ΚΕΠΕ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2013/20

20

Φεβρουάριος

3,

201

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

Τεύχος

ΚΕΝΤΡΟΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥΚΑΙΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝΕΡΕΥΝΩΝ

ISSN 1109-6284

εξελίξεις

Oικονομικές

ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

Τετραμηνιαία έκδοση του ΚΕΠΕ Τεύχος Φεβρουάριος 320, 201

OIKONOMIKEΣΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

Μακροοικονομική ανάλυση και προβλέψεις

Δημόσια οικονομικά

Ανθρώπινοι πόροι και κοινωνικές πολιτικές

Αναπτυξιακές πολιτικές και κλάδοι

Ειδικά Θέματα

ISSN -1109 6284

Εκδότης:

Υπεύθυν έκδοσης:

Συντακτική ομάδα:

Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία:

ος

Γλωσσική και τυπογραφική

επιμέλεια

Τμήμα Εκδόσεων

Πληροφορίες:

:

www.kepe.gr

Διατίθεται δωρεάν

www.kepe.gr

ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ

ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

[email protected]

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΒΕΕ

ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ

Copyright 2013

ΚΕΝΤΡΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ

ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

A , Αθήνα, 106 72,

Τηλ.: +30-210-3676.300, 210-3676.350

Fax: +30-210-3630.122, 210-3611.136

:

Νίκος Βαγιονής

Τζέννιφερ Καβουνίδη

Γιάννης Μονογυιός

Ρίτσα Παναγιώτου

Γιάννης Παναγόπουλος

μερικής 11

Δικτυακός τόπος

Το περιοδικό αναρτάται στον δικτυακό τόπο

Ελένη Σουλτανάκη

Γιώργος Ψυχομάνης

Τηλ. 210 3676350

στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα.

Οι γνώμες και κρίσεις που διατυπώνονται στα άρθρα είναι των συγγραφέων και δεν αντιπροσωπεύουν αναγκαία

γνώμες ή κρίσεις του Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

εξελίξεις


ΠεριεχόµεναTεύχος 20 - Φεβρουάριος 2013

OIKONOMIΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2013/20 1

Πρόλογος 3

Εditorial 5

1. Μακροοικονοµική ανάλυση και προβλέψεις 7

1.1. Πρόσφατες εξελίξεις και προοπτικές στις κύριες συνιστώσες της ζήτησης 7

1.2. Πρόσφατες εξελίξεις στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών 13

1.3. Οι εξελίξεις του δείκτη τιµών καταναλωτή 16

1.4. Πιθανότητες καθεστώτος ύφεσης για την ελληνική οικονοµία: Τρέχουσα περίοδος και προβλέψεις 18

1.5. Οι προβλέψεις του υποδείγµατος παραγόντων για τις βραχυπρόθεσµες εξελίξεις στο ΑΕΠ 20

1.6. Οι προβλέψεις του υποδείγµατος SURE για τις βραχυχρόνιες προοπτικές του πληθωρισµού, της ανεργίας και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών 22

2. ∆ηµόσια οικονοµικά 24

2.1. Ανάλυση βασικών µεγεθών του ΠροCπολογισµού (∆ωδεκάµηνο Ιαν.-∆εκ. 2012) 24

3. Ανθρώπινοι πόροι και κοινωνικές πολιτικές 27

3.1. Εξελίξεις στην αγορά εργασίας 27

3.2. Το προφίλ της ανειδίκευτης εργασίας 35

3.3. ∆ηµόσια φαρµακευτική δαπάνη: Πρόσφατες εξελίξεις 43

4. Αναπτυξιακές πολιτικές και κλάδοι 48

4.1. Πρόσφατες τουριστικές εξελίξεις στην Ελλάδα 48

4.2. Παραγωγή ενέργειας από βιοµάζα: Επισκόπηση του εγχώριου δυναµικού και των επενδυτικών ευκαιριών 52

1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 1

Ειδικά θέµατα

Εξαγωγές και οικονοµική µεγέθυνση: Μια εµπειρική διερεύνηση στις χώρες της Ευρωζώνης 56

“Οικονοµικές Αδυναµίες” και οι επιπτώσεις τους στο κόστος της κρατικής χρηµατοδότησης 63

Η εισαγόµενη συνιστώσα της κατανάλωσης και των εξαγωγών στην Ελλάδα: Κλαδική ανάλυση και προοπτικές ανάπτυξης µέσω της υποκατάστασης εισαγωγών 74

Οι προCποθέσεις για τη βιωσιµότητα του ελληνικού χρέους και την επιτυχία του χρηµατοδοτικού προγράµµατος 82

2 OIKONOMIΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2013/20

1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 2


Με το τεύχος 20 του Φεβρουαρίου 2013 συµπληρώνονται τρία χρόνια από την επανέκδοση των «Οικονοµι-κών Εξελίξεων», µε ανανεωµένη εµφάνιση και διάταξη των περιεχοµένων τους, γεγονός το οποίο συµπίπτεικαι µε την ολοκλήρωση της θητείας του ∆ιοικητικού Συµβουλίου του Κέντρου Προγραµ µατισµού και Οικο-νοµικών Ερευνών (ΚΕΠΕ), που είχε αναλάβει καθήκοντα τον Ιανουάριο του 2010.

Με την επανέκδοσή τους, έντυπη και ηλεκτρονική στα Ελληνικά και ηλεκτρονική στα Αγγλικά (Greek Eco-nomic Outlook), οι «Οικονοµικές Εξελίξεις» καθιερώθηκαν ως µια έγκυρη πηγή ενηµέρωσης για θέµατα τηςελληνικής οικονοµίας, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Για τον λόγο αυτό, δράττοµαι της ευ-καιρίας αυτού του προλόγου για να συγχαρώ όλους όσοι συνέβαλαν στην επιτυχία της τετραµηνιαίας έκ-δοσης του ΚΕΠΕ, είτε ως συγγραφείς των συνοπτικών ή εκτενέστερων άρθρων, είτε ως συµµετέχοντεςστην Συντακτική Οµάδα.

Η περίοδος από τα τέλη του 2008 µέχρι σήµερα συµπίπτει µε την πιο βαθιά και παρατεταµένη κρίση τηςελληνικής οικονοµίας µετά τον Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο, µε κύρια χαρακτηριστικά την σωρευτική πτώση τουΑΕΠ πάνω από 20% έως τώρα και την εκτόξευση της ανεργίας σε ανεπίτρεπτα επίπεδα (κοντά στο 27%).Από την άνοιξη του 2010, εξαιτίας του εκτροχιασµού του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος αλλά και της «κρίσηςχρέους» που αδυνατούσε να αντιµετωπίσει η Ευρωζώνη για ένα µέλος της, η χώρα βρίσκεται σε µια διαδι-κασία «εσωτερικής υποτίµησης», σε συνδυασµό µε ένα πρόγραµµα δηµοσιονοµικής εξυγίανσης και διαρ-θρωτικών µεταρρυθµίσεων. Η οικονοµική ύφεση, ως απόρροια ενός προγράµµατος απότοµης δηµο-σιονοµικής προσαρµογής, δεν κατέστησε εφικτή την επίτευξη του στόχου της µείωσης του χρέους ως πο-σοστού του ΑΕΠ στον προβλεπόµενο χρόνο, πράγµα που είχε επισηµανθεί στις «Οικονοµικές Εξελίξεις»,εξ ου και τα διαδοχικά «κουρέµατα» του ελληνικού δηµοσίου χρέους. Παράλληλα, οι διαρθρωτικές αλλαγές,µέσα από καθυστερήσεις και αντιστάσεις, αποτελούν, µαζί µε την εµπέδωση αισθήµατος σταθερότητας,τον βασικό παράγοντα που επιτρέπει αισιοδοξία για την υπέρβαση της κρίσης.

Το 2013 θα είναι µια ακόµη χρονιά ύφεσης, έστω και µε επιβραδυνόµενο ρυθµό, µε περαιτέρω αύξηση τηςανεργίας, αλλά και σηµαντική βελτίωση στον δηµοσιονοµικό τοµέα και στο ισοζύγιο εξωτερικών συναλλα-γών, καθώς και στο επίπεδο ανταγωνιστικότητας της οικονοµίας. Η ελληνική οικονοµία βρίσκεται σε µιαδιαδικασία εξεύρεσης ενός νέου «επιπέδου ισορροπίας», χαµηλότερου εκείνου που αντιστοιχούσε σε έναπλασµατικό επίπεδο ευηµερίας βασισµένο σε δανεικά. Στο µεταξύ, προσωπικοί και οικογενειακοί σχεδιασµοίέχουν ανατραπεί, ενώ έχουν υποστεί σηµαντική αποµείωση τα περιουσιακά στοιχεία των Ελλήνων πολιτών.∆ιαφαίνεται ότι το 2014 θα αντιστραφεί η τάση, µε πρόβλεψη για έναν θετικό ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠκαι σταδιακή πτώση του ποσοστού ανεργίας. ∆ιανύοντας την τελική φάση µιας πολυεπίπεδης κρίσης, οι-κονοµικής, κοινωνικής και πολιτικής, η προσδοκία όλων είναι να επανέλθει σύντοµα η ελληνική οικονοµίασε τροχιά βιώσιµης ανάπτυξης, µε αλλαγή του παραγωγικού προτύπου της χώρας, µε περισσότερη εξω-στρέφεια και ενίσχυση της επιχειρηµατικότητας.

Σε αυτή την προοπτική ανάκαµψης και ανάταξης της οικονοµίας µας, το ΚΕΠΕ, ως αξιόπιστο ερευνητικόίδρυµα, έχει σηµαντικό ρόλο να παίξει, µε την οικονοµική ανάλυση, τις προβλέψεις, τις µελέτες που εκπονείκαι τις δηµοσιεύσεις του. Η νηφάλια και αντικειµενική αξιολόγηση των εξελίξεων και προοπτικών της ελλη-νικής οικονοµίας πρέπει να εκτιµηθεί ως συµβολή όχι µόνο στην χάραξη της οικονοµικής πολιτικής, αλλάκαι στην ενδυνάµωση της αξιοπιστίας της χώρας. Ως αξιόπιστος φορέας έρευνας και ενηµέρωσης, το ΚέντροΠρογραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών θα συµβάλλει ουσιαστικά και στον σχεδιασµό για το πέρασµατης ελληνικής οικονοµίας στην επόµενη φάση της ανάπτυξης.

Καθηγητής ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Γ. ΚΟΡΛΙΡΑΣ

Πρόεδρος του ∆.Σ. και Επιστηµονικός ∆ιευθυντής ΚΕΠΕ

Πρόλογος

1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 3

1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 4


Το τεύχος Φεβρουαρίου 2013 των «Οικονοµικών Εξελί-ξεων» είναι επετειακό, όχι µόνο ως 20ό τεύχος αλλά καιγιατί συµπληρώνονται τρία χρόνια από την επανέκδοσήτους, που ενεργοποιήθηκε από τη νέα διοίκηση του Ορ-γανισµού, τον Ιανουάριο του 2010. Το περιοδικό τουΚΕΠΕ απέκτησε σηµαντική αναγνωσιµότητα και εκτί-µηση τόσο στη ∆ηµόσια ∆ιοίκηση, όσο στον ακαδηµα0 -κό χώρο και στο εξωτερικό. Ο πρόλογος του Προέδρουτου ΚΕΠΕ, Καθηγητή κ. Π. Κορλίρα τιµά το τεύχοςαυτό.

Το παρόν τεύχος βρίσκει την ελληνική οικονοµία στοπιο δύσκολο –πιστεύουµε– σηµείο της οικονοµικής ύφε-σης και των περικοπών κοινωνικών παροχών. Η ανεργίαδείχνει να κορυφώνεται, η ανατροπή οικογενειακώνπρο4πολογισµών και η αδυναµία πληρωµής φόρων απόαυξανόµενα ποσοστά ελληνικών επιχειρήσεων και νοι-κοκυριών είναι εµφανή. Η κοινωνική αλληλεγγύη απόµη κρατικούς φορείς αφυπνίζεται.

Το µείγµα των πολιτικών όσον αφορά την κατανοµήβαρών στα κοινωνικά στρώµατα, επαγγελµατίες και επι-χειρήσεις πρέπει να υλοποιηθεί, να είναι δίκαιο και ισό-τιµο χωρίς εξαιρέσεις. Η ενεργοποίηση σε θέµαταφορολογικής πειθαρχίας πρέπει να συµβαδίσει µε τηνπραγµατική φοροδοτική ικανότητα. Οι συνέπειες τηςκρίσης θα χρειαστεί καιρός µετά τα πρώτα σηµάδιαανάκαµψης για να απαλειφθούν και χρειάζεται να λαµ-βάνονται υπόψη στον οικονοµικό σχεδιασµό. Είναι προ-φανής η ανάγκη επίδειξης πολιτικής και κοινωνικήςευθύνης από την πολιτεία.

Στην οικονοµία, η αναδιάρθρωση, η εξωστρέφεια, οεξορθολογισµός, που ήδη επιτελούνται µε κόστη καιτριβές, οδηγούν στο σηµείο καµπής που είναι και το ζη-τούµενο. Η ανάπτυξη εξακολουθεί να παραµένει στο“λάβετε θέσεις”, όπως γράψαµε και στο τεύχος τουΟκτωβρίου 2012, µε τη διαφορά ότι πλέον υπάρχουνορισµένα πρόδροµα σηµεία ανάκαµψης, όπως η αύ-ξηση των εγχώριων τραπεζικών καταθέσεων και χορη-

γήσεων και ένα –µετά από καιρό– πλεονασµατικό ισο-

ζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Επίσης υπάρχουν προ-

γραµµατισµένες δράσεις, όπως το ΕΣΠΑ, η ανακεφα-

λαιοποίηση των τραπεζών και ο νέος αναπτυξιακός/

επενδυτικός Νόµος, οι οποίες αναµένεται µέσα στο

2013 να δώσουν κίνητρα, οργάνωση και ρευστότητα και

να πυροδοτήσουν την ανάπτυξη.

Στο τεύχος 20, το πρώτο µέρος αναπτύσσεται σε τέσ-

σερις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα της Μακροοικονο-

µικής ανάλυσης και προβλέψεων, γίνεται ανάλυση της

ζήτησης, του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, του

δείκτη τιµών καταναλωτή, της ύφεσης και η παρουσία -

ση των πρόσφατων βραχυπρόθεσµων προβλέψεων του

ΚΕΠΕ για την οικονοµία. Στη δεύτερη ενότητα, των ∆η -

µό σιων οικονοµικών, αναλύονται τα µεγέθη του Προ4 -

πολογισµού του 2012. Στην τρίτη ενότητα των Ανθρωπί-

νων πόρων και κοινωνικών πολιτικών εξετάζονται θέµατα

αγοράς εργασίας, παρουσιάζεται το προφίλ της ανει-

δίκευτης εργασίας και επίσης οι εξελίξεις στη φαρµα-

κευτική δαπάνη στη χώρα µας. Στην τέταρτη ενότητα,

Αναπτυξιακές πολιτικές και κλάδοι, ερευνώνται οι πρό-

σφατες εξελίξεις στον τοµέα του τουρισµού και γίνεται

µια επισκόπηση του εγχώριου δυναµικού και των επεν-

δυτικών ευκαιριών της παραγωγής ενέργειας από βιο-

µάζα.

Το δεύτερο µέρος φιλοξενεί τέσσερα επίκαιρα και εν-

διαφέροντα άρθρα: Για τις «Εξαγωγές και οικονοµική

ανάπτυξη στην Ελληνική Οικονοµία», τις «“Οικονοµικές

Αδυναµίες” και τις επιπτώσεις τους στο κόστος της κρα-

τικής χρηµατοδότησης», για την «Εισαγόµενη συνιστώ -

σα της κατανάλωσης και των εξαγωγών: Κλαδική ανά -

λυση και σηµασία για τις µεσοπρόθεσµες προοπτικές

ανάπτυξης» και, τέλος, τις «Προτάσεις για ένα βιώσιµο

χρέος και επανεκκίνηση της οικονοµίας».

ΝΙΚΟΣ ΒΑΓΙΟΝΗΣ

Υπεύθυνος Σύνταξης

Εditorial

1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 6


1.1. Πρόσφατες εξελίξεις και προοπτικές στις κύριες συνιστώσεςτης ζήτησης

Έρση Αθανασίου, Αικατερίνη Τσούµα

Οι µεταβολές στα βασικά µακροοικονοµικά µεγέθη µε-

ταξύ των πρώτων τριών τριµήνων του 2012 και των α-

ντίστοιχων τριµήνων του προηγούµενου έτους εξετάζο-

νται στην παρούσα ενότητα µε χρήση των διαθέσιµων

µη εποχικά διορθωµένων δεδοµένων των τριµηνιαίων

Εθνικών Λογαριασµών1 (ΕΛΣΤΑΤ, προσωρινά στοιχεία,

∆εκέµβριος 2012). Όπως επισηµάνθηκε και σε προ-

ηγούµενα τεύχη των Οικονοµικών Εξελίξεων, µε την

προσέγγιση αυτή αποτυπώνονται σε ικανοποιητικόβαθµό οι πρόσφατες εξελίξεις στο ΑΕΠ και τις βασικέςσυνιστώσες του, καθώς οι κύριες τάσεις στα µεγέθηαυτά κατά την τρέχουσα συγκυρία είναι τόσο έντονεςώστε να µην αλλοιώνονται σηµαντικά από εποχικές δια-κυµάνσεις.

Με βάση τα µη εποχικά διορθωµένα εθνικολογιστικάστοιχεία, αλλά και σύµφωνα µε τις οικονοµετρικές εκτι-µήσεις των πιθανοτήτων καθεστώτος ύφεσης που πα-ρουσιάζονται στην Ενότητα 1.4, η ελληνική οικονοµίαπαρέµεινε σε ύφεση κατά το τρίτο τρίµηνο του 2012,µε την υποχώρηση του ΑΕΠ έναντι του αντίστοιχου τρι-µήνου του προηγούµενου έτους να διαµορφώνεται στο-6,9%, από -6,3% κατά το δεύτερο τρίµηνο και -6,7%κατά το πρώτο τρίµηνο (βλέπε Πίνακα 1.1.1). Κυρίαρχοαίτιο της επιµονής της ύφεσης αποτέλεσαν οι δυσµε-νείς εξελίξεις στην εγχώρια ζήτηση. Συγκεκριµένα, η

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1.1 Βασικά µακροοικονοµικά µεγέθη% ρυθµοί µεταβολής ως προς την αντίστοιχη περίοδο του προηγούµενου έτους (µη εποχικά διορθωµέναστοιχεία σε σταθερές τιµές 2005)

Ιδιωτική κατανάλωση -12,3 -7,3 -3,5 -7,3 -9,5 -8,6 -8,4 -8,9 -7,8

∆ηµόσια κατανάλωση -8,0 -9,0 -3,3 -0,5 0,5 -1,4 -10,7 -4,0 -6,8

Επενδύσεις παγίου κεφαλαίου -21,3 -18,4 -15,3 -23,0 -22,4 -19,8 -19,5 -20,6 -18,5

Εγχώρια ζήτηση* -13,0 -9,5 -5,3 -9,0 -9,9 -9,2 -10,3 -9,8 -9,4

Εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών -0,3 0,9 4,4 -5,1 4,1 -3,1 -4,5 -1,9 2,0

Εξαγωγές αγαθών 9,2 8,0 9,9 -9,1 6,9 -1,0 -0,5 1,3 9,1

Εξαγωγές υπηρεσιών -9,3 -5,4 1,0 -1,0 0,3 -5,6 -7,1 -5,0 -3,5

Εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών -9,1 -5,2 -2,9 -12,0 -17,5 -13,7 -20,9 -17,4 -5,8

Εισαγωγές αγαθών -10,2 -3,9 -0,1 -10,9 -19,3 -15,9 -22,4 -19,2 -4,9

Εισαγωγές υπηρεσιών -5,0 -10,2 -12,4 -15,7 -10,1 -4,5 -14,9 -9,8 -9,3

Ισοζύγιο αγαθών & υπηρεσιών -19,0 -21,8 -88,9 -27,4 -47,4 -50,5 --- -73,4 -26,3

ΑΕΠ -8,8 -7,9 -4,0 -7,9 -6,7 -6,3 -6,9 -6,6 -6,8

Τρίµηνα

2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4 2012Q1 2012Q2 2012Q3 2012 2011

ΕννεάµηνοΙαν. - Σεπτ.

Πηγή: Εθνικοί Λογαριασµοί, ∆εκέµβριος 2012, επεξεργασία στοιχείων από τις συγγραφείς.

* Χωρίς τη µεταβολή των αποθεµάτων.

1. Μακροοικονοµική ανάλυση και προβλέψεις

1. Εποχικά διορθωµένα τριµηνιαία εθνικολογιστικά στοιχεία δεν είναι προς το παρόν διαθέσιµα για λόγους που εξηγούνται στο από

7.12.2012 ∆ελτίο Τύπου της ΕΛΣΤΑΤ µε τίτλο “Τριµηνιαίοι Εθνικοί Λογαριασµοί: 3ο Τρίµηνο 2012 (Προσωρινά στοιχεία)”.

1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 7


συνέχιση της ταχείας πτώσης στην ιδιωτική κατανά-

λωση και τις επενδύσεις παγίου κεφαλαίου κατά το

τρίτο τρίμηνο του 2012, σε συνδυασμό με την παράλ-

ληλη επιτάχυνση της περιστολής της δημόσιας κατα-

νάλωσης, είχαν ως αποτέλεσμα τη συρρίκνωση της

εγχώριας ζήτησης κατά -10,3% και συνεπώς τη διαμόρ-

φωση μίας αρνητικής συμβολής στη μεταβολή του ΑΕΠ

της τάξεως των -10,4 ποσοστιαίων μονάδων (Διάγραμ-

μα 1.1.1).

Στον εξωτερικό τομέα, η σταθερά θετική συνεισφορά

του ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών στη μεταβολή του

ΑΕΠ ενισχύθηκε σημαντικά κατά το τρίτο τρίμηνο του

2012, καθώς το ισοζύγιο αυτό παρουσίασε πλεόνασμα

για πρώτη φορά στην περίοδο από το 2000 και έπειτα.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι, αν και η εν λόγω μετά-

βαση του ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών σε πλεόνα-

σμα έχει εν μέρει εποχικό χαρακτήρα, καθώς συνδέεται

και με το σχετικά υψηλό επίπεδο των τουριστικών εισ-

πράξεων της χώρας στο τρίτο τρίμηνο κάθε έτους, εν-

τούτοις κρίσιμο ρόλο στην επίτευξή της διαδραμάτισε

η επιτάχυνση της κάμψης των εισαγωγών. Η κάμψη

αυτή διαμορφώθηκε στο -22,4% κατά το τρίτο τρίμηνο

του 2012, και είχε ως αποτέλεσμα μία αντίστοιχη θετική

συνεισφορά του ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών στο

ρυθμό μεταβολής του ΑΕΠ κατά 4,9 ποσοστιαίες μονά-

δες, παρά την παράλληλη υποχώρηση των εξαγωγών.

Περισσότερα αναφορικά με τους παράγοντες που κα-

θόρισαν τις πρόσφατες εξελίξεις στο ΑΕΠ, αλλά και

σχετικά με τις αντίστοιχες προοπτικές για τα αμέσως

προσεχή τρίμηνα, περιλαμβάνονται στην ακόλουθη λε-

πτομερέστερη διερεύνηση των επιμέρους συνιστωσών

της εγχώριας και εξωτερικής ζήτησης με βάση τα εθνι-

κολογιστικά στοιχεία και ορισμένους επιλεγμένους

βραχυχρόνιους δείκτες.

1.1.1. Ιδιωτική κατανάλωση

Η υποχώρηση της ιδιωτικής κατανάλωσης συνεχίσθηκε

στο τρίτο τρίμηνο του 2012 με ρυθμό -8,4%, έναντι

-8,6% στο δεύτερο τρίμηνο και -9,5% στο πρώτο τρί-

μηνο. Έτσι, η ιδιωτική κατανάλωση εξακολούθησε να

αποτελεί τη σημαντικότερη αρνητική συνιστώσα της εγ-

χώριας ζήτησης, με συνεισφορά -5,8 μονάδων στο

ρυθμό μεταβολής του ΑΕΠ.

Η επιδεινούμενη πορεία της ιδιωτικής κατανάλωσης α-

ντανακλάται και στην εξέλιξη του μηνιαίου δείκτη όγκου

στο λιανικό εμπόριο, για την οποία υπάρχουν διαθέσιμα

στοιχεία μέχρι τον Οκτώβριο του 2012. Τα εν λόγω στοι-

χεία καταδεικνύουν σημαντική πτώση του γενικού δεί-

κτη όγκου στο δεκάμηνο κατά -12,2%, ως προς το αντί-

στοιχο δεκάμηνο του 2011. Επιπλέον και όπως διαφαί-

νεται στο Διάγραμμα 1.1.2, τόσο αναφορικά με το γε-

νικό δείκτη όσο και τους επιμέρους δείκτες στις κύριες

κατηγορίες καταστημάτων, οι αρνητικοί ρυθμοί μετα-

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.1.1Συμβολή στο ρυθμό μεταβολής του ΑΕΠΕγχώρια και καθαρή εξωτερική ζήτηση

Επιμέρους συνιστώσες της εγχώριας ζήτησης

Πηγή: Εθνικοί Λογαριασμοί, ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία στοιχείων από τις

συγγραφείς.

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.1.2Ποσοστιαίες μεταβολές γενικού δείκτη όγκου και δεικτών στις κύριες κατηγορίες καταστημάτωνστο λιανικό εμπόριο

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία στοιχείων από τις συγγραφείς.

1_1:Layout 1 18/2/2013 3:11 µµ Page 8


βολής που καταγράφηκαν ιδιαίτερα κατά την περίοδοΙουλίου-Οκτωβρίου 2012 ξεπέρασαν σε όλες τις περι-πτώσεις τους αντίστοιχους ρυθµούς που είχαν κατα-γραφεί για το 2011. Αξίζει να σηµειωθεί ότι µεταξύ τωνπολύ δυσµενών ποσοστιαίων µεταβολών των δεικτώνπου σηµειώθηκαν τον µήνα Οκτώβριο, η πτώση του µη-νιαίου δείκτη στην κατηγορία καταστήµατα ειδών δια-τροφής κατά -16,6% υπήρξε η υψηλότερη από τηνέναρξη της ύφεσης.

Οι σηµαντικές διαστάσεις που λαµβάνει η συνεχιζόµενηπτωτική πορεία του κλάδου του λιανικού εµπορίου στηνΕλλάδα απεικονίζονται και στην εξέλιξη της πλειονότη-τας των δεικτών όγκου στις επιµέρους κατηγορίες κα-ταστηµάτων, µε εξαίρεση την κατηγορία των πολυκατα-στηµάτων. Οι σχετικοί µηνιαίοι ρυθµοί µεταβολής µέχρικαι τον Οκτώβριο του 2012 υποδηλώνουν ότι ιδιαίτεραισχυρά έχουν πληγεί οι κατηγορίες ένδυση-υπόδηση καικαύσιµα και λιπαντικά αυτοκινήτων, µε τις κατηγορίεςτρόφιµα-ποτά-καπνός και έπιπλα-ηλεκτρικά είδη-οικιακόςεξοπλισµός να παρουσιάζουν επίσης σηµαντική πτώση.

Πρόσθετη σηµαντική πληροφόρηση για την πορεία τηςιδιωτικής κατανάλωσης παρέχει η εξέλιξη της αγοράςτων ιδιωτικών αυτοκινήτων, µέσω των µηνιαίων στοι-χείων για τις νέες κυκλοφορίες βάσει αδειών. Έχονταςπλέον διαθέσιµα και τα στοιχεία για τον ∆εκέµβριο του2012, κατά τον οποίο η καταγραφόµενη πτώση του ενλόγω δείκτη ήταν της τάξεως του -34,5%, προκύπτει µιασυνολική εικόνα συνέχισης των δυσµενών εξελίξεωνστην αγορά των ιδιωτικών αυτοκινήτων κατά το 2012.Ειδικότερα και όπως απεικονίζεται στο ∆ιάγραµµα1.1.3, προκύπτει ότι τη µείωση κατά -30% στον αριθµότων επιβατηγών οχηµάτων που κυκλοφόρησαν γιαπρώτη φορά το 2011 ως προς το 2010 ακολούθησε µιααντίστοιχη ευρύτερη µείωση κατά -40,3% για το 2012ως προς το 2011.

Η συνέχιση της καθοδικής πορείας της ιδιωτικής κατα-νάλωσης κατά το τρίτο τρίµηνο του 2012 συνδέεται µετο καθεστώς ύφεσης το οποίο διανύει η οικονοµία, τιςδιαρκώς επιδεινούµενες συνθήκες στην αγορά εργα-σίας, τις αναµενόµενες επιπρόσθετες επιβαρύνσεις τωννοικοκυριών στο πλαίσιο των µέτρων δηµοσιονοµικήςπροσαρµογής, αλλά και τις γενικότερες συνθήκες αβε-βαιότητας. Οι παράγοντες αυτοί εξακολούθησαν ναεπιδρούν αρνητικά αφενός στο διαθέσιµο εισόδηµα καιτην καταναλωτική συµπεριφορά των νοικοκυριών, καιαφετέρου στον πλούτο τους, ο οποίος επηρεάσθηκεκαι από τις δυσµενείς εξελίξεις στην αγορά των κατοι-κιών (βλέπε σελ.11).

Σε βραχυπρόθεσµο ορίζοντα, η κάµψη της ιδιωτικής κα-τανάλωσης αναµένεται να συνεχισθεί, τουλάχιστονκατά τα αµέσως προσεχή τρίµηνα. Η εκτίµηση αυτήσυνδέεται µε την επιδεινούµενη κατάσταση στην αγοράεργασίας, η οποία δεν αναµένεται να αντιστραφεί σύν-τοµα, αλλά και µε τις περαιτέρω δυσµενείς εξελίξειςστα εισοδήµατα και τον πλούτο των νοικοκυριών, λόγωκαι των πρόσφατων µέτρων. Εντούτοις στην πορεία τουέτους 2013, και υπό την προQπόθεση της επίτευξης τωνστόχων του οικονοµικού προγράµµατος της χώρας καισυνεπώς της σηµαντικής ανάσχεσης της αβεβαιότηταςγύρω από το µέλλον της ελληνικής οικονοµίας, οι ρυθ-µοί κάµψης της καταναλωτικής δαπάνης δύνανται ναυποχωρήσουν. Προς µία τέτοια εξέλιξη θα τείνει νασυµβάλει και η προσδοκώµενη βελτίωση της ρευστό-τητας, µε την όποια θετική επίδραση του παράγοντααυτού στην κατανάλωση να εξαρτάται όµως καίρια απότη σταθεροποίηση της οικονοµίας και τη συνεπαγόµενηβελτίωση των προσδοκιών. Εντούτοις, θα πρέπει να ση-µειωθεί ότι οι βραχυπρόθεσµες προσδοκίες των κατα-ναλωτών και εµπόρων λιανικής, οι οποίες αντανακλώ-

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.1.3Νέες κυκλοφορίες ιδιωτικών αυτοκινήτων

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία στοιχείων από τις συγγραφείς.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.1.4∆είκτης όγκου στο λιανικό εµπόριο και δείκτες εµπιστοσύνης

Πηγή: EUROSTAT, επεξεργασία στοιχείων από τις συγγραφείς.

1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 9


νται στους δείκτες εµπιστοσύνης καταναλωτών και εµ-

πιστοσύνης στο λιανικό εµπόριο, δεν παρέχουν προς

το παρόν ξεκάθαρες θετικές ενδείξεις. Όπως απεικονί-

ζεται στο ∆ιάγραµµα 1.1.4, οι τάσεις βελτίωσης που

είχαν σηµειώσει οι εν λόγω δείκτες µέχρι τον Αύγουστο

του 2012 ανακόπηκαν από τις αρνητικές εξελίξεις κατά

τους µήνες Σεπτέµβριο και Οκτώβριο, και η ανάκαµψη

που διακρίνεται στο τελευταίο δίµηνο του 2012 ενδέχε-

ται να επέχει συγκυριακό χαρακτήρα.

1.1.2. Επενδύσεις

Ο ρυθµός κάµψης των ακαθάριστων επενδύσεων πα-

γίου κεφαλαίου διαµορφώθηκε στο -19,5% κατά το

τρίτο τρίµηνο του 2012, έναντι -19,8% στο δεύτερο και

-22,4% το πρώτο τρίµηνο του έτους, µε την αντίστοιχη

επίπτωση των εξελίξεων αυτών στο ρυθµό µεταβολής

του ΑΕΠ να ανέρχεται στις -2,7 µονάδες κατά το τρίτο

τρίµηνο, από -3,3 µονάδες στο δεύτερο και -3,9 µονά-

δες στο πρώτο τρίµηνο. Επισηµαίνεται ότι η σταδιακή

αυτή υποχώρηση της αρνητικής συνεισφοράς της επεν-

δυτικής δαπάνης στο ΑΕΠ οφείλεται εν µέρει µόνον στη

διαφαινόµενη ελαφρά επιβράδυνση του ρυθµού κάµ-

ψης των επενδύσεων, καθώς συνδέεται σε σηµαντικό

βαθµό και µε την προοδευτική µείωση του βάρους της

επενδυτικής δαπάνης στο ΑΕΠ

Όπως µπορεί κανείς να διακρίνει από το ∆ιάγραµµα

1.1.5, η µεγάλη υποχώρηση των ακαθάριστων επενδύ-

σεων παγίου κεφαλαίου στο τρίτο τρίµηνο του 2012

αντανακλά αφενός τις αρνητικές εξελίξεις των επενδύ-

σεων σε κατοικίες, οι οποίες µειώθηκαν κατά -33,9% σε

σχέση µε το τρίτο τρίµηνο του 2011, και αφετέρου τησηµαντική µείωση του συνόλου των λοιπών, εκτός τωνκατασκευών, επενδύσεων κατά -20,3%. Όσον αφοράτις επενδύσεις σε λοιπές κατασκευές, η σχετική µετα-βολή στο τρίτο τρίµηνο του 2012 ανήλθε σε θετικά επί-πεδα (3,1%) για πρώτη φορά µετά από έντεκα τρίµηνα.Το γεγονός αυτό, σε συνδυασµό και µε την τάση επι-βράδυνσης της κάµψης στην εν λόγω κατηγορία επεν-δύσεων κατά τα δύο πρώτα τρίµηνα του 2012, ενδέ-χεται να σηµατοδοτεί µία µεταστροφή του επενδυτικούκλίµατος στη συγκεκριµένη κατηγορία.

Αναλυτικότερα, σε ό,τι αφορά την πορεία των επενδύ-σεων εκτός των κατασκευών στο τρίτο τρίµηνο του2012, οι δαπάνες για εξοπλισµό µεταφορών συνέχισαννα υποχωρούν µε ραγδαίους ρυθµούς (-31,4% από -36,8% κατά το δεύτερο τρίµηνο και -33,9% κατά τοπρώτο τρίµηνο σε σχέση µε τα αντίστοιχα τρίµηνα του2011), ενώ παράλληλα επιταχύνθηκε σηµαντικά ηκάµψη των επενδύσεων σε µεταλλικά προOόντα & µη-χανήµατα (-18,4%, από -14,7% στο δεύτερο τρίµηνο και-11,4% στο πρώτο τρίµηνο). Τα αίτια των µειώσεων στιςσυγκεκριµένες κατηγορίες επενδυτικών δαπανών σχε-τίζονται µε τα προβλήµατα χρηµατοδότησης και ρευ-στότητας που αντιµετωπίζει µεγάλη µερίδα των επιχει-ρήσεων, µε τις δυσκολίες που συνεπάγονται για τις επι-χειρήσεις οι δυσµενείς εξελίξεις στην εγχώρια ζήτηση,µε την κάµψη των δηµόσιων επενδυτικών δαπανών στοπλαίσιο της δηµοσιονοµικής προσαρµογής, αλλά και µετην αβεβαιότητα σε σχέση µε τις οικονοµικές προοπτι-κές της χώρας. Όσον αφορά στις συνθήκες δανεισµού,ο ετήσιος ρυθµός µεταβολής της τραπεζικής χρηµατο-δότησης προς τις επιχειρήσεις παρέµεινε αρνητικός στοδιάστηµα Ιουλίου-Οκτωβρίου του 2012, γεγονός πουσυνδέεται µε τις επιπτώσεις της κρίσης στη ρευστότητατου τραπεζικού συστήµατος, την πιστοληπτική ικανό-τητα των επιχειρήσεων και τη ζήτηση για νέα δάνεια.

Αναφορικά µε τον κλάδο των επενδύσεων σε κατοικίες,η µεγάλης διάρκειας κάµψη που καταγράφεται από το2008 δεν φαίνεται να ανακόπτεται, τουλάχιστον µέχριτον Οκτώβριο του 2012. Σύµφωνα µε τα πιο πρόσφαταστοιχεία για την ιδιωτική οικοδοµική δραστηριότηταπου παρέχονται από τον µηνιαίο όγκο βάσει αδειώννέων κατοικιών, η αρνητική πορεία του εν λόγω κλάδουσυνεχίστηκε και κατά τους µήνες Αύγουστο, Σεπτέµ-βριο και Οκτώβριο του 2012, µε µειώσεις της τάξεωςτου -28,8%, -46,6% και -30,8%, αντίστοιχα. Ενδείξειςανάκαµψης δεν σηµατοδοτεί ούτε η εξέλιξη στην εκτι-µώµενη ιδιωτική οικοδοµική δραστηριότητα2 (∆ιάγραµ -µα 1.1.6), αφού σύµφωνα µε τη µέση µηνιαία µεταβολή

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.1.5Συµβολή στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠΕπιµέρους συνιστώσες των επενδύσεων

Πηγή: Εθνικοί Λογαριασµοί, ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία στοιχείων από τιςσυγγραφείς.

2. Υπολογίζεται ο 12µηνος κινητός µέσος και οι σχετικές µεταβολές του όγκου βάσει αδειών.

1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 10


στο εν λόγω µέγεθος προκύπτουν ποσοστιαίες µεταβο-

λές της τάξεως του -30%, -32,6% και -30,5% για τους

µήνες Αύγουστο, Σεπτέµβριο και Οκτώβριο του 2012,

αντίστοιχα. Όλες οι ως άνω δυσµενείς ενδείξεις ενι-

σχύονται και από την εξέλιξη του δείκτη εµπιστοσύνης

στις κατασκευές, ο οποίος αντικατοπτρίζει τις βραχυ-

πρόθεσµες εκτιµήσεις των συµµετεχόντων στον κατα-

σκευαστικό κλάδο. Πιο συγκεκριµένα, ο εν λόγω δεί-

κτης έκλεισε το ∆εκέµβριο του 2012 στο -63,1, επίπεδο

που αποτέλεσε το χαµηλότερο στο διάστηµα των τε-

λευταίων δεκατριών µηνών.

Σε συνέπεια µε τις προαναφερόµενες εξελίξεις στον

τοµέα των επενδύσεων σε κατοικίες, πτωτικές εξακο-

λουθούν να είναι οι τάσεις στις τιµές των κατοικιών,

όπως καταδεικνύεται τόσο στη βάση του δείκτη τιµών

κατοικιών όσο και του δείκτη τιµών διαµερισµάτων

(κάτω τµήµα του ∆ιαγράµµατος 1.1.6). ∆εδοµένης όχι

µόνο της συνεχιζόµενης πτώσης της ιδιωτικής οικοδο-

µικής δραστηριότητας αλλά και των συνολικά µη βελτι-

ούµενων συνθηκών στην οικονοµία, ο δείκτης τιµών κα-τοικιών για το σύνολο των αστικών περιοχών συνέχισενα καταγράφει πτώση κατά -11,3% στο τρίτο τρίµηνοτου 2012, ως προς το 2011. Προς την ίδια κατεύθυνσηκινήθηκε και ο δείκτης τιµών διαµερισµάτων κατά γεω-γραφική περιοχή, όπου διψήφιες αρνητικές µεταβολέςσηµειώθηκαν και κατά το τρίτο τρίµηνο του 2012 τόσογια την Αθήνα (-12,12%) όσο και τη Θεσσαλονίκη (-10,6%). Σηµαντικές και διψήφιες υπήρξαν την ίδια πε-ρίοδο και οι αρνητικές µεταβολές στις κατηγορίες“άλλες µεγάλες πόλεις” (-10,1%) και “λοιπές περιοχές”(-12,4%). Αξιοσηµείωτη και σε διψήφιο επίπεδο παρέ-µεινε και η σχετική ποσοστιαία µεταβολή του δείκτητιµών διαµερισµάτων κατά παλαιότητα για τα νέα (έως5 ετών) διαµερίσµατα στο τρίτο τρίµηνο του 2012 (-13,5%), ξεπερνώντας και πάλι την αντίστοιχη µετα-βολή για τα παλαιά (άνω των 5 ετών) διαµερίσµατα (-10,5%). Παράλληλα και αναφορικά µε το κόστος κα-τασκευής νέων κτιρίων κατοικιών, µετά από το µηδενικόρυθµό µεταβολής που καταγράφηκε στο τρίτο τρίµηνοτου 2012, η πτώση του εν λόγω δείκτη στο τελευταίοτρίµηνο του 2012 διαµορφώθηκε στο επίπεδο του -0,4%.

Σε σχέση µε τις µελλοντικές προοπτικές των επενδύ-σεων, οι δυσχέρειες από πλευράς εγχώριων οικονοµι-κών συνθηκών αναµένεται να εξακολουθήσουν ναεπενεργούν ανασταλτικά στην επενδυτική δαπάνη κατάτα αµέσως προσεχή τρίµηνα. Εντούτοις, το ήδη χαµηλόεπίπεδο στο οποίο βρίσκονται πλέον πολλές κατηγο-ρίες επενδύσεων, η προοπτική περαιτέρω σηµαντικήςπροόδου στο πρόγραµµα οικονοµικής προσαρµογήςτης χώρας –µε τα όσα θετικά αυτή συνεπάγεται– ηπροσδοκώµενη επανεκκίνηση µεγάλων έργων υποδο-µής, και η προοπτική σταδιακής αποκατάστασης τηςχρηµατοδότησης του ιδιωτικού τοµέα, ωθούν προς τηνεκτίµηση µίας σηµαντικής επιβράδυνσης του ρυθµούκάµψης των επενδύσεων σε βραχυχρόνιο ορίζοντα. Οιεπενδύσεις δε, έχουν τη δυνατότητα να παρουσιάσουνστη συνέχεια αξιόλογη ανάκαµψη ιδιαίτερα στις εκτόςτων κατοικιών κατηγορίες, υπό µία σειρά όµως προQπο-θέσεων που περιλαµβάνουν τη σταθεροποίηση της οι-κονοµίας και του τραπεζικού συστήµατος, τη βελτίωσητης ανταγωνιστικότητας της χώρας σε όρους µοναδι-αίου κόστους εργασίας, την ολοκλήρωση διαρθρωτι-κών αλλαγών που λειτουργούν καταλυτικά στην προ-σέλκυση ξένων κεφαλαίων και τη µετάβαση σε θετικήεγχώρια αποταµίευση.

1.1.3. Ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών

Στο πεδίο των εισαγωγών, οι εξελίξεις κατά το τρίτοτρίµηνο του 2012 ήταν ιδιαιτέρως ευνοOκές από τηνάποψη της συνεισφοράς τους στο ΑΕΠ. Αντίθετα, στο

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.1.6Ιδιωτική οικοδοµική δραστηριότητα και δείκτης εµπιστοσύνης στις κατασκευές

∆είκτης τιµών κατοικιών και δείκτης κόστους κατασκευής κατοικιών

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, EUROSTAΤ, ΤτΕ, επεξεργασία στοιχείων από τις συγ-γραφείς.

1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 11

πεδίο των εξαγωγών, η εικόνα που παρατηρήθηκε κατάτο διάστηµα αυτό ήταν συνολικά αρνητική.

Συγκεκριµένα, όσον αφορά τις εισαγωγές, στο τρίτοτρίµηνο του 2012 παρατηρήθηκε µεγάλη µείωση τόσοστην περίπτωση των αγαθών (-22,4%) όσο και στην πε-ρίπτωση των υπηρεσιών (-14,9%), µε επακόλουθη θε-τική συνολική συνεισφορά 6,4 ποσοστιαίων µονάδωνστο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠ (βλέπε ∆ιάγραµµα1.1.7). Κύρια αίτια των µεταβολών αυτών αποτέλεσανοι ανωτέρω περιγραφείσες µεγάλες µειώσεις στην κα-τανάλωση και τις επενδύσεις.

Στο πεδίο των εξαγωγών, το τρίτο τρίµηνο του 2012 χα-ρακτηρίσθηκε από µικρή πτώση στην περίπτωση τωναγαθών (-0,5%) και σηµαντική πτώση στην περίπτωσητων υπηρεσιών (-7,1)%. Οι εξελίξεις αυτές συνδέονταντόσο µε τις επιδράσεις του αρνητικού περιβάλλοντοςστο εσωτερικό, όσο µε τις δυσµενείς οικονοµικές συν-θήκες στην Ευρώπη, και είχαν ως αποτέλεσµα η συνο-λική συνεισφορά των εξαγωγών στο ρυθµό µεταβολήςτου ΑΕΠ να διαµορφωθεί στις -1,3 ποσοστιαίες µονάδες.

Παρά την αρνητική πορεία των εξαγωγών στο τρίτο τρί-µηνο του 2012, η παράλληλη ραγδαία πτώση των εισα-γωγών, σε συνδυασµό µε τα σχετικά υψηλά επίπεδατων εισπράξεων από υπηρεσίες λόγω της τουριστικήςπεριόδου, είχαν ως αποτέλεσµα, όπως προαναφέρθηκε,την επίτευξη σηµαντικού πλεονάσµατος στο ισοζύγιοαγαθών και υπηρεσιών. Η εξέλιξη αυτή έχει ιδιαίτερησηµασία, καθώς συνιστά ένδειξη σηµαντικής προόδουστη διαδικασία οικονοµικής προσαρµογής της χώρας.

Σε βραχυχρόνιο ορίζοντα, η συνεισφορά του εξωτερι-κού τοµέα στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠ αναµένεταινα παραµείνει θετική. Εντούτοις, δεδοµένου του ότι ταµεγέθη των εισαγωγών έχουν ήδη µειωθεί δραµατικάαπό τα τέλη του 2008 και έπειτα και εποµένως τα περι-θώρια ευρείας πτώσης τους στα προσεχή τρίµηνα στα-

διακά περιορίζονται, η θετική αυτή συνεισφορά θαεξαρτάται σε ολοένα και µεγαλύτερο βαθµό από τηβελτίωση των εξαγωγικών επιδόσεων της χώρας. Επίτου παρόντος, η επιθυµητή ανάκαµψη της εξαγωγικήςδραστηριότητας της χώρας ευνοείται από την προ-οπτική οµαλοποίησης των εγχώριων οικονοµικών συν-θηκών και υλοποίησης του προγράµµατος προσαρ-µογής, αλλά βρίσκεται αντιµέτωπη µε άλλα εµπόδια,όπως οι αδύναµες συνθήκες ζήτησης στην υπόλοιπηΕυρωπαOκή Ένωση.

1.1.4. Συµπεράσµατα και προοπτικές

Τόσο η ανάλυση που προηγήθηκε, όσο και οι οικονοµε-τρικές εκτιµήσεις των πιθανοτήτων καθεστώτος ύφε-σης για την τρέχουσα φάση του οικονοµικού κύκλου(Ενότητα 1.4), καθιστούν σαφές ότι η ελληνική οικονο-µία παρέµεινε σε καθεστώς ύφεσης κατά το τρίτο τρί-µηνο του 2012. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται κατά κύριολόγο στη συνεχιζόµενη καθίζηση της εγχώριας ζήτη-σης, µε το πλήγµα που αυτή έχει επιφέρει στο ΑΕΠ ναπεριορίζεται σε κάποιο βαθµό από τις ευνοOκές εξελί-ξεις στο εξωτερικό ισοζύγιο.

Αναφορικά µε τις προοπτικές για τα αµέσως προσεχήτρίµηνα, τόσο οι ενδείξεις που παρέχουν οι δείκτες πουενσωµατώνουν προσδοκίες, όσο και οι προβλέψεις πουπροκύπτουν από το υπόδειγµα πιθανοτήτων ύφεσης(βλέπε Ενότητα 1.4) οδηγούν στην εκτίµηση ότι η ελλη-νική οικονοµία θα παραµείνει βραχυχρόνια σε καθε-στώς ύφεσης. Ειδικότερα, στο χρονικό αυτό ορίζονταοι προοπτικές για την ιδιωτική κατανάλωση παραµέ-νουν δυσµενείς εξαιτίας των αναµενόµενων περαιτέρωαρνητικών εξελίξεων στο διαθέσιµο εισόδηµα και τονπλούτο των νοικοκυριών, ενώ οι δυσχέρειες τόσο απόπλευράς εγχώριων οικονοµικών συνθηκών όσο και απόπλευράς δυνατοτήτων χρηµατοδότησης θα εξακολου-θήσουν να επενεργούν ανασταλτικά στην επενδυτικήδαπάνη. Εντούτοις στην πορεία του έτους 2013, υπότην προQπόθεση επίτευξης των στόχων του οικονοµι-κού προγράµµατος της χώρας και συνεπώς σηµαντικήςανάσχεσης της αβεβαιότητας αναφορικά µε το µέλλοντης ελληνικής οικονοµίας, οι ρυθµοί κάµψης της κατα-ναλωτικής δαπάνης δύνανται να υποχωρήσουν, ενώταυτόχρονα δύναται να παρατηρηθεί σηµαντική επι-βράδυνση ως προς το ρυθµό κάµψης των επενδύσεων.Ως προς την πορεία του εξωτερικού τοµέα, η σχετικήσυµβολή στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠ αναµένεται ναπαραµείνει σε βραχυχρόνιο ορίζονται θετική, µε τα πε-ριθώρια ταχείας πτώσης των εισαγωγών να περιορίζο-νται όµως σταδιακά, και εποµένως µε τα µεγέθη τηςσυµβολής αυτής να εξαρτώνται σε ολοένα και µεγαλύ-τερο βαθµό από τη βελτίωση των εξαγωγικών επιδό-σεων της χώρας.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.1.7Συµβολή στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠΕπιµέρους συνιστώσες της εξωτερικής ζήτησης

Πηγή: Εθνικοί Λογαριασµοί, ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία στοιχείων από τιςσυγγραφείς.


