقطقي در 316 -313: 2و يعق وي در تاريخ، چ ه تسما 211: 6

.44: 3: و ياق ت چ مرگ لي ث Bاند ]آورده Ahlwardt .V :232 چ «

[M ان پقيش از اسقلام وقه : س گند يا مباهله و لعان كه در هنقد و ايقر

هقق ق 4 ي )شده اسقت، تقا سقده ا را مي« ورسرد» و « ورگرم» هاي ص رت

هقاي مسقلمان داشق ه. در اي در آداب و رس م گن سيسقت ( اي ويژه مق11

ي كش هش د. شلمغانيي مباهله ديده ميويژه ويشيعه ه چ ن كافي وا اص ل

633 -641: 6 آن نگاش ه كه در و ارالان ار ) يمق ك اوي ويژه134هق ق 322

ي كقاوه در مجلقه « مباهلقه » تقر ن. ك: ( چاپ شده است. وراي آگاهي ويش

. طبقققري1(، 11: 33كقققا: « ) آرياهقققا و معجقققزه» . و 68ص 48 -41ش

صخ، 1348چ آلمقان « هقاي ايرانقي وينقي ي هانها دروارهورخي وررسي»

.413ص 1138ويروني، ماللهند، چ 111 ‚66 -63

كقه در ك قاوش در آن نظريه اوا كارادو كه من كناكن ن حس مي -43

هقاي : تفقاوت Bفكر شده واش ]آورده ه 61: 1111پاريس « دين اسلام»

.

211

116 -113ص 3هاي وخشققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققق 231

شقفاء العليقل فقي » هاي مذهبي را در اين مساله، اون قدي زيه در آم زش

آورده است . 83و يژه در ص« مسايل القضاء و القدر و ال كمه و ال عليل

46- B دو پهل و دن ققرآن » : ن. ك: پژوهش وسيار الب هق . گري »

.34: 42: 1111ي پروس در سالنامه

وعققد ) وققه Hubert Grimme 1 :113 م مققد، از: هقق ورت گققري -41

(.1813م نس ر

48- B تر(.كهنسندهاي) از 3‘ 31: 1: ن. ك: سبكي، طبقات الشافعيه

مخ صقققات اساسقققي تقققاريخ تمقققدن در كشققق رهاي اسقققلامي، از: -41

وه وعد. 1ص 1813. لايپزيگ الفرد. و. كريمر

41"- M ( بر : وا اع راف پيشين گلدزيهر ودين حقيقت كه هر دو راي

( در قرآن م د اسقت، ديگقر م ضق ع تققدي سق ريه وقر خراسقان و اخ يار

ي ايققن دو راي م ضققاد در طققرح مسققاله من فققي اسققت. وايققد ديققد سرچشققمه

از كجا وه حجاز و مغز م مد راه ياف ه و ده است.

ي بر و اخ يار پيش از اسلام در ميان طرفداران دو آري كشاكش مساله

هققاي آليققزم هنققدو ايرانققي و طرفققداران ت حيققد عققددي سققامي در دانشققگاه

نقد شقاپ ر تقا اسقكندريه، ريقان داشق ه اسقت. اينقك چ خاورميانه از ندي

ي اين و ث:ت ضيح درواره

طبر اص ل دو آليزم، در اثر تضقاد و تصقادم ميقان دو هقان خيقر و -1

هقا اسقت و شهرسق اني شر، يا نق ر و ظلمقت، هقان سق مي ) كقه سقن ز آن

وي ق آن را معقدل ناميقده( و ق د آمقد، كقه ا قزاي آن وقه تسقا 232: 1ق

. .

218

231ققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققق 116ص 3هاي وخشپان شت

تقرين عضق ايقن هقان سق م از آن دو تركيب ياف قه وق د. انسقان كقه كامقل

آن دو،ي آن دو نيقروي م سقاوي، در گقرايش وقه يكقي از است، وراوقر اذوقه

ي گقققرايش انسقققان وقققه هقققر يقققك از آن دو، آزادي كامقققل دارد. ن يجقققه

تعبيري از رسيدن وه « وهشت و دوزخ» ء است. ااتصال و سپس ات اد وا آن مبد

هنگقققامي اسقققت كقققه پقققرده از « آخقققرت» ء اسقققت. ايكقققي از آن دو مبقققد

القضقات: عقين ي كنار رود و آدمي وه وهشت يا دوزخ رسد. وه گف قه ل چش

(.332: 2ها نامه خدا و وهشت يك معني دارد )

ي هقر يقك از دو سلسقله « از يكقي قز يكقي نزايقد » وناور اصل ثن ي:

هقا علل و معلق لات در خيقر يقا شقرمجب ر هسق ند. تنهقا انسقان در وراوقر آن

ي بققري مبققدء خيققر اسققت و لازمققه« لطققف» و « عققدل» آزادي دارد.

ي تفكيك ناپذير شر است. مسلمانان، وازماندگان اين گروه را س و كين لازمه

(.181: 11ذ كردند )رد مي« اهل ال عجيز» وه نام

دي( خققدا چيققزي غيققر ونققاور عقيققدت ت حيققد عققددي سققامي )يهقق -2

ي هقر خق ب و وقد هقان از خ د هان و ويرون از هقان اسقت و آفريننقده

واشد. او نيرومندترين نيرومنقدان و . . . تقرين . . . تقران اسقت. او مخ قار و مي

يي انسققان در وراوققر ارادهكنققد، ارادهخ دكامققه اسققت، هققر چققه وخ اهققد مققي

واشد. خ ب آن است كقه خقدا وخ اهقد، او هي است، انسان مجب ر م ض مي

ود آن است كه او نخ اهد.

پس از آميزش افكار هندي و يهق دي، چنقان معجق ني پديقد آمقده -3

هقا ن ق ان است كه دا كردن ا زاي آن وس دش ار است و حك ورنقده وقرآن

خيقر شقر ي دوم مقيلادي از صق رت اصقلي ) نهاد. ثقال ث آريقايي در سقده

( آن را مقق 133مقق هقاي گ نقاگ ن در آمقد. مرقيق ن ) ( وقه صق رت = معدل

(ملقل و ن قل ( در آورد ) ن ر ظلمقت = مسقيح = انسقان ققدي وه ص رت )

.

211

116ص 3هاي وخشققققققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققق 232

( آن را در ورخي آثارش وه مق222 -134 (. اون ديصان ) 232: 1شهرس اني

صق رت )پققدر زنقدگي مققادر زنققدگي = فرزنقد = مسققيح( ويقان كققرده اسققت (Dr. H. J. W. Drijvers Bardaisan of Edesse. Assen 1966. PP5)

نيز ديده ش د. 34 -1در ص 1وخش "24و "23و "22هاي پان شت

منس ب وه اون ديصان آمده است: انسان در « قدر» چه در ك اب آنوناور

مسققايل اخلاقققي صققاحب اراده اسققت و در وراوققر دو نيققروي بققري و تغييققر

آزادي كامققل سققلط دارنققد،از طققرف خققدا وققر هققان ت ناپققذير مققادي كققه

دارد. آن دو نيرو عبارتند از:

» هماهنگي است. و در زوقان سقرياني ي نيكي وكه سلسله« نهاد» الف:

ناميده است.« خين = طبيعت رواني

ي شرور و ناهمقاهنگي اسقت. و در زوقان سقرياني كه سلسله« قدر» ب:

ناميده است.« عت سمانيي= طبحلر »

او « ققدر » او است پيش از تركيب وا س كه « نهاد» روان انسان كه

است، در عال بروت، مجبق ر وق ده اسقت. امقا پقس از گرف قاري وقه سق ،

ققق انين» ك ققاب قققدر يققا 11 -11از اخ يققار ورخقق ردار شققده اسققت. )ص

وه عن ان: 1838لندن Curetonچ كي رتن « كش رها

(.Bool of The Laws of Countries

مقالات الاسلاميين اشعري مانند اين سخن را وه نظام نسبت داده است )

2 :21.)

صقفت اما مسي يان اين ثال ث را وه كلقي مسقخ كقرده وقه شقكل سقه

ي بقر ناشقي از ت حيقد عقددي وراي يك چيز در آورده و در ن يجقه وقه تلقه

وققه پيققروي از اشققعيا 22 -21: 1ن. ك: وقق لس، روميققه، يهقق دي اف ادنققد. )

(. چاپ عروي 1: 13 ‚12: 12حكمت ‘ 6: 18ارميا ‘ 16: 21

311

233ققققققققققققققق قققق قققققققققققققققققققققق 116ص 3هاي وخشپان شت

پس نظر كريمر و گلدزيهر و ديگر خاورشناسان پيرو ايشان، كقه بقر را

يي اصققلي همگققي مسققلمانان شققمرده، گ ينققد: اخ يققار وققه وسققيله عقيققده

ي درسقق ي نققدارد. ولكققهمسققي يان سقق ريه وققه اسققلام در آمققده اسققت، پايققه

هقاي نخسق ين اسقلام، چنقان روشقن وق ده ايراني و دن واور اخ يقار در سقده

انققد. هرگققاه سققخن ايققن خ انققدهاسققت كققه بريققان ايشققان را مجقق س مققي

ي حقديث سقازان بقري آن را وقه وايسق اخاورشناسان درست و دي طبيع ق

مجق س هقذه » وسق ند نقه بر مقي وه پيغم« القدريه نصارا هذه الأمه» ص رت

«. الأمه

چنان كقه آميقزش افكقار نئ افلاطق ني وقا يه ديقت، در سق احل ه -4

پيغمبرخيز شرقي مدي رانه، مسقي يت را پديقد آورد، در ايقران نيقز، آميقزش

ت حيد عقددي يهق د وقا دو آليقزم گن سيسقت آريقايي و افكقار نئ افلاطق ني،

ب گرايش اشراف روحقاني در عهقد اشقكاني و روحانيقان زردشق ي دروقار م

ساساني، وه ن عي ت حيد گرديد. پقس وقراي يقاف ن مفهق مي عقام كقه و انقد

هقايي انجقام يافقت. دو اصل م ضاد روشاني و تقاريكي را در ورگيقرد، ك شقش

يرا وققه مثاوققه« زروان = زمققان» روهققي ، و گ« ث اشققه = مكققان» گروهققي

يهقا دروقاره احسان طبري ورخقي وررسقي وس ر حل آن دو عنصر ورگزيدند )

( و ايققن عقيققدت دوم كققه 66 -63خ، ص1348هققاي ايرانققي چ وينققي هققان

يث: لاتسقب ا تر يافت، و چنقان كقه حقد وه زرواني شهرت داشت گس رش ويش

1الايضققاح، فضققل وققن شققاذان چ م ققدث، ص الققدهر فققلن الققدهر هقق الله )

اش دهققد، دامنققه ( نشققان مققي « دهققر» ي ي اوققن اثيققر ق واژه و النهايققه

ش دولقت اي از ك شق ي عرب و حجاز نيز رسيده وق ده اسقت. نم نقه وه زيره

هقايي ي دوآليقزم وقه وقاور ت حيقد، كنفقرانس ساساني وراي گردانيدن فلسقفه

داد. نخس ين كنفقرانس است كه از م ودان، وراي تاييد اين گرايش تشكيل مي

شقققهرت « د پيروزگقققربقققي آذر فرنانجمقققن آتشقققكده » كقققه وقققه نقققام

( تشققكيل شققده و آن مققق212 -241 د، در لارسقق ان، زمققان شققاپ ر اول )دار

. .

311

116ص 3هاي وخشقققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققق 234

را وققراي معققراج رفقق ن ان خققاب كردنققد. او وققا « ارداويققراف» م وققدان م وققد

يي افلاطقين رويقاي ي حنقا و معقراج م مقد و خلسقه خلسقه چ نكاري ه

اي ت حيقدگرا ي ميرداماد، وه وهشت و دوزخ سرزد و ن يجهسهروردي و خلعيه

ي دك قر عفيفقي چ وارداويرافنامقه 116هقا ص وه دست آورد )ورخقي وررسقي

« يقر كرت» (. پس از اين معراج و د كقه دادگقاهي وقه رياسقت 43مشهد، ص

تشكيل شد و ماني ثن ي را م ك م وه اعدام كرد. دومقين كنفقرانس را شقاپ ر

( وه عن ان انجمن آذرپاد ماراسپندان، تشقكيل داد مق311 -311 ذوالاك اف )

( و 111هققا صنسققكي در آورد )ورخققي وررسققي 21و اوسقق ا را وققه شققكل

دول قي زردشق ي را وقه طقرف يك اپرسق ي و هاي ت حيدي آن، مذهب گرايش

بر كشانيد. پس اشراق هنقدي وقه نبق ت اسقراييلي نزديقك شقد و زردشقت

منققد شققناخ ه گرديققد. و در ن يجققهپيغمبققري هماننققد انبيققاي يهقق د، معجققزه

مذهب بر اندكي در ايران ان شار يافت.

هقاي مقردم زيقاد نبق د. ايشقان ها در ميان تق ده نفرانسولي تاثير اين ك

هقاي خرافقاتيش نگقاه ي سقاده و طبيعقي دوآليقزم خق د را وقا پ سق ه انديشه

داش ند، دانشمندان م كي وه مردم ه چ ن مقاني و مقزدك نيقز وقا افكقار مي

-ن اسقت، مبقارزه مقي ي آها كه لازمهت حيدي دول ي و بر و معجزه تراشي

دهد كه ما وا مردمي ويني يكي از فرماندهان عرب گزارش ميكردند. و لذا مي

(.11س 116ص ( نيس ند ) برالاهي نگي كه مع قد وه قدر )مي

پققس از يقق رش عققرب، نيققز ايققن دوگققانگي مققذهب دول ققي و مققذهب

دامقه يافقت. وقا درهق شكسق ن دولقت ساسقاني وقه علقت ها در ايقران ا ت ده

هقا و تغييقر زمقان مهقره ن دست خالي و دن مها مان عرب ز اوه ا شقد

و « الله» اي رخ نداد. در مذهب دول قي، وقه قاي اصقطلاح آهق رامزدا حادثه

شقيطان ققرار گرفقت. خق د « اهريمن» و وه اي « آدم« » ايزد» وه اي

منقد يهق دي شقناخ ه شقد. زردشت نيز همان اوراهي خليقل پيغمبقر معجقزه

.

312

233ققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققق116ص 3هاي وخشپان شت

هققا، غققلات، قققدريان، مع زلققه، شققيعه كققه از طققرف ديگققر در مققذهب تقق ده

م وقه شقكلي اوازماندگان مذاهب ضد دول ي در عهقد ساسقاني و دنقد، هقر كقد

را وقه ت حيقد اشقراقي گردانيقده ياناص ل دوآليزم اشقراقي مان يقان و ديصقان

وه عروي تر مه كردند و وازه وه مخالفقت وقا مقذهب دول قي بقر و ت حيقد

ها، وه مبارزه ادامه دادنقد. ايشقان ربهاي ديد ععددي سني و معجزه تراشي

هققايآيققات برنمققاي قققرآن را وققه آيققات اخ يققاري، و وققا كمققك خطبققه

و نيقز دعاهقاي « البلاغقه نهقج » علي ورضد ت حيقد عقددي در 183‚161 ‚1

مانققدگان مققذاهب م حققد زكردنققد. امققا واسققجاديه، تفسققير مققي ي صقق يفه

وانققي يعنققي بريققان طرفققدار دولققت ساسققاني، پققس ورخققي رززردشقق ي و

وققه سققنيان بققري و ظاهريققان طرفققدار خليفگققان پي سقق ند، و ورخققي ديگققر

« بقر » رو، يعنقي صق فيان بقري گرويدنقد. پقس وه گروه اشراقيان ميانقه

وه ص رت ظقاهر و قه مشق رك ميقان صق فيان و سقنيان شقناخ ه شقد. امقا

و صقدر اصقفهاني وقه نققل « قامع الاسقرار » ي آملقي در گف قه ه در واقع، وق

در اح ال آملي: بر ص في وه « مجالس الم منين» قاضي ن رالله ش ش ري در

تر است تا وه بر اشعري، زيقرا كقه صق في منكقر و ق د يكاخ يار شيعي نزد

ماس ي الله اسقت، پقس مقاوراي بقر و اخ يقار اسقت، امقا اشقعري قايقل وقه

واشند.م داتي است كه مجب ر مي

ي مقذهب دول قي ساسقاني و وه تعبير ديگر، مذهب سني تكامل ياف قه

واشقد. هقاي عصقر ساسقاني مقي تق ده ي مقذهب مذهب شيعيان تكامل ياف قه

. واشدمي بر همان بر ت حيد عدديهمان اخ يار ثن ي است و « اخ يار»

انجيلشقان قايقل وقه و پس اگر ورخقي از مسقي يان سق ريه وقرخلاف تق رات

ه وقه ايرانيقان انقد، نقه آن كق اند، آن را از ثن يت هندو ايراني گرف هاخ يار شده

آم خ ه واشند.

گردانيده است، ر اخ ياري و ده و درمدينه وه برتاگر م مد درمكه ويش

313

111ص 3هاي وخشپان شت ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 236

( شايد وه سقبب شقي ع افكقار مقان ي در مكقه و تمركقز زروانيقت و 113)ص

نه و يا اثر آميزش مذهب وا سياست در اين ا و ده واشد.يه ديت در مدي

چق ن ظلق ، ه » دادند وه خدا نسبت ميواس ان صفات ودي كه سنيان

( همقه 31 -33ص 1از وخقش 11ونقد « ) مكر، حيله، قهر، ان ققام، سقميت

ناشي از ت حيد عددي است كه از يه ديت وه مسي يت و اسلام سرايت كرده و

ي آيقات و احاديقث هاي مسلمان شده، قدريان و غلات شيعه، همهگن سيست

هقاي اسقلام نيقز ايشقان پيقروي كردنقد. سقپس ديگقر فرققه آن را تاويل مقي

هقاي سقني ققديمي اند. ورخلاف نظر خاورشناسان كه اسقلام را از ك قاب كرده

تقرين سقنيان نيقز مع ققد ا خشقك اند، امروز كسي از مسقلمانان، ح ق شناخ ه

واشد.وه آن خرافات سني قدي نمي

31- B :هاي اسلامهاي مسي يان و تدوين آم زشكشاكش» : ن. ك »

. اين پقژوهش 113تا 113: 26، 1111ي آس ري در مجله C. H. Beclerاز

آمقده 441 تقا 432: 1در 1124هاي اسلامي چ لايپزيگ وررسي» در ضمن

ي انديشه و آم زش آزادي اراده، تاثير مسي يت ورروي ساخ مان اوليه«. است

ش د آشكار و ده و خ د مسلمانان نيز اس نباط مي 11: 8وه ط ري كه از أغاني

: شكي نيست كه بر مسي ي كم ر از بقر Mاند. ]نيز از اين تاثير آگاه و ده

22 -21: 1پ لس، روميه » سني است. ولي وه هر حال در مسي يت نيز طبر

: 13و 12: 12و حكمت 16: 18و إرميا 16: 21وه پيروي از يه د در ايشعيا

ي بر آشكار است. از پژوهش علمي وقه دور اسقت كقه مقا تقاثير عقيقده « 1

يري ، و افكار اخ يقار اخ يار مطلر ثن يان را در اعراب مها ر وه ايران ناديده وگ

ي ايراني را واگرف ه از مسي يان روم وشمري .مع زله

31"- M مق 633: دليلي در دست نيست كه پس از سق ط تيسف ن در

314

231ققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققق 111ص 3هاي وخشپان شت

ليفگقان اهقل وه دست عرب، مركزيت فكري امعقه از آن قا وقه دنبقال خ

دهقد كقه ام ي وه دمشر من قل شده واشد. ولكه وه عكس، تقاريخ نشقان مقي

هاي ايراني پس از سق ط تيسف ن و س را، وه زير ل اي قبايل عقرب گن سيست

« كنانققه» و « قققيس» و « كنققده» و « عجققل» در آمققده، وققه نققام مقق الي

انقد. ورخقي از اصق ل از آن در ك فه مجامع علمي داش ه در خلافت علي و وعد

و « إهليلجقه » و « ي وقن ققيس اصقل سقل » ي شقيعي چق ن چهار صقدگانه

ي كقه همقان ققان ن نامقه « ) ناصقح ناصل طريف وق » و « مصباح الشريعه»

هققاي علمققي مقق الي در عققراق ي همققين انجمققن( زاده اسققت 44آوگققار، كققا

سق اد در دمشقر ديقده اند. چنين نبشي در پيرام ن دروقار ام يقان وقي و ده

نيز ديده ش د. 3وخش 11ش د. پان شت وندنمي

31 - B ميوه چش 141: 3: گس رش اين نبش در گزارش اون سعد-

مق ي عمر )مق( و سال ن اده121هق ق 116ي او وكر )مق خ رد كه قاس ن اده

دهند.ي قدريان نشان ميميلي خ د را نسبت وه انديشه( وي مق121هق ق 116

31"- M رساله وه عنق ان 41شناسي اين م ض ع: در ذريعه : وراي ك اب

شقماره عنق ان 41و « خلقر أفعقال و أعمقال » رساله 1و « بر و اخ يار»

ش د.ديده مي« قضا و قدر» مثن ي 18و « قضا و قدر»

31""- M ققدر » از اون ديصان نقل شقد: "41كه در پان شت : چنان »

نام يكي از دو نظام خير و شر است كه هر دو ح مي و تغيير ناپذيرند، و انسان

مطلقققر دارد. پقققس در وراوقققر آن دو در مسقققايل روحقققي و اخلاققققي آزادي

ي ضققد وققه ضققد در كققار نيسققت، ولكققه قققدريان وققه آزادي اخلاقققي و تسققميه

اند.ي علل و دهرواني انسان و در عين حال قايل وه بر مادي سلسله

32- B و دنقد از ايقن نقام ي آزادي اراده مقي : كساني كقه پيقرو عقيقده

را وه دشمنان خ د دادند.« قدري» آمد، ودين هت نام خ ششان نمي

.

313

118 -111ص 3هاي وخشقققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققق 238

القدريه مج س هذه الأمه » اي ساخ ه وه پيغمبر نسبت دادند كه سپس مله

غمبقر را ورضقد ققدريان ايشان ودين ترتيقب پي « = قدريان مج سان اين ام ند

غقرر » سني قرار دادند. كلامي نيز وه علي نسبت دادنقد كقه آن را مرتضقا در

و زمخشقري، كشقاف، در 1: 38هق . ص1211تهران « ) الف ايد و درر القلايد

ن. ك:« قدري» هاي مخ لف ي معنياند. درواره( آورده16: 41تفسير فصلت

Rivista degli studi orientaliهققاي خققاوري ي پققژوهشنققالين در مجلققه

پقا كقرده : گلدزيهر در ايقن قا دو فقرض وقي M. ]466 -461ص 1116: 1

انقد. دوم آن كقه است. نخست آن كه قدريان نقام خق يش را ورسقنيان نهقاده

هقا سقني وقه انقد. ولقي در واققع كقه عقرب دريان سقاخ ه حديث ياد شده را ق

ايققران آمققده و وققا افكققار ايرانققي آزادي اراده رووققه رو شققدند، ايققن حققديث را

انققد، سققپس قققدريان گف نققد: چقق نورضققد ايرانيققان طرفققدار اخ يققار سققاخ ه

ص د پيغمبر سنيان بري و ده است نه ما كه قدر وه معني بر است، پس مق

واشي .قايل وه اخ يار مي

32"- M آمده « ت رات» ي واژه« هندي» ي عروي وه اي : در تر مه

ديده ش د. "33تر واشد. پان شت است و اين شايد درست

32""- M ز وه تعهد يك اپرس ي كه در عقال « 112: 1اعراف » : در

هقاي بريقان كقه ذر از فرزندان آدم گرف ه شده، اشارتي نيست، ليكن حديث

دهد كه خدا افعال وشقر اند، ت ضيح ميمفسراني چ ن ميبدي در آن آيه آورده

را نيز در همان هنگام معين كرده و د.

33- B 1: 24ش را » در تفسير 6: 23: ن. ك: طبري.»

33"- M : و اين فكقر ي عروي افزوده شده است: ]در اين ا در تر مه

ي خاورشناسقي آلمقان گ يد: ]ن. ك: مجلههندي است سپس در پان شت مي

واوينگر است. 36 و اين همان آغاز پان شت 318: 31

316

231قققققققققق ققققققققققققققققققققققققق 111 -118ص 3هاي وخشپان شت

34- B ،11: 188: 2هق 1212ص يح، چ و لاق : ترمذي.

34"- M وازه گلدزيهر سبب پيدايش آراء قدري و مر ي و مع زلي را :

خ اند، و مخالفان ايشقان را نقه آزادانديشي ولكه افكار پارسايانه ميهدر اسلام، ن

داند. ليكن مسقل اسقت كقه اسقلام پرسته ميهاي كهنهحكام عرب ولكه ت ده

و ماديقت ]وق ده ترمنش ي يك ، ساميراي عروس ان در سده سني عروي ص

منش م افيزيك عراق و ايقران، ودايي آن آشكارتر از اسلام گن س يك و هندي

ي گن سيزم كه در خ د قرآن نظر از تخمه ي دوم و ده است. و وا صرفدر سده

رت پ شي شده است، ت ل اسلام از صي سه خليفه پردهنيز و ده و وه وسيله

ن اول رخ داد، خق د ا وه س ي م افيزيس ، كه در دو قرسني مادي ودوي ص ر

ت ان ودين سادگي، آزادانديشي را از آن سلب كرد.ن عي ترقي است و نمي

« حكقام عقرب » را وقه قاي « مقردم » اش باه گلدزيهر در آن است كه

و دان مقذهبي شمرد و آراء قدري را صدايآراء م افيزيك قدريان مي مخالف

هقاي مقردم آريقايي كنقد. در صق رتي كقه تق ده قلمداد مقي « اي پارساعده»

ي م افيزيقك رسقيده و خ دشقان نق عي عراق پيش از آمدن عرب وقه مرحلقه

ققب قدري مسلك و دند. و اين حكقام و مهقا ران عقرب و دنقد كقه در اثقر ع

ي پيغمبقر هقا از گف قه تر وحشت داش ند، حقديث اف ادگي از اين و دان عالي

سققاخ ند. آري يققك هققاي مسققلمان شققده مققيورضققد گن سققيزم و گن سيسققت

اقليت عرب ه از ققدر و گن سقيزم طرفقداري كردنقد، و ايشقان همقان اهقل

ي اسقلام را از ميقان ي اوليقه ن خاندان م مقد و دنقد كقه هسق ه صفه و پيروا

ي پققايين اعققراب تشققكيل داده و دنققد. گلققدزيهر و قق د در وققدرها و طبقققه

افكققار نسققب ا م رقققي گن سققيزم ايرانققي را هنگققام فقق ح عققرب و تققاثير آن را

ي گيقرد، پقس آغقاز آزادانديشقي مسقلمانان را تقا سقده يده مقي در فات ان ناد

كشقد. از ايقن روي او ي ي نان آغاز شد وه عققب مقي ي فلسفهس م كه تر مه

.

311

181 -111ص 3هاي وخشققققققققققققققققق پان شتققققققققققققققققق 261

نامد و اين نگرش نادرست ا افكار پارسايانه ميهاي م رقي سه قرن اول رپديده

وا دوگ نه پارسقايي 4وخش "31دهد. ما در پان شت را تا پايان ك اب ادامه مي

در قرن اول آشنا خ اهي شد:

الف: پارسايي گن س يك و م رقي و طرفدار هنر.

ي ص رايي كه دشمن هنر و ده است.اف ادهب: پارسايي عقب

33- B ي خاورشناسي آلمان : مجلهZDMG .31 :311.

: ونقا B] 318: 31ي خاورشناسي آلمقان اضافه ورآن، ن. ك: مجله -36

گنقاه وقه وهشقت كند كه ك دك وقي وررواي ي ديگر؛ پيغمبر اين را سرزنش مي

و ده، سرن شقت او اي در پدرش ميورود، چ ن در م قعي كه اين ك دك نطفه

( اين روايت م رد ان قاد و 286مسل : پس از مرگش تعيين شده و ده . ) وراي

م ن دميري «. عصف ر» ي ماده 141: 2ر گرف ه است. ن. ك: دميري نفي قرا

ي مسل قرار داش ه نيز م افر نيست.وا م ني كه م رد اس فاده

ايقن 233‘ 1211ص« امپرات ري عرب و سقق طش » هاوزن در ول -31

انققد دانققد نققه عقيققدتي. قققدريان آوردهضقق ع را ناشققي از علققل سياسققي مققيم

هايي كه وه عبدالملك حجاج ن شت ك شقيد تقا كه حسن وصري پارسا در نامه

فرمانروايان امق ي را وقه پق چ وق دن عقيدتشقان در بقر آگقاه سقازد. ن. ك:

قق « مع زلقه » ق T. W. Arnoldچ آرن لقد احمقد وقن ي يقا، ملقل و ن قل،

وعد.وه 12ص 1113لايپزيگ

. 23: 61و نيققز همانجققا 341: 31ي خاورشناسققي آلمققان مجلققه -38

شعرهاي بري فرزدق قاول ملاحظه است.

318

261 قققققققققققققققققققققققققققققققققق 182 -181ص 3هاي وخشان شتپ

38"- M ي احكقام را وشقري و : ساسانيان ونا ور طرز فكر آريقايي همقه

و د. دانس ند كه قاول تغيير نيز ميناشي از اشراق عقلي پادشاهان فيلس ف مي

و دند. اما خليفگان خ دشان نيز مدعي ن عي اتصال گن س يك وا عقل فعال مي

و تغييقر ناپقذير، راشد و ام ي ونا وراص ل عقايد سامي احكام را الاهي م قض )

شمردند. ايشان دس رهاي الاهي را تنها وه ص رت خشقن وحقي ( مي242ص

تر اشقراق و گنق س ساسقاني آگقاهي كرده، از ص رت رقيراسراييلي تص ر مي

نداش ند تا امكان ادعايش وراي خ د ايشان نيز ممكن گردد. از طرفي ايشان در

اعلام كرده و دنقد، پقس ناچقار وحي اسراييلي را نيز وا مرگ م مد وس ه شده

وراي ت يه اعمال خ د وه فرم ل قضاي ازلي دست زدند. اين فرم ل وه گف قه

سقاخ ه 112: 1گلدزيهر تقليدي از ت رات است و از روي عهد ألسقت اعقراف

شده است.

.11: 11أغاني -31

.223اون ق يبه المعارف، ص -61

[M شق د، در حقالي ار ققدري مقذهب ديقده مقي ا عطاء ون يس: در اين

ي ساسققاني. كققه هنقق ز زوققان عروققي را درسققت يققاد نگرف ققه و وققه رسقق دوره

گرد مشغ ل اسقت. او وقه همقراه معبقد سرايي دورهس انادر ك چه و وازار وه د

چرا پادشاهان خق ن مسقلمانان را » سيدند: هنمي وه نزد حسن آمده از او پر

«. گ ينقد ( دورغ مقي ام يقان اين دشمنان خقدا ) » حسن پاسخ داد: « . . . ؟

، از وسقايل وقالا وقردن سقطح فرهنقگ كقه در عهقد دگقر دورهسقرايي داس ان

سققت، سققخت مقق رد نفققرت تازيققان قققرار داشققت، ساسققاني م ققداول وقق ده ا

دارد. گلقدزيهر « القصقاص » اون زي ك اوي در وقدگ يي از ايشقان وقه نقام

گ يقان دارد كقه خقدا وخقش هنقدي آن را ي قصقه نيز مقالي وه آلماني درواره

« ي چهارمتاريخ تمدن اسلام درسده» ي ك اب هوه انگليسي درآورده ورتر م

.

311

184 -182ص 3هاي وخشقققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققق 262

2ي عروقي نيقز در ج افزوده است كه در تر مقه Adam Metzتاليف آدم م ز

آمده است . 136 -146ص

.41: 2الامامه و السياسه -61

61"- M هقاي عقرب مهقا ر واشقد : در اين قا نيقز مقصق د وايقد تق ده

231ص 41هاي و مي آريايي، زيرا كه ايرانيان چنان كقه در پان شقت نه ت ده

ثن ي و اخ ياري مذهب و دنقد، و مسقي يان گذشت پيش از آمدن عرب خ د

ايشقان وا گرف قه وا كندي ق تازيان اين عقيقدت را از و سپس ق هر چند كم ر

و دند.

را نخس ين طقرح ورخي راويان، م مد ون حنفيه 236: 6اون سعد -62

اوقققن سقققعد انقققد )گقققري( شقققمردهي ار قققاء )مر قققيي نظريقققهكننقققده

3 :61 :16[ )B ( اين پسرزاده241: 3اون سعد : وه روايت ديگر ) ي او حسن

تدوين كرده است. در ايقن وقاره نيقز ن. ك: « ار ا» ي روارهاي دو ده كه مقاله

.64ص 3: 1فرهنگ معاصر

62"- M هقاي آريقايي را : ان شار افكقار ققدري آغقاز نفق ذ افكقار تق ده

در اعققراب مهققا ر اعققلام كققرد. امققا در اثققر سققرك ب قققدريان، ايققن نفقق ذ

در آمد. آري در اين مرحله ققدريان و مع زليقان « مع زله» تر ص رت ملاي وه

اي ( و تا اندازه الب ه مان ي نه زرواني هر دو حامل و ناشر افكار اشراقي آريايي )

ي مقام ن عباسقي وقه ضد ارسط و دند، ليكن هنگامي كه مع زلقه وقه وسقيله

ي ارسط وه عروقي فلسفهي حك مت كشانيده شدند، خ د وه آل ي وراي تر مه

كردنقد. پقس تبديل گش ه، ورضد اشراقيان اخ ان الصفا و راوندي فعاليقت مقي

نيز ديقده "113ت ان مع زله را وه ط ر دروست ضد ارسط ناميد. پان شت نمي

ش د.

ي خاورشناسققي ن. ك: مجلققه« مع زلققه» اي وققراي معنققي واژه -63

.

311

263قققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققق 184ص 3ي وخشهاپان شت

« مع زلقه » ي قا واژه . در آن223: 3نيز اون سعد «. پان شت 33: 41آلمان

آمققده اسققت و مع زلققي را صققف ي وققراي پارسققا قققرار « عاوققد، زاهققد» مققرداف

ي داده شقده وق د كقه زنقدگي : وه هر حال اين لققب وقه كسقان Bداده است. ]

گذارنيدنقد مردمقاني عاوقد، منقطقع اي را كه وه خدا پي ند داشت ميپارسايانه

اع ققادي چق ن م مقد وقن وق ده افقراد وقي ( تاسك، م اله 218همانجا ص )

سققت وياورنققد دادنققد تققا ايشققان را وققه راه رامنققاذر معاصققر مققام ن را وققي مققي

ي( در تر مقه 11: 11أغقاني و زندگي ايشان را وه ص رت عاودانه درآورند )

انقد كردهتر مه « مع زلي» را وه « فريسي» ي هق واژه1233عروي انجيل چ

(.113: 11ي المشرق، مجله )

[M ي ي نقان ي ميلاد مسيح، يه دياني كه وقا فلسقفه نخس ين سده: در

« فريسقي » ا آن ورآمده و دنقد دادن مذهب خ يش وآشنا شده، درصدد آش ي

ي خ انققده شققدند. مسققيح خقق د يكققي از همققين يه ديققان فريسققي وقق د. واژه

شدن و اع زال است ه ريشه كه در عروي وه معني دا« فرز» وا « فريسي»

ي دوم هجققري، سققنيان وققه تقليققد يهقق د، ايققن واشققد. شققايد در سققده مققي

خ انده واشند .« مع زله» گران را انشعاب

63"- M ي گن سقيزم : آراء مع زله نيقز ماننقد ققدريان و مر يقان زاده

هقاي ثنق ي ايقران ساسقاني وق د كقه ي فرققه انديشقه ي آريايي و تكامل ياف ه

ها گردن نهادند، پقس اسقلام ك خ د تازيان نيز ودانوه عروي تر مه شد و ك

سققني وققدايي و مققادي صقق را كققه در قققرن اول از عروسقق ان وققه عققراق آمققده

مققذهبي م افيزيققك در آمققد. ققا وققه صقق رت ي دوم در ايققنوقق د، در سققده

ديقدي گلقدزيهر ايقن ت ق ل اسقلام را 231ص "34چنان كه در پان شت ه

شقمرد. ولقي همقين ي افكار پارسايانه مقي ناشي از آزادانديشي ندانس ه، زاييده

كقه در پان شقت داشدن مع زله از سنيان قشري ظاهري م افظه كار، چنقان

ي آزادانديشققي ايشققان اسققت. آري ايققن افكققار ديققده شقق د خ دنشققانه 63

.

311

186 -183ص 3هاي وخشپان شت قققققققققققققققققققققققققققققققققق 264

وق د، نبق ده ولكقه سقخت خداپرسق انه و پارسقايانه مقي « ئيسقت آته» آريايي

خقداي هنرمندانقه وق د و وقا ا خداي ايشقان م افيزيقك و پارسقايي ايشقان ام

مققادي و زمخققت و ضققد هنققري كققه اعققراب سققني آورده و دنققد تفققاوت

داشت.مي

و ثققي » از ايققن ك ققاب وققه عنقق ان Henri Gallanري گققالان هنقق -64

: Bيقققاد نمققق ده اسقققت. ] 1616ژنققق « يقققان اسقققلامدر مع زلقققه، خردگرا

هقاي ي پقژوهش ي نام مع زله كقه نقالين در مجلقه ورخلاف تعبير اخير درواره

( تلفيققر كققرده، گلققدزيهر تعبيققر قققديمي را 1113) 461 -421: 1خققاوري

. 211: 11( 1118پسندد . ن. ك: اسلام )مي

هاي فكري اسقلام كقه زيقر نفق ذ افكقار آريقايي از نهضتهر يك -"64

گشقق ه، دووققاره و قق د آمققده و از طققرف دسقق گاه خليفگققان سققرك ب مققي

ايتقر، و وقه نقام فرققه تقر، يعنقي سقني مآوانقه پس از مدتي اما وا روشقي نقرم

تقر نشقيني مع زلقه از ورخقي افكقار م رققي بكرد. پس اين عقن ين ظه ر مي

ي آزادانديشي را از ايشان دور كند.ت اند انگيزهمر يان يا قدريان، نمي

از ت. و. ارن لقققد. « مع زلقققه» ن. ك: شقققرح حقققالش را در ك قققاب -63

.18ص

هققد او را، ن. ك:. صققفت ز364ويهقققي، الم اسققن، چ شقق اللي ص -66

ي ايققن عمققر و وققن عبيققد ن. ك: : دروققاره B] 22ارن لققد، همققان ك ققاب ص

.61 -66هق ص1288مرتضا، غرر الف ايد و درر القلايد چ تهران

وق د ي چهارم صفت زهد هن ز از صقفات آشقكار مع زلقه مقي تا سده -61

(.11: 25311)ياق ت، چ مرگ لي ث

[M هقق( زهقد يقك مع زلقي را 383 ا اسقماعيل وقن عبقاد )مقق : در آن

.

312

263قققققققققققققققق ققققققققققققققققققق181 -186ص 3هاي وخشپان شت

گيقرد كقه زهققد منشقاء پيققدايش سق ده اسقت. گلققدزيهر از ايقن ن يجقه مققي

ي ست. اما اگر م ه واشقي كقه مع زلقه ماننقد همقه ي مع زلي و ده اانديشه

م، در اثقر فشقار دروقار هقاي گن سيسقت ديگقر در چهقار ققرن اول اسقلا فرقه

گققري سققير وققه روز از آزادانديشققي دور شققده، رو وققه سققني خلافققت، روز

ي چهارم اشخاصي چق ن همقين صقاحب كه در سدهاند، تا آننزولي طي كرده

مثالب ال زيرين» اند و وه شهادت ام نداش هعباد يافت شدند كه از اع زال ز ن

( ونقا وقراين اف خقار 11: 43كاوه مردي سال س و م ظاهر وه مذهب و ده )«

ي خشقك نهي پارسقايا ت اند هس هكسي، نميوه زهد در چنين عصري از چنان

كققه سققياق كققلام ي دوم اثبققات كنققد. وققه ويققژه آن وققراي اع ققزال در سققده

، ريقان را وقه عكقس واققع تقاريخي، مر ئهي گلدزيهر همانند نظرش درواره

نيقز "63و "34دهقد. پان شقت سيري از پارسايي وه آزادانديشقي لق ه مقي

ديده ش د .

: تققاريخ تمققدن خققاور در عهققد خليفگققان A.V. Lremer كريمققر -68

2 :261 .

ي ( دروققاره411: 1، 1168)چ ويققروت 18: 3 ققاحظ، حيقق ان -61

( اين افكار در غزالقي، وقا همقه مخقالف ش وقا 411: 2چ ويروت ) 11: 6شك

يعنقي: كسقي « ميشقل ويسقبر ل ويعقاين » گ يقد: نهاده كقه مقي مع زله، اثر

مق زني صقدق، چ عبقري ت اند وپژوهد و وخردانقه ونگقرد ) كه شك ندارد نمي

حقي اوقن » ( اصل عروي اين عبارت غزالقي را اوقن طيفقل در ك قاب گلدن ال

: B( آورده اسقققت ]13ص 1111 زايقققر Gauthier)چ گ تيقققه « يقطقققان

هق .1328ميزان الاعمال، قاهره

[M ( در مقق 831هقق ق 243مق : م اسبي ) « الرعايقه » و « النصقايح »

-فضقايح »، « المنققذ مقن الضقلال »ي تص ف نهاده است. غزالي درشك را پايه

ظره وه تشقكيك از ايشان مان يان، درمناگ يد: اسماعيليان و پيش « الباطنيه

. اهميت

313

181ص 3هاي وخشقققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققققققققق 266

القضقات در ارزش شقك گ يقد: شقك نخسق ين مققام دادنقد. عقين وسيار مقي

ين هقزار ( از چنقد 311: 1هقا نامه سالكان است. تا وه شك نرسد طلب نب د )

(. 13: 2ها نامه تن يكي وه شك نرسند )

ي شك را در راه سل ك تص ف وه وادي چهقارم از هفقت ت ان مرحلهمي

ي آزمققايش وققراي وققرون شققدن وادي عطققار تطبيققر كققرد كققه مرحلققه

ي علق وحقدت رحلقه ي عل كثقرت )وادي سق م( و در آمقدن وقه م از مرحله

( را م ققه مققق 1631مققق ( اسققت. اينهققا وقق د كققه دكققارت ) وادي پققنج )

اهميت شك نم د .

هقق 1321شرح الفقه الاكبقر منسق ب وقه ماتريقدي، چ حيقدرآواد -11

. 11ص

[M نقر ي نسي(: حس شش غريزه836هق ق 221: نظام مع زلي )مق

( عبقاد وقن سقليمان مع زلقي 11و مادگي است ) اصق ل القدين وغقدادي، ص

( 31= 2اشقعري (: حس شش در آلت تناسلي است ) مق864هق ق 231مق )

اشقعري گف ند: خدا را در قيامت وقا حقس ششق تق ان شقناخت ) ديگران مي

وقه ( ك قاوي مق134هق ق 322كش ه شلمغاني )( اون اوي عزاقر 32 -31: 2

و يقاق ت، 214ويرونقي، آثقار الباقيقه، ص نگاشق ه وق د ) « حس ششق » نام

وا فريديسق ي حس شش نسي ياد شده،يد نظريه(. شا 311: 1مرگ لي ث

شمرد قاول مقايسه واشد .كه اين غريزه را منشاء هنرهاي زيبا مي

11- B اون وشر مع مقر شقعري پنقدآميز 261: 3لعرب : ن. ك: لسان ا ،

نهققد ) الجققاحظ، حيقق ان، نيققز دارد كققه در آن علققي را ورخقق ارج تققر يح مققي

6 :133 :1.)

(: در مقاوقل 416 -611: 2)چ ويقروت 13: 6ال ي ان، قاحظ : -12

تقر ادات م روثقه اسقت كقه وقر وقيش اين آزادانديشي، تقليقد ك رك رانقه از عق

: هقق در ايققن چققاپ هقق در چققاپ B(. ]16ميانققه خققردان تسققلط دارد )ص

.

314

261ققققققققققققققققق قققققققققققققققققق188 -181ص 3هاي وخشپان شت

اي آمقده كقه شده ي تص يفاي اف اده و وه ايش كفهوين، از م ن عروي كفه

قاول ت يه نيست .

و 12مطلقب 13فصقل 1ن. ك: دلاله ال ايرين. از اون ميمق ن، چ -13

.2: 62ي خاورشناسي آلمان وراي شك م كلمان، ن. ك: مجله

هققاي معجزنمققاي ديگققر از طققرف معجققزه وقق دن قققرآن افسققانه -"13

شقد، مع زلقه و نصارا ورمردم ت ميقل مقي خليفگان و وه تقليد از اساطير يه د

چق ن هقا ) ( و ديگر گن سيسقت چ ن سجس اني ( و اسماعليان ) نظام چ ن )

كردنقد نقه ورضقد هاي خليفگان مبقارزه مقي ( ورضد اين معجزه سازي راوندي

مي چهقار ها ه دولقت تنهقا پقس از مغلق ب كقردن ايشقان در سقده افكار ت ده

كقه ي شقيعه، چنقان هقا فقرو كنقد. امقا فلاسقفه ت انست معجزه را وه مغز ت ده

هقا ي اوقن سقينا و قز آن «اضق يه » ي ط سي و خ ا ه« آغاز و انجام» از

ي معجقزه از هاي خلفا نرف نقد. مقالقه سازيآيد، تا پايان نيز زير وار خرافهورمي

ديده ش د. 34 -32ي كاوه، شزوي در مجلهمن

13""- M در اين ا وايد يادآور شد كه شيعه اين نقطه ضعف سنيان را :

نداش ند، پس اين سه مساله سدي ورايشان نب ده است زيرا كه:

ي ( تقققا دوره11: 1ي غقققلات )مققققالات اشقققعري القققف: شقققيعه از دوره

را حادث مق( منكر حدوث زماني هان و ده آن1631هق ق 1141ميرداماد )مق

خ اندند.دهري مي

دانس ند نه وه زييات.تر ايشان عل خدا را وه كليات ميويش ب:

طبيعي ج: ايشان خرق قان ن طبيعت را م ال شمرده ق معجزات را عملي

دو مسي يان را نماي يه شمرده و آيات قرآن را كه درظاهرش اساطير معجزه

و مقدسي« البدء و ال اريخ» كردند. تفسيرها درپذيرف ه است، تفسير مي

.

313

111 -118ص 3هاي وخشپان شت قققققققققققققققققققققققققققققققققق 268

ي حملات غزالي و سنيان در ن يجه همه ش د. وتفسير سلمي و كافي ديده مي

نقگ علقي و عمقر نقه رگظاهري ورايشان ودين مسايل فلسقفي تكيقه دارد و

پيراهن عثماني ويش نب ده است.

وه وعد. 3‘ 4پان شت 13وه آلماني، ص« ماهيت روان» گلدزيهر -14

13- Bي وين وراي خاورشناسقي : فهرست، در مجلهWZLM 4 (1811 )

هاي واصل: ك اب الخطب في ال حيد و العدل.در زير ن ش ه 3 :221

13"- M هاي قدري و مع زلي را ناديقده : چ ن گلدزيهر ايراني و دن انديشه

» ي دهقد، ناچقار در انديشقه ها را واگرف ه از مسي يان ل ه ميگيرد و آنمي

ن ناسقاز ي مسقي يا كه كاملا ايراني است و وقا انديشقه « م دوديت قدرت خدا

شمرد كه مع زله زياده ورققدريان اي ميماند و آن را گام تند روانهاست در مي

اند.رف ه

« لطقف » ي و ق ب وقه قاعقده مع زلقه شقيعه و آري اين نظريه كقه نقزد

نمايقد، ماننقد ش د و خدا را مجبق ر وقه عقدالت و لطقف )مهقر( مقي تعبير مي

گذشقت، از 231ص "41كقه در پان شقت « ز يكي ز يكي نيايقد ا» ي قاعده

ها را وقه شقكلي ق انين دوآليزم آريايي است كه اعراب پس از م مدن شدن آن

ي علقل و پذيرف ند. زيرا كه ونا ورنظريقات ثنق ي پقيش از اسقلام، دو سلسقله

دي و و دند، و تنها انسان در وراوقر آن دو آزا معل لات، بري و تغيير ناپذير مي

داشت. وناور آن دو قاعده: از خدا ز لطف و عدل نيامدي چنان كقه اخ يار مي

از اهرمن قز كقين و سق نقزادي. پقس و ق ب لطقف )مهقر( وقراي خقدا و

وقق د،كققين وققراي شققيطان درعهققد ساسققاني وققه صقق رت و قق ب تكقق يني مققي

لقق هققردو را وققراي خققداممكن درصقق رتي كققه يهقق د درآن عصققر عققدل و ظ

/.

316

261 ققققققققققققققققققققققققققققققق 114 -111ص 3هاي وخشپان شت

شمردند. پس از آمدن عرب، مع زله و شيعه ق شقايد هق از تقرس خلفقا ق مي

همان و ب عدل و لطف را، اين وار وه ص رت و ب تشريعي و اخلاقي ويقان

، در ص رتي كه سنيان )مانند يه د و نصارا( هرگ نه و ب را از خقدا كردندمي

ديده ش د(. 411كردند )نهايه الاقدام شهرس اني، صنفي مي

خ است وراي والا وردن ي يه دي كه مي اي يادآوري است كه اون كم نه

وقن هقاي ا ي اسلام اس فاده يد، عبقارت و دان مذهبي يه د از افكار فلاسفه

تقر و سقني وه ص رت نرم اش،نام گ يندهوي« ي لطفقاعده» ي سينا را درواره

كقرده اسقت. نقل مقي « يجب علي الله» هايي مانند مآوانه، يعني وا حذف مله

، تنقيح الاو قاث اوقن 314ص 1346، نجات چ 446 -441)شفا، چ مصر ص

"113 و نيقز پان شقت 13 -1س 32ونقد 223كم نه وا تعليقات منقزوي، ص

ديده ش د(. 4وخش

.311: 3فخر الديين رازي، مفاتيح الغيب چ ازهريه -16

11- B: (، شهرسق اني كعبي ) 6: 161؛ 116وغدادي، الفرق وين الفرق

(. نظام ) 12: 31

18- B 8: 12: تفسير طبري، ي سف.

11- B 41: 42 شق را » آيقت 341: 2هقق . 1311: كشاف چ ققاهره .»

هققا دارنققد. دادن وققه حيقق ان« عقق ض» شققرحي در 14: 1و ققاحظ ال يقق ان

ي اين واورهقاي مع زلقي را رد همه« ق اعد العقايد» غزالي در اص ل دين خ د

(.112: 111: 1كند )احيا مي

81- B هق 1323 الافراح، قاهره لادو: اون قي زيه، حادي الارواح الي

: مشبها في الافعال معطلا في الصفات.23: 1ق

81"- M تجس » م ن وايد وه فرق ميان 6: وراي درست فهميدن وند »

311

114ص 3هاي وخشقققققققققققققققققققققققققققققققققققققق پان شت 211

شنا و د. تشبيه آن است كه خدا را همانند چيقزي مقادي تصق ر آ« تشبيه »و

ي مردم ودايي است. و صفاتي مادي وه وي نسبت دهند. و اين درك همهكنند

در « سق » يخدا را س داننقد. و چق ن واژه انگاري يعنيتجس = س

تكامل زوان عرب در دوران آغاز اسلام، دو معني كقاملا قدا از سقر گذرانيقده

د است كه انگاران اشكالي م است، از اين روي در فه آراء مجسمان = س

وايد آگاهانه ودان نگريست.

وق د، ي آغاز اسلام كه زوان تازي هن ز ت سن و تازه كقار مقي در دو سده

وردند نقه وه كار مي« است» = تر وه معني فعل راوط را ويش« و د» ي واژه

مققالات چنقان كقه از راونقدي ) هق « سق » ي و واژه« هس ي» وه معني

آيقد وقه قاي ( ور مي61( و هشام )الفرق وين الفرق وغدادي 231: 1اشعري

رف ه است. پس در آن روزگار س وق دن خقدا وه كار مي« و د = هس ي»

وققق د. وقققه معنقققي م ققق د وققق دن او، مققق رد اتفقققاق نظقققر همگقققان مقققي

في عققرب، گققراي سققل هققاي خردگققرا وققا سققنيان واژه اخقق لاف گن سيسققت

وقق د، كققه آيققا خققدا شققكل و صققف ي دارد؟ سققازي مققيي تشققبيهدر مسققاله

وينشققان وققدوي مثبققت وقق د و مجققل عقق ارض هسققت يققا نققه؟ پاسققخ سققاده

هققا نيققز (. گن سيسققت1وخققش "22پاسققخ خردگرايققان منفققي )پان شققت

صقفت و وقه ي هان و وقي ي همهنهايت يا وه اندازهما س ويخدا را س ، ا

وقه 21)ملل و ن ل، ماللهنقد ويرونقي ص سگانهاوعاد ي مان يان س ويگف ه

گف نقد: سق مي خ اندند. ورخي آشكاراماني م( مينقل از ك اب كنز الاحياء

هقا ي اين( همقه 231 -231: 1 ا وه معني فضا است )مقالات اشقعري در اين

زوقان و د. اما پس از گس رشتعبيري از وحدت و د مطلر اشراقي مان ي مي

دو معني دا « و د» و « س » ي دو واژه ي س م كه ورايعرب، در سده

ت صيف نكردند و در هقر « س » ها خدا را وهشناخ ه شد، ديگر گن سيست

(.3وخش 14ندكه حك مت وه دست ايشان اف اد از آن ل گيري كردند )و ا

318

211قققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققق114ص 3هاي وخشپان شت

و « و قه » و « يقد » ي ايشان در اين راه تقا آن قا م قاط و دنقد كقه واژه

ها را كه در قرآن وه خدا نسبت داده شده است، اينان وه و مانند آن« اس اء»

ي فارسقي وقه كقار ن الفا عروي را در ملقه كرده، ه چفارسي تر مه نمي

دادنقد پقيش از اسقلام، انجقام مقي هقزوارش چق ن وردند. يعني روشي هق مي

(. امقا سقنيان در ايقن وققت وقه چنقد گقروه 113: 1)شهرس اني، ملل و ن ل

تقسي شدند:

پيروان سلف صالح كه س و دن خدا را وه معنقي مقادي وقدايي آن -1

دامه دادند.چنان اه

چق ن ي گن سقيزم آشقنا شقده و دنقد هق گروهي از آنان كه وا فلسفه -2

سق » م سسان مقذهب اشقعري و ماتريقدي وقه تقليقد از مان يقان، خقدا را

« چق ن و چگ نقه » وي «: نصي ه المل ك» ي غزالي در و وه گف ه« ولاكيف

ناميدند.

