ΠΕΚ ΛΑΜΙΑΣΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΝΕΟΔΙΟΡΙΣΤΩΝΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2005 – 2006Α΄ ΦΑΣΗ

Πόλη: ΧαλκίδαΤμήμα: Δασκάλων

Εισηγητής: Ζώζουλας Δημήτρης – Σχολ. Σύμβουλος Π.Ε. 6ης Περ. Ν. Εύβοιας

Η πνευματική ανάπτυξη του παιδιού στη σχολική ηλικία και η σωστή διαπαιδαγώγησή του

1. Γενικά

Η σχολική ηλικία αρχίζει με τη φοίτηση του παιδιού στο Δημοτικό Σχολείο και τελειώνει με την έναρξη της εφηβείας. Η φοίτησή του στο σχολείο, αποτελεί ένα σημαντικό σταθμό στην εξέλιξη της προσωπικότητάς του. Αρχίζουν να χαλαρώνουν οι δεσμοί με τους γονείς του. Σ’ αυτή την περίοδο το παιδί είναι πιο ήρεμο, υπάκουο και προσαρμόζεται εύκολα. Με λίγη προσοχή και συμπάθεια ο δάσκα-λος ή η δασκάλα, κερδίζει αμέσως την αγάπη του.

Στις πρώτες τάξεις το παιδί, νιώθει έντονα τις λογικές και συναι-σθηματικές πιέσεις του σχολικού περιβάλλοντος. Το σχολείο είναι συναισθηματικά ουδέτερο και έχει πολλές απαιτήσεις. Το παιδί είναι αναγκασμένο να προσαρμοστεί γρήγορα στο καινούργιο περιβάλλον. Η αλλαγή του τρόπου ζωής και η εμφάνιση των σχολικών υποχρεώ-σεων και καθηκόντων, αποτελούν γι’ αυτό μια μεγάλη δοκιμασία.

Το παιδί, μέχρι να φοιτήσει στο σχολείο, ζούσε μέσα στο γνωστό περιβάλλον του σπιτιού ή σε περιβάλλοντα που έμοιαζαν πολύ με αυτό. Με το ξεκίνημα της μαθητικής του ζωής, κάνει ένα μεγάλο βήμα. Βρίσκεται σε ένα καινούργιο περιβάλλον, που είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο του σπιτιού. Γι’ αυτό, και στην περίπτωση ακόμα που είναι κατάλληλα προετοιμασμένο (γονείς, νηπιαγωγείο κ.λπ.), δυσκολεύεται να προσαρμοστεί. Αν τα πρώτα βήματά του από το σπίτι στο σχολείο γίνουν με επιτυχία και ευχαρίστηση, τότε η παραπέρα προσαρμογή του στο σχολικό περιβάλλον, είναι συνήθως ικανοποιητική.

1

2. Πνευματική ανάπτυξη

Θεμελιώδης νοητική ικανότητα του νηπίου, είναι η συμβολική λειτουργία. Πρόκειται για την ικανότητα αναπαράστασης ενός πράγματος ή γεγονότος με κάποιο άλλο. Το παιδί μπορεί να παράγει εσωτερικά σύμβολα, τα οποία αντιπροσωπεύουν αντικείμενα ή συμβάντα, ακόμα και όταν αυτά δεν τα βλέπει. Η λειτουργία αυτή, προσδίδει στη σκέψη ευκαμψία και πλαστικότητα. Αποτέλεσμά της είναι και το συμβολικό παιχνίδι. Π.χ. το παιδί χρησιμοποιεί ένα κουτί για αυτοκίνητο.

Κατά τη σχολική ηλικία, το παιδί πραγματοποιεί στον τομέα της νοητικής ανάπτυξης μεγάλη πρόοδο. Η σκέψη του αλλάζει και γίνεται λογική, αλλά παραμένει συγκεκριμένη. Βρίσκεται στο στάδιο των συγκεκριμένων λογικών πράξεων. Το παιδί κατά την περίοδο αυτή, δεν μπορεί να εργαστεί λογικά, χωρίς το συγκε-κριμένο. Είναι ικανό να κάνει πλήρεις λογικές πράξεις, όταν όμως έχει μπροστά του το αναγκαίο εποπτικό υλικό. Μπορεί να διατυπώνει κανόνες και νόμους, που αναφέρονται όμως στη συγκεκριμένη πραγματικότητα.