1_1:Layout 1 14/2/2013 9:26 πµ Page 12


1.2. Πρόσφατες εξελίξεις στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών

Ιωάννα Κωνσταντακοπούλου

Στο τρίτο τρίµηνο του 2012, παρατηρήθηκε µια σηµα -ντική µεταβολή στο αποτέλεσµα του ισοζυγίου τρεχου-σών συναλλαγών, δηλαδή το έλλειµµα του ισοζυγίουτρεχουσών συναλλαγών µετατράπηκε σε πλεόνασµα.Σηµειώνεται ότι αντίστοιχο γεγονός είχε να παρατηρη-θεί από το τρίτο τρίµηνο του 2004. Αναλυτικότερα, τοπλεόνασµα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών δια-µορφώθηκε στο 1,5% του ΑΕΠ κατά το τρίτο τρίµηνοτου 2012, έναντι 3,61% ελλείµµατος το αντίστοιχο τρί-µηνο του 2011 (Πίνακας 1.2.1). Σε απόλυτα µεγέθη, τοπλεόνασµα διαµορφώθηκε στα 0,775 δισεκ. ευρώέναντι 2,01 δισεκ. ευρώ ελλείµµατος του αντίστοιχουτριµήνου του 2011 και 2,71 δισεκ. ευρώ (έλλειµµα) τουαντίστοιχου τριµήνου του 2010 (Πίνακας 1.2.2).

Όσον αφορά το χρονικό διάστηµα Ιανουαρίου-Σεπτεµ-βρίου του 2012, σηµειώνουµε ότι το έλλειµµα του ισο-

ζυγίου τρεχουσών συναλλαγών ως ποσοστό του ΑΕΠ

συρρικνώθηκε κατά 56,61% έναντι του αντίστοιχου χρο-

νικού διαστήµατος του 2011, φτάνοντας τα 4,17% του

ΑΕΠ, από 9,61% το 2011. Σε απόλυτα µεγέθη, το έλ-

λειµµα µειώθηκε κατά 61,02% και διαµορφώθηκε στα

5,74 δισεκ. ευρώ έναντι 14,75 δισεκ. ευρώ το αντίστοιχο

χρονικό διάστηµα του 2011.

Η βελτίωση αυτή προέρχεται κυρίως από το εµπορικό

ισοζύγιο, όπου παρατηρείται µια συνεχής µείωση του

ελλείµµατός του (βλέπε ∆ιάγραµµα 1.2.1) και όπου ο

µέσος ρυθµός µεταβολής του τα τελευταία χρόνια

(2009-2012q3) είναι της τάξεως του -15,41%. Αντίστοι-

χοι ρυθµοί µεταβολής για τις εξαγωγές είναι -15,17%,

ενώ για τις εισαγωγές -30,75%.

Ειδικότερα, για το εξεταζόµενο χρονικό διάστηµα (Ια-

νουάριος-Σεπτέµβριος) του 2012, που έχουµε διαθέσιµα

στατιστικά στοιχεία, το έλλειµµα του εµπορικού ισοζυ-

γίου ως ποσοστό του ΑΕΠ συρρικνώθηκε κατά 35,19%,

και διαµορφώθηκε στο 8,7% του ΑΕΠ από 13,42% το α -

ντίστοιχο διάστηµα του 2011. Σε απόλυτα µεγέθη δια-

µορφώθηκε στα 12,43 δισεκ. ευρώ έναντι 19,62 δισεκ.

ευρώ του αντίστοιχου διαστήµατος του 2011.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.2.1 Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (ως ποσοστό του ΑΕΠ)

2009q1 -13,76% -14,96% 7,10% 22,06% 2,36% -3,85% 2,68%

2009q2 -11,86% -12,99% 6,42% 19,41% 5,34% -4,34% 0,12%

2009q3 -5,85% -12,93% 6,44% 19,36% 10,86% -3,83% 0,05%

2009q4 -13,64% -12,61% 6,62% 19,24% 2,83% -3,53% -0,32%

2010q1 -17,65% -15,58% 6,76% 22,34% 2,20% -2,87% -1,40%

2010q2 -7,13% -12,42% 7,46% 19,88% 5,94% -3,78% 3,13%

2010q3 -4,68% -12,08% 7,58% 19,66% 11,63% -3,62% -0,60%

2010q4 -11,76% -10,98% 8,94% 19,93% 3,61% -3,50% -0,90%

2011q1 -14,63% -15,68% 8,92% 24,60% 2,05% -3,50% 2,50%

2011q2 -10,59% -12,42% 9,67% 22,08% 6,66% -4,43% -0,41%

2011q3 -3,61% -12,17% 10,03% 22,20% 13,45% -4,27% -0,61%

2011q4 -11,53% -12,20% 10,12% 22,32% 5,08% -4,23% -0,18%

2011q1-q3 -9,61% -13,42% 9,54% 22,96% 7,39% -4,07% 0,49%

2012q1 -10,13% -12,92% 10,85% 23,77% 3,33% -3,58% 3,03%

2012q2 -3,88% -10,56% 11,09% 21,65% 7,03% -0,68% 0,32%

2012q3 1,50% -2,62% 3,71% 6,33% 3,98% 0,28% -0,13%

2012q1-q3 -4,17% -8,70% 8,55% 17,25% 4,78% -1,33% 1,08%

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος και ΕΛΣΤΑΤ.

ΙΤΣ Αγαθών Εξαγωγές Εισαγωγές Υπηρεσιών Εισοδηµάτων Τρεχουσώνµεταβιβάσεων

1_2:Layout 1 14/2/2013 9:29 πµ Page 13


Η µεταβολή του εµπορικού ισοζυγίου οφείλεται κυρίως

στη µείωση του ελλείµµατος του ισοζυγίου χωρίς καύ-

σιµα και πλοία (βλέπε ∆ιάγραµµα 1.2.2). Είναι χαρακτη-

ριστικό ότι ο µέσος ρυθµός µεταβολής της συγκεκρι-

µένης συνιστώσας του εµπορικού ισοζυγίου ως προς

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.2.2 Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (σε δισεκ. ευρώ)

2009q1 -7,09 -7,71 3,66 11,37 1,22 -1,98 1,38

2009q2 -6,99 -7,65 3,78 11,43 3,15 -2,56 0,07

2009q3 -3,55 -7,83 3,90 11,73 6,58 -2,32 0,03

2009q4 -8,19 -7,57 3,98 11,55 1,70 -2,12 -0,19

2010q1 -9,32 -8,22 3,57 11,79 1,16 -1,52 -0,74

2010q2 -4,04 -7,04 4,23 11,27 3,37 -2,14 1,78

2010q3 -2,71 -7,01 4,40 11,40 6,74 -2,10 -0,35

2010q4 -6,44 -6,01 4,89 10,90 1,98 -1,91 -0,49

2011q1 -7,10 -7,61 4,33 11,94 1,00 -1,70 1,21

2011q2 -5,63 -6,60 5,14 11,74 3,54 -2,35 -0,22

2011q3 -2,01 -6,78 5,59 12,37 7,49 -2,38 -0,34

2011q4 -5,90 -6,24 5,18 11,41 2,60 -2,16 -0,09

2011q1-q3 -14,74 -20,99 15,05 36,04 12,03 -6,43 0,65

2012q1 -4,60 -5,87 4,93 10,80 1,52 -1,63 1,38

2012q2 -1,91 -5,20 5,47 10,67 3,47 -0,34 0,16

2012q3 0,77 -1,35 1,91 3,26 2,05 0,14 -0,07

2012q1-q3 -5,74 -12,43 12,31 24,73 7,03 -1,82 1,47

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος.

ΙΤΣ Αγαθών Εξαγωγές Εισαγωγές Υπηρεσιών Εισοδηµάτων Τρεχουσώνµεταβιβάσεων

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.2.1Ρυθµός µεταβολής ελλείµµατος εµπορικού ισοζυγίου (2009-2012q3) (ως προς το αντίστοιχο τρίµηνο του προηγούµενου έτους)


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.2.2Εµπορικό ισοζύγιο χωρίς καύσιµα και πλοία (σε δισεκ. ευρώ, 2009-2012q3)


1_2:Layout 1 14/2/2013 9:29 πµ Page 14


την αντίστοιχη περίοδο ήταν -48,06%. Όσον αφορά τις

εισαγωγές χωρίς καύσιμα και πλοία, αυτές έχουν ένα

μέσο ρυθμό μεταβολής της τάξεως του -34,33% σε

σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του 2011, ενώ το α -

ντίστοιχο μέγεθος για τις εξαγωγές είναι -18,77. Συνε-

πώς, εύκολα διαπιστώνεται το αίτιο της συγκεκριμένης

μείωσης του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συ-

ναλλαγών.

Στο ισοζύγιο εισοδημάτων σημειώθηκε συρρίκνωση του

ελλείμματος ως ποσοστού του ΑΕΠ της τάξεως του

67,34% και διαμορφώθηκε στα 1,33% του ΑΕΠ έναντι

4,07% του ΑΕΠ. Σε απόλυτα μεγέθη, το έλλειμμα δια-

μορφώθηκε στα 1,82 δισεκ. ευρώ έναντι 6,43 δισεκ.

ευρώ του αντίστοιχου διαστήματος του 2011, μια μετα-

βολή της τάξεως του 71,7%. Στον Πίνακα 1.2.3 μπο-

ρούμε να παρατηρήσουμε τη διαχρονική εξέλιξη του

ισοζυγίου εισοδημάτων τα τελευταία χρόνια. Παρατη-

ρούμε μια συρρίκνωση του ελλείμματος, από το δεύ-

τερο τρίμηνο του 2012, εξαιτίας της μείωσης των

πληρωμών των τόκων επί των τίτλων Δημοσίου που δια-

κρατούν κάτοικοι του εξωτερικού μετά την εφαρμογή

του PSI, καθώς και από τη χρονική μετατόπιση της κα-

ταβολής των τόκων που αφορούν δάνεια του Μηχανι-

σμού Στήριξης μέσω της ΕΚΤ λόγω αναπροσαρμογής

του επιτοκίου.

Το πλεόνασμα του ισοζυγίου υπηρεσιών ως ποσοστό

του ΑΕΠ σημείωσε συρρίκνωση της τάξεως του 35,3%

και διαμορφώθηκε στο 4,78% του ΑΕΠ έναντι 7,4% το

αντίστοιχο διάστημα του 2011. Σε απόλυτα μεγέθη, το

πλεόνασμα διαμορφώθηκε στα 7,03 δισεκ. ευρώ έναντι

12,03 δισεκ. ευρώ.

Στο ισοζύγιο τρεχουσών μεταβιβάσεων παρατηρήθηκε

αύξηση του πλεονάσματος της τάξεως του 125,5%

έναντι του αντίστοιχου διαστήματος του 2011, και δια-

μορφώθηκε στα 1,47 δισεκ. ευρώ έναντι 0,65 δισεκ.

ευρώ. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται κυρίως στην άνοδο των

καθαρών μεταβιβάσεων εισπράξεων του τομέα Γενικής

Κυβέρνησης κατά 0,627 δισεκ. ευρώ έναντι του αντί-

στοιχου διαστήματος του 2011.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.2.3 Ισοζύγιο εισοδημάτων

-1,70 -2,35 -2,38 -2,16 -1,63 -0,34 0,14

Εισπράξεις 0,79 0,79 0,84 0,90 0,83 0,76 0,26

Αμοιβές, μισθοί 0,04 0,05 0,04 0,05 0,05 0,05 0,02

Τόκοι, μερίσματα, κέρδη 0,74 0,74 0,80 0,85 0,78 0,71 0,24

Πληρωμές 2,49 3,15 3,23 3,06 2,45 1,10 0,11

Αμοιβές,μισθοί 0,10 0,11 0,12 0,13 0,12 0,12 0,03

Τόκοι, μερίσματα, κέρδη 2,38 3,03 3,10 2,93 2,33 0,98 0,08


2011q2 2011q3 2011q4 2012q1 2012q2 2012q3 2012q4

Συμπεράσματα - Προοπτικές

Είναι εμφανές ότι η μείωση του ελλείμματος του ισοζυ-

γίου τρεχουσών συναλλαγών κατά το χρονικό διάστημα

Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου του προηγούμενου έτους

οφείλεται, όπως και αναμενόταν, κυρίως στη μείωση

των εισαγωγών χωρίς καύσιμα και πλοία και όχι στην

αύξηση των εξαγωγών χωρίς καύσιμα και πλοία. Το

αποτέλεσμα αυτό θεωρείται αναμενόμενο λόγω της βα-

θιάς ύφεσης που διέρχεται η ελληνική οικονομία,

καθώς και λόγω του γεγονότος ότι η διείσδυση των ελ-

ληνικών προϊόντων σε ξένες αγορές είναι μια διαδικα-

σία χρονοβόρα.

Επίσης, ο δεύτερος παράγοντας ο οποίος λειτούργησε

ευεργετικά είναι η μείωση των πληρωμών για τόκους

επί των τίτλων του Δημοσίου που διακρατούν κάτοικοι

του εξωτερικού μετά τη συμμετοχή των ιδιωτών στην

περικοπή του δημόσιου χρέους (PSI). Το ισοζύγιο εισο-

δημάτων θα πρέπει να τονίσουμε ότι αποτελούσε μια

μελλοντική απειλή για τον εξωτερικό τομέα της οικονο-

μίας, η οποία έχει εκλείψει λόγω PSI και αυτό είναι πολύ

σημαντικό.

1_2:Layout 1 18/2/2013 3:12 µµ Page 15


1.3. Οι εξελίξεις του δείκτη τιµών καταναλωτή

Στέλιος Καραγιάννης, Γιάννης Παναγόπουλος

Ο πληθωρισµός στη χώρα µας, σε ό,τι αφορά το γενικόεπίπεδο τιµών (∆ΤΚ), επιστρέφει σε πτωτική πορεία απότον Οκτώβριο του 2012 (1,6%). Έτσι τον ∆εκέµβριο τουίδιου έτους ο πληθωρισµός “υποχώρησε” στο 0,8%, σεσχέση µε τον αντίστοιχο µήνα του 2011 (βλ. ∆ιάγραµµα1.3.1). Σε ό,τι αφορά τον πυρήνα του δείκτη1, παρατη-ρούµε ότι για πρώτη φορά από τον Αύγουστο του 2012εµφανίζεται συνεχής αποπληθωρισµός (-0,2%), φθά-νοντας τον ∆εκέµβριο στο -1,2%. Η παραπάνω εξέλιξηκρίνεται ως ιδιαίτερα σηµαντική, καθώς παρατηρείταιγια πρώτη φορά µια σταθερή αποπληθωριστική πορείατου πυρήνα του πληθωρισµού. Έτσι, µε βάση την εµπει-ρική εκτίµηση που έχει παρουσιασθεί σε προηγούµενοτεύχος (βλέπε Μάιος του 2010), αναµένεται η παρα-πάνω εξέλιξη να ενσωµατωθεί και στον γενικό ∆ΤΚ.

Η προαναφερθείσα µεταβολή κατά 0,8% του γενικού∆ΤΚ προέρχεται κυρίως από την αύξηση των παρακάτωδεικτών αγαθών και υπηρεσιών, σύµφωνα µε τους υπο-λογισµούς επίπτωσης της ΕΛΣΤΑΤ: (α) από την οµάδα“Στέγαση” (11,1%) και πιο συγκεκριµένα, από την υπο-κατηγορία του πετρελαίου θέρµανσης και του ηλεκτρι-σµού. Μέρος της εν λόγω αύξησης αντισταθµίστηκεαπό µειώσεις στις τιµές των ενοικίων κατοικιών και στις

υπηρεσίες επισκευής και συντήρησης κατοικίας, (β)από την οµάδα “Ένδυση και Υπόδηση” (5,3%), λόγωαύξησης των τιµών των συγκεκριµένων προ=όντων και(γ) την οµάδα “Μεταφορές” (1,6%), λόγω κυρίως αύξη-σης των τιµών στα καύσιµα αυτοκίνητων (βενζίνη) καιστα εισιτήρια αεροπλάνων. Μέρος της εν λόγω αύξη-σης αντισταθµίστηκε από µειώσεις στις τιµές των αυ-τοκίνητων.

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, υπήρξαν και τάσειςπεραιτέρω µείωσης του ∆ΤΚ που εκφράστηκαν κυρίωςµέσω των οµάδων “Υγεία”, “Επικοινωνίες” και “Εκπαί-δευση”, οι οποίες όλες παρουσίασαν µειώσεις κατά3,9%. Στην πρώτη οµάδα οι µειώσεις προήλθαν κυρίωςαπό τις τιµές των φαρµάκων και των ιατρικών, οδοντια-τρικών και παρα=ατρικών υπηρεσιών. Στη δεύτερη οµά-δα η µείωση προήλθε κυρίως από τις τιµές των τηλε-φωνικών υπηρεσιών, ενώ στην τρίτη οµάδα κυρίως απότις τιµές των διδάκτρων των ιδιωτικών σχολείων αλλάκαι των φροντιστηρίων.

Αξίζει εδώ να αναφερθούµε στην πορεία της υποοµά-δας “Ενοίκια” από την οµάδα “Στέγαση” του ∆ΤΚ (βλ.∆ιάγραµµα 1.3.2). Αναλυτικότερα, η τιµή της οµάδας“Ενοίκια κατοικιών” παρουσιάζει µια αρνητική µεταβολήη οποία είναι συνεχής και µε αυξητική τάση. Συγκεκρι-µένα, η τάση αυτή ξεκίνησε από τον Ιανουάριο του 2012(-0,2%) και συνεχίζεται µέχρι τον ∆εκέµβριο του 2012(-4,0%).

Επιπροσθέτως, στο ∆ιάγραµµα 1.3.3 παρουσιάζεται ηπορεία του Εναρµονισµένου πληθωρισµού µε σταθε-

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.3.1∆ΤΚ, % µεταβολή ως προς τον αντίστοιχο µήνα του προηγούµενου έτους

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.3.2∆ΤΚ Στέγασης και Ενοικίων, % µεταβολή ως προςτον αντίστοιχο µήνα του προηγούµενου έτους

1. Ο πυρήνας του ∆ΤΚ προέρχεται από τις εκτιµήσεις της ΕΛΣΤΑΤ και δεν περιλαµβάνει τις τιµές του ηλεκτρικού ρεύµατος, του φυσικού

αερίου και των καυσίµων αυτοκινήτου.

1_3_1_4_1_5_1_6:Layout 1 14/2/2013 9:34 πµ Page 16


ρούς αλλά και χωρίς σταθερούς φορολογικούς συντε-λεστές (Ε∆ΤΚ-ΣΦ και Ε∆ΤΚ, αντίστοιχα). Όπως αναφέρ-θηκε και σε προηγούµενη ανάλυσή µας, η διαφοράστους δύο αυτούς δείκτες αποτελεί µια ένδειξη για τηνεπίδραση των φορολογικών συντελεστών των έµµεσωνφόρων στη συνολική µεταβολή της τελικής τιµής. Η δια-φορά των δύο δεικτών τον Σεπτέµβριο του 2012 έχεισχεδόν εξαλειφθεί (στο 0,2% των τελικών τιµών), για ναανέβει ελαφρά τον επόµενο µήνα στο 0,7% και να στα-θεροποιηθεί σε αυτό το επίπεδο τον ∆εκέµβριο του2012. Το γεγονός αυτό σηµατοδοτεί ότι οι φόροι δενέχουν κάποια ιδιαίτερη επίπτωση τους τελευταίουςµήνες στις τιµές. Είναι αξιοσηµείωτο εδώ να αναφέ-ρουµε ότι από τον Οκτώβριο του 2012 και ύστερα οΕ∆ΤΚ-ΣΦ περνά σε φάση αποπληθωρισµού (βλέπε ∆ιά-γραµµα 1.3.3).

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.3.3Εναρµονισµένος ∆ΤΚ και Εναρµονισµένος ∆ΤΚ µε σταθερούς φόρους, % µεταβολή ως προς τον αντίστοιχο µήνα του προηγούµενου έτους

ΠΛΑΙΣΙΟ 1Η πορεία των δεικτών ενέργειας

Στα ∆ιαγράµµατα 1.3.4-1.3.5 παρουσιάζεται η πορεία των τιµών του πετρελαίου θέρµανσης αλλά και του υγραε-ρίου-φυσικού αερίου µε σταθερούς αλλά και χωρίς σταθερούς φορολογικούς συντελεστές, αντίστοιχα. Αναφορικάµε την πορεία του πετρελαίου παρατηρούµε την αύξηση των τιµών κατά περίπου 30% µετά την επιβολή φόρων(Σεπτέµβριος 2012). Παρ’ όλα αυτά, την ίδια χρονική περίοδο ο δείκτης µε σταθερούς φόρους παρουσιάζει απο-κλιµάκωση (Οκτώβριος-∆εκέµβριος 2012). Αντίθετα, οι δύο δείκτες υγραερίου-φυσικού αερίου ταυτίζονται µετάτον Σεπτέµβριο του 2012, καθώς δεν υπάρχει ακόµα κάποια µεταβολή στους φόρους.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.3.4Πετρέλαιο, Εναρµονισµένος ∆ΤΚ και Εναρµονισµένος ∆ΤΚ µε σταθερούς φόρους*

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.3.5Υγραέριο - Φυσικό αέριο, Εναρµονισµένος ∆ΤΚ και Εναρµονισµένος ∆ΤΚ µε σταθερούς φόρους*

* Η µεταβολή αφορά τον αντίστοιχο µήνα του προηγούµενου έτους

1_3_1_4_1_5_1_6:Layout 1 14/2/2013 9:34 πµ Page 17


1.4. Πιθανότητες καθεστώτος ύφεσης για την ελληνική οικονοµία:Τρέχουσα περίοδος και προβλέψεις

Αικατερίνη Τσούµα

Όπως έχει αναλυθεί και σε προηγούµενα τεύχη των Οι-κονοµικών Εξελίξεων, το εάν η ελληνική οικονοµία σεµια χρονική περίοδο διανύει µια φάση ύφεσης (ή επέ-κτασης) του οικονοµικού κύκλου δύναται να αξιολογη-θεί στη βάση εκτιµήσεων πιθανοτήτων καθεστώτοςύφεσης (ή επέκτασης). Οι εκτιµήσεις αυτές πραγµατο-ποιούνται µε τη χρήση διαφορετικών υποδειγµάτωνόπως, µεταξύ άλλων, τα υποδείγµατα (α) εναλλαγήςκαθεστώτος κατά Markov και (β) τα κανονικά πιθανολο-γικά υποδείγµατα (probit) και είτε αφορούν µέχρι καιστην πιο πρόσφατη περίοδο ή ενσωµατώνουν προβλέ-ψεις για µελλοντικές περιόδους.

Στην περίπτωση του υποδείγµατος εναλλαγής καθε-στώτος κατά Markov1, το οποίο προσεγγίζει τον οικο-νοµικό κύκλο ως µια ανέλιξη εναλλαγής µεταξύ καθε-στώτος ύφεσης και επέκτασης, χρησιµοποιείται ο ρυθ-µός µεταβολής του τριµηνιαίου ΑΕΠ2, το οποίο αποτε-λεί το επιλεγµένο µέγεθος µέτρησης της οικονοµικήςδραστηριότητας. Οι εκτιµώµενες πιθανότητες φίλτρου(filtered) (στη βάση της πληροφόρησης που είναι δια-θέσιµη στην εκάστοτε χρονική στιγµή t) και εξοµάλυν-σης (smoothed) (στη βάση όλης της πληροφόρησηςπου είναι διαθέσιµη έως το τέλος T του δείγµατος) γιατο καθεστώς ύφεσης αφορούν µέχρι και την πιο πρό-σφατη χρονική περίοδο. Το ∆ιάγραµµα 1.4.1 παρουσιά-ζει τις εκτιµήσεις των σχετικών πιθανοτήτων για τηνπερίοδο από το πρώτο τρίµηνο του 2000 έως το τρίτοτρίµηνο του 20123. Σηµειώνεται ότι, σύµφωνα µε τονκανόνα που υιοθετείται, µια περίοδος ύφεσης ορίζεταιως περίοδος κατά την οποία η πιθανότητα ύφεσης πουσυνάγεται είναι υψηλότερη του 0,5. Τόσο οι εκτιµηθεί-σες πιθανότητες φίλτρου για το καθεστώς ύφεσης όσοκαι οι πιθανότητες εξοµάλυνσης υποδεικνύουν ξεκά-θαρα την είσοδο της ελληνικής οικονοµίας σε καθε-

στώς ύφεσης στα τέλη της δεκαετίας του 2000 και επι-βεβαιώνουν την παραµονή της στο καθεστώς αυτό µέ-χρι και την πιο πρόσφατη περίοδο. Το σηµαντικό ύψοςτων πιθανοτήτων φίλτρου και εξοµάλυνσης (που ταυτί-ζεται στις δύο περιπτώσεις) για το καθεστώς ύφεσηςκατά το τρίτο τρίµηνο του 2012 είναι κοντά στη µονάδακαι, πιο συγκεκριµένα, εκτιµάται στο 0,953, αποτελώ -ντας σαφή ένδειξη για το ότι η ελληνική οικονοµία εξα-κολουθεί να διανύει περίοδο καθεστώτος ύφεσης. Επι-σηµαίνεται παράλληλα ότι η σχετική πιθανότητα φίλ-τρου για το καθεστώς ύφεσης σηµείωσε µικρή αύξησηανάµεσα στο δεύτερο (εκτίµηση στο 0,946) και το τρίτοτρίµηνο του 2012, σηµατοδοτώντας έτσι την έλλειψηενδείξεων για πιθανή βελτίωση των οικονοµικών συνθη-κών. Ταυτόχρονα, η µικρή πτώση της πιθανότητας εξο-µάλυνσης (από το 0,991 στο δεύτερο τρίµηνο), σεσυνδυασµό και µε την αύξηση της πιθανότητας φίλ-τρου, αποτελεί µεµονωµένο στοιχείο και, συνεπώς, θαήταν πρόωρο να ερµηνευτεί ως ένδειξη επικείµενηςέναρξης µιας πορείας εξόδου από την ύφεση. Πρό-σθετη πληροφόρηση για την καλύτερη αξιολόγηση τουστοιχείου αυτού παρέχει η εκτίµηση των πιθανοτήτωνύφεσης από το κανονικό πιθανολογικό υπόδειγµα, πουακολουθεί.

Το κανονικό πιθανολογικό υπόδειγµα4, το οποίο παρέ-χει µια επιπλέον εκτίµηση για τη φάση του οικονοµικούκύκλου στη βάση εκτιµώµενων πιθανοτήτων ύφεσης,

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.4.1Πιθανότητες καθεστώτος ύφεσης στη βάση υποδείγµατος εναλλαγής καθεστώτος κατά Markov

1. Για την αναλυτική παρουσίαση της συγκεκριµένης εξειδίκευσης κατά Hamilton (1989) καθώς και την ερµηνεία των πιθανοτήτων που

προκύπτουν, βλέπε Οικονοµικές Εξελίξεις, Τεύχος 13, Σεπτέµβριος 2010, σελ. 22-24.

2. Σηµειώνεται ότι έχει ληφθεί υπόψη η πιο πρόσφατη αναθεώρηση των στοιχείων των Εθνικών Λογαριασµών και ότι για τα τριµηνιαία

στοιχεία του ΑΕΠ που παρέχονται µόνο σε µη εποχικά διορθωµένη βάση χρησιµοποιείται το πρόγραµµα Demetra+ για την απόκτηση

εποχικά διορθωµένων στοιχείων.

3. Ενώ οι εκτιµήσεις πραγµατοποιούνται για την περίοδο 1970-2012, η πιο σύντοµη περίοδος απεικόνισης επιλέγεται για λόγους συγκρι-

σιµότητας µε τα αποτελέσµατα των πιθανοτήτων εκτίµησης του κανονικού πιθανολογικού υποδείγµατος που ακολουθεί.

4. Για την αναλυτική παρουσίαση της συγκεκριµένης εξειδίκευσης κατά Estrella and Mishkin (1998), βλέπε Οικονοµικές Εξελίξεις, Τεύχος

14, Ιανουάριος 2011, σελ. 27-28.

1_3_1_4_1_5_1_6:Layout 1 14/2/2013 9:34 πµ Page 18


εκτιµά την κατάσταση της οικονοµίας µέσω µιας µετα-

βλητής που δύναται να παίρνει µόνο δύο τιµές ανάλογα

µε το εάν η οικονοµία διανύει καθεστώς ύφεσης ή όχι.

Οι προκύπτουσες προσαρµοσµένες (fitted) τιµές από

την εκτίµηση του ύψους της πιθανότητας ο παρατηρή-

σιµος δείκτης καθεστώτος ύφεσης να παίρνει την τιµή

“1”5 ερµηνεύονται ως οι εκτιµώµενες πιθανότητες κα-

θεστώτος ύφεσης. Για την εκτίµηση του υποδείγµατος

επιλέγονται ως ανεξάρτητες µεταβλητές οι ρυθµοί µε-

ταβολής του τριµηνιαίου ΑΕΠ και του κατασκευασµέ-

νου µηνιαίου ∆είκτη Προήγησης (βλέπε Tsouma, 2010),

ο οποίος για τους σκοπούς της παρούσας εφαρµογής

µετατρέπεται σε τριµηνιαία συχνότητα. Τα στοιχεία που

χρησιµοποιούνται αφορούν στη χρονική περίοδο από

το πρώτο τρίµηνο του 20006 έως το τρίτο τρίµηνο του

2012, ενώ οι εκτιµήσεις που πραγµατοποιούνται περι-

λαµβάνουν και προβλέψεις για τις πιθανότητες ύφεσης

για τα δύο επόµενα τρίµηνα, συνεπώς για το τέταρτο

τρίµηνο του 2012 και το πρώτο τρίµηνο του 2013, µε

τον ορίζοντα της πρόβλεψης να ορίζεται στα δύο τρί-

µηνα. Οι εκτιµήσεις µαρτυρούν, όπως απεικονίζεται στο

∆ιάγραµµα 1.4.2, ότι υψηλές πιθανότητες προβλέπο -

νταν ήδη κατά την έναρξη της ύφεσης που ξεκίνησε το

2008 και διατηρήθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια της συνε-

χιζόµενης ύφεσης που εξακολουθούσε να διανύει η ελ-

ληνική οικονοµία µέχρι τον Σεπτέµβριο του 2012 (εξαί-

ρεση αποτελεί η τιµή της πιθανότητας (0,46) για το

πρώτο τρίµηνο του 2010)7. Η εικόνα που επιπροσθέτως

προκύπτει από τις ενσωµατωµένες προβλέψεις για τα

δύο επόµενα τρίµηνα καθιστά δυνατή µια εκτίµηση

τόσο για το σύνολο του έτους 2012 όσο και για τις

αρχές του 2013, και συνεπώς για τις βραχυπρόθεσµες

προοπτικές της ελληνικής οικονοµίας. Οι υποκείµενες

εκτιµήσεις ξεκάθαρα υποδηλώνουν, µέσω των πιθανο-

τήτων που αγγίζουν τη µονάδα, ότι για το σύνολο του

2012 αλλά και έως το Μάρτιο του 2013 δεν προβλέπε-

ται να υπάρξει έξοδος της ελληνικής οικονοµίας από το

καθεστώς ύφεσης. Παράλληλα, η έλλειψη κάθε είδους

θετικών ενδείξεων από τις εκτιµήσεις του κανονικού πι-θανολογικού υποδείγµατος δεν ενισχύουν τη δυνητικήυπόθεση ότι η εκτίµηση της πτώσης της πιθανότηταςεξοµάλυνσης από το υπόδειγµα εναλλαγής καθεστώ-τος κατά Markov θα µπορούσε να σηµατοδοτεί τηνέναρξη µιας πορείας επανένταξης της ελληνικής οικο-νοµίας σε καθεστώς ανάπτυξης στα αµέσως προσεχήτρίµηνα.

Βιβλιογραφία

Estrella, A. and F. S. Mishkin (1998). “Predicting US Reces-

sions: Financial Variables as Leading Indicators”, The Review

of Economics and Statistics, 80(1), 45-61.

Hamilton, J. D. (1989). “A new approach to the economic analy-

sis of nonstationary time series and the business cycle”, Econo-

metrica, 57, 357-384.

Tsouma, Ε. (2010). “Predicting Growth and Recessions Using

Leading Indicators: Evidence from Greece”, ΚΕΠΕ, Εργασίες

για Συζήτηση, 114.

Tsouma, E. (2011). “Dating the Greek Business Cycle: Is there

Evidence on a Late 2000s Recessionary Regime for the Greek

Economy?”, Essays in Economics-Applied Studies on the Greek

Economy, 50 years anniversary publication, Athens: KEPE.

5. Εξαιτίας της έλλειψης επίσηµης χρονολόγησης του κύκλου για την ελληνική οικονοµία, ο δείκτης καθεστώτος ύφεσης που χρησιµο-

ποιείται βασίζεται σε σχετική εφαρµογή που πραγµατοποιείται (βλέπε E. Tsouma, 2011), στην οποία προσδιορίζονται τα ακριβή σηµεία

καµπής του οικονοµικού κύκλου.

6. Οι εκτιµήσεις ξεκινούν από το πρώτο τρίµηνο του 2001 εξαιτίας του υπολογισµού των ρυθµών µεταβολής και της ενσωµάτωσης των

υστερήσεων. Για το λόγο αυτό στο σχετικό διάγραµµα η απεικόνιση ξεκινά από το 2001.

7. Η πτώση αυτή της πιθανότητας ύφεσης κάτω από το 0,5 υπήρξε προσωρινή και σαφώς δεν σηµατοδότησε την έξοδο από το συγκε-

κριµένο καθεστώς. Η άµεση επαναφορά και διατήρηση των πιθανοτήτων ύφεσης σε ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα επιβεβαιώνει ότι η εξέλιξη

αυτή είχε προσωρινό χαρακτήρα και ότι η ελληνική οικονοµία εξακολουθεί να διανύει περίοδο καθεστώτος ύφεσης.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.4.2Πιθανότητες καθεστώτος ύφεσης στη βάση κανονικού πιθανολογικού υποδείγµατος

1_3_1_4_1_5_1_6:Layout 1 14/2/2013 9:34 πµ Page 19


1.5. Οι προβλέψεις του υποδείγµατοςπαραγόντων για τις βραχυπρόθεσµεςεξελίξεις στο ΑΕΠ

Μονάδα Οικονοµικών Προβλέψεων Υποδείγµατος ΠαραγόντωνΈρση Αθανασίου, Θεόδωρος Τσέκερης, Αικατερίνη Τσούµα, Ιωάννης ∆ενδραµής

Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζονται οι επικαιροποι-ηµένες βραχυπρόθεσµες προβλέψεις του ΚΕΠΕ ανα-φορικά µε την εξέλιξη του ρυθµού µεταβολής τουπραγµατικού ΑΕΠ στο τελευταίο τρίµηνο του 2012 καιτα τέσσερα τρίµηνα του 2013. Οι εν λόγω προβλέψειςπροκύπτουν από την εφαρµογή ενός δυναµικού υπο-δείγµατος παραγόντων (dynamic factor model), αναλυ-τική περιγραφή του οποίου παρουσιάστηκε στο Τεύχος15 των Οικονοµικών Εξελίξεων. Επισηµαίνεται ότι για τηδιεξαγωγή των σχετικών εκτιµήσεων επαναπροσδιορί-στηκε η υποκείµενη βάση δεδοµένων. Ειδικότερα, εν-σωµατώθηκαν επιπλέον µεταβλητές, ώστε το δείγµα νακαλύπτει σε ικανοποιητικότερο βαθµό τις κύριες παρα-µέτρους της οικονοµικής δραστηριότητας στη χώρα(π.χ. µεταβλητές του τοµέα του τουρισµού, της αγοράςεργασίας και του δανεισµού προς τον ιδιωτικό τοµέα),ενώ αφαιρέθηκαν µεταβλητές για τις οποίες κρίθηκε –στη βάση στατιστικών κριτηρίων– ότι υπήρχαν σηµα -ντικές αλληλοκαλύψεις. Ως εκ τούτου τονίζεται ότι οιπροβλέψεις της παρούσας εφαρµογής δεν είναι από-λυτα συγκρίσιµες µε αυτές της προηγούµενης. Σηµει-ώνεται ότι η απαραίτητη για τις εκτιµήσεις εποχικήδιόρθωση των χρονολογικών σειρών πραγµατοποι-ήθηκε µε τη χρήση του προγράµµατος Demetra+ πουείναι διαθέσιµο από την Eurostat1.

Με βάση τις προβλέψεις του υποδείγµατος, όπως πα-ρουσιάζονται στον Πίνακα 1.5.1, ο ετήσιος ρυθµός µε-

ταβολής του ΑΕΠ εκτιµάται στο -6,3% για το σύνολοτου 2012, παρουσιάζοντας βελτίωση σε σχέση µε τοεύρος της ύφεσης κατά το 2011, το οποίο διαµορφώ-θηκε στο -6,9%. Επισηµαίνεται ότι η συγκεκριµένη εκτί-µηση για το 2012 εµπεριέχει τόσο την πραγµατικήεξέλιξη του ΑΕΠ στα τρία πρώτα τρίµηνα του 2012 όσοκαι την πρόβλεψη του υποδείγµατος για το τελευταίοτρίµηνο του 2012. Αναφορικά µε το έτος 2013, ο µέσοςετήσιος ρυθµός µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ εκτι-µάται στο -4,1%, σηµατοδοτώντας αφενός τη συνέχισητης ύφεσης και αφετέρου τον περιορισµό του εύρουςτης σε σχέση µε το 2012. Σχετικά µε την τριµηνιαία εξέ-λιξη του ρυθµού µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ, ωςπρος τα αντίστοιχα τρίµηνα του προηγούµενου έτους,οι προβλέψεις διαµορφώνονται στο -5,2% και -5,6%, γιατο τελευταίο τρίµηνο του 2012 και το πρώτο τρίµηνοτου 2013, αντίστοιχα, ενώ για τα επόµενα τρία τρίµηνακαταγράφεται µια σηµαντική συνεχιζόµενη τάση επι-βράδυνσης της ύφεσης, µε τους σχετικούς ρυθµούςµεταβολής του ΑΕΠ να εκτιµώνται στο -4,6%, -3,5% και-2,9%, αντίστοιχα.

Με βάση την επιπρόσθετη πληροφόρηση που παρέχε-ται από τα στοιχεία για την πορεία της ελληνικής οικο-νοµίας στο τρίτο τρίµηνο του 2012, διαφαίνεται µιαδυνητικά σταθεροποιητική τάση σε έναν αριθµό µετα-βλητών. Ταυτόχρονα, δεν παρατηρείται σηµαντική βελ-τίωση στους περισσότερους δείκτες, αλλά ούτε καισυνολική επιδείνωση στα µεγέθη. Οι εξελίξεις αυτέςµπορούν να ερµηνευτούν ως ενδείξεις είτε για την απο-κλιµάκωση της ιδιαίτερα αρνητικής δυναµικής που χα-ρακτήριζε την ελληνική οικονοµία µέχρι το πρώτοεξάµηνο του 2012, ή για την τήρηση µιας στάσης ανα-µονής, λόγω της αβεβαιότητας που συνδεόταν µε τηνοριστικοποίηση των νέων µέτρων δηµοσιονοµικής προ-σαρµογής και την εξασφάλιση της εξωτερικής χρηµα-τοδότησης στα πλαίσια του Μνηµονίου.

Ανατρέχοντας στην πορεία των µεταβλητών που χρη-σιµοποιούνται για την εκτίµηση του υποδείγµατος, δια-

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.5.1 Ρυθµός µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ (% ως προς την αντίστοιχη περίοδο του προηγούµενου έτους)

2012 2013

Τρίµηνα 2012Q4 2013Q1 2013Q2 2013Q3 2013Q4

Τριµηνιαίος ρυθµός µεταβολής -5,2 -5,6 -4,6 -3,5 -2,9

Μέσος ετήσιος ρυθµός µεταβολής -6,3 -4,1

1. Για την εποχική διόρθωση χρησιµοποιήθηκε το φίλτρο TRAMO/SEATS.

1_3_1_4_1_5_1_6:Layout 1 14/2/2013 9:34 πµ Page 20


πιστώνονται τάσεις σταθεροποίησης ή/και µικρής βελ-τίωσης σε µια σειρά γενικών δεικτών αλλά και δεικτώνεπιµέρους κατηγοριών, όπως και σε ορισµένες µετα-βλητές που αντανακλούν προσδοκίες. Ειδικότερα, ευ-νο=κότερες εξελίξεις καταγράφονται στη βιοµηχανία,µέσω του ∆είκτη Κύκλου Εργασιών στην εξωτερικήαγορά, την ανταγωνιστικότητα, µέσω των δεικτώνπραγµατικής σταθµισµένης συναλλαγµατικής ισοτιµίας,τις τιµές, µέσω κάποιων κατηγοριών του ∆είκτη ΤιµώνΚαταναλωτή αλλά και δεικτών τιµών στις κατασκευέςκαι τα ακίνητα, τον τουρισµό, µέσω των ταξιδιωτικών ει-σπράξεων, και τις εκτιµήσεις των επιχειρηµατιών, µέσωτων δεικτών επιχειρηµατικών προσδοκιών στο εµπόριοκαι τις κατασκευές.

Αντίθετα, δυσµενείς εξελίξεις αποτυπώνονται ιδιαίτεραστα µεγέθη της αγοράς εργασίας, στο λιανικό εµπόριο,σε δείκτες τιµών που ενσωµατώνουν αυξήσεις φόρων,καθώς και στον κύκλο εργασιών στη βιοµηχανία στηνεγχώρια αγορά και τις παραγγελίες στη βιοµηχανία.Αναφορικά µε την πορεία στις κύριες συνιστώσες τηςζήτησης, επιδείνωση εξακολουθεί να καταγράφεταιστην τελική καταναλωτική δαπάνη των νοικοκυριών καιτις επενδύσεις, ενώ θετική είναι η πιο πρόσφατη εξέ-λιξη στα µεγέθη των εισαγωγών, ως προς τους µέσουςρυθµούς µεταβολής, συγκριτικά µε τους αντίστοιχουςτου 2011.

Η ως άνω αναφορά στην πορεία των µεταβλητών πουχρησιµοποιούνται στο υπόδειγµα βοηθά να ερµηνευτείη εκτιµώµενη εξέλιξη του πραγµατικού ΑΕΠ κατά το2013. Την εξέλιξη αυτή δύνανται να επηρεάσουν προςµια περισσότερο ή λιγότερο ευνο=κή κατεύθυνση επι-πλέον παράγοντες που αφορούν στις εγχώριες και τιςεξωτερικές οικονοµικές συνθήκες.

Προς την κατεύθυνση µιας πιο ενισχυµένης δυναµικήςαποκλιµάκωσης της ύφεσης είναι δυνατόν να λειτουρ-

γήσουν παράγοντες που αφορούν τόσο στις προόδους

που έχουν ήδη επιτευχθεί, όσο και στην περαιτέρω θε-

τική επίδραση από µια σειρά δοµικών µεταβολών σε

κρίσιµες πτυχές της οικονοµίας που αναµένονται να

ενεργοποιηθούν εντός του τρέχοντος έτους. Στους πα-

ράγοντες αυτούς περιλαµβάνονται: (α) η ενίσχυση της

ανταγωνιστικότητας, µέσω της σηµαντικής µείωσης του

κόστους εργασίας και των τιµών αγαθών και υπηρε-

σιών, καθώς και µέσω της προόδου στο πεδίο των διαρ-

θρωτικών αλλαγών, (β) η απελευθέρωση πόρων από τη

βελτίωση των δηµοσιονοµικών µεγεθών, (γ) η τµηµα-

τική ανάκαµψη των επενδύσεων, µέσω της αποτελε-

σµατικότερης απορρόφησης των κονδυλίων από το

ΕΣΠΑ, κυρίως για την επανεκκίνηση των µεγάλων δη-

µοσίων έργων και την ενίσχυση των µικροµεσαίων επι-

χειρήσεων, αλλά και την προσέλκυση ξένων επενδυτών

στη βάση ενός βελτιωµένου επιχειρηµατικού κλίµατος,

(δ) η σταθεροποίηση του ελληνικού τραπεζικού συστή-

µατος, µέσω της ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών,

και (ε) η µεγαλύτερη συµβολή του τοµέα του τουρι-

σµού, µέσω της ανόδου της τουριστικής κίνησης.

Προς την αντίθετη κατεύθυνση ενδέχεται να επιδρά-

σουν συγκεκριµένοι παράγοντες οι οποίοι δύνανται να

αναχαιτίσουν σε κάποιο βαθµό τις βελτιούµενες προ-

οπτικές για την εξέλιξη του ΑΕΠ. Σε αυτούς συγκατα-

λέγονται πιθανές επιπρόσθετες αρνητικές εξελίξεις

στην αγορά εργασίας, στο διαθέσιµο εισόδηµα και κατ’

επέκταση στην ιδιωτική καταναλωτική δαπάνη των νοι-

κοκυριών, µέσω των νέων φορολογικών επιβαρύνσεων

και µέτρων δηµοσιονοµικής προσαρµογής. Τέλος, εν-

δεχόµενες αρνητικές εξελίξεις στην οικονοµική δρα-

στηριότητα σε ευρωπα=κό και παγκόσµιο επίπεδο θα

µπορούσαν να επιδράσουν δυσµενώς στο ήδη εύθραυ-

στο εγχώριο οικονοµικό περιβάλλον.

1_3_1_4_1_5_1_6:Layout 1 14/2/2013 9:34 πµ Page 21

1.6. Οι προβλέψεις του υποδείγµατοςSURE για τις βραχυχρόνιες προοπτικές του πληθωρισµού, της ανεργίας και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών

Οµάδα οικονοµικών προβλέψεων υποδείγµατος SURE Θανάσης Καζάνας, Στέλιος Καραγιάννης, Αριστοτέλης Κουτρούλης και Γιάννης Παναγόπουλος

Σκοπός της συγκεκριµένης ενότητας είναι να εκτιµή-

σουµε µε τη µεθοδολογία SURE (Seemingly Unrelated

Regression Equations) ένα σύστηµα εξισώσεων [βλ. εξι-

σώσεις (1.1)-(1.3)] µε απώτερο στόχο την πρόβλεψη

τριών βασικών µεταβλητών, και συγκεκριµένα: α) της

ανεργίας (U), β) των µεταβολών του Εναρµονισµένου

∆ΤΚ (INF) και γ) του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών,

ως ποσοστού του ΑΕΠ (CAY). Για τις παραπάνω εκτιµή-

σεις χρησιµοποιούµε τριµηνιαία δεδοµένα για το χρο-

νικό διάστηµα 2001:Ι-2012:ΙΙΙ.

Συγκεκριµένα, εκτιµούµε το παρακάτω σύστηµα εξισώ-

σεων:

∆Ut = a11 + a12 x ∆Ut–1 + a13 x INFt–1 + a14 x

x TDYt–1 + a15 x GDPt–1 (1.1)

INFt = a21 + a22 x INFt–1 + a23 x INFOILt–1 + a24 x

x EONIAt–1 + a25 x ∆Ut–1 (1.2)

GAYt = a31 + a32 x CAYt–1 + a33 x BYt–1 + a34 x

x GERGDPt–1 + a35 x GDPt–1 + a36 x GCYt (1.3)

όπου: TDY οι άµεσοι φόροι (ως ποσοστό του ΑΕΠ), BY

το δηµόσιο χρέος (ως ποσοστό του ΑΕΠ), INFOIL ο

ρυθµός µεταβολής των διεθνών τιµών του πετρελαίου

brent, EONIA το διατραπεζικό επιτόκιο στην Ευρωζώνη,

GERGDP ο ρυθµός µεγέθυνσης του πραγµατικού ΑΕΠ

της Γερµανίας, GCY, το επίπεδο κατανάλωσης της ελλη-

νικής κυβέρνησης (ως ποσοστό του ΑΕΠ) και GDP ο ρυθ-

µός µεταβολής του Ακαθάριστου Εθνικού Προ=ό ντος της

Ελλάδας (σε σταθερές τιµές)1. Το σύνολο των δεδοµέ-

νων προέρχεται από τη βάση δεδοµένων της Eurostat.

Στον Πίνακα 1.6.1 που ακολουθεί παρουσιάζονται οι

εκτιµήσεις του συστήµατος των εξισώσεων (1.1) - (1.3)

χρησιµοποιώντας τη µέθοδο SURE.

Οι εκτιµήσεις του συστήµατος, όπως αυτές παρουσιά-

ζονται στον Πίνακα 1.6.1, χρησιµοποιούνται εν συνεχεία


1. Επισηµαίνεται ότι η µεταβλητή του ΑΕΠ της χώρας µας αντιµετωπίζεται ως εξωγενής παράγοντας στο σύστηµα και όχι ως ενδογενής

και η εκτίµησή της έχει γίνει µε τη χρήση του υποδείγµατος των παραγόντων (βλέπε ενότητα 1.5).

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.6.1 Εκτιµήσεις του συστήµατος

∆Ut = a11 + a12 x ∆Ut–1 + a13 x INFt–1 + a14 x TDYt–1 + a15 x GDPt–1

a11 a12 a13 a14 a15

1,84 0,78 -0,07 -0,09 -0,07

(1, 06)* (9,32) (-0,87) (-0,97) (-2,04)

INFt = a21 + a22 x INFt–1 + a23 x INFOILt–1 + a24 x EONIAt–1 + a25 x ∆Ut–1

a21 a22 a23 a24 a25

1,06 0,09 -0,003 -0,11 -0,39

(3,87) (0,57) (-0,53) (-1,25) (-2,27)

GAYt = a31 + a32 x CAYt–1 + a33 x BYt–1 + a34 x GERGDPt–1 + a35 x GDPt–1 + a36 x GCYt

a31 a32 a33 a34 a35 a36

0,89 0,81 0,02 -0,31 -0,002 -0,12

(0,16) (7,62) (0,81) (-0,93) (-0,006) (-0,77)

* t-statistics στις παρενθέσεις.

1_3_1_4_1_5_1_6:Layout 1 14/2/2013 9:34 πµ Page 22

για την πρόβλεψη των τριών ενδογενών µεταβλητών:της ανεργίας (U), του εναρµονισµένου πληθωρισµού (INF) και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών (CAY)2.

Στον Πίνακα 1.6.2 παρουσιάζονται οι προβλέψεις γιατην ανεργία, τον πληθωρισµό και το ισοζύγιο τρεχου-σών συναλλαγών ως ποσοστό του ΑΕΠ.

Από τα παραπάνω αποτελέσµατα (Πίνακας 1.6.2) προ-κύπτει ότι το ύψος της ανεργίας αναµένεται να ανέλθειπεραιτέρω, αγγίζοντας το 30% του συνολικού εργατι-κού δυναµικού της χώρας. Αν και δυσοίωνη, η πρό-βλεψη αυτή είναι απολύτως σύµφωνη µε την εκτίµησηότι η συρρίκνωση της ελληνικής οικονοµίας θα συνεχι-στεί καθ’ όλη τη διάρκεια του τρέχοντος έτους.