تقققر مذهبشقققان، آميقققزي وقققيش اي رنقققگم قققاخران ايشقققان، وقققر -3

وه كلي منكر س وق دن خقدا شقده، وقا اسق فاده از امكانقات مقادي دول قي

وقق د، د الانققه رف ققار كققرده، عقيققدت وققدوي و سققني كققه در اخ يارشققان مققي

ي وقه ظقاهر گف قه انگاري و تشبيهي را وه گردن شقيعه نهادنقد، و سلفي س

هاي دوران نخست )چ ن هشام حك ( وا تجاهل معني س ورخي گن سيست

اوعقققاد مقققان ي، اسققق ناد نم دنقققد. طرفقققداري خردگرايقققان از هنقققر وقققي

( كه وه منظ ر تبليد 3وخش 238و 33نقاشي و پيكرتراشي و تص ير )پان شت

گرفت، نيز سقنيان را در ع ام انجام مي هاي م افيزيك وه ذهنو تقريب مفه م

زدند كمك نم د.اين اتهام د الانه كه ور شيعه مي

» ياخلاقق معنقي همقق( وق 11هقق ق 4ي )كه درسقده « ولكفه »ي واري واژه

از در اصل 111و پان شت 211 ‚113 رف ه صوكار « و پرسويپذيرش

اصطلاح

311

118 -113ص 3هاي وخشققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققق 212

كققه يققك « اوعققاد سققگانهعقق ارض و وققيچگقق نگي و وققي سقق وققي» مققان ي

مفه م فلسفي م افيزيك است گرف ه شده، كه ويرونقي از كنقز الاحيقاي مقاني

نقل كرده، و هي گ نه معني س مادي نداش ه است، زيرا كه مان يان تقا آن

اري خدا مخالف و دند كه ح ا ورضد تجس خدا در مسيح نيز وه انگ ا وا س

كردند. سنت اگ س ين، وراي اثبقات تسقجد خقدا در مسقيح سخ ي مبارزه مي

كرده است )مخ صر في عل اللاه ت، از ها وا ايشان دست و پنجه نرم ميمدت

-63ي قر يس المقارديني، چ ويقروت تر مقه Ludwig Ott. ل دويقگ اوت

(.33ص :2ج 1163

81- B 22: 2: ذهبي، تذكره ال فا.

81"- M همقين "111ي خدا را پان شت يهمي فرج و ل: گف گ درواره

اعضقا در وخش و نقل ق ل اون سينا را از سنيان در تكفير عقيدت وه خداي وي

همين وخش خ اهي ديد. 81Mپان شت

Landbergنقققدورگ ي لااوقققن عسقققاكر، تقققاريخ دمشقققر، نسقققخه -82

واشقد كقان مقي فني دانشقگاه وال ني هقا كه اكن ن در ك اوخانه 341ي كراسه

(Vale University, New Haven, Conn..)

83- B 248: 2: حادي الارواح.

84- B وشقر المريسقي 626: 1: اون تيميه، در مجم عه الرسقايل الكبقرا ،

شناسقد كقه گقذار تاويقل مقي ( را وه عن ان پدر و ونيقان مق833هق ق 218)مق

Steiner انقد. ن. ك: اشق اينر پسينيان اين گ نه تفسقير را از او پيقروي كقرده

.4پان شت 18ص 1863مع زله، لايپزيگ

مق( 1223هق ق 621م كل حنبلي م فر الدين عبدالله ون قدامه )مق -83

ي فقرج در مجم عقه 1ي گاش ه كه زيقر شقماره ن« ذم ال اويل» ك اوي وه نام

.

321

213قققققققققققققققققققق ققققققققققققق 211 -111ص 3هاي وخشپان شت

ي هق چاپ شقده اسقت. وقه گف قه 1321زكي كردي از آثار حنبليان در قاهره

ي انجمن آسيايي ونگالقه دو نسخه از اين ك اب در ك اوخانه 318: 1وروكلمان

هقاي ي سقال هاي خطي عروي و فارسقي وارد شقده م د است ]ليست نسخه

هايش ( در ن ش ه6 . اون تيميه )ن. ك: وخش 113 ‚413ش 1111 -1113

نهد كند و چنان تاويل را در وند ميهاي م كلمان را نك هش ميهميشه تاويل

لاص، ي اخق سازد. مانند تفسيرش از س رهسره پيرو سنن و رواياتش ميكه يك

ي در مجم عقه « الاكليل فقي الم شقاوه و ال اويقل » ي وه وعد، و رساله 11ص

.2هق ج1323رسايل كبرا، چ قاهره

: B] 36: 2مق( تذكره ال فا 831هق ق 236او معمر هذلي )مق وغداد -86

.21: 43تفسير طبري، اثيه

81- B چ قاهره « م قعيناعلام ال» : مسند احمد حنبل، از اون قي زيه

.316: 2هق ق 1323

88- B 2‘ 1‘ 114: 1: اون قي زيه، حادي الارواح الي وقلاد الافقراح :

26 ‘31.

88"- M كه 2وخش "38: تقسي غرافيايي، در اين ا نيز مانند پان شت

ي چهار مذهب گذشت، نم دار طقرز فكقر مقردم آن درواره 136 -133در ص

ي عقرب زيقره اي كقه وقه شقبه شد. افكار اشقعري در منطققه واها ميسرزمين

هقاي انديشقه تقر وق د و وقيش از زدهس ناچقار عقرب تر و د پخش شد، پنزديك

ماتريدي كه در خراسان و افغانس ان پخش و د، از خشقكي و زمخقت مقذهبي

تقر و از هاي ماتريقدي خردگرايانقه داشت. انديشهسامي )عرب و يه د( وهره مي

و د. دولت خليفگان عرب، ه چنان كه سنيان سلفي ورخ ردارتر مي گن سيزم

هاي قدري و سپس ورمع زله مسقلط سقاخ ند، أشقاعره را نيقز را ورگن سيست

ورماتريديان پيروز گردانيدند.

321

214 -212ص 3هاي وخشققققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققق 214

81- B 3‘ 211: 1: ن. ك: تذكره ال فا.

[M ي خقدا : اون سينا پس از ويان نظر فلسقفي هنقدو ايرانقي خق د دروقاره

گ يد: اگر چنين اع قادي وه عروان وياوقان و عبرانيقان لقف وقه گف نقدي، مي

ي ت رات و ققرآن م فر شدندي كه چنين ذاتي ن اند و د. و از اين سبب همه

( 16و چ فارسقي ص 43روقي ص تشبيه است يا وديهي مطلر. )اضق يه، چ ع

- قا مقي پندارد، در ايقن ي همان عبرانيان ميليكن گلدزيهر، كه خ د را ن اده

ي مردم وخ انقد، و ك شد، تا افكار عروان تازه وارد وه ايران آن روز را، نظر عامه

ه ايران در اين سرزمين ونظر هندو ايراني تنزيه خدا را كه پيش از آمدن عرب

قل اون سينا ويان شده است، نظر مش ي پارسا )مع زله( ل ه رواج داش ه و وه

هاي مع زلي آن گاه پيدا شد كه ايرانيان ت انسق ند دهد. در ص رتي كه انديشه

تري را وه فات ان عرب ويام زند .نفس وكشند و و دان مذهبي عالي

81"- M : القضات: فه صفت خقدا تشقبيه واشقد و فهق نكقردن آن عين

يل:تعط

نطر تشبيه و خامشي تعطيل هست در وصف ت وه وقت دليل

(.113: 1ها پس وايد راهي ميان نفي و اثبات ست. )نامه

11- M هققاي تققاريخي ي حققدوث و قققدم قققرآن، وايققد ريشققه : در مسققاله

نبقع م» هقاي هنقدي و يهق دي سقت: ويرونقي زيقر عنق ان آن را در انديشه

ي فيلسق فان هقا را نهقاده هقا و ققان ن نامهگ يد: ي نانيان آيين« ق انين و سنن

دانند كه خدا وديشان كمك كرده است. در روزگار داراي اول، پس از مرگ مي

كقققق رش، روميققققان ققققق انين ي نققققاني را، در دوازده ك ققققاب از ايشققققان

« راشقين » هقا را از ماننقد ايشقان قق انين و سقنت ورگرف ند . . . هنديان نيقز

ش ند.خ انده مي« ناراين» دانند نه از فرس ادگان خدا كه فيلس فان مي

322

213قققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققق 214ص 3هاي وخشپان شت

هقا را ونقا ورنيازمنقدي روزگقار هقا نسقخ و تغييقر ققان ن از اين روي، اين ملت

(. عبقد الجبقار 81 -81ص 1138شقمرند. )ماللهنقد مقن مق لقه چ ايز مقي

مقق( نيقز 1131هقق ق 441مقق( و كرا كقي )مقق 1142هق ق 413مع زلي )مق

گ ينققد: يهقق د ققق انين را الاهققي دانسقق ه، ازلققي و اوققدي و نسققخ ناپققذير مققي

(.112و كنز الف ايد، ص 316الخمسه، صشمردند )شرح الاص ل مي

هقاي ي م نقاقض يقاد شقده، در دانشقگاه پيش از ي رش عرب، در نظريقه

( حران، نصيبين، اسكندريه، م رد گف گق واول شاپ ر، س را )خاورميانه، ندي

هاي ميانقه روي پديقد آمقده وق د، ها، نظريهو د و از ورخ رد آنو كشاكش مي

ي ( ت قت تقاثير انديشقه 63Mپان شت و فريزيان يه د ) چنان كه مسي يان

هندي، از اه مام وه لفظ و عبارت ت رات كاس ند.

كقه هقا را خقام ش كقرد، امقا پقس از آن هاي عقرب ايقن دانشقگاه ي رش

دوواره وه كقار آغازيدنقد، همقان مسقاله از نق مطقرح گشقت. ايقن وقار اضقافه

قققدس هنققدي و ايرانققي يهقق دي، پققاي قققرآن هقق وققه ميققان آمققد. ورك ققب م

« ققرآن ناسقخ ك قب پيشقين اسقت » مسلمانان وراي ت يه واور خ يش كقه

ي اوققديت يهقق دي همگققي راي هنققدو ايرانققي لققزوم نسققخ را ورضققد انديشققه

پذيرف ند، ولقي در عقين حقال خق د وقدو گقروه وخقش شقدند، سقنيان وقراي

ي مسققي يي يهقق دي قققدمت تقق رات و نظريققهتقققديس الفققا قققرآن نظريققه

ي مققام ن را ققع وققه تشققكيل دسقق رنامه ال هيققت كلمققه را پذيرف نققد )

(. 1118: 3دادگاهاي واوريرسي ق طبري

پان شقت ها وه و ب نسخ و تغيير دايمي ق انين قايل شدند )گن سيست

كردنقد ) ( تا آن ا كه اسماعيليان ق انين اسلام را نيز از آن اس ثنا نمقي "21

ي هندو ي قرآن نيز نظريهرواره( اينان د 11 -16 ت، صبسجس اني، اثبات الن

طبقري همانجقا(. الب قه راني را پذيرف ه آن را حادث و اثر م مد شقمردند ) اي

تقا كاسق ند ير م مد درانشاي قرآن ميدراثر فشارمذهب دول ي روزوه روز ازتاث

شيعيان هميشه و دن آن نيز تن در دادند. ي چهارم وه معجزهآنكه درسده

323

216 -214ص 3هاي وخشقققققققققققققققققققققق پان شتقققققققققققق 216

اند كه يكقي از ي اين مساله نگاش هها دروارهطرفدار حدوث قرآن و ده و ك اب

( آمده است.361: 4ها در )ذ آن

پسندند وقه يهق د نسقبت اما م جددان امروزي عرب، چ ن هر چه را نمي

را نيز « وشري و دن ك ب مقدس» ي هندي مخل ق و دهند، ملگي نظريهمي

ي چند تن يه دي كه شقايد فريقزي و دهند. ايشان وه گف هوه يه د نسبت مي

كننقد، راني و دند، اس ناد ميي مسلمانان ت ت تاثير فكر هندو ايمانند مع زله

اما نظر صدوقيان كه سلف صالح يه د و دند، و نظر مسي يان را كه وه تصقريح

اند و ده( در اين مساله مر ع تقليد سنيان مي1118: 3مام ن عباسي )طبري

انگارند.ناديده مي

ش د كه اصرار گلدزيهر و ديگقران در چسقبانيدن وا ت ضيح والا، آشكار مي

ي وقس م كق نيز پايقه « نفي صفات» ي وه مساله« حدوث كلام» ي مساله

وسق گي دارد. وقراي تقاريخ رويش« وشري و دن ق انين» ي ندارد، و وه مساله

نيز ديده ش د. 61 ‚63ص 1وخش M 61 ‚ "66هاي قرآن پان شت

11"- B 31: 42شق را » ، زمخشقري، كشقاف 241 -243: 3: اسلام .»

. الجزيقره V. J. D. Lucianiن. ك: سن سقي: گف ارهقاي الاهقي چ ل سقياني

.111مق ، ص1118

11- B اوققن حققزم، نقققط العققروض چ سققيبلد :V. Seybold 16 ‘6 و

.3‘ 131: 1هق 1113ن. ك: قلقشندي، صبح الاعشا، قاهره

12- B 348: 1: تذكره ال فا.

13- B خ د ه،نم دكه عقيدتي معين را اورازدادند پرهيز مي: ورخي از اين

وقدان اشقارت 311: 1كشيدند. ذهبقي حنبلقي درهمقان ك قاب را وركنار مي

.

324

211قققققققققققققققققققق ققققققققققققق 211 -211ص 3هاي وخشپان شت

هاي زشقت ايقن گ نقه يكي از نم نه 341كرده است. ذهبي نيز در همانجا ص

آورد.تعقيب و مجازات دوران مام ن را مي

، نيقز ن. 1811احمد ون حنبل و م نت واورپرسي، وه انگليسي، ليدن -14

وه وعد. 133: 32ي خاورشناسي آلمان ك: مجله

.31: 2ي م مديت وررسي درواره -13

ه در ك قاب دهند كت، داس اني وه احظ نسبت ميقشعر است يا حقي -16

تصق يري از او را 6: 234تن، صفقان فلق چ « م اسقن » منس ب ودو وه نام

كند كه ك اوش را وه او العنبس صميري درواري ودنام هديقه كقرده مجس مي

(. Gott. Gel. Anzeigen , 1899 , 456است )

[M خ انققد، در صقق رتي فكققر و م بقق ب مققي: گلققدزيهر م كققل را روشققن

ي خرافات سنيان و م سس خرافاتي وه نام معجزه است او وه او زنده كنندهكه

دست ياري علي ون رون طبري، اين زردش ي كه نخست يه دي شد و پس وقه

القدين و » مسي يت و سپس وه اسلام آمده تا مس شقار خليفقه شق د، ك قاب

را وراي منطقي نم دن خرافات ن ش ه اسقت. م كقل دشقمن هنقر و « الدوله

شد ي غلات تزيين ميزيبايي و د و دس ر داد قبر حسين علي را كه وه وسيله

خراب كرده وه آب وس ند .

V. Cureton . 68.شهرس اني، چ كي رتن -11

ZDMG 62 :7.ي خاورشناسي آلمان مجله -18

.41هق ، ص1321اشعري، الاوانه عن اص ل الديانه، حيدرآواد -11

111- B م نت واورپرسي تا مصر از كندي : گس رشLindi و ، حاكمان

الشافعيهوه وعد، طبقات 1 ‚113ص V. Guestگ ستنفاقاضيان مصر چ

323

213 -211ص 3هاي وخشققققققققققققققق پان شتقققققققققققققققققق 218

216: 1سبكي

ه و كار مانند و ي ي و نعي ون حماد وه زنجير كشيددانشمندان مذهبي درست

ي ققرآن پسقنديده هقا دروقاره از مصر وه وغداد آورده شدند، و چ ن عقيدت آن

نب د وه زندان افكنده شدند. اصبد ون الفرج نيز وه فرمان مع ص وه وغداد روانه

شد. اما او ت فير يافت در حل ان )نزديك اس راح گاه كنق ني حلق ان( خق د را

44: 1 ‚ 8: 2، تذكره ال فا پنهان سازد. ن. ك: همان ك اب كندي، و ذهبي

‚ 2.

111- B مسع دي، ال نبيه، چ ك اوخانه غرافياي عروي، گ يقه : Goeje 8 :

111.

: 32ي خاورشناسقي آلمقان ت ضي اتي روشن در اين وقاره در مجلقه -112

هاي آن و در پيش گف ار گلدزيهر ورك قاب م مقد تق مرت )چ و پان شت 138

نيز آمده است. 14 -11‘ 63 -61مق( ص113الجزيره

113- B : كه م كلمان را وه سخ ي نك هيده، 16: 4اخ ان الصفا چ ومبئي

روانقي و تكفيقر م قاوقل رهبقران ي ديگري از اين تهمتكند. نم نهم ك م مي

و ز 11، ص«الفرق وين الفرق» ي عبدالقاهر وغدادي در مع زلي نيز وه وسيله

نيز ديقده 123اي تكفيرهاي سني مآوانه پان شت ص: ور Mش د ]آن ديده مي

ش د .

113- M خق د از هقاي : معم لا خاورشناسان يه دي ق مسي ي، در وررسي

هققاياسققلام وققراي چاپل سققي از اكثريققت سققني و لققب رضققايت دولققت

هقاي اسقلام و مقذهب دول قي ايشان و م نفذان امروز، در مقايسه ميان اقليت

قا اگرچقه وقه ظقاهر پقاي نهنقد. در ايقن شكارا پا ورروي حققاير مقي آسني،

گقري، در وراوقر نقي شيعه در ميان نيست، اما م لف، زمينه را در دفاع از سني

سازد كقه راه ك ويقدن شقيعه وقه طريقر اولا سنيان مع زلي، ط ري فراه مي

هم ار ش د.

326

211قققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققق 213ص 3هاي وخشپان شت

هاي م رقي در روزگاران گذش ه تقا پيدا است كه وه حك مت رسيدن نهضت

ها و ده است. نيز آشكار است كه س مگري يقك گقروه حدي ملازم وا فساد آن

هقاي ر از سق مكاري گقروه تق تقر و زشقت نسب ا م رقي هر چند ك واشد، وزرگ

مق( 1هق ق 3ي )ش د. وه حك مت رسيدن مع زله در سدهگر مي ل ه اف ادهعقب

ي ارسط را در خدمت خرافقات مقذهب حقاك سقني در وغداد منطر و فلسفه

قرار داد و گن سيزم و اشراق هند و ايراني را ك ويد. يك قرن وعد از آن، هنگام

وه حك مت رسيدن و يهيان در وغداد، وا كمقك وقاقلاني دسقت اشقعريان را در

گري وه سينه زني عاش را وسنده نم دند. سازي از پشت وس ند و از شيعيخرافه

مق( و د كه در 16هق ق 11ي )ودتر از اينها وه حك مت رسيدن صف يان در سده

سال سي و رياي مذهبي از حنبليان نجد گ ي ورو دند و در ترويج خرافقات وقا

صق رت وقرادر ك چقك عثمانيان مساوقه نهادند، نهضقت انقلاوقي شقيعه را وقه

هاي خشك و ظاهري تسنن در آورند.مذهب

هقا اسقت و ي همقان ققان ن وقه حك مقت رسقيدن نهضقت همه اينها ن يجه

ش د كقه م رد اع راف ما است، ليكن هرگاه پاي مقايسه وه ميان آيد، ديده مي

ي تسلط مع زله وه نقي ققرن نرسقيد يقك تقن سقني هق در ايقن تمام دوره

ريان كشق ه نشقد، درصق رتي كقه چهقارده ققرن حك مقت مقذهب زمخقت

سققني تققاريخ اسققلام را سققياه كققرده، دمققار از روزگققار مسققلمانان در آورده،

ماندگي شرق از غرب را، وه ص رت فضقي ت وقار كنق ني فقراه م بات عقب

ا و كشق ارهاي فققردي و هق سق زي كقرده اسقت، هقر ققرن آن شقامل ك اوخانقه

هقا، لق گيري از نشقر علق و ك قاب وق ده ها، زنده س زي معي، موثله كردن

سق ز شقدند نسقبت وقه زمقان تر كساني كه مثله يا كش ه يقا زنقده است. ويش

هاي فلسقفي ي روزگاران و تئ لگخ يش دانشمنداني صاحب مك ب و مدرسه

و دنقد، فكقران و آم زگقاران زمقان خق د مقي تر روشنه مه مسلمانان و از هم

« شهداء الفضيله» ها را شادروان اميني در ك اب ي ك چكي از آنكه نم نه

321

213 -213ص 3هاي وخشققققققققققققققققق پان شتققققققققققققققق 281

همقه هقاي انگشقت شقمار شقيعي، وقا گرد آورده است. در وراور اينها حك مقت

هايشان، وازه هي يك از ايقن فجقايع را گراييگرايش وه فساد حاك ، و سني

ت اني شكست مع زلقه را خ شقبخ ي اسقلام مرتكب نگرديدند. پس چگ نه مي

فكران اف ادگان سني و د، نه وه دست روشنونامي ؟ شكست آنان وه دست عقب

ورده شقده اسقته ي ايشقان دليقل آ از گف قه 113اخ ان الصفا كه در پان شت

نيز ديده ش د. "62پان شت

.31شهرس اني، چ كي رتن، ص -114

Bوه وعد ] 61ص V. M. Engerماوردي، الاحكام السلطانيه چ إنگيه -113

وقه 13ص 1113چ الجزيره V. E. Fagnanي ي فرانس ي وه وسيله: تر مه

نهقاد. از ال قرب نمقي وعد . امام شافعي فرقي ميان دو وخش دار الاسلام و دار

خيزد. نيقز ن. ك: ورمي هاي ديگر لاف ميان شافعي و گروهاينجا يك رش ه اخ

.38تاريخ، صتاليف او زيد دي سي، قاهره، وي« تاسيس النظر»

.31 ‘ 44، ص Arnoldرن لد آاز : ت. و. « مع زله» -116

111- B (: ان 3: 431: 1ل : اون تيميه، العقيده ال م يه )مجم عقه الرسقاي

العقل لاسبيل له في عامه المطالقب الالاهيقه = خقرد را در مسقايل الاهقي راه

نيست.

111"- M خ ا ققه نظققام الملققك ط سققي از آخققرين نماينققدگان دوران :

تقق ان ي او را مققي«نامققهسياسققت»وردگققي ق فئقق دالي ايققران اسققت، ك ققاب

تققاريخ آخققرين دفققاع رژيقق وردگققي لقققب داد. مبققارزات او عليققه در دادگققاه

هقا، از هاي ملي ايران، كه زيقر پقرچ تشقيع اسقماعيلي، در ك هسق ان نهضت

داشقت، همكقاري سياسقي او وقا سقران افغانس ان تقا آذروايجقان ريقان مقي

.

328

281ققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققق 211ص 3هاي وخشپان شت

هاي كردند و از ترس ت دهمها سلج قي كه هن ز وه رژي وردگي زندگي مي

مردم ايران، هم اره وه دروار خلافت وغداد، كه پايگاه رژي وردگقي ق فئق دالي

گر اين وضع خ ا ه است. وي وراي داش ند، همه روشنخاورميانه و د، تكيه مي

گانقه كشقيده شقده وق د. او در وا وي ه همكاريع طبقاتي خ يش وفاز منا دفاع

كند كه هم اره ورتركان تكيه كنند و از راه ك اوش وه مقامات دول ي ت صيه مي

وهره نبق د. وپرهيزند، معذلك او از فرهنگ ملي ايران زياد وي ٭دادن وه ديلمان

ي ايدئ ل ژيك عليه گن سقيزم تنقدرو، اگر چه او مدارس نظاميه را وراي مبارزه

هقاي قاينقات تقا المق ت وا مدارس و نشريات ايشقان، كقه از كق ه مبارزهوراي

رو درخشيد ايجاد كرد، ولي در عين حال ايقن مقرد وقا نشقر مقذهب ميانقه مي

اشعري، اساس تسنن خشك عروي سلف صالح را ورانداخت. امروز اگر ما مذهب

روزگار سقياه، پيقروان ويني ، در آنسازي مياشعري را يك رفرميس و ص رت

ناميدند. در واققع سلف صالح آن مذهب را ال اد و زندقت و مان ي و اواحي مي

وينقي دانشقمندان ايقران از تقرس دروقار ( مي221ص 11نيز چنانكه در )وند

وردند.وغداد، افكار مع زلي را وه نام اشعري وه پيش مي

مقق 1113هقق 1321درآواد است و در حي« الاوانه» عن ان اين رساله -118

ي يكقي از : نيقز ن. ك: عقايقد زمقي اشقعري كقه وقه وسقيله Bچاپ شده ]

Le Mond Oriental 1 :126پيققروانش گققردآوري شققده. هققان خققاوري

( .1113اوپسالا ق )

قققققققققققققققققققققققق

كنققد، كققه مسقق في القضققات مققيدرسققت عكققس ايققن سققفارش را عققين ٭

هققا دارد. )نامققهدروققار سققلج قي را از شققركت در ظلقق آن تركققان وققاز مققي

2 :166.)

321

221 -218ص 3هاي وخشققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققق 282

111- B از ن شق ه 33 -26: 1: اون قي : حادي الأرواح الي والاد الأفقراح .-

ي قققالات الاسققلاميين وققراي اوققن تيميققه، ن. ك: مجلققه هققاي اشققعري در م

.3پان شت 3: 62خاورشناسي آلمان

111"- M شقان گ يد: سقنيان واسق ان و سقلف صقالح كه گلدزيهر مي: اين

اند زياد درست نيست، زيرا كه سلفيان دسقت و پقاي فهميدههمين راي را مي

( را وقا تعبيقر 228، صاش )فقرق وغقدادي خدا و ديگر اعضاء ز فرج و ل يقه

ي آوردند، كه خ د ت عي كيف درك است، انديشقه هاي تثنيه و مع ميصيغه

ي مقققان ي ي خردگرايانقققه قققز وقققا نظريقققه « چگققق نگيولكفقققه = وقققي»

آيقد، پقس ( ر در نمي211ص "81)پان شت « اوعادع ارض و وي س وي»

184ي نديشققه ق كققه پققيش از اشققعري در خطبققه اشققعري وققا پققذيرش ايققن ا

مقق( چ 131هق ق 328واب امع ال حيد كافي كليني )مق 1البلاغه و وندنهج

انگقاري اي از سق ديده شق د ق تقا انقدازه 131ص 1مق چ1168هق ق 1388

سني، يه دي دور شده، وه خردگرايي شقيعي، مع زلقي، مقان ي نزديقك شقده

شعري وه كلي وا سلف صالح تفاوت دارد.پس ا .است

كارهققاي هشقق مين « تققاريخ اشققعريان» M. Schreinerم. شققراينر -111

.113، ص A 1ي هاني خاورشناسان، وخشكنگره

111- B انگاران نادرست هاي س حديث ترگ يد: ويش: ح ا غزالي ه مي

. ك: الاق صقاد فقي هايي كه درست واشقند تاويقل پقذير هسق ند. ن است و آن

و ز آن. 8: 13الاع قاد

ي رواني آمده اسقت كقه: مسقايل شقرعي وررسقي Agadaدرهجاده -112

Chagige، خجيجقه A50شق د )وقاب پيقزاخي شده و وه گف گق نهقاده مقي

13 B ين ،Gittin 6B ت قه گقزار ( پس خدا وه كشاكش فقيهان ققان ن

.

331

283قققققققققققققققققققققققق ققققققققق 222 -221ص 3هاي وخشپان شت

سقدرالياه » گيقرد. ايقن افسقانه در ها را وررسي كرده فرا مقي كند و قان نمي

Seder Elijjahu » پيش از پايان آمقده اسقت. 61ص 1111چ فريدمان. وين

: سقه سقاعت اول روز از طقرف 41. صBuderن. ك: پسيق ا . ر. كهانه چ و ير

1114اند. نيز ن. ك: تاريخ دانش يه دي ي قان ن نهاده شدهخدا وراي مطالعه

.313ص

8: 33: تفسققير طبققري، الققنج B. ]66: 4مسققند احمققد حنبققل، -113

.11ص 1118نيز ت راندره: شخصيت م مد. اس كهل

نيققز 168ص« ظاهريققان» گلققدزيهر، در .383: 1الم طققا، قققاهره -114

هقق 446هاي ديگري افزوده است. حسن وقن علقي اهق ازي )مقق دمشقر نم نه

گرا، وصق رت زمخقت آنقرا در ك قاوي انگار و تشبيههاي س مق( حديث1133

و نيققز ن. ك: 133: 3ن. ك: يققاق ت چ مرگ ليقق ث ٭گققرد آورده وقق ده اسققت

نيقققز « اروعققق ن» : يقققك ك قققاب B. ]33وخقققاري، ك قققاب ت حيقققد، ش

هق ق 481مق انگاري وه ص في هراتي او اسماعيل انصاري )هاي س وا گرايش

وقاب اثبقات الققدم » هايي مانند ( نسبت داده شده كه در زير عن ان مق1188

. ن. ك: سقبكي قعقا پقا دارد؟ قز آن كند كه آيا خدا وادر اين گف گ مي« الله

وق د . ايقن نصقاري مخقالف سرسقخت اشقعريان مقي 111: 3الشافعيه طبقات

نگاشت. غزالي در ال ياء العل م « الكلام ذم» و وه همين سبب ك اوي وه نام

قققققققققققققققققققققققققققققق

دفقع شقبهه » مقق ( نيقز ك قاوش 1211هق = 311: اون زي )مق M ٭

ي حنبليقان نگاشق ه، . كقه وقراي تبرئقه 84هق در ص1343چ قاهره « ال شبيه

انگار ايشان را، ناچار معرفي كقرده و وقه شناسقايي ايقن هاي س ك اب ورخي

كند.گرا كمك ميي واژهمذهب واره

331

223 -222ص 3هاي وخشپان شت: قققققققققققققققققققققققققققققققققق284

كنقد كقه اشقارت مقي « ك اب الصفات» وه يك ( 11هق ، ص1311)چ قاهره

هايي هست كه در آن ي صفات خدايي است و در آن وه ويژه پاره حديثدرواره

هاي نقل شده، رود كه اين وخشي تن خدا سخن رف ه است. گمان مياز اندازه

ي انصاري واشد .هايي از ك اب ياد شدهتكه

[M 211كقه در پان شقت چنقان : خ ا ه عبدالله انصقاري صق في هراتقي"

ي ي صق فيان سقني زده ياد خ اه كرد يقك حلققه از رشق ه زنجيقره 4وخش

مق( است. او و يارانش هر چنقد وقراي نقرمش وخشقيدن وقه 11هق ق 3ي )سده

انققد، ولققي در ايققن راه ناچققار وققه هققاي شققايان كققردهزمخ ققي سققنيان ك شققش

اري از س يز او وا م كلمان اشعري نيز اند. وه هر حال مقدهايي نيز شدهگذشت

سقاز مشقايي ي خشك و چقارچ ب ي ايشان از فلسفهروي وا پيروي ك رك رانه

ي خردگرايي آنان .دارد نه وا نبه

آمققده اسققت و در پايققان حققديث « يهققبط» 31: 6در اوققن سققعد -113

گردد.مداد پگاه او فرا واز ميافزايد: و وامي

انگققاري ايققن حققديث، قيهققان وعققدها وققراي رهققايي از سقق ف -116

ها را او م مد اون السيد وطلي سي در هاي ديگر نيز پرداخ ند، كه آنوه تاويل

وقه وعقد آورده اسقت. 121هق ص1311چ م مصاني قاهره « الانصاف» ك اب

نيز ن. ك: المدخل از اين ك اب نيز وراي م ض ع و ث ما وسيار س دمند است.

مقايسه كن وقا طبققات «. وه وعد 23: 2هق 1213اسكندريه » م مد العبدري

.133: 2الشافعيه سبكي

هققاي مروقق ط وققه آيققت . حققديث264وخققاري ك ققاب تفسققير، ش -111

. نيقز النهايقه اوقن اثيقر 448: 4چ ي ينبق ل 1ك اب ت حيقد، ش ‘ 31: 31ق

«.ج ب ر» ي ماده 142: 1

332

283قققققققققققققق ققققققققققققققققق 221 -223ص 3هاي وخشپان شت:

معققال » ي فخققر رازي در وققراي ايققن م ضقق ع، عبققارت ورنققده -118

ديده ش د، كه 1ص ،هق 1323ي ده . چ قاهره واب يك مساله« اص ل الدين

هقا ي ورهان نقلي مب ني ور روايقت ل دهندهم لف پس از شمارش عناصر تشكي

هقا هاي نقلقي ظنقي هسق ند و عقلقي ونا وراين آشكار شد كه دليل» گ يد: مي

دانش كلام وراين زمينقه اسق ار « گيردگاه گمان ل يقين نميقطعي، و هي

ي م اققف ايجقي، حاشقيه « هاي نقلقي يققين وخقش نيسق ند دليل» است كه

.11هق ص1231 ر اني، چ اس انب ل

تاريخ اما پس از چ قاهره وي« اسلام و النصرانيه مع العل و المدينه» -111

.36ص 1113اش در مرگ نگارنده

هاي لاهق تي در ت ضي اتي در تاريخ نبش M. Schreiner.شراينر -121

ي خاورشناسقي آلمقان . نيز، ن. ك: مجلقه 13 -64ص 1811اسلام. لايپزيگ

ZDMG 23 :328- 321.

از اون تيميقه، در مجم عقه « العقيده ال م يه الكبري» چنانكه در -121

: ن. ك: ملات مخالف كلام Bدر پايان آمده است. ] 468: 1الرسايل الكبري

ها را آورده است .امام كه دميري آن

ي شققافعي اسققت : ت صققيه 241: 1سققبكي، طبقققات الشققافعيه -122

مزني.وه

مقق( م قدث وقزرگ 118هقق ق 388او سليمان خطايي وس ي )مقق -123

(. 218: 2دارد. )طبققات سقبكي « الغنيقه عقن الكقلام و أهلقه » ك اوي وه نام

[B وا الغيبقه از أوق الم اسقن اوقن تغقري وقردي چ ( :W. Popper ق وركلقي

Berleley 1111- 318 ‚ 13 باه نش د( نيز ن. ك: ياق ت چ مرگ لي ث اش

2 :83 ‚ 1.

333

228ص 3هاي وخشپان شت: ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 286

در Saul Horovitz ف زهقاي س. هق رو در ايقن قا وايقد از وررسقي -124

وه آلمقاني، وقراي « ي ي نان در رشد عل كلام و تكامل آناثر فلسفه» ك اوش

كرد. )ورسقلاو ي و ماوراء طبيعت مع زله اس فادهي طبيعاخت مناوع فلسفهشن

ي ادويقات در مجلقه M. Hortenهقاي م . هقرتن ( نيز ن. ك: يادداشت1111

» وه وعد. نيز ك قاوي تقازه از همقين نگارنقده وقه نقام OLZ 12 :311خاوري

. 3ج« نقبش و فلسقفه » 1111ن و« مسايل فلسفي لاه ت نظري در اسلام

[M ي خشقك رو است كه خليفگان مع زلي: مام ن ق واثر، فلسقفه : اين از آن

وينقي ي آزاد اشقراق هنقدو ايرانقي كقه هقان مشاء را وراي مبقارزه وقا فلسقفه

هاي مخالف رژي و د وه عروي تر مه و تش ير كرده و دند .گن سيست

: 281: 1مققق 1168: چققاپ ويققروت M. ]48: 2ال يقق ان، ققاحظ -123

ققا هققي نققامي از ارسققط نيسققت، ظققاهر گف ققار ققاحظ آن اسققت در آن

هقاي اشقراقي كه اع راض از طرف ثن يان آريايي و قدريان و ديگر گن سيسقت

مسقلمان شقده اسقت، كقه ورمع زلقه ق كقه ت قت تقاثير مشقاء و دنقد ق وارد

و مداخلققه دادن خققدا « ت حيققد عققددي» پققذيرف ن آورنققد، كققه شققما وققامققي

ت طبيعي را ق كه ثن يان آن را ققدر و معل لاي علل در زئيات ح ادث، رش ه

گ يقد: هنقر علق كقلام در ايقن ايد. احظ در پاسخ ميناميدند ق وره زده مي

اسققت كققه ميققان قبقق ل ت حيققد )مقصقق د ت حيققد عققددي يهقق دي اسققت(

هققا( مققع هققاي طبيعققي )طبققر نظققر گن سيسققتو ارزش نهققادن وققه قققدرت

گيرنققد از علقق كققلام ناآگاهنققد. كنققد. آنققان كققه تنهققا يققك طققرف را مققي

ا از س يي، وه ثن يان مسلمان شده، و از س ي ديگر وه سقنيان احظ در اين

، و كاري وه ارسط نقدارد. گلقدزيهر نقام تازدحش ي طرفدار ت حيد عددي، مي

هاي خ د وه ميان آورده است .ارسط را از پيشينه دواري

.448الم اقف، ايجي. چ اس انب ل -126

334

281قققققققققققققق قققققققققققققققققققق 233-228ص 3هاي وخشپان شت

M. Hortenو هققرتن 12در همققان ك ققاب، ص ف زن. ك: هقق رو -121

وعد.وه ZDMG 63 :184ي خاورشناسي آلمان در مجله

.14 ‚ 13ن. ك: دو پان شت -128

، چ حسقين اتقاي 61پايقان فصقل 1اون ميم ن، دلاله ال قايرين، ج -121

.118ص

121"- M ي منقققزوي و مقالقققه "41: وقققراي تقققاريخ معجقققزه پان شقققت

ديده ش د. 34 -32اوه شي كمجله« معجزه»

.312ي م اقف ايجي، ص ر اني در حاشيه -131

131- B وقه نققل از 218: 4هقق ق 1321: اون حزم، الملل و الن ل، ققاهره

شمرد.واقلاني، الب ه اون حزم خ د چنين واورها را مردود مي

132- B 184هق ص1321: غزالي، معيار العل ، قاهره چ كردس ان.

133- B 3 ‚ 83: 1: إحياء عل م الدين .

134- B 114: 1مق 1111: اوراهي الشاطي، ك اب الم افقات چ كازان.

.33هق ، ص1311اون حجر هيثمي، الف اوي ال ديثه، چ قاهره -133

.33: 11هق ق 1312في ات اف الساده الم قين، چ قاهره -136

131- B 12‘ 13: 1هققق ق 1281: زرقققاني، گققزارش الم طققا چ قققاهره

و ز آن، وه نام اون عبدالسلام.

.316الم اقف، عضدالدين ايجي، ص -138

المققدمات » ( در ك قاوش مقق 13هق ق 8 ي )سن سي در پيرامن سده -131

»

333

234ص 3هاي وخشققققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققق 288

1118ي فرانسقه در الجزيقره را وقا تر مقه كه ج. د. اوسقياني آن « قاديهالاع

هاي خ د را وراي دره ك ويقدن ققان ن دليل‘ 122 -118من شر كرد، در ص

آيد، او نيز هاي سن سي ورميكه از ليست نگارشعليت مع كرده است. چنان

وققا وققراي ك ويققدن قققان ن عليققت ك ققاوي ويققژه پرداخ ققه وقق ده اسققت و در آن

ي عليقت و كقار هاي ورنقده و خردكننقده نظريقه هاي ك ونده و ورهاناس دلال

هاي ازلي را مردود شناخ ه است. )في ترا علمقاء المسقلمين وقالجزاير، علت

1 :183.)

[M ك وقد و وقا آن ي اشقعري را مقي : مك ب اون تيميه كه وه ظاهر عقيده

كننقد م افقر اين سرسخ ي كه اشقعريان سقببيت را رد مقي نگد، خ د وامي

. 338: 3‘ 313 -311: 2نيست. ن. ك: اون ققي الج زيقه، اعقلام المق قعين

: اثققر مك ققب ترديققد ي نققاني وققرروي Horovitz ف زنيققز ن. ك: س. هقق رو

: ي پيقققدايش ن. كي مسقققاله(. دروقققاره1111ي عروقققي )ورسقققلاوفلسقققفه

WZLM 21 (1113 )ي وين وراي خاورشناسي در مجله Obermannاوورمان

323 ‘31 (18- 1111 )31.

131"- M ش د كه گلدزيهر وه وخشي نه ك چك از ا نيز ديده مي: در اين

اسققلام كققه ايققران نققام داشقق ه هققي ت ققه نققدارد. در ايققن سققرزمين ح ققا

هاي سياهي چ ن غزنق ي و سقلج قي كقه مقذهب قشقري سقني را در دوران

كردنقد، دانشقمندان ايقران، وازور م سبان غلا و شداد ورمردم ت ميقل مقي

شقدند، لقيكن نمقايي مجبق ر مقي گرچه ورتظاهر وه سال سي مقذهبي و سقني

دانشقمندان ايقن ملقت گاه سني نگرديدند. وه قرين گق اه ايقن ادعقا آثقار هي

است كه وا همه تظاهر وه عمر پرس ي و خض ع نسقبت وقه مقدسقات قشقريان

شققكار كققردن آراء فلسققفي گن سقق يك آهققا، از ظققاهري، در سققر وزنگققاه

اند. خ د، ك تاهي ننم ده

خي از ايشان راه تندروي پيشه ساخ ه، اخبار و احاديث سني راالب ه ور

336

281قققققققققققققققققققققققققققققق ققققققققق 234ص 3هاي وخشپان شت

هقاي ايشقان ورصق يح يسق ه وراور ص احوه كلي ساخ گي اعلام نم ده و در

دگان كردند، كه اينان واز مانق ديگر وه نقل از پيش ايان مذهبي شيعي تكيه مي

مذاهب ضقد دولقت در عهقد ساسقاني و دنقد. ورخقي ديگقر راه ميانقه روي را

ورگزيده، وا پذيرش ظاهري اخيار و احاديث سني، دسقت وقه تاويقل و تفسقير

ها زدند. اينان ص فيان هس ند كه وازماندگان مذاهب دول ي عهقد ساسقاني آن

روان گرچقه در ظقاهر دوتقا يعني زردش ي و زرواني و دند. راه تندروان و ميان

گري، تسنن و قشري كه:و د، اما در هدف هر دو وه يك ن يجه رسيد، و آن اين

ي كشق رهاي ي خردگرايي و فلسفه را در همهح ا وا منطر اشعريش كه ريشه

ها سرگرم خرافات و قشريات كقرد، در ايقران وقه اسلام س زانيد و مردم را قرن

ي اسق ادان فلسقفه در ايقران، از احمقد جيقره چنين پيروزي م فر نگشقت، زن

سينا، سهروردي، ط سقي، دوانقي، كيالي، ايرانشهري، راوندي، رازي، فاراوي اون

دش كي، صدرا، ميرداماد، سبزواري، نراقي و ديگران وه امروز رسيد. در ص رتي

ش د.اي درخشان در ديگر كش رهاي اسلام ديده نميكه چنين زنجيره

ي خرافاتي افقزوده فرام ش نم د كه وه مرور زمان، مرتبا ورپ س ه الب ه نبايد

گرديد، سبب مس قي اين پقس روي ي علمي آن كاس ه ميشد و از هس همي

هاي سني و د. در م ارد اس ثنايي ه كه حك مت وه دست همانا فشار حك مت

نمايان سني مقآب وق يهي و صقف ي اف قاد، ايشقان نيقز وقراي رقاوقت و شيعي

چشمي وا ديگر فرمانرواوان عرب و تقرك در ديگقر كشق رهاي اسقلامي، در ه

گري و سال سي وا ايشان مساوقه گذارده دانشمندان را زير فشار نهادنقد، قشري

ي اين فشارها، واز يا مثل شاه عباس در قزوين وه دم تيد سپردند. ليكن وا همه

ي ي خاورميانقه، تقا پقيش از آغقاز دوره وضع فلسفه در ايران وا ديگر كشق رها

هاي طلبگي تجدد تفاوت خ د را حفظ كرد و اين آتش مقدس در ا اق مدرسه

گاه خام ش نشد.هاي عرفا، در اين كش ر هي و خانقاه

331

338

4

1گريص في

٭وينش و پارسايي

ققققققققققققققققققققققققققققققق

وقا مقق 1131خ = 1331: قسم ي از اين وخش را آقاي م مد علي خليلي وقه سقال M ٭

ي آزاد، وه فارسي من شر كرده و د. من نيز وراي ياف ن اصل فارسي ورخي شقعرها، از تر مه

آن اس فاده نم دم.

331

341

213 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققپارسايي كهن قققققققققق -1

پارسايي كهن: -1

پارسققايي در آن، وققر اسققلام و ي دوري از هققان در آغققاز كققار، انديشققه

ي ت كل و احساس فروتني مطلر نيز وقا داشت. در آن هنگام انديشهتسلط مي

و د. ميهمراه آن

وازخ است واپسقين و ( تص ر ناو دي هان11 -1ص 4وخش 3گف ي )وند

روز رس خيز و د كه پيغمبر را وه پيغمبري واداش ه و د، و همين و د كه در دل

انگيخت تا آن قا كساني كه ودو گرويدند كشش پارسايي و تنگ زيس ي ورمي

كه پست ديدن حطام دنيا و خرد انگاش ن آن شعار مسلمانان گرديده و د.

گفت، هدف زندگاني مق من وايقد در عين حال كه پيغمبر تا پايان مي ولي

خ شبخ ي آن هاني واشد، واز ريان كار او را ورخلاف خ اسق ش، ناچقار وقه

ي دنيا و ورقراري ارتباط مس قي وا آن كرد.انديشه درواره

تر تازيان كه وه زير درفقش او گقرد آمدنقد غالبقا وقه اميقد چنين، ويشه

شققد دل وسقق ه و دنققد و وققرايرآمققدهاي فققراوان كققه وققر ايشققان عرضققه مققيد

ك شقيدند. در ميقان ايشقان كسقاني كقه و ق ان مسقلمان ها مقي گردآوري آن

. .

341

گريص في -4ققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 214

كه ورگناه "1شدندخ انده مي« وكاء» و « قراء» يزگار خ اند، ز گروهي كه پره

گريس ند، كسي نب د.خ يش مي

[B هققايي كهققن در اسققلام آمققده اسققت. ي ايققن افققراد داسقق ان: دروققاره

چ ن ايشان غنيم ي يا ثروتي وبينند وه دنبال آن رف ه » هشداري كه در آيت

هاي ديگري كقه در ايقن وقاره و روايت« 11: 62ذارند ق معه گت را تنها مي

هاي اسقلام كه چگ نه نخس ين گروهت انند شاهدي واشند، وراي آناند ميآمده

ودرآيند . هاي دنياييي هدفند تا از تنگنانياز وه دعا داش

اي پرتقق ان در گسقق رش اسققلام وقق ده گمققان، آرزوي غنيمققت، انگيققزهوققي

آمقدهاي در» ي ه سروازان خ د را وا وعدهو د كاست. پيغمبر نيز ودان آگاه مي

آورد. كه خدا وه نگج يان داده است وه خقروش مقي « 14: 48فراوان ق ف ح

هقاي هقاي پيغمبقر را ورخق اني وقه خق وي از حصقه گاهي كه ما داس ان غزوه

هقا وقه دسقت آمقده از ايقن نقگ كلان ام ال غقارتي و وردگقان اسقيري كقه

يي ح مقي همقه مقاني . الب قه ايقن ققان ن طبيعقي و ن يجقه شگفت مقي در

٭واشد.هاي مقدس مي نگ

وايسق ي تري را كه مقي هاي عاليي اينها پيغمبر وازه هدفليكن وا همه

مق اره از اينكقه خ شقگذاراني كقرد. او ه ها ودان انجامد فرام ش نمياين نگ

هقاي پقس نقزد خقدا فقراورده » نمق د: يگانه هدف زندگي قرار گيرد نهي مقي

ققققققققققققققققققققققققققققق«

ي : عبققارت ] الب ققه . . . واشققد تر مققه از عروققي اسققت. و تر مققه M ٭

ي سق ند كقه وقه همقه هقايي ه م ن واوينگر چنين است: ] اينهقا قزو روايقت

ش ند .هاي مذهبي نسبت داده مي نگ

342

213 پارسايي كهن ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق -1

پسققنديد و خققدا هققان ديگققر راران دنيققا را مققيشققماگذ» ، «٭فققراوان هسققت

«."٭خ اهدمي

نمق د، هقاي مكقه درآميخ قه مقي آمق زش ي پارسايي كقه وقا پس انديشه

ي مققذهبي عقيققدتي از زنققدگاني خققار ي در مدينققه وققه صقق رت يققك نبققه

درآمد.

پارسايي محمد و دنياداري خليفگا :

نظر گروه ك چك مسلمانان را وه س ي خ د كشانيده ايشان ، واقعيتهآري

پيغمبر در آغقاز دعق تش وق د و يقاران را وقدان آل هايي ز آنكه ايدهرا وه راه

خ اند ويانداحت.مي

فاصقله پقس از كه پيغمبر چشمانش را وره نهد، وه ويژه، وقي پيش از آن

ي هققان گشققايي ي اساسققي وققه كلققي ديگققر شققد. انديشققه مققرگش، زمينققه

منقان را وقدين سق ي ي پرهيز از هان را وگرفت، زيرا كه دين م اي انديشه

مقققردمه وگ ييقققد » خ انقققد. از پيغمبقققر آوردنقققد كقققه گف قققه اسقققت: مقققي

رسققانيد، عجقق راشقق يد، عققرب را وققه حك مققت مققيلاآلققه الاالله، رسقق گار مققي

2«.و د اگر ايمان آوريد پادشاهان وهشت خ اهيد ""٭كنيد.خار مي

رفت. زيرا كه آل پيغمبر پيش نميها وه س ي آن تنها ايدهاين پيروزي

قققققققققققققققققققققققققققق

.16: 4نساء ٭

.61: 8انفال "٭

پيققدا اسققت كققه ايققن عبققارت تنققگ نظرانققه كققه وققا نصقق ص شققع وي ""٭

كنقد، كقه وقه ان راناسقي ناليزم مقذهبي دعق ت مقي « 13: 41حجرات » قرآن

ي نژادپرسقق ان سققلفي و خليفگققان گار اسققت، سققاخ ه و پرداخ ققه ناسققاز

اند.گر است كه وه پيغمبر نسبت دادهغارت

343

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 216

هقاي هاي تيسقف ن و دمشقر و اسقكندريه، طبيع قا قايي وقراي كشقش گنج

3گذارد.نمي پارسايي و تنگ زيس ي،

هقاي هنگفقت، ي ثقروت هقا، از آگقاهي ورانقدازه ي گقزارش تقاراج خ اننده

چقه نصقيب آن كه آن نگ يان وارسق ه، در ميقان خق د وخقش كردنقد و آن

گيقرد. امقلاك ي س م پيدايش اسلام گرديد سرگيجه مقي پرهيزگاران در دهه

ند، چه در ميهن خق د، چقه وسيع و دهات وزرگ را وه مالكيت خ يش در آورد

هقاي مجهقز ورپقا سقاخ ند و در كش رهاي گش ده شده، از وراي خ يش، خانه

ي خ شگذاراني وه دور خ د گرد آوردند.گ نه وسيلههمه

تقرين مسقلمانان مناوع تاريخي وقاقي مانقده، دارايقي كقلان ح قا وارسق ه

ي زويقر عق ام قرشقي را در نظقر آريق . تق اني تركقه مقي 4دهد.را وه دست مي

خ انده شده است، كقه پيغمبقر وقه "4از پرهيزگاري، در شماره وهش ي ،ارياين

ها كه وه اسلام كردند، ن يد وهشت وديشان داده و د. و نيز پيغمبر سبب خدمت

او را ح اري خ يش خ انده است.

وقه صق رت مسق غلات قق لش پقس از ير ع ام كهي زووهاي صافي تركه

ميلي ن درم ورآورده شده 32تا 33هاي مخ لف ميان وه اي ماند، در روايت

س دند، ولي دارايقي او كم قر از است. درست است كه مردم سخاي وي را مي

قارون نب د. دارايي غير منق ل كه در ا وه اي كش رهاي گش ده شده، وهق

خانه نداشقت، امقا ايقن غيقر 11زده و د نشان پارسايي نب د. در مدينه ويش از

3ها و د كه در وصره، ك فه، فسطاط، اسكندريه مالك شده و د.آن از

ياري ديگر از همان گروه ده وهش ي، طل ه پسر عبيدالله اسقت كقه وهقاي

، اضقافه كسر سي ميلي ن درم معين شده استمس غلاتش وه رق درست و وي

دارش مانققدهمققرگش مبلققد دويسققت هققزاردرم، هنقق زنزد صققندوق وققرآن، دم

.