Δύο είναι τα κύρια γνωρίσματα των συγκεκριμένων νοητικών ενεργειών:

Η σκέψη στηρίζεται στα πράγματα και ενεργεί αργά. Η σκέψη είναι αντιστρέψιμη.

Η αντιστρεψιμότητα της σκέψης είναι ένα γνώρισμα της νοημοσύνης. Η ιδιότητα αυτή δεν υπήρχε στις προηγούμενες περιόδους. Η σκέψη ήταν μονόδρομη. Τώρα γίνεται αμφίδρομη.

Το παιδί που βρίσκεται στο στάδιο των συγκεκριμένων νοητικών πράξεων, είναι ικανό για πολλές λογικές ενέργειες, άγνωστες στις προηγούμενες περιόδους. Οι σπουδαιότερες απ’ αυτές είναι:

Η ταξινόμηση. Μπορεί να ταξινομεί πρόσωπα και πράγ-

ματα, με κριτήρια λογικά, ορθά. Η σειροθέτηση. Είναι ικανό να τοποθετεί τα πράγματα σε

σειρές, ανάλογα με το μέγεθός τους. Ο αριθμός. Στην ηλικία αυτή κατανοούνται δύο βασικές

ιδιότητες του αριθμού: η ποσότητα την οποία αντιπροσω-πεύει (απόλυτος αριθμός) και η θέση της ανάμεσα σε άλλες ποσότητες, μικρότερες ή μεγαλύτερες (τακτικός αριθμός). Η διπλή αυτή κατάκτηση, επιτρέπει τον άνετο και ακριβή χειρισμό των αριθμών.

Οι φυσικές ποσότητες. Στην ηλικία αυτή κατακτά την έννοια της διατήρησης των διάφορων φυσικών ποσοτήτων: της ύλης, του βάρους και του όγκου. Αναγνωρίζει δηλαδή, ότι ένα πράγμα παραμένει το ίδιο ποσοτικά και ποιοτικά, παρά τις τυχόν εξωτερικές μεταβολές που έχει υποστεί. Πρώτα κατακτάται η έννοια της ύλης (7ο με 8ο έτος), κατόπιν η διατήρηση του βάρους (9ο με 10ο έτος) και τελευταία η διατήρηση του όγκου (11ο με 12ο έτος).

2

Ο χρόνος. Την έννοια του συγκεκριμένου χρόνου, τη σχη-ματίζει το παιδί γύρω στο 8ο έτος και του αφηρημένου στο 11ο. Αντιλαμβάνεται πρώτα το παρόν, έπειτα το μέλλον και τέλος το παρελθόν. Συχνά τα μικρά παιδιά συγχέουν το παρελθόν με το μέλλον.

Σχετικά με το χρόνο, πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα παιδιά της προσχολικής και σχολικής ηλικίας ενδιαφέρονται περισσότερο για το παρόν, οι έφηβοι για το μέλλον και τα άτομα της τρίτης ηλικίας για το παρελθόν.

Στη σχολική ηλικία, ο εγωκεντρισμός του παιδιού βαθμιαία υπο-χωρεί και τη θέση του παίρνει ο ορθολογισμός. Αρχίζει να κάνει ορθή εκτίμηση των ικανοτήτων του, σε σχέση με εκείνες των συμμαθητών του. Η αυτοεκτίμηση όμως και η εκτίμηση των άλλων που κάνει, δεν είναι πάντοτε σωστές.

Η περιέργεια του παιδιού είναι μεγάλη. Ερευνά το περιβάλλον του για να το γνωρίσει. Είναι ένας πολυμήχανος Οδυσσέας στη λύση πρακτικών προβλημάτων. Δεν ενδιαφέρεται μόνο για το «τι» των πραγμάτων, αλλά προχωρεί και στο «γιατί». Προσπαθεί δηλαδή να βρει τις αιτίες, και έτσι σχηματίζει ορθές γνώσεις.

Η φαντασία είναι πνευματική λειτουργία που δεσπόζει ως το 8ο έτος του παιδιού. Γι’ αυτό και οι παραστάσεις του ως την ηλικία αυτή, περιέχουν πολλά φανταστικά στοιχεία. Από το 9ο έτος όμως, που η φαντασία περιορίζεται από τη λογική, γίνεται δημιουργική και συνδυαστική. Τώρα θέλει να επιβεβαιώσει τις φανταστικές του υπο-θέσεις με εξερευνήσεις, κατασκευές και την κατανόηση των φυσικών φαινομένων.