Όσον αφορά το ρυθµό µεταβολής των τιµών, εκτιµάταιότι ο µέσος ετήσιος πληθωρισµός (βάσει του Εναρµο-νισµένου ∆είκτη Τιµών Καταναλωτή – Εν∆ΤΚ) θα φτάσει

το 1,6%. Εκ πρώτης όψεως, η αύξηση του πληθωρι-

σµού κατά 0,5 ποσοστιαίες µονάδες σε σχέση µε το πε-

ρασµένο έτος δηµιουργεί ερωτηµατικά. Με άλλα λόγια,

θα ανέµενε κανείς ότι, υπό το καθεστώς της συνεχιζό-

µενης συµπίεσης του εργατικού κόστους, της µειωµέ-

νης ζήτησης και γενικότερα της συνεχιζόµενης ύφεσης,

ο πληθωρισµός θα υποχωρούσε. Χωρίς να αποκλείο-

νται τυχόν αδυναµίες του χρησιµοποιούµενου υποδείγ-

µατος, η πιο πιθανή εξήγηση που µπορεί να δοθεί για

την κλιµάκωση του πληθωρισµού έχει να κάνει µε τις

αυξητικές επιδράσεις τόσο των τιµών της ενέργειας και

των διεθνών τιµών ειδών διατροφής όσο και των έµµε-

σων φόρων.

Σε αντίθεση µε τα µεγέθη του πληθωρισµού και της

ανεργίας, η εκτίµηση για το έλλειµµα του ισοζυγίου

τρεχουσών συναλλαγών είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντική.

Ειδικότερα εκτιµάται ότι, λόγω της περαιτέρω συρρί-

κνωσης των εισαγωγών (π.χ. µείωση εισαγωγών πετρε-

λαίου και αυτοκινήτων) αλλά και της πιθανής αύξησης

των εξαγωγών, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ως

ποσοστό του ΑΕΠ θα πέσει στο -0,7%. Η προδιαγραφό-

µενη αυτή εξέλιξη είναι ιδιαίτερα σηµαντική, καθώς

υποδηλώνει τον περιορισµό του συνολικού δανεισµού

της χώρας από το εξωτερικό για να καλύψει τις κατα-

ναλωτικές και επενδυτικές της ανάγκες. Στο βαθµό λοι-

πόν που η εκτίµηση αυτή επιβεβαιωθεί από την πραγ-

µατικότητα, µπορούµε να µιλάµε για ένα σηµαντικό

βήµα της ελληνικής οικονοµίας προς τον τερµατισµό

της ύφεσης.


2. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι για την εκτίµηση των εξωγενών µεταβλητών του συστήµατος το 2013 υιοθετείται η µέθοδος της Παρεµ-

βολής (Interpolation). Τα στοιχεία για τις εν λόγω εκτιµήσεις προέρχονται από την AMECO.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.6.2 Προβλέψεις για το 2013

Εναρµονισµένος πληθωρισµός 1,1%a 1,6%

Ανεργία 24,6%b 30,1%

Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (% ΑΕΠ) -2,7%c -0,7%

Σηµείωση: Η τιµή της µείωσης του ΑΕΠ για το 2013 (-4,1%) προέρ-χεται από τις προβλέψεις του υποδείγµατος παραγόντων (Βλ. ενό-τητα 1.5). a. Μέσο ετήσιο επίπεδο (Πηγή: Eurostat). b. Μέσο ετήσιοεπίπεδο (Πηγή: Eurostat & ΚΕΠΕ) c. Πηγή: ΤτΕ & ΚΕΠΕ.

2012 2013

1_3_1_4_1_5_1_6:Layout 1 14/2/2013 9:34 πµ Page 23


2. ∆ηµόσια οικονοµικά

2.1. Ανάλυση βασικών µεγεθών του Προπολογισµού1

(∆ωδεκάµηνο Ιαν.-∆εκ. 2012)

Πρόδροµος Βλάµης

Η εικόνα της εξέλιξης των δηµοσίων οικονοµικών, όπως

αυτή αποτυπώνεται στα πιο πρόσφατα στοιχεία (ορι-

στικά) εκτέλεσης του Κρατικού Προ$πολογισµού (το

σύνολο δηλαδή του Τακτικού Προ$πολογισµού και του

Προγράµµατος ∆ηµοσίων Επενδύσεων, Πίνακας 2.1.1)

που αφορά στο δωδεκάµηνο Ιανουαρίου-∆εκεµβρίου

2012, σε τροποποιηµένη ταµειακή βάση, καταδεικνύει

πως το έλλειµµα του Κρατικού Προ$πολογισµού το

οποίο ανήλθε σε €15,688 δισ., είναι βελτιωµένο σε

σχέση µε τον στόχο του ελλείµµατος για τον Κρατικό

Προ$πολογισµό ύψους €16,312 δισ. για το εν λόγω διά-

στηµα. Επίσης, το µέγεθος του ελλείµµατος του Κρα-

τικού Προ$πολογισµού εµφανίζεται βελτιωµένο σε

σχέση µε το αντίστοιχο διάστηµα του 2011 (από

€22,773 δισ. σε €15,688 δισ.). Σε σχέση µε την αντί-

στοιχη περσινή περίοδο, το ισοζύγιο του Κρατικού Προ-

$πολογισµού είναι µειωµένο κατά 31,1%.

Κατά την ίδια περίοδο, το πρωτογενές έλλειµµα του

Κρατικού Προ$πολογισµού διαµορφώθηκε στα €3,465

δισ., παρουσιάζοντας σηµαντική βελτίωση έναντι του

στόχου που έχει τεθεί στην εισηγητική έκθεση του Προ-

$πολογισµού του 2013 για πρωτογενές έλλειµµα ύψους

€4,577 δισεκατοµµυρίων.

Αναλυτικότερα, για το διάστηµα Ιανουαρίου-∆εκεµ-

βρίου 2012, το ύψος των καθαρών εσόδων του Κρατι-κού Προπολογισµού, το οποίο ανήλθε σε €51,925 δισ.,

υπολείπεται κατά €468 εκατ. του επικαιροποιηµένου

στόχου των €52,393 δισεκατοµµυρίων. Αντίθετα, το

ύψος των καθαρών εσόδων του Τακτικού Προπολογι-σµού, που έφτασε τα €48,325 δισ., παρουσιάζει βελ-

τίωση κατά €619 εκατ. έναντι του στόχου των €47,706

δισ., µε βάση την εισηγητική έκθεση του Προ$πολογι-

σµού του 2013. Η παρατηρούµενη θετική απόκλιση των

πραγµατοποιήσεων από τους στόχους πιθανότατα

οφείλεται στα αυξηµένα έσοδα από το φόρο εισοδήµα-

τος, τους φόρους στην περιουσία, τους λοιπούς άµε-

σους φόρους (ειδικής εισφοράς αλληλεγγύης στα

φυσικά πρόσωπα) και τα τέλη κυκλοφορίας οχηµάτων.

Ωστόσο, τα έσοδα του Προγράµµατος ∆ηµοσίων Επεν-

δύσεων (Π∆Ε), τα οποία διαµορφώθηκαν σε €3,601 δισ.

(µειωµένα κατά €1,086 δισ. έναντι στόχου για €4,687

δισ.), εµφανίζουν µείωση κατά €172 εκατ. έναντι των

πραγµατοποιηθέντων εσόδων του Π∆Ε κατά το αντί-

στοιχο διάστηµα του 2011 (€3,773 δις.). Η απόκλιση

από τους στόχους (όπως αποτυπώνονται στην εισηγη-

τική έκθεση του Προ$πολογισµού του 2013) για το διά-

στηµα Ιανουαρίου-∆εκεµβρίου 2012 κατά €1,086 δισ.

πιθανόν να οφείλεται σε καθυστερήσεις των προ$πο-

λογισθεισών εισροών από τα Ταµεία της Ευρωπα=κής

Ένωσης.

Από την άλλη πλευρά, οι δαπάνες του Κρατικού Προ -

πολογισµού στο υπό ανάλυση διάστηµα, έφτασαν τα

€67,614 δισ., µειωµένες κατά €1,091 δισ. σε σχέση µε

τον στόχο των €68,705 δισ. (όπως αποτυπώνεται στην

εισηγητική έκθεση του Προ$πολογισµού του 2013). Θα

πρέπει να σηµειωθεί πως η πορεία των δαπανών αντι-

κατοπτρίζει τη συρρίκνωση των δαπανών του Τακτικού

Προπολογισµού (οι οποίες σηµείωσαν καλύτερη επί-

δοση σε σχέση µε τον στόχο, ήταν δηλαδή µειωµένες

κατά €356 εκατ. – στα €61,499 δισ. έναντι στόχου

€61,855 δισ.). Η επίδοση αυτή αντανακλά πρώτιστα το

αποτέλεσµα της αυστηροποίησης του ελέγχου των

πρωτογενών δαπανών ύψους €47,137 δισ. (€449 εκατ.

χαµηλότερες του στόχου των €47,586 δισ.). Επιπρό-

σθετα, τόσο οι δαπάνες για εξοπλιστικά προγράµµατα

όσο και οι δαπάνες για καταπτώσεις εγγυήσεων σε φο-

ρείς εντός και εκτός Γενικής Κυβέρνησης κινήθηκαν σε

χαµηλότερα επίπεδα σε σχέση µε τις προβλέψεις της

εισηγητικής έκθεσης του Προ$πολογισµού του 2013.

Πιο συγκεκριµένα, οι δαπάνες για εξοπλιστικά προ-

γράµµατα ανήλθαν σε €410 εκατ. ή €290 εκατ. χαµηλό-

τερες του στόχου των €700 εκατ. ενώ οι δαπάνες για

καταπτώσεις εγγυήσεων σε φορείς εντός και εκτός Γε-

νικής Κυβέρνησης ανήλθαν σε €796 εκατ. ευρώ ή €73

1. Το παρόν κείµενο είναι επικαιροποιηµένο µέχρι 22 Ιανουαρίου 2013 και σύµφωνο µε τα οριστικά στοιχεία του Προ$πολογισµού που

δηµοσιεύθηκαν στο Μηνιαίο ∆ελτίο Εκτέλεσης Κρατικού Προ$πολογισµού του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους για το δωδεκάµηνο Ια-

νουαρίου-∆εκεµβρίου 2012.

2_thema:Layout 1 14/2/2013 9:38 πµ Page 24


εκατ. χαµηλότερες του στόχου των €869 εκατ. Αντί-

θετα, για το διάστηµα Ιανουαρίου-∆εκεµβρίου 2012, οι

δαπάνες για τόκους σε καθαρή βάση ανήλθαν σε

€12,223 δισ. ή €488 εκατ. υψηλότερες του στόχου των

€11,735 δισεκατοµµυρίων.

Τέλος, οι δαπάνες του Προγράµµατος ∆ηµοσίων Επεν-

δύσεων (Π∆Ε) περιορίσθηκαν σε €6,114 δισ. και εµφα-

νίζονται µειωµένες κατά €736 εκατ. τόσο σε σχέση µε

το στόχο των €6,850 δισ. για το διάστηµα Ιανουαρίου-

∆εκεµβρίου 2012 όσο και σε σχέση µε το αντίστοιχο

διάστηµα του 2011 (€6,559 δισ.). Θα θέλαµε να επανα-

λάβουµε ότι η παρατηρούµενη συρρίκνωση του Π∆Ε

από έτος σε έτος δεν συµβάλλει στο να ανακτήσει η ελ-

ληνική οικονοµία µέρος της αναπτυξιακής ορµής που

την χαρακτήριζε την περίοδο 1994-2008, και η οποία

είναι σήµερα απολύτως απαραίτητη για την επανεκκί-

νησή της. Θα πρέπει να τονισθεί ότι, στη δύσκολη οι-

κονοµική συγκυρία που περνά η χώρα µας και οι προς

επένδυση πόροι από τρίτες πηγές είναι εξαιρετικά δυ-

σεύρετοι και περιορισµένοι, ίσως το Π∆Ε να µπορούσε

να καταστεί το κατ’ εξοχήν εργαλείο αναπτυξιακής πο-

λιτικής για την ελληνική οικονοµία, για παράδειγµα

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1.1 Εκτέλεση Κρατικού Προπολογισµού (∆ωδεκάµηνο Ιαν.-∆εκ. 2012)

I. Καθαρά έσοδα Κρατικού Προπολογισµού 53.932 51.925 52.393 53.932 52.393

1. Καθαρά έσοδα Τακτικού Προπολογισµού 50.159 48.325 47.706 50.159 47.706

Α. Έσοδα προ επιστροφών φόρων 54.284 51.482 51.363 54.285 51.363

Β. Ειδικά έσοδα από εκχώρηση αδειών και δικαιωµάτων του ∆ηµοσίου 1.157 15 32 1.157 32

Γ. Επιστροφές φόρων 5.283 3.172 3.689 5.283 3.689

2. Έσοδα Προγράµµατος ∆ηµοσίων Επενδύσεων 3.773 3.601 4.687 3.773 4.687

II. ∆απάνες Κρατικού Προπολογισµού 76.705 67.614 68.705 76.705 68.705

1. ∆απάνες Τακτικού Προπολογισµού 70.145 61.499 61.855 70.145 61.855

Α. Πρωτογενείς δαπάνες 51.561 47.137 47.586 51.561 47.586

Β. Επιχορήγηση νοσηλευτικών ιδρυµάτων για εξόφληση µέρους παλαιών οφειλών τους 435 392 400 435 400

Γ. Εξοπλιστικά προγράµµατα (σε ταµειακή βάση) 360 410 700 360 700

∆. Καταπτώσεις εγγυήσεων, εκ των οποίων 1.442 796 869 1.442 869

σε φορείς εντός της Γενικής Κυβέρνησης 1.249 679 691 1.249 691

σε φορείς εκτός της Γενικής Κυβέρνησης 193 117 178 193 178

Ε. Τόκοι (καθαρή βάση)*** 16.348 12.223 11.735 16.348 11.735

ΣΤ. Προµήθεια εκταµίευσης δανείων EFSF 0 541 565 0 565

2. ∆απάνες Προγράµµατος ∆ηµοσίων Επενδύσεων 6.559 6.114 6.850 6.559 6.850

Πρωτογενές αποτέλεσµα Κρατικού Προπολογισµού(+πλεόνασµα, - έλλειµµα) -6.425 -3.465 -4.577 -6.425 -4.577

Ισοζύγιο Κρατικού Προπολογισµού -22.773 -15.688 -16.312 -22.773 -16.312

Ιανουάριος -∆εκέµβριος

2011

Πραγµ.


2012

Πραγµ.


2012

Στόχοι

2011**

Πραγµ.

2012*

Στόχοι

σε εκατ. € (τροποποιηµένη ταµειακή βάση)

* Στόχοι που αποτυπώνονται στην εισηγητική έκθεση του Προ$πολογισµού του 2013. ** Το σύνολο των δαπανών και των εσόδων του Κρατικού Προ$πολογισµού για το έτος 2011 είναι τελικό, εντούτοις θα οριστικοποιηθεί µε

την κύρωση του Απολογισµού Εσόδων και Eξόδων του Κράτους οικ. Έτους 2011.*** Οι δαπάνες τόκων για το 2012, αναλύονται σε: α) Ταµειακές πληρωµές ύψους 7,4 δις ευρώ περίπου και β) ∆εδουλευµένους τόκους ύψους4,8 δισ. ευρώ περίπου που καταβλήθηκαν µε βραχυχρόνιους τίτλους εξάµηνης διάρκειας έκδοσης του ΕΤΧΣ, στους οµολογιούχους που προ-σήλθαν κατά την πρώτη φάση εφαρµογής του PSI. Πηγή: Αναπαραγωγή Πίνακα 2.1.1 από το Μηνιαίο ∆ελτίο Εκτέλεσης Κρατικού Προ$πολογισµού του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους, Ια-νουάριος 2013.


µέσω της δηµοπράτησης νέων έργων υποδοµής. Σεκάθε περίπτωση, κατά την γνώµη µας, ενδείκνυται ηχρήση του Π∆Ε πρωτίστως ως αυτόµατου σταθεροποι-ητή και όχι ως εργαλείου επίτευξης του ετήσιου στόχουτης µείωσης του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος.

Οι δαπάνες του Κρατικού Προ$πολογισµού κατά τοδιάστηµα Ιανουαρίου-∆εκεµβρίου 2012 παρουσιάζονταιµειωµένες σε σχέση µε την αντίστοιχη περίοδο τουπροηγούµενου έτους κατά €9,091 δις. Σηµειώνεται ότισχεδόν όλες οι επιµέρους κατηγορίες δαπανών µειώθη-καν κατά το διάστηµα Ιανουαρίου-∆εκεµβρίου 2012 σεσχέση µε την αντίστοιχη περίοδο του προηγούµενουέτους, µε τη µεγαλύτερη εξοικονόµηση να παρατηρεί-

ται στις πρωτογενείς δαπάνες, που παρουσιάζονται µει-ωµένες κατά €4,424 δις. και στις δαπάνες για τόκουςπου παρουσιάζονται µειωµένες κατά €4,125 δισεκατοµ-µύρια. Να σηµειωθεί δε ότι οι πρωτογενείς δαπάνεςαποτελούν και τον κύριο δείκτη περιορισµού των κρα-τικών δαπανών.

Η εξέλιξη του Κρατικού Προ$πολογισµού µέχρι τον ∆ε-κέµβριο του 2012 καταδεικνύει την σηµαντική προσπά-θεια που έχει γίνει µέχρι σήµερα για δηµοσιονοµικήπροσαρµογή και επίτευξη των στόχων που τίθενται στοΜνηµόνιο ΙΙ (Φεβρουάριος 2012), δηλαδή την επίτευξηπρωτογενούς πλεονάσµατος ύψους 4,5% του ΑΕΠ (ήπερίπου €9,5 δισ.), µέχρι το 2014.




3.1. Εξελίξεις στην αγορά εργασίας

Ιωάννης Χολέζας

Το τρίτο τρίµηνο του 2012 το γενικό ποσοστό ανεργίαςανήλθε στο 24,8%, µόλις 0,2 εκατοστιαίες µονάδες χα-µηλότερα από το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας στηνΕυρωζώνη, αυτό της Ισπανίας. Πρόσφατα στοιχεία τηςΕΛΣΤΑΤ για το µήνα Οκτώβριο δείχνουν περαιτέρω αύ-ξηση του γενικού επιπέδου της ανεργίας στο 26,8%(περίπου 1.345.700 άνεργοι). Με άλλα λόγια, αναµφι-σβήτητα σε ένα βαθµό εξαιτίας του τέλους της τουρι-στικής περιόδου, η ανεργία συνεχίζει να αυξάνεται µεταχύτατους ρυθµούς. Από την άλλη, οι ενεργές πολιτι-κές απασχόλησης συµπληρώθηκαν µε νέες δράσειςενίσχυσης της απασχόλησης των νέων, πτυχιούχων καιµη, µε την έναρξη του νέου έτους. Στα πλαίσια αυτάκρίθηκε σκόπιµο το παρόν κείµενο να ασχοληθεί πα-ράλληλα και λεπτοµερέστερα µε τα χαρακτηριστικάτων ανέργων, καθώς είναι αυτά που καθορίζουν τη στό-χευση των δράσεων για την αντιµετώπιση του φαινοµέ-νου της ανεργίας.

3.1.1. Ανεργία

Το τρίτο τρίµηνο του 2012 (στο εξής 2012γ) ο αριθµόςτων ανέργων αυξήθηκε κατά 25.600 άνδρες και 36.600

γυναίκες σε σύγκριση µε το 2012β, παρά την αναµενό-µενη θετική επίδραση στην ανεργία της εποχικότηταςλόγω τουρισµού, και κατά 187.900 άνδρες και 164.700γυναίκες σε σύγκριση µε το 2011γ. Έτσι, οι άνεργοιέφτασαν τα 1.230.900 άτοµα, στην πλειονότητα τουςάνδρες (617.500). Ωστόσο, λόγω του χαµηλότερου πο-σοστού συµµετοχής των γυναικών στο εργατικό δυνα-µικό, το ποσοστό ανεργίας των ανδρών συνεχίζει ναυπολείπεται αυτού των γυναικών (21,7% έναντι 28,9%).Το µόνο παρήγορο είναι ότι η αύξηση του αριθµού τωνανέργων είναι µικρότερη την περίοδο 2011γ-2012γ(40,1%) συγκριτικά µε την περίοδο 2010γ-2011γ (41,2%).Επιπρόσθετα, από το σύνολο αυτών που αναζητούν ερ-γασία, 303.600 είναι «νέοι» άνεργοι, δηλαδή εισέρχο -νται στην αγορά εργασίας για πρώτη φορά, προερχό-µενοι είτε από το εκπαιδευτικό σύστηµα, είτε από τη δε-ξαµενή των οικονοµικά µη ενεργών και είναι στην πλει-ονότητά τους γυναίκες (61,5%). Οι υπόλοιποι 927.300άνεργοι εργάζονταν στο παρελθόν και οι περισσότεροιείναι άνδρες (54%).

Σύµφωνα µε τον Πίνακα 3.1.1, η πλειονότητα του απο-θέµατος των ανέργων το 2012γ συνεχίζει να αποτελεί-ται από άτοµα 30-44 ετών (41,8%) και 45-64 ετών(25,1%). Ωστόσο, τα µερίδια αυτά υπολείπονται των µε-ριδίων των συγκεκριµένων ηλικιακών οµάδων στο ερ-γατικό δυναµικό. Σε αντιδιαστολή, υπεραντιπροσω-πεύο νται µεταξύ των ανέργων το 2012γ οι νέοι έως 29ετών, γεγονός που δικαιολογεί τα πολύ υψηλά ποσοστά

3. Ανθρώπινοι πόροι και κοινωνικές πολιτικές

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1.1 Άνεργοι κατά ηλικία και διαχρονικές µεταβολές

Σύνολο 24,8 --- 17,6 7,1

15-19 65,9 2,4 44,6 12,3

20-24 55,0 12,0 33,8 11,4

25-29 38,0 18,4 25,4 7,7

30-44 23,4 41,8 16,9 7,2

45-64 17,2 25,2 13,7 6,3

65 + 4,6 0,2 3,4 1,5

2012γ

Ανεργία(%)

2012γ

Σύσταση(%)

2008γ-2012γ

∆ιαφορά(σε εµ*)

2011γ-2012γ

∆ιαφορά(σε εµ)

* εµ = εκατοστιαίες µονάδες.

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνες Εργατικού ∆υναµικού, υπολογισµοί συγγραφέα.



ανεργίας που φτάνουν το 65,9%, 55,0% και 38,0% γιατους νέους ηλικίας 15-19, 20-24 και 25-29 ετών, αντί-στοιχα. Η µεταβολή της ανεργίας είναι εξαιρετικάυψηλή το 2012γ σε σύγκριση τόσο µε το 2011γ, όσο καιµε το 2008γ, ειδικά για τους νέους. Συγκεκριµένα, απότο 2008γ η συνολική ανεργία αυξήθηκε κατά 17,6 εκα-τοστιαίες µονάδες (εµ), όταν για τις οµάδες 15-19, 20-24και 25-29 ετών αυξήθηκε κατά 44,6εµ, 33,8εµ και 25,4εµ,αντίστοιχα. Ανάλογα, η αύξηση σε µόλις ένα τρίµηνοέφτασε τις 7,1εµ συνολικά, όµως για τις οµάδες ενδια-φέροντος κινήθηκε από 12,3εµ (15-19) έως 7,7εµ (25-29).

Αναφορικά µε την εκπαίδευση, οι περισσότεροι άνεργοιτο 2012γ είναι απόφοιτοι Λυκείου (37,5%) και ακολου-θούν οι απόφοιτοι ΤΕΙ (20,7%) βάσει του Πίνακα 3.1.2.Όµως, τα µερίδια αυτών των εκπαιδευτικών οµάδωνστο εργατικό δυναµικό είναι µικρότερα, άρα πλήττονταιδυσανάλογα από την ανεργία. Μόνο οι απόφοιτοι ΑΕΙκαι οι κάτοχοι ∆ιδακτορικού ή Μεταπτυχιακού τίτλουυποαντιπροσωπεύονται µεταξύ των ανέργων. ∆εν είναι

τυχαίο, λοιπόν, ότι οι απόφοιτοι αυτοί έχουν και σηµα -ντικά χαµηλότερα ποσοστά ανεργίας από το µέσο όροτο 2012γ, δηλαδή 17,2% οι απόφοιτοι ΑΕΙ και 12,6% οικάτοχοι ∆ιδακτορικού ή Μεταπτυχιακού τίτλου. Παράλ-ληλα, οι δύο αυτές κατηγορίες εµφανίζουν και τις µι-κρότερες αυξήσεις στα ποσοστά ανεργίας, τόσο απότην έναρξη της κρίσης (11,6εµ και 6,7εµ, αντίστοιχα,την περίοδο 2008γ-2012γ), όσο και το τελευταίο έτος(3,2εµ και 3,1εµ, αντίστοιχα, την περίοδο 2011γ-2012γ).

Συνδυάζοντας πληροφορίες για την ηλικία και το επί-πεδο εκπαίδευσης, προκύπτουν κάποια ενδιαφέροντασυµπεράσµατα (βλέπε Πίνακα 3.1.3). Καταρχάς, φαίνε-ται ότι µεταξύ τόσο των αποφοίτων Λυκείου όσο και τωναποφοίτων ΤΕΙ που αντιµετωπίζουν σηµαντικό πρό-βληµα ανεργίας, οι περισσότεροι άνεργοι (42,4% και41,8%) ανήκουν στην ηλικιακή οµάδα 30-44 ετών. Σεαυτό το σηµείο δεν διαφοροποιούνται από τις υπόλοι-πες οµάδες αποφοίτων, επιβεβαιώνοντας ότι η οµάδα30-44 ετών είναι η πιο ευάλωτη ανεξαρτήτως εκπαίδευ-

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1.2 Άνεργοι κατά εκπαιδευτική βαθµίδα και διαχρονικές µεταβολές

∆ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 12,6 1,7 6,7 3,1

AEI 17,2 12,0 11,6 3,2

TEI 28,0 20,7 18,4 7,9

Λύκειο 27,1 37,5 19,5 7,6

Γυµνάσιο 27,7 12,1 19,6 9,2

∆ηµοτικό ή λιγότερο 24,9 16,0 19,7 8,5

2012γ

Ανεργία(%)

2012γ

Σύσταση(%)

2008γ-2012γ

∆ιαφορά(σε εµ*)

2011γ-2012γ

∆ιαφορά(σε εµ)

* εµ = εκατοστιαίες µονάδες.

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνες Εργατικού ∆υναµικού, υπολογισµοί συγγραφέα.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1.3 Άνεργοι κατά ηλικία και εκπαιδευτική βαθµίδα το 2012γ (%)

∆ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος --- 5,0 24,0 45,8 25,3 ---

AEI --- 10,9 31,2 41,3 16,2 0,4

TEI 0,3 16,3 26,6 41,8 15,0 0,0

Λύκειο 4,5 14,7 16,4 42,4 21,9 0,1

Γυµνάσιο 3,1 8,2 11,7 47,3 29,5 0,2

∆ηµοτικό ή λιγότερο 2,0 4,6 7,4 35,9 49,6 0,7

15-19ετών

20-24ετών

25-29ετών

30-44ετών

45-64ετών

65+ετών

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εργατικού ∆υναµικού, υπολογισµοί συγγραφέα.



σης. Είναι αξιοσηµείωτο το γεγονός ότι οι κάτοχοι ∆ι-

δακτορικού ή Μεταπτυχιακού τίτλου έχουν συγκριτικά

περισσότερους άνεργους από τις άλλες κατηγορίες

στην ηλικιακή οµάδα 45-64 ετών (µεγαλύτερο µερίδιο

έχουν µόνο οι απόφοιτοι Γυµνασίου και ∆ηµοτικού ή λι-

γότερο). Επιπλέον, αν υποτεθεί ότι ο εργασιακός βίος

ξεκινά αµέσως µετά την αποφοίτηση, προκύπτει ότι οι

απόφοιτοι τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (ειδικά οι απόφοι-

τοι ΑΕΙ και ΤΕΙ) δυσκολεύονται περισσότερο από τους

απόφοιτους χαµηλότερων βαθµίδων να βρουν εργασία,

καθώς το µερίδιο των ανέργων µέχρι την ηλικία των 29

ετών ξεπερνά το 40%, όπως προκύπτει αν αθροίσει κά-

ποιος τις τρεις πρώτες ηλικιακές οµάδες. Επιβεβαιώνε-

ται µε αυτόν τον τρόπο η προβληµατική µετάβαση των

πτυχιούχων από την εκπαίδευση στην αγορά εργασίας

που έχει απασχολήσει συχνά το δηµόσιο διάλογο.

Οι άνεργοι διαφοροποιούνται και ως προς τη γεωγρα-

φική κατανοµή στη χώρα. Οι περισσότεροι άνεργοι το

2012γ βρίσκονται στην Αττική (40,9%) και την Κεντρική

Μακεδονία (17,8%). Λαµβάνοντας υπόψη τα µερίδια

στο εργατικό δυναµικό, φαίνεται ότι οι δύο αυτές περι-

φέρειες, ειδικά η Αττική, πλήττονται δυσανάλογα από

την ανεργία. Ωστόσο, η ∆υτική Μακεδονία έχει το υψη-

λότερο ποσοστό ανεργίας το 2012γ (31%) και ακολου-

θεί η Στερεά Ελλάδα (29,6%). Από την έναρξη της

κρίσης η ανεργία αυξήθηκε πάνω από 20εµ στη Στερεά

Ελλάδα και την Αττική, ενώ µικρή συγκριτικά ήταν η µε-

ταβολή της ανεργίας στα Ιόνια νησιά (7,2εµ). Η εξέταση

µε βάση το βαθµό αστικότητας του τόπου διαµονής

συµπληρώνει τη σύντοµη γεωγραφική περιγραφή του

φαινοµένου της ανεργίας και φανερώνει ότι το 2012γ η

Θεσσαλονίκη εµφανίζει την υψηλότερη ανεργία (28,9%),

όπως και πριν την κρίση (2008γ), και οι αγροτικές πε-

ριοχές τη χαµηλότερη (18,4%). Η διαχρονική εξέλιξη

όµως δείχνει ότι η µεγαλύτερη αύξηση στο ποσοστό

ανεργίας έλαβε χώρα στην Αθήνα, τόσο την περίοδο

2008γ-2012γ (20εµ) όσο και την περίοδο 2011γ-2012γ

(8,2εµ).

Εκτός των άλλων, οι άνεργοι διακρίνονται σε αυτούςπου εισέρχονται στην αγορά εργασίας για πρώτη φορά(«νέοι» άνεργοι) και σε αυτούς που βρίσκονται ήδη στηναγορά εργασίας, δηλαδή εργάζονταν στο παρελθόν.Από το σύνολο των ανέργων υψηλότερα ποσοστά «νέων»ανέργων καταγράφονται στις οµάδες 15-19 (89,9%),20-24 (68%) και 25-29 (40,9%) ετών, γεγονός που υπο-δεικνύει ότι συχνότερα άνεργοι είναι αυτοί που εξέρ-χονται από την εκπαιδευτική διαδικασία, ειδικά µε βάσητις δύο πρώτες ηλικιακές οµάδες. Επιπρόσθετα, η εξέ-ταση της ηλικιακής σύνθεσης των «νέων» ανέργων επι-φυλάσσει ενδιαφέροντα ευρήµατα όσον αφορά στοφύλο (βλέπε Πίνακα 3.1.4). Συγκεκριµένα, ενώ µέχριτην ηλικία των 29 ετών υπάρχουν διαφορές µεταξύ αν-δρών και γυναικών, στις ηλικιακές οµάδες 30-44 και 45-64 οι διαφορές αυτές ξεπερνούν τις 10εµ υπέρ των«νέων» άνεργων γυναικών. Αυτό µπορεί να ερµηνευτείως αποτέλεσµα της εισόδου στην αγορά εργασίας τωνγυναικών που ήταν µέχρι πρόσφατα οικονοµικά µηενεργές, προκειµένου να στηρίξουν το οικογενειακό ει-σόδηµα που πλήττεται από την ανεργία, όπως παρατη-ρήθηκε σε προηγούµενα τεύχη των Οικονοµικών Εξε-λίξεων, και οι οποίες δεν καταφέρνουν να βρουν εργα-σία. Επίσης µε βασικό άξονα το φύλο, η επίδραση τηςεκπαίδευσης φαίνεται να διαφοροποιείται κατά φύλο,καθώς συγκριτικά µε τους άνδρες συναντώνται συχνό-τερα «νέες» άνεργες γυναίκες απόφοιτες ΑΕΙ (το 37,5%των άνεργων γυναικών είναι «νέες» έναντι 32,8% τωνανδρών). Οι πιο εµφανείς διαφορές, όµως, εντοπίζονταιστις χαµηλότερες εκπαιδευτικές βαθµίδες, πιθανόνεπειδή το κόστος ευκαιρίας από την παραµονή των γυ-ναικών αυτών στο σπίτι αυξήθηκε λόγω της κρίσηςωθώντας αυτές στην αναζήτηση εργασίας, συµπληρώ-νοντας έτσι το µωσαLκό της εισόδου οικονοµικά µηενεργών γυναικών στην αγορά εργασίας (βλέπε Πίνακα3.1.5).

Μεταξύ των ανέργων που εργάζονταν στο παρελθόν, ηπλειονότητα είναι άνδρες (54%). Αναφορικά µε την ηλι-κιακή σύνθεση, οι περισσότεροι ανήκουν στην ηλικιακή

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1.4 «Νέοι» άνεργοι κατά φύλο και ηλικία ως ποσοστό του συνόλου των ανέργων το 2012γ (%)

Σύνολο 89,9 68,0 40,9 12,3 6,5 14,1 24,7

Άνδρες 90,3 65,0 37,4 6,8 0,2 90,3 18,9

Γυναίκες 89,6 70,6 44,6 17,3 14,3 89,6 30,4

15-19ετών

20-24ετών

25-29ετών

30-44ετών

45-64ετών

65+ετών

15+ετών




οµάδα 30-44 ετών ανεξαρτήτως φύλου, ενώ η δεύτερη

πολυπληθέστερη οµάδα είναι η ηλικιακή οµάδα 45-64

ετών. Αναφορικά µε την εκπαιδευτική επίτευξη, οι άνερ-

γοι που εργάζονταν στο παρελθόν είναι απόφοιτοι Λυ-

κείου κατά κύριο λόγο (36,4%) ή απόφοιτοι ΤΕΙ (20,1%),

ενώ ακολουθούν από κοντά οι απόφοιτοι ∆ηµοτικού.

Κάποιες διαφορές µεταξύ φύλων υπάρχουν ως προς

την εκπαίδευση, µε τις γυναίκες απόφοιτες ΑΕΙ και ΤΕΙ

να αποτελούν µεγαλύτερο µερίδιο από τους αντίστοι-

χους άνδρες, ενώ το αντίστροφο ισχύει στις χαµηλότε-

ρες εκπαιδευτικές βαθµίδες.

Με βάση τις πληροφορίες των ΕΕ∆ για τους ανέργους

που εργάζονταν στο παρελθόν, µπορεί κάποιος να προσ-

διορίσει ακόµη, µε σχετική ακρίβεια, τους κλάδους οικο-

νοµικής δραστηριότητας που πλήττονται περισσότερο

από την κρίση (βλέπε Πίνακα 3.1.6). Φαίνεται, λοιπόν, ότι

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1.5 «Νέοι» άνεργοι κατά φύλο και εκπαιδευτική βαθµίδα ως ποσοστό του συνόλου των ανέργων το 2012γ (%)

∆ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 22,7 25,7 19,2

AEI 35,9 32,8 37,5

TEI 26,6 26,7 26,6

Λύκειο 26,9 21,8 32,4

Γυµνάσιο 16,3 9,8 25,5

∆ηµοτικό ή λιγότερο 14,8 7,0 28,3

Σύνολο Άνδρες Γυναίκες


ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1.6 Άνεργοι κατά κλάδο απασχόλησης στην τελευταία εργασία το 2012γ (%)

Α. Γεωργία, δασοκοµία και αλιεία 1,6 1,8 1,3

Β. Ορυχεία και λατοµεία 0,3 0,6 0,1

Γ. Μεταποίηση 13,7 16,0 11,1

∆. Παροχή ηλεκτρικού ρεύµατος, φυσικού αερίου, ατµού και κλιµατισµού 0,8 1,1 0,4

Ε. Παροχή νερού, επεξεργασία λυµάτων, διαχείριση αποβλήτων και δραστηριότητες εξυγίανσης 1,1 1,5 0,7

ΣΤ. Κατασκευές 14,4 25,6 1,3

Ζ. Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευή µηχανοκίνητων οχηµάτων και µοτοσικλετών 17,2 16,8 17,7

Η. Μεταφορά και αποθήκευση 4,8 6,3 3,1

Θ. ∆ραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος και εστίασης 10,4 9,2 11,8

Ι. Ενηµέρωση και επικοινωνία 2,3 2,5 2,2

Κ. Χρηµατοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες 1,5 1,6 1,4

Λ. ∆ιαχείριση ακίνητης περιουσίας 0,1 0,0 0,2

Μ. Επαγγελµατικές, επιστηµονικές και τεχνικές δραστηριότητες 3,4 2,3 4,6

Ν. ∆ιοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες 2,7 2,4 3,1

Ξ. ∆ηµόσια διοίκηση και άµυνα. Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 5,4 3,8 7,3

Ο. Εκπαίδευση 4,9 1,8 8,5

Π. ∆ραστηριότητες ανθρώπινης υγείας και κοινωνικής µέριµνας 3,3 1,0 5,9

Ρ. Τέχνες, διασκέδαση και ψυχαγωγία 1,8 1,6 2,1

Σ. Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών 1,6 0,5 2,9

Τ. ∆ραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών 1,8 0,2 3,8

Πρόσωπα µη δυνάµενα να καταταγούν 6,8 3,4 10,7

Σύνολο Άνδρες Γυναίκες




ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1.7 Εργατικό δυναµικό, απασχόληση και διαχρονικές µεταβολές

Σύνολο 53,0 12,3 8,0 39,9 -8,3 -1,4

15-19 8,3 1,8 2,2 2,8 -23,4 0,7

20-24 50,5 -6,1 -3,0 22,7 -22,0 -6,7

25-29 86,3 -18,1 5,4 53,7 -13,7 -1,0

30-44 87,4 23,5 -1,4 66,7 -7,5 -1,4

45-64 61,3 26,4 7,0 50,9 -5,7 -1,0

65 + 2,7 -15,0 -2,1 2,6 -21,5 -3,9

Άνδρες 62,1 -21,4 -1,2 48,7 -8,6 -1,2

15-19 8,8 -2,4 0,5 4,1 -21,9 8,6

20-24 53,7 -6,3 -0,5 28,1 -19,6 -5,9

25-29 89,7 -12,5 5,8 59,0 -15,2 1,5

30-44 96,2 -1,7 -7,9 76,3 -8,4 -1,6

45-64 74,7 9,5 0,8 63,2 -5,3 -1,1

65 + 4,4 -7,9 0,2 4,2 -18,7 -1,0

Γυναίκες 44,3 33,7 9,2 31,5 -8,0 -1,8

15-19 7,8 4,2 1,7 1,5 -28,6 -16,7

20-24 47,3 0,1 -2,5 17,4 -25,6 -8,4

25-29 82,4 -5,6 -0,4 47,8 -11,6 -4,1

30-44 78,4 25,3 6,6 56,8 -6,4 -1,1

45-64 48,3 16,9 6,2 39,0 -6,2 -1,0

65 + 1,4 -7,2 -2,4 1,3 -27,8 -10,6

2012γ(%)

Συµµετοχή Μεταβολή

2011γ-2012γ(σε χιλ.)

2012β-2012γ(σε χιλ.)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ , Έρευνες Εργατικού ∆υναµικού, υπολογισµοί συγγραφέα.

Εργατικό δυναµικό

2012γ(%)

Απασχόληση Μεταβολή

2011γ-2012γ(%)

2012β-2012γ(%)

Απασχολούµενοι

αυτοί που έχασαν τη δουλειά τους και δεν έχουν βρειακόµη άλλη είναι εκείνοι που εργάζονταν κατά κύριολόγο στο Χονδρικό και Λιανικό Εµπόριο (17,2%), στις Κα-τασκευές (14,4%) και τη Μεταποίηση (13,7%). ∆ιαφορο-ποιήσεις υπάρχουν, όµως, µεταξύ ανδρών και γυναικών.Το µεγαλύτερο µερίδιο των ανδρών ανέργων προέρχε-ται από τις Κατασκευές (25,6%), το Χονδρικό και ΛιανικόΕµπόριο (16,8%) και τη Μεταποίηση (16%), ενώ των γυ-ναικών από το Χονδρικό και Λιανικό Εµπόριο (17,7%), τις∆ραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος καιυπηρεσιών εστίασης (11,8%) και τη Μεταποίηση (11,1%).Οι διαφορές µεταξύ ανδρών και γυναικών δικαιολογού -νται σε µεγάλο βαθµό από το διαφορετικό επαγγελµα-τικό προσανατολισµό των δύο φύλων, ο οποίος, παράτις προσπάθειες εξίσωσης των ευκαιριών, παραµένει χα-ρακτηριστικό της ελληνικής πραγµατικότητας.

3.1.2. Απασχόληση και εργατικό δυναµικό

Όµοια µε το προηγούµενο τρίµηνο, το 2012γ το εργα-τικό δυναµικό αυξήθηκε κατά 8.000 άτοµα, αύξηση που

προέρχεται εξολοκλήρου από την αύξηση της συµµε-

τοχής των γυναικών κατά 9.200 άτοµα, σύµφωνα µε τον

Πίνακα 3.1.7. Σε σύγκριση µε το 2008γ, καταγράφεται

αύξηση του εργατικού δυναµικού των γυναικών κατά

106.400 άτοµα και µείωση του εργατικού δυναµικού

των ανδρών κατά 81.400 άτοµα. Όπως σηµειώθηκε και

στο προηγούµενο τεύχος των Οικονοµικών Εξελίξεων,η συµµετοχή στην αγορά εργασίας αυξάνεται σταθερά

το τελευταίο έτος στην περίπτωση των ανδρών µόνο

για την ηλικιακή οµάδα 45-64 ετών. Σε αντιδιαστολή,

στην περίπτωση των γυναικών αύξηση της συµµετοχής

εν µέσω κρίσης παρατηρείται στις οµάδες 15-19, 30-44

και 45-64 ετών. Σε αντίθετη πορεία µε τη συµµετοχή συ-

νέχισε να κινείται η απασχόληση, καθώς µειώνεται στα-

θερά και για τα δύο φύλα. Σε ένα µόλις τρίµηνο οι

απασχολούµενοι µειώθηκαν κατά 1,4%, µε τη µείωση

να είναι µεγαλύτερη στην περίπτωση των γυναικών, ενώ

από την αρχή της κρίσης η απασχόληση µειώθηκε κατά

20,1% στους άνδρες και 16,1% στις γυναίκες. Η µεγα-

λύτερη µείωση της απασχόλησης το τελευταίο έτος κα-



ταγράφεται στις ηλικίες έως 29 ετών και άνω των 65ετών. Μεγάλο µέρος των τελευταίων πιθανόν συνταξιο-δοτήθηκε, όµως για τους νέους κάτω των 30 ετών οιεναλλακτικές της ανεργίας επιλογές είναι περιορισµέ-νες. Στην περίπτωση των γυναικών δε, καµία ηλικιακήοµάδα δεν εµφανίζει αύξηση της απασχόλησης µεταξύ2012β και 2012γ, ενώ στην περίπτωση των ανδρών είναιαξιοµνηµόνευτη η αύξηση της απασχόλησης στη µικρό-τερη ηλικιακή κατηγορία 15-19 ετών, αν και ίσως είναιπεριστασιακή.

Εκτός από την ηλικία και το φύλο, η συµµετοχή στο ερ-γατικό δυναµικό και η απασχόληση διαφοροποιούνταικαι ως προς την εκπαίδευση. Είναι ενδιαφέρον, λοιπόν,να αναλυθούν οι επιπτώσεις της κρίσης σε αυτά τα δύοµεγέθη µε γνώµονα το εκπαιδευτικό επίπεδο του ατό-

µου µε τη βοήθεια του Πίνακα 3.1.8. Αναφορικά µε τη

σύσταση του εργατικού δυναµικού το 2012γ, η πλειονό-

τητα είναι απόφοιτοι Λυκείου και ακολουθούν οι από-

φοιτοι ΤΕΙ. Σηµαντική διαφορά φύλων παρατηρείται

στους απόφοιτους ΑΕΙ, όπου 21,1% των γυναικών ανή-

κουν σε αυτή την κατηγορία έναντι 14,5% των ανδρών.

Λιγότερο ευρείες διαφορές καταγράφονται και σε

άλλες εκπαιδευτικές κατηγορίες. Αυτό που συχνά ανα-

φέρεται στη βιβλιογραφία και επιβεβαιώνεται από τα

στοιχεία είναι ότι οι γυναίκες που συµµετέχουν στο ερ-

γατικό δυναµικό έχουν περισσότερη εκπαίδευση από

τους άνδρες, ίσως ως έναν τρόπο εξισορρόπησης των

διακρίσεων σε βάρος τους ή απλά λόγω των χαµηλό-

τερων ποσοστών συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό

των γυναικών µε χαµηλό εκπαιδευτικό επίπεδο.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1.8 Εργατικό δυναµικό και απασχολούµενοι κατά εκπαιδευτική βαθµίδα και διαχρονικές µεταβολές

Σύνολο --- 25,0 12,4 8,0 --- -18,5 -8,3 -1,4

∆ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 3,3 56,8 28,2 -2,0 3,8 42,2 16,6 -0,9

AEI 17,3 24,3 -2,9 -5,8 19,0 -9,7 -4,1 -1,8

TEI 18,3 60,1 0,2 -5,4 17,5 -14,7 -9,9 -3,3

Λύκειο 34,4 78,7 43,8 13,7 33,3 -17,2 -7,0 -0,6

Γυµνάσιο 10,8 -12,3 -7,5 0,2 10,4 -23,0 -12,5 -2,6

∆ηµοτικό ή λιγότερο 15,9 -182,6 -49,4 7,2 15,9 -35,6 -15,5 0,0

Άνδρες --- -81,4 -21,4 -1,2 --- -20,1 -8,6 -1,2

∆ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 3,2 28,9 10,7 -2,0 3,6 34,3 9,2 -2,9

AEI 14,5 -10,6 -12,2 -8,0 16,2 -11,2 -6,0 -1,3

TEI 16,8 33,2 5,2 7,0 16,7 -11,4 -7,2 -0,7

Λύκειο 35,8 19,2 15,6 1,7 35,0 -17,6 -7,3 -0,9

Γυµνάσιο 12,5 -28,6 -12,7 -0,9 12,1 -26,4 -12,3 -1,9

∆ηµοτικό ή λιγότερο 17,2 -123,4 -27,9 1,0 16,4 -38,1 -15,2 -1,2

Γυναίκες --- 106,4 33,8 9,2 --- -16,1 -8,0 -1,8

∆ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 3,4 27,9 17,5 0,1 4,2 53,7 27,6 1,7

AEI 21,1 34,9 9,2 2,1 23,3 -8,2 -2,1 -2,3

TEI 20,3 27,0 -5,0 -12,4 18,7 -18,6 -13,2 -6,5

Λύκειο 32,5 59,5 28,2 12,0 30,8 -16,5 -6,6 0,0

Γυµνάσιο 8,6 16,3 5,2 1,1 8,0 -14,4 -12,9 -4,1

∆ηµοτικό ή λιγότερο 14,1 -59,2 -21,5 6,2 15,0 -31,2 -16,1 2,1

2012γ

(%)

2008γ-2012γ

(σε χιλ.)

2011γ-2012γ

(σε χιλ.)

2012β-2012γ

(σε χιλ.)

2012γ

(%)

2008γ-2012γ

(%)

2011γ-2012γ

(%)

2012β-2012γ

(%)

Σύνθεση Μεταβολή Σύνθεση Μεταβολή

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ , Έρευνες Εργατικού ∆υναµικού, υπολογισµοί συγγραφέα.

Εργατικό δυναµικό Απασχολούµενοι



Σε σύγκριση µε το 2008γ, το 2012γ το εργατικό δυνα-µικό έχει περισσότερους απόφοιτους Λυκείου και άνω,ενώ οι απόφοιτοι µικρότερων εκπαιδευτικών βαθµίδωνµειώθηκαν (µε εξαίρεση αυτούς που δεν πήγαν καθό-λου σχολείο). Τη µεγαλύτερη µείωση παρουσιάζουν οιαπόφοιτοι ∆ηµοτικού (172.200 άτοµα), ειδικά στην περί-πτωση των ανδρών. Έντονες διαφοροποιήσεις εντοπί-ζονται µεταξύ των φύλων στα τέσσερα αυτά έτη. Γιαπαράδειγµα, οι άνδρες απόφοιτοι ΑΕΙ µειώθηκαν κατά10.900 άτοµα, ενώ οι γυναίκες αυξήθηκαν κατά 34.900άτοµα, ενώ οι αντίστροφες µεταβολές σηµειώθηκαν στηνπερίπτωση των αποφοίτων Γυµνασίου. Λαµβάνονταςυπόψη τη χαµηλή ευαισθησία του εργατικού δυναµικούστις εποχικές εξελίξεις, η τάση που διαπιστώνεται την πε-ρίοδο 2008γ-2012γ φαίνεται να αλλάζει κατεύθυνση(>1% του συνόλου) το 2012γ µόνο για τους άνδρες κα-τόχους ∆ιδακτορικού ή Μεταπτυχιακού τίτλου και τουςαπόφοιτους ∆ηµοτικού και για τις γυναίκες απόφοιτεςΤΕΙ και ∆ηµοτικού. Όµως η άντληση συµπερασµάτωναπό ένα µόνο τρίµηνο θα ήταν παρακινδυνευµένη.

Όσον αφορά τους απασχολούµενους, το ένα τρίτο πε-ρίπου είναι απόφοιτοι Λυκείου και η επόµενη πολυπλη-θέστερη κατηγορία είναι απόφοιτοι ΑΕΙ. Μικρές δια-φοροποιήσεις καταγράφονται µεταξύ των φύλων, κα-θώς η δεύτερη πολυπληθέστερη οµάδα στις γυναίκεςαπασχολούµενες είναι οι απόφοιτες ΑΕΙ (23,3%), ενώστους άνδρες είναι οι απόφοιτοι ΤΕΙ (16,7%), αντικατο-πτρίζοντας τις διαφορετικές προτιµήσεις των δύοφύλων. Στη διάρκεια της κρίσης τη µεγαλύτερη µείωσηαπασχολουµένων καταγράφουν οι απόφοιτοι ∆ηµοτι-κού (για οµάδες µε µερίδιο άνω του 1%) και στα δύοφύλα, ενώ ακολουθούν οι απόφοιτες ΤΕΙ (-18,6%) καιοι απόφοιτοι Γυµνασίου (-26,4%). Η µοναδική εκπαιδευ-τική οµάδα που παρουσιάζει αύξηση των απασχολου-µένων είναι οι κάτοχοι ∆ιδακτορικού ή Μεταπτυχιακούτίτλου ανεξαρτήτως φύλου. Τα πρόσηµα των µεταβο-λών της απασχόλησης δεν αλλάζουν ούτε το τελευταίοέτος (2011γ-2012γ), ούτε το τελευταίο τρίµηνο (2012β-2012γ), µε µοναδική εξαίρεση τις απασχολούµενες γυ-ναίκες απόφοιτες ∆ηµοτικού που φαίνεται να αυξήθη-καν ελαφρώς το τελευταίο τρίµηνο.