344

211 ققققققققققققققققققققپارسايي م مد دنياداري خليفگان ققققققققققق -1

و د. در تخمين ديگري، دارايي نقدينقه وي، صقد كيسقه پ سقت معقين شقده

داشققت. ايقن وقار وقردوش انسققان، در ورمقي 6ار طقلا كقه هقر كيسقه سققه قنطق

در راه وهشت سبك نيسته

مق( مردي در ك فه وه نام خباب ون 631هق ق 31در نزديكي همان اوقات )

ن ايي وزرگ شده وق د، او در ق اني در مكقه شقاگرد أرت ومرد، كه در فقر وي

دوره پسققت وققه شققمار وقق د، ايققن حرفققه در نققزد تازيققان آن آهنگققري مققي

پققس از مسققلمان شققدن، مشققركان سققخت وي را آزار داده آهققن 1رفققت.مققي

تقر هاي ديگر نيز وقدو رسقانيدند، امقا ايمقان او سقخت داغش كردند و شكنجه

هققاي پيغمبققر شققركت شققد، او يققك مقق وققه عقققب ننشسققت و در نققگ مققي

ست.مي

چ ن اين م من پاك دين در ك فه وه رخت خ اب مرگ اف قاد، ت انسقت

هزار درم انباش ه و د نشان دهد، او پنهان 41گاو صندوق خ يش را كه در آن

ترسد، مبادا خدا اين ثروت را وه پاي پاداش اسق اري عقيقدت، نداشت كه مي

8ودو داده واشد.

[B ب ناراح ي و دان سقعد اوقن منصق ر از : مبلد خيلي كم ر از آن سب

انصار شده و د كه چ ن در وس ر ويماري مرگ اف اد، وه عيادت كنندگان خق د

هقاي سق زان گفت: مبادا خدا وخ اهد آن چه در آن صندوق هسقت وقه زغقال

و هقزار درم يافقت د يقا تبديل ش د. اما پس از مرگش در آن صندوق تنها يك

.1شد

هقاي زمقان نقگ و م ا قب زمقان ي هنگفقت چپقاول هاچه از حصهآن

صلح وه نگج يان و م منين رسيد وديشان ا ازت گقردآوري چنقين دارايقي

"1داد. چنان كه وه هر سق ار از سقروازان عبقدالله وقن اوقي السقرح وزرگ را مي

.

343

گريص في -4 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 218

هاي آفريقاي شمالي، وقه روزگقار عثمقان، سقه هقزار مثققال زر نقاب در نگ

رسيد. امثال حاك وقن حقزام كسقي كقه م ا قب اوق وكقر و عمقر را نپقذيرد

11و دند.وسيار اندك مي

داشقت همانقا اي كه تازيان را وه گشق دن كشق رها وامقي ترين انگيزهوزرگ

كقه ليق ني كاتيقاني آن را وقا دققت كامقل چنقان 11نياز مادي و آزمندي وق د.

ايققن درسققت 12ي اسققلام نشققان داده اسققت. در چنققد ققاي ك ققاوش دروققاره

ق ر اسقت، كقه مقردمش را وقه مهقا رت از وا وضع اق صادي عروسق ان نيقز

-هاي زرخيز همسايه ورميسرزمينخ د و گش دن زده ي انمسرزمين خشك

-از آن هت وه دين ن ين روي خ ش نشان داده خق ش تازيان نيز 13انگخيت.

هايي كنند كه نياز اق صقادي آنقان اي وراي پيروزيآمد گف ند كه آن را وسيله

14كرد.ايجاب مي

چققه گذشققت، گمققان كنققي كققه ايققن نظققر آزمندانققه، الب ققه نبايققد وققر آن

هقاي مقذهبي وق د كقه در نخسق ين ي اكثريت مسلمانان در نگتنها انگيزه

وقه طمقع » دوران اسلام رخ داد، زيرا كقه همق اره در وراوقر نگج يقاني كقه

وققراي آخققرت » ديگرانققي نيققز و دنققد كققه « نگيدنققدمققال دنيققا مققي

گمققان وققرآن صققفت واقعققي ومققين هققدف، وققيامققا ايققن د "14«. نگيدنققدمققي

نهاد.كه اس عداد ذاتي اكثريت نگ يان و خ است ايشان و د، اثري نمي

اسلام وه سبب آن رنگ ظاهري ام رودين ترتيب آن ت ل ناگهاني، كه

تقرين دوران تقاريخش، وه خ د گرفت، م ب شد كه دين تازه، از همان كهقن

روش خق د سقاخ ه ي را كه در آغاز كقار، راه و ي پارسايي و تنك زيسشهاندي

-سره دور وياندازد، اع بارات دنيايي و آرزوهاي مادي و د كه غالبا مقي و د، يك

ت انست خروش همكاري را در پخش آيين م مدي ورانگيزاند، تا آن ا كقه از

.شد: ي پس از م مد گف ه ميهمان دوره

346

211قققققققققققققققققققققققققق قنشيني روحانيت ققققققققققققققققعقب -2

زيرا كقه مقا در زمقان پيغمبقر » ش د هر كار نيك، امروزه دو انبه شمرده مي

و دي ، اما امروز دنيا نيز ما را ي دنيا نميتنها وه فكر آخرت و دي ، و در انديشه

13«.وه خ د كشيده است

روحانيت: نشينيعقب -2

نبش پارسايي و عققب نشقيني هنگام وه حك مت رسيدن ام يان، سس ي

ي كارهقا را وقا يافت. اينان وه علل سياسقي، سررشق ه چنان افزايش ميآن ه

در ن يجه، افكقار عمق مي، "13ي مذهبي ودست گرف ند وگيري ورروحيهسخت

درست وه س ي نيك كاران و پارسايان گرايش نيافت.

ي پرهيزگققاران را نشققان يققك حققديث نيققز از پيغمبققر آمققده كققه روحيققه

خسرو مرد و پس از او خسروي نخ اهد و د. قيصر نيز خ اهد رفت و » دهد: مي

قيصري از پس وي نخ اهد و د. وه كسي كه ان وه دست او است س گند، كه

«.هاي ايشان را در راه خدا صرف خ اهيد كردنگنج

هايي كه مسلمانان وه دست هاي ياد شده، صرف كردن گنجي در حديثگ ي

وراي ل گيري از ده است،حساب آمكفاره و ودلي وه « در راه خدا» اند، آورده

رخ داده وق د. ولقي ايقن 16هقا گرايي كه وا پيش آمقدن پيقروزي ي مادهروحيه

ده اسق فاده هقاي وقاد آور خ اس ند از آن دارايقي سخنان در دل كساني كه مي

كرد.كنند كم ر تاثير مي

ها كه از كش ر گشايي گردآوري و انباش ه شده و د و روزوقه زيرا، آن گنج

كشقي از ايشقان، ي مردم و وهرهتر وراي ادارههاي ن ين و دقيرروز، وا ياف ن راه

يعنقي « در راه خقدا » شد، تنها وراي آن فراه نشقده وق د كقه س د آورتر مي

ت صرف ش د. طبقاتي كه اين دارايي سرشار وه س ي ايشان سرازير شقده خيرا

ي خ شگذاراني در دنيا سقازند. ايشقان آمقاده آن خ اس ند آن را وسيلهو د مي

ها را تنها وراي آخرت گردآورند. نب دند كه آن

341

گريص في -4 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 311

ها از معاويه حاك دمشر در عهد عثمان ق كه وعقدها دولقت يكي از روايت

آور، آورد كه وي را وا او ذر غفاري ص اوي پارساي ناممي ام يان را ونيان نهاد ق

و الذين يكنزون الذهب = كساني را كقه زر » ي اخ لافي رخ داد در م ض ع آيه

كنند، عذاب دردنقاك ن يقد ده ه در و سي وه گنج گذارند و در راه خدا صرف ن

آن روز چ ن آتش هن سخت شق د، ورپيشقاني و پهلق و پشقت ايشقان داغ

ايد ووشيد ق ي آن چه را وراي خ د گرد آوردهخ اهند نهاد، آنگاه است كه مزه

«.33 -34: 1ت وه

ديد كه وا وضقع معاويه آن مرد سياست و دنيادار، در اين آيه هشداري مي

هقاي ديگقر و آز و ي دولت اسلام قاول تطبير، نيست ولكه وه رهبران آيينواقع

هاي پيشين نيز ودان پرداخ ه است.نگرد، كه در آيهحرص ايشان مي

داشققت و در صقق رتي كققه اوقق ذر، مققرد پرهيزگققار نظققري معكقق س مققي

نظريقات و ايقن وقا « در حر ه ما و ه ايشان آمده است» گفت: اين آيه مي

معاويه ر نيامده، او ذر را سخت خطرناك يافت، تا ايي كقه م ضق ع را وقه

خليفه گزارش داد. او نيز دس ر احضار او ذر را وه مدينه صادر كرد و سپس او

ي ودوين او نسبت وقه دنيقاداري وقرخلاف را وه يك ديه تبعيد نم د، تا انديشه

: ولي والاخره تفسقير اوق ذر B] 11ي دول ي در ميان مردم پخش نگرددنظريه

پيروزي يافت، و معني آيه وه آن ص رت تاييد شد كه منظ ر پيغمبر گردآوري

مال و ده است، و وه همين سبب و د كه گروه مسلمانان مالياتي وه نقام زكقات

ورام ال گرد آمده معين كرده و دند .

كقه مفسقران دهقد، ويني دول ي را وه مقا نشقان مقي اين طرز فكر آن هان

هقاي آلي ايقده شدند. آنان كقه نماينقده وايس ي در وراورش خ ميمذهبي مي

شدند.پيدايش اسلام و دند، دراين زندگاني ويگانه شمرده ميدوران نخست

348

311نشيني روحانيت قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق عقب -2

: او Bكردنقد كقه ] صقل را تبليقد مقي اينان مانند او ذر، وه نام پيغمبقر ايقن ا

از ميقان ا خ اهد و د و تنهقا خ اهقد مقرد و ي مال( در زندگي تنه)گردآورنده

هقققر دارايقققي زر و سقققي كقققه » و 18مردگقققان تنهقققا ورخ اهقققد خاسقققت.

اش خ اهد و د، مگقر آن را در راه خقدا انباش ه گردد، گلي آتشين وراي دارنده

هاي ولنقد و كاخدند وا دارندگان ن كساني و دند كه حاضر نب اينا«. پخش كند

وقرادر خ انقده شق ند، هقر چنقد كقه 11شمار چهارپاهاي ويدهات وزرگ و گله

گذار واشند.ايشان وه اسلام اخلاص داش ه و خدمت

ولي در واقع نيز، ما در اسناد مذهبي وسيار، وا نك هش آشقكار از پارسقايي

خق ري . در حقالي كقه ي معم لي كه خ است شرع است، ورمقي فزون از اندازه

نمق ده و واكانه تش ير ميگمان آن را ويپيغمبر در نخس ين ده سال وعثت وي

واشد كه وا آن رووه رو هس ي .اين خ د نشاني از دگرگ ني ژرف مي

هاي ودپارسايي:حديث

پشق انه وسقازد. و ي حديث و د كه وراي اين دگرگق ني در اين ا وظيفه

وينقي اسقلام شد يك سره از هقان آلي را نميچ ن ت ه وه س ي آخرت ايده

زدود، ناچار وايس ي رعايت مصالح دنيايي، ه پقالكي و هق ارزش آن شقمرده

شد.مي

هاي پيغمبر دراين معني وقه گق اه آورده شقد،كه ماننقد پس يكي از آم زش

وي دركارها است. در رواي ي چنين آمده كه ري ارسط است، و آن ميانهنظريه

وه رين شما آن كس نيست كه دنيا را وراي آخرت يا آخرت را وراي دنيا رها »

سققازد، ولكققه وه ققرين شققما كسققي اسققت كققه هقق از ايققن و هقق از آن

.

»

341

گريص في -4قق قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 312

ويني كه مق رد يي از پارسايي تند را ميهاي حديث نم نهدر ك اب 21«.ورگيرد

نك هش پيغمبر قرار گرف ه است.

[B « :ايد از چشيدن چيزهايي خ ش كه خقدا اي كساني كه ايمان آورده

وه وه شما ارزاني داش ه خ د را م روم نكنيد، و از مرز مجاز ه تجاوز ننماييد.

چقه دارد. وخ ريقد از آن راس ي خدا تجاوز كنندگان از اين مرز را دوسقت نمقي

خدا وه شما روزي داده و آن را روا و نيك شمرده است. و رسيد از آن خدا كقه

آم زشقي كقه ماننقد تعقالي هماننقدش « 88 -18: 3ودو ايمان داريد ق مائده

ي خقق يش ازنققهگيراسققخت ققار يهقق دان اسققت، كققه ونققا ورققق انين ورضققد رف

كردنقد. ايقن ها خق دداري مقي ها و آشاميدنيكردن وسياري از خ راكيمصرف

شقد كقه وقه دور پيقامبر وق ده و از دنيقا گريقزان دس رها وه كساني داده مقي

زيس ند، تا مگر ايشقان را از آن زنقدگي سقخت زاهدانقه و زيقان رسقانيدن مي

ترين ش اهد در اين واره هشداري است كقه نيكي از روش 21.وخ يش ن واز دارد

و د. پس پيغمبر او را پيغمبر وه عثمان ون مظع ن داد كه زاهدي سرسخت مي

.22ي زندگي ورحذر داشتاز اين شي ه

هقا در ايقن وقاره روايقاتي تقرين آن اسقناد و نيقز رسقاترين آن از معروف

ايانه عبدالله پسر عمر عاص كه پدرش از سرداران است مرو ط وه تمايلات پارس

ها، او را درسقت وقرعكس پقدرش از و ده است. اين روايتوه نام صدر اسلام مي

دهقد، كقه در داري نشان ميپرهيزگارترين ص اوه و پرش رترين ايشان در دين

23پيروي از سنت وسيار دقير م عصب و ده است.

[B ن يسار كه وه عنق ان يقك انقدرزگر شقرعي : در مقايسه اين مرد وا عطاء و

گقزار شقناخت. اشقارتي ت ان عبقدالله را وقه عنق ان ققان ن شد، ميشناخ ه مي

. وققه پيغمبققر 24ي سرن شققت نهققايي كعبققه نيققز از او نقققل شققده اسققتدروققاره

هقا را وقا خ انقدن ققرآن خبر رسيد كه اين عبدالله هميشه روزه اسقت و شقب

.

331

313هاي ضدپارسايي قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق حديث -2

دارد. پيغمبققر او را سققخت نك هيققد و پنققد داد كققه پارسققايي زنققده مققي

وه خردانه ودارد.

تققن تقق حقققي دارد، ميهمققان تقق » هققاي پيغمبققر وققدو اسققت كققه از گف ققه

يك آدم هميشه روزه » و نيز گفت: .23«.ورت حقي و همسر ت ورت حقي دارد

26داري پققاداش نققدارد. يعنققي چنققين روزه « روزه وققه شققمار آيققد دار، وققي

[B اي پارسايانه و سقخت زاهدانقه را تشق ير : در وراور كساني كه چنين شي ه

كند و اين افقراد را وقه راه ه از آن نهي ميها از پيغمبر آمده ككردند حديثمي

كننقد؟ هقا مقي ن راهنماييچه واشد كساني را كه اين چني» خ اند: درست مي

كقن . كسقي كقه وقدين شكن ازدواج ميگيرم، روزه ميم، روزه ميخ رمن مي

.21«ي من رغبت ندارد، وا من پي ند نداردشي ه

است كه همگي در نكق هش كسقاني هايي وه پيغمبر نسبت داده شدهگف ه

هقاي وا قب و نهايقت پرسق ش اند تا وه وياست كه مصالح دنيايي را رها كرده

كردند كه تقا مس ب وپردازند. روزي ياران پيغمبر از يك همسفر خ د ياد مي

شقدي ، او قز داشت، و چ ن پيقاده مقي س ار و د هي كار ز دعا خ اني نمي

ر پرسيد: پس كي وه ش ر او علف دادي و خق راكش كرد. پيغمبنماز كاري نمي

: ايقن B] 28پخ ي؟ گف ند: ما همگيه گفت: پس شما همگي وه ر از او واشيد.

كسي كه نهالي نهد و آن را پقرورش دهقد » ش د: روايت نيز از پيغمبر نقل مي

پاداشي مانند آن دارد كه شب را وه دعقا زنقده وقدارد و روز را روزه وگيقرد، يقا

.21«كه عمر را در نگ وه راه خدا وگذارندكسي

ي زيققاد روي در كفققاره پققرداخ ن و ت وققهاخبققار وسققيار نيققز هسققت دروققاره

پقذيرف ن، كقه مقردي وقه نقام هقا دادن و سقخ ي كردن و تقن را آزادانقه رنقج

ي اينهقا وقه روشقني و رفت. همهها وه شمار ميي كامل آننم نه 31يلاو اسرائ

كق از نظقر پاداش است، يقا دسقت گ نه كارها ويدهند كه اينآشكارا نشان مي

.

331

گريص في -4ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 314

فهميقد، كقه اگر ريج ترسقا دانشقمند وق د مقي » واشد. مذهبي ك ارزش مي

31«.ستپذيرف ن خ است مادر وه از پرس ش خدا ا

: Bدارد. ]زيس ي ميترين نك هش كه از پيغمبر نقل شده، روي وا تكسخت

اهميقققت در يقققك حقققديث وقققر مقققردان و زنقققاني كقققه زناشققق يي را وقققي

شققمارند، نفققرين آمققده، ونققا وققرهمين حققديث اسققت كققه ورخققي فقيهققان مققي

ي هلالقي . مردي كه عكقاف وقن وداعقه 32شمرندزيس ي را گناه كبيره ميتك

شد چنين زيست را وقراي خ يشق ن پسقنديده وق د و پيغمبقر وقدو خ انده مي

پس ت از وقرادران شقيطانيه اگقر از ترسقايان نصقارا هسق ي » چنين آم خت:

33«.وديشان پي نده و اگر از مايي، پس آيين ما همسرداش ن است

بقر نسقبت داده شقده، كقه وقه كسقاني وازه از اين سخنان تنقد وقه پيغم

خ اس ند از دارايي خ يش چشق پ شقند و آن را در راه خيقر گفت، كه ميمي

34صرف كنند و وه فاميل خ د زيان رسانند.

ي خص صي و فردي دارد، وا اص ل كلقي هاي پيغمبرانه كه نبهاين آم زش

٭سققلام رهبققاني ي نققدارد، ا» منسقق ب وققه پيغمبققر نيققز همققاهنگي دارد:

33«.رهبانيت اين ملت نگ در راه اسلام است

ايققن عبققارت خيلققي پرمغققز اسققت و وققه خقق وي، تضققاد ميققان زنققدگي

نشيني دا از مردم، و ميان زندگي نگي پرهيزگارانه و انديشه ورانه و ص معه

ين همان دگرگ ني است كه ودان گ شزد نمق دي دهد. او كارزاري را نشان مي

ي سققخت زيسقق ي تققرين عامققل در نققاو د شققدن انديشققهو ديققدي كققه وققزرگ

ي صدر اسلام و ده است.پارسايانه

ققققققققققققققققققققققققققق

ي هقر پيغمبقر رهبقاني » ي عروقي: چنين است در آلماني، و در نسقخه ٭

ش د.هر دو ديده مي« رهبانيه ام ي الجهاد» آمده است. و .« دارد . .

332

313ققققققققققققققققققققققققققق قهاي ضدپارسايي ققققققققققققحديث -2

نگقري ، نبايقد از هاي پيغمبر ورضقد رهبانيقت مقي هنگامي كه ما وه حديث

ي قدلي آن كقه ضدپارسقايي مسقي يت اسقت غافقل ومقاني . پيغمبقر نبه

ي شقرعي يش از انقدازه وق قا، ها، وا روزه داشق ن وقي ثدروسياري از اين حدي

تر از م من ضعيف هم من نيرومند وه ر، و پيش خدا س د» ورزد: مخالفت مي

، « خقق رد پاداشققي از خققدا دارد مقق من در هققر لقمققه كققه مققي » 36،«اسققت

. ك: : ن B] 31«. دار پارسقققا اسقققت ي سپاسقققگزار وقققه از روزه خ رنقققده»

.4: 4تيم يي 1عهد ديد

اين س ده نيست كه آدمي دارايي خ يش از دست ودهد و وه دري زگي نزد

مردم رود. زكات وا ب نيست ز ورافزودن از نياز آدمقي، در ايقن هنگقام نيقز

تقرك » : B] 38ي نخست وه فاميل و خ يشان كمك ورساند.وايس ي در در ه

ن نيست كه آدمي، ايز را حرام شمرد، وقدان نيقز نيسقت كقه دارايقي دنيا ودا

دنيايي را از دست ودهد، ولكه ودان معني است كه ت ودان دل نبنديه و وقرآن

داري اع ماد نكني، ولكه اع ماد خ د را ورآن ونهي كه در كه در دست خ د مي

اشق ه تقر د كشي رغب قي وقيش دست خدا است، و وه پاداش م رومي ي كه مي

او ادريس الخ لاني اين حقديث را « اين م روميت ازواشي تا وه در امان و دن

ي او اشارت كقردي از ي سخت پارسايانهي او ذر غفاري، كه وه شي هوه وسيله

ها همانند زرناب در گ يد: اين حديث در ميان حديثكند و ميپيغمبر نقل مي

ها اين عقيدت ي اين آم زشدر همه ويني . چنان كه مي31وراور زر ناسره است

ي شرع تعيقين ش د كه تجديد و مرزوندي ثروت وايد تنها وه وسيلهتق يت مي

ي پارسايي در زندگي را نيز شرع معين كند و در ويرون از دسق ر ش د، اندازه

زيس ي وه هر ص رت س ده نيست. او، سخت

[B و« زاري مصقرف كقردن سپاسقگ وا» هاي: : ور حديثي كه در آن مله

گقردد، آمقده اسقت، ايقن پرسقش افقزوده مقي « پ شي روزه داشق ن وا چش »

نق ايي كه عل م مذهبي اسلام در وراور خ د نهاده اسقت: آيقا دارا وق دن وقر وقي

.

333

گري ص في -4ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 316

هايي آتشين نيز شده و ده ي كشاكشورتر است، يا وه عكس؟ اين پرسش مايه

ي مقق( دروقاره 1363ق هق113است. اون حجر هيثمي شافعي مشه ر مكه )مق

ي نگاشت ا مقاله« زيس ي پارسايانهسخت» از « و سپاسگزار و دن ادار» ورتري

او در اين مقاله وه شقرحي كقه كه وه ت صيف حال وزير آصف خان خ شده،

از ايقن دوران كهقن 41كنقد. آمقده اسقت نيقز اشقاره مقي « عبقاب » در تفسير

شناسي ودوي او مالك وقن ي البي نيز از زوان)نخس ين دوران عباسي( نك ه

روتمنقد را ثنمق د كقه فرعق ن كركره آمده كه چنان در ايقن زمينقه غلق مقي

.41دادن ا ورتري ميورم ساي وي

نسبت وه م ض ع گف گ ي ما، ناس دمند نيست، دوواره يادآوري كنقي كقه

هققايي كقه وققه گقق اه آورديقق ، و اطمينقان وققه آن چققه ممكقن اسققت از عبققارت

شان همگي مانند هر حديث وقه پيغمبقر پي سق ه اسقت، واقعقا ورزوقان زنجيره

واشد.پيغمبر اري شده واشند، اندك مي

داد و واهمقه اهمي ي كه وه مق ضيات زندگي دنيقايي مقي و واهمهزيرا كه ا

هقاي ققرآن پيقدا كه از آيقه شد وازه چناناس ثناها كه وراي خ دش قايل مي

كققاراني كققه عمققر خقق يش را وققراي پارسققايان درسققت و ت وققه 42اسققت،

د. شققايد تنهققا نهققاوققه نققذر صققرف نمققاز و روزه كننققد، ارزش فققراوان مققي

ها وه نظريقات ترين روايتزيس ي را وه ت ان از آن اس ثنا نم د. آري نزديكتك

هقاي ي لقذت ها هس ند كه پارسايي يعني دست كشقيدن از همقه واقعي او آن

شمرد، كه پارسقا را وقه كند و آن را يك فضيلت عالي ميزندگي را تش ير مي

43رساند.رش او ميي دوس ي خدا و پذيدر ه

ي زنقدگي تقر ويقان چگق نگي روي كقار آمقدن انديشقه ي مهق پس مساله

واشقد، كقه شقرايط سياسقت خقار ي اسقلام م بقات آن را، ضدپارسايي مقي

. .

334

311ققققققققققققققققق ققهاي ضدپارسايي ققققققققققققققققققققوي گراهي -2

ي نسبت دادن آراء ( ت ضيح دادي ، وه وسيله81ن كه در وخش دوم )صچناه

هايي وه پيغمبر فراه ساخت.و گف ه

هاي ودپارسايي:بيوگرافي

اين تغيير روش در قسمت ديگر حديث، يعني در اخبار وي گرافي پيغمبر و

ي نق ين شق د. چيقزي كقه مقا را وقه نيرومنقدي روحيقه يارانش نيز آشكار مي

پقرده هقاي روك و وقي وار خ د وخ دي ت صقيف سازد رگتر ميدپارسايي آگاهض

ي حديث ورترسقي صق رت اخلاققي پيشق ايان سقلف كقه است، كه وه وسيله

رف ند، واريدن گرفت ولكه وي گرافي ي اخلاقي مذهب وه شمار ميوايس ي نم نه

ها پركردند.گ نه صفتخ د پيغمبر را نيز از اين

ت اني اين يكي را واور كني كه تمايقل پيغمبقر وقه زن ها ميان آنما از مي

روز افزون و ده است. اين يك حقيقت تاريخي م كي وه اسناد است كه در عين

كه خ د اسلام در اخبار حال در ادويات مذهبي ملل و اعصار گ ناگ ن آن چنان

ترسقي صق رت واشد. زيرا كقه در دارد، من صر وه فرد ميپيغمبران عرضه مي

آوري از اديان، چنين رخ نداده است كه صفات اخلاقي او را در قالقب هي دين

دهد، نمقايش نشان مي 44گذار اسلام راچنان كه حديث ونيانآدمي م ض، آن

داده واشند و در عين حال هي خللي ه در اين ص رت اخلاققي كقه وقرايش

اند، احساس نگردد.ساخ ه

شقمردند، آل زنقدگي عقالي مقي ا كقه پارسقايي را ايقده هاي پارسدر م يط

روي و اق صقاد را در آن هماره از پيروي چنين صفات وشري نهي كرده، ميانقه

وگق : مقن » چق ن هقايي هق ها را تنها وراي تفسير آيهدادند، ولكه آناندرز مي

وردند.وه كار مي« 111: 18چ ن شماي ق كهف آدمي ه

دليل در دسقت نيسقت كقه ك ششقي وقراي دور نشقان دادن پيغمبقر هي

.

333

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 318

از غرايققز وشققري انجققام گرف ققه واشققد، ولكققه وققه عكققس، ويقق گرافي نگققارانش

روشقن و آشقكار ي وشقري وقا م منقان ك شقيدند كقه پيغمبقر را از نبقه مي

: مقثلا Bنزديك سقازند و ايقن را وقراي آينقدگان ققرون وعقد م كقد نماينقد ]

هنگامي پدر و مادر ك دكي نقزد او رف نقد تقا وقراي كق دك ويمقار دعقا كنقد،

. و نيققز روايققت كردنققد 43دهققدديدنققد او دارد شقق ر ويمققار خقق د را دوا مققي

« مقن از دنيقاي شقما، زن و وق ي خق ش را دوسقت دارمه » كه گف قه اسقت:

«.و ن رديدگان نماز است» وا اين افزوده كه:

انقد. گاهي اتفاق اف اده كه صفاتي وسيار دور و ضدپارسايي وقر او وقار كقرده

[B ي پ شقاك و ها را وقه ويقژه دروقاره : هق . لامنس يك رش ه از چنين روايت

هققا وي را گ نققه روايققت ققا كققه ايققن . تققا آن46ي او گققرد آورده اسققتخانققه

گ ينقد: او كقه قز م رد اتهقام دشقمنانش ققرار داده اسقت، كقه مقي ٭وه حر

: اوق حقات وقن حيقان B] 41ي پيغمبقري نيسقت. وا زنان كار نداش ه شايس ه

ي كنقد كقه واژه و زمخشقري اشقاره مقي 48مقق( 163هقق ق 334 مقق البس ي )

گاه در زندگاني درماندگي ي وي درست نيست، زيرا كه او هي درواره« فقير»

اي كه وه اميه اون اوي الصلت منس ب اسقت وقه عنق ان او در قصيده 41نكشيد.

.31ش دنيز ياد مي« غني»

هاي رك و پ ست كنقده را كقه ت اني مانند اين ت صيفما اكن ن خ ب مي

هاي ياران وارس ه وه ا مانقده اسقت وقه دسقت آريق . مقا امقروز در وي گرافي

هاي زندگي نگار در اسلام، وقيش از پقيش وراي پژوهش در اين وخش از روايت

هنقق ز ريققان كققه « الطبقققات الكبققري » ت انققايي داريقق . چققاپ ك ققاب

ي م شقكافي در تفاصقيل زنقدگي مدركي در اخ يار ما نهاده كه ويقژه "31دارد

تقرين قهرمانقان اسقلام اسقت، كقه ديگقر مصقادر از آن ك تقاه خص صي كهقن

ققققققققققققققققققققققققققققق.

آمده است.« وه ساده دلي« » و ر» ي واوينگر وه اي در نسخه ٭

336

311 ققققققققققققققققققققققققققهاي ضدپارسايي قققققققققققققوي گرافي -2

ي كقار زنقدگي نگقاري ققرار ها را زمينقه اند و اون سعد )كاتب واقدي( آنآمده

داده است.

هقا را هقاي نقاقلان روايقت الب ت ه است كه اين زنقدگي نگقاران، گف قه

هاي خص صي اين وارس گان را، از عطقر زدن و اند. عادتطبيعي آوردهوه ط ر

پ شقي و آرايشقي وقا لبقاس پرداخ ن وه ريش و م ي سقر و چگق نگي خق ش

انقد. در هقا داده خ ش نزد ايشان داشق ه گقزارش ارزشي كه و ي 31وها وگران

، هم اره از ص رتي كه پرهيزگاران كه دشمنان سرسخت هنرهاي تزييني و دند

"31كردند.آن نك هش مي

آرد كه هرگاه چهار تن، كه عثمان عبيدالله از خاطرات دوران دوس انش مي

نامشان را آورده، و در ميان ايشان او هريري راوي معقروف هق هسقت، از در

32گذش ند، و ي خ ش ويني ك دكان را پر كرد.دوس ان مي

ي پرهيزگاري و آورند كه گروهي كه نم نهري ميرواي ي نيز وا ن عي انبدا

ورزيدنقد. اهقايي نبهاي اف خار ميهاي گراآلايشي و دند وه پ شيدن لباسوي

انقدك 33كردنقد، نيقز هقاي مخملقي وقرتن مقي خ اني كه ايشان لباسكه مي

نيس ند.

هقا، مطقاور معم لشقان وقه حقديث روايقت وراي ت يه اين خ شقگذراني

اش ارزانقي هرگاه خقدا نعم قي را ورونقده » كردند كه: شده از پيغمبر تكيه مي

: ايققن انسققان را B«. ] اش وبينققدداشققت، دوسققت دارد كققه اثققر آن را ورونققده

انسان خ شبخت وايد رخشان و تاوان وزيد » اندازد كه: وه ياد روايت ي ناني مي

. 34« ر سققازد كققه سققپاس او در آن اسققت و نعمققت خققدا را ورخقق د آشققكا

روي همين زمينه، پيغمبر گروهي را كه از اق صاد مرفه ورخق ردار و دنقد و وقا

پيققدا اسققت كققه 33آمدنققد نكقق هش كققردهيكققل نققا آراسقق ه وققه نققزد وي مققي

. .

331

گريص في -4قققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 311

دهقد، آل ققرار مقي از سنن مقذهبي، كقه پسقت داشق ن زنقدگي دنيقا را ايقده

ها اثري نيست.در اين داس ان

ميل دارم مخص صا يك نم نه از وسياري كه مصقادر كهقن وقه مقا عرضقه

ندگاني را در صدر اول اسلام و سقمت دارند، در اين ا ورگزين كه شكل زمي

روييد وه ما نشان هايي كه اين آداب و رس م در آن ميسير آن را نيز در م يط

ي مق رد دهد. اين نم نه يك خبر ك تاه است، كقه وقه طق ر سقاده، مسقاله مي

كند.گف گ ي ما را روشن مي

ز م منقان ي م مد حنيفه پسر علي را در نظر گيري ، كقه وسقياري ا قيافه

ي خققدايش، ققا وققالا وققرده و دنققد كققه مهققدي ورگزيققدهپرهيزگققار او را تققا آن

ي خ اسقق اران حك مققت د، او نماينققده خ اندنققوققراي نجققات اسققلام مققي

گن سقق يك در عهققد خليفگققان امقق ي قققدي وقق د، كققه مسققلمانان ايشققان را

خ اندنقد. پقدرش پقيش از ت لقد او وقا ناميقدنش وقه نقام تبهكار و غاصب مقي

مف خر شده و د.« م مد او القاس » پيغمبر

ا است كه م مد حنفيه وعدها م رد اع مقاد شقيعه در قاوداني از همين

واشقند كقه خقدايش وقراي و دن و ر عت شقد. و ايقن دو، صقفت كسقي مقي

شقناخ ه شق د. مقا خص صقيات « مهقدي » وق د و وقه راهنمايي وشر ورگزيقده

ي ايققن وققاور را در وخققش پققس از ايققن وررسققي خقق اهي نمقق د. آري وي مايققه

وق د. وقا ايقن همقه اميدواري پرهيزگاران و م رد س ايش شاعران اطرافش مقي

ي ايقن انسقان مققدس در اخبقار ويق گرافي و ما گزارش ك تقاه زيقر را دروقاره

خ اني :زندگاني نگار مي

اوقن ال نفيقه را ديقدم كقه وقا حنقا و » او ادريس روايت كرده اسقت كقه:

كقرد؟ گفقت: نقهه گفق : كند، وه او گف آيا علي خضاب مقي ك خضاب مي

الب ققه « 36خقق اه وققراي وققان ان قق ان ونمققاي ه پققس تقق چققرا؟ گفققت: مققي

. .

338

311قققققققققققققققققققققققق ققهاي ضدپارسايي قققققققققققققوي گرافي -2

هقايي در لاوقلاي اي هق ، وقراي يقاف ن چنقين اع قراف ن يجقه هاي ويك شش

وي گرافي اولياي سرياني و حبشي نيز انجام شده است.

ف ار ايقن مهقدي را زيقر نظقر نهقي ، در واقع اگر در پرت حقاير تاريخي ر

خ اهي ديد كه وي نيز همان ط ر كه پيدا است مردي دنيادار و ده و وه هقي

وا اين همقه او نگهبقان منقافع 31هاي دنيا دور نب ده است.و ه از خ شگذراني

رف ه است.مذهبي و آداب و رس م اسلامي وه شمار مي

شق ايي م مقد حنيفقه و آن تقرين تناقضقي ميقان پي كس ه ك چقك هي

اع راف پيشين كه سخت وا امامت نا ر است و شايد ه اص لا وراي تبليغقات

تق اني ماننقد ايقن ضد او ورزوانش نهاده واشند، احساس ننم ده است. مقا مقي

دهقد نم نه را در زندگاني وسياري از سلف آغاز اسلام وياوي كه وه ما نشان مي

ده است.اينها آم زش خ د پيغمبر و

پيشرفت پارسايي: -3

الب ه اگر مسلمانان وا رياني ديگر ورخ رد نكرده و دنقد، پنقد و انقدرزهاي

آمد. پس آن ريان و د كه پارسايي را در اسلام والا، خ د وه خ د وه و د نمي

نيرو وخشيد و آن را مظهر حقيقي زندگي مذهبي دانست.

پ شقي را ه ققك شقدند كققه آرايقش و خق ش يافقت 38گف قي پرهيزگقاراني

اسقت اگقر درميقان ايشقان شقمردند. وسقيار سقاده آلي اسلامي ميزندگي ايده

ققدر چق ن عبقد الرحمقان ي شخصي ي گقران يل را وه ويني كه دروارهاو اسرائ

ت: كاران وسيار نا ر اسق پ شد كه وا پ شاك ت وهاون اس د وگ يد: او لباسي مي

گفق : درپ شقاك ديقدم مقي اسق د را مقي هرگاه كقه مقن عبقدالرحمان وقن »

.

331

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 312

ي دهگانان ايراني در : كه خ د را وه امه B] ٭و خ شب يي و س اركاري، عروي

. 31« آورده است

نفي و زمختي ودهنري:پارسايي م

كمقي پقس از اف قادن وقه دسقت 61اين تمايل وه پارسايي وه ويژه در عراق

تازيان و در آغاز حك مت ام ي پديد آمد، در آن ا و د كقه از ايقن پارسقايان

گف ند. ماننقد معضقد مي« عباد» شدند و ايشان را وه ط ر كلي وسيار ديده مي

وايجان وه روزگار عثمان كش ه شد. او يك هنگام ون يزيد عجلي كه در ف ح آذر

61وه همراهي از ياران در گ رس ان وه عبادت مشغ ل شده و د.

ي درسقت ايقن ي خ د نم نهرويع ون خث ي ك في وا روش زندگي و انديشه

داد، قر ايقن كقه و د، او وه هي امر دنيقايي دلبسق گي نشقان نمقي گروه مي

شككق د او كقه وقه دخ قر «. ي تي چند مسقجد دارنقد؟ قبيله» رسد مثلا: وپ

وققره » : از مسقير كقه در Bداد، وقه طريقر اولا ] گانقه نمقي ي وازي ووها ازه

هقايي وق د كقه از ناخرسند و ده او شخصا مخالف وازي 62منع شده« 211: 2

نمق د و غناي نگقي نيقز پارسقايي مقي چنان كه در "62آم خ ند.ها ميفارس

63داد.صدقه مي

وياد ويقاوري كقه ايقن پارسقايي وايد در اين ا اين حقيقت ك چك را ه

گاه وه مرز پرهيز از خ نريزي وقراي نشقر ديقن چنان كه ديدي هي ايشان ه

رسيد.نمي

سقخت گ نقه پارسقايي و هقاي وسقيار از ايقن در دوران كهن اسلام وقا نم نقه

ققققققققققققققققققققققققققق.

دهققاني از » ي عروي: در م ن آلماني واوينگر چنين است. ولي در تر مه ٭

ش د.ديده مي« دهقانان عرب است

361

313قققققققققققققققققق قپارسايي منفي و زمخ ي ضدهنري ققققققققققق -3

هقا هاي مذهبي رنجدر نگ كني كهزيس ي، در اح ال اين مردم ورخ رد مي

در ت صيفي كه از عاود پرهيزگار اويس قرنقي وقه دسقت مقا : Bفراوان و دند ]

ويني كه در نقگ صقفين، در صقف رسيده، يكي از پيشروان ترك دنيا را مي

شمشقير كليقد » يان علي نگيده و ان خ د را از دست داده است: نگ

رهبانيقت » وينقي : را كه در حديث ميو اين شگف ي ندارد، زي« . وهشت است

«.امت من نگ در راه خدا است

گراييقد، وه س دهاي مادي و لذايقذ دنيقايي مقي "63هرچه زندگاني عم مي

هايي ن ين وراي آشقكار گش ند، وهانههاي اسلامي ميآلاينان كه وه دنبال ايده

در اول از سنگرهاي ي صياف ند. ايشان تا پايان دورهكردن ناخشن دي خ د مي

نشس ند.و د يك گام وه پس نميخ د كه طرد هرگ نه هدف دنيايي مي

ي واس اني، كه اضقافه هاي وي گرافي ص اوهدارندگان اين روحيه، در روايت

هقايي پارسقايانه انقد، داسق ان هقا نيقز وق ده ي اسلام، قهرمانان نگورپيشينه

تقا شقايد 64دادي پارسقايي نمقايش مقي ي روحيقه نم نه آورند كه ايشان رامي

اي كقه داشقت وقر روزگقار و انند مردم مسلمان پاكدين را وا اع راض ورروحيه

شد، ورانگيزانند. ايشان چيره مي

پارسايي مثبت، وددولتي و از پرسگا متاثر بود:

آيقد كقه ها آمده است، چنقين وقه دسقت مقي چه در روايتدر واقع از آن

داشقق ه اسققت. ي پارسققايي وققا شقق رش وردسقق گاه حققاك پي نققد مققي روحيققه

وه روزگار عثمان از مقردي وقاز يي شقد كقه معقروف وق د؛ از پيشق ايان وقد

رود تا وردس گاه حك مقت اع قراض كقرده واشقد. گ يد و وه نماز معه نميمي

: پقس خليفقه معاويقه دسق ر B] 63يسقت. ززن مقي خ ار وق د و وقي وي گياه

.

361

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 314

زيس ي وه دادگاه كشند، زيرا كه ايقن رف قار داد اين عاود وصري را وه رم تك

وه شماره « 38: 13د پيامبران را زنان و ك دكان است ق رع» سرپيوي از آيت

66رفت.مي

گ نققه وسققياري از مسققلمانان، وققراي پرخققاش وردسقق گاه دول ققي، وققدين

پرداخ نقد. شقعاري كقه اينقان ورپقرچ خق د نشقيني مقي وه پارسايي و گ شه

و د. « گريز از دنيا» ن ش ند مي

وينقي شق د. مقا مقي زوده مقي ا يك سبب خقار ي مهق نيقز افق در اين

ي ضدپرهيزگاري مسي ي وسياري از پند و اندرزهاي ضدپارسايي، آشكارا نبه

ي دارد، زيرا كه پارسايي مسي ي در صدر اسقلام از آن هقت كقه انديشقه مي

ي پارسققايي و تققرين نم نققهكققرد كامققلوارسقق گي را وققا عمققل تطبيققر مققي

نم د.ها وه نظر مسلمانان مين آنتريم س س

سبب ديگرش نيز آن و د كه مسلماناني كه ضديت وا خ شگذاراني دنيقايي

ي ايشان اس ار شده و د، وارس گي ترسايان مسقي ي دل ايشقان را در روحيه

كقار ايشقان ققرار گرف قه و دنقد. از ايقن رو ده سخت ت ت تاثير پرسگان ت وقه

ن در شعر واس اني عرب در عهد پيغمبر نيز ياد شده است. پس همقين كارات وه

شعرها و د كه زندگي پارسايانه را وه تازيان شناسانده و د.

اهليت آداب و رس م ترسايان مسقي ي مق رد ]دوران در وسياري از اشعار

ائ ين و سق » ي هقا اسقت كقه دو واژه همقين 61وررسي و مقايسه ققرار گرف قه

رسقاند. مقرد و زن را مقي "61كقرد، كقه معنقي پرسقگان ميرا الهقام « سائ ات

[B و اشققارت 68: كققه پيققامبر پققيش از وعثققت افققراد ايشققان را ديققده وقق د

61وه پرهيزگاران و پارسايان مسلمان قرار داد.

و كققاران، عاوققدان(: در كنققار ت وققه112: 1ايققن دو واژه در قققرآن )ت وققه

.

362

313قققققققق ققپارسايي مثبت، ضددول ي و از پرسگان م اثر و د ققققققق -3

چققه وسققا (: » 3: 66ركقق ع و سققج د كننققدگان آمققده اسققت و در )ت ققري

، ويق ه و دوشقيزه كار، سقائح اگر شما را طلاق دهد، خدا همسراني م من، ت وه

ش د.ديده مي« ودو ودهد

« لاسقياحه فقي الاسقلام » در رواي ي ديگر از حديث منع رهبانيت صق رت

11اند.و ده م رادف« سياحت» و « رهبانيت» ي ش د، پس دو واژهديده مي

رود كه گس رش اسلام در شام و مصر و عراق وه كساني ونا وراين گمان مي

ي روحي داد و ميدان را ورايشان واز كقرد، و رسايي و دند زمينهي پاكه شيف ه

هاي رواني كه اينان از آميزش وا مسي يان وه دسقت آوردنقد، گمان آزمايشوي

ي مك ب پارسايي اسلام را نهاده است.پايه

هاي پارسايانه آشكارا نمايان شده و آهسق ه از آن هنگام و د كه اين كشش

طراف گس رش داد. دارندگان اين روحيه، مذهب خ يش را وقا نف ذ خ د را در ا

كردند زيرا كه ونا ور ت قيقات مرگ لي ث، هايي از انجيل تكميل ميپاره عبارت

11هايي از انجيل را در وردارد.ترين آثار پارسايانه اسلام، تكه پارهكهن

برخورد دوگونه پارسايي:

هاي پارسايانه در دند كه چگ نه اين كششرو م منان درشگفت و گروه ميانه

كنقد. ميان مردم پديد آمده، در واورهاي اسقلامي و زنقدگي روزانقه نفق ذ مقي

دهد:گ نه ورخ ردها را نشان ميداس ان زير اين

رونقد و آهسق ه گف گق زني يك روز، چنقد ق ان را ديقد كقه سقنگين مقي

روي انققان عققرب و سققبكدارنققد. چقق ن ايققن رف ققار وققا زوققان درازي مققي

.

.

363

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 316

ر نب د و زن م عجبانه از آن يا شد، پاسخ شنيد كه: ايشان پارسقاينده زن

گفقت، سخن مقي كه ن انست خ دداري كند گفت: وه خدا س گند، هرگاه عمر

آورد پارسقاي زد درد مقي رفت، تنقد وق د و چق ن مقي شن انيد و هرگاه ميمي

12راس ين نيز هم و د.

در رف ققار » ( نگققاه كنققي كققه: 11: 31ي )لقمققان ولققي اگققر مققا در آيققه

تق اني ادعقا مقي « آهس ه و در صدا نرم واش، كه ودترين صدا صداي خر است

غمبر وا اين انان رووقه رو شقده وق د، پارسقايي آنقان را تاييقد كني و اگر پي

كرد.مي

ت ان دريافت كه اين گروه پارسايي را از خ راك آغاز كردنقد، وه آساني مي

قيقد و گ نقه هي وي پس روزه گرف ه و در آن زياده روي نم دند، و در اين راه

پند و اندرزهاي ضد زياده روي در روزه وند پيش رف ند، تا آن ا كه حديث و

13ورضد ايشان وه كار اف اد.

ويني كه از خق ردن گ شقت نيقز اضافه ورآن، در ميان ايشان ورخي را مي

گ نقه پرهيقز از دنيقا ح قا در روزگقار صق اوه نيقز كردنقد، ايقن خ دداري مقي

ي مخزوم را روايات وقه صق رت يلهزياد از م الي قب زياد اون اوي 14شد.يافت مي

دهد كه گ شقت را ورخق يش مردي پرهيزگار و عاود و پشمينه پ ش نشان مي

ي حرام كرده و د، تا آن ا كه وه روزگار عمر عبقدالعزيز وي نم نقه و نماينقده

هقر كقس چهقل روز » گمان از حقديث وي 13گروه پارسايان شناخ ه شده و د.

شقده خ اسق ه چق ن زيقاد كسقاني هق « 16گ شت نخ رد وقدخ خ اهقد شقد

اند.و ده

كقرد كقه دركقار و زنقدگي اخقلال مقي "86ي منفقي الب ه دركنار اين نبه

هقا ويني اسلام پديد آمد. اين پيشرفتها و در هانتكاملي مثبت نيز درعبارت

يقن امق ر در ققرآن و ق د ي اوه خ دي خ د مخالف اص ل و مبادي كه درواره

.

364

311 ققققققققققققققققققققققورخ رد دوگ نه پارسايي قققققققققققققققققق -3

و د، ولكه تنها وا اندكي تنقدروي در تاويقل ورخقي نققاط مقذهبي و داشت نمي

آمد. اخلاقي قرآن وه دست مي

ط ديگققر آن همگققي آري، وققا ايققن كققه ايققن نقققاط درآيققات قققرآن وققا نقققا

دهنقد، مي ص ل و مبادي اسلام را تشكيلهايي ه سنگ و ه ارزش از احلقه

العققاده دادنققد، م افققل پارسققايي اسققلام وققدينها ارزش ويققژه و اهميققت فقق ق

ي دوم قققرار گرفققت. وققه طقق ري كققه نقققاط ديگققر زنققدگي مققذهبي، در در ققه

قا هاي ناسازگاري پديد آمقد، كقه وعقدها وقزرگ شقد و تقا آن ا هس هاز اين

ي پرهيزگارانقه و ميقان واورهقاي سقني گس رش يافت كه ميقان ايقن روحيقه

11اسلام دايي افكند.

ي منفي پارسايي:دو جنبه -4

ي در دو وخقش ديقده روهاي اسلام اين زيقاده انرترين دواز همان قدي

ها؛ دوم، در مسايل اخلاقي.ش د: نخست، در نيايشمي

هايي كقه ي دورانش د كه در همهنم دار مي« ذكر» ها در وخش نيايش

ورتصقق ف اسققلام گذشقق ه، پايگققاه خقق يش را نگققاه داشقق ه اسققت. پققس اگققر

بانه روز اخ صقاص داده اسقت، هقاي معقين در شق اسلام سني نماز را وه وققت

كند و وا الزام وقه خ انقدن ققرآن و اص ل پارسايي وا اين تخصيص مخالفت مي

ي وا بققات ح مققي وققالاي نمازهققا، ارزش ذكققر را تادر ققهذكققر خققدا درميانققه

هقا سقبك و ورد، وه ط ري كه ارزش وا بقات رسقمي و سقني در وراوقر آن مي

هققا يكسققان م دادن و وققه فرام شققي سققپردن آني دوم گرديققده، انجققادر ققه

ش د.مي

اين همان ذكرهاي ص فيان اسقت، كقه تقا وقه امقروز نيقز اسق خ ان ونقدي

.

363

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 318

كقه انشقينان هقايي دهد، سلسقله هاي تص ف را تشكيل ميساخ مان سلسله

همان پارسايان كهن هس ند.

ابن الوقتي: "77توكل

كقه در پارسقيان آن روزگقار نمق دار وق د، زيقاده ي اخلاقي ور سق ه نبه

روي در ت كل يعني اطمينان وه خدا است، اين احساس ايشقان را وقه آخقرين

چيقز اهميقت رسقانيد. ايشقان وقه هقي ي اطمينان نفس و قناعقت مقي در ه

ي ك شقش وقراي گرف نقد و از هرگ نقه انديشقه دادند و دنيا را وه هي مينمي

سقره وقه اميقد خقدا سقپرده، نم دند، ولكه خ يش را يكمنافع خ د پرهيز مي

در اخ يقار وي 18شق ي گ نه اراده و نبش، مانند مرده در دست مقرده هي وي

يعنققي كسققاني كققه وققه خققدا « ت كليققان» ايشققان نهادنققد، از ايققن روي مققي

شدند.اند، ناميده ميت كل كرده

وراي ودگ يي و كاس ن ارزش اين گروه، ورخي نظريقات و اصق ل از آنقان

كنند كه ودويني ايشان را نسبت وه كقار و ك شقش و ت صقيل قق ت و نقل مي

ايشقان كنقدو كقاو و ك شقش را دهد. زيرا كقه ديگر نيازهاي زندگي نشان مي

گف ند وايس ي وقراي شمردند. ايشان ميوه خدا مي اطمينان كمب دت كلي و وي

واسطه وه خدا پناه ورد.رفع هر نيازمندي، مس قي و وي

ت قير كنندگانشان، خ دداري آنان را از ك شش و نيز قناعت و آرامش و

خ انند.و پس ي دري زگان مي سك ن ايشان را، تنبلي از كار

ي همقه » اما وه نزد خ دشان، وه رين روش زيست آدمي همقان اسقت:

چقق نرا وققا فرومققايگي، هقق ونققدگان روزي خقق ار خداينققد، ولققي ورخققي آن

، ورخققي وققاخ اري چقق ن گانققانروازدري زگققان، ورخققي وققا رنققج ان ظققار، چقق ن

ورخققي وققا سققرفرازي چقق ن صقق فيان، وققه دسققت آرنققد. ايشققان وران، و پيشققه

»

366

311ققققققققققققققققققققققققققققققق قت كل و اون ال ق ي ققققققققققققق -4

خققدا را ويننققد و روزي خقق يش، مسقق قي از او گيرنققد و واسققطه را در ميققان

«. نبينند

گاه فردا را شمردند آن است كه هي ايشان وراي خ د ميها كه از فضيلت

ريقزي و ورنامقه ي آينقده ايشقان انديشقه 11در شقمار روزگقار خق يش نياورنقد.

هقققاي زنققدگاني را همقق اره از م قققيط ذهققن خققق د دور وققراي نيازمنققدي

را كه خ د زمينقه آوردند خ د نيز حديثي مي يساخ ند. وراي اثبات نظريهمي

شق د كقه حكمت كه از آسمان فرود آيد وقه دلقي وارد نمقي » كند: روشن مي

81«.ي فردا داردانديشه

پس هرگاه » و د « اون ال قت» نزد ايشان: كسي كه وه خدا اع ماد نمايد

ي آينده و د و وه فكر وق ي ز آن چه در آن است واشد، يا وه كسي در انديشه

81«. خ يش اميد وندد، هر آينه كاري از او ساخ ه نباشد تدوير

مسل است كه تهي دسقت وق دن از لق ازم زنقدگي و دوري از آسقايش و

ي واشد، پس هر كقس كقه وقه رگقه خ شگذراني، از اص ل اساسي ايشان مي

ايشان درآيد فقير است.