Τα ενδιαφέροντά του για μάθηση είναι πολύ αναπτυγμένα. Μα-θαίνει συντομότερα και ευκολότερα. Του αρέσει να διαβάζει περιπε-τειώδη διηγήματα και διηγήσεις για μικρά παιδιά, που κατορθώνουν να αντιμετωπίζουν με επιτυχία πολλές δυσκολίες. Μέσ’ από τα βιβλία, βρίσκει λύση σε ορισμένα από τα προβλήματα που το απασχολούν.

Γενικά, αυτό που χαρακτηρίζει τη σχολική ηλικία στο νοητικό τομέα, είναι ότι οι λογικές πράξεις εκδηλώνονται στο επίπεδο του συγκεκριμένου, της πραγματικότητας και συνεπάγονται το χειρισμό του υλικού. Με πιο απλά λόγια, το παιδί σκέπτεται περισσότερο με τα χέρια του, παρά με το μυαλό του.

Στον τομέα της γλωσσικής ανάπτυξης, παρατηρείται μια

εντυ-πωσιακή βελτίωση, τόσο στο ποσό των λέξεων όσο και στην ποικιλία και ακρίβεια της σημασίας τους.

Ένα παιδί που ζει σε ευνοϊκό οικογενειακό περιβάλλον, στην ηλι-κία των έξι ετών, χρησιμοποιεί γύρω στις 2500 λέξεις. Το λεξιλόγιό του αποτελείται περίπου από 1400 ουσιαστικά, 750 ρήματα, 150 επίθετα και γύρω στις 200 λέξεις από τα υπόλοιπα μέρη του λόγου. Με τη φοίτησή του στο σχολείο, το λεξιλόγιό του συνέχεια βελτιώ-νεται και πλουτίζεται. Στο 11ο-12ο έτος, το λεξιλόγιό του αποτελεί-ται από 7000 περίπου λέξεις.

3

Σημαντική πρόοδο στη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού, αποτελεί το γεγονός ότι γύρω στο 6ο έτος, ο λόγος του από εγωκεντρικός που ήταν κατά την προσχολική ηλικία, αρχίζει να γίνεται κοινωνικο-ποιημένος. Δηλαδή, από μονόλογος, γίνεται διάλογος.

Κορυφαίες κατακτήσεις του παιδιού της σχολικής ηλικίας, είναι η ανάγνωση και η γραφή. Οι δεξιότητες αυτές ανοίγουν νέες προ-οπτικές, αλλά συχνά δημιουργούν και νέες δυσκολίες στην όλη ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και προσαρμογή του παιδιού.

Έχει διαπιστωθεί ότι οι γλωσσικές δεξιότητες είναι πιο αναπτυγμέ-νες: στα κορίτσια, στα ευφυή άτομα, στα μοναχοπαίδια, στα πρωτό-τοκα, στα παιδιά με μορφωμένους και εύπορους γονείς, στα παιδιά που κατοικούν στις πόλεις.

Μέσα σε μια σχολική τάξη, οι διαφορές μεταξύ των μαθητών

στις νοητικές ικανότητες είναι σημαντικές. Μαθητές της ίδιας χρονολο-γικής ηλικίας διαφέρουν πολύ ως προς την ταχύτητα με την οποία αφομοιώνουν τα διδασκόμενα, ως προς την ικανότητα να λύνουν προβλήματα και να αντιμετωπίζουν καταστάσεις, ως προς τη σαφή-νεια και την οξύτητα των παρατηρήσεων κ.λπ.

Οι διαφορές στις νοητικές ικανότητες μεταξύ των μαθητών είναι πολύ μεγαλύτερες απ’ ό,τι συνήθως νομίζουν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί. Από έρευνες που έγιναν, διαπιστώθηκε ότι στην ίδια σχολική τάξη, οι πνευματικές ηλικίες των μαθητών, καλύπτουν μια έκταση έξη περίπου ετών. Δηλ. ο πιο «καθυστερημένος» μαθητής της Ε΄ τάξης του δημοτικού (ηλικία 11 ετών), μπορεί να αποδίδει νοητικά όσο ο μέσος μαθητής της Β' τάξης (ηλικία 8 ετών) και ο ευφυέστερος της Ε΄ τάξης, όσο ο μέσος μαθητής της Β' τάξης του Γυμνασίου (ηλικία 14 ετών).