3.1.3. Εξελίξεις στο θεσµικό πλαίσιο και επιπτώσεις

Στο δηµόσιο διάλογο συχνά γίνεται αναφορά στη µεί-ωση των εισοδηµάτων, συµπεριλαµβανοµένων αυτώνπου προέρχονται από µισθωτή εργασία, εξαιτίας της οι-κονοµικής ύφεσης, και όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα3.1.1 όχι άδικα. Οι µέσες µηνιαίες αποδοχές µειώνονταισταθερά πλην ελαχίστων εξαιρέσεων από το 2010β καιέπειτα σε όλους τους τοµείς οικονοµικής δραστηριότη-

τας, ως συνέπεια τόσο των πιέσεων που ασκεί η οικο-νοµική κρίση στις επιχειρήσεις λόγω µειωµένης εσω-τερικής ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες, όσο και τωνθεσµικών µεταβολών που επιχειρούνται στα πλαίσιατης προσπάθειας δηµοσιονοµικής εξυγίανσης και ανά-κτησης της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονο-µίας. Ένα τέτοιο παράδειγµα θεσµικής µεταβολής είναιη µείωση του ελάχιστου µισθού που οδήγησε σε µεί-ωση στις αµοιβές των νεοεισερχοµένων στην αγορά ερ-γασίας, ειδικά αυτών κάτω των 25 ετών, και η δυνατό-τητα αντικατάστασης των συλλογικών από ατοµικέςσυµβάσεις εργασίας, η οποία οδήγησε σε µείωση τωναποδοχών του συνόλου των εργαζοµένων (βλέπε Οικο-νοµικές Εξελίξεις, τεύχη 18 και 19).

Το αποτέλεσµα είναι ότι, παρά τις σηµαντικές µειώσειςστις µέσες µηνιαίες αποδοχές που καταγράφηκαν ήδητα προηγούµενα χρόνια, το τρίτο τρίµηνο του 2012 οιµειώσεις έφτασαν το 15,3% για το σύνολο της οικονο-µίας (16,2% στις υπηρεσίες, 12,2% στη µεταποίηση και7,8% στον αγροτικό τοµέα) σε σχέση µε το αντίστοιχοτρίµηνο του 2011, σηµαντικά υψηλότερες (µε εξαίρεσητο τέταρτο τρίµηνο του 2011) από όλες τις προηγού-µενες µειώσεις. Λαµβάνοντας υπόψη ότι τα στοιχείατου 2012γ αντικατοπτρίζουν για πρώτη φορά µε σχε-τική σαφήνεια τις επιπτώσεις των θεσµικών παρεµβά-σεων που επιχειρήθηκαν µε το Νόµο 4047/2012, φαί-νεται ότι αυτές οδήγησαν σε κάθετη πτώση των µέσωνµηνιαίων αποδοχών για το σύνολο των εργαζοµένων.Πρέπει όµως να σηµειωθεί ότι οι µειώσεις στις αποδο-χές είναι σταθερά µεγαλύτερες στον τοµέα των υπηρε-σιών, ο οποίος στηρίζεται και απευθύνεται κατά κύριολόγο στην εσωτερική ζήτηση, εποµένως, δεν αναµένε-ται να βελτιώσει σηµαντικά τη διεθνή ανταγωνιστικό-τητα της ελληνικής οικονοµίας, προXπόθεση αναγκαία

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 3.1.1 Ετήσια µεταβολή στις µέσες µηνιαίες αποδοχές ανάτρίµηνο (%)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνες Εργατικού ∆υναµικού, υπολογισµοί συγγρα-φέα.



για την τόνωση των εξαγωγών της και την ανάκαµψητης οικονοµικής δραστηριότητας1.

Επιπρόσθετα των θεσµικών αλλαγών που επιχειρήθη-καν µε το Νόµο 4047/2012, το έτος 2013 τίθενται σεεφαρµογή σηµαντικές παρεµβάσεις στην αγορά εργα-σίας από την εφαρµογή των συµφωνηθέντων στο τρίτοΜνηµόνιο και τον εφαρµοστικό Νόµο 4093/2012. Οι κυ-ριότερες παρεµβάσεις εντοπίζονται σε τέσσερις άξονες:

α) Ο πρώτος άξονας αναφέρεται στις διαδικασίες από-λυσης. Στα πλαίσια των αλλαγών προβλέπεται µείωσητου ανώτατου χρόνου ειδοποίησης απόλυσης από 6 σε4 µήνες (για εργαζόµενους άνω των 10 ετών στην ίδιαεπιχείρηση) και πάγωµα της αποζηµίωσης για τους ερ-γαζόµενους στην ίδια επιχείρηση άνω των 16 ετών στούψος των 12 µισθών όπως ίσχυε στο πρόσφατο παρελ-θόν και ανεξάρτητα από τα επιπλέον έτη προXπηρεσίαςπου θα συµπληρώσουν ως την απόλυσή τους. Τέλος, οιεργαζόµενοι που έχουν ήδη συµπληρώσει 16 έτη προ-Xπηρεσίας στον ίδιο εργοδότη δικαιούνται επιπλέον απο-ζηµίωσης ενός µηνιαίου µισθού, που όµως δεν µπορείνα ξεπερνά τα 2000€, για κάθε επιπλέον έτος υπηρεσίας.

β) Ο δεύτερος άξονας σχετίζεται µε την Εθνική ΓενικήΣυλλογική Σύµβαση Εργασίας και τη διαδικασία διαπραγ-µατεύσεων µεταξύ των κοινωνικών εταίρων, οι οποίεςστην πράξη καταργούνται. Έτσι, ο ελάχιστος µισθός στοεξής θα ορίζεται µε νόµο από την κυβέρνηση µετά απόδιαβούλευση µε τους κοινωνικούς εταίρους, η γνώµη τωνοποίων όµως δεν θα έχει δεσµευτικό χαρακτήρα.

γ) Ο τρίτος άξονας αφορά σε αλλαγές στο ωράριο ερ-γασίας, την ετήσια κανονική άδεια και το διοικητικόβάρος των επιχειρήσεων µε στόχο την αύξηση της ελα-στικότητας της αγοράς εργασίας. Συγκεκριµένα, µει-ώνεται ο ελάχιστος χρόνος ηµερήσιας ανάπαυσης από12 σε 11 ώρες, το ωράριο απασχόλησης των υπαλλή-λων αποσυνδέεται από το ωράριο λειτουργίας των κα-ταστηµάτων και καθιερώνεται η εξαήµερη απασχόλησηµε ανώτατο όριο τις 40 ώρες εργασίας ανά εβδοµάδαστον κλάδο των εµπορικών καταστηµάτων. Αναφορικάµε την ετήσια κανονική άδεια, δίνεται η δυνατότητα στιςεπιχειρήσεις να προσαρµόσουν τις ηµέρες αδείας (έωςδύο εβδοµάδων) στις εποχικές ανάγκες και το φόρτοεργασίας. Επιπλέον, δίνεται διήµερο περιθώριο στιςεπιχειρήσεις να γνωστοποιήσουν στην Επιθεώρηση Ερ-γασίας αλλαγές ή τροποποιήσεις στο ωράριο ή την ορ-γάνωση του χρόνου εργασίας, ενώ πριν αυτό έπρεπενα γίνει την ίδια ηµέρα (ουσιαστικά προέγκριση), ενώ η

διευθέτηση του χρόνου εργασίας δύναται να καθορι-στεί µε κλαδικές ή επιχειρησιακές συµβάσεις.

δ) Ο τέταρτος άξονας φέρνει αλλαγές στα επιδόµατα,καθώς διατηρούνται οι τριετίες αν και «παγωµένες»,αλλά καταργείται το επίδοµα γάµου και όλα τα επιµέ-ρους πολυτεκνικά επιδόµατα. Τα τελευταία αντικαθί-στανται από ειδικό επίδοµα στήριξης τέκνων βάσειεισοδηµατικών κριτηρίων που θα ξεκινά από 40€ µηνι-αίως για το πρώτο παιδί, θα φτάνει τα 180€ µηνιαίως γιατέσσερα παιδιά και θα προσαυξάνεται κατά 60€ γιακάθε επιπλέον παιδί. Τέλος, καταργούνται ειδικές επι-δοτήσεις ανεργίας και ειδικές εισοδηµατικές ενισχύσεις,αλλά και η επιδότηση ανέργων µισθωτών λόγω συγχω-νεύσεων, µεταφοράς ή επιχειρησιακής συνένωσης.

Παράλληλα µε τις αλλαγές για τους συµµετέχοντεςστην αγορά εργασίας, ο Νόµος 4093/2012 επιφυλάσσειαλλαγές και για τους συνταξιούχους µε το νέο έτος.Συγκεκριµένα, από 1/1/2013 εφαρµόζονται µειώσειςστις συντάξεις άνω των 1.000€, που κυµαίνονται από5% έως 20% ανάλογα µε τον ασφαλιστικό φορέα. Έναενδιαφέρον στοιχείο που δίνει χαρακτήρα δικαιότερηςκατανοµής των µειώσεων στις συντάξεις είναι η ύπαρξηπροσδοκιών ότι οι περικοπές θα γίνουν στο σύνολο τωνσυντάξεων που εισπράττονται, κύριων και επικουρικών,και όχι σε κάθε µία ξεχωριστά, µιας και υπάρχει πλέονη τεχνογνωσία για κάτι τέτοιο. Περαιτέρω, αυξάνεταιτο γενικό όριο συνταξιοδότησης κατά δύο έτη από 65σε 67 και από 60 στα 62 έτη για εκείνους που έχουντουλάχιστον 40 έτη ασφάλισης. Είναι άξιο απορίας τογεγονός ότι δεν έχει προβλεφθεί µεταβατική περίοδος,καθώς οι νέες διατάξεις δεν ισχύουν για όλους όσοιέχουν κατοχυρώσει δικαίωµα συνταξιοδότησης έως31/12/2012, οπότε έστω και µία ηµέρα διαφορά στηνκατοχύρωση µπορεί να δηµιουργήσει µεγάλες διαφο-ρές. Τέλος, καταργούνται τα επιδόµατα εορτών καιαδείας για το σύνολο των συνταξιούχων και των δηµο-σίων υπαλλήλων, οι οποίοι σηµειωτέον στη συντριπτικήτους πλειοψηφία έχουν ενταχθεί στο ενιαίο µισθολόγιο,οπότε τα εν λόγω επιδόµατα ήταν ήδη σηµαντικά µει-ωµένα, και ταυτόχρονα µειώνεται το ύψος του εφάπαξέως και 83% για εκείνους που κατέθεσαν αίτηση συν-ταξιοδότησης από την 1/8/2012 και έπειτα. Η απουσίαµεταβατικής περιόδου δηµιουργεί ξανά ηθικό ζήτηµα,καθώς µία ηµέρα διαφορά στην κατάθεση αίτησης συν-ταξιοδότησης µπορεί να επιφέρει σηµαντικές διαφορο-ποιήσεις µεταξύ συνταξιούχων, µε κατά τα άλλα ίδιαέτη ασφάλισης και σύνολο ασφαλιστικών εισφορών.

1. Πρέπει να τονισθεί στο σηµείο αυτό ότι οι µέσες µηνιαίες αποδοχές στον τριτογενή τοµέα ήταν υψηλότερες εξαρχής, οπότε υπήρχαν

µεγαλύτερα περιθώρια µειώσεων, ενώ, παρά τις µεγάλες µειώσεις, οι εργαζόµενοι σε αυτόν συνεχίζουν να αµείβονται καλύτερα. Ένα

ακόµη σηµείο που πρέπει να επισηµανθεί είναι ότι επειδή ακριβώς ο τριτογενής τοµέας στηρίζεται στην εσωτερική αγορά, αναµένεται να

πληγεί περισσότερο από τα µέτρα περιστολής των δαπανών, µείωσης των αποδοχών των δηµοσίων υπαλλήλων κτλ., που αποσκοπούν

στη δηµοσιονοµική εξυγίανση της ελληνικής οικονοµίας.



3.2. Το προφίλ της ανειδίκευτης εργασίας

Κυριακή Αθανασούλη

3.2.1. Εισαγωγή

Παρά την άνοδο του επιπέδου εκπαίδευσης στα περισ-σότερα κράτη-µέλη του ΟΟΣΑ, κατά µέσο όρο γύρωστο 10% των απασχολουµένων στις χώρες αυτές εν-τάσσονται στην επαγγελµατική κατηγορία της ανειδί-κευτης εργασίας (Athanassouli, 2012). Η ΕΛΣΤΑΤ κα -τανέµει τους ανειδίκευτους εργάτες στην επαγγελµα-τική κατηγορία 9 “Ανειδίκευτοι εργάτες, χειρώνακτες καιµικροεπαγγελµατίες”, όπως αυτή ορίζεται από τη διε-θνή ταξινόµηση ISCO 08 και πρώην ISCO 88. Η εν λόγωεπαγγελµατική κατηγορία στην Ελλάδα, το 2012, κατα-λαµβάνει το 6,8% στο σύνολο του εργατικού δυναµι-κού, µε ποσοστό υψηλότερο για τις γυναίκες (9,2%) σεσχέση µε τους άνδρες (5,0%). Από το 1998 (5,8%) έωςτο 2012 ακολούθησε µια σταθερή πορεία, χωρίς ιδιαί-τερες διακυµάνσεις. Η θέση της ανειδίκευτης εργασίαςστις µέρες µας σχετίζεται άµεσα µε την εκπαίδευση καικατάρτιση του εργατικού δυναµικού. Εντάσσεται γενι-κότερα στον προβληµατισµό αναφορικά µε την ποι-ότητα της εργασίας και την ανταγωνιστικότητα τηςχώρας. Επιπρόσθετα, αποτελεί ένα µείζον κοινωνικό ζή-τηµα δεδοµένου ότι, πολλές φορές, τα άτοµα αυτάαπασχολούνται κάτω από δύσκολες συνθήκες εργα-σίας και η οικονοµική κρίση επιδείνωσε την κατάστασήτους. Στο παρόν άρθρο εξετάζεται το προφίλ της ανει-δίκευτης εργασίας στην Ελλάδα, σύµφωνα µε πρωτο-γενή στοιχεία της Έρευνας Εργατικού ∆υναµικού, τοδεύτερο τρίµηνο του 2012.

Αρχικά περιγράφονται η έννοια της ανειδίκευτης εργα-σίας και οι διαστάσεις που παίρνει. Στη συνέχεια κατα-γράφονται τα χαρακτηριστικά του εργατικού δυναµικούκαθώς και των θέσεων εργασίας. Περιγράφονται οικλάδοι όπου απασχολούνται οι ανειδίκευτοι εργάτες καιοι ασκούντες συναφή επαγγέλµατα. Επιπρόσθετα, γί-νεται µια προσπάθεια εντοπισµού ανειδίκευτης εργα-σίας και σε άλλες κατηγορίες επαγγελµάτων.

3.2.2. Η έννοια της ανειδίκευτης εργασίας

Η έννοια της ανειδίκευτης εργασίας περιλαµβάνει πολ-λές διαστάσεις. Βασικά συνδέεται µε ένα χαµηλό επί-

πεδο εκπαίδευσης και µε θέσεις εργασίας όπου δεν

απαιτούνται ιδιαίτερα προσόντα σε γνώσεις και δεξιό-

τητες καθώς και επαγγελµατική εµπειρία. Εποµένως,

ένα πρώτο χαρακτηριστικό της ανειδίκευτης εργασίας

σχετίζεται µε τα χαρακτηριστικά του εργαζόµενου. Ένα

άλλο χαρακτηριστικό έχει να κάνει µε το περιεχόµενο

της απασχόλησης, δηλαδή τα χαρακτηριστικά της

θέσης εργασίας καθώς και µε το εργασιακό περιβάλ-

λον. Η ανειδίκευτη εργασία πραγµατοποιείται, πολύ

συχνά, κάτω από σκληρές1 και ευέλικτες2 συνθήκες.

Περιλαµβάνει πολλές θέσεις απασχόλησης, οι οποίες

βρίσκονται χαµηλά στην ιεραρχία. Είναι θέσεις µε πε-

ριορισµένη ευθύνη και πρωτοβουλία. Κατά συνέπεια, οι

αµοιβές είναι χαµηλές. Σύµφωνα µε την παραδοσιακή

νεο-κλασική προσέγγιση του ανθρώπινου κεφαλαίου

(Becker, 1964), το επίπεδο εκπαίδευσης και κατάρτισης

αντανακλάται στις αποδοχές του εργαζόµενου. Άρα οι

χαµηλά αµειβόµενοι εργαζόµενοι είναι και εκείνοι µε τα

λιγότερα εκπαιδευτικά ή και επαγγελµατικά προσόντα.

Τέλος, σηµειώνεται ότι, θεσµικά, το ζήτηµα της ανειδί-

κευτης εργασίας δεν προσεγγίζεται µέσω της νοµοθε-

σίας, ούτε µέσα από τις Συλλογικές Συµβάσεις Εργα-

σίας. Ως εκ τούτου δεν προκύπτουν ειδικές πρόνοιες

που να αφορούν στη ρύθµιση των όρων και των συνθη-

κών απασχόλησης των ανειδίκευτων εργατών.

Το ∆ιάγραµµα 3.2.1 που ακολουθεί παρουσιάζει ειδικό-

τερα σε τριψήφιο επίπεδο τα επαγγέλµατα της κατηγο-

ρίας 9, το δεύτερο τρίµηνο του 2012. Το µεγαλύτερο

µέρος της ανειδίκευτης εργασίας καταλαµβάνουν οι

“καθαριστές και βοηθοί οικιών, ξενοδοχείων και γρα-φείων” (κωδ.911: 48,9%), ακολουθούν µε χαµηλότερο

ποσοστό οι “εργάτες γεωργίας, δασοκοµίας και αλιείας”(κωδ.921: 11,9%), οι “εργάτες ορυχείων και κατασκευών”(κωδ.931: 7,7%), οι “εργάτες µεταποίησης” (κωδ.932:

7,5%), καθώς και οι “εργάτες µεταφορών και αποθήκης”(κωδ.933: 7,1%).

3.2.3. Χαρακτηριστικά των απασχολουµένωνστην ανειδίκευτη εργασία

Στην επαγγελµατική κατηγορία 9 της ανειδίκευτης ερ-

γασίας, σχεδόν οι µισοί απασχολούµενοι είναι αλλοδα-

ποί (το 44,7%). Η παρουσία τους είναι ιδιαίτερα έντονη

στις τρεις πρώτες προαναφερόµενες κατηγορίες, ενώ

σε σχέση µε τους Έλληνες υπηκόους η κατάστασή

τους διαφοροποιείται λίγο για τις επαγγελµατικές κα-

τηγορίες όπως είναι οι “εργάτες µεταποίησης” (κωδ.932,

όπου Έλληνες: 11,8% και αλλοδαποί: 2,1%) και οι άλλοι

1. π.χ. εργασία µε θόρυβο, εργασία κάτω από δύσκολες καιρικές συνθήκες, ανθυγιεινή εργασία.

2. π.χ. συµβάσεις εργασίας περιορισµένης διάρκειας, µερική απασχόληση.



ανειδίκευτοι εργάτες, χειρώνακτες και µικροεπαγγελµα-τίες” (κωδ.962, όπου Έλληνες: 6,7% και αλλοδαποί:2,2%) (∆ιάγραµµα 3.2.1). Αξιοσηµείωτη είναι η παρου-σία των γυναικών (Πίνακας Παραρτήµατος) µε ποσοστότης τάξεως του 55,6%. Επίσης, αφορά σχετικά νέουςεργαζόµενους, µε µέσο όρο ηλικίας τα 42 έτη για τοσύνολο των Ελλήνων και αλλοδαπών, ενώ ακόµα πιονέοι εµφανίζονται οι αλλοδαποί (40 χρονών κατά µέσοόρο). Επιπρόσθετα, οι περισσότεροι είναι έγγαµοι (Έλ-ληνες: 63,6% και αλλοδαποί: 70,5%). Όσο για το επί-πεδο εκπαίδευσης, παρατηρείται ότι πολλοί δεν έχουνιδιαίτερα εκπαιδευτικά προσόντα. Συγκεκριµένα, στοσύνολο των ανειδίκευτων, Ελλήνων και αλλοδαπών, το32,9% έχει χαµηλές εκπαιδευτικές επιτεύξεις, δηλαδήείναι απόφοιτοι πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, ή παρακο-λούθησαν µόνο ορισµένες τάξεις του δηµοτικού ή καιτου γυµνασίου ή δεν πήγαν καθόλου σχολείο. Σηµει-ώνεται ότι, γενικότερα, µε χαµηλό εκπαιδευτικό επί-πεδο εργάζεται το 41,7%, ενώ το 14,1% είναι άνεργοκαι το 44,2% είναι µη οικονοµικά ενεργό. Περιορίζοντας

την ανάλυση σε άτοµα που έχουν αποχωρήσει από τηντυπική εκπαίδευση σε χαµηλή βαθµίδα, καταγράφεταιότι στην κατηγορία 9 των “ανειδίκευτων εργατών, χει-ρωνακτών και µικροεπαγγελµατιών”, τα επικρατέστεραεπαγγέλµατα είναι οι “καθαριστές και βοηθοί οικιών, ξε-νοδοχείων και γραφείων” (κωδ.911: 42,7%) και οι “ερ-γάτες γεωργίας, δασοκοµίας και αλιείας” (κωδ.921:20,8%)3. Εξετάζοντας τα µεγέθη ανά υπηκοότητα, πα-ρατηρείται ότι το ποσοστό των αλλοδαπών µε περιορι-σµένες εκπαιδευτικές επιδόσεις είναι πιο µικρό (28,6%)σε σχέση µε το αντίστοιχο ποσοστό των Ελλήνων υπη-κόων (36,3%), ενώ όσο ανεβαίνει το επίπεδο εκπαίδευ-σης, συναντάται το αντίθετο φαινόµενο. Οι Έλληνεςαπόφοιτοι δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης στην επαγγελ-µατική κατηγορία των ανειδίκευτων (54,2%) είναι λιγό-τεροι από τους αλλοδαπούς (62,5%). Ακόµα, αξιοση-µείωτο είναι το γεγονός ότι το 4,2% των Ελλήνων πουεργάζονται ως ανειδίκευτοι εργάτες είναι απόφοιτοιτριτοβάθµιας εκπαίδευσης, ενώ το αντίστοιχο ποσοστότων αλλοδαπών είναι σχεδόν διπλάσιο στην ανάλογη

3. Οι δύο αναφερόµενες επαγγελµατικές κατηγορίες καταλαµβάνουν το 6,3% και το 3,1%, αντίστοιχα, στο σύνολο των επαγγελµάτων.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 3.2.1Κατανοµή επαγγελµατικών κατηγοριών της ανειδίκευτης εργασίας σε τριψήφιο επίπεδο

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εργατικού ∆υναµικού 2012β, επεξεργασία στοιχείων από τη συγγραφέα.



περίπτωση (7,6%). Είναι φανερό πως περισσότεροι αλ-λοδαποί έρχονται αντιµέτωποι µε ένα φαινόµενο υπερ-εκπαίδευσης, δηλαδή κατέχουν µια θέση εργασίας γιατην οποία τα εκπαιδευτικά τους προσόντα είναι υψηλό-τερα από τις απαιτήσεις σε γνώσεις και δεξιότητες τουεπαγγέλµατός τους (OECD, 2008). Το µέρος της υπερ-εκπαίδευσης µειώνεται µε την ηλικία. Συγκεκριµένα,κάτω των 30 ετών, το 7,2% των εργαζοµένων στην κα-τηγορία 9 έχει πτυχίο τριτοβάθµιας εκπαίδευσης, ενώµεταξύ 50 και 64 ετών, το 5,2%. Υποστηρίζεται ότι αρ-κετοί µορφωµένοι νέοι αναλαµβάνουν προσωρινά τέ-τοιου είδους εργασίες µέχρι την ανεύρεση κανονικήςαπασχόλησης.

3.2.4. Μορφές και συνθήκες απασχόλησηςτης ανειδίκευτης εργασίας

Η συντριπτική πλειονότητα των εργαζοµένων στηνεπαγγελµατική κατηγορία της ανειδίκευτης εργασίαςείναι µισθωτοί (92,5%) (Πίνακας Παραρτήµατος). Αφο-ρά το 90,5% των Ελλήνων και το 94,9% των αλλοδαπών.Από τους µισθωτούς, µόνιµη θέση εργασίας ή αορίστουχρόνου δηλώνει πως έχει το 73,0% (Έλληνες: 75,5% καιαλλοδαποί: 70,1%), όπου το µέρος της µόνιµης απα-σχόλησης αυξάνεται µε την ηλικία (κάτω των 30 ετών:62,7% έχει µόνιµη θέση εργασίας και µεταξύ 50-64 χρο-νών το 78,2%). Οι περισσότεροι εργάζονται στον ιδιω-τικό τοµέα (83,1%). Σε αυτή την περίπτωση βρίσκεταιτο 70,0% των Ελλήνων και το 99,3% των αλλοδαπών.Επίσης, το µέρος των µερικώς απασχολουµένων είναιτης τάξεως του 20,8%. Είναι σηµαντικό σε σύγκριση µετο αντίστοιχο µέρος της µερικής απασχόλησης στο σύ-νολο των εργαζοµένων της χώρας, το οποίο ανέρχεταιστο 7,0% το 2012. Όµως, τόσο για τους Έλληνες (81,4%)όσο και για τους αλλοδαπούς (74,9%) η µερική απασχό-ληση «επιβάλλεται», µε την έννοια ότι εργάζονται µεαυτή τη µορφή όσοι δεν µπόρεσαν να βρουν πλήρη ερ-γασία (International Labour Organization, 2012). Ακόµασηµειώνεται ότι η πλειονότητα των ανειδίκευτων εργα-ζοµένων (67,2%) είναι ασφαλισµένοι στο ΙΚΑ. Στην περί-πτωση αυτή βρίσκεται το 72,4% των Ελλήνων και το60,9% των αλλοδαπών. Σηµαντικό παραµένει το µέροςτων αλλοδαπών που είναι ασφαλισµένοι στον ΟΓΑ(17,5%), καθώς και όσων δεν έχουν ταµείο υγείας (18,9%),δηλαδή παραµένουν ανασφάλιστοι και κατά συνέπειαεργάζονται στη «µαύρη αγορά». Το µέρος των Ελλήνωνχωρίς ασφαλιστικό ταµείο περιορίζεται στο 3,5%, ενώένα µικρό ποσοστό έχει ταµείο του ∆ηµοσίου (5,9%).

Οι ευκαιρίες απασχόλησης διαφέρουν ανά περιφέρεια.Η ανειδίκευτη εργασία συγκεντρώνεται στα µεγάλααστικά κέντρα, όπως είναι η Αττική (40,5%) και η Κεν-τρική Μακεδονία (13,7%). Στην Αττική το 55,7% των αλ-

λοδαπών και το 28,2% των Ελλήνων είναι ανειδίκευτοι.

Οι άλλες περιφέρειες που ξεχωρίζουν είναι η Θεσσαλία

(7,2%), η Στερεά Ελλάδα & η Εύβοια (6,1%), η ∆υτική

Ελλάδα (5,9%) καθώς και η Κρήτη (5,8%).

3.2.5. Κλάδοι όπου επικεντρώνεται η ανειδίκευτη εργασία

Με την τριτογενοποίηση των οικονοµιών, πολλές θέσεις

ανειδίκευτης εργασίας εξαφανίστηκαν στον κλάδο της

βιοµηχανίας, της κλωστοXφαντουργίας και της ένδυ-

σης τα τελευταία 20 χρόνια, ενώ δηµιουργήθηκε απα-

σχόληση στον κλάδο των υπηρεσιών γενικότερα στις

περισσότερες χώρες της Ε.Ε. (Rose, 2009 και INSEE-

OREF, 2011). Στην Ελλάδα, ο κλάδος των υπηρεσιών

απορροφά, το 2012, µεγάλο µέρος (66,9%) της ανειδί-

κευτης εργασίας (Πίνακας Παραρτήµατος) και ειδικό-

τερα οι υπηρεσίες προς τρίτους (39,8%), κυρίως στην

περίπτωση των αλλοδαπών (Έλληνες: 29,1% και αλλο-

δαποί: 53,1). Ακολουθεί ο κλάδος των χρηµατοοικονο-

µικών δραστηριοτήτων µε ποσοστό της τάξεως του

9,9%. Στη δηµόσια διοίκηση-άµυνα, στην εκπαίδευση,

στις δραστηριότητες σχετιζόµενες µε την ανθρώπινη

υγεία-κοινωνική µέριµνα, στις τέχνες και άλλες δραστη-

ριότητες παροχής υπηρεσιών, το µερίδιο των αλλοδα-

πών είναι οριακό και δεν ξεπερνά το 2% σε κάθε πε-

ρίπτωση. Αντίθετα, στους κλάδους της γεωργίας (Έλ-

ληνες: 5,8% και αλλοδαποί: 19,3%) και των κατασκευών

(Έλληνες: 4,2% και αλλοδαποί: 9,2%) εντοπίζονται συγ-

κριτικά περισσότεροι αλλοδαποί εργάτες σε σχέση µε

τους Έλληνες, ενώ στη µεταποίηση-βιοµηχανία οι Έλ-

ληνες υπερτερούν (Έλληνες: 22,7% και αλλοδαποί:

4,9%).

Ειδικότερα στον Πίνακα 3.2.1 που ακολουθεί καταγρά-

φονται τα επαγγέλµατα της κατηγορίας 9 σε τριψήφιο

επίπεδο ανάλογα µε τους κλάδους στους οποίους εν-

τάσσονται. Ενδεικτικά, στον κλάδο της γεωργίας, το

94,1% των ανειδίκευτων είναι “εργάτες γεωργίας, δα-

σοκοµίας και αλιείας” (κωδ.921). Στον κλάδο της µετα-

ποίησης-βιοµηχανίας, σχεδόν οι µισοί (41,7%) είναι

“εργάτες µεταποίησης” (κωδ.932) και το 1/3 “συλλέκτες

απορριµµάτων, εν γένει” (κωδ.961). Στις κατασκευές η

συντριπτική πλειονότητα (99,0%) είναι “εργάτες ορυ-

χείων και κατασκευών” (κωδ.931). Το υψηλότερο µερί-

διο (πάνω από 65,0%) των “καθαριστών και βοηθών

οικιών, ξενοδοχείων και γραφείων” (κωδ.911) απορρο-

φάται από τον κλάδο των υπηρεσιών προς τρίτους

(67,2%), των χρηµατοοικονοµικών δραστηριοτήτων

(86,2%), της δηµόσιας διοίκησης & άµυνας (63,4%), της

εκπαίδευσης (97,9%), των δραστηριοτήτων των σχετι-

κών µε την υγεία και την κοινωνική µέριµνα (92,7%). Ση-



ΠΙΝ

ΑΚ

ΑΣ

3.2

.1 Κ

ατα

νοµ

ή ε

πα

γγελ

µά

των

ανε

ιδίκ

ευτη

ς α

πα

σχό

λησ

ης

ανά

κλά

δο

οικ

ονο

µικ

ής

δρ

ασ

τηρ

ιότη

τας

911.

Κα

θαρ

ιστέ

ς κα

ι βο

ηθο

ί οικ

ιών,

ξε

νοδ

οχε

ίων

και

γρα

φεί

ων

1,0%

10,7

%67

,2%

11,3

%86

,2%

63,4

%97

,9%

92,7

%52

,6%

48,9

%

912.

Κα

θαρ

ιστέ

ς ο

χηµ

άτω

ν, π

αρ

αθύ

ρω

ν κα

ι ασ

κούν

τες

συν

αφ

ή

επα

γγέλ

µα

τα0,

5%4,

1%2,

7%3,

7%3,

5%3,

5%2,

3%

921.

Ερ

γάτε

ς γε

ωρ

γία

ς,

δα

σο

κοµ

ίας

και α

λιεί

ας

94,1

%0,

8%0,

6%5,

3%6,

6%11

,9%

931.

Ερ

γάτε

ς ο

ρυχ

είω

ν κα

ι κα

τασ

κευώ

ν3,

9%99

,0%

2,8%

8,8%

14,4

%7,

7%

932.

Ερ

γάτε

ς µ

ετα

πο

ίησ

ης

3,5%

41,7

%1,

6%2,

0%1,

2%1,

0%3,

0%7,

5%

933.

Ερ

γάτε

ς µ

ετα

φο

ρώ

ν κα

ι απ

οθή

κης

0,3%

8,6%

9,4%

71,4

%0,

5%0,

9%0,

9%8,

4%7,

1%

941.

Βο

ήθε

ια π

αρ

ασ

κευή

ς τρ

οφ

ίµω

ν1,

6%10

,1%

2,9%

2,9%

4,4%

951.

Πρ

όσ

ωπ

α π

ου

πα

ρέχ

ουν

µ

ικρ

οXπ

ηρ

εσίε

ς σ

το δ

ρό

µο

κα

ι ασ

κούν

τες

συν

αφ

ή

επα

γγέλ

µα

τα0,

4%1,

0%0,

2%

961.

Συλ

λέκτ

ες α

πο

ρρ

ιµµ

άτω

ν,

εν γ

ένει

28,3

%5,

6%9,

0%5,

3%

962.

Άλλ

οι α

νειδ

ίκευ

τοι

εργά

τες,

χει

ρώ

νακτ

ες κ

αι

µικ

ρο

επα

γγελ

µα

τίες

1,1%

4,0%

1,0%

6,7%

9,6%

2,8%

7,8%

2,1%

11,6

%4,

7%

Σύν

ολο

100,

0%10

0,0%

100,

0%10

0,0%

100,

0%10

0,0%

100,

0%10

0,0%

100,

0%10

0,0%

100,

0%

Γεω

ργί

αΚ

ατη

γορ

ίες

ανε

ιδίκ

ευτη

ςερ

γασ

ίας

σε

τριψ

ήφ

ιο

επίπ

εδο

Μετ

απ

οίη

ση

Βιο

µη

χανί

αΚ

ατα

σκε

υές

Υπ

ηρ

εσίε

ςπ

ρο

ς τρ

ίτο

υς

Υπ

ηρ

εσίε

ςπ

ρο

ς επ

ιχει

ρή

σει

ςή

εντ

άσ

εως

κεφ

αλα

ίου

Χρ

ηµ

ατο

-ο

ικο

νοµ

ικές

δ

ρα

στη

-ρ

ιότη

τες

&∆

ιαχε

ίρισ

ηα

κίνη

της

περ

ιουσ

ίας

∆η

µό

σια

δ

ιοίκ

ησ

η

& ά

µυν

α &

∆

ρα

στη

-ρ

ιότη

τες

ετερ

όδ

ικω

ν ο

ργα

νισ

µώ

ν κα

ι φο

ρέω

ν

Εκπ

αί-

δευ

ση

∆ρ

ασ

τη-

ριό

τητε

ς σ

χετι

κές

µε

την

ανθ

ρώ

πιν

ηυγ

εία

& τ

ην

κοιν

ωνι

κή

µέρ

ιµνα

Τέχ

νες

&ά

λλες

δ

ρα

στη

-ρ

ιότη

τες

πα

ρο

χής

υπη

ρεσ

ιών

Σύν

ολο

Πηγ

ή: Ε

ΛΣ

ΤΑΤ,

Έρ

ευνα

Ερ

γατι

κού

∆υν

αµι

κού

2012

β, ε

πεξ

εργα

σία

στο

ιχεί

ων

απ

ό τ

η σ

υγγρ

αφ

έα.



µαντικό µέρος (71,4%) “εργατών µεταφορών και απο-

θήκης” (κωδ.933) επικεντρώνεται στις υπηρεσίες προς

επιχειρήσεις ή εντάσεως κεφαλαίου.

3.2.6. Άλλα επαγγέλµατα όπου απασχολούνται άτοµα µε χαµηλό εκπαιδευτικό επίπεδο

Η διεθνής ταξινόµηση των επαγγελµάτων περιορίζει

την ανειδίκευτη εργασία στην κατηγορία 9-«ανειδίκευτοι

εργάτες, χειρωνάκτες και µικροεπαγγελµατίες». Παρα-

δοσιακά υπήρχε ένας ξεκάθαρος διαχωρισµός ανά-

µεσα σε χειρωνακτική και πνευµατική εργασία. Με την

αποβιοµηχάνιση των οικονοµιών και την επέκταση του

τριτογενούς τοµέα, ο διαχωρισµός αυτός δεν υφίσταται

πλέον για τα περισσότερα επαγγέλµατα ή δεν αποτελεί

στοιχείο απόλυτης µέτρησης. Η ανειδίκευτη εργασία

δεν αφορά µόνο τους εργάτες. Η εξέλιξη αυτή έχει ως

αποτέλεσµα την εµφάνιση µιας νέας κοινωνικής τάξης

(Rose, 2009). Για τον σκοπό αυτό εξετάζονται τα επαγ-

γέλµατα ανά επίπεδο εκπαίδευσης. Έτσι εντοπίζονται

εργαζόµενοι µε χαµηλές εκπαιδευτικές επιτεύξεις και

σε άλλες επαγγελµατικές κατηγορίες (Πίνακας 3.2.2).

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των “ειδικευµένων

γεωργών, κτηνοτρόφων, δασοκόµων και αλιέων” (κωδ.6),

όπου το 50,6% είναι χαµηλής βαθµίδας εκπαίδευσης

(ολοκλήρωσαν το δηµοτικό ή παρακολούθησαν ορισµέ-

νες τάξεις του δηµοτικού ή του γυµνασίου ή δεν πήγαν

καθόλου σχολείο) και το 44,5% έχει ολοκληρώσει το γυ-

µνάσιο ή το λύκειο. Ακόµη, το 23,6% των “ειδικευµένων

τεχνιτών και ασκούντων συναφή επαγγέλµατα” (κωδ.7)

καθώς και το 17,6% των “χειριστών σταθερών βιοµηχα-

νικών εγκαταστάσεων, µηχανηµάτων και εξοπλισµού”

(κωδ.8) έχουν φτάσει µέχρι το δηµοτικό.

Σε αυτό το σηµείο αξίζει να περιοριστεί η ανάλυση στην

περίπτωση όσων έχουν χαµηλό επίπεδο εκπαίδευσης.

∆ίνεται λοιπόν περαιτέρω έµφαση στα επικρατέστερα

επαγγέλµατα, σε τριψήφιο επίπεδο, για κάθε επαγγελ-

µατική κατηγορία.

Αναλυτικότερα στην κατηγορία 6 των “ειδικευµένων γε-

ωργών, κτηνοτρόφων, δασοκόµων και αλιέων”, ξεχωρί-

ζουν οι “καλλιεργητές προσανατολισµένοι στην αγορά”

(κωδ.611) αντιπροσωπεύοντας το 74,8% και σε λιγό-

τερο βαθµό οι “κτηνοτρόφοι” (κωδ.612) µε 13,5%. Ση-

µειώνεται ότι αποτελούν δύο σηµαντικά επαγγέλµατα

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.2.2 Επαγγέλµατα ανά επίπεδο εκπαίδευσης*

1. Ανώτερα διευθυντικά και διοικητικά στελέχη 8,5% 41,5% 7,9% 42,0% 100,0%

2. Επαγγελµατίες 0,1% 2,7% 4,5% 92,6% 100,0%

3. Τεχνικοί και ασκούντες συναφή επαγγέλµατα 0,9% 24,2% 20,8% 54,1% 100,0%

4. Υπάλληλοι γραφείου 2,5% 55,4% 15,4% 26,8% 100,0%

5. Απασχολούµενοι στην παροχή υπηρεσιών και πωλητές 11,3% 60,3% 12,1% 16,3% 100,0%

6. Ειδικευµένοι γεωργοί, κτηνοτρόφοι, δασοκόµοι και αλιείς 50,6% 44,5% 2,0% 2,8% 100,0%

7. Ειδικευµένοι τεχνίτες και ασκούντες συναφή επαγγέλµατα 23,6% 62,7% 8,2% 5,5% 100,0%

8. Χειριστές βιοµηχανικών εγκαταστάσεων, µηχανηµάτων και εξοπλισµού 17,6% 69,7% 7,1% 5,6% 100,0%

9. Ανειδίκευτοι εργάτες, χειρωνάκτες και µικροεπαγγελµατίες 32,9% 57,9% 3,5% 5,7% 100,0%

Σύνολο 15,2% 43,8% 9,0% 32,0% 100,0%

Πρωτοβάθµιαεκπαίδευση ή δεν πήγε καθόλου σχολείο

∆ευτερο-βάθµια

εκπαίδευση

Μετα- δευτερο-βάθµια µη

Τριτοβάθµιαεκπαίδευση

Τριτοβάθµιαεκπαίδευση

ΣύνολοΕπαγγέλµατα σε µονοψήφιο επίπεδο

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Ειδική Έρευνα Εργατικού ∆υναµικού 2012β, επεξεργασία στοιχείων από τη συγγραφέα.

* Η πρωτοβάθµια βαθµίδα εκπαίδευσης περιλαµβάνει άτοµα που ολοκλήρωσαν το δηµοτικό ή ορισµένες τάξεις του δηµοτικού ή ορισµένεςτάξεις του γυµνασίου. Η δευτεροβάθµια βαθµίδα περιλαµβάνει άτοµα που ολοκλήρωσαν το γυµνάσιο ή το λύκειο. Η τριτοβάθµια και η µετα-δευτεροβάθµια µη τριτοβάθµια αντιστοιχούν στην απόκτηση του ανάλογου πτυχίου.



στη χαµηλή βαθµίδα εκπαίδευσης για τη χώρα, δεδο-

µένου ότι το 1/3 του εργατικού δυναµικού της βαθµίδας

αυτής είναι καλλιεργητές και το 5,4% κτηνοτρόφοι. Πα-

ροµοίως, στην κατηγορία 7 των “ειδικευµένων τεχνιτών

και ασκούντων συναφή επαγγέλµατα” διακρίνονται οι

“κτίστες” (κωδ.711: 25,6% στο σύνολο της κατηγορίας

7 και 4,4% στο σύνολο του εργατικού δυναµικού πρω-

τοβάθµιας βαθµίδας εκπαίδευσης), οι “τεχνίτες αποπε-

ράτωσης κτιρίων” (κωδ.712: 16,2% και 2,8% αντίστοι-

χα), οι “τεχνίτες επεξεργασίας τροφίµων” (κωδ.751: 12,9%

και 2,2% αντίστοιχα), και κυρίως οι Έλληνες υπήκοοι

(Έλληνες: 14,2% και αλλοδαποί: 7,5%) καθώς και οι “τε-

χνίτες ειδών ένδυσης και ασκούντες συναφή επαγγέλ-

µατα” (κωδ.753: 9,5%), όπου το µέρος των αλλοδαπών

είναι ιδιαίτερα υψηλό (Έλληνες: 5,9%, αλλοδαποί: 24,9%).

Στην κατηγορία 8 των “χειριστών σταθερών βιοµηχανι-

κών εγκαταστάσεων, µηχανηµάτων και εξοπλισµού”, ση-

µαντικό µέρος καταλαµβάνουν οι “οδηγοί φορτηγών και

λεωφορείων” (κωδ.833: 28,3% και 2,0% ως προς το σύ-

νολο του εργατικού δυναµικού πρωτοβάθµιας εκπαί-

δευσης), οι “οδηγοί αυτοκινήτων, µικρών φορτηγών και

µοτοσικλετών” (κωδ.832: 27,1% και 2,1% αντίστοιχα) και

οι “χειριστές κινητού εξοπλισµού” (κωδ.834: 17,0%),

όπου το µέρος των Ελλήνων (17,5%) είναι υψηλότερο

σε σχέση µε το αντίστοιχο µέρος των αλλοδαπών (5,2%).

Στην κατηγορία 5 των “απασχολουµένων στην παροχή

υπηρεσιών και πωλητών”, το 37,1% (και 6,0% στο σύ-

νολο των επαγγελµάτων) είναι “πωλητές σε καταστή-

µατα” (κωδ.522), ιδιαίτερα στην περίπτωση των Ελ -

λήνων (Έλληνες: 38,3% και αλλοδαποί: 24,6%). Ακο-

λουθούν οι “σερβιτόροι εν γένει” (κωδ.513) µε ποσοστό

της τάξεως του 17,8% και 2,9% ως προς το σύνολο των

επαγγελµάτων (Έλληνες: 18,4% και αλλοδαποί: 12,1%).

Αρκετοί είναι οι “µάγειρες” (κωδ.512: 8,1% και 1,3% στο

σύνολο των επαγγελµάτων). Το µέρος των αλλοδαπών

είναι σηµαντικό για άλλα δύο επαγγέλµατα όπως είναι

οι “απασχολούµενοι στην παροχή προσωπικής φροντί-

δας” (κωδ.532: 4,5%, όπου Έλληνες: 3,0% και αλλοδα-

ποί: 18,9%) και “οι άλλοι πωλητές” (κωδ.524: 6,3%, όπου

Έλληνες: 5,0% και αλλοδαποί: 18,9%).

Στις επαγγελµατικές κατηγορίες που ακολουθούν, µόνο

Έλληνες εργαζόµενοι µε λίγα εκπαιδευτικά προσόντα

εντοπίζονται. Στην κατηγορία 4 των “υπαλλήλων γρα-

φείου” το 26,8% είναι “υπάλληλοι γενικών καθηκόντων”

(κωδ.411 και αντιπροσωπεύει το 0,4% της απασχόλη-

σης στο σύνολο των επαγγελµάτων), το 24,7% είναι

“ταµίες, ταµειολογιστές και ασκούντες συναφή επαγγέλ-

µατα” (κωδ.421 µε 0,4% ως προς το σύνολο των επαγ-

γελµάτων), το 18,2% είναι “υπάλληλοι πληροφόρησης

πελατών” (κωδ.422 και 0,2% ως προς το σύνολο) και το

14,0% είναι “υπάλληλοι καταγραφής υλικών και υπηρε-

σιών µεταφορών” (κωδ.432 και 0,3% ως προς το σύνολο

των επαγγελµάτων). Αξίζει να σηµειωθεί ότι στην κατη-

γορία 1 των “ανωτέρων διευθυντικών και διοικητικών

στελεχών”, το 41,1% είναι “διευθυντές ξενοδοχείων και

εστιατορίων” (κωδ.141) και το 34,6% είναι “διευθυντές

λιανικού και χονδρικού εµπορίου” (κωδ.142). Το κάθε

επάγγελµα ξεχωριστά απορροφά γύρω στο 1% του ερ-

γατικού δυναµικού µε χαµηλό εκπαιδευτικό επίπεδο.

Στις άλλες επαγγελµατικές κατηγορίες τα ποσά των

αποφοίτων πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης είναι οριακά,

κάτω από 0,1% στο σύνολο της απασχόλησης.

3.2.7. Συµπεράσµατα

Στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται η υφιστάµενη κατά-

σταση αναφορικά µε το ζήτηµα της ανειδίκευτης εργα-

σίας στην Ελλάδα, το 2012. Σε γενικές γραµµές πα-

ρατηρείται ότι είναι µια επαγγελµατική κατηγορία που

υπεραντιπροσωπεύεται από γυναίκες, αλλοδαπούς και

νέους µε χαµηλά εκπαιδευτικά προσόντα, αλλά όχι

αποκλειστικά και µόνο, δεδοµένου ότι ορισµένοι εµφα-

νίζονται υπερεκπαιδευµένοι για τη θέση που κατέχουν.

Η συντριπτική πλειονότητα είναι µισθωτοί και αρκετοί

είναι µερικώς απασχολούµενοι, ενώ σηµαντικό παραµέ-

νει το µέρος των ανασφάλιστων, κυρίως στην περί-

πτωση των αλλοδαπών. Όπως και πολλά άλλα επαγγέλ-

µατα έχουν υποστεί τις συνέπειες των τεχνολογικών αλ-

λαγών και της τριτογενοποίησης των οικονοµιών. Απορ-

ροφούνται επαγγελµατικά κυρίως στον τριτογενή το-

µέα και είναι επικεντρωµένοι γύρω από τα µεγάλα αστι-

κά κέντρα, στην περιφέρεια της Αττικής και της Κεντρι-

κής Μακεδονίας.

Σύµφωνα µε τη διεθνή ταξινόµηση των επαγγελµάτων,

η κατηγορία 9 περιλαµβάνει τους ανειδίκευτους εργά-

τες, χειρώνακτες και µικροεπαγγελµατίες. Στις µέρες

µας, τα σύνορα µεταξύ ανειδίκευτων εργατών και ανει-

δίκευτων υπαλλήλων δύσκολα οριοθετούνται (Rose,

2009). Με βάση έναν ορισµό που συνδέει την ανειδί-

κευτη εργασία µε τα χαµηλά εκπαιδευτικά προσόντα

των εργαζοµένων, το εν λόγω επάγγελµα δεν περιορί-

ζεται στην κατηγορία 9. Εργαζόµενοι µε λίγες γνώσεις

και δεξιότητες εντοπίζονται και σε πολλές άλλες επαγ-

γελµατικές κατηγορίας, όπως είναι η περίπτωση των “ει-

δικευµένων γεωργών, κτηνοτρόφων, δασοκόµων και αλι-

έων” (κωδ.6), των “ειδικευµένων τεχνιτών και ασκούντων

συναφή επαγγέλµατα” (κωδ.7), “των χειριστών σταθε-

ρών βιοµηχανικών εγκαταστάσεων, µηχανηµάτων και

εξοπλισµού” (κωδ.8) καθώς και των “απασχολουµένων

στην παροχή υπηρεσιών και πωλητών” (κωδ.5). Έτσι κα-

ταγράφονται τα επικρατέστερα επαγγέλµατα ανά κα-

τηγορία. Χώρες όπως η Γερµανία και η Αυστρία έχουν



αντιµετωπίσει το θέµα όσων εγκαταλείπουν πρόωρα το

εκπαιδευτικό σύστηµα αναπτύσσοντας ένα δυαδικό εκ-

παιδευτικό σύστηµα συνδεδεµένο µε την αγορά εργα-

σίας και την επαγγελµατική κατάρτιση και επιµόρφωση.

Αντίθετα, σε πολλές χώρες της Ε.Ε., όπως η Ελλάδα,

τα άτοµα µε περιορισµένα εκπαιδευτικά προσόντα δεν

εντάσσονται εύκολα στην αγορά εργασίας. Η εκπαί-

δευση συνδέεται άµεσα µε τις ανισότητες στην κατα-

νοµή του εισοδήµατος και την πιθανότητα φτώχειας. Η

κρίση έφερε έξαρση της φτώχειας και πολλοί είναι

πλέον εκείνοι που αντιµετωπίζουν το φάσµα της φτώ-

χειας και του κοινωνικού αποκλεισµού. Η επαγγελµα-

τική κατηγορία των ανειδίκευτων, µε τις νέες διαστά-

σεις που παίρνει, χρήζει ιδιαίτερης προσοχής και κοι-

νωνικής υποστήριξης.