ت هي وه درد و ن وه ويكه اينااضافه ورآن چيز ديگري ه و د، و آن اين

كرده، ولكه وه هي چيقز كقه هاي سماني وسنده نميگرسنگي و ديگر ناكامي

هقا ايشقان را وقه كه ع ارض و ويماريانديشيدند، چنانوه تن وس گي دارد نمي

گاه وه نظرهايي كقه انگيزانيد، اين گروه هي معالجه و پزشكي و وهداشت ورنمي

دار نب دند. د نيز گ شدادنمردم در اين واره مي

هر كس ورخدا ت كل كند وقه » ي ايشان است كه: هاي پرداخ هاز عبارت

و ايقن شقگفت نيسقت، چقه از اصق ل « س ايش و نك هش مردم ت هي ندارد

ي مقردم وقا ايشقان تق هي كامقل وقه چگق نگي معاملقه ي ايشان ويص فيانه

82واشد.مي

361

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققق 321

ي اول سقده ديقدي از زنقدگاني، وقا افكقار رايقج در پيدا است كقه چنقين

رفققت، قق ر گرايققي مققياسققلام كققه در مسققير تققاريخي خقق د، روي وققه واقققع

آمد.در نمي

ماهنگي يك دس ه پند و انقدرزها اسقت كقه وقه صق رت ي اين ناهنشانه

ش د مگر ها روشن نميحديث از پيغمبر روايت شده است و مفه م و معناي آن

وازي كه خ است سازندگانش وق د ي س يز يانه و دلهنگامي كه وه روحيه

خ اس ند ل ن ايج م رتب ورزياده روي در ت كقل و اع مقاد ت ه ش د، كه مي

وگيرند.ورخدا را

ي پارسقايي و وا اين همه قاي پرسقش اسقت كقه چگ نقه ايقن انديشقه

ي مقذهبي كقه وقه اوج نيرمنقدي تص ف ت انسقت پذيرف قه شق د، در امعقه

رسيده و تا آخرين حقد آرزويقش در گسق رش و كش رگشقايي پقيش رف قه و

نشيني در شهرهاي آوقاد ذش ه كه وه كاخگردي افرادش نگهن ز مدتي از وياوان

83نايل شده و دند.

ي ديگر از برخورد دوشيوه:نمونه -5

شق د كقه در ايقن دوره از زنقدگي اسقلام دو ريقان رو ديقده مقي از اين

ش د كه در گف گ ي ميان دو نفر از نيك كاران، وه نام مالقك گ ناگ ن يافت مي

ش د.نشان داده ميون دينار و م مد ون وسيع

گفقت: كردند، نخس ين ميو ث مي« هاغايت غايت» ي ايشان در مساله

آلي، داش ن زميني است كه روزي صاحبش را تامين كند تقا نيقاز سعادت ايده

وه مردم و ك شش وراي كسب نداش ه واشد. خ شبخت كسي است كه ناش ايي

كسي كه شقام را وقه دسقت آرد و از را وياود و نداند كه شام چه خ اهد خ رد،

84خبر واشد.ناش ايي پگاهان وي

آميققز تنققد از زنققدگي پرهيزگققاري و وارسقق گي، واكققنشي سقق ايشلهجققه

.

368

321ي ورخ رد دو شي ه قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق نم نه -3

كقه رو وقه دنيقا پرسق ي ي نبش پارسايي و مقاومقت آن را در وراوقر روحيقه

ي همقان پارسقايي وقدوي دهد. اين نبش دنبالقه رفت، نشان ميگس رش مي

83و د.كهن در روزگاران قدي اسلام مي

ي ترسقايان مسققي ي ي پرهيزگارانقه از انديشققه گف قي كققه ايقن روحيققه

اژههاي ايشان وا اص لي كه ياد كردي تقريبقا و آلگرفت، كه ايدهسرچشمه مي

واژه وراور و د.وه

ها، در م رد پارسايي كقه سزاوار ت ه است كه وسياري از وندهاي انجيل

چقه در شق د، ماننقد آن در پند و انقدرزهاي اسقلامي زيقاد وقه كقار وقرده مقي

از پرنققدگان آسققمان گف گقق 31 -22: 12و ل قققا 34 -23: 6انجيققل م ققا

دهقد، ايقن كنند و خالقشان روزي ميكارند و درو و انبار نميكه نميدارد، مي

86اند.وندها تقريبا وراور اصل وه كار رف ه

گ يققد: ي ايققن اصقق ل را در مقق رد ت كققل، پيغمبققر چنققين مققي چكيققده

اگر وه درس ي ورخدا ت كل داريد، آن چنان وه شما روزي خ اهد داد كه وقه »

گردنققد، رونققد و سققير وققاز مققي دهققد؛ پگاهققان گرسققنه مققي دگان مققيپرنقق

عيسقا گف قه اسقت: «. شق ند هقا از قا كنقده مقي آنگاه وا خ اسقت شقما كق ه

كننقد و خقدا روزانقه، دروند و انبار نميكارند و نميوه پرندگان ونگريد، نمي»

«. روزيشان همي دهد

ي درشقت سلمان وه تقليد پارسايان ترساي مسي ي، پشمينهپارسايان م

كق از عهقد عبقد الملقك مقروان خليفقه ايقن عقادت را دسقت 81پ شيدند.مي

88نيقز « صق في » ي ت ان ديد، كه وه كاروردن واژهمق( وه وعد مي113 -683)

، هنگققامي اطققلاقدر آن تقاريخ آغققاز شققد و وعققدا ورپيقروان نققبش پارسققايي

ي اي عقالي پيشقرفت رسقيده و، وقا فلسقفه شد، كه وارس گي ايشان وه مرحله

.

361

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 322

ي مذهبي مسلمانان، نيرومند و او كاري پي ند ياف ه و د، كه تاكن ن در انديشه

( عرفققققان ثققققري فعققققال دارد. وگققققذار پققققس از ايققققن، در تصقققق ف ) ا

اسلامي گف گ داري :

عرفا ، گنوسيزم، نوافلاطوني: -6

آمقق زش نئ افلاطقق ني در زنققدگي روحققي اسققلام نفقق ذ كققرد و ايققن خقق د

ان فلسقفي كقه پقس از ايقن اي مه و د. اين رياز نظر عرفان اسلامي حادثه

ي اسققلامي ي آثققار ژرف آن، در وققالا وققردن سققطح انديشققه دووققاره دروققاره

ي فلسقفي و اع ققادي را ونقا نهقاد كقه گف گ خ اهي داشت، آن چنقان پايقه

هققاي پارسققايي و شققعارهاي آن، كققه پققيش از ايققن يققاد نمقق دي ، همققه سققنت

در قالب آن ريخ ه شد.

پارساي پرهيزگار كقه دنيقا را خقار كقرده، آن را از خق يش رانقده، روان

ي فقيض خ د را وه س ي و ق د ورتقر و يگانقه پناهگقاه وقالا وقرده، در فلسقفه

يافقت كقه يققين او را وقه راه و روشقن افل طين وحدت و ق د او چيقزي مقي

ي خداشناسقي او را سقاخت و روحيقه زندگي كقه ورگزيقده وق د اسق ارتر مقي

نم د.تاييد مي

هاي هان نزد ي پديدهديد، همهي ك ن و مكان پرت الاهي مياو در همه

او سققراوي وقق د كققه از حقيقققت ققز وازتققاوي از پرتقق و قق د يگانققه، در او

شقق د، ديققد كققه چقق ن وققا خقق يش تنهققانيسققت. ونققا وققراين ورآدمققي لازم مققي

هاي زمخت مادي را دور سازد، تا نيكي و زيبقايي ازلقي خقدا وقراو تقاف ن پرده

هقاي هسق ي گيرد. آريه چ ن آدمي روان خ د را ودان س ي والا ورد، از پديده

رهايي ياود، تا آنجا كه شخصيت او در والاترين هس ي، كه هس ي حقيقي ماده

ي او است فاني گردد.ويژه

311

323عرفان، گن سيزم، نئ افلاط ني قققققققققققققققققققققققققققققققق -6

در اصل يكي وودست ان من و ت

٭پيداي من و ت نهان من و ت

وگ ي : آن من و ت ار خامي واشد

81ست من و ت ، از ميان من و ت ورخا

* ققققققققققققق *

ني من من و ت ت يي و ني ت مني

ه من من و ه ت ت يي، ه ت مني

من وا ت چنان اي نگار خ ني

11كاندر غلط كه من ت ام يا ت مني

هققايي هسقق ند كققه خققدا را از انسققان پنهققان مرزهققاي شخصققيت، پققرده

گ نه وه پيغمبر نسبت داده شده كقه گفقت: از امثقال صق فيان دارند. گزافمي

ترين گناه اسقت رگهس ي ت وز» اند: عبارتي است كه آن را شعار خ د ساخ ه

11«.كه وا هي گناهش ن ان سنجيد

اين عبارت هس ي حقيقي انسان و و د فقردي و مسق قل او را وقه طق ري

زيسق ي و و نيقايش و ت مقل رنقج سقخت نگقري نودوردهد، كه وقا نشان مي

ت انقد وقه قايي رسقد كقه در او ورانگيزاند، مي 12پارسايي كه مس ي لاه تي را

وي ناو د شده، دوئيت او وقا خقدا از ميقان ورخيقزد. در ايقن « من »شخصيت

ها و تقلبات سماني رها ش د. اين حقالي اسقت ص رت او از احساس دگرگ ني

كقه القدين رومقي واشقد. قلال كه از گرف اري انقدوه سق د و زيقان خقالي مقي

ققققققققققققققققققققققق .

( گقققردآوري وقققاقر الغقققت خقققام ش لققق ي رومقققي )از رواعيقققات م ٭

(. 34خ )وه نقل خليلي ص 1321اصفهاني چ

311

گريص في -4قققققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققق 324

خ يشق ن را از » گر اين انديشه است، آن را چنين صف كنقد: ترين ويانوزرگ

ولكققه «. 13 ي درخشققان خقق يش رسققيهصققفات خقق دي وشقق ي، تققا وققه هسقق

واطققل اسققت ،گاه او، شققرط زمققان و مكققان وققراي و قق دددر آن حققال، از ديقق

«.14اثر استمكان و اثرم ويمكان وي» كه

ورد، زير و زور و پقيش و پقس و ص في كه وه حقيقت آسمان و زمين پي

احظ گ يد: نبيند. از اين روي 13راست و چ

روي ويرونت كز سراي طبيعت نمي

16كجا وه ك ي حقيقت گذر ت اني كرد؟

ي صقفات انفعقالي كقه هقان خقار ي در او ايجقاد هرگاه آدمي از همه

ي آثققار اراده احساسققات خقق يش را كنققد، تهققي گققردد، سققپس همققه مققي

وقراي آن وقه كقار « رنگقي وقي » كه در فارسقي اصقطلاح : چنان Bم سازد ]

« حالقت مقع » دهد كه صق فيان آن را رود ، حال ي رواني ودو دست ميمي

واشقد، كقه در وراوقر مقي « 11سقماذي » ي هنقدي نامند. و ايقن همقان نظريقه

ي نگي روانققي، ناشققي از انفعققالات قققرار دارد. و همققهحالققت انقققلاب و دگرگقق

واشند.نهف ه مي« روان مس ي» ها زير عن ان اين حالت

هقا و ع اطقف خق يش، از تهي شدن و ناو د كردن خ اسقت وازيرا كه او

ي سكرآور قدسي مقال ذات الاهقي مسقت گرديقده اسقت، فقروغ خيقره واده

ي كققه ور ققان او تاويققده و سراسققر هسقق ي او را پركققرده، حقق اس اكننققده

سماني را از وي ورگرف ه است.

تقرين هقدف ي عشر صق فيانه در وقردارد و وقزرگ از چيزهايي كه مساله

واشقد، كقه وققا دهقد، فنقا در ذات خقدايي مقي دنيايي صق في را تشقكيل مقي

ر همقان اسقت كقه حقلاج از آن ورخق ردار شقده من صر ودو است، ايقن عشق

. .

312

323ققققققققق قعرفان، گن سيزم، نئ افلاط ني قققققققققققققققققققققققق -6

مقق( كشق ند، زيقرا كقه ادعقا 121هق ق 311پس سنيان او را در وغداد ) 18و د،

ده است. او پقيش از آن كقه خق د را وقه نم د كه وه ات اد كامل وا خدا رسيمي

گ يقد وقه زوقان خقدا دست لاد وسپرد گفت: وق قي او وقا يقاران سقخن مقي

كند.گف گ مي

از كساني كه وه عشر شهرت ياف ند شاعر ص في عرب اون فارض است كه

گشق ال هامر پ ر» رگذشت. او كسي است كه مق( د1233هق ق 632در قاهره )

Hammer Purgstall » اش وقه ي صق فيانه ي قصقيده ي تر مقه وه وسقيله

او را وه 1834در وين وه سال Das arabische Hohe Lied der liebeعن ان

ي عشقر در قصقايد، او ادويات آلمان معرفي نم د. وقه سقبب فراوانقي انديشقه

ه چقه وسقيار مق ارد اسقت كق 11خ اندنقد. « سلطان العاشقين» او را خرانام

111اند.ناميده« ي عشرواده» ص فيان اين مي مسي وخش الاهي را

111«. واشدها و س زانيدن صفات و نيازها ميعشر ناو د كردن خ است»

كقه عشر آمد و مرا از هرچه هست رها كقرد، مقرا ولنقد كقرد پقس از آن »

آب درچق ن شقكر پسقت داشق ه وق د. خقدا را شقكر كقه مقرا وقا وصقال، هق

«. حل كرد

رف وه طبيب، گف اي وينايي

فرمايي؟ي عشر را چه مياف اده

ترك صفت و م و دم فرم د

يعني كه زهر چه هست ويرون آيي

داري، لذت مس ي نياوي، تا تن رهقا نكنقي وقه نيقايش روحقاني تا روزه»

چقق ن آب آتققش را، نققاو د نسققازد، نرسققي، تققا عشققر دوسققت انققت را، هقق

«. وه هس ي والاتر نرسي

313

گريص في -4قققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققققق 326

شق د: ر است كه انسان در روز رس خيز پقاك و تبرئقه مقي تنها وا اين عش

دارنققد، فققرداي قيامققت مققردم، زن و مققرد از تققرس حسققاب، روي زرد مققي »

112«. و حساو را از آن خ اه من وا تكيه ورعشر، س ي عرش ت آيولي

اني است كه ص فيان گير روحهاي پيي ك ششپس عشر وه خدا چكيده

دادند، تا پندار هسق ي فقرد، در حقيققت هسق ي الاهقي، كقه شقامل انجام مي

هقاي ي ملتهاي زندهچيز است، فاني گردد. اين انديشه در هريك از زوانهمه

ي ادويات گرانبها در رش هاسلام، ادوياتي منظ م وه و د آورد، كه هر يك دوري

اي وقراي ي فلسقفي شايسق ه ي كلقي پايقه اين انديشهرود. هاني وه شمار مي

زندگاني پرهيزگارانه و عارفانه گرديد.

ايققن پايققه در حقيقققت تشققكيل شققده اسققت كققه سققالكان پارسققا انجققام

اي رسقند كقه نمق دار ك شقند كقه وقه حالقت نشقئه دهنقد. صق فيان مقي مي

نگققري و راه آن را دورن ي خققدايي و مسقق ي عشققر وققه او اسققت، و ذوققه

سقن ي مسقلمانان وقراي شووقار داننقد. ايقن راه ان اع ذكقر و حركقات آن مقي

خ انققد، از ايققن لققب مرحمققت خققدا، طقق ري كققه ك ققاب و سققنت وققدان مققي

113واشد.ناسازگار مي

يك گام والاتر از تشبه به خدا: -7

شنهاد پيآلي كه وراي كمال رواني انسان هآن هدف ايد وناوراين ص فيان وا

-پيشگام ازفيلس فان يكنمايند، ي ميئيك ن والاترينكنندو واتعريفي كه ازمي

مقق( 1261هقق ق 668تر هس ند. اون سبعين مرسقي كقه در مكقه وقه سقال )

« هقاي سيسقيل پرسقش » پاسخ وه درگذشت، همان فيلس ف ص في است كه

مقق( 1231)مقق Hohen Staufenشق اوفن نهردريك دوم ه كه امپرات ري ف

-گش ه و او چنين پاسقخ داد: فيلسق فان پيشقين مقي د، ودو واگذار پرسيده و

واشد، در حالي كه ص فيان وراي فناآلي، همانندي وا خدا ميايده هدف گف ند:

314

321ققققققققققققققققققق. يك گام والاتر از تشبه وه خدا قققققققققققققق -1

خ اهد سزاوار آن ش د كه ك شند، ودين ترتيب كه ص في ميدر خدا ميشدن

مهر و لطف خدا او را فرا گيرد، انفعالات حسي خ يش را ناو د و شع ر روحاني

114خ د را آشكار سازد.

تفسير گنوستيك متو مقدس:

هايي ح ادث اديان، در م يطهاي تاريخ مذهب، كه وه م ب يكي از پديده

كرد، ص فيان كه در راه واوس گي وه مذهب ز م يط اسلام نيز آن را تاييد مي

نم دند، وقه ك شقش ورخاسق ند تقا ك خ د را چنان ميا دستيك شيدند، مي

نظريات خ د را از راه تاويل در قرآن و حديث وگنجانند، تا وا گ اهي گقرف ن از

رك اب و سنت وراي آراي خ د پشق انه تهيقه نماينقد. آيات و احاديث م كي و

رسانيدند. "114ايشان ودين روش ميراث فيل ن را وه اسلام

ايشان در تاويل قرآن عقيده داشق ند كقه در پشقت معنقي ت قت لفظقي

نمايد، حقاير ژرف فلسقفي نهف قه اسقت كقه اهميت ميها، كه وه ظاهر ويآيه

هاي )ياسين هاي مجازي ويرون كشيده ش د. وراي نم نه در آيهيلوايس ي وا تاو

ها كقه پيغمبقران تيوراي ايشان، از آن دها» ده است: ( چنين آم11 -13: 36

نزدشقان فرسق ادي و ايشقان وقاور ايشان رف ند، مثل وزنه دو پيغمبروه س ي

ما ه س ي شگف ند ما ونكردند، پس س مين را وه پش يباني فرس ادي . اينان مي

گف نقد: شقما قز مردمقاني ماننقد مقا چيقزي ها مقي تياي ، دهافرس اده شده

گف نقد: گ ييد. ايشان مقي نيس ند، خدا كسي را نفرس اده است، شما دروغ مي

.« داند كه ما فرس ادگان هس ي خدا مي

هقا پيقدا اسقت ها، ور چيز مهمي ز آن چقه از واژه پيدا است كه اين آيه

گ ينقد: مقصق د از ديقه، تقن آدمقي اسقت كند، اما اين ص فيان ميدلالت نمي

يواشد پس ونا ور اين همهو منظ ر از سه پيغمبر: روح و قلب و عقل مي

313

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 328

ن مردم دو پيامبر نخس ين را، آمدن پيقامبر سق م، رف قار داس ان، تكذيب كرد

اهل شهر وا ايشان، و عذاوي كه ور ايشان فرود آمقد، همگقي وقه طق ر مجقازي

گردد.تاويل مي

ي خق د دارنقد، كقه همقان هقاي مجقازي ويقژه سران صق في تاويقل فمآري

113 ه شقده اسقت. هقاي وسقيار در آن نگاشق تاويل واطني قرآن واشقد و ك قاب

ش د.هاي ص فيان ديده ميو در سراسر ن ش ه

پيوستن زنجيره به خاندا محمد:

وراي آن كقه وقدين تفسقير وقاطني رنقگ سقن ي و مقذهبي ودهنقد، از يقك

گ يقد: م مقد ي شيعي اس فاده نم دند )ن. ك: وخش پقنج ( كقه مقي نظريه

د علي داده است.تاويل واطني قرآن را وه وصي خ

« كاوققالا» گققردد هققا كققه ققز وققراي مريققدان آشققكار نمققيايققن آمقق زش

Kabbalaي اساسي ص فيان را شاعر رود. اين انديشهص فيانه وه شمار مي "113

صققق في عقققرب عمقققر وقققن فقققارض، كقققه انقققدكي وقققالاتر يادشقققد، چنقققين

ي تاويقل وا دانش وصايت هر چه پيويده و د وه وسيله علي» ويان كرده است:

«.116درياف ه است

آري، وققه نظققر ايشققان علققي پيشقق اي تصقق ف اسققلامي اسققت. ولققي ايققن

اي است كقه سقنيان سقخت منكقر آننقد، زيقرا كقه از ديقدگاه ايشقان انديشه

نش واطني وه كسقي ي امت خ د پنهان نداش ه و داپيغمبر هي چيز را از ت ده

111نسپرده است.

و د ايقن كقار آن انديشقه وقدان قا كشقيد كقه تققديس علقي وقاور او

هققاي صق فيانه گشققت و گقاهي در ژرفققاي فقل حماسقه آفقرين وسققياري از م

.

316

321قققققققققققققققققققق يريه وه خاندان م مد قققققققققپي س ن زنج -1

هقا كقه وقراي هاي ايشان اي گرفت، تا ايي كقه در ورخقي زنجيقره شآم ز

ساخ ند، سقر نقخ را وقه روايقت امامقان خانقدان علقي هاي ص فيانه ميحديث

هاي سنيان دور واشند.ت انند از راهرسانيدند، تا آن چه ميمي

ي آشقكار نقبش ي گرايش وه تققديس علقي، ايقن پديقده وه رين نم نه

ش د كه از علي و امامان خاندانش تققديس ك اشيان ديده ميوتص ف، در گروه

اي وقراي آن و قث داگانقه Georg Jacobكنند و آقاي ژرژ يعق ب فراوان مي

118انجام داده است.

نفوذ هندي: -8

وقراون ‘ E. H. Whinfieldدانشمندان انگليسي وقه ويقژه آقايقان وينفلقد

‘E . H. Browne نيكلس نA. Nicholson وررسي تص ف اسقلام كه اخيرا وه

آن را م رد و ث دقير و مفصل قرار دادند، رنگ يو نش و نما پرداخ ه، ريشه

امقققا 111انقققد.ن افلاطققق ني آن را وقققا روشقققي م شقققكافانه روشقققن كقققرده

كقه سقبب دارد،ي و ه دور نميگري را وه هت قيقات ايشان و د ع امل دي

اند، كه در تكامل و پيشقبرد ايقن سيسق فلسقفي، پيدايش ورخي عناصر شده

كقه ريشقارد هارتمقان در : چنقان Bانقد ] اخلاقي و مذهبي، ك اهميت نبق ده

دهقد كقه هريقك مقي هايي وه دست ريشه 111ت قيقات خ د در سرآغاز تص ف

گري شناخ ه گردد . فيهاي تاريخي صگذار روشت اند پايهمي

تق اني ايقن افكنقي نمقي نظري كلي ورتاريخ تصق ف مقي هنگامي كه ما

ع امل را وه عن ان عناصر م ثر ناديده وگيري ، مقص دم عناصر هندي است كقه

از همان آغاز گس رش اسلام وه س ي خاور، و رسقيدن آن وقه مرزهقاي چقين،

هقاي گاهي در آثار ادوي و گاه در انديشقه ك آشكار گرديد. اين آراء هندي،ك

مذهبي اسلام ه يدا شده است.

311

گري ص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 331

ي دوم هجري كقه م ر مقان وقراي تق انگر سقاخ ن زوقان عقرب در سده

وق دايي را نيقز وسقياري از م لفقات ي ك قب ويگانقه دسقت زدنقد، وقه تر مقه

ويلاوهققرو » آزاد از ك قاب تر مقه اي هقا ي آنوقه عروقي گردانيدنقد از ملقه

111واشد.مي« ك اب و دا» و Barlaam , Joasaf «و داسف

هقاي گ نقاگ ن گقرد هاي ادوي فرهنگيان، كه در آن افقرادي از ملقت م فل

پرداخ ند، از افراد شمني ها ميوه داد و س د انديشهمده و وا آزادي كامل آمي

Schumani 112اي و دايي و دند، تهي نب د.، كه فرقه

گيري ، كه سازگار و دن اسلام سقني ي اينها حقيقت زيرا را ن يجه مياز همه

ي ي پارسايي مقذهبي و ناسقازگار آمقدن آن وقا مشخصقات شقناخ ه وا انديشه

هاي عقالي زنقدگي آلاي روشن ور وارد شدن ايده د نشانهپارسايي ص فيانه، خ

"112واشد.هنديان در اسلام مي

ي پارسايي ص فيانه، او الع اهيه شقاعر ي اين انديشهمشه رترين ويان كننده

اي كسي كه ورتقري » دهد: ي انسان وارس ه را چنين نشان مياست كه نم نه

الا وقردن گقل وقرروي گقل نيسقته اگقر ييه ولندي، وق را در آرايش دنيا مي

آيقا ايقن «. ن ايقان ونگقره يي، شاهي را در پلاس ويوزرگ ارترين انسان را مي

113خ د و دا نيست؟

كريمقر فقن تر گف گ نمايي وايد وقه كشقفيات اگر وخ اهي از زماني نزديك

Alfred V. Kremer هققاياشققارت كنققي كققه عناصققر هنققدي را در انديشققه

آثققار روشققن خقق د را در رف ققار ،مققذهبي و ا مققاعي ياف ققه، كققه اصقق ل آن

114خص صي او العلاي معري و شعر فلسفي او وه ا نهاده است.

هقاي هنقدي پرسه: ما اسقنادي داريق كقه وقه اثبقات وارد شقدن انديشقه

هاي فلسفي ذهني وسقنده نكقرده، ولكقه نشقان در م يط اسلام، وه شكل ايده

.

318

331ققققققققققققققق قنف ذ هندي: پرسه ققققققققققققققققققققققققققققق -8

ي ترسايان هان گقرد )پرسقگان( هنقدي وقه آزمقايش دهند كه وه وسيلهمي

ر عملي نيز رسيده است. اينان در روزگار خليفگان اول عباسي وقا مسقلمانان د

عراق آميزش داش ند، چنان كه هان گردان هندي در عهد ام ي وه شهرهاي

شام نيز رسيده و دند.

ي ترسايان هانگرد را كه نه وه اسلام و نه مق( قيافه866ق 233 احظ )مق

ناميقده « ترساي زنديقان» داش ند، نشان داده ايشان را وه مسي يت پي ند مي

ت انقد وقه تنهقا مان يقان سقت، ولقي وقازه نمقي گذاري دقيقر ني است. اين نام

ولكقه وضقعي را كقه مق رد نظقر مقا اسقت نشققان 113اخ صقاص داشق ه واشقد،

"113دهد.مي

كند گف ه است كقه: ايقن ترسقايان ان را از او نقل ميسكسي كه احظ دا

يادآور شده است گاه، ز ف ا فت وه پرسه زدن نروند، وه ويژه گر هي دري زه

تق ان همكقار او را در همقان كه هرگاه يكي از ايشان ديده ش د وه آسقاني مقي

ها يافت.نزديك

روش ايشان چنين است كقه دو شقب پيقاپي در يقك قا نماننقد. ايشقان

گنقاهي، پقاكي، سازند: ويي خ يش را وا چهار خصلت همراه ميزندگاني ساده

ن ايي.راس ي و وي

ي ورخقي از ايقن پرسقايان را گردانقه ها، كه زندگي دورهي از داس اندر يك

دهد انجامد، كه پرسا تر يح ميويني كه ودين ن يجه ميدهد، ميگزارش مي

پذيرد، تا دزد حقيققي خ دش وه دزدي م ه ش د و ودرف اري را دواطلبانه مي

ن يقك م ق د خ اهد سبب كش اي است نشان ندهد، زيرا كه نميرا كه پرنده

هقاي هنقدي يقا ترسقايان «Sadhuسقادو » اگقر ايقن گقروه از 116زنده وش د.

كق از پيقروان راه ايشقان و مقلقدان روش زنقدگي آنقان و دايي نباشند، دست

اند.و ده

311

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققق 332

ها و آزمايش چنين داد و سق دها، نقبش تصق ف وا چنين منظرهورخ رد

ي آن اسلام را، در همان آغاز كارش ت ت تاثيري شگرف قرار داد، كه مقايسقه

هاي هندي وه ما نشقان ، پي ندكاري ن ين آن را وا انديشهشي پيشينوا روحيه

دهد.مي

ن داسق ان پادشقاه تق ان وقه فقراوان وق د وراي اثبات تاثير و دايي، مثلا مي

هاي ص فيان اشارت كرد، وي شك ه پادشاهي را كنار نهاده، پرهيزگار در ك اب

111دنيا و آن چه در آن است رها ساخت.

ي هقاي گ نقاگ نش، از ملقه وقه وسقيله الب ه نقاشي اين انديشه وه شقكل

خيقره مايه و ك تاه است و وه شقك ه سرايي، در ك ب ص فيان خيلي ك داس ان

رسد.ويني نميكننده و دلوسبي كه در وي گرافي هندي و دا مي

ها چنين است: پادشاهي نيرومند، روزي دو م ي سفيد يكي از اين داس ان

ها دوواره ورآمدند. تكرار اين كقار ها را وركند، پس آندر ريش خ د ويافت و آن

آور و فرسق ادگان يقام ايقن دو پ » او را وه انديشه وداشت، پس وقا خق د گفقت:

خدايند كه مرا وي دهند كه دنيا را رها كن و وه پرس ش خقدا وپقردازم، پقس

هقا و پس پادشاهي را رها كرده وه پرسه زدن در وياوقان «. وايد از ايشان وپذيرم

118ها پرداخت و زندگاني را وه پرس ش خدا اخ صاص داد تا درگذشقت. نگل

ي پارسايي پارسايي و وارس گي هست كه انگيزه هايوسيار ديگر نيز از داس ان

دهند.و گريز از پادشاهي و مقام را نشان مي

بودا و ادهم:

آيقد، رت اند ورنقده وقه شقما ي گف گ ي ما ميهاي اس ار كه دروارهاز دليل

داس ان يكي از پيش ايان وزرگ تص ف اسلام است كه نكات ور سق ه و نمقاي

في و دا دارد، مقص دم داس ان اوراهي اده است كقه ميقان مش ركي وا وي گرا

مق( درگذش ه است.118 -116هق = 162 -161هاي )سال

381

333و دا و اده ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق -8

ي سقبب گريقز وي از دنيقا وقا هق ي زندگاني او دروارههاي ويژهداس ان

زننققد، كققه اوققراهي ولققي همققه در يققك دايققره دور مققي 111اخقق لاف دارنققد.

نق ا را ي كقاخ مقردي وقي اهان ولقخ وق د. هنگقامي از پنجقره شق فرزند يكقي از

ي صقدايي كقه از آسقمان طبر ورخقي روايقات وقه انگيقزه )در ويرون ديد پس

ي الاهققي و ونققاور ورخققي ديگققر : وققه انگيققزه B] خ انققد.شققنيد كققه او را مققي

( ها تهقي وق د ي زندگاني كه از تمايلات و نيازمنديوه سبب انديشيدن درواره

هاي دريق زگي پ شقيده از كقاخ لباس اميري از تن ورآورد دور انداخت و پلاس

داشقت، ح قا از همسقر و فرزنقدان ويرون رفت، پس هر چه پي ند وا هان مقي

وياوان ورده، وه پرسه زدن و پرس ش پرداخت. وبريد و وه

گيقري ايقن اميقر، يقك داسق ان هاي گ ناگ ن وراي كنقاره در ميان انگيزه

كقاخ انانبسالدين رومي آن را آورده شبي پا سزاوار ت ه ويژه است كه لال

اوراهي اده آوازي از والاي وام شنيدند، چ ن وراي س ج رف ند وقا گروهقي

گقردي ه مقي ي خق يش ا وه دنبقال اشق ران گمشقده گف ند: مخ ردند كه ميور

شده است كقه آيا كسي» ردند. چ ن امير پرسيد: تجاوزكاران را وه نزد امير آو

» ايشان پاسقخ دادنقد: «هاي مردم يد؟ نهرا وروام خاي خ د ش ران گمشده

-اي مقي نشسق ه ما در اين كردار از ت پيروي كردي ه ت در حالي كقه ورتخقت

ت اند وه خقدا نزديقك خ اهي در خدا م دگرديه آيا كسي در چنين مقام مي

121در اين وقت امير از كاخ ويرون شد و ديگر كسي او را نديد.« ش د؟

اتحاد با خدا: -9

هققاي صقق فيانه اسققلام وققه هققر حققال، واورهققاي هنققدي در انديشققه

ي يگقانگي گقري وخشقيد. انديشقه و وقدو نيقرو و ژرفقا و تق ان رخنقه اثر نهاد

يا وحدت و د، از شقكلي كقه صق فيان از ن افلاطق ني واگرف قه و دنقد وقالاتر

.

381

گري ص في -4قققققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققق 334

شخصققيت اسققت كققه ي صقق فيان در فنققاي رف ققه اسققت. تنهققا نظريققه

هنققدي نزديققك اسققت، اگققر درسققت « Atmanگقق هر يگانققه » ي وققا انديشققه

« م قق » يققا « فنققا» ي صقق فيان وققراي ايققن حالققت واژه 121خقق دش نباشققد.

122ورند.را وه كار مي« اس هلاك» يا

ت ان ورايش وه يند: نميگص فيان مي .واشداين حالت ت صيف ناپذير مي

ت اند وه ص رت يقك كه گ يند: آن حالت تنها ميچنان .يك تعريف وسنده كرد

» ون واشد. زيرا كه مرزهاي منطر و وندهايش ويرز عل لدني تجلي نمايد، كه ا

ماند. هنگقامي كقه وقه چنقين ي وپي ندد، وراي فاني هس ي نميچ ن فاني وباق

ز خدا نه ويني و نه وشن ي، چق ن كقه خق اهي مرتبه از يقين ورسي، چيزي

ي دانست: وه حقيقت چيزي ز خدا م د نيست. پس اگر خ يش ن را شناخ

پس شرط «. واشي، چه ز او م دي نيست او را شناخ ه واشي، ولكه ت هم

رسيدن وه فنا در خدا، م لاشي شدن شخصيت انساني و ناآگاهي او از خق دش

:واشدمي

وگذار ناو د و فاني ش م، زيرا كه فنا، وا آهنگ ارغن ن، »

123«. روي وه من گ يد: كه وه س ي او مي

گردد. نه زمان و نه مكقان و ودين ترتيب فرد در ذات كلي خدايي م مي

پايقان را مرزونقدي انند ايقن ذات وقي تهاي و د نمينه چ ني و ديگر ويژگي

رود، و درك اين معنا از مرز هر كنند، انسان تا حد ات اد وا اصل هس ي والا مي

دانش و ه ش والاتر است.

وايقد كه در وق دايي، وقراي رسقيدن وقه والاتقرين در قات فنقا، مقي چنان

راه راسقت و » آدمي پله پله پقيش رود و راهقي را كقه هشقت مرحلقه دارد و

هقا دارد و دييد، ص فيان نيز راهي دارند كقه وا ش د وه پيماناميده مي« درست

124ش ند.روندگان طريق ش سالكان ناميده مي

382

333ات اد واخدا ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق -1

هقر دو از يقك روش راهنمايي و دائيان و ص فيان هر چند دا واشند، اما

كه ص فيان آن 123نگري،ه رأيند كه درون اند. هر دو در اينه تراويدهسرچشم

ي مققدماتي سقير و نامند، وقه عنق ان مرحلقه « ٭ Dhyana» يا « مراقبت» را

سل ك وه س ي كمال، ايي ار مند دارد و كمال آن هنگامي است كه نگرنده

و نگريده شده يكي ش ند.

حساس دروني وه يگقانگي همگقاني اسقت كقه نقزد صق فيان و اين همان ا

ن ناسقازگار ومقص د اصلي از ت حيد است و وا واور ت حيد معم لي مسلمانان از

الب ت ه است كه يكي از ص فيان تقا آن قا پقيش رف قه كقه "123واشد.مي

شناسد مشرك اسقت، زيقرا كقه ايقن گ يد: كسي كه دع ي كند خدا را ميمي

: وه تعبير ديگقر، Bر دوگانگي شناسنده و شناخ ه شده دلالت دارد. ]عبارت و

وراي ت صيف ديد ص فيانه نارسقا اسقت، زيقرا كقه شقكل « مشاهده» يواژه

و ايقن 126لغ ي اين واژه وه دايي مشاهده كننده و مشاهده شده اشارت دارد.

121ي خداشناسي هندي است.درست وراور فلسفه

عارفا : هايسازما -11

لقي وقه مسازمان ص فيان مانند هر سقازمان ديگقر، در زنقدگاني ع خانقاه:

هقاي دينقي و دنيقايي هقايي در آمقد كقه افقرادش، ايقده هقا و راه ص رت گروه

كاشق ند. ايقن افقراد از همقان روزگقاران كهقن پيقرامن عرفان را در مردم مقي

هقاي دور اف قاده، صق معه ويقژه و هقاي كق در خانقه مقق( كق 111هق ق 131)

آلققي خقق د، دور آمدنققد، تققا طبققر آداب و رسقق م ايققده مققيدورهقق گققرد

ققققققققققققققققققققققققققققققققققق.

تر مه شده است، ولي من چنين اصطلاحي « الديانه» اين واژه در عروي ٭

وه خاطرم نرسيد.

383

گري ص في -4ققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 336

هققايش، زنققدگي كننققد، و شققعاير و سققنن خقق د را از نجققال دنيققا و انگيققزه

انجام دهند.

ت ان آثقار واورهقاي هنقدي را در مراحقل پيشقرفت زنقدگي وه سادگي مي

، چنقان كقه زنقدگي نشيني در ايقن صق معه مشقاهده، نمق د پارسايانه و گ شه

هقاي خق د كند كه از گروهدارند، و ايشان را ناچار ميدري زگي كه ص فيان مي

گققر ققدا شقق ند، چيققزي ققز ترسققي دورنمققاي زنققدگي ترسققايان دريقق زه

ي هند نيست. اضافه وراينها، آثار ن افلاط ني وه تنهايي وقراي تفسقير «سادو»

واشد.ي ص فيان وسنده نميير پارسايانهي اعمال و شعاهمه

دهد، اين است كه وه مريقد، از آثاري كه واورهاي هندي را نشان ميخرقه:

كقه نشقانه فققر و 128شق د، هنگامي كه وه رگه پذيرف ه ش د، خرقه داده مي

،ونا ورروش معم لي خ د كناره گيري از دنيا مي واشد. داس ان سرائي ص فيان،

را وقه خق د پيغمبقر اي در وي گرافي پيغمبر وسقاخت و آن ه نيز ريشهوراي خرق

121پي ند زد.

ي پققذيرش پ شققي، وققه عنقق ان نشققانهمققا نبايققد فرامقق ش كنققي كققه خرقققه

واشقد، هنقدي مقي « ويكشق » هماننقد در آمقدن در گقروه در گروه صق فيان

ها ور مريد ح مي اب و رس مي كه پيروي از آنكه وا گرف ن خرقه و دانس ن آد

131گيرد.است انجام مي

و هققاي صقق فيهققاي گ نققاگ ن رياضققت و ذكققر مققذهبي در گققروه شققي ه

قق وقه كقار 131جقاد ذوقه و نشقئه ق سيسق دم زدن هايي كقه وقراي اي روش

هقاي هنقديش وقاز ه ق يي كقرده، وقه ريشق كريمقر پقي فقن ورند، همقه را مي

گردانيده است.

ــبيح: هققاي گ نققاگ ن صقق فيانه، يققك شققي ه در ميققان پرسقق ش تس

.

384

331ققققققققققققققققققققققققققق قهاي عارفان: تسبيح قققققققسازمان -11

و ا كه از م افل ص فيان وه ديگران نيقز رسقيد، يافت، تا آنويش ر آن شهرتي

"131گقردد گمان وه اصل هندي واز ميگرداني است، كه ويآن تسبيح و تسبيح

مق( شناخ ه گرديد و وه طق ر 1هق ق 2ي )اسلام از سدهدر زيرا مسل است كه

تر زير تقاثير هاي اسلام، كه ص فيان ويشدقير، نخس ين وار در خاور سرزمين

و دند پيدا شد.هاي فكر هندي ميشي ه

وايس ي در وراور هج م كساني ودعت ن ين نيز مانند هر ودعت تازه مياين

كرد. كردند، از خ يش دفاع ميكه ل هر چيز تازه وارد وه دين ايس ادگي مي

گرداني را كه در آن تسبيح مق( سي طي دفاع از تسبيح و13ق ق ه1ي )در سده

132روزگار فراوان شده و د وه عهده گرفت.

روي وراي آن كه ارزش تاريخي تص ف اسقلام را درسقت سقنجيده از اين

ي هندي را درآن فرامق ش كنقي ، كقه درسقاخ مان واشي ، نبايد تاثير انديشه

وناي اين سقازمان مقذهبي زاييقده از افلاطق ني سقه داشق ه اسقت. اسقن ك

حر داشقت كقه در نخسق ين درس خق د در Snouck Hurgronjeه رگرونيه

هاي اثر هندي در اسلام ايقن پديقده اسقت كقه در مله نشانهليدن وگ يد: از

آن اسقاس ص فيانه س ن افكار مقذهبي و هاي كش رهاي هند خاوري، انديشه

133دهد.ي مردم تشكيل ميرا، ح ا در ميان ت ده

نه مرز نه چارچوب: -11

كلقي هايي ص فيانه كشيدي ، ويژگي ا وا ترسيمي كه از انديشهتا ودين

ي رشقد و تقرين مرحلقه طق ر كقه در عقالي ي نقبش تصق ف را آن و ور س ه

هقا در خقلال پيشقرفت شقد، آشقكار نمق دي . ايقن ويژگقي تكاملش ديده مقي

واشي ، ما من ظري كه تاريخي وه و د آمده كه اكن ن درصدد ت ضيح آن نمي

ين لقد نيكلسق ن وه زودي يكي از ت انقاترين اسق ادان تقاريخ تصق ف اسقلام، ر

134آن را روشن سازد.

383

گري ص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 338

هقا و از س ي ديگقر، تصق ف يقك سيسق هماهنقگ نبق ده كقه انديشقه

هايي مرزوندي شده واشقد. ولكقه اصق لا تعريقف مقع و شعايرش در چارچ ب

هاي عم مي صق فيانه را در ي شي هرا پذيرف ه واشند و همه ري كه همه آن

هققاي هققاي آن فققرقشقق د. در ويققان تفصققيلي انديشققه ورگيققرد يافققت نمققي

هققاي كققه از اصققطلاح« فنققا» ي : مققثلا واژه Bشقق د. ]شققمار ديققده مققيوققي

133ه خ د گرف ه است .هاي گ ناگ ن ودار اين طريقت است معنيريشه

هقاي اضافه ورتغييرات داخلي كه ور نبش تصق ف عقارض شقده، واكقنش

هققاي گ نققاگ ن صقق فيان اثققر نهققاد، خققار ي و تققاثيرات تققاريخي كققه ورگققروه

هققا در ونقدي شقمار و دسق ه هقاي وقي هقا و پيقدايش شقاخه م قب دگرگق ني

ا كه ديد ايشان نسقبت وقه اصقل خق د رديد، تا آنها گلژي اين سازمانئ ايد

136تص ف نيز اخ لاف پيدا كرد.

وا تكيقه ورمصقادر 131نيكلس ن وا يك ديد گذرا، كه ور تكامل تص ف افكند،

ي تعريف گ ناگ ن از انديشه 18مق( ت انست 11هق ق 3ي )ي و ادوي تا سدهمعل

هقا پرشقده، يقا تعريقف اين تص ف گردآورد، هن ز ه معل م نيست كه ليست

اش وه خشكي گراييده واشد.سرچشمه

مقق( ] از دانشقمندان 1131هقق ق 421او منص ر عبدالقاهر وغقدادي )مقق

هقاي عقيقدتي و تقاريخ اي وقه شقاخه هايش ت قه ويقژه نيشاو ر كه در تاليف

ك وه هاي ص فيان س رك نزدياز روي نامه 138ها در اسلام داش ه،پيدايش گروه

پيدا است كه اين همقه 131هزار تعريف وراي تص ف و ص فيان گرد آورده است.

ها در تفصيل و شقاخ اخ لاف ديد، در اساس تص ف م ب پيدايش ناسازگاري

141گردد.ها ميو ورگ

ي ناهماهنگيهاي دور ازه ، وه واسطهها و ناسازگاريوسياري از اخ لاف

386

331ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق نه مرز نه چارچ ب -11

هقا وارد گشق ه اسقت. وقه هاي گ ناگ ن، وداننظريات م سسان هر يك از گروه

هقا و آداب و رسق م پارسقايانه كقه ط ري كه اكن ن اخ لاف وسياري دررياضت

وينقي كقه شق د. مقي معنقي اسقت نيقز ديقده مقي ها ويص في و دن ودون آن

هقاي گ نقاگ ن و هاي ص فيان در كش رهاي اسلامي ورزمينهگروه هايسازمان

اند.ناهماهنگ نهاده شده

كار دل يا كار اندام؟

هاي اساسي ديده هاي ص في وا اسلام سن ي نيز اخ لافدر رواوط اين گروه

هققاي آن را نهادنققد ي انديشققهشقق د. پيشقق ايان قققدي تصقق ف كققه پايققه مققي

هقاي رسقمي نهادنقد و در وراوقر اداي عبقادت اهميت وسيار مي« كار دل» وه

تققر وققدان ارزشققي وققيش "141« كققار انققدام» ي خ دشققان اسققلام، يققا وققه گف ققه

دادند.مي

ارزش يقا مسق ب را يقك وقاره وقي « كقار انقدامي » الب ه ايشقان وقازه

ققرار داده « كقار دل » وط وه همراه وق دن شمرده، ولكه ارزش آن را مشرنمي

وق د مقي « دل» ي زنقدگي مقذهبي نقزد ايشقان در و دند، زيرا كقه كقار مايقه

«. اندام» نه در

اين انديشه هم اره در آم زش ص فيان نم دار وق ده اسقت. ايشقان مقدعي

دگي شقرعي گف ند: زنق هاي اسلام نيز وراور است، ايشان ميو دند كه وا آم زش

رسقد مگقر هنگقامي كقه وا بقات و ي كمقال نمقي گاه وقه در قه درست هي

انجقام گيقرد. گقروه ديگقر 141مس بات آن وقا خلق ص نيقت و درونقي پقاك

انقد، ولقي در از ص فيان ارزش نسبي فريضه و شعارهاي رسمي را منكر نشقده

ديدند.ها ز نشانه و رمزهاي مجازي چيزي نميآن

گف ند: اين قيد و وندهايگروه ديگر وه كلي اين شعارها را رد كرده مي

381

گريص في -4قققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 341

وينقي كقه كنقد. در واققع نيقز مقي شرعي دست عارف را وه قايي ونقد نمقي

دين تن صق في كقه دچقار واكي از ترك سنن و فرايض اسلام من صر وه چنوي

شقد كقه هايي از درويشان مقي اين ويماري شده واشند نب ده، ولكه شامل گروه

: همققان گروهققي كققه نسققبت B] 142كققن .ك اشققيان را وققراي نم نققه يققاد مققيو

143ش د .را وديشان داده مياع قادي وه ق انين اسلام آشكاوي

ي ترك ايقن ياوي كه نه تنها وه خ د ا ازهيهايي را مدر ميان ايشان گروه

ي مققررات دادند كه پا ور روي همهدادند، ولكه وه ص في حر ميشعارها را مي

ناميقده « نيقك و وقد » اخلاقي نيز ونهقد و ورضقد آداب و رسق م امعقه، كقه

ن هندي و ورخي مسي يا 144هاي«ي گي» ش ند، قيام كند. راهنماي ايشان مي

-مقي ٭يكانريز وا ص فيان واخ ر، مانند آمالهايي نشباهت 143گن سيست و دند.

ي حلق لي هقان اسق ار آميقز خق د را ورنظريقه داش ند، كقه اصق ل مسقخره

ي صفات ظاهري ايقن هقان چنان كه ورخي ص فيان اسلام، همهدارند. ه مي

و د، پق چ د حقيقي عاري مياز و دليل كه هان آشكار وه نظر آنان را ودين

هاي اين زندگاني در حال تغيير وه خ استرو ايشان ت هي ز اينشمردند. امي

داش ند. و نيز وه ل ازم و نيازهايش نمي

تقق ان وققه دو گققروه وخققش كققرد: صقق فيان را از نظققر ارتبققاط وققا شققرع مققي

گقانگي مقا را وقه . ايقن دو Anomisteو منكقران آن Nomisteپيروان شريعت

آورد، كقه كليمقانس ياد تضاد ميان عقال حسقي م غيقر و عقال حقيققت مقي

ققققققققققققققققققققققققق.

و شققايد صقق فيان 166چنققين اسققت در چ وققاوينگر. ص Amaleikaner ٭

حقال زيسق ند. وقه هقر ي رود اردن مقي آمالي ر را خ اس ه واشد كقه در كرانقه

آورده است.« الأمريكيين» تر مان عروي آن را

388

341ققققققققققققققققق ققكار دل يا كار اندام قققققققققققققققققققققققق -11

Clemens اسقققكندري در مققق رد نظريقققات پنهقققاني و پيويقققده و دشققق ار

هاي اعصار كهن ياد كرده است.گن سيست

ن در وراور مذهب، خ د وه دو گروه وخقش شقده هاي اروپاي كهگن سيست

اع نا وه احكام شرع را پسنديده و گروهي ديگر و دند، گروهي زندگي آزاد و وي

گيقري از زيس ي و م روميقت را گزيقده، وقه زنقدگي پارسقايانه و كنقاره سخت

هاي صق فيان خ اندند. و اين فرق درست همانند اخ لاف ميان گروهمي 146دنيا

است.در اسلام

"146درويشي: -12

شق د كقه زنقدگي صق فيانه دارنقد. وه كساني گف ه مي« درويش» ي واژه

ي روحقاني، ليكن وايقد ميقان راسق گ يان ايشقان در عشقر وقه خقدا و نشقئه

تقا انقد نگقري اخ صقاص داده وا زندگي پارسايانه، كقه وقه دورن خ اهندكه مي

ي كمقال رسقانند، و ديگقر درويشقان ولگقرد، كقه وقه ه در هروان خ يش را و

كاري ي ويكنند و تص ف را وسيلهوند و وار زندگي ميدري زگي و مسخرگي وي

اند دايي نهاد.ها قرار دادهو فريب ت ده

دردي سقپرده، آداب و رسق م صق فيان را اينان خ يش ن را وه تنبلي و وي

دردسقر وگذراننقد و كقار و وقي ، تا زندگي خ د را ويدهندكارانه انجام ميفريب

141رنج وه دست آرند.هاي خ يش را يله و وينيازمندي

[B نمايانه آراس ه، خ يشق ن را كه سخن خ د را وا كلمات درويش: چنان

دهنقد. نق ر نماينقد و گرمقي، امقا وقه دروغ و خار نم ده اولهقان را فريقب مقي

148اند .كه وراي گدايي خرقين پ شيده شرمي،وي

كننقد و مقدعي را نشقخ ار مقي « عشقر وقه خقدا » ايشان هم اره عبقارت

.

381

گريص في -4ققققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققق 342

سل ك راه نيز هس ن ولي خيلي ك در ميان ايشان صق في وارسق ه و درسقت

ش د.فت مييا

٭وخشددرويش كه اسرار هان مي

وخشدهر دم ملكي وه رايگان مي

طلبددرويش كسي نيست كه نان مي

141وخشددرويش كسي و د كه ان مي

گقردي دوره» درويش حقيقي گداي ولگرد و انگقل نيسقت، امقا ملامتيا :

ي اخلاقي است، كه در عل تقاريخ نم دار وسيار چيزها از يك نظريه« = پرسه

خ رد. پس اگر از اين ديدگاه نگاه كني ود نيست كقه از يقك اديان وه درد مي

يعنققي« ملام يققان» گققروه درويشققان آزاده انققدكي گف گقق داريقق . ايشققان

گرد نب ده ولكه ي درويشان دورهش ند. اين صفت ويژهناميده مي« سرزنشي»

شق د، و وقه سقبب واشند گف قه مقي ور ورخي ص فيان مقي نيز كه پارساتر مي

مانندي كه از تص ف دارنقد وقدين لققب ي ويروش او كاري در زندگي و ورنامه

ند.شخ انده مي

انقد، تشقبيه شقده « كلبيان» ي اين گروه، كه وه درس ي وه ويژگي عمده

هقاي دي نمااع نايي و اهمال ويش از اندازه، نسبت وقه همقه عبارت است از وي

داشق ند كقه تمسقخر زندگي خار ي. ايشان وه ويژه وقه چيزهقايي ت قه مقي

روش ايشققان را مقق رد نكقق هش 131مققردم را نسققبت وققه ايشققان ورانگيزانققد و

كردنققد كققه كارهققايي مققي 131قققرار دهققد و مققردم را وققه سققرزنش آنققان وادارد.

ققققققققققققققققققققققققق.