Όλα τα μαθήματα του σχολείου, δε σχετίζονται στον ίδιο βαθμό με τη νοημοσύνη. Άλλα από αυτά έχουν μεγαλύτερη και άλλα μικρό-τερη σχέση. Βρέθηκε ότι μεγαλύτερη σχέση με τη νοημοσύνη έχουν τα γλωσσικά μαθήματα και ακολουθούν κατά σειρά η φυσική, η ιστορία, η γεωγραφία, η αριθμητική, η μουσική και τα τεχνικά.

Ενώ στη γενική νοημοσύνη δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα, διαπιστώθηκαν διαφορές σε ορισμένα είδη νοητικών λειτουργιών. Έτσι τα κορίτσια, υπερέχουν στην ταχύτητα της αντίλη-ψης, της συγκέντρωσης της προσοχής στις λεπτομέρειες, στη μηχα-νική μνήμη, στην επιδεξιότητα των κινήσεων και ιδιαίτερα των χεριών. Τα αγόρια υπερέχουν στο ποσό και στην έκταση των γνώ-σεων, στην κατανόηση του χώρου, στον προσανατολισμό, στις μηχα-νικές ικανότητες.

Τα κορίτσια, υπερέχουν επίσης σημαντικά στη γλωσσική ικανότη-τα. Έχουν πλουσιότερο λεξιλόγιο, καλύτερη άρθρωση και προφορά, μαθαίνουν ανάγνωση, γραφή, ορθογραφία και γραμματική ευκολό-τερα και ταχύτερα απ’ ό,τι τα αγόρια. Στις διαταραχές του λόγου, όπως ψευδισμός, τραυλισμός, αφασία, αλλά και στη δυσ-λεξία, το ποσοστό των αγοριών είναι σημαντικά μεγαλύτερο (6% αγόρια και 1% κορίτσια).

4

Τα αγόρια πλεονεκτούν στις μαθηματικές ικανότητες και σε αντικείμενα που έχουν σχέση με τις θετικές επιστήμες. Τα κορίτσια υπερέχουν στην ταχύτητα και την ακρίβεια εκτέλεσης των αριθμη-τικών πράξεων.

Γενικεύοντας: Τα κορίτσια υπερέχουν στο γλωσσικό μάθημα, στις ξένες γλώσσες, στη μουσική, στην τέχνη, ενώ τα αγόρια στα μαθηματικά, στη φυσική, στη γεωγραφία.

Σε όλες όμως σχεδόν τις έρευνες που έγιναν και πήραν ως κριτήριο σχολικής επίδοσης τη βαθμολογία στα μαθήματα, διαπιστώ-θηκε σημαντική υπεροχή των κοριτσιών, σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.

Τα κορίτσια υπερέχουν στη γενική σχολική επίδοση για τους εξής λόγους:

Ο ρυθμός ωρίμασής τους είναι ταχύτερος. Υπερέχουν (όπως αναφέρθηκε), στις γλωσσικές

δεξιότητες, που παίζουν σπουδαίο ρόλο σε όλα τα μαθήματα, με αποτέ-λεσμα να βοηθούν την άνοδο της σχολικής επίδοσης,

Ορισμένα γνωρίσματα της προσωπικότητας, που βοηθούν στη σχολική επίδοση, όπως υπακοή, πειθαρχία, επιμονή, επιμέλεια κ.λπ., παρουσιάζονται συχνότερα στα κορίτσια απ’ ό,τι στα αγόρια.

3. Συμπεράσματα - Υποδείξεις Έχει αποδειχτεί ότι το ποσό και το είδος των ερεθισμάτων και

των μορφωτικών ευκαιριών, που παρέχει το οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον, αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη νοητική και γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού στη σχολική ηλικία. Ειδικότερα, το οικογενειακό περιβάλλον συμβάλλει θετικά, όταν παρέχει πλούσια ερεθίσματα και ευκαιρίες για ποικίλη μάθηση και ενθαρρύνει τις πνευματικές ενασχολήσεις. Αντίθετα, το φτωχό σε εμπειρίες για μάθηση οικογενειακό περιβάλλον, προκαλεί σημαντική ανάσχεση στην πορεία της γλωσσικής και νοητικής ανάπτυξης του παιδιού.