Athanassouli K., 2012, «On the evolution of employment struc-

ture in Greece, 1998-2012», Greek Economic Outlook, no 19 B,

KEPE, http://www.kepe.gr.

Becker G., 1964, Human capital. A theoretical and empirical

analysis. New York, National Bureau of Economic Research.

INSEE-OREF, 2011, “Métiers non qualifiés en Ile-de France :

un accès plus difficile pour les peu diplômés”, no 375, Octobre.

International Labour Organization, 2012, World of Work Report

2012 – Better jobs for a better economy, International Institute

for Labour, Geneva.

OECD, 2008, Education at a Glance, OECD, Paris.

Rose J., 2009, “La non qualification question de formation,

d’emploi ou de travail”, Net. Doc. 53, CEREQ.

ΠΙΝΑΚΑΣ Βασικά χαρακτηριστικά της διάρθρωσης της ανειδίκευτης εργασίας στην Ελλάδα, το 2012

Γυναίκες (%) 55,6 54,1 57,6

Οικογενειακή κατάσταση (%) Άγαµοι 21,5 23,4 19,1

Έγγαµοι 66,7 63,6 70,5

Χήροι/ες & διαζευγµένοι 11,8 13,0 10,4

Ηλικία Μέση ηλικία (των 15-64) σε έτη 42 43 40

Κάτω των 30 ετών (%) 13,4 12,0 15,0

30-39 (%) 30,5 24,2 38,4

40-49 (%) 30,3 33,2 26,7

50-64 (%) 25,8 30,6 20,0

Επίπεδο εκπαίδευσης (%) ∆εν πήγε καθόλου σχολείο 1,0 1,5 0,3

Πρωτοβάθµια εκπαίδευση (δηµοτικό ή ορισµένες τάξεις δηµοτικού ή ορισµένες τάξεις γυµνασίου) 31,9 34,8 28,3

∆ευτεροβάθµια εκπαίδευση (γυµνάσιο ή λύκειο) 57,9 54,2 62,5

Μετα-δευτεροβάθµια µη τριτοβάθµια εκπαίδευση 3,5 5,3 1,3

Τριτοβάθµια εκπαίδευση 5,7 4,2 7,6

Θέση στο επάγγελµα (%) Αυτοαπασχολούµενος µε προσωπικό 1,0 1,5 0,4

Αυτοαπασχολούµενος χωρίς προσωπικό 4,4 4,6 4,1

Βοηθός στην οικογενειακή επιχείρηση 2,2 3,5 0,6

Μισθωτός 92,5 90,5 94,9

Μερική απασχόληση (%) Μερική απασχόληση 20,8 17,8 24,6

εκ των οποίων δεν µπόρεσε να βρει πλήρη απασχόληση 77,9 81,4 74,9

Μορφή επιχείρησης (%) ∆ηµόσια υπηρεσία ή επιχείρηση 16,9 30,0 0,7

Ιδιωτική επιχείρηση 83,1 70,0 99,3

Σύνολο Άτοµα µε ελληνική υπηκοότητα

Άτοµα µε άλλες

υπηκοότητες

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ



Ταµείο Υγείας (%) ΙΚΑ 67,2 72,4 60,9

ΟΓΑ 11,5 6,6 17,5

∆ηµόσιο 3,2 5,9 ---

ΟΑΕΕ 3,8 5,1 2,3

Άλλα ταµεία 3,8 6,5 0,4

∆εν έχει ταµείο υγείας 10,4 3,5 18,9

Περιφέρειες Ανατ. Μακεδονία - Θράκη 3,9 6,3 0,9

Κεντρική Μακεδονία 13,7 17,5 9,1

∆υτική Μακεδονία 1,6 2,2 0,8

Ήπειρος 3,5 4,6 2,2

Θεσσαλία 7,2 9,8 4,1

Ιόνια Νησιά 2,4 2,7 2,2

∆υτική Ελλάδα 5,9 7,1 4,4

Στερεά Ελλάδα & Εύβοια 6,1 5,7 6,6

Αττική 40,5 28,2 55,7

Πελοπόννησος 5,6 4,2 7,3

Βόρειο Αιγαίο 1,7 2,1 1,1

Νότιο Αιγαίο 2,1 3,0 0,9

Κρήτη 5,8 6,7 4,7

Κλάδοι οικονοµικής δραστηριότητας (%) Γεωργία 11,9 5,8 19,3

Μεταποίηση / Βιοµηχανία 14,8 22,7 4,9

Κατασκευές 6,4 4,2 9,2

Υπηρεσίες 66,9 67,3 66,4

Υπηρεσίες προς τρίτους 39,8 29,1 53,1

Υπηρεσίες προς επιχειρήσεις ή εντάσεως κεφαλαίου 2,5 3,7 1,0

Χρηµατοοικονοµικές δραστηριότητες & διαχείριση ακίνητης περιουσίας 9,9 10,3 9,4

∆ηµόσια διοίκηση & άµυνα & δραστηριότητες ετερόδικων οργανισµών & φορέων 5,9 10,3 0,3

Εκπαίδευση 3,8 6,6 0,4

∆ραστηριότητες σχετιζόµενες µε την ανθρώπινη υγεία και την κοινωνική µέριµνα 3,7 5,2 1,9

Τέχνες και άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών 1,3 2,1 0,3

Σύνολο Άτοµα µε ελληνική υπηκοότητα

Άτοµα µε άλλες

υπηκοότητες

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Ειδική Έρευνα Εργατικού ∆υναµικού 2012β, επεξεργασία στοιχείων από τη συγγραφέα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (συνέχεια)


3.3. ∆ηµόσια φαρµακευτική δαπάνη:Πρόσφατες εξελίξεις

Ζ.Ν. Αναστασάκου

Η φαρµακευτική δαπάνη περιλαµβάνει τη συνολική δα-

πάνη για φάρµακα και λοιπά φαρµακευτικά είδη που

χορηγούνται σε ασθενείς. Πιο αναλυτικά, περιλαµβά-

νονται οι δαπάνες για όλα τα συνταγογραφούµενα

–αποζηµιούµενα και µη– και µη συνταγογραφούµενα

φάρµακα, είτε είναι πρωτότυπα είτε είναι γενόσηµα (ου-

σιωδώς όµοια σκευάσµατα µε εµπορική επωνυµία ή µε

κοινόχρηστη διεθνή ονοµασία).

Η φαρµακευτική δαπάνη διακρίνεται σε δηµόσια και

ιδιωτική. Η πρώτη περιλαµβάνει τις δαπάνες όλων των

φορέων κοινωνικής ασφάλισης για τα συνταγογραφού-

µενα (εκτός νοσοκοµείων) φάρµακα, είναι δηλαδή η

αποζηµίωση της φαρµακευτικής δαπάνης που καταβάλ-

λουν οι ασφαλιστικοί οργανισµοί1. Από την άλλη πλευ-

ρά, η ιδιωτική φαρµακευτική δαπάνη περιλαµβάνει τα

ποσοστά συµµετοχής των ασφαλισµένων για τα αποζη-

µιούµενα φάρµακα, τις ίδιες δαπάνες των ασθενών-κα-

ταναλωτών για τα µη καλυπτόµενα από τα ασφαλιστικά

ταµεία φαρµακευτικά σκευάσµατα και συναφή είδη,

καθώς και την αποζηµίωση µέρους της δαπάνης από

τις ιδιωτικές ασφαλιστικές επιχειρήσεις.

Ο Πίνακας 3.3.1 αποτυπώνει την εξέλιξη της δηµόσιας

φαρµακευτικής δαπάνης στην Ελλάδα και σε επιλεγµέ-

νες χώρες της ΕυρωπαLκής Ένωσης, κατά την περίοδο

1990-2010, τόσο ως ποσοστό του ΑΕΠ και της συνολι-

κής δαπάνης υγείας, όσο και σε απόλυτους όρους.

Είναι προφανές ότι η δηµόσια φαρµακευτική δαπάνη

στη χώρα µας υπερβαίνει κατά πολύ το µέσο (µη σταθ-

µισµένο) όρο στην ΕυρωπαLκή Ένωση κατά το 2010, δι-


1. Με άλλα λόγια αντιπροσωπεύει το συνολικό ποσό της (εκτός νοσοκοµείων) φαρµακευτικής δαπάνης που καταβάλλουν τα ασφαλιστικά

ταµεία σε λιανικές τιµές, συµπεριλαµβανοµένου του ΦΠΑ, µείον τη συµµετοχή των ασφαλισµένων.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.3.1 Εξέλιξη της δηµόσιας (εξωνοσοκοµειακής) φαρµακευτικής δαπάνης

Ελλάδα* 0,5 0,9 1,8 61 150 495 56 60 89 3,5 4,7 5,6

Βέλγιο 0,5 … 1,1 89 … 305 45 … 63 … 6,6 8,0

Βουλγαρία … … 0,4 … … 48 … … 18 5,2 3,7 4,4

Γαλλία 0,9 1,1 1,3 136 245 334 65 65 68 6,4 8,0 9,0

∆ανία 0,2 0,4 0,4 35 89 134 33 57 53 6,9 6,8 9,5

Ιρλανδία 0,5 0,6 1,3 … … 403 71 67 76 4,4 4,6 6,4

Ισπανία 0,8 1,1 1,3 101 210 312 67 73 72 5,1 5,2 7,1

Ιταλία 0,9 0,8 0,8 150 176 190 56 44 48 6,1 5,8 7,2

Κύπρος … … 0,3 … … 75 … … 24 1,8 2,4 3,1

Ολλανδία 0,5 0,5 0,9 81 138 292 63 56 79 5,4 5,0 9,5

Πορτογαλία 0,9 1,1 1,2 86 165 243 60 55 62 3,8 6,4 7,1

Ηνωµένο Βασίλειο 0,5 0,8 0,9 78 … 255 63 80 90 4,9 5,6 8,2

ΕυρωπαLκή Ένωση 27 0,6 0,8 1,1 92 159 223 61 65 60 4,9 5,3 6,6

1990 2000 2010 1990 2000 2010 1990 2000 2010 1990 2000 2010

(µη σταθµισµένος µέσος)

Σηµείωση: ... ∆εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία.* Προσωρινά στοιχεία για το 2010.

Πηγή: Eurostat, OECD Health Data 2012, Commission services (DG ECFIN).

∆ηµόσιαφαρµακευτική δαπάνη

ως % του ΑΕΠ

∆ηµόσια κατά κεφαλήν φαρµακευτική δαπάνη(ισοτιµία αγοραστικής

δύναµης)

∆ηµόσια φαρµακευτική δαπάνηως % της συνολικής

φαρµακευτικής δαπάνης

∆ηµόσια δαπάνη υγείας ως % του ΑΕΠ


πλασιάζοντας το ποσοστό συµµετοχής στο ΑΕΠ από το

προγενέστερο χρονικό σηµείο, δηλαδή το 2000. Η ίδια

εικόνα αναδύεται και από τη στήλη της δηµόσιας κατά

κεφαλήν φαρµακευτικής δαπάνης (σε τιµές ίσης αγο-

ραστικής δύναµης), το απόλυτο ποσό της οποίας υπερ-

τριπλασιάζεται κατά τη δεκαετία 2000-20102, έναντι

αύξησης κατά 40% στο σύνολο της ΕΕ των 27. Είναι

αξιοσηµείωτο, επίσης, το ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό

συµµετοχής της δηµόσιας δαπάνης για φάρµακα στη

συνολική φαρµακευτική δαπάνη το 2010, το οποίο

υπερβαίνει κατά 50% περίπου τον µέσο όρο της Ευρώ-

πης, προσεγγίζοντας το αντίστοιχο στο Ηνωµένο Βασί-

λειο. Από την άλλη πλευρά, η συνολική δηµόσια δαπάνη

υγείας ως ποσοστό του ΑΕΠ είναι χαµηλότερη όχι µόνο

από το µέσο ευρωπαLκό όρο, αλλά και από αντίστοιχες,

ως προς το µέγεθος και το επίπεδο οικονοµίας, ευρω-

παLκές χώρες.

Στη συνέχεια, από τα δεδοµένα του Πίνακα 3.3.2, δια-

πιστώνεται ότι η δηµόσια εξωνοσοκοµειακή φαρµακευ-

τική δαπάνη στη χώρα µας σηµειώνει έναν ιδιαίτερα

υψηλό ρυθµό ανόδου κατά την περίοδο 2002-2009 της

τάξης του 16,2%3, έναντι 12,2% για το σύνολο των δα-

πανών υγείας. Ως εκ τούτου, ο εξορθολογισµός του κό-

στους της φαρµακευτικής περίθαλψης βρέθηκε στο

επίκεντρο των δράσεων της πολιτικής υγείας, κατά την

περίοδο κρίσης που διέρχεται η χώρα µας. Συνιστά

έναν από τους κυριότερους τοµείς παρέµβασης, στο

πλαίσιο εφαρµογής του Προγράµµατος Οικονοµικής

Προσαρµογής, τόσο στο αρχικό Μνηµόνιο και στις ανα-

θεωρήσεις του όσο και στο ∆εύτερο Μνηµόνιο, αποτε-


2. Επισηµαίνεται ότι τα ελληνικά στοιχεία της φαρµακευτικής δαπάνης για το 2010 είναι προσωρινά. Επιπλέον δεν θεωρούνται απόλυτα

συγκρίσιµα µε τα υπόλοιπα, δεδοµένου ότι έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς µεθοδολογικές επιφυλάξεις, λόγω µη πλήρους εφαρµογής,

στη χώρα µας, του Συστήµατος Λογαριασµών Υγείας του ΟΟΣΑ.

3. Η υπέρογκη αυτή αύξηση αποδίδεται κυρίως, σύµφωνα µε ειδικούς µελετητές, στον υπερβολικό όγκο της κατανάλωσης φαρµάκων –

λόγω υπερσυνταγογράφησης ή/και κατευθυνόµενης συνταγογράφησης– και σε µικρότερο βαθµό στις υψηλές, συγκριτικά µε άλλες

χώρες, τιµές ιδιαίτερα των εκτός πατέντας φαρµάκων και των γενόσηµων σκευασµάτων, αλλά και στην εκτεταµένη παρανοµία µε τα βι-

βλιάρια υγείας και τις ταινίες γνησιότητας.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.3.2 ∆ηµόσιες δαπάνες παροχών υγείας: Απολογιστικά στοιχεία οργανισµών κοινωνικής ασφάλισης (εκατ. €)

2002 1.539,4 3.452,3 44,6

2003 1.833,0 4.056,6 45,2

2004 2.173,2 4.456,1 48,8

2005 2.562,8 5.565,5 46,0

2006 3.095,1 6.415,9 48,2

2007 3.557,8 6.992,4 50,9

2008 3.980,9 7.420,0 53,7

2009 4.391,2 7.751,8 56,6

2010 3.992,0 7.345,7 54,3

2011* 3.979,4 7.819,6 50,9

Μέσος ρυθµός µεταβολής

2002-2009 16,2 12,2

2002-2010 12,6 9,9

2002-2011* 11,1 9,5

Σηµείωση: * Ασυνέχεια στη χρονολογική σειρά.

Πηγή: Για τα έτη 2002-2010: ΕΛΣΤΑΤ, ∆ιεύθυνση Κοινωνικών Στατιστικών, Τµήµα Στατιστικών Υγείας και Κοινωνικής Ασφάλισης και Προστασίας.∆εν συµπεριλαµβάνεται ο ΟΠΑ∆. Για το 2011: Γενική Γραµµατεία Κοινωνικών Ασφαλίσεων (Ιστοσελίδα). Περιλαµβάνονται όλα τα ασφαλιστικάταµεία (και ο ΟΠΑ∆).

Φαρµακευτική δαπάνη Σύνολο δαπανών υγείας

Φαρµακευτική δαπάνη ως % του συνόλου

των δαπανών υγείας


λώντας έναν από τους βασικούς πυλώνες της δηµοσιο-

νοµικής εξυγίανσης κατά την τριετία 2010-2012. Έτσι,

η φαρµακευτική δαπάνη όλων των οργανισµών κοινω-

νικής ασφάλισης διαµορφώνεται, κάτω από την ασφυ-

κτική πίεση και τον έλεγχο των εταίρων-δανειστών µας,

σε ποσά µειωµένα κατά 15% κατ’ έτος κατά τη διετία

2010 και 20114.

Η εξωνοσοκοµειακή φαρµακευτική δαπάνη κατά το

2012, σύµφωνα µε το ∆εύτερο Πρόγραµµα Οικονοµι-

κής Προσαρµογής (Πρώτη Αναθεώρηση)5, αναµένεται

να µην υπερβεί το ποσό των 3,1 δισεκ. ευρώ6, µειωµένη

κατά περίπου 1 δισ. ευρώ ή κατά 25% σε σχέση µε το

20117. Επισηµαίνεται ότι µία εξοικονόµηση αυτού του

ύψους ήταν και ο στόχος στο Μνηµόνιο Συνεννόησης8

µεταξύ της ελληνικής πολιτείας και των εταίρων-δανει-

στών µας (Μάρτιος 2012).

Η περιστολή της φαρµακευτικής δαπάνης κατά περί-

που 1 δισεκ. ευρώ το 2012 κατέστη δυνατή µέσω: (i)

αλλαγών στο σύστηµα τιµολόγησης και συγκεκριµένα

λόγω σηµαντικής µείωσης των τιµών των εκτός πατέ -

ντας φαρµάκων (κατά 50% µετά τη λήξη του διπλώµατος

ευρεσιτεχνίας) και των γενόσηµων σκευασµάτων (επι-

πλέον 10% κατ’ ελάχιστον), (ii) της µείωσης των περι-

θωρίων κέρδους των φαρµακοποιών –µε στόχο ένα

µέσο ποσοστό κάτω από 15%– και των χονδρεµπόρων,

(iii) της εφαρµογής της ηλεκτρονικής συνταγογράφη-

σης φαρµάκων µε βάση τη δραστική ουσία και των

πρωτοκόλλων συνταγογράφησης, (iv) της επικαιροποί-

ησης του θετικού και του αρνητικού καταλόγου συντα-

γογραφούµενων φαρµάκων, (v) της καθιέρωσης της

ασφαλιστικής τιµής των φαρµάκων και (vi) της αύξησης

της συγχρηµατοδότησης, δηλαδή της συµµετοχής στη

δαπάνη των ασφαλισµένων, µε ελάχιστες εξαιρέσεις

για ειδικές χρόνιες παθήσεις. Θα πρέπει ωστόσο να επι-

σηµανθεί ότι η αυξηµένη συµµετοχή των ασφαλισµένων

στη φαρµακευτική δαπάνη σε συνδυασµό µε την εφαρ-

µογή της ασφαλιστικής τιµής των φαρµάκων που ση-

µαίνει ότι ο ασθενής επιβαρύνεται µε τη διαφορά (κατά

50%, σύµφωνα µε την τελευταία ρύθµιση) σε περί-

πτωση που επιλέγει ακριβότερο φάρµακο, µεταφέρει

ένα σηµαντικό βάρος από τον ΕΟΠΥΥ στους ασφαλι-

σµένους. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι µία µερίδα του

πληθυσµού µειώνει εξ ανάγκης τις ιδιωτικές δαπάνες

υγείας, κατά την περίοδο κρίσης που διέρχεται η χώρα

µας, ενδέχεται να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ποιό -

τητα αλλά και στο προσδόκιµο ζωής, θέτοντας πιθανόν

σε κίνδυνο την προστασία της δηµόσιας υγείας.

Υποστηρίζεται από ειδικούς µελετητές9 ότι µία υπέρµε-

τρα µεγάλη µείωση της φαρµακευτικής δαπάνης πιθα-

νόν να προκαλέσει σηµαντικές στρεβλώσεις στο

σύνολο των παροχών υγείας µέσω αφενός της µετακύ-

λισης µεγάλου βάρους στα νοικοκυριά –µία ιδιαίτερα

δυσµενής εξέλιξη για τις πλέον ευπαθείς οµάδες του

πληθυσµού στην παρούσα κρίση – και αφετέρου µε την

υποκατάσταση της φαρµακευτικής περίθαλψης από

παρεµβατική νοσοκοµειακή περίθαλψη, µε πιθανό απο-

τέλεσµα την αύξηση των δαπανών υγείας συνολικά.

Είναι γενικώς αποδεκτό ότι η σχέση µεταξύ της φαρ-

µακευτικής δαπάνης και της νοσοκοµειακής περίθαλ-

ψης είναι σύνθετη, µε την έννοια ότι η πρωτοβάθµια

φαρµακευτική περίθαλψη για την αντιµετώπιση διάφο-

ρων παθήσεων περιορίζει την ανάγκη για την πιθανότατα

δαπανηρότερη νοσοκοµειακή φροντίδα.

Αξίζει να επισηµανθεί ότι ο σηµαντικός εξορθολογισµός

στο κόστος της φαρµακευτικής περίθαλψης κατά την

πρόσφατη περίοδο οφείλεται πρωτίστως στις αλλεπάλ-

ληλες περικοπές των τιµών των φαρµάκων και σε πε-

ριορισµένο µόνο βαθµό στην εφαρµογή των αναγκαίων

διαρθρωτικών µέτρων τα οποία στοιχειοθετούν καίριες

αλλαγές στα πλαίσια της πολιτικής φαρµάκου στη χώ-

ρα µας. Στη δέσµη των σηµαντικών παρεµβατικών µέ-

τρων που σχεδιάστηκαν και τίθενται κατ’ ανάγκην σε


4. Με τον συνυπολογισµό του REBATE, δηλαδή της αυτόµατης επιστροφής των οφειλόµενων ποσών στα ασφαλιστικά ταµεία από τις

φαρµακευτικές επιχειρήσεις και τα φαρµακεία.

5. European Commission (2012), The Second Economic Adjustment Programme for Greece: First Review - December 2012, European Econ-

omy Occasional Papers 123, December 17, 2012, σελ. 42.

6. Στο ποσό αυτό περιλαµβάνεται πιθανότατα το λεγόµενο REBATE. Με άλλα λόγια δεν έχουν αφαιρεθεί τα οφειλόµενα ποσά στους

ασφαλιστικούς οργανισµούς.

7. Σύµφωνα µε τα στοιχεία στην ιστοσελίδα της ΓΓΚΑ, η φαρµακευτική δαπάνη των ασφαλιστικών ταµείων (συµπεριλαµβανοµένου του

Οργανισµού Περίθαλψης των Ασφαλισµένων του ∆ηµοσίου-ΟΠΑ∆) για το 2011 ανήλθε στο ποσό των 3,98 δισεκ. ευρώ –βλέπε Πίνακα

3.3.1– µαζί µε το REBATE. Η διαφορά µεταξύ των δύο πηγών πιθανότατα οφείλεται σε διαφορές στους ορισµούς. Όσο για το 2012, ο αρ-

µόδιος υπουργός ανακοίνωσε πρόσφατα (τέλος ∆εκεµβρίου 2012) ότι η δηµόσια φαρµακευτική δαπάνη διαµορφώθηκε εντός του στόχου

του ∆εύτερου Μνηµονίου (ύψους 2,88 δισεκ. ευρώ).

8. Memorandum of Understanding on Specific Economic Policy Conditionality, 13 Μαρτίου 2012, Υπουργείο Οικονοµικών.

9. Βλέπε, σχετικά, τη µελέτη του ΙΟΒΕ µε τίτλο ∆απάνες Υγείας και Πολιτικές Υγείας την Περίοδο του Μνηµονίου στην Ελλάδα (Σεπτέµβριος

2011).


εφαρµογή, περιλαµβάνονται, όπως προαναφέρθηκε, η

ηλεκτρονική συνταγογράφηση10 αλλά προπαντός τα

µέτρα για την προώθηση της χρήσης των γενόσηµων

σκευασµάτων µέσω της υποχρεωτικής συνταγογράφη-

σης µε γνώµονα τη δραστική ουσία και µε την υποχρε-

ωτική αντικατάσταση µε το φθηνότερο ανώνυµο γενό-

σηµο στο φαρµακείο. Η θεσµοθέτηση αυτών των διαρ-

θρωτικών µέτρων ολοκληρώθηκε µε τον εφαρµοστικό

νόµο για την υγεία (Νόµος 4512/1.3.2012), πλην όµως

η εφαρµογή ορισµένων εξ αυτών, ειδικά της συνταγο-

γράφησης µε βάση τη δραστική ουσία11 και η επικαι-

ροποίηση του θετικού και του αρνητικού καταλόγου

τέθηκαν σε εφαρµογή προς το τέλος (Νοέµβριο και ∆ε-

κέµβριο, αντίστοιχα) του 2012.

Η διεθνής εµπειρία έχει να επιδείξει πληθώρα µέτρων

και πολιτικών που αποβλέπουν στη συγκράτηση της

φαρµακευτικής δαπάνης που έχει απασχολήσει τα

ασφαλιστικά ταµεία και τα συστήµατα υγείας όλων των

χωρών, ανεπτυγµένων και αναπτυσσόµενων, ιδιαίτερα

µετά την πρόσφατη χρηµατοοικονοµική κρίση. Τα βα-

σικότερα από αυτά τα µέτρα αποβλέπουν στην ορθο-

λογική χρήση φαρµάκων12 τόσο από τους συνταγο-

γραφούντες ιατρούς και φαρµακοποιούς όσο και από

τους ασθενείς-καταναλωτές µέσω εργαλείων και πολι-

τικών στις οποίες περιλαµβάνονται:

(i) Η συνταγογράφηση µε γνώµονα τη δραστική ου -

σία13 δηλαδή µε βάση την κοινόχρηστη διεθνή ονοµα-

σία των φαρµάκων και όχι την εµπορική επωνυµία.

(ii) Οι οδηγίες συνταγογράφησης14 που βασίζονται κυ-

ρίως σε κλινικά πρωτόκολλα συνταγογράφησης.

(iii) Οι φαρµακευτικοί προXπολογισµοί για τους για-

τρούς15, βάσει των οποίων καθορίζεται το ανώτατο

όριο φαρµακευτικής δαπάνης κατά περιοχή και χρονική

περίοδο.

(iv) Η υποχρεωτική ή ενδεικτική υποκατάσταση γενόση-

µων σκευασµάτων στα φαρµακεία16.

(v) Η παρακολούθηση και έλεγχος της συνταγογραφι-

κής συµπεριφοράς των ιατρών17.

(vi) Η ενηµέρωση του κοινού προκειµένου να γίνεται ορ-

θολογική χρήση των φαρµάκων (π.χ. σχετικά µε τη χρή-

ση των γενόσηµων ή για τις αρνητικές συνέπειες της

πολυφαρµακίας).

Όπως διαφαίνεται από την προηγηθείσα ανάλυση, η

δέσµη των παρεµβατικών µέτρων που θεσµοθετήθηκαν

και εφαρµόζονται στη χώρα µας, κάτω από τη συνεχή

παρακολούθηση και τον έλεγχο των εκπροσώπων των

δανειστών µας, στοιχειοθετούν µία διαδικασία ευθυ-

γράµµισης της φαρµακευτικής πολιτικής προς τα ισχύ-

οντα στις περισσότερες από τις χώρες-µέλη της Ευρω-

παLκής Ένωσης, µε πρωτεύοντα στόχο την περιστολή

του κόστους της φαρµακευτικής περίθαλψης και κατ’

επέκταση τη βιωσιµότητα του ασφαλιστικού συστήµα-

τος. Ωστόσο, η προώθηση και η εφαρµογή από την πο-

λιτεία µέτρων που στοχεύουν στην περιστολή της δη-

µόσιας δαπάνης σε υπέρµετρο ίσως βαθµό πιθανόν θα

οδηγήσουν σε µεσοπρόθεσµο ορίζοντα στο αντίθετο

από το επιδιωκόµενο αποτέλεσµα.

Η πρόβλεψη του ∆εύτερου Προγράµµατος Οικονοµι-

κής Προσαρµογής για περαιτέρω µείωση της δηµόσιας

φαρµακευτικής δαπάνης κατά 800 εκατ. ευρώ για τη

διετία 2013-2014, προκειµένου να µην υπερβαίνει στο

τέλος του 2014 το 1% του ΑΕΠ, που είναι και ο ευρω-

παLκός µέσος όρος, είναι πιθανόν εφικτή, ιδιαίτερα µε

την εφαρµογή, εκτός των προαναφερθέντων µέτρων,

και του εργαλείου της αυτόµατης επιστροφής (CLAW-

BACK) –5% παρακράτηση επί των τιµολογίων του

ΕΟΠΥΥ– ανά εξάµηνο στη φαρµακοβιοµηχανία. Από

την άλλη πλευρά, ωστόσο, οι εκπρόσωποι της εγχώριας


10. Αξίζει να αναφερθεί ότι η ηλεκτρονική συνταγογράφηση των φαρµάκων στη χώρα µας, σύµφωνα µε την Έκθεση της ΕυρωπαLκής

Επιτροπής (∆εκέµβριος 2012), θεωρείται ως ένα από τα πλέον αξιόπιστα συστήµατα συνταγογράφησης στην Ευρώπη.

11. Η εφαρµογή του µέτρου δεν είναι καθολική. Υπάρχει ένα περιθώριο 15% για συνταγογράφηση µε βάση την εµπορική επωνυµία για

χρόνιες παθήσεις.

12. Βλέπε, σχετικά, τη µελέτη της ΕυρωπαLκής Επιτροπής µε τίτλο “Cost-containment policies in public pharmaceutical spending in the

EU”. September 2012.

13. Το µέτρο αυτό εφαρµόζεται ήδη σε ορισµένες χώρες στις οποίες συγκαταλέγονται η Πορτογαλία, η Ρουµανία, η Εσθονία, η Λιθουανία

και εντελώς πρόσφατα η Ισπανία και η Ιταλία. Στην Ιταλία ο σχετικός νόµος δηµοσιεύτηκε τον Αύγουστο του 2012 –παρά τη σφοδρή αν-

τίδραση της φαρµακευτικής βιοµηχανίας και των γιατρών– ωστόσο είναι υποχρεωτικός µόνο για τους ασθενείς που για πρώτη φορά υπό-

κεινται σε θεραπεία για την αντιµετώπιση χρόνιων παθήσεων και όχι σε ασθενείς που ήδη ακολουθούν θεραπευτική αγωγή µε βάση ένα

πρωτότυπο ή ένα ουσιωδώς όµοιο επώνυµο φάρµακο.

14. Υποχρεωτική εφαρµογή στις εξής χώρες: Αυστρία, Βέλγιο, Γερµανία, Ουγγαρία, Σλοβακία.

15. Το µέτρο εφαρµόζεται σε τουλάχιστον 11 χώρες στην ΕυρωπαLκή Ένωση.

16. Υποχρεωτική υποκατάσταση σε 8 χώρες στις οποίες περιλαµβάνονται η Γερµανία, Ισπανία, Πορτογαλία και πρόσφατα η Ελλάδα. Εν-

δεικτική υποκατάσταση σε 14 χώρες ανάµεσα στις οποίες είναι η Γαλλία, η Ιταλία και η Ολλανδία.

17. Υποχρεωτικό µέτρο σε όλες τις χώρες της ΕυρωπαLκής Ένωσης µε εξαίρεση την Κύπρο και τη Μάλτα.


φαρµακοβιοµηχανίας, οι οποίοι αντιδρούν ιδιαίτερα στο

µέτρο της συνταγογράφησης µε βάση την κοινόχρηστη

διεθνή ονοµασία, υποστηρίζουν ότι έτσι εξαντλούνται

τα όρια αντοχής των φαρµακευτικών επιχειρήσεων και

καθιστούν αβέβαιη τη συνέχιση της παραγωγικής δρα-

στηριότητάς τους. Το βασικό επιχείρηµα που προβάλ-

λεται είναι ότι το ποιοτικό και ασφαλές επώνυµο φάρ-

µακο δεν είναι δυνατόν να διατίθεται σε τιµές που κα-

θιστούν την παραγωγή του ασύµφορη.

Εν κατακλείδι, η όποια περαιτέρω περιστολή στο κό-

στος της φαρµακευτικής περίθαλψης θα πρέπει απα-

ραιτήτως να συνεξετάζεται τόσο µε τη διασφάλιση της

δηµόσιας υγείας όσο και µε τις προοπτικές βιωσιµότη-

τας της εγχώριας φαρµακοβιοµηχανίας.


Ελληνική

ΕυρωπαLκή Ένωση, TFGR-Οµάδα ∆ράσης για την Ελλάδα

(2012). Τριµηνιαία Έκθεση. ∆εκέµβριος 2012.

ΙΟΒΕ (Σεπτέµβριος 2011). ∆απάνες Υγείας και Πολιτικές Υγείας

την Περίοδο του Μνηµονίου στην Ελλάδα. Επιστηµονικοί Υπεύ-

θυνοι: Καθ. Γιάννης Κυριόπουλος, Καθ. Νίκος Μανιαδάκης και

Καθ. Γιάννης Στουρνάρας. ΙΟΒΕ, Αθήνα.

Αγγλική

Carone, G., C. Schwierz and A. Xavier (2012). Cost - contain-

ment policies in public pharmaceutical spending in the EU. Eu-

ropean Economy: Economic Papers 461. European Commis-

sion, September 2012.

European Commission (2012). The Second Economic Adjust-

ment Programme for Greece: First Review - December 2012.

European Economy Occasional Papers 123. Dec. 17, 2012.

Ministry of Finance (March 2012). “Memorandum of Under-

standing on Specific Economic Policy Conditionality”. Athens,

Greece.

OECD (2010). Health Data 2012.

Vogler, S. and B. Schmickl (2010). Rational Use of Medicines

in Europe: Executive Summary. Austrian Federal Ministry of

Health. February 2010.




4.1. Πρόσφατες τουριστικές εξελίξεις στην Ελλάδα

Νίκος Βαγιονής

4.1.1. Ανάλυση του τουριστικού κύκλου εργασιών

Η οικονοµική δραστηριότητα στον τουρισµό, που είναι

από τις πιο σηµαντικές και ανθεκτικές στην κρίση οικο-

νοµικές δραστηριότητες στη χώρα µας, αντικατοπτρί-

ζεται σε ένα βαθµό1 από τον ∆είκτη Κύκλου Εργασιών

στον Τοµέα Υπηρεσιών Παροχής Καταλύµατος και

Εστίασης. Αναλύοντας ειδικότερα τα µεγέθη και την

ανά έτος και τρίµηνο διαµόρφωση του δείκτη2, και µε

τη βοήθεια επίσης των ∆ιαγραµµάτων 4.1.1 και 4.1.2

παρατηρείται ότι:

Ιστορικά µε βάση 100 το 2005, ο µέσος ετήσιος δεί-

κτης το 2007 ήταν 110,4 και ακολούθησε το έτος 2008

µε τις ανώτερες διαχρονικά εισπράξεις στον τοµέα του

τουρισµού, µε δείκτη 113,9. Από το έτος 2009 ξεκίνησε

µια φάση µείωσης του κύκλου εργασιών και ο µέσος

δείκτης έτους έπεσε στο 103,6, µειωµένος κατά 9,1%.

Το 2010 η καθοδική τάση του τουριστικού κύκλου ερ-

γασιών συνεχίστηκε σε όλα τα επιµέρους τρίµηνα, µε

τον ετήσιο δείκτη να φτάνει µόνο στο 95,1, µειωµένος

κατά 8,2% έναντι του 2009. Η τάση αυτή συνεχίστηκε

και το 2011, µε το µέσο ετήσιο δείκτη να φτάνει στο

88,1 µειωµένος κατά 7,9% έναντι του 2010 ή συνολικά

29,3% κάτω από το µέγιστο του 2008. Ο µέσος δείκτης

για το 2012 δεν θα είναι διαθέσιµος πριν τον Απρίλιο,

αλλά αναµένεται3 σηµαντικά µειωµένος, το πολύ στο

77, που αντιστοιχεί σε πτώση έναντι του 2011 τουλάχι-

στον 13%.

4. Αναπτυξιακές πολιτικές και κλάδοι

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.1.1Ελλάδα: ∆είκτης κύκλου εργασιών στον τοµέα υπηρεσιών παροχής καταλύµατος και εστίασης,2007-2012 Μέσος έτους και τρίµηνα, 2005=100

Πηγή στοιχείων: Ελληνική Στατιστική Αρχή: ∆είκτης Κύκλου Εργα-σιών στον Τοµέα Υπηρεσιών Παροχής Καταλύµατος και Εστίασης,2007-2012.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.1.2Ελλάδα: ∆είκτης κύκλου εργασιών στον τοµέα υπηρεσιών παροχής καταλύµατος και εστίασης2007-2012Ετήσια % µεταβολή του δείκτη µέσου έτους και τριµήνων

Πηγή στοιχείων: Ελληνική Στατιστική Αρχή: ∆είκτης Κύκλου Εργα-σιών στον Τοµέα Υπηρεσιών Παροχής Καταλύµατος και Εστίασης2007-2012.

1. Ο δείκτης, µε βάση την ταξινόµηση NACE rev.2, περιλαµβάνει τις οµάδες: 55.1: Ξενοδοχεία και παρόµοια καταλύµατα, 55.2: Καταλύµατα

διακοπών και άλλα καταλύµατα σύντοµης διαµονής, 55.3: Χώροι κατασκήνωσης, εγκαταστάσεις για οχήµατα αναψυχής και ρυµουλκού-

µενα οχήµατα, 55.9: Άλλα καταλύµατα, 56.1: ∆ραστηριότητες εστιατορίων και κινητών µονάδων εστίασης, 56.2: Υπηρεσίες τροφοδοσίας

για εκδηλώσεις και άλλες δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης και 56.3: ∆ραστηριότητες παροχής ποτών. Αφορά επιχειρήσεις µε ετήσιο

κύκλο εργασιών ίσο ή µεγαλύτερο των 250.000 Ευρώ.

2. Ελληνική Στατιστική Αρχή, ∆είκτης Κύκλου Εργασιών στον Τοµέα Υπηρεσιών Παροχής Καταλύµατος και Εστίασης, Γ ΄ τριµήνου 2012,Πειραιάς, 7 ∆εκεµβρίου 2012.

3. Με δική µας εκτίµηση.



Το έτος 2011, υπήρξε σηµαντικά αυξηµένη τουριστική

κίνηση που, ενώ δηµιούργησε προσδοκίες, δεν επέ-

φερε αύξηση του κύκλου εργασιών, ούτε έναντι του

πολύ χαµηλού επιπέδου του 2010. Το έτος 2012 είχαµε

µειωµένη τουριστική κίνηση µε τα ακόλουθα αναλυτικά

αποτελέσµατα:

Στο Α΄ τρίµηνο του 2012 βλέπουµε δραµατική πτώση

τζίρου κατά 24% έναντι του 2011, µε τον δείκτη να πέ-

φτει στο 36,7. Η πτώση αυτή είναι 40% κάτω από το

2010 και 50% κάτω από το 2008 (δείκτης 79,5).

Στο Β΄ τρίµηνο του 2012, µε την είσοδο του διεθνούς

τουριστικού ρεύµατος, υπήρξε αύξηση αλλά ασθενική,

που ανέβασε τον δείκτη τριµήνου µόλις στο 76, κατά

21% χαµηλότερα από το Β΄ τρίµηνο του 2011 (98,8) και

34% κάτω από το 2008 (114,7).

Στο Γ΄ τρίµηνο (Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέµβριος) του

2012 µε την κορύφωση του διεθνούς τουρισµού, ο δεί-

κτης ανακάµπτοντας έφτασε το 138,5 και πάλι όµως

11,5% χαµηλότερα από το 2011 (156,5) και 21% κάτω

από το 2008 (175,3).

Τέλος, χωρίς τα στοιχεία του ∆΄ τριµήνου ο µέσος ετή-

σιος δείκτης εκτιµάται ότι δεν µπορεί να περάσει το 77,

ήτοι ετήσια µείωση τουλάχιστον 13% για το 2012 έναντι

του 2011 και 32% έναντι του 2008.

Όπως φαίνεται από την ανάλυση, σε όλα τα έτη το

τρίτο τρίµηνο είναι αυτό στο οποίο σηµειώνονται οι µε-

γαλύτερες τουριστικές εισπράξεις. Παρατηρείται όµως

ότι τα τελευταία έτη αλλά και όπως φάνηκε καθαρά

από την παραπάνω ανάλυση για το 2012, οι εισπράξεις

του 1ου και 4ου τριµήνου µειώνονται αισθητά και µάλι-

στα πολύ περισσότερο από ό,τι ο µέσος δείκτης του

έτους (βλ. επίσης ∆ιαγράµµατα 4.1.1 και 4.1.2). Αυτό

σηµαίνει ένταση της εποχικότητας της τουριστικής αγο-

ράς, πράγµα που δεν είναι επιθυµητό, µια και δηµιουρ-

γεί σχολάζουσα δυναµικότητα στην εκτός αιχµής

(off-peak) περίοδο και καταπόνηση των υποδοµών στην

περίοδο αιχµής. Σε σηµαντικό βαθµό οφείλεται στην

κατακόρυφη µείωση του εσωτερικού τουρισµού και σε

έναν άλλο στην υποχώρηση του διεθνούς τουρισµού

πόλεων (city-breaks) σε περιόδους “off-peak” και κατά

βάση της Αθήνας, τόσο λόγω αρνητικής δηµοσιότητας

όσο και λόγω των υψηλών φόρων του αεροδροµίου

“Ελ. Βενιζέλος”.

4.1.2. Ανάλυση των διεθνών τουριστικώναφίξεων ανά χώρα προέλευσης

Από τα πιο πρόσφατα στοιχεία αφίξεων µη κατοίκωνστη χώρα4 έχουµε µια καλή ένδειξη της τουριστικής κί-

νησης προς τη χώρα, µε ευρύτερη έννοια. Η συστηµα-

τική ανάλυση των πρόσφατων τάσεων των επισκεπτών

ανά χώρα προέλευσης του επισκέπτη έχει ιδιαίτερο εν-

διαφέρον.

Ο συνολικός αριθµός των αφιχθέντων επισκεπτών στη

χώρα το Α΄ εννεάµηνο5 του 2008 ήταν 13,622 εκατοµ-

µύρια άτοµα, ενώ στο ίδιο διάστηµα το 2009 µειώθηκαν

σε 12,704 εκατ. και το 2010 σε 11,515 εκατ., το 2011

ανέκαµψαν στον αριθµό (ρεκόρ) των 14,230 εκατ. ατό-

µων, ενώ το 2012 ανήλθαν σε 13,483 εκατ. ταξιδιώτες.

Ας δούµε την ανάλυση ανά περιοχές και χώρες προ-

έλευσης. Για τη λιτότητα της ανάλυσης θα βασιστούµε

στο έτος 2008 ως σηµείο αναφοράς και θα χρησιµοποι-

ήσουµε τα πιο πρόσφατα στοιχεία για το 2011 και το

20126.

Ευρώπη

Αναλύοντας την προέλευση των επισκεπτών, παρατη-

ρούµε ότι οι αφίξεις από την Ευρώπη (Ε.Ε. και λοιπές

ευρωπαZκές χώρες) το Α΄ εννεάµηνο του 2008 ήταν

12,448 εκατ. άτοµα και αντιστοιχούσαν στο 91,4% του

συνόλου των αφίξεων. Μετά από την πτώση του 2009

και 2010, το αντίστοιχο διάστηµα του 2011 αυξήθηκαν

σε 12,809 εκατ. άτοµα και αντιστοιχούσαν στο 90,0%

του συνόλου των αφίξεων, ενώ αντίστοιχα το 2012 µει-

ώθηκαν σε 12,138 εκατ. άτοµα και αντιστοιχούσαν και

πάλι στο 90,0 % του συνόλου των αφίξεων. Παρατηρεί-

ται όµως η παρακάτω διαφοροποίηση:

Οι αφίξεις από την οµάδα των χωρών της Ε.Ε. για το Α΄

εννεάµηνο του 2008 ήταν 10,259 εκατ. και αντιστοιχού-

σαν στο 75,3% του συνόλου των επισκεπτών. Αυτές µειώ -θηκαν στα 9,322 εκατ. ή 65,5% το 2011 και στα 8,545

εκατ. ή 63,4% του συνόλου των επισκεπτών το 2012.

Σηµαντική και σταθερή πτώση η οποία δεν δείχνει ση-

µεία ανακοπής.

Σε αντιδιαστολή, οι αφίξεις από τις εκτός ΕΕ ευρωπα.-κές χώρες από το 16,1% των συνολικών αφίξεων, για

το Α΄ εννεάµηνο του 2008, ανέβηκαν στο 24,5% το

2011, για να ανέβουν και πάλι στο 26,4% το 2012. Εδώ

4. Ελληνική Στατιστική Αρχή, Αφίξεις µη κατοίκων από το εξωτερικό, Ιανουαρίου-Σεπτεµβρίου 2012, Πειραιάς, 23 Ιανουαρίου 2013.

5. Λόγω της ανάγκης της συγκρισιµότητας των στοιχείων για της εξαγωγή συµπερασµάτων, η ανάλυση γίνεται για το πρώτο εννεάµηνο

όλων των ετών.

6. Στα διαγράµµατα δίδονται τα πλήρη στοιχεία.



µπορεί να εκτιµηθεί µια ισχυρή τάση, αυξητική και ιδι-αίτερα σηµαντική, καθόσον υποδηλώνει µια µετα-στροφή στις αγορές που “πουλιέται” το ελληνικό του-ριστικό προZόν, αλλά και τη δυναµική που διαγράφεται.

Φυσικά και κάθε µία αγορά χωριστά έχει την αξία της.Όπως διαµορφώθηκε η κατάσταση όσον αφορά στηνκατανοµή των αφίξεων µη κατοίκων κατά χώρα, ως πο-σοστό επί του συνόλου, τη µεγαλύτερη συµµετοχή γιατο Α΄ εννεάµηνο του 2012 κατέχει οριακά πλέον η Γερ-µανία µε 13,1% (από 15,1% αντίστοιχα, το 2008) καιακολουθούν το Ηνωµένο Βασίλειο µε 12,6% (από 14,3%το 2008), η Γαλλία µε 6,6%, η Ρωσία µε 6,0% (από 2%το 2008) και η Ιταλία µε 5,8% (από 7,6% το 2008). Νασηµειωθεί ότι το εστιασµένο µάρκετινγκ του ελληνικούτουρισµού στη Ρωσία την προηγούµενη περίοδο απέ-φερε καρπούς.

Ασία

Οι αφίξεις επισκεπτών από την Ασία το Α΄ εννεάµηνοτου 2012 ήταν 742 χιλιάδες άτοµα έναντι 684 χιλ. στοίδιο διάστηµα του 2011, αλλά µόλις 296 χιλ. το 2008.Το 2012 αντιστοιχούσαν στο 5,5% του συνόλου τωναφίξεων στη χώρα µας έναντι 2,2% το 2008. Οι αφίξειςαπό την Ασία ως µεγέθη παρουσιάζουν αυξητική τάση,που µπορεί να περιγραφεί ως ένα “άλµα υπερδιπλα-σιασµού” µεταξύ του 2008 και του 2012. Η κύρια χώραπου συνετέλεσε σε αυτό είναι η Τουρκία, µε 466 χιλ.επισκέπτες το Α΄ εννεάµηνο του 2012 (έναντι 167 χιλ.το 2008). Η επόµενη σηµαντική χώρα προέλευσης του-ριστικών ροών είναι το Ισραήλ, µε 171 χιλ. τουρίστεςστο Α΄ εννεάµηνο 2012. Να σηµειωθεί επίσης η αυξη-τική τάση από την Κίνα µε 9,7 χιλ. το Α΄ εννεάµηνο 2012έναντι 5,9 χιλ. το 2008. Αύξηση επίσης παρουσιάζεταιστους επισκέπτες από το Ιράν, τη Νότια Κορέα και απόάλλες χώρες της Ασίας.

Αµερική - Αφρική - Ωκεανία

Συνολικά οι αφίξεις από την αµερικανική ήπειρο ήταν455 χιλιάδες το Α΄ εννεάµηνο του 2012 και 592 χιλ. α -ντίστοιχα το 2011 έναντι 684 χιλ. το 2008. Η τάση είναισαφώς και σηµαντικά πτωτική. Χρειάζεται επαναδρα-στηριοποίηση του τουριστικού µας marketing στηνήπειρο αυτή. Από την Ωκεανία ήλθαν στην Ελλάδα 114χιλιάδες επισκέπτες το Α΄ εννεάµηνο του 2012, ενώ απότην Αφρική 34 χιλιάδες άτοµα.

Στο ∆ιάγραµµα 4.1.3 που ακολουθεί παρουσιάζονται οιδιεθνείς τουριστικές αφίξεις στην Ελλάδα από επιλεγ-µένες χώρες της Ευρωπα.κής Ένωσης. ∆ιακρίνεται µιαγενική κάµψη µε την εξαίρεση της Γαλλίας, Πολωνίαςκαι Τσεχίας. Στο ∆ιάγραµµα 4.1.4 φαίνονται οι διεθνείς

τουριστικές αφίξεις στην Ελλάδα από επιλεγµένες

χώρες εκτός Ε.Ε., µε σηµαντικότερη τη µεγάλη αύξηση

από τη Ρωσία, αλλά και το Ισραήλ, τη Βραζιλία και την

Κίνα, και την ανάκαµψη της Ελβετίας και του Καναδά.

4.1.3. Ανάλυση των διεθνών τουριστικώναεροπορικών αφίξεων ανά αεροδρόµιοπροσγείωσης

Οι αεροπορικές µετακινήσεις τουρισµού είναι σήµερα

ένας καλός και αξιόπιστος δείκτης τουριστικής κίνησης,

αφού αφορούν τουριστικές πτήσεις (charter), που δεν

εµπλέκονται µε τη συνήθη επιβατική κίνηση. Ο σκοπός

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.1.3∆ιεθνείς τουριστικές αφίξεις στην Ελλάδα από επιλεγµένες χώρες της Ε.Ε.: Α´ εννεάµηνο 2008-2012

Πηγή στοιχείων: Ελληνική Στατιστική Αρχή: Αφίξεις µη κατοίκων απότο εξωτερικό, 2013.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.1.4∆ιεθνείς τουριστικές αφίξεις στην Ελλάδα από επιλεγµένες χώρες εκτός Ε.Ε.: Α´ εννεάµηνο 2008-2012



είναι οι διαχρονικές συγκρίσεις και οι συγκρίσεις µε-ταξύ ελληνικών προορισµών. Παρατηρούµε σε όλα ταέτη ότι το πρώτο και τέταρτο τρίµηνο η διεθνής τουρι-στική κίνηση είναι µικρή, ενώ το δεύτερο και τρίτο αυξά-νεται κατακόρυφα. Έχοντας διαθέσιµες τις διεθνείςτουριστικές αφίξεις Α΄ εννεαµήνου για τα έτη 2012, 2011,2010, 2009 και 2008 σε διάφορα αεροδρόµια της Ελλά-δος, µπορούµε να βγάλουµε ορισµένα συµπεράσµαταγια τις ροές διαχρονικά προς τους διάφορους τουριστι-κούς προορισµούς της χώρας (Βλ. ∆ιάγραµµα 4.1.5).