( شققايد 14ي خليلققي، صاز رواعيققات مققلاي ولخققي رومققي ) از تر مققه ٭

آن را از ألفت گرف ه واشد. 323مانند ص

311

343قققققققققققققققققققققق قرويشي: ملام يان قققققققققققققققققققققد -12

خ اسق ند ققان ن خق د را كقه آور واشد. آنان وا ايقن روش مقي شرم در حد اعلا

واشد، عملي سازند.« اع نايي وه سرزنشوي»

خ اسقق ند، مققردم آنققان را تققارك وا بققات مققذهبي وشققمرند، ايشققان مققي

رچققه در پنهققان انجققام داده واشققند. ايشققان مققردم را وققه سققبك كردنشققان گ

اع نقايي وقه داش ند، هدف ايشان از اين كار آن و د كقه خق د را وقر وقي وامي

قضققاوت مققردم و نظرشققان عققادت دهنققد. ايشققان وققا ايققن رف ققار، يققك قققان ن

مبالغققه صقق فيانه را كققه ققلال الققدين رومققي در عبققارت زيققرين آورده اسققت،

كردند:آميزانه، ا را مي

ها خار از گروه خ يش دا ش ه خ د را در چش »

رها كنه ودويني ونماه لباس وزرگي دور افكن، نيك نامي

132«. ه مردم وج

ك قاني، پژوهشقي ي كش رهاي اسلامي پخقش هسق ند. ملام يان در همه

گري را دروسقياري ساخ ه و در آن خص صيات ملام ي 133فاسي ص فيان ويژه

ي اسقلام در آسقياي مركقزي، وه قرين از قهرمانانش آشكار كرده است. امعه

آن پيقر دي انقه و حكقي « مشقرب » ي درويقش ملام قي را در داسق ان نم نه

ويرون داده است. 134پرهيزگار و زندير

نشققان داد كققه اثققري از صققفات ترسققايي Retzensteinشقق اين ري زن اخيققرا

گقردد، در ايشقان ور قا مانقده اسقت، كقه وقاز مقي « كلبيقان » واس اني كه وه

133.شمردندي مذهبي ميرا يك وظيفه يواكانه و سركشپررويي وي

311

يگرص في -4قققققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققق 344

رابطه با ظاهريا : -13

روزگاران، آم زش ص فيانه در ادويقات فقهقي و كلامقي تريناز همان كهن

هقاي ي خق د در تق ده ها در شكل عاميانقه داشت. اين آم زشاسلام رس خ مي

وسققيع مسققلمانان پخققش شققده وققه صقق رت نققبش نيرومنققد درآمققد و

ي مقذهبي و راهنمقايي تقاثير نهقادن در انديشقه وراي سرصداويهايي ك شش

ديني اسلام انجام داد. آري تص ف در مرزوندي آراء و عقايد و نهادهاي مذهبي

اسلام و شكل دادن ودان تاثير فراوان داشت.

هققاي گ نققاگ ن، صقق فيان را در وراوققر انديشققه گيققريم قققعاكنقق ن

داري كنقي ، كقه هقر يقك وقراي نگقاه لام وررسقي مقي اسق در زندگي مقذهبي

مبارزه مي كردنقد. ايقن بهقه گيقري و تغيير، ضد يكديگر دخ د از دست ور

وا ب رسمي و سيس واورها دراسلام نخس ين وار در نگاه تص ف وه كارهاي

ي افقر هوازكننقد هقا را، روح پقرداز و لمان آنش د، كه فقيهان و م كآشكار مي

تنگ ذهن تشخيص داده گس رش داده و دند.

كقه قز دودلقي و هاي ك رك رانهطاعتاص فيان ك شيدند تا وه اي آن

اي ندارد، خ دآمق زي را قاي گقزين سقازند، تقا پارسقا ترس از تقصير ن يجه

يقده در هاي پيوسازيخ دش را خ د ترويت نمايد، ايشان وه اي شاخ و ورگ

نگققري صقق فيانه و آزاد كققردن انسققان نعلقق كققلام، درو هققاياسقق دلال

اي وراي هاي مادي را وه كار وردند. پس عشر وه خدا وه عن ان وسيلهاز آل دگي

ي اول را گرفقت. تصق ف خ د شدن انسان، رتبهمعرفت و پارسايي و از خ د وي

نا ر است، پس تفاوت ژرف آن « كار اندام» شناخت كه وا « كار دل» نماز را

هاي منقدرج نگري را وه اي دانشدو را نشان داد، درك دل و انديشه و درون

هاي فقيهان نشانيد.در ك اب

312

343ققققققققققققققققققققق ققراوطه وا مذاهب ظاهري ققققققققققققققق -13

والاتر از مذاهب ظاهر:

هقاي آمق زش و كلاسقي از كقلاس ي آغقاز مذهب از ديدگاه ص في نقطقه

انجامقد كقه وقراي رسقيدن وقدان ك شقش و وقه شقاهراهي مقي "133واشقد، مي

هاي آن، همانا رسيدن وه حقيقت و، غايقت دي لازم است. مزد ت صيل رنج

نهايي آن ت صيل معرفت است، كه هي كس وه ط ر كامل ودان دست نخ اهد

علق » ي پيشقرفت وقه سق ي رو، در آن هنگام نيز تازه آمادههيافت. زيرا كه ر

خ اهد و د.« اليقين

ورسد مگر آن « عين اليقين» ي ادراك مس قي ت اند وه در هآدمي نمي

هققاي درونققي و اشققراق لققدني خقق د را، در حقيقققت و قق د كققه تققراوش

ي رهققرو، تكيققه الاهققي م مركققز سققازد. پققس در ايققن مرحلققه، ي يگانققه

ي هقاي مرتبقه ش د. مقردم دانقش مذهبي ورداش ه ميهايها و آم زشاز سنت

)عل اليققين( را از راه پيغمبقران ودسقت مقي آوردنقد، در حقالي كقه پيشين

136تاوقد. گ نقه واسقطه مقي هقي وقي ،گقر والاتر الاهي، وقردل انديشقه هايدانش

[B تاوانقد كقه: ميقان مقا ديگقر قدايي نيسقت كقه : و اين وينش را وردل مي

و پيقامبري واشقد، چق ن تق هميشقه وقامني، پيقامبر را چقه نيقاز اي پيقام

واشد كه زو مي« حر اليقين» ي والاتر تازه، والاتر از اين نيز در ه131واشده

138آيد.پيمايد وه شمار نميوراي آم زش ميراهي كه رهرو ص في

ي ظققاهري ايققن راه پلكققاني وخقق دي خقق د، م ققب انكققار ارزش نبققه

گقردد كقه وايقد وقه سق ي آن شق افت. مذهب، در وراور حقيققت والايقي مقي

: در مثقل مشقه ر كقه B] 131«من نه مسي ي، نقه يهق دي، نقه مسقلمان ه »

هاي ما گ ناگ ن است اما زيبقايي ناس است چنين آمده: عبارتاش ناشگ ينده

كند .ت يكي است، و هر كسي آن را وه خ است خ يش تعبير مي

ها و در وا بات مذهبي،ها و اخ لاف تعبير در پرس شونديآري، دس ه

313

گريص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 346

ك شد، معني و ارزش خق د را از كسي كه در راه ات اد وا هس ي مطلر مينزد

اي ورروي واقعيقت نيسقت، كسقي دهد. هي چيز در نظر او ز پردهدست مي

ت اند وردارد مگر آن كه كنه حقيقت را درك كنقد، و آن هنگقامي پرده را نمي

است كه و د ازلي حر را شناخ ه واشد.

لي هق قايقل شق ند، وقاز اراي اسلام سقني ارزش عق وهر چند كه ص فيان

نققد. همگامي مرزشققكني ميققان مققذهب و واورهققا اكثريققت ايشققان در روحيققه

آلقي كقه وايقد وقدان رسقيد، نسبت وه هدف ايده ي اين واورها،نزد ايشان همه

ها كه وهواشند. چنان كه اين ارزش نيز از هريك از آنداراي ارزش يكسان مي

ت انقد گردد. پس اين عشر است كقه مقي ي عشر الاهي نرسد، سلب مين يجه

ها واشد.يگانه ترازوي اس ار، وراي سنجش مذهب

ي شققد كققه: خداشناسققي مركققز دايققره ورخققي فريادهققا نيققز ولنققد مققي

ونقدي و تفرققه انقدازي هقا دسق ه ورادري و يگقانگي وشقر اسقت ولقي مقذهب

161.كنندمي

شقعار » لال الدين رومي مدعي است كه خدا وه م سقا وحقي كقرد كقه

ي عشققر خققدا اسققت پرسقق ان ديگرنققد و آنققان كققه دل و انشققان سقق خ ه

161«. ديگر

دلق پقذيراي هرگ نقه صق رت اسقت، » اون عروي نيز در ايقن وقاره گ يقد:

ي ط افقان اسقت، ايان است. ه و كده ه كعبهه چراگاه آه ان ه دير ترس

آيقين مقن عشقر اسقت، 162هاي ت رات و هق مصق ف ققرآن اسقت. ه ورگ

لال الدين رومي نيز گ يد:« دين و ايمان من آن ا و د و دوه هر س كه

314

341والاتر از مذاهب ظاهر قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق -13

ي ما استتا خيال معش قه در و كده

٭رف ن وه ط اف كعبه در عين خطا است

گر كعبه از او و ي ندارد كنش است

163ي ما استوا و ي وصال او كنش كعبه

ي اع نايي صق فيان نسقبت وقه همقه ويني از اين ويه ميكاسلام نيز چنان

اديان اس ثنا نشده است. وه تلمساني، از مريدان اون عروي عبارتي تنقد نسقبت

« قرآن سراسر شرك است، ت حيد در گف ار ما است» داده شده است كه گفت:

164يعني در كلام ص فيان است.

با آزاد انديشا مسلما : يامهمگ

ارزش دانسق ن ي وقي دهنقده گ يي و ادعاهايشان كه نشقان ور اين ركاضافه

آلي وق د، كقه از ديقن خ اسق ه وراي رسانيدن وه هدف ايده اع قادات اساسي،

» گف نقد: ا كه مقي واشد، تا آنشده است، و نم دار حداكثر نرمش ايشان مي

يقاوي كقه: مقي اين انديشه را نيز 163،«ي مردم استراه وه س ي خدا وه شماره

هقا از واشند، زيرا كقه آن و مذاهب مانع از رسيدن وه اين خ اس گاه مي هاآيين

هاي گ نقاگ ن گيرند، از راه نگ و س يز ميان ملتي حقيقت سر نميچشمه

ت ان وه اين حقيقت دست يافت، حافظ:نيز نمي

نگ هف اد و دو ملت همه را عذر ونه

166چ ن نديدند حقيقت ره افسانه زدند

ي شخصقي او سخني كه و سعيد و الخير وه دوس ش اون سينا گفت، انديشقه

هقا وقه درسق ي ويقران نگردنقد، تا مسجدها و مدرسه» پراني واشد: نب د تا تك

درويشققان كققار خقق يش وققه انجققام نرسققانيده واشققند، تققا كفققر و ايمققان

ققققققققققققققققققققققق.

.113ي خليلي، صاز تر مه ٭

313

گري ص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 348

ت ان مسقلمان پقاك ديقن كس را نميوه خ وي هماهنگ و همپايه نش ند، هي

161ناميد.

هقاي مسقلمان كقه از راه ها و د كه ص فيان را وا آزادانديشقان همين انديشه

هاي عمر خيقام : انديشه B] 168كردديگر ودين ن يجه رسيده و دند نزديك مي

ش د .گ نه دش اري از طرف ص فيان پذيرف ه ميهي وي

هاي كلاسيك:بدبيني به آموزش

گف نققد: كققه صقق فيان اسققاس مققذهب را قبقق ل داشقق ه مققياضققافه وققر ايققن

هققققاي پارسققققايي، وققققراي خقققق د كقققق از راهدسققققتت انققققد، مققققي

ي م كلمققان در لققزوم ارزشققي داشقق ه واشققد، صقق فيان راسقق گ منكققر عقيققده

گف نقد: خداشناسقي ايشقان مقي "168ي فلسفي و دند.خداشناسي از راه انديشه

ت صيلي نيست، زيرا كه از ك اب حاصل نش د و از وررسي وه دست نيايد.

دف قر و معرفقت پيغمبقر را وقي » لال الدين وراي سرودن ايقن پنقد كقه

تكقققاثر( نيقققز اسققق فاده 112ي )از سققق ره« 161آم زگقققار از راه دل دريقققابه

هقا وقه هاي كلامي كلاسيك مندرج در ك قاب نم ده است. آري ايشان از دانش

شقگفت مانقده، هاي دانشمندان ظاهري و طلاب حقديث در دروند و از مجلس

111«.كننداينان اوقات ما را پريشان مي» گ يند: مي

چ ن خ اس گاه ص فيان معرفت حقيقت است، پس اس دلال و ورهقان كقه

ويننققد، و آن را لازم و ح مققيخقق د را سققخت نيازمنققد وققدان مققي ،واورمنققدان

كننقد، چقه ن مقي ردند، و وسياري از ايشان ايمان مذهبي را م كقي وقدا شممي

ارزشي خ اهد داشت؟.

ي ايمان خ يش را وراس دلال و ورهانگ يد: كسي كه پايهاون عروي مي

316

341ققققققققققققققققققق ققهاي كلاسيك قققققققققققودويني وه آم ش -13

تق ان اطمينقان داشقت، زيقرا كقه از انديشقه ورخاسق ه اسقت و نهقد، نمقي مي

111روي نيز وه اع راضي م اثر خ اهد شد.از همين

اما ايمان دروني چنين نيست، چه مركز آن دل است و شكست ناپذير وق د،

لرزاند، لال الدين در اين واره گ يد: زيرا كه گمان پندار آن را مي

در مجلس عشاق قراري دگر است

٭ي عشر را خماري دگر استوين واده

آن عل كه در مدرسه حاصل گردد

112كار دگر است و عشر كاري دگر است

كشاند و گذر از پقي و هاي دلي نميوه م شكافيروش ص فيان آدمي را

هقا ها و خانقاه قياسي اس دلالو ويرينه هاي گيج كننده و رف ن وه س راخخ

هقاي ماهرانقه م كلمقان حاصقل زور اسق نباط كند. زيرا كه يقين وقا وادار نمي

نگقري ت اند معرفت را از ژرفاي دل وه دسقت آورد و درون نش د، اما ص في مي

فيانصقق » ري: يي قشققرا يگانققه راه رسققيدن وققدان وياوققد، كققه وققه گف ققه

113«. اهل اس دلال اهل وصالند نه

پيش از آن نيز يكي از ص فيان تا آن ا رف ه كه گف ه وق د: چق ن حقيققت

ي آمقق زش ونققدگي گيققرد، زيققرا كققه خققرد وسققيله آشققكار گققردد عقققل كنققاره

: B] 114( اسقققت نقققه دريقققاف ن كنقققه و ققق د حقققر )رو ويقققت( عب ديقققت )

ي عقل و ادراك عقلي تا مرز ناسزاگ يي و اهانت ص فياني ه هس ند كه درواره

113اند .پيش رف ه

ققققققققققققققققققققققققققق

.111ي خليلي، صاز تر مه ٭

311

ريگص في -4ققققققققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققق 331

صدايي با ظاهريا :هم

ي عل نزد م كلماني و د كه خرد را تققديس اين خ د انكار صريح نظريه

"116،« آزادي انسققان» چقققدر سققنگين اسققت ورزوققان رانققدن 116كردنققدمققي

كنند مي نهايت زندگيچ ن ص فيان كه در ويواشد وراي گروهي چه ودنما مي

اي در پرت اي ريز در اقيان س هاني و ذرهچ ن قطرهو كار ارادي شخص را ه

وينند. زيرا آن آدمي كه خ د را از خ يش ن فروهش ه ي الاهي ميقدرت مطلقه

« ي انسانهاراده» ي ت اند وه و ث دروارهو هر خ اس ي را كنار زده واشد، نمي

گ ش فرادهد.« خلر افعاله» يا وه

ي كننقده » رود گف گق از شقمار مقي هوق ژاژخقايي چقدر نقزد صق فيان

و كققردار آدمققي، همققان كققرداري كققه صقق فيان ققز وققا نفققي و انكققار « فعققله

نمايند.يادش نمي

يقاوي ، ماننقد گاهي نيز وزرگاني از ص فيان را در ميان مذاهب فقهقي مقي

مقق( از حنبليقان، 1188هق ق 481يل هروي )مق عبد القادر گيلاني و او اسماع

و رويقق و ماننققد ""116كققه دومققين ايشققان و ثققي ك تققاه نيققز در تصقق ف دارد.

اون عروي از ظاهريان كه وا حنبليان نزديكند و همگي ايشان وه سخ ي وقرعل

ي ظاهريققاني ايشققان غيققر انگيققزه اگققر چققه انگيققزه 111تازنققد،كققلام مققي

"111و ده است.

كرد گذشتگا : هقيافصوفي

ي عقالي مسققلمان زيسقق ن، از طقرف ديگققر ديقد همگققاني نسققبت وقه نم نققه

ي ت قت يافت، ص فيان ورتق ده ك تغيير مياز آن چه مذهب سني آم خ ه ك

ن اسققلام، ي نگج يانققه قهرمانققا نهادنققد. قيافققه نفقق ذ خقق د تققاثير مققي

.

318

331قققققققققققققققققققققققققق ققصدايي وا ظاهريان قققققققققققققه -13

از اع بققار اف ققاد و مققردم از آن ٭ي شققهدا نگجقق و دنققد،وققا ايققن كققه همققه

كقاران هقاي لاغقر عاوقدان و ت وقه هقاي پارسقا و انقدام روگردان شده، وه قيافقه

نشين رو آوردند.ص معه

هايي وقراي ي دوران نخس ين اسلام كه نم نهاز اين والاتر قهرمانان گذش ه

ي قهرمانان ن ين در آيند، پس پيروي وه شمار و دند، مجب ر شدند كه وه قيافه

118ايشان ورگرف ند و پشمينه ورتنشان پ شانيدند. ازشمشيرها را

ت تسنن در برابر تصوف:مقاوم -14

گيري سنيان و خ شبين نب دن ايشان نسبت وه ص فيان را وايس ي سخت

پشقمينه نگقري ايشقان وقه سق ي تر اس هزا و پستداش ي ، ولي ويشت قع مي

111ياف ند.پ شي ص فيان و د كه ودان نسبت مي

كنقد اد مقي هي همزمان ييمق( ازفق831هق ق 216شناس )مق اصمعي لغت

رف ند و پ شقاك اي كه وا سنگيني و وقار راه ميي دس هكه در انجمني، درواره

هق از دانس ي كه ژوليقدگي مانمي» داش ند، گفت: ميكاران ورتن درشت ت وه

سخن تجروياتي روشقن را در نظقر داشق ه : او در اين B] 181«داري استهدين

ي زي كه از خانداني والا و د و وه طبقهشيرااست. در زماني وعد، از اون خفيف

كقه گفقت ي خق د مقي شقده كقه دروقاره نققل داشقت زاهد و عاوقد پي نقد مقي

قققققققققققققققققققققققق.

تقر شدگان سني درست واشقد. لقيكن وقيش ي كش هشايد اين حك درواره ٭

شهيدان شيعي و ص في در زنجير ان سپرده يا وه دست قلادان كشق ه يقا

ديده ش د(. اين نادرست است كه ما مش ي 211اند )پان شت صس ز شدهزنده

ارتگر را شهداي اسلام ونامي .غ

311

گري ص في -4ققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 332

هاي وقه دور انداخ قه شقده، گقرد آورده ي خ د را از تكه پارهي ص فيانهخرقه

181شس ه و وه كار ورده و ده است . ها راآن

و كشتار: يركفت

ها و گاهي رف قار مقذهبي صق فيان در ت ان ديد كه آم زشوه سادگي مي

ي اع نايي وه شعاير سني تا ايي كه گاهي ايشان را وه سرحد انكقار همقه وي

هقاي سقخت و چگ نه ايشان را در معرض يق رش 182رسانيدفرايض و سنن مي

پاكدلي ص فيان و سادگي ايشان وه فقيهان سني 183نهاد،هاي تند ميهشنك

كه وه هر آزادانديشي داد كه ايشان را وه زنديقي م ه كنند، تهم ي زمينه مي

184.نددزميرفت، ي سنيان نميف هكه وه راه ر

گف ند كه وه گق ش فقيهقان سقني زننقده وق د. ص فيان وا زواني سخن مي

ي كفققر زدنققد، وققراي آن كققه عبققارت زيققرا اوقق سققعيد خققراز لكققه فقيهققان وققه

هايش آمقده وق د: كسقي كقه وقه خقدا وقاز گقردد، وقدو پنقاه در يكي از ك اب

كنقد، اگقر از خاسق گاه و زيد و هر چه زو است فرام ش ميورد و وا او ميمي

183«ه.خدا» ز خ اس گاه او پرسند پاسخي ن اند دادن،

رويقي و خشق فقيهقان از ي زندقت رود، پس ترشاگر ور اين عبارت شبه

ي فنققا، وقققا، ات ادانسققان وققا خققدا، هققاي صقق فيانه دروققاره شققنيدن حققديث

هقاي ايشقان خشقمگين و ز آن چسان خ اهد وق د؟ چققدر از ديقدن وقدعت

ا ماننققد رقققص و سققماع، از پققيش آشققكار هققخ اهنققد شققد، كققه ورخققي از آن

186گش ه و ده.

گرايققي مققق( هنگققامي كققه سققني 1هققق ق 3ي )از ايققن روي در پايققان سققده

خشن وروغقداد مسقلط شقده وق د، وسقياري از صق فيان نامقدار، زيقر پيگقرد و

يقد، عبقارت ن 181هقاي وقاور پرسقي نهقاده شقدند فشارهايي هماننقد دادگقاه

.

411

333گري سني زده قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق ص في -13

ي آدمقي وقه در قه » گ يقد: گقري كقه مقي يكي از وزرگان مك ب كهن ص في

188« چ ن زندير رف ار كنندرسد مگر آن كه هزار دوست وا او ه حقيقت نمي

رفقت، گر ص في كمي تنقدتر مقي دهد. اوه روشني وضع آن روزگار را نشان مي

181و د، چنان كه وراي حلاج و شلمغاني رخ داد.سرو كارش وا لاد مي

ري:يي قشگري سني زدهصوفي -15

گري را وررسي كني دو ريان ت ه گري و سني رواوط ص فيياگر وخ اه

دادن دو سيسق كشاند، كقه هقر دو نمق دار ميقل وقه آشق ي ما را وه خ د مي

ها از س ي ص فيان و ديگري از س ي سنيان آغقاز واشد. يكي از آنم ناقض مي

شد.

دهد كه ص فيان خق د نيقز احسقاس كقرده نخس ين ريان وه ما نشان مي

و دند كه نيازمند نرمش هس ند، كه اگقر چقه وقه ظقاهر واشقد وايقد از شقدت

بهه را نگذارنقد ذهن دشمن اين شق در مقاومت در وراور شعاير سني وكاهند، تا

كه ص فيان منكر اسلامند.

صق فيان در كقه « گرايقي واژه» كردند كقه تمقايلات ضقد نيز احساس مي

روتر ورانگيخ ه آشكار است وي و نگراني سخت را ح ا در م افل ص فيان ميانه

اع نايي وقه مقذهب سقني آمقادگي ندارنقد و از آن رف قار است. ايشان وراي وي

گري ي از ميان رف ن ص فيكنند و آن را گرايش وه سس ي و نشانهنك هش مي

111شمردند.مي

گقري آن صق في پذيرنقد. و وقي پس طريقت و حقيقت، و د شريعت را مقي

وه خانه از در در » معني است، زيرا كه شريعت در ورود و رساننده ودانست: وي

«.181: 2آييده ق وقره

411

گريص في -4ققققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 334

ي گري،رسالهدروني نبش ص فيوه رين و نيرمندترين گ اه ما ور واكنش

"111(1143هقق ق 431پير وزرگ ص في عبد الكري وقن هق ازن قشقيري )مقق

هاي اسلام ن شق ه اسقت. ايقن ي كش رهاي ص في در همهاست كه وراي گروه

اي وراي ورزش و اعظان و اندرزگران تص ر كرد. چ ن پندنامهرساله را نبايد ه

صقف ه نقدارد، كقه 244اين ك اوي وزرگ است، كه در چاپ ققاهره كم قر از

هقايي اند. و در آن ترسيمي از ص فيان وزرگ و گلوينپرسطر و تنگ ه چيده

گري آمده اسقت. سراسقر ي از اص ل اساسي ص فياز پند و اندرزهايشان و اندگ

گري است و اين كقه گري و ص فيآن س ج از آش ي و هماهنگي ميان سني

كننقد، پقس گقري رايقج را نكق هش مقي اقطاب واقعي ص فيان ضديت وا سني

ص في راس ين وايد حقيقه مسلمان وه معني سني پسند واشد.

[B ترين ا وركرسي نشاند سخناني از وه نامكه اين نظر خ د ر: وي وراي آن

هقق ق 213كقه وقه اوق سقليمان دارايقي )مقق پيش ايان ص في گردآورده چنقان

هقاي صق فيان آنگقاه كند كه گف ه است: والاترين آمق زش مق( اشارت مي831

نقد. يقا وقه را تاييقد نماي پذيرف ني است كه دو گ اه عقادل، ققرآن و سقنت آن

ي عشقر وقه خقدا مق( نسبت داده كه گفت: نشقانه 831هق ق 243)مق ذوالن ن

هقق ق 231پيروي از احكام و سنت پيامبران است، يقا وقه سقري سققطي )مقق

درونقي كقه دانقش دانستمق( كه: شرط اصلي زندگي ص فيانه را درآن مي811

معجقزه ص في وارس ه واظاهر لفظ قرآن وسنت درست مطقاور واشقد، وققدرت

هقق ق 261وسقطامي )مقق يزيقد واوه يا ا نشكند.ش مرزهاي احكام خدايي رآساي

گمقراه نشق ند و آساي ص فيانگفت: ازاعمال معجزهوه پيروانش ميمق( كه814

-گر احكام )امر و نهي( را نگاه وقدارد و ققان ن آن را واور ندارند مگر كه معجزه

-مق( كه در وراور اس ادي كه مي111هق ق 218كند. يا نيد )مقدين را پيروي

ي : كار اندام راوايد كنار گذاشت زيرا كقه در خق يش فقرو رفق ن و نزديكق گفت

كند، وه مخالفت ورخاست و آن اسق اد را نياز ميوي ص في وه خدا وي را از آن

او پ چ است و هي گناه ودتر از چنينكرد و گفت: عقيدت سرزنش

412

333قق زده قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققگري سنيص في -13

111ا وه قرآن و سنت پي ند دارد .م گف ار نيست. اين دانش

ي كشقاكش سقخت ميقان دو خ د نياز ودين ك اب آشقكارا نشقان دهنقده

واشد.مق( مي11هق ق 3ي ) ريان سني و ص في در سده

تر م ققان اين گروه از ميقان مقا ودانيد كه ويش» گ يد: قشيري وه ياران مي

ي ف قرت ايقن ند، وه روزگار ما ز اثري از ايشان وه ا نمانده است، دورهارف ه

طريقت فرارسيده، ولكه در واقع اين طريقت فرام ش شده است، پيران رهنمقا

اند و انان پيرو راه و روششان اندك، وارس گي از ميان رف ه و وسقاطش رف ه

اح رام وقه مقذهب از و ريشه دوانيده است، ز فزوني ياف هآ، ورچيده شده است

اع نايي وه دين را اس ارترين روش شمرده، فرق ميقان ها زدوده گش ه، ويدل

هاي اندامي را ناچيز گرف ه در نماز و روزه حلال و حرام را منكر شده، پرس ش

تازند ..... وه ايقن رف قار زشقت نيقز وسقنده فكري ميسست آمده، در ميدان وي

نم ده، مدعي رس ن از زنجيقر حال دست اندازي ، وه والاترين حقيقت ونكرده

كه اسرار احقديت ورايشقان وندگي و رسيدن وه حقيقت وصال هس ند .... و اين

آشكار گش ه، وه كلي از خ يش رو ده شده، آثار وشريت از آنان رخقت وروسق ه

"111«.است

يي يي از اين ناهنجاري ونگاشت و هيقاه اش را وراي چارهقشيري رساله

وزرگ در هان عرفان انداخت. او وه اس اري رواوط ميان ص فيان و سنيان كه

نزديك وه گسيخ ن و د كمك كرد.

٭ي غزالي:زدهگري صوفيسني -16

هقاي پرتق ان اسقت، كقه دومين رياني كه وايد ياد كنقي ، يكقي از پديقده

ققققققققققققققققققققققققققققق.

413

. ديده ش د. "211 پان شت ٭

گريص في -4ققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 336

دوران ن يني در تاريخ عل م مذهبي اسلام گش د و اندكي پس از قشيري آشكار

گقري گري وا صق في دادن سنيهايي است كه وراي آش يگرديد، و آن ك شش

طرف مقاول گروه پيشين آغاز گشت. وار از انجام گرفت، ولي اين

گري را ورعهده گرف ه و د، زيرا در ص فيليزم يهين نبش پيشين، مبارزه وا

هقاي عرفقاني وق د، امقا ايقن گري وراي مقاومت وراور آمق زش كه واكنش سني

هقاي عرفقاني وقه درون انديشقه ويني كه وقراي مكيقدن نبش وراورش را مي

ك شد.مذهب سني مي

اين پديده وا نقام يكقي از فقيهقان وقزرگ سقني اوق حامقد م مقد غزالقي

مق( پي س ه است، كه نزد م كلمان مسي ي قرون وسطاي 1111هق ق 313)مق

شناخ ه شده است. Algazel Abuhametاروپا وه نام

است تاثير غزالي ورنهادها و واورهقاي مقذهبي تكامقل ژرفو چه نيرومند

ي ي اسلام وا آن شكلي كه وه روزگقار او اف قاده وق د. در عهقد او انديشقه ف هيا

ي كلامي فراگرف قه وق د، و هاي پيويدهمذهبي را مجادلات فقهي و م شكافي

و د.ي سير تكامل مذهب و واورهاي اسلام مياين وضع ن يجه

ردست وه اي زوها را آم خ ه، اس ادي نامي و ن يسندهغزالي خ د آن دانش

ي نظاميقه گرديقده، كقه در تمام معني شده و د. او يكي از اف خقارات مدرسقه

هقاي فقهقي او از مرا قع همان هنگام در وغداد ونياد نهاده شده وق د. نگاشق ه

رفت.اساسي مذهب شافعي وه شمار مي

ترتيقب پايقان مق ودين 1113شده و د وه سال تغييري كه درروح او پيدا

آميقز علمقي خق د را كنقار هقاي م فقيقت ي دست آورد ك ششمهيافت كه ه

و پرورش وه دست آورده و د پشت لند ا ماعي كه در آم زشنهاده، وه مقام و

انديشقه و درون ي زنقدگي خق يش را در مانقده تا واقي كرد، گيريپازده، كناره

.

414

331قققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققزده ققگري ص فيسني -16

هايي دور از مسجدهاي دمشقر و اورشقلي ، نگري فرو رود و خ د را در ص معه

هقاي مسقلط ريقان كه واديدي كنجكاوانقه ها و ددره پيود. در اين ص معه

نشقيني نيقز ي مذهبي مسقلمانان را وررسقي نمق د، در همقان گ شقه ورروحيه

وراي رهايي ظاهري و دروني از آن انجام داد. هايي فراوانك شش

هقا را وقراي هايي كه زيقان آن گيريها و سمتي آزادي او از ريانفراورده

ي ياهق تقاليف احسقاس كقرده وق د، ،و وراي زندگي علمقي ،هاي مذهبيآلايده

ها واروش فقيهاني كه سنگين و گرانمايه شد، كه وراي مردم ويرون داده، در آن

اي اسق ار و هماهنقگ ي دانش خ د و دند، وه سق يز ورخاسق ه، ورنامقه ف هفري

شقمرد. و هاي مذهبي اسلام لازم ميرا وراي ن سازي دانشعرضه داشت كه آن

هقايي شقي ا و دلوسقب ورخقي تقر و عبقارت از س يي ديگر، وا تفصقيلي ك تقاه

ي مذهبي را روشن ساخت.هاي انديشهگ شه

هقاي نقبش علق م دينقي ژه خطري سخت، در دو پديده از پديدهاو وه وي

ترين دشمنان و قدان مقذهبي دل و دنقد، و ديد، كه از ديدگاه او سرسختمي

هاي پيواپي در فققه وق د. ونديهاي دلي در واورها و شاخهآن دو: م شكافي

آميقزي نمق ده و و قدان مقذهبي هاي مقذهبي را رنقگ ا ساخ مان دانشاينه

ك ويدند.اني را دره ميهمگ

هايش غ ر كرده و د، والاخره ن انست از او كه خ دش نيز وه فلسفه و شاخه

16112ذهبيش رهايي ياود.م هايتاثير آن در انديشه

كه درميان آثارفلسفي « الفلاسفهتهافت» هايشاما وازه وي دريكي ازتاليف

رحمانه سينا، نگي وياون مشايييفهقرون وسطا پر صداتر و د، عليه فلساو در

هاي اندازيساخت، وه غلطرا آشكارهاي آنها و سس يگ ييراه انداخت، تناقض

هققا را تنققدروي ناسقق دمند تاخ ققه آنهايشققان نيققز ونققدي در قيققاس م كلمققان

. ... .

413

گري ص في -4قققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققق 338

در خردگرايققي خ انققد، كققه صققدق و صققفاي احساسققات مققذهبي را آلقق ده

واري آن ناسازگار است. آلايشي و سادگي مذهبي و سبككنند و وا ويمي

واشند. وه ام ميمند و ود سرانجها زياناندازيولكه از ديدگاه وي، اين غلط

هاي كلامي ي مك بكه خ است م كلمان است، از دي ارهو يژه هرگاه آن چنان

ها راه ياود، كه از آن ز سس ي ايمان و پريشاني دل ي ت دهوگذرد و وه انديشه

ورداشت نخ اهند كرد.

[B را وه : . . . وشن از كسي كه خ د در مك ب اهل قل و ده و هنگامي آن

ي تقرين مرحلقه ي شناخت آن كقه ژرف ور انداخت كه خ د تا والاترين در هد

است كه وا قل پي ند دارد، رسيده و د. و چ ن خ دش وقدين مرحلقه ايفلسفه

او در ك اب خ د 113ت ان وه دانش دست يافت.كه از اين راه نمي رسيد دريافت

كقه ر اسقت، از آن گيق اش در آن چش ي مدرسيي عل دين، كه پيشينهدرواره

گقرا وكشقاند، سقخت دوري هاي گ ناگ ن زميهاي گروهخ د را وه م شكافي

ت ان وراي ايمان در اتي قايل شد؟ آيا ا قل كه: آيا مي س ه است. مانند اين

ويني كرده وراوقر اسقت؟ آيقا معلر هميشه وا مرگي كه خدا وراي يك فرد پيش

را خدا شمرد، يا وايد ماننقد مع زلقه آن هاي هاي حرام را از نعمتت ان لذتمي

دهند و ارزش هر م رد تميز نميگ يد: كساني كه لازم را از وينفي كرد؟ او مي

اند، آنقان شناسند، وه اتلاف وقت و لفظ وازي عادت كردهروز عمر ارزاني را نمي

هقاي گمقان تكليقف كننقد، وقي مي غ ررسيكه ويش از اندازه در مسايل ديني

هاي لفظي ه دارند. اما آنان كه وا عل كلام خق د ورا قي از آن نگ ترلازم

ش ري درسر ندارنقد. هاي واقعي دينوالند هرگز وراي هدفكنند و ودان ميمي

خ اهند دانش را از راه شنيدن سخنان وه دست آرند نقه از راه ويقنش اينان مي

114دروني .

تقر انجقام هاي فقهقي، سرسقخنانه دلفقيهان و ي خ د را ورغزالي حمله

.

416

331قققققققققققق قققققققققققققققق زده قققققققققققققگري ص فيسني -16

گيققرد. هقاي شخصققي خق د نيققز وهقره وققاره ت انسقت از آزمققايش داد. او در ايقن

از پايگقاه ولنقد خق يش در ي پارسقايان گيري در ص معهزيرا كه او وراي گ شه

ترين دانشگاه اسقلامي چشق پ شقيده وق د. او شمشقير ان ققاد ورهمقان وزرگ

هقايش در آوري را از راه تقاليف كشيد كه ولندآوازگي و نامهاي فقهي ميدانش

آن وه دست آورده و د.

[B الب ه اين سخنان را پيش ايان ص في پيش از او نيقز وقه كقرات گف قه :

مقق( گف قاري 841هقق ق 221. مثلا وشر حارث حافي، پاورهنه )مق وغقداد و دند

را وه او نسبت دادنقد تقاه عقيقدت غزالقي ه آن 14يدارد كه وعدها درسده

مذهب وا دانس ن ق انين تجقارت و اخقلاق » ش د كه گفت: واشد. از او نقل مي

113« . شمرندرا ار مند ميارتباط ندارد، دانشي كه اولهان نادان آن

هقا در زنقدگي روزانقه خسق ان وق د، وقاز كه او وقه ارزش ايقن و قث وا اين

، ورفقيهقان خقرده هقاي فقهقي از همان هنگام وه درآميخ ن مذهب وقا قدال

هقا كقه گ نقه وررسقي گفقت: ايقن رفت كقه مقي ا پيش ميگرفت و تا ودانمي

ي ققلال و قدوسققيت هققا را در پققرده نمققا آنهسققازندگان خ دپسققند فقيقق

واشقند. پي نقد تر ميپ شانند، از همه چيز وه مذهب دورتر و وه دنيا نزديكمي

چيز اس ارتر است. ها وه مصل ت روزگار از همهآن

رسققق گاري آن هقققاني، از راه كشقققاكش در احكقققام مقققدني معقققاملات

ش د. اينها واگذشت روزگار ورومنقد و ارث و ديگر فروع پيواپي آن تامين نمي

هقا ها ناشي از ايگاه والاي مذهبي است كه سقازندگان آن اند و ارزش آنشده

ي علق هقا را عناصقر مهق و ارزنقده انقد. كسقاني كقه آن هقا داده ناسزاوار ودان

ي اخلاقققي كققرده، ي سقق ء اسقق فاده لههققا را وسققي شققمرند، آنكققلام مققي

هاي دنيايي و خ دنمايي اي وراي سيركردن آزمنديها وسيلهفقيه نمايان از آن

اند.تر خ يش ساخ هويش

411

گري ص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 341

[B ها را وا رهنمق دي در ها و پي ند آنناگ ن دانش: وق ي كه ت در ات گ

يقاوي كقه دانقش فقيهقان تق را در رهقايي اده آخرت وررسقي كنقي، درمقي

گ يقد: دانشقمندان او يقك وقار ايقن ملقه را مقي 116دهقد. روانت يقاري نمقي

را سققرك ب كننققد. وه ققر از نادانققان ت انققايي دارنققد كققه هيجانققات دنيقق ي

گ يقد: دانشقمندان، منظق رش كنقد كقه وق قي او مقي فاصله اضافه مقي اما وي

ي دانشمندان پ شقند و خق د را چنقان رداپ شان ريش ، يعني كساني كه امه

111نشان دهند نيست .

هاي تعبدي هاي پيويده و س يزهاي پ چ در اخ لافغزالي سپس، از و ث

هايي زننده ك ويده و ژاژخقايي ها را وا عبارتق مذهبي نك هش نم ده آنگروه

انسقان گ يد:مي او 118واشند.شناخ ه است، كه سبب تباهي و دان مذهبي مي

وايد و دان مذهبي خ يش را وا خ دآم زي در دل پرورش دهد، نه وا پرداخ ن

سان.ي فقيهان و واورشناهاي كلامي ويژهوه راه دل و اس دلال

ي زندگي مذهبي در آن اسقت كقه رسد كه گ هرهاو در پايان وه اين مي

نگري و احساس ت كل والا وقرد، تقا قايي كقه آدمي خ يش ن را وه مقام دورن

زنقد. وي ي كارهايي شق د، كقه از او سقرمي ي اساسي همهعشر وه خدا انگيزه

ه وازنم ده، پقس و ثقي ع اطف اخلاقي را وه ط ر كلي وا زوردس ي و م شكافان

ي اساسي نهاده سپس وراي رسيدن ودين ي وررسي ژرف آن انگيزهمفصل ويژه

خ اس گاه راهي پيشنهاد كرده است.

گققري را از تنهققايي درآورد و وققه وققا ايققن روش غزالققي ت انسققت صقق في

گري( پايان وخشد، و آن را وه ص رت يك داماندگي آن از آيين رسمي )سني

ي معم لي در زندگي مذهبي اسلام درآورد. او ك شقيد تقا از انديشقه و انديشه

گققري كمققك گرف ققه، در مظققاهر خشققك آيققين رسققميهققاي صقق فيآمقق زش

( نيروي روحاني ودمد. گريسني )

418

361قققققققققققققققققققققق قزده قققققققققققققققققققگري ص فيسني -16

كقرد و ي ص فيان در آمد و واروش ايشقان زنقدگي مقي هغزالي خ د وه رش

"118كققرد ققز انكققار او هققدف اصققلي ايشققانچيققزي او را از ايشققان ققدا نمققي

""118حل ل را و نك هش او از ناديده گرف ن و پست انگاش ن احكقام شقرعي را

ها گري ويرون نرفت، ولكه تنها خ است وه آم زشغزالي وا اين همه از راه سني

د در زندگي سقني تقاثيري وگذارنقد كقه نو احكام تسنن نيرويي ودمد كه و ان

آلي كه او ها را وا هدف ايدهتر و داراي پي ندي اس ارتر وا دل واشد، تا آنپاكيزه

» پسنديد نزديقك سقازد. از پنقدهاي خق ب او اسقت: وراي زندگي مذهبي مي

ك ش د، دل است نه تقن. از دل ودو نزدي رود تاچه وه س ي خدا ميكه آنودان

را خ اه كه حقس آن مينه آن گ شت م س س را ولكه سري از اسرار خدا را

111«.دكندرك نمي

هاي مذهبي را در ك اب وزرگ وي وا اين خ است و اين روش احكام و سنت

احيقاء علق م » منقد را وا عنق ان شقك ه و خ ش ترتيب خ د وررسي نم د، و آن

ياراست، زيرا كه وه ارزش آن در آرايش و پيرايش آگاه و د، وي مع قد و« الدين

ي فققه اسقلام رسقمي و د كه ت فير او را وراي وازگردانيدن زنقدگي وقه لاشقه

211)سني( ورانگيخ ه است.

گران پيشين رف ه، خ د را در شمار ايشان نهقاده، او گام وه گام ورراه اصلاح

خ اند، ولكقه نمي نم د، او كار خ يش را ن سازي ه ي ن آوري پرهيزاز انديشه

هايي كه واگذشت هاي كهن وه حال پيشين و د، سنتكار او وازگردانيدن سنت

ها راه ياف ه است.زمان فساد و دگرگ ني ودان

مسلمانان صدر انگيز از زندگي پاكدلانه و پر ايماني كه او وا ش ري شگفت

هاي خق د را، وقا ويقرون گيري و نك هشكرد و خردهاد ميگذرانيدند ياول مي

زد. او ودين سان مذهب وند ميهايي چند از روزگار ص اوه پشتكشيدن نم نه

گري ر آورد. خ يش را وا سني

411

گريص في -4قققققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققق 362

هاي دلي و ي ورهانداري، نه ورپايهندر م يط مذهبي روزگار ص اوه، دي

هاي فقيهانه اس ار و د، پس غزالي نيز خ است ملت اسلام را از م شكافي نه ور

ي و دان مذهبي ورهانقد و كننده ا و دست دوم و تباههاي ويزيان آن آرايش

را فرام ش كرده و دند، ويفزايد.ورتاثير تروي ي مذهب، اين هدفي كه مردم آن

سرصدا، كه آهس ه و وي رسندي ناخهمه احساس ودين ترتيب، وه اي آن

هاي ص فيان را پركرده و د و اين واصلان وقه فقيض حقر را، وقا مريقدان و دل

زار و دند، پي س گانشان، كه از مراس خشك مذهبي و واورهاي پ چ زوركي وي

ورخاست و گري دور كرده و د، يك فقيه س رك از اهل سنت از راه روش سني

كقاري هايي كه وه سبب غلقط صداي اع راض را ولند نم د، از ت ريف و شكست

شناسقان ورسقر اسقلام آمقده وق د، نكق هش آغازيقد. فقيهان و گمراهقي كقلام

چ ن يك فقيه سني، ايگاهي ار مند كه غزالي در م افل گ ناگ ن اسلام، ه

و كمك فراوان كرد.هاي ااز پيش، وه دست آورده و د، وه پيروزي اين ك شش

ي اين فقيه گرانمايه، وا هي مقاوم ي، ز از طرف كساني كه پايگاه ورنامه

ف اد، رووه رو نگشت، اين مقاومت نيز ز ولند مذهبي ايشان وه خطر دي مي

ا گروهي كه گذشت از مقام ه در اسپانيا )اندلس(، رخ نداد. در آنيك وار آن

آتقش « احيقاء » سق ندي كقرد، وقراي سق خ ن ك قاب را ورخ يش هم ار ن ان

وند نيافت. مردم اندلس نيقز اما اين مقاومت نيز گذرا و د و پشت "211افروخ ند.

211از كردار اين گروه از فقيهان نك هش كردند.

اي كققه وققراي لقق گيري از پخققش ايققن ك ققاب هققاي ماي سققانهك شققش

ت اد سنيان در آن ش د، كه پس از اندك مدتي نقام انجام يافت ن انست مانع ا

212ي پاكي وه دور او وكشند،غزالي را ورپرچ خ د ون يسند و هاله

411

.

363ققققققققق ققي غزالي قققققققققققققققققققققققققققگس رش انديشه -11

مجققدد = » و « ي مققذهبكننققدهم يققي الققدين = زنققده » پسققينيان، او را

ورواد رف ن اسلام را ي، چ ن خدايش فرس اده و د تا ل دهندلقب 213« ن ساز

ي پنج و شش ، وگيرد.ي ف رت و نااس اري دو سدهدر دوره

هاي مقذهبي را در ي دانشچ ن وه رين ك اوي كه همهه « احياء العل م»

يك است كقه احيقاء قرآنقي نزد» ا كه گف ند: ميان گرف ه شناخ ه شد، تا آن

ل اسق ناد اسقت و آراء او را كقه قاوق "214« حجت» سنيان غزالي را 214«. واشد

حاك و قاطع خ اندند، نام وي شعار يك پارچگي در وراور تمايلات ضد اكثريت

ها و آثار او سنگ اساسي پراهميقت در تقاريخ آمق زش كه ك ششگشت، چنان

213واشد.اخلاقي سني مي

ي غزالي ميا سنيا :سترش انديشهگ -17

آواز گش ه غزالي را مجدد و ن ساز اسقلام وا سنيان ه ياكن ن كه ت انس

ي مذهبي اشارت خ اهي وه ارزش غزالي در وخش ديگر از انديشهوخ اني ، مي

را تعمقي داد و وقدين واشقد كقه او آن ز و دان مقذهبي مقي نمايي ، و آن وه

را در ميان عناصر فعال زندگي هاي ص فيانه را والاورد و آنانديشه وسيله، ارزش

مذهبي اسلام ا داد.

اي كقه پيشق ايان هاي حكيمانه و اص ل وخردانقه تر روشدر ويشنرمش:

سازي وا اهل تمايل وه تكفيقر، آشقكارا و قدا اند، از دماسلام در آغاز كار نهاده

ي شان دهند كه آدمي وايد از چسبانيدن لكقه ك شيدند نخ دداري ورزيده، مي

وپرهيزد. 211ق وه سبب اخ لاف راي ق وه يك مسلمان اهل نماز و قبله 216كفر

آورده اسققت. او 218وققاره گققردهققاي سقق دمندي را در ايققنمقدسققي گققزارش

.

411

ي گرص في -4قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 364

مق( كه در وررسي خ د از هان اسلام 183هق ق 333 غرافياداني و د )پيرامن

داشت.شناسي ت ه ويژه ميي مذهبي مردموه نبه

ونقدي هقي ت ان وا اسق خ ان اسلام را نمي يك از نهادهايهي مركزي: بي

هاي رسقمي اسلام انجمندر هاي مسي يت قياس نم د، زيرا كه يك از كنيسه

ا، و ث و ان قاد درگيقرد و سقپس حاضقران در مذهبي و د ندارد كه در آن

هقاي درسق ي نشقانه اي كه پيروي از آن لازم وق د و وضع قاعده وا اع قاد نامه

و سقلطه مركقزي كقه كهنق ت دين واشد تصمي گيرنقد. در اسقلام، سقازمان

هاي درست از نادرست واشد نيست.ي سنتسنجنده

را پذيرف ه ي مسلمان تنها آناتفاقي از نص ص مقدس، كه همهتفسير م رد

هاي مقذهبي وقدان ر ق ع كننقد و ق د واشند و وراي اس نباط عقايد و ورنامه

ندارد.

لقي مترين سلطه نزد ايشان اسقت و در مسقايل نظقري و ع ا ماع كه وزرگ

ت. تقا اشد كه مرزوندي آن دش ار اسق وكنند، نيرويي كشدار ميودان ر ع مي

هققايي ناسققازگار ققا كققه وققراي فهقق خقق د ا مققاع هقق فقيهققان تعريققف آن

اي يافققت كققه انققد، وقق يژه در مسققايل اع قققادي دشقق ار و قق ان مسققاله آورده

گف گ و دال، ا ماعي واشد، هر چيز را ممكقن اسقت گروهقي وپذيرنقد و وي

(. 111 -11گروهي نپذيرند )ص

هاي اسلامي از چند دانشمند وزرگ كه از پيشق ايان اگر در چارچ ب سنت

را « ندقتكفر و ز» ي وراي ما معني دو واژهنامي و مرا ع واشند، وخ اهي كه

كقه ايقن م ضق ع از مسقايل چنان كه وايد ما وفهمي مرزوندي كنند، وا اينآن

ه دورتقر از هقايي هرچق اساسي ايمان در ديانت م مقدي اسقت، وقازه پاسقخ

يكديگر دريافت خ اهي كرد. و اين وق ي است كه وه خشكه مقدسان م عصب

مرا عه نكرده واشي .

412

363قققققققققققققققققققققققققققققققق قمركزي قققققققققققققققققققوي -11را هايشقان آن م ض و دن ارزش ق اب هنيذپاسخ دهندگان، وا آگاهي از

هقا، زنقدگي و سنگي است كه وقا تفسقير ايقن واژه ه خيلي دلگ يند. زيرا كمي

زيرا كه: كافري كه كفقرش ثاوقت شق د، طقرد و » مرگ انساني را معين كنند.

ي هي وازرگاني وا مردم نخ اهد و د، هق خق راكي وايكت خ اهد شد، شايس ه

د. واوي ممن ع، زناش يي او واطل خ اهد شد، وايد از او پرهيز و او را پسقت كقر

سرش نماز ن ان خ انقد، گق اهي او نقزد داور پذيرف قه نبق د، ولاي قي در پشت

اش نمقاز نگذارنقد، پقيش از ريخق ن ازدواج دخ رانش نخ اهد داشقت، ورمقرده

چنان كه مرتد واشد، پس هر گقاه نپقذيرفت وار او را ت وه دهند، ه خ نش سه

211«.ريخ ن خ نش وا ب خ اهد و د

اف قاد، ف ا آشكار است، ولي كسي وقه فكقر ا قراي آن نمقي سنگيني اين

مگر تني چند از مقردم، كقه شقايد من صقر در همقان اقليقت نقاچيز حنبلقي

211واشند.

گ يد: مي كه ي انسان و دشدن وه آزادي ارادهها، قايلواوريمثلا يكي از كج

دهند. از پيغمبر مي ها را انجامخدا خالر افعال مردم نيست ولكه خ د مردم آن

«. قدريان مج سان اين ملت هس ند» روايت شده كه گفت:

سنيان صاحبان اين انديشه را نك هيده، سخت در وراورشان ايس ادند. اضافه

هقاي كقافر و فاسقر وقه اين ن يسندگان ك ب ت حيد، در وه كقار وقردن واژه ور

نم دنقد. ماع ك تاهي نميگري و اهاي من رف ورون از سنيدارندگان انديشه

ها درصدر اسلام و آغقاز كقار، م قرم و در ص رتي كه دارندگان چنين انديشه

داراي پايگاه ا ماعي و ده ولكه در شمار فقيهان مر ع احكام و عقايد شقرعي

211و دند.

زد فشقار مقي سنت سقر وزرگان اهل كه از هايي رااهانت انگاري وپست اگر

عم مي نداني ،ي افكارهاي شخصي را نمايندهرويري ، و ورخي تندسخت نشما

413

گريص في -4ققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققققق 366

ي خ د كم ر زير فشار نهاده شده و زيان وايد وگ يي كه ايشان وراي انديشه

"211ديدند.مي

در نقبش شقيعيان، ورخقي 212شقد: گيري ميتنها ورآراء ضد دول ي سخت

د، امقا قز آن، در شق ه انديشه وقا ققان ن رو دررو مقي م ارد را خ اهي ديد ك

ها، از آزادي گس رش و نم واورهاي مذاهب، كم قر لق گيري ي انديشهزمينه

شده است.مي

ي عقايد سن ي در ي مه كه: ايمان وه همه ا است اساس آن پديدهدر اين

اها، لزوم ح مي نداش ه و مسلمان در پذيرش آن مجب ر نب ده است. وسياري

ش د.ري ح ا وه ص رت غير طبيعي و زننده نيز ديده ميوند و واوياين

شقد كقه هقا وارد مقي از طرف ديگر خيلي اوقات، واورهاي غريبي وقه ذهقن

هايي كه م كلمقان وقه طق ر قدي اي داشت اينها از م شكافيص رت مسخره

سازي، تا سقرحد روي در شاخ و ورگآيد و وه زيادهطرح كرده و دند پديد ميم

گيري م منانه، در حال و ث و ان قاد و دند، تا وه ن يجهتر ميمسخرگي نزديك

واورها.

در ا قققراي ققققان ن مجقققازات كفقققار و زنقققديقان، در حقققر دارنقققدگان

شقد، مگقر در ورخقي مق ارد نقادر هاي گمراه نيقز پافشقاري زيقاد نمقي انديشه

و دند. مخص ص كه خيلي خطرناك مي

توزي:نرمش غزالي دردورا كينه -18

و د، كقه كشقاكش واورهقا وقا همقه اما نرمش تنها از مميزات عهدكهن مي

ونقدي نرسقيده وق د. كينقه ها، هن ز وه سقرحد تعصقب و دسق ه گ ناگ ني راي

. .