Η φοίτηση στο σχολείο μετριάζει και αντισταθμίζει, ως ένα βαθμό, τις αρνητικές επιδράσεις του οικογενειακού περιβάλλοντος. Επιβάλ-λεται οικογένεια και σχολείο, να προσπαθήσουν να εξασφαλίσουν ένα περιβάλλον όσο γίνεται πιο πλούσιο σε εποικοδομητικά ερεθίσματα και μορφωτικές ευκαιρίες, γιατί έτσι βοηθούν την ομαλή ανάπτυξη του παιδιού.

Το παιδί στη σχολική ηλικία, βρίσκεται στο στάδιο των συγκε-κριμένων λογικών πράξεων. Οι λογικές πράξεις του δηλαδή, εκδηλώ-νονται στο επίπεδο του συγκεκριμένου και συνεπάγονται το χειρισμό υλικού. Γι’ αυτό είναι παράλογο ν’ απαιτούμε από τα παιδιά της ηλι-κίας αυτής, να αποστηθίζουν κείμενα και ορισμούς ή να διατυπώνουν κανόνες, αφού δεν έχουν ακόμα αναπτύξει την ικανότητα της αφη-ρημένης σκέψης. Επίσης, επιβάλλεται να μη γίνεται στο σχολείο μάθημα λογοκοπίας, αλλά η διδασκαλία να

5

είναι πραγματιστική και να δίνει την ευκαιρία στα παιδιά, να δοκιμάζουν ό,τι μαθαίνουν στο επίπεδο του συγκεκριμένου.

Επειδή σε κάθε τάξη οι διαφορές μεταξύ των παιδιών είναι μεγά-λες, ο δάσκαλος πρέπει να προσπαθεί να εξατομικεύει τη διδασκαλία και να την προσαρμόζει στην ιδιαιτερότητα του κάθε μαθητή. Εξατο-μικευμένη διδασκαλία, σημαίνει προσπάθεια προσαρ-μογής των διδα-κτικών ενεργειών, στην ατομικότητα του κάθε μαθητή. Δηλαδή στα ενδιαφέροντα, τις κλίσεις και γενικά στο επίπεδο των ψυχοσωμα-τικών του ικανοτήτων.

Επίσης, ο δάσκαλος πρέπει να παίρνει σοβαρά υπόψη του και τις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ αγοριών και κοριτσιών στις επιμέ-ρους ειδικές νοητικές ικανότητες.

Για τους μαθητές με μεγάλες ικανότητες, ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης, είναι ο εμπλουτισμός του διδακτικού προγράμματος. Εκτός δηλ. από τη συνηθισμένη ύλη, δίνεται σ’ αυτούς και άλλη, σχετική πάντοτε με τα διδασκόμενα. Έτσι, τους παρέχεται η ευκαιρία να εκπαιδεύονται ποσοτικά και ποιοτικά καλύτερα και να μη «βαριούνται» μέσα στην τάξη.

Κορυφαία κατάκτηση του παιδιού της σχολικής ηλικίας, στον το-μέα της γλώσσας, είναι η ανάγνωση και η γραφή. Γι’ αυτό εξαιρετικά κρίσιμη για την πορεία του παιδιού, είναι η πρώτη σχολική χρονιά. Το παιδί καλείται τότε, να κατακτήσει το μηχανισμό ανάγνωσης και γραφής. Η μύηση του παιδιού στην πρώτη ανάγνωση και γραφή πρέ-πει να γίνεται μέσα σε ευνοϊκό σχολικό περιβάλλον, που εξασφαλίζε-ται κυρίως με:

Την απουσία της πίεσης και του καταναγκασμού. Την ενθάρρυνση και ενίσχυση κάθε μαθησιακής προσπά-

θειας του παιδιού. Την αποφυγή δημιουργίας ανταγωνιστικής ατμόσφαιρας

με-ταξύ των μαθητών. Την ύπαρξη μιας ζεστής σχέσης μεταξύ δασκάλου και

μαθη-τή και μιας διάθεσης αμοιβαίας αποδοχής. Επίσης, στη σχολική ηλικία πρέπει να φέρουμε το παιδί, από

νωρίς, σε επαφή και με το εξωσχολικό βιβλίο και ιδιαίτερα το λογο-τεχνικό. Το καλό εξωσχολικό βιβλίο είναι απαραίτητο για τη γλωσσι-κή, νοητική, ψυχική και ηθική καλλιέργεια του παιδιού.

6