Το έτος 2008 είναι το έτος µε τις ανώτερες ιστορικάαφίξεις Α΄ εννεαµήνου (9,657 εκατ.) στις περισσότερεςπεριοχές, ενώ ακολούθησε µια διαρκής πτώση πουαλλού δείχνει σηµεία ανάκαµψης και αλλού όχι.

Στην Αθήνα σηµειώνονται όλο και λιγότερες αεροπο-ρικές τουριστικές αφίξεις, από 2,769 εκατ. το Α΄ εννεά-µηνο του 2008, µε συνεχή πτώση έφτασαν σε 2,523εκατ. το 2011 και 2,148 το 2012. Σε αυτή τη σταθεράφθίνουσα τάση συντελεί όχι µόνο ο απόηχος της οικο-νοµικής κρίσης στην Ευρώπη αλλά και η επίδραση τηςαρνητικής δηµοσιότητας της Αθήνας και οι διατηρού-µενοι υψηλοί φόροι του αεροδροµίου “Ελ. Βενιζέλος”,σε αντίθεση µε τα περιφερειακά αεροδρόµια όπουεπήλθε µείωση.

Στο Ηράκλειο οι αφίξεις Α΄ εννεαµήνου ανέκαµψαν σταεπίπεδα του 2008: 1,891 εκατ. αφίξεις το 2008, 1,895εκατ. το 2011 και 1,856 εκατ. το 2012. Στη Ρόδο όµως,από 1,218 το Α΄ εννεάµηνο 2008, ανέβηκαν στις 1,521εκατ. αφίξεις το 2011 και στις 1,438 εκατ. το 2012.

Στην Θεσσαλονίκη το υψηλό 779.685 αφίξεων του Α΄ εν-νεαµήνου του 2008 ακολουθήθηκε από σηµαντική πτώ -ση, ενώ σηµειώθηκε µερική ανάκαµψη των αφίξεων στοΑ΄ εννεάµηνο του 2011 στις 728.160, η οποία συνεχί-στηκε µε 761.323 αφίξεις το Α΄ εννεάµηνο του 2012.

Στα Χανιά οι αφίξεις στο Α΄ εννεάµηνο του 2012(603.611) στάθηκαν σαφώς βελτιωµένες έναντι όλωντων προηγουµένων ετών. Στη Ζάκυνθο όµως παρατη-ρήθηκε σηµαντική κάµψη από 426.346 το Α΄ εννεάµηνο2008, σε 370.729 το 2012.

Στα λοιπά περιφερειακά –µικρότερα– αεροδρόµια,έχουµε συνολικά µια θετική εικόνα. Όπως φαίνεται καιστο ∆ιάγραµµα 4.1.5, το Α΄ εννεάµηνο του 2012 οι µει-ώσεις αφίξεων του 2009 και 2010 όχι µόνον υπερκαλύ-φθηκαν, αλλά και ξεπεράστηκαν οι αντίστοιχες του2008 (από 2,421 εκατ. το 2008, σε 2,487 εκατ. το 2011και 2,999 εκατ. το 2012). Η εξέλιξη αυτή σηµατοδοτείµια σηµαντική στροφή των τουριστικών πτήσεων σταπεριφερειακά αεροδρόµια, δίνει δυναµική στις µικρό-τερες περιφερειακές τουριστικές υποδοµές, και επιβε-βαιώνει την αποτελεσµατικότητα της πολιτικής συµ-

φωνιών µε εταιρείες LCC και της µείωσης φόρων. Επί-σης προσφέρει ανακούφιση στις φορτισµένες υποδο-µές του κέντρου, αλλά και ανεξαρτησία από τυχόνδυσλειτουργίες των κεντρικών αυτών υποδοµών.

4.1.4. Συµπεράσµατα

Τα τουριστικά έσοδα µέχρι και το 2012 παρουσιάζουνµια συνεχή κάµψη, έναντι του 2008, ενώ η ανάκαµψητου 2011 αφορούσε µόνο τις αφίξεις και όχι τα έσοδα.Το 2012 επεφύλαξε νέες µειώσεις στα τουριστικάέσοδα. Ο ανταγωνισµός τιµών στη Μεσόγειο είναισκληρός και κατά κύριο λόγο από χώρες εκτός ευρώ.Χρειάζεται η στήριξη και προβολή εναλλακτικών µορ-φών τουρισµού και δραστηριοτήτων που διαφοροποι-ούν το τουριστικό προZόν, αυξάνουν την τουριστικήκατανάλωση και συµβάλλουν στη διεύρυνση της τουρι-στικής περιόδου, παράλληλα µε τις κλασικές. Επίσηςπρέπει να σηµειωθεί η σηµαντική κάµψη του εσωτερι-κού τουρισµού, που αποφέρει τουριστικά έσοδα χωρίςνα καταγράφει διεθνείς αφίξεις, λόγω της µείωσης τουδιαθέσιµου εισοδήµατος (περικοπές, φόροι, ανεργία).

Οι τουριστικές αφίξεις µετά την πτώση του 2009 και2010 ανέκαµψαν το 2011, για να συνεχίσουν πτωτικά(ήπια πάντως) και το 2012. Σηµαντικό χαρακτηριστικόη αναδιάρθρωση της προέλευσης των τουριστών, µευπερδιπλασιασµό του τουριστικού ρεύµατος από τηνΑνατολή (Ρωσία και Ασία), µικρή µείωση από τη ∆υτικήΕυρώπη και σηµαντική µείωση από την Αµερική. Τέλος,οι τουριστικές αφίξεις στη χώρα σαφώς αποκεντρώνο -νται τα τελευταία χρόνια, µε αύξηση στα περιφερειακάαεροδρόµια και σηµαντική µείωση στην Αθήνα. Έτσι,χωρίς επιπλέον µετεπιβιβάσεις, είναι σαφώς οικονοµι-κότερα για την τουριστική ροή, όµως η Αθήνα πρέπεινα γίνει και πάλι τουριστικά ελκυστική αφ’ εαυτής.


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.1.5∆ιεθνείς τουριστικές αφίξεις σε αεροδρόµια της Ελλάδας, Α´ εννεάµηνο 2008-2012




4.2. Παραγωγή ενέργειας από βιοµάζα: Επισκόπηση του εγχώριου δυναµικού και των επενδυτικών ευκαιριών

Βασίλης Λυχναράς

4.2.1. Εισαγωγή: Επισκόπηση αγοράς και θεσµικό πλαίσιο

Η Ελλάδα, όπως είναι γνωστό, έχει εναρµονιστεί µε τη

δέσµη στόχων “20-20-20” της Οδηγίας 2009/28/ΕΚ για

την προώθηση της χρήσης ενέργειας από ανανεώσιµες

πηγές, µέσω του σχετικού Ν. 3851/10 για την επιτά-

χυνση της ανάπτυξης των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέρ-

γειας (ΑΠΕ). Σε αυτό το πλαίσιο, ένας από τους βα-

σικούς στόχους της Ε.Ε. είναι και η αύξηση της χρήσης

της βιοµάζας στην παραγωγή ενέργειας. Η Ελλάδα,

από την άλλη πλευρά, είναι µια χώρα µε σηµαντικό γε-

ωργικό τοµέα και η βιοµάζα µπορεί να αποτελέσει µια

πολύ σηµαντική πηγή πρώτης ύλης για την παραγωγή

πράσινης ενέργειας και να συνεισφέρει σηµαντικά στην

επίτευξη των στόχων για το 2020. Συγκεκριµένα, το

Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης για τις ΑΠΕ όρισε την επιδιωκό-

µενη εγκατεστηµένη ισχύ για παραγωγή ενέργειας από

βιοµάζα το 2020 στα 350 MW, ενώ, ταυτόχρονα, ο

Ν. 3851/10 αναθεώρησε το πλαίσιο της τιµολογιακής

πολιτικής των εγγυηµένων τιµών της παραγόµενης

ενέργειας από βιοµάζα και υιοθέτησε ένα ευνοZκότερο

τιµολογιακό καθεστώς σε σχέση µε τον προηγούµενο

Ν. 3468/06. Συγκεκριµένα, στην ενέργεια που παράγε-

ται από βιοµάζα ο Ν. 3468/06 προέβλεπε εγγυηµένες

τιµές µεταξύ 73 και 84,6 €/MWh, ενώ ο τελευταίος

νόµος ορίζει τιµές από 150 έως 200 €/MWh βάσει του

µεγέθους της εγκατάστασης, ευνοώντας ταυτόχρονα

τις µικρές εγκαταστάσεις.

Επίσης, από τον Ιανουάριο του 2013 σταµατά η δωρεάν

κατανοµή δικαιωµάτων εκποµπών αερίων ρύπων που

ισχύει µέχρι σήµερα και ξεκινά η υποχρεωτική αγορά

δικαιωµάτων εκποµπής για το CO2 που παράγουν οι

ηλεκτροπαραγωγές µονάδες. Στην Ελλάδα, περίπου το

50% της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας προέρχεται

από λιγνιτικές µονάδες. Ο λιγνίτης είναι ένα καύσιµο µε

χαµηλό ενεργειακό περιεχόµενο και υψηλές εκποµπές

διοξειδίου του άνθρακα. Παλιότερες µελέτες για τη

χώρα µας εκτίµησαν ότι οι συνολικές εκποµπές από τη

χρήση λιγνίτη για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας αντι -

στοιχούν περίπου στο 80% του συνολικού CO2 που

εκλύεται από την ηλεκτροπαραγωγή και στο 40% των

συνολικών εκποµπών της χώρας1. Σε αυτό το πλαίσιο,

η βιοµάζα (υπολειµµατικές µορφές και ενεργειακές

καλλιέργειες), θεωρούµενη ως καύσιµο µηδενικών εκ-

ποµπών CO2, µπορεί να αξιοποιηθεί άµεσα για την πα-

ραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, είτε βραχυπρόθεσµα

µέσω της µικτής καύσης µε λιγνίτη, είτε µεσοπρόθεσµα

µέσω της εγκατάστασης µονάδων βιοενέργειας και ως

εκ τούτου να αποτελέσει ένα άριστο εναλλακτικό καύ-

σιµο που θα οδηγήσει στη µείωση των εκποµπών και

στην ελαχιστοποίηση του κόστους για αγορά δικαιωµά-

των, µε αποτέλεσµα την αποφυγή της οικονοµικής επι-

βάρυνσης των τελικών χρηστών.

4.2.2. Επισκόπηση γεωργικού τοµέα και δυναµικού βιοµάζας

Η Ελλάδα είναι µία χώρα µε σηµαντικό γεωργικό τοµέα

που µπορεί να αποτελέσει µια σηµαντική πηγή βιοµά-

ζας για παραγωγή ενέργειας. Σύµφωνα µε τα πιο πρό-

σφατα στατιστικά στοιχεία της Γεωργικής Στατιστικής

του 2008, η γεωργική γη στην Ελλάδα είναι περίπου 37

εκατ. στρέµµατα. Το µεγαλύτερο µέρος της (20 εκατ.

στρ.) καλύπτεται από αροτραίες καλλιέργειες σε ποσο-

στό 54% και δενδρώδεις καλλιέργειες σε ποσοστό 27%

(10 εκατ. στρ.). Επίσης, ένα σηµαντικό µέρος, περίπου

4,5 εκατ. στρ. (ποσοστό 12%) βρίσκεται σε αγρανά-

παυση. Από τις αροτραίες καλλιέργειες, οι σηµαντικό-

τερες είναι τα σιτηρά και το βαµβάκι (∆ιάγραµµα 4.2.1).

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.2.1Χρήσεις γεωργικής γης το 2008

Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛΣΤΑΤ.

1. Ψωµάς, Σ., 2006, Το Τέλος του Λιγνίτη και το Πέρασµα σε µια Νέα Ενεργειακή Εποχή, Έκθεση του Ελληνικού Γραφείου Greenpeace.



Οι βασικές πρώτες ύλες που θα µπορούσαν να αξιοποι-

ηθούν για παραγωγή ενέργειας είναι φυσικά τα υφιστά-

µενα υπολείµµατα καλλιεργειών, ενώ υπάρχει και η

δυνατότητα παραγωγής ενεργειακών καλλιεργειών, ιδι-

αιτέρα στα εδάφη που βρίσκονται σε αγρανάπαυση. Τα

γεωργικά υπολείµµατα διαφοροποιούνται βάσει της

διαθεσιµότητάς τους αλλά και των τεχνικών και ποιοτι-

κών τους χαρακτηριστικών. Βάσει των παραπάνω δια-

φοροποιούνται και οι δυνατότητες αξιοποίησής τους.

Γενικότερα τα υπολείµµατα µπορούν να χρησιµοποι-

ηθούν απευθείας (καύση, αεριοποίηση, πυρόλυση) σε

µονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ή θερµότη-

τας ή και συµπαραγωγής, µπορούν να αξιοποιηθούν για

µικτή καύση µε λιγνίτη σε µεγάλες µονάδες παραγωγής

ηλεκτρισµού, αλλά µπορούν να µετατραπούν και σε

σύµπηκτα (πελέτες και µπριγκέτες) για οικιακή χρήση.

Σε ό,τι αφορά στη χρήση βιοµάζας σε µεγάλες µονάδες

για παραγωγή ενέργειας (π.χ. σύγκαυσης σε λιγνιτικές

µονάδες), δύναται να αξιοποιηθούν υπολείµµατα µε αυ-

ξηµένη υγρασία και χαµηλότερα ποιοτικά χαρακτηρι-

στικά, ενώ για χρήση σε µικρότερες µονάδες ή για

οικιακή χρήση, αλλά και για παραγωγή συµπήκτων

απαιτείται η χρήση υπολειµµάτων µε ανώτερα ποιοτικά

χαρακτηριστικά (χαµηλή περιεκτικότητα σε υγρασία και

στάχτη) και πιθανότατα υψηλότερο κόστος. Σηµαντικό

επίσης είναι ότι, µελλοντικά, τα λιγνοκυτταρινούχα αυτά

υπολείµµατα θα µπορούν να χρησιµοποιηθούν στην πα-

ραγωγή 2ης γενιάς υγρών βιοκαυσίµων για τις µεταφο-

ρές.

Μέχρι σήµερα έχει µελετηθεί η δυνατότητα αξιοποί-

ησης των υπολειµµάτων των περισσότερων αροτραίων

καλλιεργειών, όπως είναι για παράδειγµα το άχυρο των

σιτηρών και τα υπολείµµατα των καλλιεργειών αραβο-

σίτου, βαµβακιού, καπνού κλπ. Επίσης, από τις δενδρώ-

δεις καλλιέργειες, αλλά και από τα αµπέλια, είναι δυ-

νατή η αξιοποίηση των κλαδεµάτων. Βάσει των στοι-

χείων του 2008 για τη γεωργική παραγωγή της χώρας

και λαµβάνοντας υπόψη τεχνικούς δείκτες και δείκτες

διαθεσιµότητας, εκτιµήθηκε το θεωρητικό διαθέσιµο

δυ ναµικό των υπολειµµάτων (∆ιάγραµµα 4.2.2).

Από τα παραπάνω, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει

η αξιοποίηση του άχυρου των σιτηρών αλλά και των

υπολειµµάτων της καλλιέργειας του αραβοσίτου. Σε

σχέση µε τα υπόλοιπα είδη, η συλλογή των συγκεκρι-

µένων είναι δυνατόν να πραγµατοποιηθεί αποτελεσµα-

τικά µε µηχανικά µέσα, επιτυγχάνοντας οικονοµία στη

συγκοµιδή και τη διαχείριση της βιοµάζας. Αντίθετα,

άλλα είδη υπολειµµάτων, είτε παρουσιάζουν τεχνικές

δυσκολίες στη συγκοµιδή τους, λόγω των χαρακτηρι-

στικών τους, όπως είναι για παράδειγµα τα στελέχη του

βαµβακιού καθώς και τα κλαδέµατα των αµπελιών, είτε

απαιτούν πολλές ώρες ανθρώπινης εργασίας, όπωςείναι για παράδειγµα τα κλαδέµατα των καρποφόρων,κάτι που αυξάνει σηµαντικά το κόστος συγκοµιδής καιδιαχείρισης.

Σε ό,τι αφορά τις καλλιέργειες σιταριού και κριθαριού,το 2008 έφτασαν στην Ελλάδα τα 8,8 εκατ. στρ. Αντί-στοιχα, η καλλιέργεια του αραβοσίτου ήταν 2,7 εκατ.στρ. Το άχυρο των σιτηρών χρησιµοποιείται σε µεγάληκλίµακα για ζωοτροφή και άλλες κτηνοτροφικές χρή-σεις. Για το λόγο αυτό, κατά την εκτίµηση του θεωρη-τικά διαθέσιµου δυναµικού υπολειµµάτων θα πρέπει ναλαµβάνεται υπόψη η πιθανή χαµηλή διαθεσιµότητά του.Επίσης, η καλλιέργεια του αραβοσίτου έχει υψηλάποσά διαθέσιµων υπολειµµάτων µόνο όταν προορίζεταιγια παραγωγή σπόρου και όχι στην περίπτωση της εν-σίρωσης, γεγονός που σε συνδυασµό µε άλλους τεχνι-κούς παράγοντες µειώνει τη διαθεσιµότητα των υπο-λειµµάτων. Βάσει των παραπάνω, υποθέτοντας 15%διαθεσιµότητα για το άχυρο και 60% για τα υπολείµ-µατα αραβοσίτου, εκτιµάται ότι, για το σύνολο τηςχώρας, µπορεί να αξιοποιηθούν για ενεργειακή χρήσηπερίπου 700 χιλ. τόνοι ξηρού βάρους (Ξ.Β.) υπολειµµά-των της καλλιέργειας αραβοσίτου και 300 χιλ. τόνοιΞ.Β. άχυρο (σιταριού και κριθαριού). Σε όρους ενέρ-γειας, οι παραπάνω ποσότητες µεταφράζονται σε πε-ρίπου 310 και 128 χιλ. τόνους ισοδύναµου πετρελαίου(ktoe), αντίστοιχα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατανοµήτους στις περιφέρειες, όπως παρουσιάζεται στα ∆ια-γράµµατα 4.2.3 και 4.2.4. Η µεγαλύτερη συγκέντρωσητων συγκεκριµένων υπολειµµάτων εντοπίζεται κατάκύριο λόγο στην περιφέρεια της Μακεδονίας, καθώςκαι σε Θεσσαλία, Θράκη και Στερεά Ελλάδα.

Από τους υπόλοιπους τύπους υπολειµµατικής βιοµά-ζας, ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα υπολείµµατα τηςκαλλιέργειας του βαµβακιού που για το 2008 εκτιµώνται

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.2.2Εκτίµηση θεωρητικού διαθέσιµου δυναµικού γεωργικών υπολειµµάτων 2008



σε 590 χιλ. τόνους ξηρής βιοµάζας (255 ktoe) και εντο-πίζονται κατά κύριο λόγο στη Θεσσαλία και τη Μακεδο-νία, καθώς και τα κλαδέµατα από την καλλιέργεια τηςελιάς, των οποίων η ξηρή βιοµάζα εκτιµάται για το 2008σε 760 χιλ. τόνους (330 ktoe) και η µεγαλύτερη συγκέ -ντρωσή τους εντοπίζεται, όπως είναι αναµενόµενο,στην Πελοπόννησο και την Κρήτη.

4.2.3. Επενδυτικές δυνατότητες

Στην παρούσα χρονική συγκυρία, µε αναθεωρηµένο τοθεσµικό πλαίσιο και το τιµολογιακό καθεστώς τηςχώρας µας για τις ΑΠΕ, καθώς και την επιτακτικήανάγκη στήριξης του γεωργικού τοµέα, δηµιουργείταιένα ευνοZκό περιβάλλον για την ανάπτυξη επενδυτικήςδραστηριότητας στην αγορά βιοενέργειας, τόσο στον

τοµέα της διαχείρισης και εµπορίας βιοµάζας, όσο καιστην παραγωγή ενέργειας από στερεά βιοκαύσιµα.

Παρά το σχετικά υψηλό κόστος της βιοµάζας, οι εγγυη-µένες τιµές αγοράς της παραγόµενης ενέργειας είναιικανοποιητικές, τόσο ώστε να συµβάλλουν στην οικο-νοµική βιωσιµότητα µονάδων παραγωγής ενέργειαςαπό βιοµάζα, ενώ ταυτόχρονα ευνοούν περισσότερο τιςµονάδες µικρής δυναµικότητας. Το καθεστώς αυτόδίνει τη δυνατότητα επενδύσεων ακόµα και σε χαµηλήςδυναµικότητας περιφερειακές µονάδες βιοενέργειας,οι οποίες αξιοποιούν το διαθέσιµο δυναµικό σε τοπικόεπίπεδο και συµβάλλουν στην περιφερειακή ανάπτυξη.Παράλληλα, υπάρχει και η δυνατότητα άµεσης αξιοποί-ησης της βιοµάζας µέσω µικτής καύσης σε λιγνιτικέςµονάδες, κάτι που θα συµβάλλει σηµαντικά στη µείωσητων εκποµπών CO2 και στην εξοικονόµηση κόστουςαπό την αγορά δικαιωµάτων ρύπων.

Επίσης, στην παρούσα χρονική περίοδο παρουσιάζουνενδιαφέρον και οι επενδύσεις στις ενδιάµεσες διαδικα-σίες επεξεργασίας και εµπορίας της βιοµάζας. Πιο συγ-κεκριµένα, και µε δεδοµένη την αυξηµένη οικιακήχρήση ξύλου και παραγώγων του, λόγω των υψηλών τε-λικών τιµών του πετρελαίου θέρµανσης, υπάρχει αντί-στοιχα και ενδιαφέρον για χρήση συµπήκτων (πελέτεςκαι µπριγκέτες). Σε αυτή την αγορά µάλιστα είναι ση-µαντική η διερεύνηση της χρήσης εναλλακτικών τύπωνβιοµάζας, πέραν του ξύλου, µε τα κατάλληλα τεχνικάχαρακτηριστικά, αλλά και των διαδικασιών για την αξιο-ποίησή τους µε τον οικονοµικότερο και καταλληλότεροτρόπο. Η βασική παράµετρος στα παραπάνω θα πρέπεινα είναι η παραγωγή συµπήκτων µε υψηλά ποιοτικά χα-ρακτηριστικά τα οποία δε θα προκαλούν αυξηµένες εκ-ποµπές αερίων ρύπων και σωµατιδίων.

Κρίσιµος παράγοντας για την επιτυχία επενδύσεων βι-οενέργειας είναι η εξασφάλιση της οµαλής τροφοδο-σίας καυσίµου µε κατάλληλα τεχνικά και ποιοτικάχαρακτηριστικά και κόστος ικανό να στηρίξει την οικο-νοµική βιωσιµότητα µιας µονάδας. Η δυσκολία εξεύρε-σης των απαιτούµενων ποσοτήτων πρώτων υλών,καθώς και το υψηλό κόστος της βιοµάζας, αποτελούνβασικούς ανασταλτικούς παράγοντες που αντιµετωπί-ζει η χώρα µας, στην προσπάθεια ενεργειακής αξιοποί-ησης της βιοµάζας. Τα υπολείµµατα των καλλιεργειώναγρού, αλλά και η βιοµάζα από ενεργειακές καλλιέρ-γειες παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπωςείναι η µεγάλη διασπορά, η χαµηλή πυκνότητα και ηεποχικότητα στη διαθεσιµότητά τους, τα οποία αυξά-νουν τις τεχνικές δυσκολίες, καθώς και το κόστος γιατη συλλογή, τη διαχείριση και τη µεταφορά τους.

Σε αυτό το πλαίσιο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρονη επένδυση στο σχεδιασµό και τη δηµιουργία ενός ολο-


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.2.3Εκτίµηση θεωρητικού διαθέσιµου δυναµικού υπολειµµάτων αραβοσίτου 2008


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.2.4Εκτίµηση θεωρητικού διαθέσιµου δυναµικού άχυρου 2008




κληρωµένου και οργανωµένου δικτύου συλλογής, δια-χείρισης, µεταφοράς και εµπορίας της βιοµάζας. Ένατέτοιο δίκτυο µπορεί να συµβάλλει σε µεγάλο βαθµόστην επίτευξη οικονοµιών κλίµακας, µε αποτέλεσµα τηµείωση του κόστους της διαδικασίας και κατ’ επέκτασητου τελικού κόστους της βιοµάζας, αλλά και την οµαλήτροφοδοσία στη διάρκεια του έτους. Ταυτόχρονα, ηδιαχείριση µέσω του δικτύου περισσότερων µορφώνβιοµάζας, τόσο υπολειµµατικής µορφής, όσο και ενερ-γειακών καλλιεργειών, µε διαφορετικές περιόδους συγ-κοµιδής, συµβάλλει στην αντιµετώπιση των προβλη-µάτων που δηµιουργεί η εποχικότητα. Συγκεκριµένααυξάνει την περίοδο χρήσης των µηχανηµάτων εντόςτου έτους, µειώνει τις απαιτήσεις σε αποθήκευση καισυνεπώς ελαχιστοποιεί το κόστος της διαδικασίας, ενώταυτόχρονα εξασφαλίζει τη διαθεσιµότητα της βιοµά-ζας και τη συστηµατική τροφοδοσία των µονάδων πα-ραγωγής ενέργειας σε όλη τη διάρκεια του έτους.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα προσέγγιση είναι η δηµιουργία

ενεργειακών συνεταιρισµών, στο πλαίσιο της κοινωνι-

κής οικονοµίας και µε τη µορφή κοινωνικών συνεταιρι-

στικών επιχειρήσεων. Υπάρχουν ήδη κάποια πρόσφατα

παραδείγµατα που δραστηριοποιούνται στον τοµέα της

βιοενέργειας. Οι δραστηριότητες τέτοιων συνεταιρι-

σµών δύναται να περιλαµβάνουν από την παραγωγή και

τη συγκέντρωση της βιοµάζας, µέχρι και την παραγωγή

και εµπορία δευτερογενών προZόντων, όπως είναι για

παράδειγµα τα σύµπηκτα, αλλά και η παραγωγή και

πώληση ενέργειας. Το βασικό τους πλεονέκτηµα είναι

η άµεση συµµετοχή στο επενδυτικό σχέδιο των εµπλε-

κοµένων στη διαδικασία, όπως είναι για παράδειγµα οι

παραγωγοί. Ως αποτέλεσµα δύναται να επιτευχθούν οι-

κονοµίες κλίµακας και ελαχιστοποίηση του κόστους,

ενώ ταυτόχρονα οδηγούµαστε στην επίτευξη ωφελειών

για τις τοπικές κοινωνίες.



Εξαγωγές και οικονομική μεγέθυνση:Μια εμπειρική διερεύνηση στις χώρεςτης Ευρωζώνης

Ιωάννα Κωνσταντακοπούλου*, Ευθύμιος Τσιώνας**

1. Εισαγωγή

Η εμπειρική παρατήρηση σε πολλές χώρες, τα τελευταίαχρόνια, δείχνει ότι οι χώρες που έχουν αυξανόμενες εξα-γωγές παρουσιάζουν υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης.Αυτό έχει αναθερμάνει το ενδιαφέρον για την εμπειρικήδιερεύνηση της σχέσης μεταξύ των εξαγωγών και της οι-κονομικής ανάπτυξης, η βιβλιογραφία της οποίας είχεεπεκταθεί ιδιαίτερα στις δεκαετίες του ’70 και ’80.

Σε αυτό το σύντομο άρθρο διερευνούμε τη σχέση με-ταξύ εξαγωγών και οικονομικής μεγέθυνσης στις χώρεςτης Ευρωζώνης για τη χρονική περίοδο 2000 έως και2011, με την εφαρμογή οικονομετρικών τεχνικών συνο-λοκλήρωσης και αιτιότητας. Η ερώτηση που τίθεταιείναι εάν οι οικονομίες οι οποίες ενθαρρύνουν την αύ-ξηση των εξαγωγών οδηγούνται πιο γρήγορα στην οι-κονομική μεγέθυνση. Η υπόθεση ότι οι εξαγωγές οδη-γούν την ανάπτυξη (Led-growth hypothesis, ELG) έχειπροταθεί από τον Balassa (1978).

Η πλειονότητα των κυριότερων άρθρων της υπόθεσηςELG όπως Balassa (1978, 1985), Heller and Porter (1978),Tyler (1981), Feder (1982), Kavoussi (1984), Sheehey(1992), Jung and Marshall (1985), Bahmani-Oskoose etal. (1991), Thornton (1996), Konya (2006), Awokuse(2007) και Tingvall και Ljungwall (2012) ανιχνεύουν εν-δείξεις οι οποίες υποστηρίζουν ότι η αύξηση των εξα-γωγών επιταχύνει την οικονομική ανάπτυξη.

Τα θεωρητικά επιχειρήματα για τη στήριξη της ELGυπόθεσης επικεντρώνονται στο ότι η αύξηση των εξα-γωγών, η οποία συνήθως ενισχύεται από τις πολιτικέςπου την ενθαρρύνουν, προκαλεί αποτελεσματική κατα-νομή των πόρων και με αυτό τον τρόπο αναδύονται τασυγκριτικά πλεονεκτήματα κάθε χώρας και επιπλέον

δημιουργούνται οι συνθήκες για μεγαλύτερη χρησιμο-ποίηση της παραγωγικής ικανότητας. Σε μια προσπά-θεια αντιμετώπισης του διεθνούς ανταγωνισμού καιδιατήρησης των αγορών από τον εξαγωγικό τομέα,οδηγούμαστε σε τεχνολογικές καινοτομίες και εκμετάλ-λευση των οικονομιών κλίμακας. Είναι κοινή πεποίθησηότι η αύξηση των εξαγωγών συμβάλλει και στην αύξησητης απασχόλησης, καθώς και στη διάχυση τεχνολογίαςαπό τον εξαγωγικό τομέα μιας οικονομίας στον μη εξα-γωγικό τομέα.

Ένας δεύτερος βασικός στόχος του άρθρου είναι ναδιερευνήσουμε τη σχέση αιτιότητας μεταξύ εξαγωγώνκαι οικονομικής μεγέθυνσης σε διάφορους χρονικούςορίζοντες, χρησιμοποιώντας τη μεθοδολογία που ανέ-πτυξαν οι Dufour, Pelletier and Renault (2006). Το θέματης αιτιότητας είναι σημαντικό για την ανάλυσή μας,διότι στην περίπτωση όπου παρατηρείται μια αντί-στροφη σχέση αιτιότητας από την οικονομική μεγέ-θυνση στις εξαγωγές, αυτό θα μπορούσε να σημαίνειότι θα έπρεπε αρχικά να επικεντρωθεί μια οικονομίαστην οικονομική ανάπτυξη, η οποία με τη σειρά της θαπροκαλέσει τις εξαγωγές. Σημειώνουμε ότι προηγού-μενες μελέτες έχουν χρησιμοποιήσει Granger-typecausality tests για να εξετάσουν την κατεύθυνση της αι-τιότητας της ELG υπόθεσης.

Το άρθρο έχει την ακόλουθη διάρθρωση. Στο επόμενοτμήμα παρατίθεται η μεθοδολογία της ανάλυσης, μιασύντομη αναφορά στις οικονομετρικές τεχνικές πουεφαρμόζουμε, μια περιγραφή των στοιχείων, και στο τε-λευταίο τμήμα παραθέτουμε τα εμπειρικά αποτελέ-σματα και τα συμπεράσματα της ανάλυσής μας.

2. Δομή της ανάλυσης

2.1. Μεθοδολογία

Για να αξιολογήσουμε την ELG υπόθεση ακολουθούμε

το εμπειρικό πλαίσιο, το οποίο έχει προταθεί από τους

Balassa (1978) και Feder (1982) και έχουν ακολουθήσει

οι Kavoussi (1984), Sheehey (1992) and Awokuse (2007),

όπου η μεταβλητή των εξαγωγών εισέρχεται στη συνάρ-

τηση παραγωγής μαζί με το κεφάλαιο και την εργασία:

Υ = F[(K,L) ;X] (1)

Ειδικά θέματα

* Ερευνήτρια, Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών.

** Καθηγητής, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

1_EIDIKA_KONSTANTAKOPOULOU_new:Layout 1 18/2/2013 3:07 µµ Page 56

όπου Y είναι το πραγματικό ΑΕΠ, K, L και X είναι ο ακα-

θάριστος σχηματισμός παγίου κεφαλαίου σε πραγμα-

τικούς όρους ως προσέγγιση του κεφαλαίου, το ερ-

γατικό δυναμικό και οι πραγματικές εξαγωγές.

2.2. Στοιχεία

Χρησιμοποιούμε τριμηνιαία στατιστικά στοιχεία που

προέρχονται από το International Financial Statistics που

δημοσιεύει το IMF για την περίοδο 2000:1-2011:4, και

αναφέρονται στις ακόλουθες κυριότερες χώρες της Ευ-

ρωζώνης: Αυστρία (ΑT), Βέλγιο (BE), Φινλανδία (FI),

Γαλλία (FR), Γερμανία (DE), Ελλάδα (GR), Ιρλανδία (IE),

Ιταλία (IT), Ολλανδία (NL), Πορτογαλία (PT), Ισπανία (ES).

Όλες οι μεταβλητές είναι σε φυσικούς λογαρίθμους.

2.3. Ιδιότητες χρονολογικών σειρών

Για τον έλεγχο στασιμότητας των χρονολογικών σειρών

των μεταβλητών χρησιμοποιούμε το Augmented Dickey

Fuller (ADF) τεστ με τη μηδενική υπόθεση της μη-στα-

σιμότητας, καθώς και το Kwiatkowski, Phillips, Schmidt

and Shin (KPSS) τεστ με τη μηδενική υπόθεση της στα-

σιμότητας.

Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή των τεστ παρου-

σιάζονται στον Πίνακα 1 και επιβεβαιώνουν ότι οι μετα-

βλητές περιέχουν μια μοναδιαία ρίζα στα επίπεδα [i.e.,

I(1)]. Ενώ το παραπάνω δεν ισχύει στις πρώτες διαφο-

ρές των μεταβλητών, με τις εξαιρέσεις των χρονολογι-

κών σειρών του πραγματικού κεφαλαίου για την Αυ-

στρία και της πραγματικής εκροής για την Ισπανία,


ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Έλεγχοι για την ολοκλήρωση

Αυστρία -3,098 -3,204*** -3,829*** -7,257* -2,058 -3,521** -3,121 -6,544*

Βέλγιο -2,663 -4,167* -1,907 -4,64* -2,097 -3,509*** -2,511 -3,701**

Φινλανδία -2,421 -5,931* -2,504 -6,065* -2,567 -3,611** -2,084 -3,66**

Γαλλία -2,228 -3,673** -2,859 -3,926** -2,969 -3,676** 0,351 -10,933*

Γερμανία -2,712 -4,215* -1,998 -3,673** -3,091 -5,965* -3,076 -3,606**

Ελλάδα -2,442 -6,885* -0,211 -4,847* -2,351 -15,63* -0,51 -3,651**

Ιρλανδία -1,007 -5,393* -0,416 -5,507* -3,112 -4,13** -0,203 -7,173*

Ιταλία -1,885 -3,411** -1,718 -5,048* -2,801 -3,562** -2,196 -5,778*

Ολλανδία -1,968 -3,330*** -1,709 -4,928* -2,423 -4,036** -1,927 -6,521*

Πορτογαλία -0,849 -3,31*** -1,526 -3,201*** -3,253*** -9,053* -0,017 -6,178*

Ισπανία 1,702 -1,927 -0,664 -3,233*** -3,095 -3,316*** -0,3106 -6,016*

Πραγματικό ΑΕΠADF Πραγματικό κεφάλαιο Πραγματικές εξαγωγές Εργατικό δυναμικό

ΕπίπεδαΧώρες FD Επίπεδα FD Επίπεδα FD Επίπεδα FD

Σημείωση: α) (*) και (**) αποδέχεται τη μηδενική υπόθεση στο 5% και 10% επίπεδο σημαντικότητας, αντίστοιχα (κριτικές τιμές, 0,146*, 0,119**:με γραμμική τάση). β) FD: Πρώτες διαφορές.

Αυστρία 0,142 0,021** 0,073*** 0,031** 0,26 0,059** 0,154 0,029**

Βέλγιο 0,141 0,074** 0,162 0,088** 0,121 0,092** 0,12* 0,019**

Φινλανδία 0,304 0,042** 0,156 0,105** 0,242 0,062** 0,121* 0,017**

Γαλλία 0,385 0,101** 0,17 0,074** 0,118* 0,043** 0,251 0,025**

Γερμανία 0,154 0,053** 0,161 0,067** 0,161 0,072** 0,442 0,055**

Ελλάδα 0,217 0,032** 0,51 0,079** 0,149 0,016** 0,394 0,129*

Ιρλανδία 0,212 0,055** 0,565 0,095** 0,382 0,043** 0,488 0,105**

Ιταλία 0,401 0,077** 0,169 0,057** 0,13* 0,064** 0,356 0,047**

Ολλανδία 0,157 0,085** 0,255 0,111** 0,172 0,058** 0,199 0,071**

Πορτογαλία 0,243 0,08** 0,212 0,073** 0,127* 0,074** 0,231 0,094**

Ισπανία 0,204 0,086** 0,557 0,176 0,126* 0,057** 0,432 0,114**

Πραγματικό ΑΕΠKPSS Πραγματικό κεφάλαιο Πραγματικές εξαγωγές Εργατικό δυναμικό

ΕπίπεδαΧώρες FD Επίπεδα FD Επίπεδα FD Επίπεδα FD

Σημείωση: α) (*) και (**) αποδέχεται τη μηδενική υπόθεση στο 5% και 10% επίπεδο σημαντικότητας, αντίστοιχα (κριτικές τιμές, 0,146*, 0,119**:με γραμμική τάση). β) FD: Πρώτες διαφορές.


όπου το ADF τεστ δείχνει την ύπαρξη μοναδιαίας ρί-

ζας.

Επιπλέον, το KPSS τεστ δείχνει την ύπαρξη μοναδιαίας

ρίζας στα επίπεδα και στις πρώτες διαφορές της χρο-

νολογικής σειράς του πραγματικού κεφαλαίου της Ισπα-

νίας. Συνεπώς, θα μπορούσαμε να αποδεχτούμε ότι

όλες οι μεταβλητές της ανάλυσής μας περιέχουν μια

μοναδιαία ρίζα στα επίπεδα, εκτός από την περίπτωση

του πραγματικού κεφαλαίου για την Αυστρία, όπου πα-

ρατηρείται το ίδιο και στις πρώτες διαφορές.

2.4. Αποτελέσματα ελέγχου συνολοκλήρωσης

Εφαρμόζουμε την κλασική μέθοδο του Johansen (1991,

maximum likelihood cointegration test), για να διερευ-

νήσουμε την ύπαρξη μακροχρόνιας σχέσης ισορροπίας

μεταξύ των μεταβλητών της ανάλυσής μας. Για να διε-

ξάγουμε αυτό τον έλεγχο ουσιαστικά ελέγχουμε αρχικά

τη μηδενική υπόθεση H0 : r = 0, όπου r είναι ο αριθμός

των συνολοκληρωμένων διανυσμάτων. Εάν, H0 απορρι-

φθεί, τότε ελέγχουμε για r=1 και συνεχίζουμε μέχρι η

μηδενική υπόθεση να μην μπορεί να απορριφθεί.

Τα αποτελέσματα του ελέγχου συνολοκλήρωσης σε

κάθε χώρα παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Σε επίπεδο

σημαντικότητας 5%, η μηδενική υπόθεση για μηδέν συ-

νοκληρωμένα διανύσματα απορρίπτεται. Συνεπώς, βρί-

σκουμε ενδείξεις για την παρουσία τουλάχιστον μιας

σχέσεως συνολοκλήρωσης μεταξύ του πραγματικού

προϊόντος, πραγματικών εξαγωγών, πραγματικού κε-

φαλαίου και εργατικού δυναμικού σε κάθε χώρα του

δείγματός μας. Το παραπάνω αποτέλεσμα είναι απα-

ραίτητο για την εκτίμηση της σχέσεως.


2.5. Εκτίμηση των συνολοκληρωμένων διανυσμάτων

Για να εκτιμήσουμε τους συντελεστές της μακροχρόνιας

σχέσης ισορροπίας χρησιμοποιούμε τρεις μεθόδους: α)

the dynamic ordinary least squares (DOLS) method, β)

the fully modified ordinary least squares technique and γ)

the autoregressive distributed lag (ARDL) model.

Οι μακροχρόνιες ελαστικότητες, οι οποίες προκύπτουν

από τους DOLS και FMOLS εκτιμητές, παρουσιάζονται

στον Πίνακα 3. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι υπάρχει

μια θετική σχέση μεταξύ εξαγωγών και πραγματικού

προϊόντος σε όλες τις χώρες της Eυρωζώνης. Οι μα-

κροχρόνιοι εκτιμημένοι συντελεστές είναι στατιστικά

σημαντικοί για όλες τις χώρες εκτός της Ισπανίας και

της Ιρλανδίας, όταν χρησιμοποιούμε τον DOLS εκτι-

μητή. Οι υψηλότερες τιμές των εκτιμητών παρατηρού -

νται στη Φιλανδία, Ολλανδία και Ιταλία. Όμως, θα πρέ -

πει να σημειώσουμε ότι, σε όλο το δείγμα μας, οι εκτι-

μημένοι συντελεστές κινούνται σε σχετικά χαμηλά επί-

πεδα.

Επίσης, τα αποτελέσματα από την εφαρμογή της μεθό-

δου ARDL bounds testing, παρουσιάζονται στον Πίνακα 4,

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Johansen Cointegration tests

Αυστρία 72,641 38,449 14,02 4 lags

Βέλγιο 59,635 31,993 14,011 5 lags

Φινλανδία 60,429 34,76 13,94 4 lags

Γαλλία 83,943 49,431 19,087 4 lags

Γερμανία 108,96 54,227 17,927 4 lags

Ελλάδα 62,562 33,752 14,393 3 lags

Ιρλανδία 62,613 26,811 6,4684 4 lags

Ιταλία 61,798 24,495 7,689 4 lags

Ολλανδία 74,895 31,623 11,948 3 lags

Πορτογαλία 55,1106 27,951 12,143 3 lags

Ισπανία 80,517 30,48 10,201 4 lags

Η0: rank = rΧώρες

r = 0 (47,586) r ≤ 1 (29,797) r ≤ 2 (15,494)Trace Statistic

Σημείωση: Οι χρονικές υστερήσεις του VAR έχουν επιλεγεί χρησιμοποιώντας AIC κριτήριο. Οι αξίες με την έντονη γραφή ανιχνεύουν στοιχείαυπέρ της ύπαρξης συνολοκλήρωσης.



ΠΙΝΑΚΑΣ 3 DOLS, FMOLS εκτιμήσεις των διανυσμάτων συνολοκλήρωσης

Coefficient 0,248*** [0,022] 0,096** [0,049] 0,798*** [0,076] 2,761*** [0,627]DOLS t-statistic 11,202 1,946 10,381 4,401

Αυστρίαp-value 0,000 0,059 0,000 0,000

Coefficient 0,194*** [0,021] 0,203*** [0,03] 0,866*** [0,091] -0,083 [0,539]FMOLS t-statistic 8,883 6,625 9,474 -0,154

p-value 0,000 0,000 0,000 0,878

Coefficient 0,276*** [0,084] 0,12** [0,061] 0,563*** [0,185] 2,315*** [0,923]DOLS t-statistic 3,284 1,965 3,03 2,506

Βέλγιοp-value 0,002 0,057 0,004 0,017

Coefficient 0,271*** [0,048] 0,261*** [0,029] 0,289*** [0,119] 3,317*** [0,695]FMOLS t-statistic 5,623 8,879 2,415 4,768

p-value 0,000 0,000 0,019 0,000

Coefficient 0,488*** [0,092] 0,188* [0,112] 0,744 [0,38] 2,602*** [0,346]DOLS t-statistic 5,288 1,677 1,942 6,502

Φινλανδίαp-value 0,000 0,090 0,161 0,000

Coefficient 0,366*** [0,042] 0,121*** [0,047] 0,534*** [0,145] 1,764** [0,161]FMOLS t-statistic 8,671 2,589 3,667 2,011

p-value 0,000 0,012 0,000 0,05

Coefficient 0,256*** [0,066] 0,207*** [0,062] 0,749*** [0,039]DOLS t-statistic 3,869 3,329 9,576

Γαλλίαp-value 0,000 0,002 0,000

Coefficient 0,229** [0,056] 0,242*** [0,055] 0,742*** [0,04]FMOLS t-statistic 4,084 4,396 8,504

p-value 0,000 0,000 0,000

Coefficient 0,149*** [0,012] 0,195*** [0,056] 0,44*** [0,138] 4,487*** [1,183]DOLS t-statistic 11,662 3,487 3,188 3,791

Γερμανίαp-value 0,000 0,001 0,003 0,0003


p-value 0,000 0,000 0,000 0,000

Coefficient 0,145* [0,046] 0,627*** [0,198] 0,199*** [0,045] 3,133*** [1,03]DOLS t-statistic 1,972 3,167 4,386 2,229

Ελλάδαp-value 0,089 0,003 0,000 0,0325


p-value 0,000 0,000 0,008 0,0060

Coefficient 0,13 [0,174] 0,042* [0,019] 0,5* [0,288] 4,888*** [1,24]DOLS t-statistic 0,88 1,075 1,759 3,763

Ιρλανδίαp-value 0,231 0,098 0,0882 0,000


p-value 0,000 0,000 0,0048 0,000

Coefficient 0,307*** [0,028] 0,203*** [0,034] 0,262 [0,182] 3,835*** [1,042]DOLS t-statistic 10,876 5,921 1,438 3,159

Ιταλίαp-value 0,000 0,000 0,15 0,003


p-value 0,000 0,000 0,0000 0,000

Eξαγωγές Κεφάλαιο Εργατικόδυναμικό

ΣταθεράΑνεξάρτητες μεταβλητέςΕξαρτημένη μεταβλητή:Πραγματικό ΑΕΠ



ΠΙΝΑΚΑΣ3(συνέχεια)

Coefficient 0,307*** [0,028] 0,203*** [0,034] 0,262** [0,182] 3,835*** [1,21]DOLS t-statistic 10,876 5,921 2,972 3,159

Ολλανδίαp-value 0,000 0,000 0,060 0,003


p-value 0,000 0,000 0,047 0,000

Coefficient 0,089** [0,042] 0,226** [0,067] 0,076 [0,201] 4,162*** [1,15]DOLS t-statistic 2,259 3,359 1,011 5,317

Πορτογαλίαp-value 0,031 0,001 0,1097 0,002

Coefficient 0,252*** [0,025] 0,114** [0,049] 0,304* [0,114] 3,726*** [1,072]FMOLS t-statistic 9,865 2,358 3,609 3,443

p-value 0,000 0,024 0,091 0,000

Coefficient 0,087 [0,047] 0,136*** [0,023] 0,524* [0,042] 3,628*** [1,12]DOLS t-statistic 1,615 5,864 8,214 7,943

Ισπανίαp-value 0,116 0,000 0,000 0,000

Coefficient 0,056* [0,028] 0,126*** [0,018] 0,552*** [0,024] 3,807*** [0,184]FMOLS t-statistic 1,982 6,899 22,191 26,607

p-value 0,053 0,000 0,000 0,000


ΣταθεράΑνεξάρτητεςμεταβλητέςΕξαρτημένημεταβλητή:ΠραγματικόΑΕΠ

Σημείωση: *, **, *** συμβολίζουμε το επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας στο 10%, 5% και 1%, αντίστοιχα.

ΠΙΝΑΚΑΣ4F-statisticsγιατηνύπαρξημακροχρόνιαςσχέσηςισορροπίας

AT BE FI FR DE GR IE IT NL PT ES

Lags: 1 5,421 2,081 1,422 4,257 1,804 9,557 2,682 2,694 1,377 4,803 2,607

Lags: 2 1,734 2,89 1,422 3,911 2,524 4,786 4,333 4,76 1,07 11,69 4,091

Lags: 3 2,681 3,847 1,885 2,504 3,754 4,762 4,617 6,253 1,158 2,98 3,548

Lags: 4 2,178 4,508 1,608 2,855 3,077 2,511 4,573 1,944 0,831 0,722 2,453

Σημείωση: Οι κριτικές τιμές για το τεστ με τη σταθερά και χωρίς τάση p=10 και 95% επίπεδο σημαντικότητας είναι (3,79; 4,85).

ΠΙΝΑΚΑΣ5Μακροχρόνιοισυντελεστές

AT ADL (3, 0; 4) 0,143 0,156 0,611 3,231 -5,918

BE ADL (3, 2; 4) 0,207 -0,051 0,504 3,807 -8,007

FR ADL (4, 0; 4) 0,056 0,221 0,844 4,534 -8,999

GR ADL (1,12; 4) 0,281 0,218 0,421 3,63 -6,021

IE ADL (3, 2; 4) -0,062 -0,035 0,292 4,365 -5,002

IT ADL (3, 0; 4) 0,044 0,328 0,563 3,91 -7,667

PT ADL (2, 2; 4) 0,083 0,067 0,385 3,883 -5,127

ES ADL (2, 2; 4) 0,059 0,163 0,491 4,89 -9,064


Σταθερά AIC

Σημείωση: Το Akaike Information Criteria χρησιμοποιείται για την επιλογή των υστερήσεων του υποδείγματος.


όπου τα αποτελέσματα από το F-statistics του bounds

test με 5% παρέχουν ενδείξεις για την ύπαρξη μακρο-

χρόνιων σχέσεων ισορροπίας μεταξύ των μεταβλητών

σε κάθε χώρα. Διαπιστώνουμε ότι η μηδενική υπόθεση

(μη-ύπαρξη μακροχρόνιας σχέσεως) μπορεί να γίνει

αποδεκτή για τη Γερμανία, Φινλανδία και Ολλανδία, και

για αυτές τις χώρες δεν προχωρούμε σε περαιτέρω

εκτιμήσεις με βάση τη συγκεκριμένη μέθοδο. Οι εκτι-

μημένοι συντελεστές δείχνουν μια θετική σχέση μεταξύ

πραγματικών εξαγωγών και οικονομικής μεγέθυνσης.

Επίσης, όσο αφορά την Ελλάδα ο συντελεστής κινείται

περίπου στα ίδια επίπεδα με τους προηγούμενους εκτι-

μητές, και διαμορφώνεται στα 0,281. Ακολουθούν το

Βέλγιο και η Αυστρία με συντελεστές 0,207 και 0,143,

αντίστοιχα.