414

361ققققققققققققققققققققققققق قققت زي ققققققققققنرمش دردوران كينه -18

گرايان و خردگرايقان( آشقكار نگشقت قز هنگقامي كقه ت زي دو طرف )سنت

213ي دال درواورها، گس رش يافت.روحيه

اش، او علي سرخسقي را دم زندگياند كه در واپسيندر اح ال اشعري آورده

اي كه در آن درگذشقت وخ انقده، در س ر مرگ خ د در وغداد در خانهنزديك و

گ اه واشه كه مقن » ته كند: پهتهها را تهرف كي ت انست اين ملهعين از حال

زيرا كه مسلمانان هنگام پرسق ش رو «. امنكردهر يفكس از اهل قبله را تكهي

سقازد قز قدا مقي چقه ورخقي از ايشقان را از ديگقران س نماينقد، آن وه يك

هاي لفظي نيست.ناسازگاري

ت ورمع زلقه يگقر آمقده اسقت كقه واپسقين سقخن او لعنق اما در روايت د

ي آن دان ، زيقرا كقه روحيقه تر ميو ده است. من نيز اين روايت دوم را درست

ري هاي مذهبي، وا تكفير سازگارتر از تمايل وه نرمش گسق روزگار پر از آش ب

دادن و ده است. و آش ي

عبادت م كلمان و كشقيدن درپقي » اند: ه ده نيست كه از قدي گف هوي

هاي كلامي صق رتي درسقت از ايقن قهرمانقان وقه مقا تاليف 214«.زندقت است

هاي كقافر و زنقدير وقه سق ي كسقي دهند، كه هم اره مشغ ل پرتاب واژهمي

چيزكي، وا م لف مخالفت ورزد. هس ند، كه رات كرده، در

هققاي ي شققكل و شققاخ و وققرگ دادندر ميققان آن همققه كشققاكش دروققاره

وينقي كقه از آن، نسقي نقرمش و گذشقت گقري را مقي پرمغلطه، تنها صق في

ا رف ند كه شعاير اساسي دين را نيز منكقر ورزد. ما ديدي كه ايشان تا آنمي

ا از ايشان پيروي ننم د. هنگقامي كقه او خ اهقد از آن شدند. اما غزالي تا آن

هقا را كقه سقازندگانش دادن وه واورها ان قاد نمايقد و آن ها در شكلاندازيغلط

انگقارد ناممكن است، پسقت هاشمردند، كه رهايي انسان ودون آنمقدساتي مي

نمايد.هايش خروشان و س يزمند مين ش ه

413

گريص في -4قققققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققق 368

ها نيقز ح ا روش مذهبي خشك او در مبارزه وا آن ادعاها و پ چ نم دن آن

اي دارد. وي يققك ك ققاب در نققرمش و گذشققت رسققايي و گيرنققدگي ويققژه

( تميز ميان اسلام و زنقدقت « ) الاسلام و الزندقهرقه وين فال فيصل» نگاش ه

و در آن وراي مسقلمانان روشقن سقاخت كقه م قك ايمقان درسقت 213ناميد،

واشد، ناسازگاري در شقاخ و وقرگ واورهقا و همگامي در اركان اساسي دين مي

گقري كه اين رف ار وه شقيعي شعاير، گرچه وه انكار خلافت سنيان ورسد، تا اين

فارش داده ي تكفير گقردد، سقپس وقه مسقلمانان سق ت اند پايهكشاند، نميمي

تا هنگامي كقه لاإلقه ت اني زوان وراهل قبله،كه تا ميكن سفارش مي» گ يد:

«. هكنماند، دراز را نشكس هگ يند و آنالاالله م مد رس ل الله مي

واريه ارزش غزالي وزرگ در تاريخ اسلام، زنده كردن اون مبدء كهن است،

وه ط ر دي وه كار وست و مردم را وقه را وه ياد ورادران دينيش آورد و وي آن

خقدمت او در تقاريخ تقرين پس اين وقزرگ پيروي و طرفداري از آن گرد كرد.

216اسلام است.

كه ديدي ن آور نب د، ولكقه او راه وازگشقت وقه وي در اين كردار نيز چنان

داد.آلي گذش گان را نشان مياخلاق نيك و ايده

ناديقده گرف قه و دنقد، در ايشقان را كه مردم رها كقرده و ايروحيه وي

را ثمققر وخققش ي خقق يش، آننمقق د و وققا الهققام افكققار صقق فيانه ويققدار مققي

هاي عقيدتي و فقهي كناره گرفت و وا آن مبارزه ساخت. او خ د از كشاكشمي

وندي و د. اندازي و دس ههايي كه م ب داييكرد، كشاكش

ي مذهب را از شكلي خشك كه صاحبانش مدعي آن و دنقد و وي فلسفه

پديرف ند وقدر آورد و وقرادران دينقي خق د را وقه سق ي ايمقاني ز آن را نمي

ها واشد. او وقه سق ي پرس شقي ي پراكندهندهخ اند كه در دل و د و فراه آور

گقري در ن اثقر صق في تقري هقا واشقد، و ايقن وقزرگ خ اند كه معبد آن در دل

و د.ساخ مان مذهبي اسلام مي

416

هاي بخش چهارمپانوشت

1- M در اصل آلماني عن ان اين وخقش :Asketismus und Sufismus و در

آمده است، ولي من « الزهد و ال ص ف»تيزم و ص فيزم، و در عروي فرانسه آسه

دو مفهق م قدا را « گقري يص ف» عن ان والا را وه ر ديدم، زيرا كه در فارسي

مفهق م لي پارسايي، زهد، وارس گي. ب ق مدارد: الف ق مفه م ع ا در ورمييك

« گقري صق في » ي اشقراق. پقس والاخره فلسفهعلمي وينش، عرفان، معرفت و

يا عرفان دو زء آن را « وينش» و « پارسايي» وراي عن ان والا وسنده است و

كنند.تشريح مي

ي ناني وه Sufia( از 24ص 1138ي اين واژه را در )ماللهند چ يشهويروني ر

از ي وسق ي و ديگقران را در عروقي وق دن آن ) معني حكمت دانسق ه و گف قه

ي ص ف = پش ، يا صفا = وارس گي( ناداني شمرده است. ليكن ورخقي از ريشه

و 321همين وخش ص 3دهند. )پايان وندي وس ي را تر يح ميها گف هعرب

نيز ديده ش د(. 111Mپان شت

انقد و ناميقده « اشقراق » ي ايقران واسق ان را سينا و سقهروردي فلسقفه اون

دهد. گن س مسقلكي نشان مي« Gnosگن س » را ن عي هاي ايشان آنتعريف

پا رفت و وقا پيقروزي مسقي يت و ده است كه وا مي رائيس از خاورزمين وه ارو

ي ي ناني وقه معنقي ويقنش و عرفقان خ د از ريشه ي گن س نيزواژهشد. ناو د

است.

411

211ص 4هاي وخشققققققققققققققققق پان شتقققققققققققققققققققققق 311

در عهد ساساني گن سيزم و عرفان ايراني كقه وقا پ شقش آيقين زردشقت،

اپ ر،شق هقاي نقدي داد، دردانشقگاه ي ايدئ ل ژيك حك مت را تشكيل ميپايه

شد. در آن زمان مخالفان دولت نيز تدريس مي ، تيسف ن، حران و نصيبينواول

بققر و همققان عرفققان را وققا انققدك اخقق لاف درورخققي مسققايل فلسققفي )

-ي سياسقي مقي ( كقه نبقه 236 -231ص 3وخقش "41اخ يار ق پان شت

مخ صقر » در ك قاب كردند. در لباس مذهب ماني و مزدك تبليد مي ٭داشت،

تر مسايل كلامقي كه پ لس ورسا وراي ان شيروان نگاشت، ويش« منطر ارسط

سقن، ايقران در ش د )كريسق ن كه در سه قرن اول اسلام مطرح شده، ديده مي

ها تعطيقل شقدند، امقا زمان ساسانيان(. پس از ي رش عرب مدتي اين دانشگاه

تغيير زوقان رسقمي رخ نقداده اي ز پس از تجديد فعاليت، گ يي هي حادثه

ي هققاي زردشقق ي و زروانققي م افققر دولققت ساسققاني، از دورهوقق د. گن سيسققت

شقناخ ه شقدند و « صق في » ديده شق د( وقه نقام 321عبدالملك مروان )ص

كقه هاي مخالف دولت، وه ص رت مخالفان خلفا آشكار گش ند. وا آنگن سيست

كقاوه اخ لاف شديد سياسي )اص ل اشراقي در هر دو گروه يكي و د، وه سبب

42 :VIII ) مقق گاه اين دو گروه زير يك نقام در نيامدنقد. آري خيقاط ) هي

« عل م لطيفقه » ( گن سيزم را 33و 31)ص« ان صار» مق( در 112هق ق 311

( و ويروني وه نقل از 112: 16ن ل ) اند، سلمي نيشاو ري در تفسيرشخمي

انقد. ي روح گرف قه ( ايقن لطيفقه را وقه معنق 34ص 1138هنديان )ماللهند چ

-336: 3ناميده اسقت )ي يمقه القدهر « الطريقه الساسانيه» تعالبي تص ف را

كشف خ انده است )« روحاني» هندوان و شيعه و قرامطه را (. هج يري331

ي خسقرواني ناميقده (. سهروردي تص ف را فلسقفه 341 ‚331الم ج ب ص

است،

ققققققققققققققققق.قققققققققققققققق

( و در مدينقه 233ي ساسقاني )ص ورهي بقر در د ي سياسي عقيده نبه ٭

( ديده ش د. 181( و در عهد ام ي )ص236)ص

418

311ققققققققققققققققق قققققققققققققق 214 -211ص 4هاي وخش پان شت

ناميدنقد. مقي « كسرواني» هاي لبنان خ د را شيعيان پيرو اين فلسفه در ك ه

ي خق يش را هقا مانقده اسقت. عطقار نيقز فلسقفه اين نام تاكن ن ه ورآن ك ه

( شهرسق اني 3و 2هقاي طير، داسق ان ي منطرخاتمه نامد )مي« روحاني»

را در « روحقاني » ملقل و ن قل ( در آغاز وخش دوم مق1133هق ق 348مق )

مسلكي و د كه اندكي پيش از اسلام گرايينهاده است . حنيفه« حنيف » وراور

ي حنيقف در در اثر تماس عرب وا يه د در ص را پديدار گش ه و د. چق ن واژه

چند اي قرآن وه معني يك اپرست آمده است، شهرس اني آن را شامل سنيان

را شقامل هنقدوان و « اصق اب الروحانيقات » لمان و يه د دانس ه، ضدآن مس

ا مسايل حساس مق رد اخق لاف ميقان او سپس در آن صاوئيان شمرده است.

ي پرسقش و پاسقخ يقاد كقرده اسقت. ايقن اين دو انديشه را وه ص رت م اوره

ي آريايي و سقامي وقه ي مه خ د نم دار روشني از اخ لاف دو انديشهم اوره

ي روحاني و ت حيد اشراقي هند و ايراني، در دهد. در يك س انديشهدست مي

ش د. ي مادي ت حيد عددي ساميان )يه د و عرب( ديده ميانديشهس ي ديگر

اشقعري اسقت، وقاز ن انسق ه هاي شهرسق اني كقه خق د سقني وا همه ك شش

گرايي ودوي حنيفيان و م افيزيس روحانيان را پنهان دارد. ايقن نزديكقي ماده

ي روان و ي يهق دي، در مسقاله شيعه وه فكر هندي و نزديكي سني وه انديشه

سقينا در شق د. اوقن تن، در م ض ع معاد و معراج و اهاي ديگر نيز ديقده مقي

شمردند.را سماني ميگ يد: مج سان معاد را روحاني و يه د آناض يه مي

: Mداننققد. ]ي چنققين كسققان مققي ( را دروققاره13: 1آيققت )ت وققه -"1

( از ايشقان نكق هش شقده وقه معنقي 111ر )ص قا و د شايد قراآن كه در اين

كقه ققراآن يهق د گرا واشقد كقه در مقاوقل مع زلقه و دنقد، چنقان ظاهريان واژه

و دنقد « فريزيقان ق فريسقيان » شقدند در وراوقر كه ص فيان نيقز ناميقده مقي

411

216 -213ص 4هاي وخشقققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققق 312

(. واري، درواب 383 ‚ 263رف ند )صي يه د وه شمار ميكه خردگرا و مع زله

مصباح الشريعه نيز از اين قراآن نك هش شده است. 66

.1A :143اون سعد -2

3- B در هنگام ف ح اوله ]نزديك وصره آن اندازه عناي گرانبها وقه دسقت :

انيدند رخ مين غذا مييهاي زرين و س د نيز در ظرفهاي خآوردند كه وه سگ

(.1A :33 ‚ 21)اون سعد

4- B ي ثروت علي و اندك تمايل او نسبت وه پارسقايي ن. ك: اوقن : درواره

.141: 4حزم الملل و الن ل، قاهره

4"- M كنقد. ا نيز گلدزيهر از ديدگاه سنيان وه اسقلام نگقاه مقي : در اين

چ ن سرزنش وه مسلمانان، در شمار وزرگان ني كه نام ايشان را ه تر كساويش

گر ولكه مرتقد گران غارتاسلام آورده است، از ديدگاه شيعيان در شمار چپاول

ي ورخقي از آن ده تقن كقه طبقر رود. اينك پيشينهاز دين اسلام وه شمار مي

اند:روايات ساخ گي سنيان، وهش ي خ انده شده

س ين خليفه هس ند كه واوند و وست ايلاتي و تهديقد، در روز آق ج: سه نخ

سقيفه، مجراي اسلام را دگرگ نه ساخ ه، حك مت مذهبي گن س يك خ اسقت

(.132م مد را وه ص رت حك مت نژادي عرب درآوردند )ص

ي ك سال م مقد، وي ه هعايش ادانيناند كه از دق هق : طل ه و زوير كساني

ها ريخ ند.اس فاده كرده در نگ عليه امام وقت خ ن پس از مرگ او س ء

و: سعد وقاص، پدر عمر سعد قاتل حسقين، آن قلاد ترسق اسقت كقه در

( امقا هنگقام 1211: 1 نگ، دس ر م مد را زير پا نهاده وگريخقت )طبقري

.

421

313 قققققققققققققققققققققققققققققققق 211 -216ص 4هاي وخشپان شت

كش ه يا اسير وه اننهاد، پسقرش اي را ويمسلط شدن ورغرب ايران هي خانه

زن و ووه او را وه اسيري شهر وه شقهر 84عمر، پسر دخ ر پيغمبر را كشت و

گردانيد.

زق عبد الرحمان ع ف، دشمن سرسخت علي است، كه حر امامت علي را وه

عثمان فروخت.

ت ان وه گردن اسلام نهاد. ت اينان را نمياز ديدگاه شيعه، نايا

.3A :11اون سعد -3

ي ثروت مادي و حرص و آز اين افراد، : درواره 3A : 138 [Bاون سعد -6

Larepublique marchande«ي مكه مه ري كاسبارانه» ن. ك: هق . لامنس

.42ص 1111ي مصري چ م سسه

ي از گلقدزيهر در مجلقه « دس ي نقزد تازيقان كارهاي» ي ن. ك: مقاله -1

.Globus 66 :16گل و س

.A :111 3اون سعد -8

1- B ي م مد ون سيرين عاود، گف ه شده است . درواره213: 2: اسد الغاوه

.A :141 6كه مبلد هنگف ي وه ا نهاد. ن. ك: اون سعد

1"- M ان ننگينقي چق ن ي سقلفي انهانصافي است كه نايات وحشقي : وي-

عثمانم ن ش ه ش د. اين مرد ورادر شيريعبدالله اون اوي السرح وه حساب اسلا

حسقن الخقالقين ق اف بارك الله » . پس ورسر آيت و دو كاتب وحي پيغمبر مي

امگفت: اين آيه را من سرودهوه زد. او مي وا م مد اخ لاف 14: 23م من ن

يخت. روز ف ح مكه س مرتد شد و وه مكه گررو ده است، پرا از من و م مد آن

دس ر داد او را وكشند هر چند كقه در خق د كعبقه يافقت شق د. ولقي م مد

«عثمان او را پنهقان كقرده، پقس از فرونشسق ن خشق پيغمبقر او را ورادرش

.

421

218ص 4هاي وخشقققققققققققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققق 314

ه مسجد آورده وخشش خ است. م مد مدتي درنگ كقرد و سقپس پقذيرفت، و

چ ن ويرون رف ند م مد از ياران گله نم د كه چرا هنگام درنگ من، كسقي از

(. كفر او در قرآن يادشده است )طبري 1631: 3شما گردن او را نزد؟ )طبري

را وه نفقع اش در روز ش(. اين مرد وا اين ساوقه31: 1و اسد الغاوه 2811: 3

ك شيد، پس وقه پقاداش آن، عثمقان او را ور قان و مقال عثمان ورضد علي مي

مردم شمال آفريقا مسلط كرد، تا مردم از س چپاول او وقر عثمقان شق ريدند

(. اين مرد روز صفين همراه معاويه عليه علي نگيد و قرآن 2313: 3)طبري

(.2321: 6داشت. )طبري ورسر نيزه مي

هايي از قرآن است كه ور كه مخص ص وخش« اتفاق» طي در ن ع ده سي

زوان ص اوه اري شده و پيغمبر از ايشان گرف ه و ده است، پس از ذكر آيقت

ف بقارك الله احسقن » گ يقد: آيقت مصعب و آيت همسقر يكقي از يقاران، مقي

اوقن ور زوان عمر اري شد و م مد از او گرفت. او نامي از عبقدالله « الخالقين

آورد.اوي السرح نمي

. 284ن. ك: سققعيد وققن مسققيب را در ص ‘ 211تهققذيب نقق وي ص -11

يدروقاره هايي رسي درسور» . واوالامنس در 314: 3مقايسه كن وا اون سعد

Etudes Sur Le regne du Calife 132‘ 148: 1 «حك مققت معاويققه

Moawija هقاي عقد نم نقه ووه 233 ‚111وعد و در صوه 163 ‚3پان شت ش

‘ 61وعقد وقه 31 ‚44‘ 41: 1ي ملانقژ خ ب ديگر نيز آورده است. )مجم عقه

وه وعد. 234: 4وبعد( نيز: ن. ك: مروج الذهب مسع دي 123

11- B ن. ك: اون سعد :A7 :18 ‚ 13.

. 343‘ 413‘ 311: 2 قاني يكا Annali de ll‘ Islamي اسلام درواره -12

[M نهاده شده است . 11وه اي 12عروي پان شت ي: در تر مه

422

313ققققققققققق قققققققققققققققققققققق 211 -218ص 4هاي وخشپان شت

13- B : مسقي يت و » . نيقز: ن. ك: وكقر 1181: 2 قاني يهمان ك قاب كا

Islamstudien 1 :311)وررسي اسلام Christentum und Islam ,15« اسلام

روت مادي دنيا كه وقه ثسيار زنده از غرق شدن اعراب در وه وعد( يك ت ليل و

وقه دسقت 11: 3ي آيقت عمقران سبب اسلام وه دست آوردند، ق قاده دروقاره

(.23: 4دهد )تفسير طبري مي

ها ن. ك: ان قاد ن لدكه ورك قاب هاي نگ. وراي انگيزه31: 3اون سعد -14

.WZKM 21 :313« ورشناسيوين وراي خا» ي اني در مجله كاي

[M ي واژه وعد از 248ص 11ي عروي وراي سطر : اين پان شت در تر مه «

نهاده شده است .« نگيدند

.362تهذيب ن وي، ص -13

13"- M 3و 132 -131ص 2وخقش 43هقاي چنان كه در پان شت: ه"

گف ه آمد، شهرت سست مذهبي ام يقان ناشقي از آن 238 -233ص 3وخش

است كه در روزگار ام يان سطح و قدان مقذهبي تازيقان، در اثقر آميقزش وقا

داشق ند كقه ايرانيان والا آمده و د. پس ت قعاتي روحاني از خليفگان ام ي مقي

داش ند.پدرانشان از راشدين نمي

هاي مسلمان شده رووه رو شده و دند، ام يان ورخلاق راشدين وا گن سيست

خ گرف ققه و دنققد يك ساسققانيانفرمققانروايي گن سقق ايققن مققردم وققه دسقق گاه

داشقت، ايشقان وقراي پقذيرف ن دسق گاه ي روحقاني مقي نبقه ،ظقاهر كه وقا

ي ماديققت وققدوي صقق را سققاخ ه شققده وقق د، آمققادگي خلافققت كققه ورپايققه

هقاي تشقكيل گقروه نداش ند. پس وقراي وقه دسقت آوردن رژيق روحقاني وقا

ا ك شيدند كه رژي ام ي را واژگق ن كقرده رژيق نقي مذهبي سياسي تا آن

گن س يك عباسقي را روي كقار آوردنقد، پقس چق ن و قدان مقذهبي ايشقان

.

423

311 -211ص 4هاي وخشققققققققققققققققققق پان شتقققققققققققققق 316

كرد، وه مبارزه عليقه ايشقان نيقز ادامقه دادنقد، ده نميودين ني گن سيزم وسن

ي ك ققاب ي شققرايط شخصققيت امققام دروققاب ال جققه صققدها حققديث دروققاره

ي ششق از علق م رسقاله 2و 1هقاي اص ل شيعه و در فصقل و ديگر« كافي»

هقا همقان تر آناز رسايل اخ ان الصفا( گردآمد كه ويش 41ي نام سي )رساله

هاي ساساني ثبت و آيين نامك« نامهتاج» رايط پادشاه ساساني است كه در ش

سقپس فقاراوي همقين شق د. ه احظ ديقده مقي منس ب و« ال اج» و ده و در

.(ديده ش د 323: 43كا ) ي خ د ريخ ه استشرايط را در قالب فلسفي ويژه

آن ك اب هقاد وخقاري از 36. حديث 311همان تهذيب ن وي، ص -16

كه م منان پس از « طيبات دنيا و تم ع از عال » روي مه است كه پيغمبر از

كنقد، ولقي خق د را آرامقش ها دست خ اهند يافت، اظهار نگراني مقي وي ودان

ها را در راه نيكي وه مصرف ورسانند.كه آن گنجدهد وه اميد آنمي

وعقد، وقه اتهقام : تبعيقد اوق ذر در روزگقار A :166 [B 4اون سقعد -11

ز الدولقه كقه ام گرفت، سپس چ ن پيشق اي وق يهي معق اف را ورضد ام يان انج

مقق فرمقان داد ورديق ار 162هقق ق 331طرفدار مذهب شقيعي وق د وقه سقال

لعنقت » يسند، نيز اين مله ن ش ه شد:مسجدهاي وغداد ورام يان نك هش ن

: 8اثيقر چ ققاهره اوقن عاويه وق د. ) و مقص د م« وركسي واد او ذر را تبعيد كرد

113 . )

18- B ي حديث ت وه است كه در . او ذر نقل كننده111: 1: كشاف، ت وه

ك اب الرقاق وخاري آمده است.

وققه روز وازخ اسققت، » گفققت: . اوقق دردا مققي 4A :161اوققن سققعد -11

« م خ اهنققد گرفققت ي يققك درتققر از دارنققده ي دو درم سققختدارنققده وققر

(. 211: 6اون سعد )

424

311ققققققققققق قققققققققققققققققققققق 313 -313ص 4هاي وخشپان شت

.313اون ق يبه عي ن الاخبار، ص -21

21- B ا: آمده است. در آن 1 -6: 1: شان نزول اين وحي در تفسير طبري

شده است كه: از مرزي چنين تفسير « كنيدچه مجاز است تجاوز ناز مرز آن»

ي آيقت ع كقرده مگذريقده يعنقي خق دداري كنيقده نيقز دروقاره كه ققان ن منق

ي س گندهاي ناسنجيده آمده، معنقي و مفهق م آن وقا كه درواره 11وعدي آن

آن نيققز كسققاني تفسققير آيققت پيشققين پي نققد پققذير اسققت، پققس مقصقق د از

كردنقد. اند كه وا س گند پارسايانه چيزهقايي را ورخ يشقن حقرام مقي دهومي

طققه، مققا انزلنققا = مققا قققرآن را وققراي وققدوخت كققردن» نيققز در گققزارش آيققت

اند كقه از تفسيرگزار كهن مجاهد نقل كرده« 1-2: 21اي ، طه ت فرود نياورده

آوري ورشقك ا كمروند شقكنجه است كه در هنگام دعنع كساني و ده منظ ر م

سه خ د را از اين دنيا از » چنين است آيت( ه 11: 11سير تف وس ند )مي

ي واس اني ودين معني گزارش شده است كه وه وسيله« 11: 28ياد مبر، نمل

(.66: 21)تفسير طبري

[M سلام ش رشي نبق د ش د: آيا ا: وا وررسي اين مناوع اين پرسش مطرح مي

هاي نرم آريايي ورضد افكار زمخقت يهق دي كقه در ها وه تاثير انديشهكه عرب

(. نفق ذ گن سقيزم يمنقي 33شقد، انجقام دادنقد؟ )ص شبه زيره من شقر مقي

دهد، هر چند كه وا تغيير رژي اسلام پقس از ( پاسخ را مثبت مي46 -43)ص

در والا قرار گرف ه واشد .( دوواره افكار يه د 132مرگ ناوهنگام م مد )ص

22- B 3: اون سعدA :281.

.2B :123اون سعد -23

24- B س نفلد و و ازرقي چ 33: 3: الم طاV. Wistenfeld 113ص.

هاي گ ناگ ني پيغمبر در روايتوعد. اين قاعدهوه 4B :1اون سعد -23

423

314 -313ص 4هاي وخشتقققق پان شققققققققققققققققققققققققققققققق 318

وقه 3A :281كقه در اوقن سقعد وه اين يا آن ص اوي نسبت داده شده، چنان

.Muha. Studعمقر ) منس ب شده است. يا وقه عبقدالله وقن مظع ن عثمان اون

عمر فرض ( روايت عبدالله ون 1پان شت 316: 2« هايي در م مديتوررسي»

مد مع شده و ده است. كه عبدالله ميل داشت كند كه قرآن در روزگار م مي

روزي يك وار آن را خ كند و پيغمبر هر يك ماه و دست والا هر ده يا شقش

هايي از نم نه 61‘ 38‘ 41: 6شمرد. نيز در اون سعد روز يك وار را وسنده مي

كردنقد. در پارسايان هس ند كه قرآن را در پنج يا شش يا هفت روز خق مقي

م ل و د كه هر دو شب يك وار قرآن خ گردد. يادداشت اون سعد رمضان مع

4B :11 ي تقاثير خ انقده اسقت، نشقانه مقي عمر زوقان سقرياني را كه عبدالله

واشد. مي هاي پارسايانه اوكششمسي يت در

كققه هميشققه روزه وققدارد، او : )كسققي64: 2مسققند احمققد وققن حنبققل -26

.روزه است(وي

21- B 1: اون سعدB :13.

.133هق ، ص1311ماوردي، اعلام النب ه، قاهره -28

21- B 263: 3: ذهبي، تذكره ال ا.

ي ايقن اوق اسقراييل ن. : درواره B. ]313: 2هايي در م مديت وررسي -31

.31شرح ورايمان وخاري، ش 431: 6ك: قسطلاني

م ضق ع ن. ك: . وقراي ايقن 2B :11عد اوقن سق ‘ 133: 3اسد الغاوقه -31

« هقاي ي نقاني درخقاور اثر نمايش» در Horovitz .J هايي كه ه روف زحديث

آورد. Spuren Griescher Mimen im Orient 11 -18ص 1113ورلين

32- B ي دروققاره« الزوا ققر عققن اف ققراف الكبققائر » : اوققن حجققر هيثمققي

.

426

311ققققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققق 314ص 4هاي وخشپان شت

.2: 2هق 1321چ قاهره 241گناهان كبيره، ش

كنقد، ي همگاني سقنت اسقت كقه زناشق يي را تشق ير مقي اين نظريه -33

انجامد )ن. ك: وخقش واشد. رهبانيت وه ودعت ميزيس ي مخالف سنت ميكت

313ص« عي ن الاخبار» ت رهبانيت، اون ق يبه . ودع11: 3( اون سعد شش

Muha. Stud 2 :23( نيقققز: وررسقققي م مقققديت. 18: 4چ دارالك قققب )

زيست، وا همه پارسقايي و پرهيزگقاري، از نظقر پشقت . پارساي تك3پان شت

هقق 1211الريقاحين چ ققاهره شق د )يقافعي: روض كردن وه سنت نك هش مي

داشقت است كه عبدالله عمر ق كقه اگقر ايقن صقفت نمقي ( الب ت ه 28ص

زن خ اسقت، وقي وق د ق در آغقاز كقار مقي پرس ي ميآلي در سنتي ايدهنم نه

ي صق اوي (. اون زي عبقارتي از اوق وقرزه 4A :123زندگي كند )اون سعد

گ يد: اگر ويش از يك روز از عمرش وقاقي آورده كه ود تعبير شده است. او مي

اشد وازه ميل ندارد ز كدخدا وا خداونقد ملاققات كنقد. زيقرا كقه از نمانده و

هقا ايقن عبقارت «. زيس ان شمايندودترين شما تك» پيغمبر شنيده است، كه

هقا ش د، ولي مفه م آنخ انده نمي« ص يح» شناسي گرچه در دانش حديث

ي سق ه زن را شايم رد اتفاق همگان است. وه همين سبب مسلمانان، مرد وي

: ن. ك: B( ] 32: 3ي فرانسق ي هقان اسقلام مجله دانند. )نمازي نميپيش

وعقد. وقه 23(. ص مقق 1112رم )« فاطمقه و ن ادگقان م مقد » واوالامنس در

زيسق ي وقه كلقي نفقي هاي زهد اسلامي روش تكگير است كه در شي هچش

ص في .JRAS 1112 /331ي در مجله Amedrozشده است. ن. ك: آمدروز

نادرست است كه آدمي زهد را ودان » نام ر سهل ش ش ري اين عبارت را دارد:

ان گران پيامبر زنق معني وداند كه از زنان دوري يد، زيرا كه پيش اي نيايش

ريقان پارسقاي ي زنقدگي زناشق يي ح ا اون عيينه درواره «.داشترا دوست مي

. 8/ 268: 1القلق ب گ يقد. اوق طالقب مكقي قق ت سخن مقي پيغمبر ) علي(

ن. ك: وق ده اسقت. ) پارساي وزرگ عبدالقادر گيلاني را ن د و چهار فرزند مقي JRAS

421

314ص 4هاي وخشققققققققققققققق. پان شتققققققققققققققققققققققق 381

( ص فيان در زندگي زناش يي 41 -43: 1دايره المعارف اسلام ‘ 11ص 1111

ه كق گ يقد: آن مي . م يي الدين عروياندياف ه ح ا مفاهي سنبليك مذهبي نيز

گقردد فهمقد كقه خقدمت وقه خقدا در امقر ازدواج آشقكار مقي وينش دارد مي

(. عبقدال هاب 21. 411: 4 ‚2. 146: 1هقق 1321ف حات مكيه چ ققاهره )

ام ر نسقي گف گق يكند و دروارهنماز و همبس ري مقايسه ميشعراني ميان

فيان اسقت، ارزش صق (. 5213 1هقق 1321كند )طائف المنان . قاهره مي

( شقعراني 111‘ 164‘ 2: 4‘ 226‘ 213: 1نهد )همان ك اب وسيار ودان مي

كند )همان ها ميخ د طرفدار زندگي چند همسري است و در آن واره سفارش

ز نيق 163ن. ك: واوقالامنس، معاويقه، ص ( .1‘ 131: 2و 12‘ 134 :1ك اب

L, Algèrieالجزايققر فناتيققك = » هققاي اوليققا در اسقق انهققايي از دنم نققه

Lègendaire » از تروميليقهC. Trumelct 442‘ 436ص 1812چ الجزايقر .

الجزاير كهن، دعاي البي از زاهقدي در كعبقه نققل 1113ي آفريقا در مجله

نيقز 281: 3شده كه قاول تر مه نيست. خ است آن پارسا در طبقات سبكي

خ است كه وه وي ت انايي دهد تا خ ب قرآن آمده است: او در كعبه از خدا مي

دادهاي شيريني كقه در وخ اند و خ ب وا زنان همبس ر ش ده مقايسه كن وا رخ

1111چ پقاريس E. Duottèاز دوتيه « Les Moraboutsمراوطيان = » ك اب

ريقا شمالي وقه ويقژه در تقديس اولياي مسلمان در آف» ي وعد، مقالهوه 84ص

‘ 31ي دانشقگاه ژنق ص در يادنامه 1111ژن E. Montetاز م ن يه « مراكش

آمده. 66

[M هقاي عروقي رفان ايقران وقا نم نقه ا: ولي مفه م سمبليك زناش يي نزد ع

ي ايراني آن در داس ان زيد و زينب، كه در دف قر اول گلدزيهر فرق دارد. نم نه

القضات آمده است، وه ص رت گذشت از عشقر مجقازي ينهاي عمثن ي و نامه

خضر شاه « زيد و زينب» ي ش د. شايد منظ مهدر راه عشر حقيقي، ديده مي

ها واشد .( نيز مانند آن183: 3و 216: 1)ذ

428

381ققققققققققققققققققققققق قققققققققق 316 -314ص 4هاي وخشپان شت

« پارسقايي در اسققلام واسقق ان » هر دليقل م ققه آن در مقالقت گلققدزي -34

وعد آمده است.وه 314: 31مق 1818ي فرانس ي تاريخ اديان، مجلهRevue de L ‘Histoire des Relig ions

.314: 2هايي در م مديت وررسي -33

36- B ، 282: 3: ن. ك: مسل.

.13ورگ 1111گ نه، شمخط طات عروي -31

ي : ن. ك: تفسقير واژه Bهقاي قق ي ] وقا اسق دلال 4A :11اون سعد -38

در يقك 213: 2آمقده، در تفسقير طبقري « 211: 2وقره » كه در « العف »

ها ياد شده است .رش ه آم زش

31- B : 311هق ص1282اون ما ه، سنن، چ سنگي؛ دهلي.

41- B : 348: 346ص 1111تاريخ عروي گجرات، چ إ. د. رسو لندن.

41- B 12‘ 44: فهرست.

مق(.1813) 381: 28ي فرانس ي تاريخ اديان ن. ك: مجله -42

اروعققين نقق وي، آم زشققي ار منققد از پيغمبققر در وققردارد: 31حققديث -43

مردي نزد پيغمبر آمده گفت: اي پيامبر خدا كاري وه من ويقام ز كقه چق ن »

مقردم مقرا دوسقت ودارنقد. گفقت: در دنيقا انجام ده خدا مرا دوست ودارد و

پارسققا وققاش، خققدايت دوسققت دارد. در مققال مققردم پرهيزگققار وققاش، مققردم

اين حديث را ز اون ما ه در سنن، كسي نيقاورده «. دوس ت خ اهند داشت

ي سق م هجقري هنق ز صقدور آن از ي آن است كه در سقده است و اين نشانه

يرف ه نشده و ده است.پيغمبر درست پذ

421

311 -311ص 4هاي وخشققققققققق پان شتقققققققققققققققققققققققق 382

132لق تن ص ف انفق چ Tria Opuscula« سقه رسقاله » احظ در -44

طبعقي پيغمبقر اي وراي ش خ( اهميت ويژه123هق ص1324وه وعد )چ قاهره

اي در مققق( رسققاله811هققق ق 236قايققل شققده اسققت. زويققر وققن وكققار )مققق

( كه قسطلاني در شرح 6‘ 111نگاش ه است )فهرست « هاي پيغمبرش خي»

از آن آورده است. 8‘ 311: 1وخاري

43- B 23‘ 34: 3: اون سعد.

46- B 61تا 31: لامنس، فاطمه و ن ادگان م مد، ص.

Ceschichte der Koranلي، تققاريخ قققرآن ن. ك: ن لدكققه و شقق ا -41

از « الجق اب الكقافي » در پان شت، وراي اين م ض ع مطالب مهمي در 111ص

تاريخ قاهره. چ وي 111اون قي زيه آمده است. ص

48- B 146: 2: سبكي، طبقات الشافعيه.

41- B ي ا آدم وه ياد آن دو روحاني مسي، در اين8: 31: كشاف، حشر

اف د كه . . .مي

31- B ديقق ان اميققه وققن اوققي الصققلت، چ شقق لنهس :V. F. Schulthess

.23/3مق 1111لايپزيگ

31"- M مجلد پايان ياف ه است. 1در 1128: چاپ اين ك اب وه سال

-3A :133ي )پس ك شش اون سقعد آگاهانقه اسقت كقه سقه صقف ه -31

ي پرهيزگقار كنقد كقه خليفقه تا ثاوقت ارزش پركرده هاي ك ( را وا دليل136

داشت ريش خق د را ويارايقد. ايقن مسقاله در گقزارش زنقدگي عادت مي او وكر

هقا ورخي ديگر از ياران نيز م رد ت ه قرار گرف ه اسقت. سقبب ايقن ك شقش

.

431

383ققققققققق ققققققققققققققققققققققققققققققققق 311ص 4هاي وخشپان شت

ورخقي مقردم نقادان » گ يقد: ( مي131: 3ش د كه اون سعد )وق ي روشن مي

هاي ورنده آن پس وا اين حديث«. ريش حرام است پندارند خضاب و آرايشمي

هايي نيز وق د كقه ديقد شدند. الب ه در آن ميان حديثپرهيزگاران ك ويده مي

ا اوقن سقعد : در آن M(. ]231‘ 211: 6نم د )اون سعد مخالف را تاييد مي

كردند . دهد كه ياران پيغمبر آرايش نميهايي را نشان مينم نه

31"- Mي هجري ما وا دوگ نه پارسقايي ورخق رد مقي : در نخس ين سده-

اف ادگي تازيان ( الف: پارسايي منفي كه ناشي از عقب32و 31كني )پان شت

گ نقه پارسقايان وقا هرگ نقه هنقر تزيينقي و آرايقش ايقن در ص را و ده اسقت.

و دنققد. ب: كردنققد. اينققان همگققي طرفققدار ققدي خليفگققان مققي مبققارزه مققي

هقاي آريقايي در عقراق ها وا گن سيستپارسايي مثبت كه ناشي از تماس عرب

وقه سقبب تقري وقه تازيقان آم خ قه و دنقد و و د. اينان و دان مقذهبي عقالي

تققر از خليفگققان از آن دسقق گاه ناراضققي و دنققد. اينققان ت قعققات روحققاني وققيش

‘ "21‘ "3گذاران مذاهب قدري، مع زلقي و شقيعي هسق ند )پان شقت ونيان

( ايشان وه عكس گروه نخست طرفدار دي وه كاروردن هنقر در 3وخش "34

يان و دنقد. چق ن گلقدزيهر ايقن دوگ نقه تزيين اندام و مسا د و قبق ر پيشق ا

كقه ورخقي پارسقايان پارسايي را وه روشني از ه وقاز نشقناخ ه، ناچقار از ايقن

شقگفت انقد در كقرده را تشق ير مقي ي آورده و ورخي آنرهاي ضد هنروايت

گرايي در اسلام پقس از م مقد نشيني روحانيت در وراور مادهعقب رااست و آن

دهد م مد حنفيقه اسقت، او ي پارسا كه گلدزيهر نشان ميداند. يك نم نهمي

هاي كيساني تاثير گن سيست هاي پدر و ورادرانش چنان ت تپس از شكست

كرد و وا ت ميل دين كه از شع ويت يعني ان رناسي ناليزم مذهبي دفاع مياف اد

اون (. او را مر ي و عدلي )622: 38ي نگ مخالف شده و د )كاوه وه وسيله

شهرس اني ملقل و ( و پسرش را نخس ين نگارنده در عدل و ار ا )61: 3سعد

اند. پيدا است كه چنين شخص نيمقه گن سيسقت شقده ( خ انده144: 1ن ل .

431

311 -311ص 4هاي وخشقققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققق 384

او وا پارسقايي منفقي ت انست صد درصد ضد هنر واقي وماند، پس پارسايينمي

داشت.عمر تفاوت مي

چقه در مق ن آمقده، در ا اضافه ورآن: در آن 3B :113[ .Mاون سعد -32

ميان دو گروه پارسايان منفي ص رايي و مثبت گن سيست، نيز ورسر آرايش وا

ش د .انگش ري زرين كشاكش ديده مي

33- B در پان شت 213يزيد صخلافت » ها را لامنس در اي از آن: دس ه

«.آورده است

34- B ،ترو ركققا 12/ 2: آتققن J. Burckhardt تققاريخ فرهنققگ ي نققاني

.381: 2، 4چ

.11: 6و 4B :26اون سعد -33

.83: 3اون سعد -36

م مققد Hubert Banningي دك ققرين هقق ورت وانينققگ ن. ك: رسققاله -31

. وقققراي آزمنقققدي او، همانجقققا 13( صErlangen 1909نيفقققه )ارلانگقققن ح

خ است.: او وراي گذشت خ د ع ض مي68ص

خ انند. قرآن مي شدند، يعني كساني كهيناميده م« قراء» معم لا اينان -38

ياري و گقردآوري هيقزم وقراي آبها وه گ يند: گروهي از ايشان روزروايات مي

هقا در كنقار ( و شقب 21‘ 23‘ 21: 1يشق ع فر گذراندند )مانند: سميپيغمبر

اما اين لقب وه (. 3A :36 ‘38كردند ) اون سعدپرس ش ميهاي مسجد نس

شققد كققه زنققدگاني دنيققا را سققبك گرف ققه، كلققي وققه كسققاني داده مققي طقق ر

خ يشقق ن را وققراي كققار نيققك و زنققدگي پارسققايانه و انديشققه اخ صققاص

پقس داود طقايي ماننقد ققراء نيسقت : » 233: 6دادند. ن. ك: اوقن سقعد مي

.

432

383ققققققققققققق ققققققققققققققققققق 312 -311ص 4هاي وخشپان شت

( زيرا كه كلاه سياه ولند كه پ شاك وازرگانان اسقت گف گ از پارسايان است )

وكقار وقرده، وقه را وقه معنقايي وقد « ءقرا» ي دنياداران آزادانديش، واژه«. دارد

(. 312 -311كردند )صگف ند كه وه دروغ پارسا نمايي ميكساني مي

اش را انداخ قه نيقز مشق ر كقرده همقزه « تققرا » فعقل « قراء» ي از ريشه

قاحظ، ‘ 41: 3امقالي ققالي، انقد ) وه معناي پارسايي وه كار وقرده « تقري»

: در مسقند احمقد حنبقل B(. ] 1‘ 131: 1ناسقي عروقي، از گلقدزيهر شزوان

تر منافقان اين امت قاريقان هسق ند و حديثي آمده كه ونا ورآن ويش 133: 4

3‘ 62: 2اسقت و ترمقذي در هن اي ايشان « ب ال زن = چاه اندوه»

-چش هق چشقمي مقي ا كار خ انده است. اين گروه هم اره واه ايشان را ري

( پارسقايان 3‘ 218: 1دميقري كنند و ونا وراين گ اهي آنان پذيرف ه نش د )

سق ند، ماننقد مالقك وقن دينقار هاي پسين نيز از اين گروه ويزاري مقي نسل

( از شعب الايمان ويهقي و فضيل ون عياض. 146: 2ي عصف ر دميري، ماده )

‘ 243: 3ياق ت چ مرگلي ث (، مجاهد. ) 11‘ 223: 1تذكره ال فا ذهبي، )

341لامنس، معاويه ي پس ي مقام قاريان ن. ك: )( درواره 41: 3امالي قالي

احظ، شناسي خ يش را وه آتش كشيد )(. چ ن زوان 211: 3و ملانژ ويروت

كه عاود شقد ( داود طايي نيز هنگامي 1‘ 131: 1شناسي عروي گلدزيهر، زوان

( . اون سعد از دانش حديث وبريد )

روي در نام او اسراييل را در رواي قي كقه از زيقاده 212: 6اون سعد -31

(.231: 6اون سعد ويني )كند ميآرايش هنگام نماز نهي مي

61- B وه ويژه در وصره: فقه ك في و عبارت وصري يعني دانش ك فقه و :

هقق 1321سقال 12اوقن تيميقه، المنقار شه ر وق ده اسقت ) پارسايي وصره م

141- 131.)

433

313 -312ص 4هاي وخشققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققق 386

.111: 6اون سعد -61

62- B اوقن . نيز سعيد ون مسقيب ) 211: 2: ن. ك: روايت طبريف تفسير

(. 11: 4سعد

62"- M : نم د. او ضد هنر شعر نيقز ويزاري مي« نردشير» اين مرد از وازي

گ يد: او منكر هرگ نه دارو ز عسقل ( احظ مي131و 33: 6و د )اون سعد

(.333: 1و د )حي ان مي

. وراي درك ضديت پارسايان وا هنر شعر 133‘ 131‘ 121: 6اون سعد -63

در اوقن سقعد، وقراي فهق ، ويق گرافي مسقروع ا قدع 33: 6ن. ك: اون سعد

: Bي پارسايي در آن روزگار وسيار سق دمند اسقت. ] چگ نگي پيشرفت روحيه

ي ترك دنيا نقزد ايقن گقروه اسقت. ي البي از شي هاين گف ار اون سعد نم نه

راشر، العمده )ققاهره نواشكند. اينان واور داش ند كه سرودن شعر وض را مي

. مقردي عاوقد كقه قق افي 4: 18ي چ هل (. ن. ك: م 12‘ 11: 1مق 1111

ن. ك: سقبكي، طبققات آورد صق رت نادرسقت ورزوقان نمقي اشعار را، ز وقه

.11‘ 81: 2الشافعيه

63"- M مقص د گلدزيهر زندگي عم مي عروان مها ر است. و گرنقه پيقدا :

ي مردم كش ر اشغال شده روز وه روز زيقر فشقار است كه زندگي عم مي ت ده

شد.تر مي زيه ود

«. طبقققات الصقق فيه » ن. ك: شققرح احقق ال خلفققاي راشققدين در -64

هقاي الب ه علي در ميان ايشان، نه تنها نزد طرفداران اين روحيه ولكه نزد ت ده

رود. وه ويژه ن. ك: امالي ققالي ي زندگي پارسايانه وه شمار ميمردم نيز نم نه

ققار مغرضققانه را كنققار نهققي ، اصقق لا، ت صققيف وققاري اگققر چنققد گف 141: 2

نيست، وراي نم نه آخرين دم معاذها ك وه پرهيزگاري و پارسايي دروي گرافي

434

381ققققققققق قققققققققققققققققققققققق 314 -313ص 4هاي وخشپان شت

ردن هقا شقركت كقرد و گسق در غزوه پيغمبروا بل ص اوي را وه ياد آري . او

تر فاميل او را كشت. اسلام در يمن ودو واگذار شد. ووايي كه وه س ريه زد ويش

وه، وه مرگه وقه ديقدار دوسق ي تهقي دسقت وه» گفت: گ يند هنگام مرگ مي

م و امروز وه ت اميقدوارم. ترسيدداني، من از ت ميخ ش آمديه خداوندا ت مي

داشق كاري دوست ميو درختسازي ه وراي دراز زيس ن و يمن دنيا را ن

نشسق ن وقا علمقا در هقاي دشق ار و تنقگ ولكه وراي تشنگي درگرما و سقاعت

(. 361)تهذيب ن وي، ص« خ اس هاي ذكر ميحلقه

نگاران، وراي تكميل شقجاعت و طرفداران وارس گي و پرهيزگاري از زندگي

صقفات پارسقايي و پرهيزگقاري قهرماني نگج يان اسلام، زندگي ايشان را وا

كقه هاي پارسايانه ادامه دارد. چنانپ شانيدند. اين روش تاكن ن نيز در نگارش

گ يد: ن ر الدين فرمانرواي شام و صقلاح 282ص« روض الرواحين» در يافعي

داشت. كه علي ميي ولايي دارند، چنانالدين اي وي در طبقات اوليا مرتبه

عثمان، عامر ون عبد قيس را ودين اتهام از مدينه وقه 88: 3اسد الغاوه -63

شام تبعيد كرد.

66- B 1: اون سعدA :11.

. اضافه وقرآن، ن. ك: اشقعاري كقه 218دي ان حطيئه، چ گلدزيهر، ص -61

ي نققل كقرده اسقت. شقيخ در مجلققه 121: 6و 143: 3 قاحظ در حيق ان

ين م ض ع را كاوش كرده است. نيز ا 1118چ ويروت « مشرق»

[M ي قاحظ و شقعر حطيئقه چيقزي هاي شيخ و نه درگف ه: نه دركاوش

نيسقت. هقي دليلقي نقدارد كقه راهقب ح مقا مسقي ي « راهب» ي ز واژه

433

314ص 4هاي وخشقققققققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققق 388

همقين "113و "61يي يا مان ي يا ديصاني نب ده واشد. پان شقت واشد و و دا

وخش ديده ش د .

61"- M ققاحظ در وخققش اول ك ققاب ال يقق ان، پققس از و ثققي دراز از :

مان يان؛ پرسه و سقياحت زنادققه )مان يقان( را در وراوقر صق معه و ديرنشقيني

ش د كه تا روزگقار ينسط ريان و ملكاييان دانس ه است، وا اين مقايسه آشكار م

را وه اند، تا آنو ده احظ ه هن ز مسي يان عادت پرسه را از ام يان وانگرف ه

م مد الهام كرده واشنده

هقاي ي نقبش ك شقند كقه همقه اگر چه وسقياري از خاورشناسقان مقي

گن سقق يك را كققه در ميققان مققيلاد و هجققرت در خاورميانققه پديققدار شققده

ي اشقعار عروقي ثن يقان مقان ي، ونامنقد و لق وس شقيخ همقه « سي يتم»

ك قاوي سقاخ ه و لقد اول « شقعراء النصقرانيه » ديصاني، مرقي ني را وه نقام

ك اب را وه شقعراي مسقي ي عقرب پقيش از اسقلام تخصقيص داده اسقت تقا

لققيكن، اولا: ي نشققان دهققد، يي افكققار مسققاسققلام و قققرآن را الهققام شققده

اشقعار عروقي پقيش ازاسقلام ي ت قيقات دك ر طاها حسين نشان داد كه همه

عقد از اسقلام وق ده كقه وقراي اثبقات ققدمت تمقدن عروقي، ورضقد ي وساخ ه

( پرداخ ه شقده اسقت. ثانيقا: ثن يقان هاي مذهبيان رناسي ناليست شع ويان )

وقراي « ذمقه » را كقه وقراي اسق فاده از ارفقاق ققان ن گن سيست صدر اسلام

( 13تثبيقت دلايقل النبق ه ص اهل ك اب مانند وسياري از فيلس فان آن روز )

ت اني مسي ي ونامي .خ اندند، امروز ما نمياي مسي ي ميخ د را از فرقه

ديقن مسقيح وه ويژه سائ ين و سائ ات مان ي را كه هميشه و همه ا وا آواء

مقق( نيقز يكقي از ايشقان وقه نقام 431انقد. اگ سق ين )مقق رف هسر و شاخ مي

اع رافقات سقنت اگ سق ين، كند )را كه راهنماي او و ده ياد مي« ف س س»

(.13ص 1162ي عروي، چ ويروت تر مه

436

381ق ققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 314ص 4هاي وخشپان شت

را« سققائح» كققه ديققدي مققق( پققس ققاحظ چنققان1هققق ق 3ي )امققا درسققده

افزايقد كقه: ايقن پرسقگان دوتقا يك اصطلاح مان ي و ضد مسي ي شمرده مي

ماندنقد، هميشقه در پقي در يقك قا نمقي ، دو شب پيرف نددوتا وه پرسه مي

نق ايي، پقس گنقاهي، پقاكي، راسق ي، وقي دنقد: وقي كرچهار شرط را رعايت مي

نسقي، ديگقر كه پيدا است وقه قز پقاكي يعنقي خق دداري از آميقزش چنان

گنقاهي را كقه ها در تص ف اسلام پذيرف ه شده است. وه ويژه شقرط وقي شرط

يتفسقير كقرده، درسقت ضقد عقيقده « عقدم اع قراف وقه گنقاه » احظ وقه

م اسقب، الرعايقه اع راف مسي يان است و مق رد تاييقد صق فيان مسقلمان )

واشد.( مي166حق ق الله، چ مارگريت اسميث، ص

وققه معنققي « پارسققا = پرسققا = پرسققه» ي تقق ان حققدس زد كققه واژهمققي

ش وقه ااي در مقذهب مقان ي وق ده كقه دارنقده زاهد پرسقه زننقده نقام در قه

اي نقام در قه « ترسقا = ترسقنده = راهقب » پرداخ ه. و گردي و تبليد ميدوره

ديگري و ده كه صقاحبش ديرنشقين وق ده اسقت، سقپس وعقدها پارسقا وقراي

نيقز "113مسلمانان زاهد و ترسا وه مسي يان اخ صاص ياف ه واشد. پان شقت

ديده ش د.

وقراي « حققاير ال فسقير » مق( سامي در 11هق ق 4ي )وهر حال، در سده

: 6( و نيقز در تفسقير )انعقام 3: 66و ت ري 112: 1سائ ين سائ ات. )ت وه

ي ص فيان سخناني آورده است. طبري و ميبدي نيقز هقر يقك ( از پرسه132

ودان اشارتي دارند.

68- B 381: 28ي فرانس ي تاريخ اديان : وراي مناوع ن. ك: مجله.

61- B لاتب قل فقي : لاسقياحه و 1: 23هقق 1311: مراسيل او داود، قاهره

در اسلام نيست. زيس يكتالاسلام = پرسه و

431

316 -313ص 4هاي وخشقققققققققققققققققققق پان شتققققققققققققق 311

[M را داده شد و مق ن آن 42ي شماره 68ي عروي وه پان شت، : در تر مه

تر نهاده است .پن سطر پايين

Munkواشقد. ن. ك: م نقك مي 611: 12ي مشرق مانند آن در مجله -11

: Guide des ègarès 2اوقن ميمق ن « دلاله ال قايرين » ي فرانس ي در تر مه

ي عققرب: لبقاس پرسقگان مقاده 163: 2نيز حياه ال ي ان دميري 2ش 314

در ايقن وقاره گ ينقد: همانند پ شاك راهبان است كه از لباس مردم دا است.

گر و گس رد، سياحتها پر سياه ميي ودشگ ن است و در ويرانهكلاغ كه پرنده

(.116: 1مق 1111ي انجمن آسيايي ونگاله زن است )مجلهپرسه

[M : 61گر، و ميان راهب = ترسا، در پان شت ما وا فرق ميان سياح = پرسه"

.اي ي احظ آشنا شدهاز گف ه 381 -388ص

ي يقك ن يسقنده » هاي حقارث م اسقبي يقا ي ن ش هيادداش ي درواره -11

: 1. 1118المللي تاريخ اديان، آكسف رد ي س م ويندر كارهاي كنگره« ص في

وعد.وه 212

[M : نشان دادم كه چگ نه در م رد اع راف وه گناه، 381ص "61اما من در

ش د .ز تص ف مسي ي دور ميتص ف م اسبي وه تص ف مان ي شبيه است و ا

2132: 1: نام او شفا دخت عبدالله است )طبقري 3A :218اون سعد -12

(.3‘ 6: 1لامنس، معاويه،

از عبدالله مسع د كه وزرگان صق اوه و معقروف وقه پرهيزگقاري اسقت، -13

گرفت، زيرا كه از نيروي تن كه وراي نماز ي مس ب نميچنين آمده كه روزه

( همين اون مسع د و د كقه معضقد و 3A :111كاهد )اون سعد است ميلازم

(.111: 6يارانش را نيز از عبادت در گ رس ان وازداشت )اون سعد

438

311ققققققققق قققققققققققققققققققققققق 318 -316ص 4هاي وخشپان شت

[M : هقايي را كقه وقه غنيمقت نيز همين اون مسع د و د كه دس رداد ك اب

القمقر را ( و همق وق د كقه داسق ان شقر 313آورده و دند وا آب وشق يند )ص

ساخت .

رسقاند كقه ايقن خق د مقي : M] 286: 3، اسقدالغاوه 2124: 1طبري -14

ورخلاف ديد گلدزيهر، اينان ت ت تاثير مان يان و دند، كه خ ردن گ شت، وراي

مي ندارنقد. ي صديقان ايشان حرام وق د، نقه مسقي يان كقه چنقين رسق در ه

ديده ش د( . "113)پان شت

قا چنقد روايقت در سق ايش . كقه در آن 66طبرسي، مكقارم الاخقلاق: -13

خ اري آمده است.گ شت

16"- M : ديده ش د. "31وراي دوگ نه پارسايي مثبت و منفي پان شت

منقاوعي وقراي » ي گلدزيهر تري در مقالهدر اين م رد ت ضي ات ويش -11

وعد آمده وه WZKM ،1811 ،13 :33ي در مجله« خ تص ف و تكامل آنتاري

است.

11"- M : و هققا ققدا نمقق دن زييققات شققهگرچققه در اثققر آميخ گققي اندي

يدر م قاوره شهرسق اني « ت كقل » د ها دش ار است. ولي در م رياوي آنريشه

« آم زش» هايشد، انديشهادي 311ص 1كه درپان شت « حنيف و روحاني»

را وقه « ت كل» و « فطرت» ها ضد آنرا وه روحانيان هندي و « ك شش» و

چنان كه در ( ه 21 -3: 2دهد )ملل و ن ل مي هاي سامي نسبت« حنيف»

گ نقه ي وحدت و ق د هنقدي هقي ياد شده است، انديشه 33ص 21پان شت

پقذيرد. و پيقدا اسقت كقه در اشقد نمقي پديده را كه نشاني از دوتايي در آن و

از هق داينقد. « ت كل وراو شق نده » و « ت كل كننده» دو طرف « ت كل»

.

431

311 -318ص 4هاي وخشقققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققق 312

ديده ش د. 4وخش M 121( و 33) 1وخش 21پان شت

بيه ز در م رد م ن، در دو اي ديگر نيز وه كقار رف قه اسقت اين تش -18

( نيقز وه نقل از سهل ش ش ري 313، يافعي، ص224معبد النع سبكي ص )

اند، كه وايس ي در وراور پير همانند را ورمريد ه تطبير كردهديده ش د كه آن

ي پيقر واشقد. رادهش ي واشد. يعني كاملا تسقلي ا ي مرده در دست مردهلاشه

ورند، ميهاي يس عي وه كاره اكن ن سازمانكه تعبير همانند اين تشبيه را كاين

در Bonet Maury ري ه واشند، نظري است كه آققاي و نقه مق از ص فيان گرف

Les Confrèrries religieuses dans« هاي مذهبي در اسلامگروه» ي مقاله

’Islamisme المللي تاريخ اديان مطقرح سقاخ ه م ويني س در كارهاي كنگره

ياد خ اهي كقرد، 12ك اوش كه در پان شت 211است. آقاي مكدونالد در ص

هقاي ي كقار سلسقله اين راي را تاييد كرده، كه گقروه يسق عيان، روي زمينقه

ص فيان ساخ ه شده است. نيز گمان تاثير تص ف اسلام در تص ف مسي ي وقه

هاي م كي ورحق ادثي وا دليل carra de vauxا ڤدوتازگي از طرف وارون كارا

La Doctrine deاند، تاكيد شده است )ديقن اسقلام كه در يك تاريخ رخ داده

L’Islam 248 -241ص[ )B 4’ 211، 1122: رنسانس اسلام، هيدلبرگ.

.443: 4احياء العل م غزالي، -11

ي تق انديشقه » يقد: . سفيان ون عيينه گ148: 3م بي، خلاصه الاثر -81

(.8: 3)تذكره ال فا « ي روزي فردا، گناهي ورت ن يسانددرواره

، عبققدالقادر گيلانققي 243هققق ص1314الرسققاله القشققيريه، قققاهره -81

هق 1288وهاء الدين عاملي، كشك ل، و لاق 131: 2هق 1314مكه « الغنيه»

: نقل از شبلي. 1،

441

313قققققققققققققق ققققققققققققققققققق 321 -311ص 4هاي وخشپان شت

12- B 1111ون ك ل ف ن، لايپزيگ و : ن. ك: گ. آ. گرهارد ف ينيكس

A . Gerhard Phoinix Von Koiophon . G 81ص.

13- B از عاود پارسا، عمر ون عبدالعزيز حكمي صادر شده اسقت ورضقد :

( كقه در 218: 3اوقن سقعد و منقال دنيقايي نب دنقد ) كساني كه داراي مقال

وكقر، واشقد ) ي دوري از دنيا مقي اي از طرز قضاوت منفي دروارهحقيقت نم نه

.ZA .13 :12( در ي تاريخ اديانت قيقات درواره

[M شقك فان، ي پيروزمنقد و ر امعه: در پاسخ وه پرسش گلدزيهر كه د

داد كقه: گسق رش يد و ان چنين ت ضقيح شا چگ نه پارسايي گس رش يافت؟

ي خق رده هاي منفي پارسايي و ترك دنيا در ميان مردم وق مي شكسقت نبه

اش پسران و دخ راني كش ه يا وه وردگقي وقرده شقده خ نين كه از هر خان اده

ميان خ د تازيان وايد وضع پيش از خقروج اما ان شار آن در و د شگف ي ندارد،

پارسقايي ها را، از ه دا كرد. ان شاراز هانگيريه، و پس از شبه زير عرب

ص رت دشمني وا نقاشي و م زيك و هرگ نه هنر ديگر در عرب پيش منفي وه

پ شي پشمينه اف ادگي است،وناشي از عقبها نيز كلامي طبيعي است از ي رش

شگف ي و هنري تازگيرت از آرايش و هنر، از وي( و نف81ت انايي )پان شت از وي

ندارد. اما پس از گش دن كشق رهاي م مقدن، ان شقار آن در ميقان مها مقان

وردگان عرب و غير عرب كه همراه مها مان ي طبقاتي دارد. م لاها و ني نبه

ها در كش رهاي گش ده شقده وقه سقروري پيروزي ه پس از نگيدند، گرچمي

قريش، تقي ، عقدي و چ ن رسيدند، ليكن در مقاول قبايل اصيل اعراب، ه مي

هاي ديگر از عدتان و مضر، از اح رام كامل ورخق ردار نب دنقد. مقثلا اگقر قبيله

ه او عبقدالله راگماردند، همق عمار م لاي گن سيست يمني را وه اميري ك فه مي

شسقت منقي را در آب مقي هقاي گن سق يك ي مسع د، همان كسي كقه ك قاب

فرس ادند.( را نيز مي 11 لكافي و البخاري، صهاش معروف، دراسات في ا )

441

321 -321ص 4هاي وخشقققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققق 314

ي كارها اگر سلمان گن سيست فارسي را وه امارت تيسف ن فرس ادند، سررش ه

ي اشقراق در مقالقه كردند. )را وه دست سعد ون مالك داده همراهش روانه مي

ي (. اگر وه سرداراني چ ن عمار و سلمان وا آن هالقه 621: 38كاوه ،1يسده

حليقه دادنقد ) قدوسيت كه از اخبار نب ي وه دور ايشان وس ه و د دخ قر نمقي

هاي نگج يان مهقا ت دهكردند تكليف ( وناشايس ه رف ارمي186: 1الاوليا

وق مي شكسقت هقاي ور، نيقز تق ده معل م است، طبيعي است كه اين مردم رنج

خ رده، درت سل وه افكار منفي همگام خ اهند و د.

ها پس از پيقروزي نيقز طبيعقه نگقاه داشق ه پارسايي منفي را اعراب مدت

و دند. و در اثر آميزش و داد و س د افكار وقا و ميقان، پيروزمنقدان از شكسقت

( نفقي صقفات مقادي از خقدا تقري ) يلخ ردگان تمدن و و دان مقذهبي عقا

آم خ ند و در ع ض، افكار منفي را وه و ميان كه زير فشار دوگ نه س ملي و

رسانيدند .طبقاتي نيازي طبيعي وه منفي وافي داش ند مي

.31: 4ذهبي، تذكره ال فا -84

آلي مسلمانان يك ص رت ي پارسايي ايدهترين ادوار اسلام دروارهاز كهن -83

اخ ه شده، كه وراي أسامه ون زيد و ده است، وقا نامه كه وراي پيغمبر سوصيت

از « اللآلي المصن عه في الأحاديث الم ض عه» دو روايت وه ما رسيده است: در

چ ومبئقي B :18 1« اخ ان الصقفا » هاي و در رساله 161 -166: 2سي طي

هق .1116

(.1811) 111: 41ي تاريخ اديان مجله -86

وق د )عيق ن كقاران مقي ت وقه لبقاس ن ايان و ه يپ شاك وپش ، ه -81

: B( وقه گنهكقاران ] 1A :83’11سقعد اون الرهبان )( زي332’311الاخبار:

’ 18: 3، أغاني 348: 8اون سعد پ شانيدند )مي پشمينه پ ششيوردگان نيز

21 .)

442

313ققققققققققققق قققققققققققققققققققق 324 -321ص 4هاي وخشپان شت

ديدي، چگ نقه مقا وقا پسرمه اگر مي» گفت: او م ساي اشعري وه فرزندش مي

پ شيدي و هرگاه كه واران ورما واريقدي، وق ي گ سقفند از پيغمبر پشمينه مي

ا وقه ع امقل پارسقايي ( از اينA81 : 4اون سعد « ) خاستهپ شاك ما ورمي

وري . ياران پيغمبر نيز پي مي

.41: 48ي خاورشناسي آلمان مجله ن. ك: ن لدكه، -88

ي هق . روزنامقه 1312اق باس از رواعيات حضرت م لانا چ اس انب ل -11‚81

-V. Kegl 1862ي مجارسقق اني از اسققكندر كجققل فارسققي اخ ققر، تر مققه

11ج 1ي ت قيقققات فرهنگسقق ان هنگققري دوره 1111چ و داپسققت 1121

.11ش

.113: 1عبد القادر گيلاني، سرالاسرار -11

هقاي هاي خ د، وررسي روانشناسي از سلسقله مك دونلد در سخنراني -12

گرايي و زندگي وضع مذهب» ص فيانه و زندگي عاودانه در اسلام، در ان شارات

( مفصقل وقه دسقت داده اسقت: 211 -136ص 1111شيكاگ « ) در اسلام

The Religious attitud and life in Islam.

٭ي وينفلقد مثن ي معن ي تر مقه -13 E. H. Whinfield 1881لنقدن

نقد تقاي ديگقر آورده چ: شايد مقص د اين ويت واشد كه خليلي وا M. ]32ص

است :

اي ورادر يكدم از خ د دور ش ه وا خ د آي و غرق و ر ن ر ش ه

.124ص 1818دي ان شمس تبريزي چ نيكلس ن، كمبريج -14

قققققققققققققققققققققققققققققق

تر مان عروي تلفظ را ه ينفلد ن ش ه است. ٭

443

326 -324ص 4هاي وخشقققققق پان شتقققققققققققققققققققققققققققق 316

1111 -1113تققذكره الاوليققا، عطققار، چ نيكلسقق ن، لنققدن ق ليققدن -13

2 :216.

V. Rosenzweigان شقق ايگ سقق ن تديقق ان حققافظ شققيرازي، روز -16

Schwannan 11غزل دالي 324: 1، 1838 -64وين .

ي تئ صق في در تاريخ انديشقه » در ك اوش Oltamareامار ن. ك: اول -11

ي چ مقق زه« L’Histoire des idèes Thèosophiques dans L’Indeهنققد

.2پان شت 211: 23ي ت قيقات ك اوخانه Guimetگيميه

18- Bمق( يقاد 118هق ق 162گ نه از او عبيده عباد خ اص )مق : وه همين

.V. Juynboll .1 :433شده است )او الم اسن( چ ي ينب ل

11- B ي نيكلسق ن در مجم عه 266تا 162: غزليات اون فارض، صR.

A. Nicholson ي مجلقه 1121هقايي در تصق ف اسقلامي، كمبقريج پژوهش

در C. A. Nallino، نقالين 118ص JRAS 1116آسقيايي. انجمن پادشقاهي

.Ros .8 (1111 )1 :116 يمجله

281از يقققافعي، ص« روض الريقققاحين» ن. ك: شقققرح شقققاذلي در -111

«.ي الاهيدر ات مخ لف نشئه»

.136: 2تذكره الاولياء ‘ 348: 4غزالي، احياء العل م -111

كقه در Kèglي اسكندر كجقل ل الدين رومي )تر مهاز رواعيات لا -112

گذشت(. 81پان شت

[M آلماني و مجاري و سپس وهتركي از آن وه: از چندوي ي كه ازفارسي وه

است، من دو ويت اصل فارسي را وه فرانسه و در پايان وه عروي در آمده

444

311 ققققققققققققققققققققققققققققققققققق 321 -326ص 4هاي وخشپان شت

ا آوردم و ديگران را ناچار وه نثر تر مه كردم ي آقاي خليلي در ايناز تر مه

تا وعد م ن فارسي آن يافت ش د .

آل وقراي زنقدگي مانند يك هدف ايده« عشر خدايي» ي انديشه -113

ي انه وه وسقيله اسلامي، ور طبر نظر سنيان، وا در نظر داش ن دل ضد ص في

الجق اب الكقافي لمقن » فقيه حنبلي اون قي زيه، در و ث اخلاقي: ك قاب

111 -168‘ 141 -141تاريخ، صچ تقدم، قاهره وي« سأل عن الدواء الشافي

.144ص 1111سال Der Islam 1: اسلام B عرضه شده است. ]

.431وعد و صوه 311: 2، 1811ژورنال آسياتيك )فرانسه(. سال -114

114"- M كه، از نظر ا دو نك ه سزاوار يادآوري است: نخست آن: در اين

ي ي نقان و تاريخي، افكار نئ افلاط ني خ د تركيبي از اشراق هندي وقا فلسقفه

هقاي هقاي عقرب در دانشقگاه عقايد يه د و ده است. اين افكقار هنگقام يق رش

وا افكار هنقدو ايرانقي ديقد تركيقب شاپ ر، واول، حران، نصيبين، از ن ندي

هاي عقرب مقدتي خقام ش شد. و در اثر نگشده وه شكل ايراني تدريس مي

تق ان مقق( نمقي 8هقق ق 2ي )را در سقده گرديده و د. پقس تجديقد حيقات آن

تق ان ناميد كه وه اسقلام رسقيده اسقت و نمقي فيل نواسطه مس قيما ارث وي

ندي را تماس مس قي عرب وا هنقد قلمقداد ويني نف ذ همي 8كه در وندچنان

كرد و آثار انكار ناپذير فرهنگ ساساني را كه تص ف اسقلام ه يقدا اسقت و در

نئ افلاط ني و د ندارد، ناديده گرفت.

كه گلقدزيهر اسقلام وققرآن دروسقت سقني ومقادي و ضداشقراقي دوم: اين

( 46 -43ص چنقان كقه در ) ل ه داده است، وا واققع رنيسقت. زيقرا هق

گف ، گن سيزم ايراني پيش از مرگ م مد از دو راه وه حجاز رسيده و د: يكي

( 43صM 3پان شت را درعمار )ي آنالاحرار يا آزادان يمن كه نم نهاز راه وني

443

328ص 4هاي وخشققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 318

پان شقت ( و رسيدن ك ب يمني وه حجاز ) 411ص 111پان شت و حذيفه )

3 Mي سقلمان وق د كقه در ويني . راه ديگر وه وسقيله ( و ز اينها مي 34ص

‘ "22چنان كه درپان شقت ( پس ه 113: 16ن ل قرآن نيز منعكس است )

-سق اشارت رفت، در وراور آيات وه ظاهر مادي و 34 -31ص 1، وخش"24

هققاي م افيزيققك و اشققراقي و روحققاني نيققز م قق د اسققت. انگققار قققرآن، آيققه

هاي مسلمان شده آيات گروه دوم را م ك شمرده و آيات مادي را گن سيست

كردند. خلفقاي سقني و فقيهقان درواريشقان درسقت م شاوه خ انده، تاويل مي

ايانقه شقرح گرعكس اين رف ار را انجام داده، آيات مادي را م ك شقمرده واژه

(. 261، 116، 31ص نم دند )مي

ققرن عمقر اسقلام، 14هاي شيعه و سني در اين ي دالآريه اساس همه

زند و اخ لاف ايشان ورسر مسايل سياسقي و ي فلسفي دور ميروي اين زمينه

اشخاص حاك فرع ورآن و ده است.

الرحمان از او عبد« يرحقاير ال فس» چنانه، ترين م لفات آناز كهن -113

وروكلمقان تقاريخ ادويقات ( اسقت ) مقق 1121هق ق 412مق سلمي نيشاو ري )

-هاي واطني مصيبتاو وا تاويل» گ يد: نگار سني مي( يك تاريخ211: 1عرب

( سقلمي 241: 3)تقذكره ال فقا ذهبقي « هايي وار آورده است، پناه خقدا ه

اللآلقي يقاد شقده اسقت ) « فيهسقنن الصق » ك اوي نيز دارد كقه وقه عنق ان

هاي ص فيانه اسقت كقه وقه ي حديث(. اين ك اب سرچشمه118: 2المنص عه

اند.ي سنيان در آمدههاي ششگانهنامهحديث

تفسيري ديگر نيز از قرآن هست كه رنگ ص فيانه دارد و چند چاپ آن در

خش است. در دو و 1283رس همگان است. نخس ين چاپ آن در و لاق دست

واشد. مق( مي1241هق ق 638الدين اون عروي )مق ، دمشر اين تفسير از م يي

446

311 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 328ص 4هاي وخشپان شت

[B ي تفسير طبري چ قاهره نيز تفسيري ديگر، از نظام نيشاو ري : در كرانه

ي زيسقت )مجلقه هقق مقي 8ي از سقده حسن ون م مد چاپ شده، كقه در آغق

و ذ 41 -41: آقاوزرگ ال قاير الراهنقه، ص M(، )13: 31خاورشناسي آلمان

چنقين در ( هق 33: 11( وي در گزارش )اسرا -284: 18 ‚31: 16 ‚314: 4

وه تفسيرهاي مجازي و تاويل « عرائب القرآن و رغائب الفرقان» تفسير ديگرش

پرداخ ه است .

انقد گر وا همين روش، كه در آثار اسلامي از آن وسيار گق اه آورده ك اوي دي

اسقت ٭(1482هق ق 881عبد الرزاق كاشي سمرقندي )مق « تاويلات القرآن»

نشقان داده اسقت. آن تاويقل 1ش 213: 2را وروكلمقان ي آنكه چند نسقخه

ي شهر گنهكاران و پيغمبران سقگانه (، درواره321مجازي ه كه در م ن )ص

آوردم از اين ك اب است.

[M عروقي : داس ان سه پيغمبر و شهر گنهكاران در تفسير منس ب وه اوقن

گف قه آمده است. پقس ايقن 1814از روي چ هند 1168چ ويروت 326: 2ج

ي اول كقه از ي دوم اين تفسير از كاشاني است و وانيمقه درست واشد كه نيمه

عروي نسبت داده شده اسقت. )ن. ك: ن ا چاپ شده و وه اوعروي است يكاون

( .313: 3ذ "113 -112آقاوزرگ ال قاير الراهنه ص

113- M كاوالا :Kobbala ي وقه معنقي عقيقده « قب ل» ي عبري از ريشه

ي اي از يه د اسقت كقه پقس از سقده واشد و نام فرقهقب ل شده و م روثي مي

ي عدد فيثاغ رثي وا انديشهمق( در اروپا در اثر آشناشدن يه د و11هق ق 4)

ققققققققققققققققققققققققققق

واشد زيرا و نادرست مي 1123 ‚1111چنين است در هر دو چاپ آلماني ٭

هق است. ال ققاير 133 ‚131كه مرگ اين فيلس ف وزرگ ار گن سيست ميان

ديده ش د. 113 -112الراهنه ص

441

328ص 4هاي وخشققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 411

گن سيزم هندي وه ص رت ن عي تص ف حروفي پديد آمد، كه مانند هر اقليقت

تقرين اثقر وقاقي مانقده از داش ند. ققديمي زير فشار، عقايد خ يش را پنهان مي

از م سا ون « سفر ظه ر و تجلي» از روي عقبه و « الخليقه» ايشان دو ك اب

واشد كه وه نام سيم ن وقن اشقين تقاليف مي مق(1313هق ق 113لي ن )مق

گقل كقرده و خ اسق ه اسقت در و قث از شده است. اينك سمي يزم گلقدزيهر

تص ف اسلامي يادي ه از يه د كرده واشد، ايشان را وا كاوالاي يه د كه چنقد

قرن پس از ان شار تص ف در اسلام پديد آمده تشبيه كرده است. سپس تشبيه

سقنيان پقان هقاي دو آتشقه ) ناس وقه دسقت ساني يسقت ي اين خاورشق ساده

از ي ضديه د نيقز هسق ند اف قاد. ايشقان ) ( كه در ضمن دچار عقده عرويست

دهنقد پسندند وه يه د نسقبت مقي ( كه هرچه را نمي احمد امين تا دك ر نشار

را ي يهق د اعقلام داشق ند. نشقار ت قيقر يك سره تص ف و تشيع را پرداخ قه

ي فارسي شمالي وه معني دلير و آزاده است را يك واژه« كيآل» تر كرده ويش

واشد ق كه وه فارسي مق( مي8هق ق 2ي )و نام يكي از فيلس فان اسماعيلي سده

18 ( و در ونقد 281 ‚233الثقات العي ن ص داش ه است )و عروي تاليفات مي

داده، او را پيقرو ي كبقال تشقخيص ياد خ اهقد شقد ق ت ريقف شقده 3 وخش

نشار، نشأه الفكر الفلسفي » يه دان چند قرن وعد، قلمداد فرم ده است ن. ك:

در ص رتي كه ما اگر مجبق ر وقه فقرض ارتبقاط « 461في الاسلام، چ دوم ص

يه د را پيرو 14ميان اين دو ريان آسيايي و اروپايي واشي ، وايد كبالان قرن

كه مقن اق بقاس يهق د از مسقلمانان را وقه چنانوداني ، ه 8اسماعيليان قرن

نشان دادم، 261ص 3وخش "13ي اون ميم ن و اون كم نه در پان شت وسيله

نه وه عكسه

ي تايي كه درميان صق فيان نقامبردار اسقت از قصيده 626ويت ش -116

(:121ي ان چ ويروت، ص )

ي وعققل ناله وال صيه وأوضح وال أويل ما كان مشكلا عل

وا اين همه، ح ا نزد خ د سنيان 14: 2هايي در م مديت وررسي -111

448

411ققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققققققق 328ص 4هاي وخشپان شت

ها را وه ورخي ياران اخ صقاص هايي هست كه پيغمبر ورخي آم زشحديثنيز

سقر صقاحب »يقا « السقر صقاحب » ي يمنقي را كه حذيفقه داده است. چنانمي

، فضقايل الاصق اب، 38انقد )وخقاري ك قاب الاسق ئذان، ش لققب داده « النبي

(.18: 1و احيا 21ش

گ يقد: كننقد كقه مقي خ شمزه است كقه سقنيان ايقن روايقت را تاويقل مقي

دانسقت، كس قز او آن را نمقي مگر كسي كه صاحب سر پيغمبر و د و هي »

شق د كقه حذيفقه از اين روايت ز اين فهميقده نمقي «. ما نيست؟شدر ميان

» كنند كه: را چنين تاويل ميدانشي مخفي از پيغمبر درياف ه است. ايشان آن

او وه تنهايي وقه ايشقان حذيفه صاحب سر او در ميان منافقان و ده است، پس

گرف نقد كقه پيغمبقر ( پقس ن يجقه مقي 211)تهذيب ن وي، ص« آم ختمي

وينقي كقه داده است. اما از طرف ديگر ميدانش مذهبي مخفي وه حذيفه نمي

كنقد ت ثيقر هقايي كقه آينقده را پيشقگ يي مقي م دثان حذيفه را در حقديث

چه تا رسق خيز پيغمبر اخبار آن» نمايند كه گفت: روايت ميكنند و از وي مي

: 11تفسير طبري ‘ 116: 2: )اون سعد B« ] رخ خ اهد داد وه من داده است

( نيز در داس ان حي اني كه در پايان كار هان پديدار خ اهقد شقد )نمقل 62

( نيز در تفسير حرف وقه حقرف رمقز سقرآغاز 11: 21تفسير طبري ‘ 84: 21

ي پيشگ يي مرگ عمر و سقخناني (. و درواره3: 23( )تفسير طبري 42 )ش را

كه نه عن ان ‘ 3A :241كه پس از مرگ وراي او ساخ ه شد. ن. ك: اون سعد

سخن پيغمبر ولكه پيشگ يي شخص او واشد .

ويني كقه ايقن مي« فضايل عبدالله عفر» در 163: 3در ص يح مسل

پ شيده سر خ د ورچارپا س ار كرد وا پشتزي پيغمبر مررو» گ يد: عبد الله مي

ي ملقه گفت كس نخ اه را وه هي ، كه من آن« اسرلي» گفت چيزي وه من

لاخاش » ي عرويمقاول مله« پنهاني وه من گفت» وه معني « اسرلي» عروي

.

441

331 -321ص 4هاي وخشقققققققققققققققق پان شتققققققققققققققققق 412

رود. واري، وخاري اين حقديث را است كه در چنين معني وه كار مي« ليخيشا

نپذيرف ه است. اي يادآوري است كه عبدالله عفر هنگام مرگ پيغمبر ويش

از ده سال نداش ه است.

118- B وينگر و نيقققز وقققا 143: ن. ك: كقققار ژرژ يعقققق ب در پان شقققت

F. Babinger ي خ د: شيخ ودرالدين پسقر قاضقي سقيماو )وقرلين و در ن ش ه

( 1122) 12’ 116 -1( ص1121)11ي اسقلام در مجم عه 1121لايپزيگ

ي وزرگداشت وراون )كمبقريج اي در مجم عهنيز ن. ك: مقاله (111 -113ص

A Volume of oriental Studiesهاي خاوري ي پژوهش( در مجم عه1122

-F. W. Hasluck (1121 هاسقل ك قا آمقده، نيقز هايي كه در آنوا پرسش

ي انجمقن ي گ ناگ ن در آسياي ميانه، در مجلقه هااش قبيله( در ن ش ه1818

. 311ص 1121شناسي، چ لندن انسان

ي م قي القدين عروقي را دانشقمند هاي ن افلاط ني در فلسفهمايه -111

ت قيقر كقرده Miguel Asin Palaciosل آسقين پالاسقي س يشق ي ماسپانياي

(.131 -11: 3، 1113 هخاورشناسان، الجزير 14ي است. )كارهاي كنگره

111- B (.1113) 48: 6ي اسلام : مجم عه

ل ه مها ن. ك: راي ت قير در آن( و136’ 111’ 118فهرست، )ص -111

Hommel وخقش سقامي. 1881اسان، ويقن خاورشن 11ي در كارهاي كنگره

كشقانيد دوس ي اديبان را وه پژوهش در پيدايش و دا ميوعد. دانشوه 113ص

: اون ندي M(. ] ل تنف نفا چ131ص Teia Opusculaسه رساله از احظ )

هاي هنقدي ا ياد كرده كه ك ابلاحقي ر آوانهاي اون مقفع و ا تر مهدر آن

يادآوري است مس قي ازهنديه ايگردانيدند، نه پهل ي وه عروي يادشده را از

كرده و آوقان را مقفع را زنقده سق ز ها اونخدمتيننشناسي انمكه كه تازيان و

431

413ققققققققققققققققققق ققققققققققققققققققققق 331ص 4هاي وخشپان شت

ورلعام و ي سف، وس ه وا تبر گردن زدند. وراي ويلاوهر )ول هر( ووذاسف يا دست

.31: 8 ‚32: 1 ‚311’ 128: 4’ 141: 3ن. ك: ذ

.24: 3اغاني -112

112"- M وراي داشناسي دوگ نه پارسايي مثبت م افقر تصق ف و منفقي :

اي از ديقده شق د(. نم نقه 383ص "31پان شت ‘ 313‘ 312مخالف آن، )ص

سقت. ايقن شقاعر مقق( ا 826هق ق 211 ا او الع اهيه )مق پارسايي مثبت در آن

ي عنز شده و د كيسان نام داشت و م لاي قبيلهگن سيست ايراني اسماعيل ون

ترين شاعر وزرگوردست شد كه خ د ايشان او را و چنان در شعر و ادب عروي ز

ن و انس خ اندند. او منكر معاد سماني و د و از اين روي وه زندقت مق ه

ي ثنق ي او ي صق فيانه ي انديشهدهندهاو نشان« ذات الامثال» ي شد. ار زه

463 -444ص 1163است، اين ار زه در دي ان او چ شكري فيصل دمشقر

شرح و چاپ شده وق ده اسقت. او سقهل Vaidaي تر نيز وه وسيلهآمده و پيش

مققق( ورت حيققد اشققراقي 123 -831هققق ق 311 -231اسققماعيل نقق وخ ي )

(.181: 11او الع اهيه رد ن ش ه است )ذ

، مق ن 114: 1، 1813ي نهق خاورشناسقان، لنقدن كارهاي كنگره -113

عروي شعر:

ليس ال رفع رفع الطين والطين ها يا من ترفع للدنيا و زينت

إذا أردت شريف الناس كله فانظر إلي ملك في ري مسكين

[B ثاوقت وقن 218ص 1111: ن. ك: نيكلس ن، تاريخ ادويات عروي، لندن

( .61: 6كند. )ياق ت، چ مرگ لي ث فره نيز عمر را چنان ت صيف مي

431

331 -331ص 4هاي وخشقققققققققققققققق پان شتققققققققققققققققق 414

كقادمي هاي فلسقفي تقاريخي آ معري، گزارش شعر فلسفي او العلاي -114

لس ن، پژوهش درشقعر : نيز نيك Bوعد. ]وه 31ص 1888وين 6ش 111وين

)ژرف ويني معري( . 281-43ص 1121اسلامي، كمبريج

113- B ي ي اين ترسايان زنقدير در منقاوع تقازه : ورخي ت ضي ات درواره

E. Chavannes & P. Plliotشق د. ن. ك: مان ي كه ياد خ اهند شد ديده مي

.132: 2، 1111« ورود مان يان وه چين» شاروان، پللي :

113"- M گذاري احظ دقير است و وه مان ي اخ صقاص دارد امقا : نام

ي هندي ي رسيدن انديشهخ اهد وپذيرد كه مان يان ايران واسطهگلدزيهر نمي

پرسگان مان ي پيش اسلام را مسي ي ناميقد و 314اند. او در صوه عرب و ده

. ولي عبارت اشقكار خ اندمي مق( ايشان هندي1هق ق 3ي )اد سده ا افردر اين

اليه ت اند وق د و نقه و لام مضاف فلا وااست، زنادقه « رهبان الزنادقه» احظ

دين واشد، ولكه نيست تا وه معني وي« هر راهبه زندير» صفت، پس معني آن

است و زنديقان در هي ا وه معني و داييقان « راهب زنديقان» معني مله

ي گف قار قاحظ درآن وخقش پيقرامن ن، همقه وه كار نرف ه است. اضقافه وقرآ

زند و هي روطي وا هند ندارد.مان يان دور مي

ي در فارسي تر مه« ترسا»ي گذشت واژه "61كه در پان شت چنانه

ولكقه اخ صاصقي وقه مسقي ي نداشق ه، « راهقب »راهب اسقت و ماننقد خق د

دار، و ق د داشق ه اسقت، قه ي مقذاهب در اي مذهبي است، كه در همهدر ه

لقققيكن پقققس از تهقققي شقققدن خاورميانقققه از ترسقققان مقققان ي و وققق دايي،

وققه مسققي ي اخ صققاص يافققت. ونققاور ايققن اع ققراض « ترسققا» ي كقق واژهكقق

« ترسققا»كققه چققرا 138ت ليققل الاهققي نامققه ص فروزانفققر ورعطققار در نقققد

واشقد، چقه زمقان عطقار را وراي غير مسي ي وقه كقار وقرده اسقت، وارد نمقي

.

432

413ققققققققققققققققققققققق قققققققققققق 334 -331ص 4هاي وخشپان شت

وه مسي يان اخ صاص نياف ه و ده است.« ترسا» هن ز

روزن 161: 2و چ عطققق ه ويقققرت ] 141: 4 قققاحظ، حيققق ان -116

V. Rosen 341 -336: 6ورگ در زاپيسكي دانشگاه پ رس. Zapiski Petersburg university

211 -218اش. صدر ك قاب يقاد شقده يقافعي مانند اخباري كقه -111

« پادشان ترك و پدر زنش پير پارسقا »ست. از اين ن ع است نيز داس ان آورده ا

، 1832وقن V. Freytagچ فراي اگ « فاكهه الخلفا» شاه در ك اوشاز اون عرب

1 :48- 23.

.13هق ، ص1311ي قرطبي. از شعراني، قاهره مخ صر تذكره -118

111- B مناوع نيكلس ن :ZA 26 :213 اون اده وعد، حسين ساياني،وه

.1143 -1131 ‚133 -121: 1« خاور واخ ر»يا پادشاه پارسا، در

. گزارشي زيبا از داس ان اوقراهي ادهق 182وينفلد، ص مثن ي چ -121

JRASي انجمقن آسقيايي پادشقاهي هاي دهلي هست. مجلقه در يكي از م زه

: آرامگقاه ايقن مقرد B. ]161ص 1111ن. ك: همان مصدر 131ص 1111

ي واس اني( در سقرزمين )گبله« بله» پارسا را امروزه در شهر وندري س ريه

، 1123: 1دايقره المعقارف اسقلام F. Buhl .دانند. ن. ك: و هقل ن مينصيريا

كننقد ن. ي شعبان ورسر اين آرامگاه مراسمي ورگزار مينصيريان در شب نيمه

.124: 14ك: مشرق

[M گلققدزيهر داسقق ان اوققراهي ادهقق را ك تققاه كققرده اسققت، خ اننققده :

يند .ت اند اصل آن را در مثن ي وبمي

121- B ن. ك: اوسققققكارمان :.Oskarmann در اسققققلامDer Islam

2 :211 .

433

333 -334ص 4هاي وخشققققققققققققققققق پان شتقققققققققققققققق 416

وقراي قداكردن آن، از مقرگ طبيعقي )فنقاي اكبقر( آن حالقت را -122

وررسقي « نروانقا » ي فنقا، وقا ي انديشقه اي راوطقه خ اننقد وقر فناي اصغر مقي

XI. 11: 1ي تقرك ديقده شق د. در ك اوخانه E. V. Mulinenدقير م لينين

G. Jacob Turkisch Bibliothek [M گ يا اش باه لفظي واشد؛ فنقاي اكبقر :

فناي در خدا، و فناي اصغر دايي روان از تن است .

. 131مثن ي، همان چاپ، ص -123

124- B گققاردنر :W. H. T. Gairdner راه تصقق ف اسققلام. لايپزيققگ

( 1113)14ي آن در خققاور نصققراني و ميسققي ن در اسققلام ، خلاصققه112پ

.18 -11ص

[M هاي مسلمان نيز مانند و داييان و مان يان : شك نيست كه گن سيست

الشقريعه در قات را پقنج تقا حامصقب 11واب اند.وه در ات مذهبي قايل و ده

( 161چقه مر يقان )ص را هفت وادي قرار داده است. اما آنشمرده و عطار آن

اسقت آري مقذهب سقني در هقاي مقذهبي در آن منكر آن و دند تاثير عبادت

ي نداش ه است .زردش يان در ات مذهب ماننداسلام

انديشقيدن حقج » سقت: اين عبقارت وقه اوقراهي ادهق منسق ب ا -123

«. عقلاني است

123"- M هققا ري ميققان گن سيسققت: درسققت اسققت كققه ايققن ناسققازگا

( وقا سقنيان هسقت امقا اشق باه گلقدزيهر در آن اسقت كقه )ص في ق شقيعي

سققرهشققمرد، و قققرآن را يققكاسقلام اصققيل را من صققر وققه مققذهب سقني مققي

318 ‚31ص 1وخقش "22هقاي چنان كه در پان شقت داند. ولي ه مي ديما

شخصقي گذشت، در وراوقر آيقاتي از ققرآن كقه وقه ظقاهر ورت حيقد عقددي و

هقايي نيقز هسقت كقه صقري ا ت حيقد اشقراقي را نشقان آيقه كنند، دلالت مي

مضققامينهققا و از از آن آيققهن دهنققد. شققيعيان هميشققه وققا كمققك گققرف مققي

ي سققجاديه و ( و صقق يفه 233ص البلاغققه ) آشققكارا ضققد عققددي نهققج

. .

434

411ققققققققققققققق ققققققققققققققققققق 336 -333ص 4هاي وخشپان شت

يقل هقاي عقددي را م شقاوه ناميقده تاو ( آيه121هاي امامان )صديگر حديث

كنند.مي

126- B ،31هق ص1314: قشيري، رساله في عل ال ص ف، قاهره.

همانجققا Oltramare. نيققز ن. ك: اول رامققار 184عطققار، همانجققا، ص -121

اي پق چ اسقت. زيقرا كقه كه آدمي ورهمقا را وشناسقد، انديشقه اين: » 116ص

شناسقد و زي مقي شناسايي ورفرض دوگانگي اسقت. چقه در هرشناسقايي، چيق

« فصق ص » : همين انديشه را اون عروي هق در B«. ]ش دچيزي شناخ ه مي

آورده است . 111: 1ص 1323 -1314قاهره 6

M نم دنقد كقه هاي خق يش آشقكار مقي : ص فيان حقيقي، گهگاه در شطح

منكر هرگ نه آثار دوگانگي هس ند. ايشان هقدايت، ضقلالت، شقفاعت، ت كقل،

انقد. وقا يزيقد وسقطامي انقدامي را وقه مسقخره گرف قه و پرسق ش نجات، دعقا

گ يقد. )شقرح « أنا و أنت = مقن و تق » خدا: وا گفت: ثن ي كسي است كه مي

و 38VIي كقاوه ي قضا و ققدر مجلقه (. ن. ك: مقاله81شط ات روزوهان، ص

ديده ش د. 311ص 4وخش "11( و 33)ص 1وخشM 21پان شت

128- B ي انجمققن پادشققاهي ي خرقققه پ شققانيدن. ن. ك: مجلققهروققاره: د

.JRAs 1111 ،161آسيايي

خق د، هاي ها و انديشهمانكردن ساز نمايعم افل عرفاني وراي شر -121

هنگامي كه پيغمبر وه فققرا خ ند كه: از همان روزگاران كهن اسلام حديثي سا

Muh. Studرفت. وهشقت خ اهنقد از ثروتمنقدان وقه آگقاهي داد كقه پقيش

در اف اده، امه ورتن دريدنقد ق ايقن امقه ذوه( همگي وه 383: 2)پي ست

3ش 136: 16ي ويقن وقراي خاورشناسقي ي ذوه است مجلقه دريدن نشانه

.

433

331 -336ص 4هاي وخشققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققق 418

WZKM ه برييققل فققرود آمققده وققه م مققد گفققت: خداونققد قسققمتققق آنگققا

اي را ورداش ه ورعرش آويخت. پس خ اهد، پس تكهها ميخ يش را از اين پاره

. 282: 2ي صق فيانه واشقد. )اوقن تيميقه، رسقايل ي خرققه اين همقان نم نقه

[B 218ص 1118اس كهل « شخصيت م مد» : ن. ك: ت ر آندره.

.13 -83: 12هاي مقدس خاوري )وا انگليسي( ك اب -131

.31ص« اي وقققراي تقققاريخ فرهنقققگ نقشقققه » كريمقققر در -131

Kulturgeschichtl. Streifzüge .

[B .واس ي تقات ك: راماپراساد هندي. علق نفقس و فلسقفه : نTatwas

.1811تر مه از سانسكريت، لندن،

131"- M م ز ي آدام: وگف هMetz سب ه = تسقبيح » ترين ا از قدي »

( عرب شده است كقه زندير نام ورده شده در شعر او ن اس، آن ايراني مان ي )

دي ان، چ ( سروده. ) مق813 -818هق ق 118 -113 در زندان امين عباسي )

( وشارورد ي مرگ لي ث در شعر زندير ديگر )(. و وه گف ه118ص 1818مصر

تر م رد اس فاده زنان و مردان سقبك وق ده اسقت. ديده شده است. و ويشه

رساله آرد كه وه دست گرف ن تسبيح را ور نيد عيب گرف ه 11قشيري در ص

( پقس 111 -116: 2ي عروقي ي چهارم، تر مقه و دند )تم ن اسلام در سده

» ي ي مان يقان ايقران وقه صق فيان رسقيده اسقت. كلمقه تسبيح نيز وه وسيله

پيش از آن تاريخ وه معني نافله و مس ب وه كار رف ه است )ايضقاح، « سب ه

(.311فضل شاذان چ دانشگاه ص

از « Le Rosaire dans L’Islamتسققبيح در اسققلام » ي مقالققه -132

وعد.وه 213: 21، 1811ي تاريخ اديان گلدزيهر در مجله

436

411ققققققققققققققققققق قققققققققققققق 338 -331ص 4هاي وخشپان شت

: 16ص 1111ليقدن « عقرب در هنقد خقاوري » اسن ك ه رگرونيقه. -133

ي اين شقاخه از صق فيان، ن. ك: . درواره11: 31، 1118ي تاريخ اديان مجله

، عبد الرؤف سينگكلي، ليدن، پژوهشقي D. A. Rinkesپژوهش اس اد رينكس

در شققهر هيققرن ويققن. ،1111وققراي شققناخت صقق فيان سقق ماتراو ققاوه چ

Heerennveen.

134- B قققدر تصقق ف در اسققلام : ك ققاب گققرانMystics of Islam

.1114لندن

133- B م مقديان تصق ف هقدف : نيكلس نMohammadan The Goal of

Mysticism .يدر مجله JRAS (.1113) 38ص

« ي فارسي در تص فترين ك اووهكهن» دمند نيكلس ن پژوهش س -136

وعققد.وققه 213: 1المللققي تققاريخ اديققان ي سقق م وققين در كارهققاي كنگققره

[M را ه از نام ك اب نيكلس ن « فارسي» ي ا واژه: م ر مان عروي در اين

اند .انداخ ه

يد آن. در مجلقه ي نبش تصق ف رشق پژوهشي تاريخي در ريشه -131

JRAS ،1116 341 -313ص.

.231: 3سبكي طبقات الشافعيه -138

131- B ي ي او و آثقققارش ن. ك: مجلقققه : دروقققارهZDMG 63 :336 :

ي الفقرق وقين الفقرق، قدايي و گقروه عبدالقادر وقن طقاهر وغقدادي نگارنقده

1وخقش Kate Chambers Seelyeهاي مذهبي، ازكات چمبرس سقيلي وندي

هاي خاوري دانشگاه كامبيا، وانگليسي.مجم عه پژوهش 1121ني ي رك

141- B رامق( اين م ض ع131هق ق341: ص في وصره او سعيداعراوي )مق

431

331 -338ص 4هاي وخشقققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققق 411

را ورزوان آرند. اما « مع» ي ( واژه ص فيان ايشان )» دهد: چنين گزارش مي

گ نقه نزد هر كس ز آن است كه نزد ديگري است، و همقين « مع»معني

گامنقد ولقي در فهق معنقي ناسقازگار، گقذاري هق ايشان در نام«. فنا» است

چنين است نيز ه دارد و وس ه وه معرفت است، زيرا كه يك واژه معني معين ن

تقذكره « ) خ دش مرز و ونقد دارد و نقه و ق د تقذوق آن كه نه « معرفت»

(.11: 3ال فا ذهبي

141"- M ي هنقدو و انديشه« كار اندام» ور « كار دل» ي ورتري : نظريه

يقاد 246 -242ص 3وخقش "21ايراني مر يان، ص فيان و شيعه درپان شت

« عصمت دم» القضات نيز وراي انجام دادن كارهاي اندامي زشده است. عين

(.138’ 23: 2ها نامه ويند )اي نميفايده

وراي اين م ض ع، ن. ك: يكي از صق فيان كهقن، حقارث م اسقبي -141

در عل اخلاق « دل. » 41: 2( در طبقات سبكي مق831هق ق 243مق وغداد )

فيان نيز هاي ص ها و ك ابكند. اين از عن ان وخشص فيان رل مهمي وازي مي

Revue des Etues Juives هقاي يهق دي ي پژوهش. ن. ك: مجلهآشكار است

61 :131.

[M ي صق فيانه هق دي از ديقدگاه در عل اخلاق از نظر ي« دل» : مفه م

« نفس» وا « دل» اه تص ف اسلامي هندو ايراني اخ لاف وسيار دارد. از ديدگ

روان » اي از اصقطلاح ند كه تر مهدهيك فت دوقل ي م ضاد را تشكيل مي

هر چند دل نيرومند ش د نفقس زوق ن مان ي هس ند. « نيك كار و روان تبهكار

است. در اخلاق ثن ي هميشه وراي كشق ن نفقس د، عكس آن نيز درست گرد

كقردن نفقس. كشند نه وقراي هقدايت يا اسير كردن آن و تق يت دل نقشه مي

گاه هقدايت پقذير نيسقت. امقا دل ي اهريمني است و هي انفس پديدهزيرا كه

گققاه وققه خطققا نققرود. انسققان معصقق م كسققي اي يزدانققي اسققت و هققي پديققده

.

438

411 قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 341ص 4هاي وخشپان شت

او مسقلط واشقد، كقه او را است كه نفس خ يش را مهار كرده، دل وركارهقاي

گفقت: حقيققت انسقان گ ينقد. راونقدي شقيعي مقي نيقز مقي « صاحب دل»

(. 26: 2مقالات اشعري است )« دل»

گ نه دوآليزم، در افكقار يهق دي و در ورخلاف نظر ورخي خاورشناسان، اين

هقاي مخ صقات گن سيسقت ش د، ولكقه از ن افلاط ني و درمسي يت ديده نمي

مققق در خاورميانققه رواج داشققت. 1ي مققان ي اسققت كققه افكارشققان در سققده

( ديقده 16: 41و م مقد 28: 18كهقف ي آن نيقز در ققرآن در ) ته مانقده

چقق ن سققلمي در گققزارش وسققياري از شقق د. ورخققي مفسققران صقق في هقق مققي

36: 4و نساء 11’ 11: 3و عمران 13’ 34’ 28: 2ه هاي ديگر، مانند )وقرآيه

: 11و يق نس 111: 1و ت وه 12: 8و انفال 121: 1و اعراف 122: 6و انعام

اند.( نيز ودان اشارت كرده68: 16و ن ل 36’ 22

. ك: روانشناسقي اشقراقي، تقر دوآليقزم دل و نفقس، ن وراي وررسي وقيش

. 84 -82: 43ي كاوه مجله

142- B ن. ك: هاسقل ك ي گس رش و فزونقي ايشقان : دروارهF. W.

Hasluck ي انگليسي در آتن ي مدرسهگس رش غرافيايي وك اشيان، سالنامه

.124تا 14ص 16تا 1114هاي . سال21

سقق ج يي وققراي » 1« ي تققركك اوخانققه» ن. ك: ژرژيعققق ب، -143

رواوط وك اشيان وقا » وه تازگي نيز از همان نگارنده « شناخت طريقت وك اشي

هاي فرهنگس ان امپرات ري . پژوهش1111م نيخ « هاي نزديك وديشانپديده

هققاي ي هماننققدگيدروققاره 43وقق يژه ص‘ 3: 1ي نخسققت، اريققا. سلسققلهاوو

آمده است . 142ي عروي، اين پان شت وه اي : در نسخه Mگن سيزم. ]

431

341 -341ص 4هاي وخشققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققق 412

در دلق و اوققد تكقه معرفقق همققين: » 214: 1 قا وال رمقار، همققان -144

وق د، زيقرا كقه دلق نخق اه گ نه كار يا فريضه مكلف يا وفروزد، ديگر وه هي

حسقي و سمسقارا تگ نقه تعقدد هقا ودا هقي يكي شقده اسقت. در واوراهما

Samsara ( يق گن چيقز نقزد او ) همقه (: » 336همانجقا ص « ) و د ندارد

شق د. ورداش ه ميها ش د. پس در عال حس، حرام و وا ب از خ راكيوراور مي

در علق اخقلاق نيقز «. مانقد طق ر نمقي هقا نقزد او همقان آني زيرا كه چكيده

سازد، هر چند كه گناه نسقبت ها آزاد ميي گناهي گن او را از همهي انديشه»

«. هاي وسيار واشدوه ي گن

در كققه أپيفققانس پسققر كققارپ كققراتس گن سيسققت: انديشققهچنققان -143

سازد. پس اين ن يجه ميارزش و ويي كارهاي ظاهري را ويورترين هس ي همه

ي امقق ر شققرعي و ققق انين اخلاقققي، كققه ح ققاهاي اسققت وققراي رد همققزمينققه

ورترين يگانقه، آن روان وا شدنسازد. يكيارزش ميگانه را نيز ويدس هاي ده

در ك ققاب Neandreوققرد )نيانققدر ي مققذهب وققالاتر مققيرا از شققكليات پ سقق ه

(.331 -338ص 1838چ ورلين « تكامل مذاهب گن س يك از آغاز»

[M ي چيزها وقراي دانشقمند يكسقان : ويروني نيز گ يد: نزد هنديان همه

نيقاز اسقت و وقه حقرام گرايشقي است و حلال و حرام ندارد، چ ن از حلال وي

1138نكند )ماللهند چ ز تجاوزز مرتا اندارد. حلال و حرام وراي اهل است،

گذشققت 246 -242ص "21كققه درپان شققت (. ولققي چنققان461 -468ص

هقاي گف ند: پس از رسقيدن وقه معرفقت، تكليقف هاي مسلمان ميگن سيست

هقاي عقلقي، حقر گردد، نقه تكليقف الله( ساقط ميشرعي )سمعي، صفي، حر

الناس .

ن فق : وه ويژه ن. ك: B. ]3: 3( هاپراكنده ) Stromataاس روماتا -146

.211: 1تاريخ عل زمي A. V. Harnackهارناك

461

413قققققققققققققق قققققققققققققققققققق 342 -341ص 4هاي وخشپان شت

146"- M هقاي پادداشقت » داود در ن پق ر ي درويش آقاياي واژه: درواره

گف گق كقرده و « 326هقا ق ص ورخقي وررسقي » و احسان طبري در « اوس ا

س ه و دري ش و دري زه را از ن ا دانوه معني وي« دريگ » ي پهل ي آن را ريشه

هقاي اند. در مناوع تاريخ تص ف اسلام در گيلان و كردسق ان وقا نقام آن گرف ه

-ورخ رد مقي وه معني حا ب الباب نيز « درپاس» ، « درواس» ، « درويس»

(. 44 -43، ان ار ساطعه: 311 ‚22: 21ثقات العي ن: د )ش

وعد.وه 118، چ ميهرمان، سبكي، معيدالنع -141

148- B روزن ي ژرژ: مثن ي مقلاي روم، تر مقهGeorg Rosen مق نيخ .