2.6. Έλεγχος αιτιότητας

Σε αυτό το σημείο αναλύουμε τα αποτελέσματα τα

οποία προκύπτουν από την εφαρμογή της μεθοδολο-

γίας των Dufour, Pelletier and Renault (2006). Από τον

Πίνακα 6, διαπιστώνουμε ότι σε ορισμένες χώρες, όπως

το Βέλγιο, οι εξαγωγές προκαλούν την οικονομική ανά-

πτυξη από τον τέταρτο χρονικό ορίζοντα και μετά. Το

ίδιο παρατηρείται και στην περίπτωση της Ελλάδας από

τον δεύτερο χρονικό ορίζοντα έως τον έκτο, στην Ιταλία

από τον πρώτο χρονικό ορίζοντα μια ισχυρή κατεύθυν-

σης αιτιότητας έως τον 8 χρονικό ορίζοντα, όπως και

στην Ολλανδία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση

της σχέσης αιτιότητας μεταξύ εξαγωγών και οικονομι-

κής ανάπτυξης που παρατηρείται στη Γερμανία. Ανα-


ΠΙΝΑΚΑΣ 6 Σχέσεις αιτιότητας σε διάφορους χρονικούς ορίζοντες

h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

ATΑΕΠ ← Εξαγωγές **Εξαγωγές ← ΑΕΠ ** * **

BEΑΕΠ ← Εξαγωγές ** ** ** ** * * **Εξαγωγές ← ΑΕΠ * * * * *

FIΑΕΠ ← Εξαγωγές * * * *Εξαγωγές ← ΑΕΠ ** * * * * *

FRΑΕΠ ← Εξαγωγές ** * * **Εξαγωγές ← ΑΕΠ * *

DEΑΕΠ ← Εξαγωγές * ** ** * ** * * * *Εξαγωγές ← ΑΕΠ * * * * * * * * * *

GRΑΕΠ ← Εξαγωγές ** * * ** **Εξαγωγές ← ΑΕΠ * * *

IEΑΕΠ ← ΕξαγωγέςΕξαγωγές ← ΑΕΠ

ITΑΕΠ ← Εξαγωγές * * * * * ** * *Εξαγωγές ← ΑΕΠ * ** * *

NLΑΕΠ ← Εξαγωγές * * ** ** * * * * * *Εξαγωγές ← ΑΕΠ ** * * * * *

PTΑΕΠ ← Εξαγωγές ** *Εξαγωγές ← ΑΕΠ * *

ESΑΕΠ ← Εξαγωγές * * ** * ** ** *Εξαγωγές ← ΑΕΠ * * * *

Σημείωση: (*), (**) υποδηλώνουν απόρριψη της μηδενικής υπόθεσης στο 5% και 10% επίπεδο σημαντικότητας, αντίστοιχα.


λυτικότερα, στο βραχυχρόνιο χρονικό ορίζοντα η σχέση

αιτιότητας είναι από την οικονομική μεγέθυνση προς τις

εξαγωγές, όμως στο μεσοπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα

έχουμε μια αμφίδρομη σχέση αιτιότητας. Αντίστροφη

σχέση αιτιότητας, δηλαδή η οικονομική ανάπτυξη προ-

καλεί τις εξαγωγές, παρατηρείται στο μακροχρόνιο

χρονικό ορίζοντα και στην περίπτωση της Ισπανίας.

Τέλος, δεν υπάρχουν ενδείξεις για σχέσεις αιτιότητας

μεταξύ των εξεταζόμενων μεταβλητών για τις Γαλλία,

Ιρλανδία και Πορτογαλία.

Συμπεράσματα

Σε αυτό το άρθρο διερευνούμε την εμπειρική σχέση με-

ταξύ εξαγωγών και οικονομικής μεγέθυνσης, έχοντας

ως δείγμα τις χώρες της Ευρωζώνης. Τα αποτελέσματα

που προκύπτουν από την εφαρμογή μεθόδων συνολο-

κλήρωσης και αιτιότητας δείχνουν ότι υπάρχει μια θε-

τική σχέση μεταξύ εξαγωγών και οικονομικής μεγέ-

θυνσης για την πλειονότητα των χωρών της Ευρωζώ-

νης. Επιπλέον, χώρες όπως η Γερμανία, η Ελλάδα, η

Αυστρία, η Ολλανδία και η Ιταλία επιτυγχάνουν τους

υψηλότερους συντελεστές.

Όσο αφορά την κατεύθυνση της σχέσης αιτιότητας

παρατηρούμε ότι στο Βέλγιο, στην Ελλάδα, στην Ιταλία

και στην Ολλανδία οι εξαγωγές προκαλούν την οικονο-

μική μεγέθυνση, ενώ η αντίστροφη σχέση αιτιότητας

παρατηρείται στη Φινλανδία, Ισπανία και στη Γερμανία

στη βραχυχρόνια περίοδο. Στην τελευταία χώρα υπάρ-

χουν ισχυρές ενδείξεις για αμφίδρομη σχέση εξαγωγών

και οικονομικής μεγέθυνσης.


Awokuse, T.O. (2007), “Causality between exports, imports and

economic growth: Evidence from transition economies,” Eco-

nomic Letters 94, pp. 389-395.

Bahmani-Oskooee, M., Mohtadi, H., and G. Shabsigh (1991),

“Exports, growth and causality in LDCs: A re-examination,”

Journal of Development Economics 36, pp. 405-415.

Balassa, B. (1978), “Export and economic growth: further evi-

dence,” Journal of Development Economics 5(2), pp. 181-189.

Balassa, B. (1985), “Exports, policy choices, and economic

growth in developing countries after the 1973 oil shocks,” Jour-

nal of Development Economics 18(1), pp. 23-35.

Dickey, D.A. and W.A. Fuller (1979), “Distribution of the Estima-

tors for Autoregressive Time Series with a Unit Root,” Journal

of the American Statistical Association 74, pp. 427-431.

Dufour, J.-M., Pelletier, D. and E. Renault (2006), “Short Run

and Long Run Causality in Time Series: Inference,” Journal of

Econometrics, 132(2), 337-362.

Feder, G. (1982), “On exports and economic growth,” Journal

of Development Economics 12, pp. 59-73.

Heller, P.S., and R.C. Porter (1978), “Exports and Growth: An

empirical re-investigation,” Journal of Development Economics

5(2), pp. 191-193.

Johansen, S. (1988), “Statistical Analysis of Co-integrating Vec-

tors,” Journal of Economic Dynamics and Control 12, pp. 231-254.

Johansen, S. (1991), “Estimation and Hypothesis Testing of

Cointegration Vectors in Gaussian Vector Autoregressive Mod-

els,” Econometrica 59, pp. 1551-1580.

Johansen, S. (1995), Likelihood-based Inference in Cointe-

grated Vector Autoregressive Models, Oxford University Press,

Oxford.

Jung, W.S., and P.J. Marshall (1985), “Exports, growth and

causality in development countries,” Journal of Development

Economics 18, pp. 1-12.

Kavoussi, R.M. (1984), “Export expansion and economic

growth: Further empirical evidence,” Journal of Development

Economics 17, pp. 241-250.

Konya, L. (2006), “Exports and growth: Granger causality analy-

sis on OECD countries with a panel data approach,” Economic

Modelling 23, pp. 978-992.

Kwiatkowski, D., Phillips, P.C.B., Schmidt, P., and Y. Shin

(1992), “Testing the null hypothesis of stationarity against the

alternative of a unit root: How sure are we that economic time

series have a unit root?” Journal of Econometrics 54 (1-3), pp.

159-178.

Perasan, M.H., Shin, Y., and Smith, R.J. (2001), “Bounds Test-

ing Approaches to the Analysis of Level Relationships,” Journal

of Applied Econometrics 16(3), pp. 289-326.

Pesaran, M.H., and Y. Shin (1999), An autoregressive distributed

lag modelling approach to cointegration analysis, in Strom, S.

(Ed.). Paper presented at Econometrics and Economics Theory

in the 20th Century: The Ragnar Frisch Centennial Symposium,

Cambridge University Press, Cambridge.

Phillips, P.C.B., and B.E. Hansen (1990), “Statistical Inference

in instrumental variables regression with I(1) processes,” Re-

view of Economic Studies 57, 99-125.

Sheehey, E.J. (1992), “Exports and growth: Additional evi-

dence,” Journal of Development Studies 28, pp.730-734.

Thornton, J. (1996), “Cointegration, causality and export-led

growth in Mexico,” Economic Letters 50, pp. 413-416.

Tingvall, P.G., and C. Ljungwall (2012), “Is China different? A

meta-analysis of export-led growth,” Economics Letters 115,

pp.177-179.

Toda, H.Y., and P.C.B. Phillips (1993), “Vector autoregressions

and causality,” Econometrica 61, 1367-1393.

Tyler, W.G. (1981), “Growth and Export expansion in developing

countries,” Journal of Development Economics 9, pp. 121-130.




“Οικονοµικές Αδυναµίες” και οι επιπτώσεις τους στο κόστος της κρατικής χρηµατοδότησης

Γιάννης Μονογυιός*, Σπυριδούλα Τζίµα**

Περίληψη

Μετά την παγκόσµια οικονοµική και χρηµατοπιστωτικήκρίση του 2009, οι κεφαλαιαγορές έχουν γίνει εξαιρε-τικά πιο αυστηρές σχετικά µε τους όρους δανεισµούτων κρατών, καθώς τώρα φαίνεται να “τιµωρούν” τιςµακροοικονοµικές και τις δηµοσιονοµικές ανισορροπίεςσε µεγαλύτερο βαθµό από ό,τι στο παρελθόν. Ειδικό-τερα στις οικονοµίες της ευρωπα*κής περιφέρειας, ηαύξηση του κόστους χρηµατοδότησης (όπως αποτυπώ-νεται στην απότοµη αύξηση των spreads) δεν αφήνειιδιαίτερα περιθώρια για αµφιβολίες. Παρά το γεγονόςότι τα θεµελιώδη µακροοικονοµικά µεγέθη, τα οποίααντανακλούν την κατάσταση µιας οικονοµίας, αποτε-λούν τους κύριους προσδιοριστικούς παράγοντες τηςδιαµόρφωσης των spreads, µια σειρά άλλων παραγό -ντων, όπως η ποιότητα της διακυβέρνησης, φαίνεταιεπίσης να παίζουν ρόλο στον καθορισµό των όρων τουκρατικού δανεισµού. Το παρόν άρθρο επιχειρεί να διε-ρευνήσει τις συνδυαστικές επιδράσεις επιλεγµένων µα-κροοικονοµικών και δηµοσιονοµικών παραµέτρων, κα-θώς και παραγόντων που απεικονίζουν την ποιότητατης διακυβέρνησης σε µια οικονοµία, στις αποδόσειςτων κρατικών οµολόγων για µια σειρά χωρών της Ευ-ρωζώνης, κάνοντας χρήση µιας πλούσιας βάσης τριµη-νιαίων στοιχείων από το 2002 έως το 2011. Επιπρό-σθετα, για κάθε µία χώρα που εξετάζεται, και µε βάσητο µείγµα των οικονοµικών παραµέτρων από το σύνολοτων δεδοµένων, κατασκευάζεται ένας αυτόνοµος ∆εί-κτης Οικονοµικής Αδυναµίας, µε σκοπό να εκτιµηθεί οβαθµός “ανθεκτικότητας” της κάθε οικονοµίας, καθώςκαι η σηµαντικότητά αυτού στη διαµόρφωση των spreads.Η ενσωµάτωση των δεικτών για την ποιότητα της δια-κυβέρνησης στο µοντέλο που υιοθετείται, παρέχει επι-πρόσθετες ενδείξεις αναφορικά µε τις επιπτώσεις τηςκυβερνητικής αποτελεσµατικότητας και της πολιτικήςσταθερότητας στην εξέλιξη των spreads στην περίοδοπριν και κατά τη διάρκεια της κρίσης του 2009 στις υπόεξέταση χώρες της Ευρωζώνης.

Εισαγωγή

Από το ξέσπασµα της παγκόσµιας κρίσης το 2009 καιµέχρι σήµερα, η οικονοµική πορεία της Ευρωζώνης µοιά -ζει µε τρενάκι του τρόµου. Τρία χρόνια µετά την εµφά-νιση της κρίσης και χωρίς να υπάρχει ακόµη µια απο-φασιστική απάντηση για την αντιµετώπισή της, πολλέςοικονοµίες της Νοµισµατικής Ένωσης εξακολουθούννα ταλανίζονται από τα δεινά που αυτή επέφερε. Αν καιόλες οι οικονοµίες προσπαθούν να θέσουν τα µακροοι-κονοµικά και δηµοσιονοµικά τους µεγέθη σε πιο στέ-ρεες βάσεις, οι δυσµενείς προοπτικές για την ανάπτυξηφαίνεται ότι θα συνεχίζουν να χαρακτηρίζουν τις εξελί-ξεις και τα επόµενα χρόνια.

Λόγω κυρίως των ισχνών µακροοικονοµικών θεµελιω-δών, πολλές χώρες της ευρωπα*κής περιφέρειας όπωςη Ελλάδα, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιρλανδία, η Ιταλίακαι πιο πρόσφατα η Κύπρος, έχοντας δεχτεί σοβαρόπλήγµα, δροµολόγησαν µια µακρά Οδύσσεια δηµοσιο-νοµικών και διαρθρωτικών προσαρµογών. Εντούτοις,και παρά τις άνευ προηγουµένου προσπάθειες για τηναποκατάσταση της δηµοσιονοµικής ευρωστίας και τηνανάκτηση της αξιοπιστίας των αγορών, η αβεβαιότηταεξακολουθεί να υπάρχει στον ορίζοντα.

Κατά τη διάρκεια της πορείας αυτής, οι αγορές αντέ-δρασαν συχνά µε τρόπο που µάλλον τροφοδότησε τιςαυξανόµενες ανησυχίες για το µέλλον της Ευρώπης καιιδίως των χωρών που βρίσκονται σε δεινή µακροοικο-νοµική και δηµοσιονοµική θέση. Επιπρόσθετα, η ανα-βλητικότητα και οι αποσπασµατικές λύσεις, που έχουνκατά καιρούς προταθεί από τους φορείς χάραξης πο-λιτικής της Ευρωζώνης για την αντιµετώπιση της κρί-σης, έχουν αυξήσει την ανησυχία των αγορών, όπωςαυτή αντανακλάται στην απροθυµία τους να εξακολου-θήσουν τη χρηµατοδότηση των προβληµατικών οικονο-µιών ή την ανακύκλωση των ληξιπρόθεσµων χρεώντους. Η εκδήλωση αυτής της αντίδρασης µαρτυράταιαπό τη διεύρυνση των spreads του κρατικού δανει-σµού1 [το spread ορίζεται ως η διαφορά µεταξύ του κό-στους χρηµατοδότησης µιας χώρας και του επιτοκίουαναφοράς “µηδενικού κινδύνου” (“risk-free” benchmarkrate), δηλαδή του γερµανικού bund, για τις εκδόσειςτων 10ετών κρατικών οµολόγων].

Αναµφισβήτητα, όσο δραµατική και αν ήταν η άνοδοςτων spreads µετά την έναρξη της κρίσης, αντικατοπτρί-ζει τις αντιλήψεις των αγορών για την κατάσταση τηςοικονοµίας και κυρίως των δηµόσιων οικονοµικών, ιδι-

* Ερευνητής, Κέντρο Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών.

** Υποψήφια ∆ιδάκτωρ και Ερευνήτρια στο Πανεπιστήµιο Brunel του Λονδίνου.

1. Στο πλαίσιο της παρούσας ανάλυσης και στο κείµενο γίνεται εναλλακτική χρήση των όρων κόστος δανεισµού, κόστος χρηµατοδότησης,

διαφορές αποδόσεων κρατικών οµολόγων-τίτλων κλπ., για να υποδηλώσουν τα “spreads”.

2_EIDIKA_monoyios:Layout 1 14/2/2013 10:07 µ Page 63


αίτερα στις αδύναµες οικονοµίες του Νότου. Συχνά, οιαπότοµες ή έντονες διακυµάνσεις στα spreads µαρτυ-ρούν επισφαλείς ή επιδεινούµενες οικονοµικές συνθή-κες, ανησυχητικά διογκούµενες µακροοικονοµικές ανι-σορροπίες ή την ευαισθησία των αγορών στην αυξανό-µενη πιθανότητα αθέτησης πληρωµών. Ωστόσο, ταspreads δύναται να επηρεαστούν από τις ιδιαίτερεςσυνθήκες που επικρατούν στις αγορές κεφαλαίων ήαπό ενδεχόµενα τα οποία δεν σχετίζονται απαραίτηταµε τις οικονοµικές εξελίξεις σε µία συγκεκριµένη χώρα(όπως συνθήκες που επηρεάζουν την παγκόσµια προ-σφορά και κίνηση κεφαλαίων και ως εκ τούτου τη δια-θεσιµότητα χρηµατοδότησης, ή απλά από µια γενικευ-µένη τάση αποστροφής κινδύνου) ή ακόµη και από εξω-γενή γεγονότα.

Με δεδοµένη την κατάσταση της οικονοµίας, το εύροςτων spreads (σε σχέση µε το επιτόκιο αναφοράς “µη-δενικού κινδύνου”) χαρακτηρίζει τον βαθµό στον οποίοη απόδοση ενός περιουσιακού στοιχείου (κρατικού τίτ-λου εν προκειµένω) αναµένεται να αποζηµιώσει τονεπενδυτή για τον αναλαµβανόµενο κίνδυνο. Η σχέσηκινδύνου-απόδοσης είναι ο βασικός παράγοντας πουευθύνεται για τις παρατηρούµενες µεταβολές των spreads. Από αυτή την άποψη, τα spreads αποτελούνένδειξη της εµπιστοσύνης των αγορών. Η ιστορία,ωστόσο, έχει δείξει ότι η εστίαση αποκλειστικά και µόνοστο ύψος των spreads ενδέχεται να είναι παραπλανη-τική ή/και ανεπαρκής για την εξαγωγή ασφαλών συµ-περασµάτων σχετικά µε την κατάσταση της οικονοµίας.

Εν γένει, οι κινήσεις των spreads απηχούν τις µεταβαλλό-µενες πεποιθήσεις των αγορών. Η αύξηση των spreads,για παράδειγµα, σηµατοδοτεί κλιµάκωση του κόστουςδανεισµού και συνεπώς αύξηση του πιστωτικού κινδύνου(και αντίστροφα), υποδηλώνοντας έτσι αλλαγή στις“ορέξεις” ή την εµπιστοσύνη των επενδυτών. Ως γενικόςκανόνας, οτιδήποτε επηρεάζει την αντίληψη του κινδύ-νου (και κατά συνέπεια την εµπιστοσύνη των αγορών) µεαρνητικό/θετικό τρόπο, στη συνέχεια αυτό αντανακλάταιστην αύξηση/µείωση του κόστους χρηµατοδότησης καιστις προσαρµογές των ασφαλίστρων κινδύνου.

Με βάση την παραδοχή ότι οι µακροοικονοµικές προ-οπτικές και οι οικονοµικές εξελίξεις είναι οι κύριοι πα-ράγοντες που αξιολογούνται από τις αγορές για τονπροσδιορισµό του πιστωτικού κινδύνου (ή του κινδύνουπτώχευσης) και του κόστους χρηµατοδότησης, σε αυτήτην εργασία έχουµε επιχειρήσει να κατασκευάσουµεέναν ∆είκτη Οικονοµικής Αδυναµίας (Economic Vulnera-

bility Indicator), σύµφωνα µε τον αντίστοιχο δείκτη (Vul-nerability Index) των Gros και Mayer (2010)2 για κάθεχώρα µεµονωµένα από το σύνολο των υπό εξέτασηχωρών του δείγµατός µας, προκειµένου να ελέγξουµετην παραπάνω υπόθεση. Ο δείκτης αυτός διευκολύνειτην µεταξύ των κρατών αξιολόγηση των ευπαθών χα-ρακτηριστικών των οικονοµιών τους, αλλά δύναται επί-σης να χρησιµοποιηθεί ως αυτόνοµη µέτρηση του βαθ-µού “ανθεκτικότητας” µιας χώρας σε ενδεχόµενους οι-κονοµικούς κραδασµούς. Στη συνέχεια, έχουµε ενσω-µατώσει στην ανάλυση δύο εναλλακτικούς δείκτες πουαντιπροσωπεύουν την ποιότητα της διακυβέρνησης(quality of governance) σε µια οικονοµία: την αποτελε-σµατικότητα της κυβέρνησης (government effective-ness) και την πολιτική σταθερότητα, προκειµένου ναδιερευνηθεί κατά πόσο αυτές οι επιπρόσθετες µετα-βλητές επικουρούν στην ερµηνεία της διακύµανσης τωνspreads. Με βάση τα διαθέσιµα στατιστικά στοιχεία γιατο διάστηµα από το α΄ τρίµηνο του 2002 έως το δ΄ τρί-µηνο του 2011, το άρθρο εστιάζει σε ένα δείγµα δέκαοικονοµιών της Ευρωζώνης (Αυστρία, Βέλγιο, Φινλαν-δία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιρλανδία, Ιταλία, Ολλανδία, Ισπα-νία και Πορτογαλία), εφαρµόζοντας την τεχνική τηςοικονοµετρικής ανάλυσης χρονολογικών σειρών δια-στρωµατικών δεδοµένων (panel data analysis). Κατα-γράφοντας τη δυναµική των spreads για ένα µεγάλοχρονικό διάστηµα, τα δεδοµένα εµπεριέχουν ένα πλού-σιο µείγµα πληροφόρησης, καθώς καλύπτουν την πε-ρίοδο πριν, αλλά και κατά τη διάρκεια της κρίσης.

Η δοµή αυτού του άρθρου έχει ως εξής: στο Μέρος Ι πα-ρουσιάζεται εν συντοµία µια επισκόπηση των πρόσφα-των εµπειρικών αποτελεσµάτων αναφορικά µε τουςπροσδιοριστικούς παράγοντες των spreads, καθώς επί-σης και η µεθοδολογία για την κατασκευή του ∆είκτη Οι-κονοµικής Αδυναµίας. Στη συνέχεια, στο Μέρος II πα-ρουσιάζονται το οικονοµετρικό µοντέλο και η προσέγγισητων δύο σταδίων που χρησιµοποιούνται στην ανάλυση,καθώς επίσης και τα αποτελέσµατα της οικονοµετρικήςέρευνας. Στο Μέρος ΙΙΙ συζητούνται συνοπτικά τα αποτε-λέσµατα.

Μέρος ΙΕπισκόπηση των αποτελεσµάτων της εµπειρικής διερεύνησης για τους προσδιοριστικούςπαράγοντες των spreads

Η υπάρχουσα βιβλιογραφία σχετικά µε τους προσδιο-ριστικούς παράγοντες των spreads εµπεριέχει ένα ευρύ

2. O ∆είκτης Οικονοµικής Αδυναµίας (απόδοση του όρου Vulnerability) που παρουσιάζεται στο παρόν άρθρο έχει βασιστεί στην τεχνική

των Gros και Mayer (2010). Ωστόσο, οι µεταβλητές που ενσωµατώνονται στον δείκτη στην παρούσα ανάλυση είναι πιο διευρυµένες και

διαφοροποιηµένες σε σχέση µε αυτές που έχουν υιοθετηθεί από τους παραπάνω συγγραφείς.



φάσµα µεταβλητών. Αυτές περιλαµβάνουν, αλλά δεν

περιορίζονται, στα µακροοικονοµικά µεγέθη (όπως η

ανάπτυξη, ο πληθωρισµός, οι όροι του εµπορίου), στις

χρηµατοοικονοµικές παραµέτρους των αγορών (όπως

τα διεθνή επιτόκια, οι συνθήκες που επικρατούν στις

κεφαλαιαγορές), στους παράγοντες κινδύνου, όπως

αυτοί αποτυπώνονται στους δείκτες ρευστότητας και

φερεγγυότητας (όπως η ροπή των επενδυτών για την

ανάληψη ρίσκου, το δηµόσιο χρέος και η δυνατότητα

εξυπηρέτησής του) και σε εξωγενείς παράγοντες (π.χ.

εξωτερικά σοκ και απρόβλεπτα γεγονότα). Παράγοντες

που υποδηλώνουν τις πολιτικές συνθήκες ή/και τη γε-

νικότερη αντίληψη σχετικά µε τον πολιτικό κίνδυνο θε-

ωρούνται επίσης σηµαντικοί για τον προσδιορισµό των

spreads.

Μια σειρά µελετών πριν την κρίση τονίζουν τη σηµαντι-

κότητα των διεθνών παραγόντων. Έχει υποστηριχθεί,

για παράδειγµα, ότι οι παρατηρούµενες διακυµάνσεις

των διαφορών στις αποδόσεις των κρατικών οµολόγων

στις χώρες της ζώνης του ευρώ επηρεάζονται σηµα -

ντικά από παράγοντες παγκόσµιου κινδύνου, σε ανα-

φορά κυρίως µε τις συνθήκες που επικρατούν στις ΗΠΑ

[Codogno et al. (2003), Longstaff et al. (2007)]. Μεταγε-

νέστερα, οι Gerlach et al. (2010) επιβεβαιώνουν ότι ο

διεθνής παράγοντας κινδύνου είναι ένα σηµαντικό στοι-

χείο στον καθορισµό των spreads στη ζώνη του ευρώ.

Ωστόσο, µια σειρά από µελέτες καταδεικνύουν ότι τα

spreads στις αποδόσεις των κρατικών τίτλων επηρεά-

ζονται όχι µόνο από διεθνείς παράγοντες και τη ροπή

των επενδυτών προς ανάληψη ρίσκου, αλλά και από εγ-

χώριους παράγοντες. Σε περιόδους οικονοµικής αβε-

βαιότητας, οι επενδυτές τείνουν να µετακινούνται σε

πιο ασφαλείς θέσεις και πιο ρευστοποιήσιµα περιου-

σιακά στοιχεία µε αποτέλεσµα την αύξηση των spreads.

Αρκετές µελέτες υποδεικνύουν πως η ρευστότητα παί-

ζει σηµαντικό ρόλο στην ερµηνεία των διαφορών στις

αποδόσεις των κρατικών τίτλων [Bernoth et al. (2006)],

ιδιαίτερα δε, σε περιόδους οικονοµικής ύφεσης [Beber

et al. (2006)].

Μια άλλη πλευρά της βιβλιογραφίας εκτιµά την επί-

δραση των διαφόρων µακροοικονοµικών και δηµοσιο-

νοµικών µεταβλητών στις αποδόσεις των κρατικών οµο-

λόγων στην περίοδο µετά την εµφάνιση της χρηµατο-

πιστωτικής κρίσης. Σε µια περιεκτική επισκόπηση των

δεδοµένων, ο Laubach (2009) υποστηρίζει πως το ανα-

µενόµενο ύψος των ελλειµµάτων επηρεάζει θετικά τα

µακροπρόθεσµα επιτόκια δανεισµού των κρατικών τίτ-

λων. Οµοίως, οι Schuknecht et al. (2009), εξετάζοντας

την ευρωπα*κή αγορά οµολόγων στο διάστηµα 1991-

2005, δείχνουν ότι τα spreads επηρεάζονται σηµαντικά

από τις δηµοσιονοµικές συνθήκες που επικρατούσαν

σε κάθε µία από τις 13 ευρωπα*κές χώρες που εξετά-στηκαν στο διάστηµα αυτό. Στα χνάρια της προηγού-µενης ανάλυσης, οι Von Hagen et al. (2011) διερεύνη-σαν τις µεταβολές στις αποδόσεις των κρατικών οµο-λόγων στη ζώνη του ευρώ και στις ΗΠΑ και συνέκριναντην περίοδο πριν και µετά την οικονοµική κρίση, όπωςαυτή σηµατοδοτήθηκε µε την κατάρρευση της LehmanBrothers τον Σεπτέµβριο του 2008. Παρά τον περιορι-σµένο αριθµό των στατιστικών δεδοµένων στην ανά-λυσή τους, οι συγγραφείς βρίσκουν ότι οι διαφορέςστις αποδόσεις των κρατικών οµολόγων εξηγούνται σεµεγάλο βαθµό από τις µακροοικονοµικές συνθήκεςκατά τη διάρκεια της κρίσης. Επιπλέον, οι συγγραφείςυποστηρίζουν ότι µετά την κατάρρευση της LehmanBrothers οι χρηµαταγορές φαίνεται να “τιµωρούν” τιςδηµοσιονοµικές ανισορροπίες πολύ πιο αυστηρά, γε-γονός που υποδηλώνει ότι ο µηχανισµός των αγορώνγια την αποτίµηση του κινδύνου αθέτησης πληρωµώναποτελεί αποτελεσµατικό εργαλείο πειθάρχησης τηςδηµοσιονοµικής πολιτικής, ιδιαίτερα σε περιόδους οι-κονοµικής κρίσης [βλ. επίσης Von Hagen et al. (2009)].

Στο ίδιο πνεύµα, οι Baldacci και Kumar (2010) σε έναεκτεταµένο δείγµα αποτελούµενο από 31 ανεπτυγµένεςκαι αναπτυσσόµενες χώρες, για το χρονικό διάστηµα1980-2008, λαµβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες τηςκάθε οικονοµίας, εξέτασαν τις επιπτώσεις του δηµό-σιου χρέους και των ελλειµµάτων του προnπολογισµούστις αποδόσεις των κρατικών οµολόγων µακράς διάρ-κειας. Τα αποτελέσµατά έδειξαν πως η επιδείνωση τωνδηµοσιονοµικών θεµελιωδών µεγεθών προκαλεί αύ-ξηση των spreads στις αποδόσεις των κρατικών τίτλων.Επιπρόσθετα, στη βιβλιογραφία έχει αναφερθεί θετικήσυσχέτιση µεταξύ των εγχώριων επιπέδων χρέους καιτων µακροπρόθεσµων –πραγµατικών– αποδόσεων τωνκρατικών οµολόγων, σε συνδυασµό µε δευτερογενείςεπιδράσεις του χρέους των ανεπτυγµένων οικονοµιών(κυρίως των ΗΠΑ) στα επιτόκια δανεισµού των ανα-πτυσσόµενων αγορών [Alper και Forni (2011)]. Παρ’ όλααυτά, οι Sgherri και Zoli (2009), επισηµαίνουν ότι, παρότιοι αγορές µετά την κατάρρευση του χρηµατοπιστωτι-κού συστήµατος έχουν γίνει πιο επιφυλακτικές σχετικάµε τις επικρατούσες δηµοσιονοµικές συνθήκες, οι δεί-κτες ρευστότητας εξακολουθούν να αποτελούν παρά-γοντες καθοριστικής σηµασίας στον προσδιορισµό τωνspreads. Ο Mody (2009) υποστηρίζει ότι, µετά την κρίσητων ενυπόθηκων δανείων υψηλού κινδύνου το 2007(αρχής γενοµένης από τη διάσωση της Bear Sterns, τησυνεπακόλουθη κατάρρευση της Lehman Brothers καιτην κρατικοποίηση της Anglo Irish Bank), η υποβό-σκουσα αστάθεια του χρηµατοπιστωτικού τοµέα, σεσυνδυασµό µε τα επισφαλή µακροοικονοµικά θεµε-λιώδη µεγέθη σε πολλές οικονοµίες της Ευρωζώνης,



δηµιούργησαν τις προnποθέσεις για τη µετάβαση σε

ένα νέο καθεστώς, όπου οι µακροοικονοµικές, οι οικο-

νοµικές και οι δηµοσιονοµικές παράµετροι αποτελούν

τους κατ’ εξοχήν προσδιοριστικούς παράγοντες της

διαµόρφωσης ενός νέου “επιπέδου ισορροπίας” των

spreads.

Σε έρευνα σχετικά µε τις αποδόσεις των ελληνικών κρα-

τικών οµολόγων, οι Gibson et al. (2011) επισηµαίνουν

ότι το χαµηλό επίπεδο των spreads στα επιτόκια δα-

νεισµού των κρατικών 10ετών τίτλων πριν από την

κρίση δεν αιτιολογείται σε σχέση µε το επίπεδο των δη-

µοσιονοµικών ανισορροπιών που παρατηρήθηκαν κατά

τη διάρκεια της περιόδου 2001-2009. Αντίθετα, µετά το

ξέσπασµα της κρίσης, παρατηρείται ότι τα spreads των

ελληνικών 10ετών οµολόγων αυξήθηκαν κατακόρυφα.

Η διαδοχική αυτή υπο-απόδοση/υπερ-απόδοση (under-

shooting/overshooting) των spreads σε αυτό το χρονικό

διάστηµα, ενδέχεται να υποδηλώνει πως οι µεταβολές

των spreads δεν αντανακλούν πάντοτε µε ακρίβεια τα

βασικά µακροοικονοµικά θεµελιώδη.

Η δηµοσιονοµική ευρωστία, η οποία αποτελεί προnπό-

θεση για την οικονοµική σταθερότητα, παίζει εξίσου ση-

µαντικό ρόλο στον καθορισµό των spreads [Caceres etal. (2010)]. Μια καλή δηµοσιονοµική επίδοση, για παρά-

δειγµα, εκτιµάται πως συµβάλλει στην αποκλιµάκωση

του κόστους δανεισµού και σε θετική αντίδραση των

αγορών. Από την άλλη πλευρά, τα µεγάλα δηµοσιονο-

µικά ελλείµµατα και το υψηλό ή µη βιώσιµο δηµόσιο

χρέος µπορεί να έχουν σηµαντικές αρνητικές επιπτώ-

σεις στις αποδόσεις των κρατικών οµολόγων [(Baldacci

et al. (2010)]. Ωστόσο, ανάµεσα στην πολυµορφία των

ευρηµάτων του ερευνητικού έργου στον τοµέα αυτό,

µερικές πιο πρόσφατες εµπειρικές µελέτες υποδει-

κνύουν πως, όταν η δηµοσιονοµική προσαρµογή λαµ-

βάνει χώρα σε µια οικονοµία η οποία ήδη βρίσκεται σε

ύφεση, το κόστος του κρατικού δανεισµού δύναται να

αυξηθεί παρά την όποια βελτίωση των δηµοσιονοµικών

µεγεθών [IMF Fiscal Monitor (2012)]. Οι παραπάνω πα-

ρατηρήσεις πιθανώς να υποδηλώνουν πως η σχέση ανά-

µεσα στις µεταβολές των spreads και τις µακροοι-

κονοµικές και δηµοσιονοµικές µεταβλητές δεν είναι

πάντα γραµµικές [δηλαδή η σχέση ανάµεσα στην ανά-

πτυξη (ή το παραγωγικό κενό) και τα spreads ή εναλ-

λακτικά µεταξύ της έκτασης της δηµοσιονοµικής προ-

σαρµογής (συσταλτική δηµοσιονοµική πολιτική) και του

κόστους δανεισµού (συµβάσεις ανταλλαγής κινδύνου

αθέτησης ή αλλιώς credit default swaps, CDS)]. Εντού-

τοις, οι επιδράσεις που ασκεί η δηµοσιονοµική πολιτική

δεν θα πρέπει να υπερεκτιµώνται, καθώς ενδείκνυται η

προσεκτική αξιολόγηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστι-

κών της κάθε οικονοµίας ξεχωριστά στην προσπάθεια

διερεύνησης των επιπτώσεων των µακροοικονοµικώνκαι δηµοσιονοµικών µεταβλητών στους όρους του κρα-τικού δανεισµού.

Σύµφωνα µε πρόσφατη έρευνα [Cotarrelli και Jaramillo(2012)], έχει υποστηριχθεί ότι τα spreads επηρεάζονταισε µεγάλο βαθµό από τις προοπτικές της ανάπτυξηςτης οικονοµίας (και ειδικότερα σε περιόδους κρίσηςχρέους σαν αυτήν που διανύουµε). Έχει πλέον καθιε-ρωθεί στη βιβλιογραφία η άποψη ότι η αύξηση του ΑΕΠείναι βασική συνιστώσα της διαµόρφωσης των spreads.Η ανάπτυξη σηµατοδοτεί τον δυναµισµό µιας οικονο-µίας, συµβάλλοντας στην άµβλυνση των πιέσεων τωναγορών, καταδεικνύοντας παράλληλα και τη δυνατό-τητά της να εξυπηρετήσει την υποχρέωση αποπληρω-µής των χρεών της. Η ανάπτυξη συµβάλλει στη δη-µιουργία θετικών προοπτικών και, ως εκ τούτου, µια ακ-µάζουσα οικονοµία δύναται να προσελκύει χρηµατοδό-τηση µε ευνο*κότερους όρους δανεισµού.

Η κατάσταση της οικονοµίας είναι αναµφίβολα ο καθο-ριστικότερος παράγοντας της εµπιστοσύνης των κεφα-λαιαγορών. Οι επιπτώσεις των µακροοικονοµικών µεγε-θών στα spreads έχουν αναλυθεί εκτενώς στη σχετικήβιβλιογραφία και τεκµηριωθεί επαρκώς µέχρι σήµερα[Haugh et al. (2009), Sgherri και Zoli (2009), Von Hagenet al. (2011), κ.ά.]. Ωστόσο, έξω από τη σφαίρα των κα-θαρά οικονοµικών και χρηµατοοικονοµικών παραγό -ντων, η συµπεριφορά των κεφαλαιαγορών ενδέχεται ναεπηρεαστεί από τυχαία γεγονότα ή απρόβλεπτες πολι-τικές. ∆υστυχώς, η εµπειρική έρευνα γύρω από αυτήτην κατηγορία παραγόντων είναι σχετικά πενιχρή. Οιαντιδράσεις των αγορών (και η συνακόλουθη προσαρ-µογή των spreads), σε συνάρτηση µε τις εξελίξεις πουεπηρεάζουν την πολιτική σταθερότητα (αυξηµένος κίν-δυνος πολιτικής αποσταθεροποίησης), είναι ιδιαίτερασηµαντικά στοιχεία, τα οποία θα πρέπει να λαµβάνονταιυπόψη κατά τη διερεύνηση των προσδιοριστικών παρα-γόντων των αποδόσεων των κρατικών οµολόγων. ΟMoser (2007) εξετάζει τον αντίκτυπο του πολιτικού κιν-δύνου στα spreads των κρατικών οµολόγων σε µιασειρά χωρών της Λατινικής Αµερικής και διαπιστώνειότι οι οµολογιούχοι είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητοι στις πο-λιτικές και τις κυβερνητικές µεταβολές. Η ανάλυση τωνBaldacci et al. (2008), οι οποίοι λαµβάνουν υπόψη µιασειρά από εναλλακτικούς δείκτες για την εκτίµηση τουπολιτικού κινδύνου στις αναδυόµενες αγορές, υποδει-κνύει, επιπρόσθετα, ότι ο πολιτικός κίνδυνος συνδέεταιθετικά µε την άνοδο των spreads.

Η αέναη κίνηση του χρηµατοπιστωτικού κεφαλαίου καιη συνεχής εναλλαγή θέσεων ανάληψης και µη του κιν-δύνου που συνεπάγονται οι αποφάσεις για τη χρηµα-τοδότηση των κρατικών χρεών, αποτελούν σαφή δια-



βεβαίωση της ευαισθησίας των αγορών στο µεταβαλ-λόµενο περίγραµµα της οικονοµικής και της πολιτικήςπραγµατικότητας. Επιπλέον, η ιστορία διδάσκει πως οιδιαχειριστές χαρτοφυλακίων (δηλαδή οι δανειστές) δύ-σκολα εξαπατώνται από τη σαθρή εφαρµογή οικονοµι-κών πολιτικών ή από κοντόφθαλµες αποφάσεις πολιτι-κής (δηλαδή από τους δανειζόµενους). Οι αγορές πα-ρακολουθούν ασταµάτητα, αξιολογούν και ενσωµατώ-νουν στη διαδικασία λήψης επενδυτικών αποφάσεων τοσύνολο της πληροφόρησης που αφορά στις οικονοµι-κές, στις χρηµατοοικονοµικές και στις πολιτικές εξελί-ξεις. Στο πλαίσιο µιας τέτοιας προσέγγισης, τα spreadsαξιοποιούνται από τους οικονοµολόγους και τους επεν-δυτές για την αξιολόγηση της “κατάστασης της υγείας”µιας οικονοµίας στο σύνολό της.

Αν και σε γενικές γραµµές τα spreads µπορεί να επη-ρεαστούν από διάφορους παράγοντες και εξωγενή γε-γονότα, δεν θα πρέπει να υποβαθµίζεται η σηµασία τηςαµφίδροµης σχέσης (feedback-loops) µεταξύ των πα-ρατηρούµενων µεταβολών στις µακροοικονοµικές/χρη-µατοοικονοµικές συνθήκες και της συνεπακόλουθηςδιαµόρφωσης του κινδύνου από την µία πλευρά, καιτων διακυµάνσεων των spreads από την άλλη3, και αν-τίστροφα (περιπλέκοντας οµολογουµένως περαιτέρωτη διερεύνηση των προσδιοριστικών παραγόντων τουκόστους δανεισµού).

Το εάν οι παραπάνω παράγοντες αντικατοπτρίζουνή/και εξηγούν επαρκώς τις έντονες διακυµάνσεις τουκόστους της κρατικής χρηµατοδότησης που παρατη-ρήθηκαν πριν, αλλά και κατά τη διάρκεια της υφέρπου-σας κρίσης, παραµένει ένα ανοικτό ερώτηµα. Για κά-ποιους, οι παράγοντες αυτοί από µόνοι τους δεν επαρ-κούν στο να εξηγήσουν ικανοποιητικά τις µεταβολέςστα spreads4 –τουλάχιστον στην Ευρωζώνη– πριν, αλλάκαι κατά τη διάρκεια της κρίσης. Συµπερασµατικά, ταspreads µπορεί να επηρεαστούν από διάφορους παράγο -ντες, οι οποίοι διαφοροποιούνται ανάλογα µε τον χρό-νο, την οικονοµία που εξετάζεται, το γεωγραφικό στίγ-µα, τις πολιτικές συνθήκες και την ιστορική συγκυρία.

Ο ∆είκτης Οικονοµικής Αδυναµίας

Ένας από τους στόχους αυτής της έρευνας είναι ναδιερευνήσει τις επιπτώσεις των θεµελιωδών µεγεθώντης οικονοµίας στα spreads. Για τον σκοπό αυτό και µεβάση τα διαθέσιµα στατιστικά στοιχεία έχουµε κατα-

σκευάσει έναν δείκτη που παρέχει πληροφόρηση σχε-τικά µε την “κατάσταση της υγείας” της οικονοµίας. Οδείκτης αυτός, ο οποίος µπορεί να χρησιµοποιηθεί καιαυτόνοµα – διευκολύνοντας έτσι τη µεταξύ των οικονο-µιών συγκριτική αξιολόγηση–, µετρά τον βαθµό στονοποίο κάθε µία από τις υπό εξέταση χώρες είναι “εκτε-θειµένη” σε έναν αιφνίδιο αποκλεισµό από τις αγορές.Στο πλαίσιο της παρούσας ανάλυσης, ο δείκτης αυτόςµπορεί επίσης να εκληφθεί και ως µέτρο για την αξιο-λόγηση του κινδύνου που χαρακτηρίζει µια οικονοµία5.

Στη βάση της µελέτης των Gros και Mayer (2010), συν-δυάσαµε µια σειρά από θεµελιώδεις µακροοικονοµι-κούς παράγοντες σε έναν ενιαίο, αλλά διαφοροποιηµέ-νο σε περιεχόµενο, δείκτη που ονοµάζουµε ∆είκτη Οι-κονοµικής Αδυναµίας. Ο δείκτης αυτός αποτελείται απότις ακόλουθες µεταβλητές:

– δηµόσιο χρέος, εκφρασµένο ως ποσοστό του ΑΕΠ, – έλλειµµα του προnπολογισµού ως ποσοστό του

ΑΕΠ. Οι µεταβλητές αυτές αντανακλούν τη βιωσι-µότητα των δηµόσιων οικονοµικών,

– καθαρή αποταµίευση, ως ποσοστό του εθνικού ει-σοδήµατος, που απεικονίζει τη επάρκεια των εθνι-κών οικονοµικών πόρων,

– µοναδιαίο κόστος εργασίας, ως µέτρο για την εκτί-µηση της ανταγωνιστικότητας του κόστους εργα-σίας,

– καθαρή επενδυτική θέση ως ένδειξη του καθαρούπλούτου της χώρας στο εξωτερικό,

– ποσοστό ανεργίας, ως δείκτης που αντικατοπτρίζειτις συνθήκες που επικρατούν στην αγορά εργασίας.

Για την κατασκευή του δείκτη και προκειµένου να κα-ταστούν οι παραπάνω µετρήσεις συγκρίσιµες για τιςχώρες του δείγµατος που εξετάζουµε, υπολογίσαµεπρώτα τον µέσο και την τυπική απόκλιση όλων των µε-ταβλητών του δείγµατος και στη συνέχεια, και για τηνκάθε χώρα µεµονωµένα, αφαιρέσαµε τον µέσο τουδείγµατος από την τιµή της αντίστοιχης µεταβλητής καιδιαιρέσαµε µε την τυπική απόκλιση για να καταλήξουµεσε κανονικοποιηµένες τιµές. Ο ∆είκτης ΟικονοµικήςΑδυναµίας της κάθε χώρας, που προέκυψε από τουςυπολογισµούς αυτούς, είναι το άθροισµα των έξι κανο-νικοποιηµένων τιµών των µεταβλητών της κάθε χώρας,(δηλαδή του συνόλου των µεταβλητών που χρησιµοποι-ήθηκαν στην κατασκευή του). Οι µεταβλητές δηµοσιο-νοµικό έλλειµµα, καθαρή επενδυτική θέση και καθαρή

3. Για την αλληλεπίδραση µεταξύ των διακυµάνσεων του κόστους του κρατικού δανεισµού και της απόδοσης του χρηµατιστηρίου, βλ.

Μονογυιός (2011).

4. Βλ. Zilinsky (2009), Gibson et al. (2011).

5. Υπάρχει πληθώρα δεικτών στη σχετική βιβλιογραφία για τη µέτρηση της ευαισθησίας που χαρακτηρίζει µια οικονοµία, βλ. για παρά-

δειγµα Arslanalp και Tsuda (2012).


αποταµίευση ενσωµατώνονται στους υπολογισµούς µεαρνητικό πρόσηµο.

Από τους παραπάνω υπολογισµούς προκύπτει ότι όσουψηλότερη είναι η τιµή του δείκτη, τόσο πιο ευαίσθητη(περισσότερο εκτεθειµένη) είναι µια οικονοµία σε µιαενδεχόµενη διακοπή χρηµατοδότησης από τις αγο-ρές. Στον Πίνακα 1 δίνεται, για όλες τις χώρες της Ευ-ρωζώνης που εξετάστηκαν, ένα παράδειγµα των τιµώντου δείκτη ως χαρακτηριστικό στιγµιότυπο της κατά-στασης των οικονοµιών αυτών στο δ΄ τρίµηνο του 2010.Όπως ήταν αναµενόµενο, η Ελλάδα φαίνεται να είναι ηπιο ευάλωτη οικονοµία (µε την τιµή του δείκτη να ισού-ται µε 9), σε αντίθεση µε την Ολλανδία, η οποία βρίσκε-ται στο άλλο άκρο του φάσµατος (µε την τιµή τουδείκτη να φτάνει το -6). Ας σηµειωθεί πως η τιµή τουδείκτη για κάθε χώρα µεταβάλλεται στον χρόνο. Ωστό-σο, ορισµένες γενικές τάσεις είναι διακριτές, καθώς ηΠορτογαλία, η Ελλάδα και η Ιταλία, σχεδόν καθ’ όλητην υπό εξέταση περίοδο, διαδέχονταν η µία την άλληστην κορυφή της λίστας µε τα µεγαλύτερα θετικά πρό-σηµα (δηλ. για όλο το υπό εξέταση διάστηµα εµφανί-ζονται ως οι περισσότερο ευπαθείς οικονοµίες).

Μέρος ΙΙΟικονοµετρική διερεύνηση

Το πρωταρχικό ενδιαφέρον αυτής της έρευνας είναι ηδιερεύνηση των προσδιοριστικών παραγόντων τωνspreads ανεξάρτητα, αλλά και σε συνδυασµό µε µετα-βλητές που χαρακτηρίζουν την ποιότητα της διακυβέρ-νησης µιας οικονοµίας. Η οικονοµετρική ανάλυση πουχρησιµοποιήθηκε για τον σκοπό αυτό χωρίζεται σε δύοστάδια.

Στο πρώτο στάδιο ο στόχος είναι να διερευνηθεί η επί-

δραση επιλεγµένων µακροµεταβλητών στις διαφορές

των αποδόσεων των κρατικών οµολόγων (spreads). Η

διερεύνηση στηρίχθηκε στη χρήση της τεχνικής ανάλυ-

σης χρονολογικών σειρών διαστρωµατικών δεδοµένων

(panel data analysis).

Στο δεύτερο στάδιο, και για κάθε οικονοµία στο δείγµα,

αντικαταστήσαµε τις παραπάνω µακροµεταβλητές µε

την εισαγωγή στο µοντέλο του ∆είκτη Οικονοµικής Αδυ-

ναµίας που κατασκευάστηκε παραπάνω και εξετάσαµε

τις επιπτώσεις στο κόστος δανεισµού (spreads). Πα-

ράλληλα ενσωµατώσαµε στο µοντέλο ανάλυσης δύο

δείκτες που αντανακλούν την ποιότητα της διακυβέρ-

νησης σε κάθε οικονοµία.

Στάδιο 1Μακροοικονοµικοί παράγοντες

Σε αυτό το στάδιο της ανάλυσης χρησιµοποιούµε ένα

σύνολο βασικών µακροοικονοµικών µεταβλητών και διε-

ρευνούµε τις επιπτώσεις τους στα spreads. Οι µεταβλη-

τές που εισάγονται στο µοντέλο και η αναµενόµενη

επίδρασή τους στο κόστος δανεισµού παρουσιάζονται

εν συντοµία στη συνέχεια.

Η βασική µακροµεταβλητή που εισάγεται στην ανάλυση

είναι ο ρυθµός µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ. Εκτός

από τον θετικό αντίκτυπο της ανάπτυξης στην απασχό-

ληση, τις επενδύσεις και την εµπιστοσύνη των αγορών,

τα υψηλότερα επίπεδα ανάπτυξης συχνά συνδέονται µε

αίσιες προοπτικές για το µέλλον. Επιπρόσθετα, η βιώ-

σιµη ανάπτυξη αποφέρει “δηµοσιονοµικό µέρισµα”,

καθώς η συλλογή περισσότερων φόρων συνδράµει στη

µείωση του ελλείµµατος και κατ’ επέκταση του χρέους.

Η υψηλή ανάπτυξη συνεπάγεται τη µείωση των επιτο-

κίων και συνεπώς του κόστους δανεισµού.

Στη συνέχεια, και προκειµένου να προσδιοριστούν οι

επιδράσεις του δηµοσίου χρέους στα spreads, χρησι-

µοποιούµε το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ. Αναµένουµε

µια θετική σχέση µεταξύ των spreads και του δηµόσιου

χρέους, δεδοµένου ότι η µεταβλητή αυτή αντανακλά το

µέγεθος του δανεισµού και τις χρηµατοδοτικές ανά -

γκες µιας οικονοµίας. Όσο υψηλότερος είναι ο λόγος

χρέους προς ΑΕΠ τόσο περισσότερο η χώρα στηρίζε-

ται στις διεθνείς εισροές κεφαλαίων για τη χρηµατοδό-

τηση των αναγκών της.