. 81ص 1113

هاي خ د رواعيات لال الدين رومي، اين شكايت هم اره در نگارش -141

گير است كه وسياري از افراد پست، لباس تص ف پ شند و از آن ص فيان چش

نيايي س د يند.هاي دوراي خ است

131- [B 416: 3س نفلد و : النهر والي، تاريخ مكه، چ G ي : يك نم نه

پان شت Sprenger 3 :181از اسپرنگر « م مد» كهن را نيز ن. ك: در ك اب

كه در تركيه رواج دارد و « ملامي» شبلي. اين ملام يان را نبايد وا طريقت

Der Islamische ياسلامخاور » ن، در مارتين هارتمان اطلاعاتي مه از آ

Orient ما داده است دره آميخت.ه و« 213: 3ق [B ،نيز ريشارد هارتمان :

-11، 1868لندن «. درويشان» نيز پ. وراون: 1118 -213: 8در اسلام

113- 181.

131- B ز وياي از اين روحيه را هق ر : نم نه J. Horovitz در مسقي يت

وقرلين «. اي ي نقاني در خقاور اثقر وقازيگري چهقره » داده است. ن. ك: نشان

1113 :31.

461

343 -343ص 4هاي وخشقققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققق 414

.11مثن ي چ، وينفلد، ص -132

ي مقذاكرات در مجم عه Rene Bassctواسيه اين ك اوي است كه رنه -133

وعد آورده است.وه 1، ص1113ه خاورشناسان زاير ي چهارديادو د كنگره

وعد.وه 136: 1«خاور اسلامي» م. هارتمان، همان -134

هقاي داسق ان » درك قاب Rich. Reitzensteinشق اين ريشارد ري قزن -133

. Hellenistische Wunderezählungen: 63ص« انگيز ي نانشگفت

133"- M : ي مذاهب خلر منازل راه خدا دانه لهالقضات نيز گ يد: معين

(.262: 2ها و در منزل مقام كردن غلط و د )نامه

. گ يققا اوققن تيميققه دشققمن صقق فيان111: 2تققذكره الاوليققا، عطققار، -136

هاي خ د را ضد همين انديشقه آورده اسقت كقه صق في را مق ه وقه اس دلال

گيرد كه ملائكقه ا خبر مياز همان او» خيالبافي و ادعاي وزرگ كرده، گ يد:

رسقايل اوقن گيقرد ) يعني مس قيما وا خدا ارتبقاط مقي « آوردوراي پيغمبر مي

(.21: 1تيميه

131- B 411: 1121ي تاتار، كمبريج : وراون، تاريخ ادويات ايران دوره .

[M گ يد: 221نامه ص: عطار ه در مصيبت

رس لي ت داند گفت و كرد ذات فرد ويكانش از ميان ت ورون

138- B ،44: 21: الفناء المطلر الذي ه حر اليقين. )اون عروي، تفسقير

(.64: 2هق ، 1311چ قاهره

[M ديده ش د . 311 -318ص 113: وراي شناسايي اين تفسير پان شت

462

413قققققققققققققققق قققققققققققققققققق 346 -343ص 4هاي وخشپان شت

تصق ف در » : ن. ك: نيلكسق ن B] 124دي ان شمس تبريقزي، ص -131

القضات نيز پيش از او گف ه و د:: عين Mوعد . ]وه 81« اسلام

يرون العارعارا لامسلم ن ولامج س ولايه دولانصاراوالقادسيه ف يه ما إن

ايد و ان آن راچنين تر مه كرد: ( و ش 33و تمهيدات، وند 232: 2ها نامه )

مج س ويه د وترسانندمسل ونهنه نديوخ دراكشان در قادسيه گروهي

گ يد: ص في كسي است « 6: 2مجالس الم منين » قاضي ن رالله ش ش ري در

كه مذهب ندارد .

، اون تيميه گ يد: ورخي ص فيان نسقبت وقه 131: 2ي عطار تذكره -161

هقا تفرققه ورزند، زيرا كه ايشقان ميقان ملقت بران وه ويژه م مد كينه ميپيغم

(.148: 1دادند )رسايل انداخ ه و منكران تفرقه را كيفر مي

[M هقايي اند يكي از شقبه ها تفرقه انداخ هكه پيغمبران در ميان ملت: اين

دو هنق ي ي پيقروان انديشقه است كه راوندي فيلس ف شيعي كاشقان، از گف قه

م ود اسقماعيلي داعي نقل كرده است، پس« شبهات وراهمه» عن ان ايراني وه

ها را داگانقه چقاپ آن كرواسآورده سپس پل« م يديهس مجال» ها را در آن

هقا را نآ 188 -13ص« في الاسقلام الال اد» ودوي در كرده و عبد الرحمان

دشمني مذهبي در آثقار يادآوري است كه تفرقه و ينقل نم ده است. شايس ه

(. در 123 -123ص 3وخش 13پان شت ش د )يه د و سنيان وسيار ديده مي

( در سقه ققرن اول اسقلام، غلات شيعه هاي مسلمان )ص رتي كه گن سيست

انقد ) مققالات دانسق ه رام مقي دشمني وا غير فرمانروايان را وه نقام مقذهب حق

ي ند: راه وه س ي خدا وه شمارهگف( ايشان مانند ص فيان مي 111: 1اشعري

( . وقراي 84: 3مردم است )وايزيد وسطامي وه نقل سقلمي در تفسقير مائقده

. .

463

341 -346ص 4هاي وخشپان شت ققققققققق ققققققققققققققققققققققققق 416

3وخقش "21گيقران گن سيسقت، پان شقت گيران سني سهلشناسايي سخت

ديده ش د. 243 -242ص

.83ص F. H. Whinfieldمثن ي چ وينفلد -161

ي يعقق ب در ك اوخانقه و ژرژ 132ن. ك: ظاهريان، از گلدزيهر، ص -162

.23: 1ترك

ل قد صار قبلي قاولا كل ص ره ف مرعي لغزلان ودير لرهبان

و أل احو ت راه و موص فو قرآن و ويت اأوثان وكعبهو طائف

أدين ودين ال ب أني ت ت ركائبهو، فالدين ديني و ايماني

رواعيات لال الدين رمي. -163

.143: 1رسايل اون تيميه، -164

[M ( ان عمقر ( و آيه الشهاده ) 233: 2وقره : سلمي در تفسير آيه الكرسي

-آورده كه آن« تهليل» هايي از ناخ رسندي ص فيان از ظاهر ( گزارش 18: 3

اند. در وراوقر ايشقان سقنيان وقر معنقي را شرك و دليل و د غير خدا شمرده

هايي نم دند. شيعه و ص فيان رسالهظاهري ت حيد عددي اين دو آيت تكيه مي

انقد . نقام اويل كردهرا تي عددي آنمخص ص تفسير اين دو آيت ساخ ه نبه

( آمده است. 331 -321: 4ذ ها در )ورخي از اين رساله

ي ن اوقد القرواه، : ومقدمقه M. ]268: 2وراون، تاريخ ادويات ايران -163

رد: ي وايزيقد وسقطامي آ از گف قه 48: 3ص: يب، ولي سلمي در تفسير مائقده

(. ديده ش د 413ص M 161پان شت ر . )الطرق إلي الله وعدد الخاي

Rosenzweigنقققاو انشققق ايگ ق تسققق ديققق ان حقققافظ چ روزن -166

.

464

411قققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققق 348ص 4هاي وخشپان شت

Schewannau 1 :384 118غزل دالي، ش.

161- H. Ethe ارياوي علمي وهاي آكادمي فلسفهاته: گزارش. Sitzungsberichte der K. Bayerischen Akad. d. Wiss. Phil. Kl. II

(1875) 157.

[B هايي در تصق ف اسقلامي ي او سعيد ن. ك: نيلكس ن، پژوهش: درواره

.16 -، ص1121كمبريج

ت ق راگچ اشق ت Friedrich Rosenپندهاي خيام، فريدريك روزن -168

: در Bوعقد. ] وه 118ي شده در صي تر مهي قطعه، وه ويژه1111لاپيزيگ

.V. J چ ليپقرت ، قفطققي، تققاريخ حكمققا333، 1811المظفريقه پ رزوقق رگ

Lippert :243.

168"- M ست، از ودويني ص فيان نسبت وه فلسفه و عل م ر: وراي فه د

نقدي ه تئ صق فيان ظاهر وايد وه نكات زير ت ه داشت: نه ص فيان اسلام و نه

چق ن تر ص فيان وزرگ هق كدام منكر عل م رياضي و طبيعي نب دند. ويشهي

الدين اكبر )ك وره( و مجد وغدادي و عين الزهان گيلي و عطار و اس ادان و نج

انقد، كقه پقس از شاگردان ايشان همگي از پزشكان و مهندسقان سق رك وق ده

هاي خرافي سقني وقه تكميل عل م كلاسيك، وراي شانه خالي كردن از انديشه

منطر اشراق گرويده و دند، پس نفي حجت و اس دلال، نه در م رد عل م مثب ه

هقا در مسقايل م افيزيقك لو د، ولكه مخالفت ايشان وا وه كار وردن آن اس دلا

ي م كلمان دل واز وراي اگزين كردن خرافقات در مغقز است، كه وه وسيله

شد.هاي مردم وه كار ورده ميت ده

هق ق 3 ي )هاي سدهناشي از كشاكش« فلسفه» ي دشمني ص فيان واواژه

( است. در اين هنگام خليفگان عرب وه ويژه مام ن احسقاس كردنقد كقه مق1

تيسقف ن، شقاپ ر و واوقل و هاي نديشدن دانشگاهپس از آمدن عرب و وس ه

علمقي هقاي گشق ه، انجمقن هاي پنهان من قلهاي درس مخفي وه ويغ لهح زه

.

463

348ص 4هاي وخشققققققققققققققققققققققققق پان شتقققققققققققققق 418

نقام م لقف در وقي هقايي هوق ك اوگن سيزم را در « اخ ان الصفا» پنهاني مانند

كنند، زور شمشير و شقلاق دو ققرن ن انسق ه آن افكقار را مسجدها پخش مي

ي هايي از فلسقفه ي ايدئ لژيك زده وخشمبارزهسازد، پس ناچار دست وه خفه

را همانند شقلاق ساز مشايي را از ي ناني و سرياني تر مه كردند و آنچارچ ب

وه دست م كلمان و فقيهان درواري، وراي م كق م كقردن مخالفقان دادنقد. از

هقاي خشققك مشقايي اخ صققاص يافققت و وقه انديشققه « فلسققفه» ي آنگقاه واژه

و شد( شناخ ه مي316ص 1 ن )پان شت هاي گ ناگه عن انگن سيزم ايراني و

گقرد ققرار داشقت. عطقار هم اره م ه وه كفر و زندقت و د و زير فشقار و پقي

گ يد:مي

« فلسقفت » تقر دارم زفقاي دوست« معرفت» ا وه حر كاف كفر اين

ي مشقاء پ شقيده اسقت تقر يح ني كقه رداي فلسقفه يعني كفر عرفان را وردي

ده .مي

ي س م و چهارم و پقنج از هفقت عطار پزشك و ص في وزرگ سه مرحله

ي سل ك عارفان را كه هفت وادي ناميده است، وقه آمق زش اخ صقاص مرحله

نمق د و در ي عل م كلاسقيك را كسقب مقي ي س م سالك همهداده، در مرحله

. دادمقي ي پنج ، همان عل م را وا م د اشراقي م رد تجديقد نظقر ققرار همرحل

چق ن ورزخقي ميقان آن دو مرحلقه نهقاده اسقت، ي چهارم را هق عطار مرحله

هاي خ د شك ونمايقد )پان شقت ي خ اندهرهن رد، در اين مرحله وايد در همه

چقه آن ها وبرد، تا و انقد در ي عادتديده ش د( و از همه 266 -264ص 61

كرده است، وا منطر اشراق تجديد نظر كند.تاكن ن دانس ه فرض مي

را كقافي چه گذشت تص ف مخالف منطقر مشقاء نبق ده ولكقه آن ونا ورآن

هنقد خق د از تئ صق فيان گ نه اع راضي ندارد، داند. ورعل م مثب ه نيز هي نمي

« آتمققان» ي شقاد كققه منكقر اسقق دلال وقرا انقد. در أوپققاني م سسقان هندسققه

.

466

411قققققققق ققققققققققققققققققققققققققق 341 -348ص 4هاي وخشپان شت

گ يقد: ( وايزيقد مقي 116شمرد )پان شت را وراي عل دنيايي لازم مياست، آن

-گ يد: هرچه خ اندهگ يد: نخ اندي . خرقاني ميعل كسي را وگذاش ي ه و نمي

گ يد: نخ انه م لق ي پقاي اسق دلال را وقراي هندسقه و نمي اي فرام ش كنه

-خ اند، ولكه پاي اس دلال را وراي ايمان وه م افيزيك چ وين مقي چ وين نمي

ت ان وه دست آورد. اين همان را تنها واتلقين دل و عشر ميشمرد، زيرا كه آن

در سخن است كه اروپاييان پس از چندين قرن و ث و دال در كنيسه، تقازه

زمان كانت ودان رسيدند و وعد از او م رد تاييد شرق و غرب قرار گرفت. امروز

مآوانه وخ اهد م افيزيك را وا دليل ش د كه سنيدر دنياي عل كسي يافت نمي

و منطر اثبات كند.

هقاي : شقايد وينفلقد و گلقدزيهر ويقت M] 33مثن ي وينفلد ص -161

آورده است: 111ي در صزيرين را خ اس ه واشند كه خليل

وج اين را كن ن أز پس كلا پس ل تعلم ن« ألهاك » أندر

گريقين و دي وديدندي ي كشد دانش وه وينش اي عل يم

چنان كز ظن همي زايد خيال آن إمنهال ديد زايد أز يقين وي

« قينيالعين«»اليقينعل »كه ش د ويان اين وبين « ألهاك »أندر

.13: 4تذكره ال فا ، ذهبي، -111

هقايي از احيقاء . نيز ن. ك: وخش811ص JRAS 1111ي مجله -111

وعد كه دنبال اين انديشه را گرف ه است. اوقن عروقي وقه وه 13: 3العل م غزالي

يه در نامه ن شقت كقه دانقش تق كامقل لدين رازي فقخ د فخر ا ه ركمعاصر

نيست زيرا كه معرفت درست مس قيما از خدا وه دسقت آيقد نقه وقا روايقت از

اس ادان.

گفقت: مق( وه دانشقمندان همزمقانش مقي 813 -261وايزيد وسطامي )مق

ايد، ولي ما معرفقت شما دانش را از دانشمندان ظاهري، مرده از مرده گرف ه»

آورده « طبقات كبرا» اين را شعراني در « اي مرگ گرف هي ويخ يش از زنده

از او گرف قه اسقت، 11: 2هق 1211چ قاهره « شرح و ده» و حسن عدوي در

وه ز عبارت وسطامي 342 -341ي اين رساله در كشك ل شيخ وهايي همه

461

331 -341ص 4هاي وخشقققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققق 421

ص رتي از گف گ ي اون عروي 2: 1« رسايل» نقل شده است. اون تيميه نيز در

و رازي را آورده است.

[M ( و اون1211هق ق 616: اما چ ن فخررازي در )هق ق 638عروي در )مق

ر درسقت وقه نظق نگقاري نامقه اند، اين داس ان وقه صق رت مق( درگذش ه1241

رسد .نمي

رواعيات م ل ي. -112

ي قشيريه، در پايان.رساله -113

گقاه كقه ي سهل ش ش ري آن: وه گف ه M] 214: 2ي عطار تذكره -114

: 2هقا اقضقات، نامقه حقيقت حر واز ش د، پيامبري پيامبران واطل گردد. )عين

( .331 ‚411: 2عروي ، ف حات اون111

113- B گ يقد: در ، غزالقي ايقن غلق را تعقديل كقرده مقي 88: 1: احياء

ا نقل وه معني شده و لفظ آرايي وه كار رف ه است.اين

تق ان ش د و وادقت مقي اين انديشه در تئ ص في هندي نيز ديده مي -116

« راول رامقا » هقاي هايش وازگردانيد. من خ اننقده را وقه گلوقين را وه ريشهآن

تق ان وقا پقس اتمقان را نمقي » دهق : ح الت مي 121همان مر ع پيشين ص

دس شقناخت، تنهقا كسقي كقه او وققر آمق زش خ انقدن و فهميقدن ك قب مققق

اوپانيشقاد كقا فاگاگلوقين از « ) شناسقاند گزيند، آتمان خ د را وقه او مقي مي

ماننقد كق دك ( پس ور ورهمن لازم است كه از و ث دوري يقد و 113ص

ي ك شش انديشه و دل نيست و مانند اين دانش زاييده( » 211ص وماند )

عل دنيايي نيست كه نيازمند ورهان و اس دلال واشد. هس ي ورتر واپرت ذاتقي

«. درخشد، پس چه نيازي وه اثبات و اس دلال دارد؟خ د مي

آدمي هان عقلقي اين انديشه در نئ افلاط ني نيز چنين ويان شده است:

ت اند درياود، نه از راه منطقر و قيقاس )أث ل يقا نگري و انديشه ميرا وا درون

Theologie 163منس ب وه ارسط طاليس چ دي ريشي ص.)

116"- M ي بقر و اخ يقار، هاي مسلمان شقده در مسقاله : گن سيست

و مان يان يوازمانده ه وه دو گروه وخش شده و دند. الف: قدريان مع زله ك

468

421قققققققققققققققققققققق قققققققققققققققققققق 331ص 4هاي وخشپان شت

اند. اينان مانند گذش گان خ يش قايل وقه اخ يقار و دنقد. ب: ورخقي ديصانيان

كق وقه ي ساساني ك ي زردش يان زرواني و ده كه از دورهص فيان كه وازمانده

گذش گان خ د طرفدار مانند ه گرايش ياف ه و دند، اينان ت حيد عددي يه د

امقر وقين » ي بر ماندند. سقپس شقيعيان از تركيقب آن دو انديشقه، نظريقه

ديده شق د. 236 -231ص 3وخش "41را پيش كشيدند. پان شت « الأمرين

نققل كقردم بقر 233كقه از آملقي و اصقفاني در ص چنانه ولي

تر است تا وه بر اشعريان. وراي تاثير سياست يار مع زله نزديكص فيان وه اخ

( ديقده عهد ساسقاني ) 233)عهد ام ي( و ص 181ي بر صدر نشر نظريه

ش د.

116""- M هقا كقه ي منا قات : خ ا ه عبدالله انصاري هقروي سقراينده

مي نيشقاو ري سقل « طبققات الصق فيه » ي خ د را از روي « طبقات ص فيه»

نمايي، خدم ي شايس ه وه وقالاوردن گرايي و حنبليساخ ه است، در عين سني

و دان مذهبي مردم و تبديل آراي مادي حنبلقي وقه م افيزيسق انجقام داده

ي عبد ال ي حبيبي (. طبقات انصاري وه وسيله"111و "211است )پان شت

مق( در كاول چاپ شده است. 1162خ ق 1341در )

.ZDMG 62 :11ي خاورشناسي آلمان ن. ك: مجله -111

111"- M فكرتقرين قشقر تازيقان، ك روشقن مق( ك 8هق ق 2ي ): از سده

هقاي مسقلمان شقده فقرا گرف نقد. تر مذهبي را از راه گن سيسقت و دان عالي

ا رسيد كه تص ف و عرفقان مق( ودان11هق ق 3ي )گس رش اين پديده تا سده

ترين ظاهريان )حنبليان( نيز سرايت كرد. پس گروهقي ظقاهري شريح ا وه ق

نما پديدار شدند كه آش ي دادن ميان تسنن ظاهري و تص ف وقاطني را ص في

هاي ي كار خ د قرار داده و دند. از طرفي گن سيزم و تص ف را از مضم نورنامه

مقا را در نهاي قشري صق في كردند، از س ي ديگر اين انديشهعالي آن تهي مي

ي ي پيشقق ايان گذشقق ه ميققان مققردم رواج داده و وققه تغييققر دادن قيافققه

ها تا وازو و پاها تا زان آغش ه گر سلفي را كه دستسني پرداخ ند. سران غارت

شان چ ن م ش آب كشيدند، وه اي شمشير و نيزهداش ند ه وه خ ن مي

461

331ص 4هاي وخشققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققققققق 422

انگار وق دن تبرئقه تسبيح هزاردانه وه دس شان دادند. و احمد حنبل را از س

(. آري اين دو ن يجه در همه آثار اين ص في نمايان وه 283كردند )پان شت ص

ترنقد و خ وي پيدا است وا اين تفاوت كه ورخي از ايشان وقه گن سقيزم نزديقك

ديقده شق د(. "211تر دارنقد. )پان شقت گري تمايل ويشورخي ديگر وه سني

نم دنقد و در آثقار تر مقي الب ت ه است كه اينان درآثار فارسي خ د ص في

چنقان كقه در انقد. و هق تقر نشقان داده مآبعروي خ د را، شايد از ترس، سني

سقاز چ بي چقار تقر ور نبقه ي اينان ورعل كلام وقيش گذشت حمله 284ص

ي خردگرايي آن.و د نه ور نبهمشايي آن مي

كقه در پان شقت يقاد : چنقان Mديده ش د. ] 386ص 64پان شت -118

ويان سيرت نيك ي پاكان صق اوه، ن يسان كهن وري تذكرهويني تكيهشده مي

ي كار اوق نعقي چ ن علي، سلمان، حذيفه، عمار ياسر و ده است. اما دروارهه

-ي سقران سقلف ح قا خق ن و كساني همانند وي كه همه« حليه الاولياء »در

ت ان گفت: ايشان وقراي وقالاوردن سقطح اند، ميگر را تنزيه كردهخ اران غارت

اي قز ايقن و دان مذهبي تازياني كه از ص را وه كش رما آمقده و دنقد چقاره

ديدند .نمي

پ شقي در سقفر سقنت و در پشمينه» ت ان ف اي اوزاعي را كه: مي -111

: در M( ] 232: 3تقذكره ال فقا از اين وقاب دانسقت ) « شهر ودعت است

را وققه ي صقق في را عروققي ودانققد و آنخ اسققت واژهنيققز گلققدزيهر مققي 321ص

-24ص 1138ماللهند، چ هنقد پ شي تفسير كند. ليكن ويروني در )پشمينه

حكمت شمرده اسقت. و گرچقه ي ص في را معرب از ي ناني وه معني( واژه23

ي خق دش )چ مصقر ي ك تاه كقرده عبد ال لي م مد در پان ش ي كه ورنسخه

هاي سقراج ط سقي و ( افزوده، سخن ويروني را رد كرده است و از گف ه36ص

هايي وراي عروي و دن اين واژه آورده اسقت، حسن وصري و سفيان ث ري دليل

همقين 1ونقي را واطقل سقازد. پان شقت ت انند نظر دقير ويركدام نمياما هي

ديده ش د . 361وخش ص

411

423قققققققققق ققققققققققققققققققققققققق 333 -331ص 4اي وخشهپان شت

.333عي ن الاخبار اون ق يبه : -181

181- B 4 ‚131: 2: سبكي، طبقات الشافيعه.

.ZDMG 28 :326ي خاورشناسي آلمان مجله -182

183- B وعد.وه 144: 1: ن. ك: اسلام

184- B ي تقاريخ گذاري ن. ك: ماسيني ن، مجلهي كارورد اين نام: درواره

.1122ي او در مباني تص ف اسلامي. پاريس و مقاله 113: 63اديان

[M ي زنديك، نسبت وه زند وه معني تفسير ي زندير كه عروي شده: واژه

خ اسق ند مقذهب شقد كقه مقي ي وه كساني گف قه مقي است، در دوران ساسان

زردشت را وا عل م ديد روزگار خ يش آش ي دهند، پس مان يقان و مزدكيقان

شقدند. كردند زنقديك خ انقده مقي كه اوس ا را ورطبر عل آن روزي تاويل مي

را « مقؤول، وقاطني » ي آن پس از آمقدن تازيقان، ايشقان، ك شقيدند، تر مقه

م فر نگش ند. وناور « زنديك» ولي وه سبب كثرت كارورد ايگزين آن سازند،

ها اين واژه وه كار رف ه، مان ي يا مزدكي يقا تر اهايي كه در آن قرناين ويش

چ ن ص فيان و شيعيان خ اس ه شده، كه ققرآن را هاي مسلمان ه گن سيست

كردند . ديد آن روزگار گزارش مي معل مطاور

: در اح ال او سعيد خزاز، عبارت را وقه M. ]41: 2ي عطار تذكره -183

را وه فارسي گردانيدم .عروي آورده و من آن

186- B ( .يققاق ت چ : اوقق العققلاي معققري نيققز از نفققي كننققدگان اسققت

(. 113: 1مرگ لي ث

.323ص JRAS 1116ي انجمن آسيايي مجله -181

: اوققن العروققي، مقققالات ك تققاه، چ نيبققرگ B. ]14 ‚48: 2عطققار، -188

.1، 113 -1111ليدن

181- B ي حلاج ن. ك: ماسيني ن : دروارهL. Massignon ‘هاي شكنجه

هق 311مارس ) 26حسين منص ر حلاج شهيد تص ف اسلامي، كش ه در وغداد

ق . نيز فهرست م1122ي تاريخ اديان پاريس مق( وررسي درواره122ق

411

333 -333ص 4هاي وخشققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققق 424

« 31النقض » و 211 -234: 1: وراي شلمغاني معج الادياء M] 2پايان ج

ديده 266 -241نيز 281و ن اود 211: 8اثير و اون« 214آثار الباقيه » و

ش د .

ت انسقت ها ح ا در روزگقار وعقد و زمقان قشقيري نمقي اع راضاين -111

از احمقد « ف حات الاهيه» ها در شرح خ است واشد. مقداري از اين پديدهوي

ي ص في سرقسطي از ن يسنده« المباحث الاصليه» ون م مد شاذلي فاسي، ور

چ ققاهره الاصل، او العباس احمد وقن احمقد وقن م مقد وقن البنقا ال جيبقي،

وعد آمده است.وه 21: 1مق( 1116هق 1324)

-مقي ورنقدگي اع نايي وه مذهب كم قر از خقاور ويگري واخ ري در ص في

گرايقي گران در سقني وند و واري تاثيريداشت. هشدارهاي اين ك اب ورضد وي

ي خاورشناسقي واخ ر داش ه است. ن. ك: ان قاد واخ ر از تص ف خاور در مجله

ان قاد سخت حمدالله مسق في : ن. ك: Bوعد. ]وه ZDMG 28 :332آلمان

.111مق( در تاريخ گزيده، چ وراون، گيب: 1331هق ق 131)مق

[M اسلام واخ ري يعني شمال آفريقا وه سقبب دوري مقدتي ديرتقر وقا :

زده شدن در گري پس از سنيهاي هندو ايراني آشنا شد. در واقع ص فيانديشه

هنگامي وه واخ ر رسيد كه مغز هندو ايراني آن ضعيف شده و تص ف وه خاور،

نيز ديده ش د . "211ص رت يك مذهب سامي در آمده و د. پان شت

111"- M( وه زاده و در 186هق ق 316: اون خلكان گ يد: قشيري در )مق

هقق حقديث گفقت. پسقرش عبقدالله در 431مق درگذشت و در 1112مق 463

(.164ثقاب ص را روايت كرده است )« ص يفه الرضا» هق 311

111- B36: 2سبكي، طبقات شافعيه ‘ 11 -14 -11ي قشيريه: : رساله .

111"- M ي قشيري نب د. سلمي، او نعي ، هج يري ها ويژه: اين درد دل

-دادهها سر( همگي از اين نامه مق11هق ق 3 ي قرن )زدهو ديگر ص فيان سني

ايقن دهقد. نشان مقي د ليكن واقع تاريخ، درست عكس اين ادعاهاي ايشان راان

.ي نظقامي از خ اس ند وه اي سقلطه زدگان، وراي كمك وه خليفگان ميسني

ي ك ، نف ذ سياسي ايشان را ورملت رنج ديدهي عرب، دستدست رف ه

412

423 ققققققققققققققققققققققققققققققققققق 361 -331ص 4هاي وخشپان شت

ي چققارچ ب شققكن ك شققيدند تققا انديشققهايققران تثبيققت نماينققد. اينققان مققي

ي كقار گري وكشقند. ن يجقه گن سيزم واس اني ايران را وه درون چارچ ب سني

وق د. ي علمقي آن مقي زدگي عرفان ايران و از ميان رفق ن هسق ه ايشان، سنت

( نيز ديقده شق د. وقراي كقار انقدامي "M‚ 211 118تا "116هاي )پان شت

ديده ش د. M 143پان شت 412و وراي حلال و حرام ص 243ص

اي كققه وققا آن نگيققد، ي غزالققي از فلسققفهوققراي ققداكردن فلسققفه -112

مق( را ياد 1131هق ق 346ي او وكر اون عروي قاضي اشبيليه )مق ت ان گف همي

مد وقراي ويقران كقردن فلسقفه وقه دورن آن رفقت امقا شيخ او حا» كرد كه:

اين را علقي ققاري در شقرح شقفاي قاضقي عيقاض، چ «. ويرون شدن ن انست

آورده است. 311هق ص1211اس انب ل

113- B 11 -16: 1: احياء العل م.

114- B 112تاريخ : الاق صاد في الاع قاد، قاهره، چ قباني ادويات، وي.

113- B 13، 28، 1211: يافعي، روش الرياحين، قاهره.

116- B نيقز 131هقق ، ص 1328: ميزان الاعمال، قاهره، چ صقبري كقرد .

سقازي و خلاقيقات آن ارزشي فقه و وقه ويقژه شقاخ و وقرگ از وي 164همانجا

گ يد: كه خ د ورخلاف ا مقاع فقيهقان عقايقد گف گ كرده است. او آشكارا مي

-ذيرف ه است. اين ك اب ورزماني گ اه است كه غزالي تازه وه گ شهص فيان را پ

هقاي او زني نرف ه و د، و از نظر پيشرفت انديشقه نشيني گراييده هن ز وه پرسه

داراي اهميت وسيار است.

111- B 11‘ 81: 1: احياء عل م الدين.

تقر اسقت، در ايقن نزديقك شعراني، ص في ديگقر كقه زمقانش وقه مقا -118

هقا در شقعارهاي ي كلامي، وراي سنجش ف اهاي مخ لقف مقذهب واره زمينه

ويقژه پيشقنهاد كقرده، ايهقا وقا يكقديگر، نظريقه پرس شي، و تعيين رواوط آن

دوخق د اسقت؛ شقريعت خق د ي كه وه م ب آن: هقر ف ق ا را ارزشقي ويقژه

دارد. سنگين وراي مكافاتي كه تن نيرومند يا ايماني ي سنگين و سبك در ه

413

361ص 4هاي وخشقققققققققققققق پان شتققققققققققققققققققققققققققق 426

خ اهقد، سقبك وقراي دارند و خدا از ايشان پارسقايي و گذشقت مقي اس ار مي

نمايقد. پقس انگقاري مقي نات انان كه شقريعت وقر ايشقان آسقان گرف قه، سقهل

هققاي فقهققي كققه در يققك مسققاله ف اهققاي گ نققاگ ن دارنققد، هققر يققك گققروه

ي شريعت هس ند كه ارزش مذهبي وراور داشق ه اخق لاف ي يك در هنماينده

ميقزان » ها نسبت وه در ه است. از همين روي شعراني ك قاب خق يش را آن

.ZDMG 38 :616ي خاورشناسي آلمان ناميده است. ن. ك: مجله« الشريعه

هاي خ د كشف وقزرگ اينك وايد گفت كه اين نظريه را كه شعراني در ك اب

خ يش خ انده است، در حقيقت ويش از پنج قرن پيش از او، او طالقب مكقي

هق پيشنهاد 1311چ قاهره 21: 2« ياق ت القل ب» مق( در 116هق ق 386)مق

اي اين مرد خس ان است.هنم ده است. غزالي نيز وه وهره ورداري از تاليف

مقق ( وقاز گردانيقد. 8هقق ق 2ي )هاي اين مساله را وقه سقده ت ان هس همي

مقق( ميقان دوحقديث 111هقق ق 181م دث پارسا، عبد الله وقن مبقارك )مقق

ي وقه عق ام روي م ناقض چنين آش ي داده است كه: يكي وه خق اص و ديگقر

(. ن. ك: 312: 1 1311چ ققاهره « م ققين ات اف السادات ال» از )دارند. مي

ي آشق ري ي اون مبارك در مجلقه درواره M. Hartmmannهارتمان چهآن

آورده است. 241: 23

[M :ونقدي مقذهب از آثقار مقان ي اسقت كقه ي در قه گفت: انديشه ديوا

( ميققان مققق 8هققق ق 2ي )از و داييققان گرف ققه و دنققد، ايققن انديشققه در سققده

داشت و وا حك مت سني كقه ماننقد مقذهب هاي مسلمان رواج ميگن سيست

ونقدي و د. در قه ( در مبارزه مي364وندي است )صمركز و در هزردش ي وي

ش د. اگر وياد آري كقه عبقد الله در آثار ص فيان و اسماعيليان فراوان ديده مي

نيفقه و اصق اب راي ) اوقن نقدي هقا و طرفقدار و ح فيمبارك صاحب تقال اون

( و اس اد سهل ش ش ري، خ د ثروتمندي هندو زاده، م لد مرو، و 228 ‚212

كقرد نققل مقي اي و ده، كه سخنان حكمت آميز او دوست گبر خق د م لا شده

داشققت )عطققار( و در دل مققردم وققيش از هققارون رشققيد خليفققه ققا مققي

414

421ققققققققققققققققق قققققققققققققققققق 362 -361ص 4خشهاي وپان شت

ي هنقدي مسقاله وقه پقيش ( خ اهي دانسقت كقه ريشقه 231: 2)اون خلكان

رسد.مق ( نيز مي 8هق ق 2ي ) از سده

118"- M ا وايد وه فرق ميان حل ل و ات اد آگقاه وق د. ات قاد : در اين

ي وحدت و د هندي اسق ار اسقت. ي هندي است كه ورزمينهاوا خدا انديشه

اي ، ماننققد قطققرهچقق ن حققلاج وققادوري سق ن از عققدميات مققاده انسقاني هقق

ي دوئيقت خقالر و مخلق ق وا درياي و د م دمي گرديد. اما حل ل ورزمينه

ي هندي و يهق دي اسقت. خقداي اي ميان دو انديشهاس ار شده، آش ي گ نه

كند. هرگاه غزالي وه ات اد حملقه الر هان در آدمي مانند مسيح حل ل ميخ

نگقد وقا قا كقه وقا حلق ل مقي كند، نظرش وه عرفان هنقدي اسقت و آن مي

مسي يان در س يز است.

118""- M ( و وصقفي : وراي دايي احكام عقلقي از احكقام سقمعي ،)

ي هندو ايرانقي ايقن انديشقه ( و ريشه وصفيار اء در احكام شرعي )سمعي ق

ديقده 411ص 4وخقش 141پان شت ‘ 246 -242ص 3وخش "26پان شت

ش د.

.34: 1ا ياء العل م غزالي، -111

[M هقاي مسقلمان گرف قه اسقت. : غزالي اين انديشه را نيز از گن سيسقت

دل او گ يقد: حقيققت انسقان مقق( مقي 831هقق ق 243راوندي شقيعي ) مقق

هاي (. وراي فه مقام دل نزد مان ي و گن سيست26: 2است )مقامات اشعري

ديده ش د . 411 -411ص 141مسلمان پان شت

211- B ي اسقلام، هقانس وقاور : وراي اين تغيير ن. ك: مجم عهHans

Bauer 4 :131.

211"- M مجراي تاريخ ناديقده ها را درچنان كه نبايد اثر شخصيت: ه

گرفت، نيز نبايد نيروي م يطقي كقه ايشقان را آفريقده اسقت فرامق ش كقرد.

هاي غزالي در خقاور، و ورخق رد آن مقاومت انديشهچه در اين ص رت، رواج وي

اب خ اهد ماند.وا مقاومت در غرب وي

ه اعراب ما در خاور، در عصر غزالي وا ملت ايران رووه رو هس ي ك

413

362ص 4هاي وخشقققق پان شتققققققققققققققققققققققققققققققققققققق428

مها را در خ د ذوب كرده، افكار گن س يك خ يش را در مدت پن قرن وقا

ي ايشقان آمقده هاي گ ناگ ن وراعقراب و وركشق رهايي كقه زيقر سقلطه مبارزه

كرده و د. و د، عملا ت ميل

هقاي ها پس از فرونشس ن ي رش تازيان وه ص رت ايجاد انجمقن اين ك شش

داد و وقا كشق ار و زنقدان و آدم هاي مقذهبي رخ مقي ( و گروه231علمي )ص

ي س م دروار خلافت عقرب اضقافه وركشق ار، گرفت. در سدهها پاسخ ميس زي

(. ليكن مام ن 418 -411ص "168دست وه مبارزه ايدئ ل ژيك زد )پان شت

ي ي نقان تقن در ي فلسقفه عباسي كه وه منظ ر مبارزه وا گن سيزم وه تر مه

داده و د، وا اين رف ار خ د ضرو ي سهمگين وردي ار ولند تسنن و خرافات زد از

ي م عصققب م كققل، وققراي بققران آن ايققن روي انققدكي پققس از او، خليفققه

م سقني را يكسقره وقه ت حيقد شكس گي، فشار ورگن سيزم را افزوده و راه اسلا

ي فشققارهاي يققاد شققده ي چهققارم، دو اثققر ادامققه عققددي انققداخت. در سققده

مق( ن عي 1121هق ق 412چ ن سلمي )مق رو ص في، ه هاي ميانهگن سيست

هاي تندرو شيعي نيز وه دست كلينقي )مقق نمايي آغاز نم دند. گن سيستسني

او مق( كاري مانند 111هق ق 381مق( و اون واو يه صدوق )مق 141هق ق 321

(، 333’ 333ص 16 ‚13هقا )ونقد زدگي گن سيسقت سنيرا انجام دادند. اين

مق( 141هق ق 331 ا كه اشعري )مق سنيان را نيز يك گام ل كشانيد، تا آن

تر از ضروت مام ن ي آهنين ضد گن سيزم و فلسفه را دريده ضرو ي سختپرده

مقق( و 1122هقق ق 413ي پنج ، مفيد )مقق در سده ور پيكر تسنن وارد كرد.

نما كردند. در عين مق( نيز گن سيزم شيعي را سني1161هق ق 461ط سي )مق

هقاي مقق( خطبقه 1113هقق ق 416حال و در همقين وققت سقيد رضقي )مقق

ي شقرعي را پشق انه « البلاغقه نهقج » ي علي را گردآورد و گن س يك پراكنده

. گن سيزم ص في نيز وه دست و نعي اصفهاني )مقق ي گن سيزم ساختانديشه

هق463مق( و هج يري )مق 1112هق ق 463مق( و قشيري )مق 1138هق ق 431

مق( همان كار را انجام داد 1188هق ق 481ي انصاري )مق مق( و خ ا ه1112ق

(422 -421ص "111)پان شت

416

421ققققققققققق قققققققققققققققققققققققققققققق 362ص 4هاي وخشن شتپا

ي وغداد مقاومت همي كقرد و سق زانيدن دروار خليفه كاياتوه هن ز اما تسنن

(. تقدريس 441داشقت )اوقن اثيقر سقال ها ادامه مقي هاي گن سيستك اوخانه

نمقا كه نظام الملك سقني هاي اشعري نيز ممن ع و د، تا آنفلسفه ح ا از ك اب

ني را وه خاك سپرد.ي تسنن واس اهايش لاشهواگش دن مدرسه

اندك ت ه ودين دورنماي ريان تاريخ در خ اهي يافت كه غزالي م سس او

وه در آن م قيط ها و آب رنگ زدن وه آنن پراكندهتسنن گن س يك ز تدوي

وقه ري اشعري و غزالي نسقبت رنگ و د، كاري نكرده است. آرف ه، اما ك انجام

د، و لقذا مذهبشقان مق رد پشق يباني م يط ايقران آن روز عققب اف قاده و دنق

-281ص 3وخقش "111كاراني چ ن نظام الملك ط سقي )پان شقت م افظه

كقار خق د را هقاي م افظقه چنان كه نظام الملك مدرسه( قرار گرفت. ه 281

» ي اسماعيلي ساخت، غزالي هق هاي مخفي دروس م رقي شيعهورضد ح زه

تقر كلينقي و اوقن واو يقه و ط سقي يخ د را در وراور ك ب م رقق « احياء العل م

ي گرفت، انديشههاي غزالي ص رت نميترويت داده است. شايد اگر ظاهر سازي

سقره اش تسقنن پيقروز شقده كقارش را يقك تر شيعه وررقيقب پ سقيده م رقي

ي ت ان خقدمات غزالقي را وقه پيشقبرد انديشقه ي اينها نميكرد. اما وا همهمي

ي گن سيزم فلسفي ايران ناديقده گرفقت. غزالقي كقه در يقك خقان اده انساني

ها را گرف قه هاي م رقي گن سيستگن سيست ايراني پرورش ياف ه و د آم زش

لباس تسنن پ شانيد و رواج داد و خرافات ايشقان را وقه خ دشقان پقس داد و

زالقي هقاي غ ت انست از خش نت و ت حش سنيان وكاسقت. كقج دهنقي او تا مي

وه فلسفه و گن سيزم، در وراور رسمي كردن اص ل م رققي انسقاني آن، گرچقه

در لباس دشمن و د، سزاوار ن عي سق ايش اسقت. وقه همقين سقبب م رخقان

داشق ند و ماننقد شقع ويان واسق ان، وقه تر مقي ي شيعي كه نظري ژرففلسفه

ر لباس و وه هر زوقان تاييقد ان رناسي ناليزم مذهبي مع قد و دند و حر را در ه

غزالي را« ذريعه» و صاحب « مجالس الم منين» چ ن صاحب كردند، ه مي

411

363 -362ص 4هاي وخشققققققققققققق پان شتقققققققققققققققققققققق 431

وينشقان ققرار گرف قه اند و از اين راه م رد اع راض سقاده شيعي وه شمار آورده

م ه شدند. « شييعه تراش» وه

ي انقدلس و قث نقداري . مقا لاما در غرب وضع ديگر و د. ما از ملقت اسقپاني

اف قادگي رو هس ي كه ملقت اسقپانيا وقه سقبب عققب ا وا تازيان رو وهدر آن

ن انست ايشان را ذوب كند از اين روي پس از مدتي وه سقبب ضقعف اعقراب

ندلس وا تمقدني ورخق رد نكقرد تقا م مقدن ايشان را ويرون انداخت، عرب در ا

ا از گن سيزم خبري نب د تقا ويقام زد، از ايقن روي هنگقامي كقه ش د. در آن

هقا آتقش هاي غزالي شقنيد وقراي سق خ ن آن و ي گن سيزم شرق را از ك اب

ويافروخققت. در شققمال آفريقققا نيققز هنگققامي تصقق ف پذيرف ققه شققد كققه قققبلا

زده شده و مغقز هنقدو ايرانقي آن تقرويقا نقاو د گرديقده و تنهقا در شرق سني

نيقز ديقده 424ص 111M ا رسيده وق د. پان شقت پ ست خرافاتي آن ودان

ش د.

.2ياداشت ZDMG 33 :611ن. ك: -211

212- B ن. ك: شرح هانس وقاور :Hans Bauer 4ي اسقلام مجم عقه :

ي انجمققن آمريكققايي خاورشناسققي مجلققه« زنققدگي غزالققي» مكدونالققد ‘ 131

.16ص 1811: 21

ت انققد القققاب سقق ايش آميقز ديگققري هقق وققراي غزالققي خ اننقده مققي -213

ي ققاهره شق د كقه در مق زه چه ورپشت يك قلمدان ديقده مقي وياود. مانند آن

كقش شقده غزالقي پقيش شق د، گ ينقد وقه داري مقي )دار الاثار العرويقه( نگقاه

1116ي مصققر، سققال ي م سسققهاسققت، ولققي در آن شققك اسققت. )نشققريه

ن. ك: گلقدزيهر « مجقدد » ي ا معرفي شده اسقت(. دروقاره كه در آن 31ص

ي دانشققگاهي فلسققفي در مجم عققه« سققي طي و ويژگققي كارهققاي ادوققي او»

وعد.وه 1ص 81ي رهدو 1811تاريخي وين

14ص 1114چ دارمشقق ات « مقققدمات ك ققاب الهدايققه » ن. ك: -214

.2پادداشت

214"-M اند. ها گرف هرا نيز سنيان از گن سيست« حجت» ي : واژه

418

431ققققققققققققققققققققققققققق قققققققق 363 -363ص 4هاي وخششتپان

ن ان يكي از در ات مذهبي اسماعيليان است كقه صقاحب آن يقك اين واژه ع

ي آن ديققده وققاوي وققزرگ ويققژه« كققافي» داشققت. در منطققه را زيققر نظققر مققي

« حجقه الزمقان » مق( مخ ار ثقفي را 1هق ق 1ي )ش د. كيسانيان در سدهمي

دين را وق « ي زروانخ قه » ناميدنقد. دور نيسقت كقه ن يسقندگان عقرب مي

در آدب فارسققي « ي دورانخ ا ققه» ي شققكل تصقق يف كققرده واشققند. واژه

رف ه است.تا عصر صف ي نيز وه كار مي

213- B ها از مقالات گلقدزيهر ي خص صيات غزالي، ورخي وخش: درواره

ديده ش د. 113 -114ي فرهنگ معاصر صدر مجله

[M ا نهاده شده است .در اين 211عروي پان شت : در چاپ

216- B3ي يك مسقلمان اسقت )اوقن سقعد : نماز نشانهA :234‚ 3 :

خ نقده. « گقروه نمقاز » در يكي از اشعار حارث ون عبدالله مسلمانان را (.143

(. 1 ‚43نماز را زو مسلمانان ن ان شمرد ) او ي سف، ك اب الخراج وي

[G اسماعيل فقيه و دانشمند : ور يكي از همزمانان احمد حنبل، حرب ون

السقنه و » گرف ند كه در ك اوش مق( چنين خرده 111هق ق 288كرماني )مق

داشت ناسزا گف ه )ياق ت، وه ورخي از اهل نماز كه وا وي اخ لاف مي« الجماعه

( .213: 3معج البلدان

211- B 1113ي گلدزيهر ورك اب م مد ون ت مرت، زاير قدمه: ن. ك: م

.61 -38ص

. 366 -363: 3ي غرافيايي عرب، دوگ يه، ك اوخانه -218

.31ي گلدزيهر ور م مد ون ت مرت، همانجا صن. ك: مقدمه -211

ZDMG 62 :3ن. ك: تققاريخ نققبش حنبليققان، از گققادزيهر در -211

گ يققد: ( مققي213ص 3وخققش 86اوقق معمرهققذلي )پان شققت در ققاي ديگققر

پسقندد، وينقد، نمقي شقن د، نمقي گ يد، نمقي هر كس وگ يد: خدا سخن نمي»

ها الب ه مع زله راهي ز تاويل اين صفت« ش د، كافر خ اهد و دخشمگين نمي

ن داد و داش ند، اما خ د احمد حنبل ه هنگام آزمايش ضعف نشانمي

411

366 -363ص 4هاي وخشقققققققققققققققققق پان شتقققققققققققققققق 432

قا كقه خق دش چيزهايي گفت و انش را خريد و از شكنجه رها كرد، تقا آن

گفت: كقافر شقدي تقا ت انسق ي آزاد شق ي )كفقر گف قه ويقرون آمقدي ( مي

.36: 2تذكره ال فا

-از فقيه سقخت 111: 6عد ، نيز اون سZDMG 31 :313ن. ك: -211

هقا مق( ورخي گف ه 114هق ق 16ك ف اوراهي نخعي همزمان حجاج ) مق گير

ها لگام خش خ يش ور ايقن مقذهب وقاز ي مر يان ياد نم ده كه در آندرواره

رسقاند و آن را تنهد و مردم را از عاقبت آن و از آمد و شد وا پيروان آن مقي مي

آورد. ي كافر يا كفر ور زوان نميگاه واژهخ اند. ليكن هي ودعت و ن آورده مي

وينققي كققه نققزد ي م عصققبانه را مققيي روحيققهي دوم هسقق هوققاري در سققده

ي نقازه گير زنده شده است، كقه از شقركت در و گروهي سخت ث ريسنيان

ر صق رتي كقه وي در زنقدگي پرهيزگقار و يك مر قي خق دداري ورزيدنقد، د

( امققا مسقلمانان ايشققان را كققافر 234 -232: 6وقق د ) اوقن سققعد سق ده مققي

هاي نرمش در اين عصر نيز، سرزنشي اسقت كقه سقنيان خ اندند. از نشانهنمي

چنان كه گناهي كرده واشد.ث ري وراين رف ارش، دريافت داشت، ه

211"- M ي گيقري در سقده ايد و ان نرمش نخس ين سده و سقخت : ش

دوم را چنين ت ضيح داد كه اسلام نقزد سقران عقرب در آغقاز كقار كقه هنق ز

ي ايشقان و وقه سقلطه شعارهايش شكل قطعي وه خ د نگرف ه و د، ز تسلي

ك هر كاري يا عقيدتي كه در شقمار شهادتين شرطي نداشت. سپس ك تلفظ

گشت، نخست در مركقز د و ور شرط مسلماني افزوده ميششعارها اگزين مي

اندك وه مناطر دورتر سقرايت گرديد و سپس اندكخلافت ورمردم ت ميل مي

ي مردم دماوندمق( درواره 11ق ق ه 4ي )كه مقدسي در سدهشد. چنانمي داده

گ يد: اين مر يان از مسلماني تنها شقهادتين را وقر زوقان رانقده و ماليقات مي

كققه ققرات مع زلققه و شققيعه در انكققار معجققزه ي ديگققر آندادنققد. نم نققهمققي

داشقت كقه هنق ز معجقزه در شقمار عقايقد سقني دول قي تا هنگامي ادامه مي

( نقرمش سقنيان در وراوقر 34 -32ي معجقزه، كقا تثبيت نشقده وق د ) مقالقه

.

481

433قققققققققققققق ققققققققققققققققققققق 368 -366ص 4هاي وخشان شتپ

قدريان نيز تا هنگامي ادامه داشت كه عقيدت بر ص رت رسميت نياف ه وق د.

ي سني مق( معجزه و بر وه ص رت عقيده 1هق ق 3ي )كه در سدهپس همين

تقرين ي سياسقي گرف قه م قب سقخت ها نبهدول ي در آمد، مخالفت وا آن

( كقه نخسق ين 212چنين است افكار قرامطه )پان شقت ها گرديد. ه مجازات

داشت و از طرف دولت وا واكنش سخت رووه رو ي نظري ميي آن نبهمرحله

تقرين مقاومقت دولقت كه وه سياست مداخله كرد وا سختشد، ولي هميننمي

عروي رووه رو گشت.

چه از عقايد رعراق و ايران، هر آنكه: هنگام ي رش عرب وي سخن آنچكيده

مقاومت قزو عقايقد عقرب در آمقد، زيقرا كقه و مي وه عروي گردانيده شد وي

داش ند تا ورخق ردي روي دهقد. ولقي اي گس رده همراه نميمها مان انديشه

هايي را كه وا ذوق و كه آراء م ضاد م لي وه عروي تر مه شد، اعراب آنهمين

ر و د پذيرف ه ديگران را زندقي و كفقر ناميدنقد. پقس منافع اق صادي آنان

ي گيقري مرحلقه ناشي از خلاء عقيدتي عرب و سخت ،ي نخستنرمش مرحله

دوم ناشي از خش نت ص رايي ايشان و ده است.

تري نيز هست مانند حك پاك انديشي و امانت قرمطيان كقه آراء نرم -212

ش د.ديده مي 86: 1در ياق ت مرگلي ث

از سن سي ديده « المقدمات الكلاميه» آراء دارندگان چنين عقايد در -213

: نرمش غزالي ناشي M] 112 -16ص J . D. Lucianiش د. چ ل سياني مي

و پان شقت طبقري در 123گقري او. ص از گن سيزم خان ادگي او است نه سني

ديده ش د . 3وخش 3وند

.113و 81: 1 احظ، حي ان -214

213- B الاسققلام و الزندقققه، چ قبققاني، قققاهره، ترقققي : فيصققل ال رقققه وققين

پقردازد. هاي ديگر نيز غزالي خ د ودين مساله ميدر وخش 1111هق ق 1311

وعد.وه 111ص« الاق صاد في الاع قاد» مثلا در

481

368ص 4هاي وخشپان شت قققققققققققققققققققققققققققققققققققققققق 434

گري پس از غزالي، م كلمي پر الب ت ه است كه در تاريخ سني -216

نيز در ZDMG 62 :23تعصب مانند آن حنبلي پرش ر تقي الدين اون تيميه

اين مساله وه غزالي نزديك شده است. در حالي كه هميشه ويش از خردگرايان

، چ هقق 1323ي اخقلاص )ققاهره تاخ ه اسقت. وي در تفسقير سق ره وراو مي

رسقد كقه قا مقي ( گريقزي وقدين مسقاله زده، وقه آن 113 -112نعساني ص

ت ان كافر شقمرد، رو را نميمع زليان و خار يان و مر يان و نيز شيعيان ميانه

هقا خطقايي ندارنقد. پذيرند و ز تاويل آنزيرا كه ايشان قرآن و حديث را مي

يقن ف ق ا مسق ثنا ايشان وراحكام مذهب اع قراض ندارنقد. لقيكن هميقان از ا

كنند. نيقز واكانه انكار ميي أسماء و صفات خدا را ويهس ند زيرا كه آنان همه

هقا و احكقام و شقعارها كه ارزشقي وقه پرسق ش اسماعيليان مخص صا وراي آن

هاي ديگر مانند آن. كه وقا روانه و رايدهند. ودين ترتيب در اين راي ميانهنمي

تق اني چنين در دو راي م نقاقض ديگقر مقي ه . رند سنت واس اني نرمش

هقاي ي حنبلي، در ضديت وقا تعريقف غزالي را وا دشمن سرسخت او اون تيميه

رديف وياوي . كلاسيك و مذهبي اسلامي، ه