Έπειτα, εξετάζουµε τις επιπτώσεις των δηµοσιονοµικών

ανισορροπιών στα spreads βασιζόµενοι στα στοιχεία

για το έλλειµµα του προnπολογισµού. Μια αύξηση του

ελλείµµατος σηµατοδοτεί αύξηση των δηµοσιονοµικών

ανισορροπιών και, ως εκ τούτου, αύξηση του κόστους


ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Ο ∆είκτης Οικονοµικής Αδυναµίαςγια επιλεγµένες χώρες της Ευρωζώνης(2010, δ΄ τρίµηνο)

Χώρα ∆είκτης Οικονοµικής Αδυναµίας

Αυστρία -5,0

Βέλγιο -2,5

Φινλανδία -5,1

Γαλλία -0,7

Ελλάδα 9,0

Ιρλανδία 0,4

Ιταλία 3,1

Ολλανδία -6,0

Ισπανία 2,3

Πορτογαλία 4,5

Πηγή: Υπολογισµοί συγγραφέων.


δανεισµού για τη χώρα. Αναµένεται θετική συσχέτιση

µεταξύ των δύο αυτών µεταβλητών.

Η καθαρή επενδυτική θέση ως ποσοστό του ΑΕΠ περι-

λαµβάνεται επίσης στην ανάλυση, προκειµένου να διε-

ρευνηθεί η επίδρασή της στις αποδόσεις των κρατικών

οµολόγων. Η συσχέτιση ανάµεσα σε αυτές τις µεταβλη-

τές αναµένεται να είναι αρνητική, καθώς όσο υψηλό-

τερη είναι η καθαρή επενδυτική θέση µιας χώρας

(δηλαδή όσο υψηλότερες οι επενδύσεις προς το εξω-

τερικό έναντι των ξένων επενδύσεων στο εσωτερικό),

τόσο πιο δυναµική και εξωστρεφής είναι η οικονοµία.

Αρνητική επίσης σχέση αναµένεται µεταξύ της καθα-

ρής αποταµίευσης (ως ποσοστού του εθνικού εισοδή-

µατος) και των spreads, δεδοµένου ότι αρνητικές τιµές

για την καθαρή αποταµίευση σηµαίνουν ότι µια χώρα

δεν µπορεί να στηριχθεί στα εγχώρια κεφάλαια για τη

χρηµατοδότηση της οικονοµίας και ως εκ τούτου θα

πρέπει να καταφύγει σε χρηµατοδότηση από το εξωτε-

ρικό. Ας σηµειωθεί ότι οι αυξανόµενες δηµοσιονοµικές

ανισορροπίες (δηµόσιο έλλειµµα) συµβάλλουν αρνη-

τικά στη διαµόρφωση της εθνικής αποταµίευσης.

Προκειµένου να ληφθούν υπόψη οι επιπτώσεις της αν-

ταγωνιστικότητας στα spreads, εισάγουµε στο µοντέλο

το κόστος εργασίας ανά µονάδα προ*όντος. Η χρήση

της µεταβλητής αυτής είναι συχνή στη βιβλιογραφία

[π.χ. Felipe και Kumar (2011)]. Εντούτοις, θα πρέπει να

διευκρινισθεί πως το µοναδιαίο κόστος εργασίας δεν

χαρακτηρίζει την ανταγωνιστικότητα του συνόλου της

οικονοµίας, αλλά την ανταγωνιστικότητα σε όρους κό-

στους εργασίας. Η συσχέτιση µε τα spreads αναµένε-

ται να είναι θετική.

Το ποσοστό ανεργίας συµπεριλαµβάνεται επίσης στο

µοντέλο, καθώς καταδεικνύει το εύρος των αδρανών

πόρων της οικονοµίας µε σηµαντική επίδραση στην

ανάπτυξη. Τα υψηλά ποσοστά ανεργίας έχουν συνήθως

υψηλό κοινωνικό και οικονοµικό κόστος. Η αυξανόµενη

ανεργία συνοδεύεται µε αβεβαιότητα για το µέλλον, και

υπό αυτό το πρίσµα, αναµένεται να έχει θετική συσχέ-

τιση µε τα spreads.

Ο πληθωρισµός έχει επίσης ληφθεί υπόψη. Το επίπεδο

του πληθωρισµού έχει χρησιµοποιηθεί ευρέως στη βι-

βλιογραφία και ως δείκτης που αντιπροσωπεύει την

ποιότητα της οικονοµικής διαχείρισης, µε θετικό αντί-

κτυπο στα spreads [Min (1998)]. Στην περίπτωση των

αναδυόµενων αγορών οι Alexopoulou et al. (2009) τονί-

ζουν ότι η αύξηση του πληθωρισµού (που υπαγορεύει

την ανάγκη εφαρµογής αυστηρότερης νοµισµατικής

πολιτικής) οδηγεί τα spreads σε υψηλότερα επίπεδα. Ο

πληθωρισµός γενικότερα επηρεάζει τα µακροοικονο-

µικά θεµελιώδη µεγέθη, αλλά και την πιστοληπτική

αξιολόγηση των κυβερνήσεων.

Τα δεδοµένα και το µοντέλο

Το σύνολο τoυ δείγµατος καλύπτει δέκα χώρες της Ευ-

ρωζώνης (Αυστρία, Βέλγιο, Φινλανδία, Γαλλία, Ελλάδα,

Ιρλανδία, Ιταλία, Ολλανδία, Ισπανία και Πορτογαλία) και

αφορά το διάστηµα από το α´ τρίµηνο του 2002 έως το

δ´ τρίµηνο του 2011. Στην ανάλυση των χρονολογικών

σειρών των διαστρωµατικών δεδοµένων (panel data

analysis) χρησιµοποιούµε τα spreads των κρατικών

οµολόγων (s) ως εξαρτηµένη µεταβλητή, η οποία υπο-

λογίζεται ως η διαφορά µεταξύ της απόδοσης του

10ετούς κρατικού οµολόγου µιας χώρας i τη χρονική

στιγµή t και του αντίστοιχου γερµανικού 10ετούς κρα-

τικού οµολόγου (bund). Τα στοιχεία για τα spreads

έχουν ληφθεί από τη στατιστική βάση δεδοµένων της

Eurostat.

Οι µεταβλητές στο δεξιό σκέλος της εξίσωσης, εισέρ-

χονται στο µοντέλο διαδοχικά. Τα δεδοµένα ανακτήθη-

καν από διάφορες πηγές, συµπεριλαµβανοµένων της

βάσης δεδοµένων της Eurostat, του ∆ιεθνούς Νοµισµα-

τικού Ταµείου και της ετήσιας µακροοικονοµικής βάσης

δεδοµένων της Ευρωπα*κής Επιτροπής, AMECO. Το

µοντέλο, το οποίο επιτρέπει την ενσωµάτωση ετερογε-

νών χαρακτηριστικών των χωρών έχει την τυπική µορφή:

si,t = α + β ΄Ωi,t + εi,t (i)

όπου:

α, β είναι οι συντελεστές,

Ωi,t είναι το διάνυσµα που περιλαµβάνει τις µακροοικο-

νοµικές παραµέτρους που εισέρχονται στην ανάλυση,

δηλαδή Ωi,t = (z1 ... zj ) , µε το j να υποδηλώνει τον

αριθµό των ανεξάρτητων µεταβλητών, το i να δηλώνει

την κάθε χώρα και το t τη χρονική διάσταση. Επιπλέον,

για τα σφάλµατα της παλινδρόµησης υποθέτουµε ότι:

εi,t ∼ i.i.d.N(0, σ2ε).

Ο Πίνακας 2 παρακάτω, παρουσιάζει τα αποτελέσµατα

της παλινδρόµησης από την ανάλυση των χρονολογι-

κών σειρών των διαστρωµατικών δεδοµένων [εξίσωση

(i)], καθώς και συνοπτικά τις στατιστικές των ελέγχων

της κάθε παλινδρόµησης.

Τα αποτελέσµατα που προκύπτουν από την εξίσωση (i)

επιβεβαιώνουν τα προηγούµενα ευρήµατα σχετικά µε

τις επιπτώσεις των µακροοικονοµικών µεγεθών στα

spreads. Όλες οι µεταβλητές των εξισώσεων (1) έως

(8) εµφανίζονται στατιστικά σηµαντικές (κυρίως σε επί-

πεδο σηµαντικότητας 1%) και µε το αναµενόµενο πρό-

σηµο. Η αύξηση του ΑΕΠ, η καθαρή αποταµίευση και η



καθαρή επενδυτική θέση6 έχουν αρνητικό πρόσηµο επι-

βεβαιώνοντας έτσι την αναµενόµενη αντίστροφη συ-

σχέτισή τους µε τα spreads, ενώ όλες οι υπόλοιπες

µεταβλητές που ενσωµατώθηκαν στο µοντέλο (δηλαδή

το χρέος και το έλλειµµα ως ποσοστά του ΑΕΠ, το µο-

ναδιαίο κόστος εργασίας, το ποσοστό ανεργίας και ο

πληθωρισµός) σε όλες τις παλινδροµήσεις έχουν τα

αναµενόµενα πρόσηµα και είναι σηµαντικές ως προς

την επίδρασή που ασκούν στα spreads. Όλες οι µετα-

βλητές διατηρούν την ερµηνευτική τους ισχύ σε κάθε

µία από τις εναλλακτικές παλινδροµήσεις που εξετά-

σθηκαν. Στο κάτω µέρος του Πίνακα 2 παρουσιάζονται

συνοπτικά τα αποτελέσµατα των στατιστικών ελέγχων

των παλινδροµήσεων, που δείχνουν πως η επίδοση του

µοντέλου βελτιώνεται µε την προσθήκη ερµηνευτικών

µεταβλητών. Σχεδόν το 60% της διακύµανσης των

spreads εξηγείται από τις επιλεγµένες µακροοικονοµι-

κές µεταβλητές [εξίσωση (8)], όπως υποδεικνύει η στα-

τιστική R2. Η επίδοση αυτή δεν δηµιουργεί έκπληξη,

καθώς έχουν επιλεγεί συγκεκριµένες µεταβλητές για

την ερµηνεία της διακύµανσης των spreads (δηλαδή

µόνον µακροµεταβλητές). Η στατιστική F επιβεβαιώνει

πως σε όλες τις παλινδροµήσεις, η µηδενική υπόθεση

(ότι δηλαδή οι συντελεστές όλων των ανεξάρτητων µε-

ταβλητών στο µοντέλο είναι µηδέν), απορρίπτεται.

Εν κατακλείδι, τα αποτελέσµατα από την ανάλυση της

παλινδρόµησης συµφωνούν µε τα ευρήµατα προηγού-

µενων µελετών σχετικά µε τις επιδράσεις των µακροοι-

κονοµικών παραγόντων στα spreads τόσο κατά την

περίοδο πριν από την κρίση όσο και κατά την περίοδο

της κρίσης. Οι µεταβλητές που υιοθετήθηκαν στο µο -

ντέλο φαίνεται να εξηγούν ένα µεγάλο µέρος της συµ-

περιφοράς των spreads στις υπό εξέταση χώρες της

Ευρωζώνης.


6. Αρκετές µελέτες χρησιµοποιούν στις αναλύσεις τους το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ή το εµπορικό ισοζύγιο, µε τα αποτελέσµατα

να ποικίλλουν κατά περίπτωση. Στο παρόν άρθρο χρησιµοποιήσαµε τις µεταβλητές καθαρή αποταµίευση και επένδυση, οι οποίες, θεω-

ρητικά, αντανακλούν την επίδραση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Αποτελέσµατα παλινδρόµησης από την εξίσωση (i)

Spread

Σταθερά 1,097*** 1,529*** -0,151 0,560* -0,865** -3,652*** -3,856*** -5,171***

1. Ρυθµός µεταβολής πραγµατικού ΑΕΠ -0,309*** -0,216*** -0,217*** -0,183*** -0,190*** -0,161*** -0,162*** -0,131***

2. Καθαρή αποταµίευση (% Εθνικού εισοδήµατος) -0,103*** -0,057*** -0,128*** -0,068*** -0,063*** -0,051** -0,075***

3. ∆ηµόσιο χρέος (% ΑΕΠ) 0,020*** 0,016*** 0,025*** 0,025*** 0,022*** 0,021***

4. 'Ελλειµµα Προnπολογισµου (% ΑΕΠ) 0,080*** 0,128*** 0,126*** 0,115*** 0,155***

5. Καθαρή επενδυτική θέση (% ΑΕΠ) -0,021*** -0,021*** -0,015*** -0,016***

6. Μοναδιαίο κόστος εργασίας 0,026*** 0,021*** 0,028***

7. Ποσοστό ανεργίας 0,130*** 0,147***

8. Πληθωρισµός 0,283***

(1)Αποτελέσµατα παλινδρόµησης (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

*** σηµαντική σε επίπεδο 1% - ** σηµαντική σε επίπεδο 5% - * σηµαντική σε επίπεδο 10%

Στατιστικά

No. of obs. : 400

F(q ,n-k) 93,32 92,32 81,32 67,46 80,71 70,95 69,72 67,01

Prob > F 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

R-squared 0,190 0,317 0,381 0,406 0,506 0,520 0,555 0,578

Adj. R- squared 0,188 0,314 0,377 0,400 0,500 0,513 0,547 0,570

Root MSE 1,682 1,546 1,474 1,446 1,320 1,303 1,257 1,225



Στάδιο 2Ποιότητα διακυβέρνησης

Στο επόµενο στάδιο της οικονοµετρικής ανάλυσης εν-

σωµατώνουµε στο υπόδειγµα τον ∆είκτη Οικονοµικής

Αδυναµίας (που κατασκευάστηκε προηγουµένως), ο

οποίος συνοψίζει σε µια µόνο µεταβλητή όλες τις πληρο-

φορίες που εµπεριέχονται στις επιµέρους µακροµεταβλη-

τές που χρησιµοποιήθηκαν στο προηγούµενο στάδιο της

ανάλυσης της παλινδρόµησης (δηλαδή το χρέος και το

έλλειµµα, τις καθαρές αποταµιεύσεις και επενδύσεις, το

κόστος ανά µονάδα προ*όντος και το ποσοστό ανεργίας).

Η διερεύνηση των επιπτώσεων στα spreads συνεχίζεται

µε την προσθήκη δύο ακόµη κοµβικών µεταβλητών από

την κατηγορία των ποσοτικών δεικτών που προσµετρούν

την ποιότητα της διακυβέρνησης σε µια χώρα (quality of

governance indicators). Οι µεταβλητές που υιοθετούνται

στο µοντέλο είναι η κυβερνητική αποτελεσµατικότητα

(government effectiveness) και η πολιτική σταθερότητα

(political stability). Οι µεταβλητές αυτές αποτελούν δύο

από τις έξι κύριες συνιστώσες µιας πολυεπίπεδης µέτρη-

σης της ποιότητας της διακυβέρνησης [βλ. Παγκόσµια

Τράπεζα: World Governance Indicators (WGI)]. Η µεθοδο-

λογία για την κατασκευή των δεικτών αυτών αναλύεται λε-

πτοµερώς από τον Kaufmann et al. (2010).

Ο δείκτης της κυβερνητικής αποτελεσµατικότητας κατα-

γράφει τις αντιλήψεις για την ποιότητα της παροχής των

δηµόσιων υπηρεσιών και τον βαθµό ανεξαρτησίας τηςδιοίκησης του κράτους από πολιτικές πιέσεις, την ποιό -τητα χάραξης πολιτικών, καθώς και την αξιοπιστία τηςκυβέρνησης σχετικά µε την τήρηση των δεσµεύσεων τηςγια την εφαρµογή τους. Μια κυβέρνηση µε χαµηλή απο-τελεσµατικότητα χαρακτηρίζεται συνήθως από φτωχήποιότητα παροχής δηµοσίων υπηρεσιών και κακοδιαχεί-ριση δηµοσίων πόρων, από πολιτικές παρεµβάσεις στοέργο της διοίκησης, καθώς επίσης και από διαφθορά.

Ο δείκτης της πολιτικής σταθερότητας και απουσίαςβίας µέτρα την πιθανότητα αποσταθεροποίησης της κυ-βέρνησης ή της ανατροπής αυτής µε αντισυνταγµατικάή βίαια µέσα, συµπεριλαµβάνοντας και την περίπτωσητης πολιτικά υποκινούµενης βίας και της τροµοκρατίας.Η µέτρηση αυτή παρέχει µια ένδειξη για το πόσο στα-θερό είναι το πολιτικό περιβάλλον σε µια χώρα. Έναασταθές πολιτικό καθεστώς σηµατοδοτεί αβεβαιότηταγια το µέλλον, γεγονός που αυξάνει την ανησυχία τωναγορών και επιδρά αρνητικά στην εµπιστοσύνη. Αναµέ-νεται ότι η µεγαλύτερη κυβερνητική αποτελεσµατικό-τητα και η πολιτική σταθερότητα συνδέονται µε χα-µηλότερα κόστη κρατικής χρηµατοδότησης. Συνεπώςκαι οι δύο µεταβλητές αναµένεται να είναι στατιστικάσηµαντικές και σε αρνητική συσχέτιση µε τα spreads.

Η γενική µορφή της εξίσωσης στην περίπτωση αυτή[εξίσωση (ii)] είναι πρακτικά η ίδια µε την εξίσωση (i)παραπάνω, µε το διάνυσµα Ωi,t τώρα να αποτελείται


ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Αποτελέσµατα παλινδρόµησης από την εξίσωση (ii)

Spread

Σταθερά 0,754*** 1,631*** 1,135***

∆είκτης Οικονοµικής Αδυναµίας 0,175*** 0,107*** 0,140***

Κυβερνητική αποτελεσµατικότητα -0,615***

Πολιτική σταθερότητα -0,470**

(1)Αποτελέσµατα παλινδρόµησης (2) (3)

*** σηµαντική σε επίπεδο 1% - ** σηµαντική σε επίπεδο 5% - * σηµαντική σε επίπεδο 10%

Στατιστικά

No. of obs. : 400

F (q,n-k) 49, 43 28, 39 27, 04

Prob > F 0,000 0,000 0,000

R-squared 0,111 0,125 0,120

Adj. R- squared 0,108 0,121 0,115

Root MSE 1,763 1,751 1,756



από τρεις µόνο µεταβλητές: τον ∆είκτη ΟικονοµικήςΑδυναµίας, την κυβερνητική αποτελεσµατικότητα καιτην πολιτική σταθερότητα.

Ο Πίνακας 3 συνοψίζει τα αποτελέσµατα της παλινδρό-µησης και τις στατιστικές των σχετικών ελέγχων.

Τα αποτελέσµατα της παλινδρόµησης από την εξίσωση(ii) επιβεβαίωσαν τις υποθέσεις για την επίδραση τωνπαραγόντων αυτών στη διαµόρφωση των spreads. Ο∆είκτης Οικονοµικής Αδυναµίας εµφανίζεται να επιδράθετικά στα spreads και είναι στατιστικά σηµαντικός. Ηάνοδος του δείκτη σηµατοδοτεί µια αδύναµη οικονοµίαδικαιολογώντας, ως εκ τούτου, τις αυξηµένες ανησυ-χίες των αγορών και τη συνεπακόλουθη αύξηση του κό-στους χρηµατοδότησης του κρατικού χρέους. Επιπρό-σθετα, τόσο η κυβερνητική αποτελεσµατικότητα όσοκαι η πολιτική σταθερότητα εµφανίζονται ως στατιστικάσηµαντικές µεταβλητές (σε συµβατικά επίπεδα σηµα -ντικότητας) και µε αρνητικό πρόσηµο στις εξισώσεις (2)και (3). Ωστόσο, η ταυτόχρονη ενσωµάτωση των δύοαυτών µεταβλητών στο µοντέλο εξουδετέρωσε τη στα-τιστική τους σηµαντικότητα, γεγονός που πιθανώς ναυποδηλώνει πως η µία λειτουργεί ως proxy για τηνάλλη, ίσως και λόγω του υψηλού βαθµού της µεταξύτους εννοιολογικής επικάλυψης, αλλά και της κοινήςµεθοδολογίας και µέτρησης που χρησιµοποιείται στηνκατασκευή τους7. Η συνολική στατιστική προσαρµογήτων παλινδροµήσεων είναι, όπως θα περίµενε κανείς,πολύ χαµηλή λόγω της – εκ προθέσεως – παράλειψηςάλλων βασικών ερµηνευτικών µεταβλητών στο µοντέλο(τυπική περίπτωση µεροληψίας που οφείλεται στην πα-ράλειψη ενσωµάτωσης µεταβλητών). Ωστόσο, η παρα-τήρηση αυτή δεν αναιρεί την ουσία του επιχειρήµατοςσχετικά µε τη σηµασία των παραγόντων, που συνθέ-τουν την έννοια της ποιότητας της διακυβέρνησης, στονπροσδιορισµό των spreads.

Προφανώς, µια πιο αποτελεσµατική κυβέρνηση διαχει-ρίζεται ορθολογικότερα τους ανθρώπινους και τους οι-κονοµικούς πόρους, ενώ ένα πολιτικά σταθερό περι-βάλλον συµβάλλει στη δηµιουργία ενός ευνο*κού κλί-µατος για την εµπιστοσύνη, την επιχειρηµατικότητα καιτην ανάπτυξη.

Μέρος ΙΙΙΣυµπερασµατικές παρατηρήσεις

Οι έντονες διακυµάνσεις των spreads, που συνοδεύο -νται από µεταβολές στην εµπιστοσύνη των αγορών, α-

ντανακλούν συνήθως την ισχυρή επιρροή των βασικώνθεµελιωδών της οικονοµίας στη διαµόρφωσή τους. Ηµεταβλητότητα στο κόστος της κρατικής χρηµατοδό-τησης φαίνεται να συνδέεται σε µεγάλο βαθµό µε τιςθεµελιώδεις δοµές της οικονοµίας όπως αντικατοπτρί-ζονται σε βασικά οικονοµικά µεγέθη, αλλά επιπρόσθετακαι µε την αντίληψη των αγορών για τον κίνδυνο και τιςεκτιµήσεις τους σχετικά µε την ποιότητα της διακυβέρ-νησης. Αυτό υπέδειξε και η οικονοµετρική ανάλυση γιατις χώρες της Ευρωζώνης που εξετάστηκαν στο παρόνάρθρο κατά την περίοδο που προηγήθηκε, αλλά καικαθ’ όλη τη διάρκεια της πρόσφατης οικονοµικής καιχρηµατοπιστωτικής κρίσης.

Στην προσπάθεια διερεύνησης των επιδράσεων των µα-κροοικονοµικών παραγόντων στα spreads, επιβεβαι-ώθηκαν οι καθιερωµένες απόψεις σύµφωνα µε τιςοποίες οι χρηµατοπιστωτικές αγορές διεξάγουν µιαποικιλία ελέγχων πριν από τη λήψη αποφάσεων πουσχετίζονται µε την παροχή κεφαλαίων και τους όρουςχρηµατοδότησης. Βασικές µεταβλητές, όπως η αύξησητου ΑΕΠ και του πληθωρισµού, η δηµοσιονοµική πολι-τική, η καθαρή αποταµίευση και η επενδυτική θέση µιαςχώρας, καθώς και οι συνθήκες που επικρατούν στηναγορά εργασίας, προκαλούν διορθωτικές προσαρµο-γές στα επιτόκια δανεισµού και στα ασφάλιστρα κινδύ-νου.

Ο ∆είκτης Οικονοµικής Αδυναµίας, που κατασκευάστηκεµε σκοπό αφενός τη µέτρηση του βαθµού “ανθεκτικό-τητας” της κάθε χώρας στο δείγµα µας σε ενδεχόµε-νους οικονοµικούς κραδασµούς και αφετέρου τηνεκτίµηση της συνολικής επίδρασης των θεµελιωδών µα-κροµεταβλητών στη µεταβλητότητα των spreads, εµ-φανίζει ισχυρά ερµηνευτικά χαρακτηριστικά. Επιπλέον,τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από την ανάλυση τηςπαλινδρόµησης στηρίζουν την υπόθεση ότι εκτός τωνµακροοικονοµικών και δηµοσιονοµικών µεγεθών καιάλλοι παράγοντες, όπως είναι η ποιότητα της διακυβέρ-νησης, φαίνεται να διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στηδιαµόρφωση των spreads. Η ποιότητα της διακυβέρνη-σης, όπως αντανακλάται ειδικότερα στους δείκτες τηςκυβερνητικής αποτελεσµατικότητας και της πολιτικήςσταθερότητας, αποδείχθηκε εξίσου σηµαντική παράµε-τρος στην ερµηνεία των µεταβολών στις αποδόσεις τωνκρατικών οµολόγων.

Αν και απαιτείται περαιτέρω έρευνα για τη διερεύνησητου µηχανισµού µέσω του οποίου οι παράγοντες πουαπεικονίζουν την ποιότητα της διακυβέρνησης σχετί-


7. Η Παγκόσµια Τράπεζα χρησιµοποιεί µια σύνθετη διαδικασία για την κατασκευή των κοµβικών συνιστωσών που συνθέτουν τους WGI

(World Economic Indicators), η οποία βασίζεται στη στατιστική µεθοδολογία των Unobserved Components Model (UCM), ώστε να κατα-

σκευάσει για κάθε χώρα ένα σταθµισµένο µέσο όρο των επιµέρους (διαβαθµισµένων) δεικτών (βλ. http://info.worldbank.org/

governance/wgi/resources.htm ).


ζονται µε τις µεταβολές των spreads, τα αποτελέσµατατης οικονοµετρικής ανάλυσης του παρόντος άρθρουυποδεικνύουν τη θετική επίδραση της καλής διακυβέρ-νησης ως παράγοντα συνδιαµόρφωσης του κόστουςδανεισµού των κρατών.


Alexopoulou, I., Bunda, I., and Ferrando, A. (2009), “Determi-

nants of government bond spreads in new EU countries”, ECB

Working Paper No. 1093.

Alper, E. and Forni, L. (2011), “Public Debt in Advanced

Economies and its Spillover Effects on Long-term Yields”, IMF

Working Paper No. 11/210. Washington DC: International Mon-

etary Fund.

Arslanalp, S. and Tsuda, T. (2012), “Tracking Global Demand

for Advanced Economy Sovereign Debt”, IMF Working Paper

No. 12/137. Washington DC: International Monetary Fund.

Baldacci, E., Gupta, S., and Mati, A. (2008), “Is it (still) mostly

fiscal? Determinants of sovereign spreads in emerging mar-

kets”, IMF Working Paper no. 259. Washington DC: Interna-

tional Monetary Fund.

Baldacci, E. and Kumar, M. (2010), “Fiscal Deficits, Public Debt,

and Sovereign Bond Yields”, IMF Working Paper No. 10/184.

Washington DC: International Monetary Fund.

Beber, A., Brandt, M. W., and Kavajecz, K. A. (2006), “Flight-to-

Quality or Flight-to-Liquidity? Evidence from the Euro-Area

Bond Market”, National Bureau of Economic Research, Working

Paper 12376, July.

Bellas, D., Papaioannou, M. G., and Petrova, I. (2010), “Deter-

minants of Emerging Market Sovereign Bond Spreads”, IMF

Working Paper No. 281. Washington DC: International Mone-

tary Fund.

Bernoth, K, J., von Hagen J., and Schuknecht, L. (2006), “Sov-

ereign Risk Premiums in the European Government Bond Mar-

ket”, SFB/TR 15 Discussion Paper, No. 150.

Caceres, C., Guzzo, V., and Segoviano B. M. (2010), “Sover-

eign Spreads: Global Risk Aversion, Contagion or Fundamen-

tals?”, IMF Working Paper No. 10/120. Washington DC:

International Monetary Fund.

Codogno, L., Favero, C., and Missale, A. (2003), “Yield Spreads

on EMU Government Bonds”, Economic Policy 18, 503-532.

Cottarelli, C. and Jaramillo L. (2012), “Walking Hand in Hand:

Fiscal Policy and Growth in Advanced Economies”, IMF Work-

ing Paper No. 12/137. Washington DC: International Monetary

Fund.

Felipe, J. and Kumar, U. (2011), “Unit Labour Costs in the Eu-

rozone: The Competitiveness Debate Again”, Working Paper

651. Levy Economics Institute of Bard College, New York.

Gerlach, S., Schulz, A., and Wolff, G.B. (2010), “Banking and

sovereign risk in the euro area”, Deutsche Bundesbank, Dis-

cussion Paper Series 1. Economic Studies, no. 9.

Gibson, D. H., Hall, S. G., and Tavlas, G. S. (2011), “The Greek

Financial Crisis: Growing Imbalances and Sovereign Spreads”,

Working Paper, Bank of Greece, Athens, March.

Gros D. and Mayer T. (2010), “How to deal with sovereign de-

fault in Europe: Create the European Monetary Fund now!”,

CEPS Policy Brief, No.202, 17 May.

Haugh, D., Ollivaud P., and Turner, D. (2009), “What Drives

Sovereign Risk Premiums? An Analysis of Recent Evidence

from the Euro Area”,OECD Economics Department Working

Papers No. 718.

International Monetary Fund (2012), Fiscal Monitor. Balancing

Fiscal Policy Risks. World Economic and Financial Surveys,

April 2012. Washington DC: International Monetary Fund.

Kaufmann, D., Kraay, A., and Mastruzzi, M. (2010), “The World-

wide Governance Indicators: Methodology and Analytical Is-

sues”. World Bank Policy Research Working Paper No. 5430.

Laubach, T. (2009), “New Evidence on the Interest Rate Effects

of Budget Deficits and Debt,” Journal of European Economic

Association, 7: pp. 858–85.

Longstaff, F.A., Pan, J., Pedersen, L.H., and Singleton, K.J.

(2007), “How Sovereign Is Sovereign Credit Risk?”, National Bu-

reau of Economic Research, Working Paper 13658, December.

Min, H.G. (1998), “Determinants of Emerging Market Bond

Spread: Do Economic Fundamentals Matter?”. World Bank Pol-

icy Research, Working Paper No. 1899.

Mody, A. (2009), “From Bear Stearns to Anglo Irish: “How Eu-

rozone Sovereign Spreads Related to Financial Sector Vulner-

ability”, IMF Working Paper, 09/108. Washington DC: Inter-

national Monetary Fund.

Μονογυιός Γιάννης (2011), “Εµπειρική διερεύνηση της σχέσης

µεταξύ του Spread των Κρατικών τίτλων και του Χρηµατιστη-

ρίου Αξιών. Η περίπτωση της Ελλάδας”, Οικονοµικές Εξελίξεις

Τεύχος 15, Ιούνιος 2011, KEΠE (και στα αγγλικά στο

http://www.kepe.gr ).

Moser, C. (2007), “The Impact of Political Risk on Sovereign

Bond Spreads. Evidence from Latin America”. Manuscript, Uni-

versity of Mainz.

Sgherri, S. and Zoli, E. (2009), “Euro Area Sovereign Risk Dur-

ing the Crisis”, IMF Working Paper No. 09/222. Washington DC:

International Monetary Fund.

Schuknecht, L., J. von Hagen J., and Wolswijk, G. (2009), “Gov-

ernment Risk Premiums in the Bond Market: EMU and Canada”,

European Journal of Political Economy 25, pp. 371-384.

von Hagen, J., Schuknecht, L., and Wolswijk, G. (2009), “Euro-

pean government bond spreads in the current crisis”, στο

http://www.voxeu.org , 21 December 2009.

von Hagen, J., Schuknecht, L., and Wolswijk, G. (2011), “Gov-

ernment Bond Risk Premiums in the EU Revisited: The Impact

of the Financial Crisis”, European Journal of Political Economy

27: 36-43.

Zilinsky J. (2009), “What determines borrowing costs of EU

countries?”, Working Paper 4/2009, National Bank of Slovakia.



Η εισαγόµενη συνιστώσα της κατανάλωσης και των εξαγωγώνστην Ελλάδα: Κλαδική ανάλυση και προοπτικές ανάπτυξης µέσω της υποκατάστασης εισαγωγών

Έρση Αθανασίου*, Αικατερίνη Τσούµα**

1. Εισαγωγή

Σε µία ανοιχτή οικονοµία, µέρος των ενδιάµεσων αγα-θών και υπηρεσιών που χρησιµοποιούνται στην παρα-γωγική διαδικασία προέρχεται από εισαγωγές. Επι-πλέον µέρος της ζήτησης για τελικά προ#όντα και υπη-ρεσίες καλύπτεται από εισαγωγές. Η διαδικασία αυτήσυνεπάγεται µία “διαρροή” ζήτησης προς το εξωτε-ρικό, η οικονοµική σηµασία της οποίας ποικίλλει ανά-λογα µε το µέγεθος της διαρροής και το κατά πόσοναυτή συνοδεύεται από ελλείµµατα στο εξωτερικό ισο-ζύγιο. Η παρατήρηση, για παράδειγµα, µίας παρατετα-µένης και σηµαντικής σε µέγεθος διαρροής, σε συν-δυασµό µε διευρυµένα εξωτερικά ελλείµµατα, συνιστάένδειξη σοβαρών προβληµάτων στη λειτουργία της οι-κονοµίας και την ανταγωνιστικότητα, καθώς παραπέµ-πει στην ύπαρξη έντονης εισαγωγικής διείσδυσης µεπαράλληλη αδυναµία αντιστάθµισής της από αυξηµέ-νες εξαγωγές. Ακόµη, µία σηµαντική διαρροή µπορεί νασυνεπάγεται αδυναµία µετουσίωσης µίας αύξησης τηςζήτησης σε ανάλογη αύξηση του προ#όντος, αλλά καιαυξηµένη εξάρτηση των τιµών στην εγχώρια αγορά απότις τιµές στο εξωτερικό, µε συνέπεια την ακαµψία τωντιµών ακόµα και υπό συνθήκες εσωτερικής υποτίµησης.

Το µέγεθος της διαρροής ζήτησης προς το εξωτερικόδιαµέσου των εισαγωγών ενδιάµεσων και τελικών προ-#όντων και υπηρεσιών αντανακλάται στην “εισαγόµενησυνιστώσα” (import content) ή αλλιώς την αναλογία τωνεισαγόµενων αγαθών και υπηρεσιών που ενσωµατώνε-ται στην αξία της εγχώριας ζήτησης και των εξαγωγών.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, και µε δεδοµένο το ιστο-ρικό υψηλών ελλειµµάτων στο εξωτερικό ισοζύγιο, οπροσδιορισµός της εισαγόµενης συνιστώσας συνολικάκαι κατά κλάδο δραστηριότητας παρουσιάζει ιδιαίτεροενδιαφέρον. Αυτό προκύπτει αφενός διότι µπορεί νασυµβάλλει στην αποτύπωση του δοµικού-ανταγωνιστι-κού προβλήµατος της οικονοµίας και αφετέρου, πολύπερισσότερο επειδή δύναται να καταδείξει τη δυνατό-

τητα αύ ξησης της παραγωγής µέσω της υποκατάστα-σης εισαγωγών σε συγκεκριµένους κλάδους δραστη-ριότητας. Η υποκατάσταση εισαγόµενων προ#όντωνµπορεί να δηµιουργήσει ανάπτυξη χωρίς να απαιτείταιαύξηση της ζήτησης ή ακόµα και υπό συνθήκες όπου ηζήτηση είναι σε κάµψη, µέσω της κάλυψης τµήµατοςτης υπάρχουσας ζήτησης από εγχώριες πηγές. Η προ-οπτική αυτή αποκτά ιδιαίτερη σηµασία στην τρέχουσασυγκυρία, όπου η εγχώρια ζήτηση υποχωρεί.

Με βάση το ως άνω σκεπτικό, στο παρόν άρθρο υπο-λογίζεται η εισαγόµενη συνιστώσα για την περίπτωσητης ελληνικής οικονοµίας, αφενός για την ιδιωτική κα-τανάλωση, η οποία διαχρονικά αποτελεί τη σηµαντικό-τερη συνιστώσα της εγχώριας ζήτησης από την άποψητου µεγέθους της συµβολής της στο ΑΕΠ, και αφετέ-ρου για τις εξαγωγές. Ιδιαίτερη συνεισφορά της εργα-σίας συνιστά το γεγονός ότι η εκτίµηση της εισαγό-µενης συνιστώσας διενεργείται κατά κλάδο παραγω-γής, επιτρέποντας έτσι τον προσδιορισµό δραστηριο-τήτων µε συγκριτικά υψηλή διαρροή ζήτησης στο εξω-τερικό και κατ’ επέκταση τον εντοπισµό κλάδων που εµ-φανίζουν δυνατότητες ανάπτυξης µέσω της υποκατά-στασης εισαγωγών.

Από απόψεως µεθοδολογίας, η εκτίµηση της εισαγόµε-νης συνιστώσας στο άρθρο ακολουθεί τα σχετικά πρό-τυπα που υιοθετούνται και από τον ΟΟΣΑ, ενώ όσοναφορά τα στοιχεία που χρησιµοποιούνται για τους υπο-λογισµούς, το άρθρο αξιοποιεί για το σκοπό αυτό γιαπρώτη φορά τους πλέον πρόσφατους Πίνακες Εισ-ροών-Εκροών (Input-Output Tables) για την ελληνική οι-κονοµία (έτη 2005, 2008 και 2010) σε επίπεδο 64 κλά-δων. Οι Πίνακες Εισροών-Εκροών περιέχουν πλούσιαπληροφόρηση για τις ροές αγαθών και υπηρεσιών µε-ταξύ των κλάδων στην Ελλάδα και µεταξύ της Ελλάδαςκαι του εξωτερικού και λόγω της συνεπαγόµενης πολυ-πλοκότητας υπολογισµού τους δηµοσιεύονται πάντοτεµε κάποια χρονική υστέρηση (π.χ. ο πίνακας για το 2010έγινε διαθέσιµος στα µέσα του 2012).

2. Μεθοδολογία

Η “εισαγόµενη συνιστώσα”, ή αλλιώς η αναλογία τωνεισαγόµενων αγαθών και υπηρεσιών που ενσωµατώνε-ται στην αξία της ζήτησης, συντίθεται αφενός από τηλεγόµενη “έµµεση εισαγόµενη συνιστώσα”, δηλαδή τηναναλογία των εισαγόµενων εισροών αγαθών και υπηρε-σιών που ενσωµατώνεται στην αξία της εγχώριας πα-ραγωγής και αφετέρου τη λεγόµενη “άµεση εισαγό-µενη συνιστώσα”, δηλαδή την αναλογία των εισαγόµε-νων αγαθών και υπηρεσιών στις τελικές χρήσεις (κατα-νάλωση, εξαγωγές, κλπ.). Η έµµεση εισαγόµενη συνι-


* Ερευνήτρια, Κέντρο Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών.

** Ερευνήτρια, Κέντρο Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών.

3_EIDIKA_athanas_tsouma__new:Layout 1 14/2/2013 10:10 µ Page 74

στώσα αντανακλά ουσιαστικά τη διαρροή ζήτησηςπρος το εξωτερικό λόγω της χρήσης εισαγόµενων πρώ-των υλών και ενδιάµεσων αγαθών και υπηρεσιών στηνπαραγωγική διαδικασία, ενώ η άµεση εισαγόµενη συνι-στώσα αντικατοπτρίζει τη διαρροή ζήτησης λόγω π.χ.της κατανάλωσης έτοιµων εισαγόµενων προ#όντων ήτης απευθείας εξαγωγής αγαθών που έχουν εισαχθεί.

Ο υπολογισµός της έµµεσης εισαγόµενης συνιστώσαςµίας οικονοµίας για ένα δεδοµένο έτος γίνεται στηβάση του Πίνακα Εισροών-Εκροών της οικονοµίας γιατο έτος αυτό. Ο Πίνακας Εισροών-Εκροών διαθέτει µίασειρά και µία στήλη για κάθε κλάδο οικονοµικής δρα-στηριότητας, και απεικονίζει για κάθε ζεύγος κλάδωντις µεταξύ τους ροές αγαθών και υπηρεσιών. Tο στοι-χείο της σειράς i και στήλης j ενός Πίνακα Εισροών-Εκροών δίδει την αξία των προ#όντων του κλάδου i πουχρησιµοποιήθηκαν ως εισροές στην παραγωγή τωνπρο#όντων του κλάδου j. Όσο µεγαλύτερο είναι το επί-πεδο κλαδικής ανάλυσης ενός Πίνακα Εισροών-Εκροών(δηλαδή όσο µεγαλύτερος είναι ο αριθµός n των κλά-δων στους οποίους διαιρεί την παραγωγή), τόσο πιοοµοιογενής είναι η δοµή των εισροών για κάθε έναναπό τους επιµέρους κλάδους και εποµένως τόσο ακρι-βέστερη είναι και η εκτίµηση της έµµεσης εισαγόµενηςσυνιστώσας κάθε κλάδου. Για την περίπτωση της Ελ-λάδας, συγκρίσιµοι Πίνακες Εισροών είναι διαθέσιµοιγια τα έτη 2005, 2008 και 2010 σε επίπεδο 64 κλάδων.Αυτό το επίπεδο ανάλυσης επιτρέπει µία αρκετά ρεα-λιστική εκτίµηση της έµµεσης εισαγόµενης συνιστώσαςκατά κλάδο για τα έτη αυτά, στη βάση των υποθέσεωνότι (α) οι κλάδοι είναι οµοιογενείς ως προς τη δοµή τωνεισροών τους και (β) στην παραγωγική διαδικασία τωνεισαγόµενων στην Ελλάδα εισροών δεν χρησιµοποιού -νται ελληνικά προ#όντα και υπηρεσίες.

Σύµφωνα µε τη µεθοδολογία που υιοθετείται στη βι-βλιογραφία για τον υπολογισµό της εισαγόµενης συνι-στώσας (OECD 2006, 2011· Bravo & Álvarez, 2012), ηέµµεση εισαγόµενη συνιστώσα κατά κλάδο παραγωγήςγια τους n κλάδους µίας οικονοµίας δίδεται από το (1 × n) διάνυσµα:

k´ = z ´ L (1)

όπου z ´ είναι ένα (1 × n) διάνυσµα που αποτυπώνει γιακάθε κλάδο την ενδιάµεση ανάλωση εισαγόµενων προ-#όντων που αντιστοιχεί σε κάθε µονάδα παραγόµενουπρο#όντος του κλάδου, και L είναι ο κατά Leontief(Leontief, 1986) αντίστροφος πίνακας (Leontief inverse)που υπολογίζεται µε βάση τον τύπο:

L = (I – A)–1 (2)

όπου I είναι ένας (n × n) µοναδιαίος πίνακας και A είναιο (n × n) πίνακας µε τους λεγόµενους συντελεστές εισ-ροών (input coefficients ή technical coefficients). Κάθε

στοιχείο aij του πίνακα A αποτυπώνει την ενδιάµεσηανάλωση εγχώριων προ#όντων του κλάδου i που λαµ-βάνει χώρα για την παραγωγή µίας µονάδας προ#όντοςτου κλάδου j.

Όσον αφορά την άµεση εισαγόµενη συνιστώσα κατάκλάδο παραγωγής, αυτή για την περίπτωση της κατα-νάλωσης δίδεται από ένα (1 × n) διάνυσµα, το οποίοαποτυπώνει για κάθε κλάδο την αναλογία της εγχώριαςκατανάλωσης προ#όντων του κλάδου που καλύπτεταιαπό εισαγόµενα τελικά αγαθά και υπηρεσίες. Αντίστοιχα,για την περίπτωση των εξαγωγών η άµεση εισαγόµενησυνιστώσα κατά κλάδο δίδεται από ένα (1 × n) διάνυ-σµα, το οποίο απεικονίζει για κάθε κλάδο την αναλογία τωνεξαγωγών που αφορά σε προ#όντα τα οποία έχουν εισα -χθεί και εξάγονται απευθείας χωρίς κάποια επεξεργασία.

Κάνοντας την υπόθεση ότι η έµµεση εισαγόµενη συνι-στώσα δεν διαφέρει µεταξύ των εγχώριων προ#όντωνπου προορίζονται για κατανάλωση και εκείνων που κα-τευθύνονται προς εξαγωγή, τότε συνολικά για την οικο-νοµία η εισαγόµενη συνιστώσα της κατανάλωσης υπο-λογίζεται µε βάση τον τύπο:

Συνολική εισαγόµενη συνιστώσα της κατανάλωσης =

uCm + k´Cd(3)

u(Cm + Cd)

όπου u είναι ένα διάνυσµα (1 × n) µε όλα του τα στοι-χεία ίσα µε τη µονάδα και Cd και Cm είναι τα (n × 1) δια-νύσµατα των εγχώριων (d) και εισαγόµενων (m) κατα-ναλωτικών αγαθών και υπηρεσιών, αντίστοιχα.

Για την περίπτωση των εξαγωγών, λόγω της συχνά πε-ριορισµένης έκτασης του φαινοµένου της απευθείαςεξαγωγής εισαγόµενων προ#όντων, το µέγεθος τηςσχετικής εισαγόµενης συνιστώσας για το σύνολο τηςοικονοµίας λαµβάνεται συχνά στη βιβλιογραφία για λό-γους απλούστευσης ως ισοδύναµο της αντίστοιχης έµ-µεσης εισαγόµενης συνιστώσας, και συνεπώς υπολογί-ζεται µε βάση τον τύπο:

Eισαγόµενη συνιστώσα των εξαγωγών = k ´Ex

(4)u (Ex)

όπου Ex το (n × 1) διάνυσµα των εξαγωγών αγαθών.Στο παρόν άρθρο όµως, και µε σκοπό την κατά το δυ-νατόν πληρέστερη εκτίµηση της συνολικής εισαγόµε-νης συνιστώσας για τις εξαγωγές, λαµβάνεται υπόψηγια τον υπολογισµό της και η σχετική άµεση συνιστώσακαι εποµένως υιοθετείται ο λεπτοµερέστερος τύπος:

Συνολική εισαγόµενη συνιστώσα των εξαγωγών =

uΕm + k ´Εd(5)

u(Εm + Εd)

όπου Ed και Em είναι τα (n × 1) διανύσµατα των εγχώ-ριας (d) και εισαγόµενης (m) προέλευσης εξαγωγών,αντίστοιχα.



3. H εισαγόµενη συνιστώσα της κατανάλωσης και των εξαγωγών συνολικάκαι κατά κλάδο δραστηριότητας

Για την ανάλυση της συνολικής σηµασίας της εισαγό-µενης συνιστώσας της κατανάλωσης και των εξαγωγώνκαι της συνεπαγόµενης διαρροής ζήτησης για την Ελ-λάδα, στην παρούσα ενότητα υπολογίζονται τα µεγέθητόσο της άµεσης όσο και της έµµεσης εισαγόµενης συ-νιστώσας συνολικά αλλά και στους επιµέρους κλάδους.Όπως προαναφέρθηκε, οι εν λόγω υπολογισµοί βασί-ζονται στους Πίνακες Εισροών-Εκροών για την εγχώριαπαραγωγή και τις εισαγωγές για τα έτη 2005, 2008 και2010, οι οποίοι είναι διαθέσιµοι σε επίπεδο 64 κλάδων/προ#όντων σύµφωνα µε τη Στατιστική Ταξινόµηση τωνΠρο#όντων κατά ∆ραστηριότητα (Statistical Classifica-tion of Products by Activity, CPA). Στην παρούσα κλα-δική ανάλυση και µε στόχο να δοθεί έµφαση σταµεταποιητικά προ#όντα, συµπτύσσονται όλοι οι επιµέ-ρους υποτοµείς για κάθε κύριο κλάδο εκτός του µετα-ποιητικού (CPA_C), µε αποτέλεσµα η ανάλυση ναδιεξάγεται σε επίπεδο 18 κύριων κλάδων1 (CPA_A,CPA_B, και CPA_D έως CPA_U) και 19 επιµέρους κλά-δων της µεταποίησης (CPA_C10-C12 έως CPA_C33).

Από τους υπολογισµούς που διενεργούνται στη βάσητης µεθοδολογίας που παρουσιάστηκε στην Ενότητα 2προκύπτουν τα συνολικά µεγέθη για την εισαγόµενησυνιστώσα της κατανάλωσης και των εξαγωγών και ταεπιµέρους µεγέθη για την έµµεση και την άµεση συνι-στώσα για τα έτη 2005, 2008 και 2010. Όπως διαφαίνε-ται από τα στοιχεία του Πίνακα 1, η συνολική εισαγό-µενη συνιστώσα της κατανάλωσης και των εξαγωγώνείναι αρκετά σηµαντική και κυµαίνεται µέσα σε ένα

εύρος από 22% έως 26% και από 26% έως 30%, αντί-

στοιχα. Και στις δύο περιπτώσεις, η αύξηση που παρα-

τηρείται το 2008 ως προς το 2005 συνοδεύεται από µια

µείωση το 2010, έτος κατά το οποίο η ύφεση στην ελ-

ληνική οικονοµία είχε πάρει σηµαντικές διαστάσεις

(συγκριτικά µε το 2008).

Ειδικότερα για τις εξαγωγές, ιδιαίτερη σηµασία φαίνε-

ται να έχουν τα µεγέθη της έµµεσης συνιστώσας, τα

οποία αντανακλούν το ποσοστό της ενσωµάτωσης ει-

σαγόµενων αγαθών και υπηρεσιών ως ενδιάµεσων εισ-

ροών στην εγχώρια παραγωγή εξαγωγικών προ#όντων.

Η σχετική αναλογία των εισαγωγών που χρησιµοποι-

ήθηκαν στην εγχώρια παραγωγική διαδικασία για τις

εξαγωγές άγγιξε το 27% και το 25,3% στα έτη 2008 και

2010, αντίστοιχα. Μικρό, παράλληλα, διαφαίνεται να εί-

ναι το εύρος της άµεσης εισαγόµενης συνιστώσας των

εξαγωγών, δεδοµένου του ότι είναι χαµηλή η αναλογία

των εισαγόµενων προ#όντων που εξάγονται απευθείας.

Αναφορικά µε την κατανάλωση, τα µεγέθη της έµµεσης

και της άµεσης εισαγόµενης συνιστώσας φαίνεται να

κινούνται σε παρόµοια επίπεδα. Επιπλέον, και στις δύο

περιπτώσεις, και σε αντιστοιχία µε τη συνολική συνι-

στώσα, το υψηλότερο ποσοστό καταγράφεται το έτος

2008 και η καταγραφόµενη αναλογία για το 2010 είναι

χαµηλότερη από εκείνη του 2005. Το τελευταίο στοιχείο

θεωρείται ότι συνδέεται µε το εύρος της ύφεσης που

διήνυε η ελληνική οικονοµία το 2010. Με µια πρώτη

µατιά και στη βάση των συνολικών µεγεθών για την ει-

σαγόµενη συνιστώσα της κατανάλωσης, προκύπτει το

συµπέρασµα µιας αρκετά σηµαντικής αναλογίας τόσο

στην περίπτωση των εισαγωγών για τελική καταναλω-

τική χρήση όσο και σε εκείνη των εισαγωγών που χρη-

1. Από την ανάλυση εξαιρούνται οι κατηγορίες CPA_T (∆ραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών κλπ.) και CPA_U (∆ραστηριότητες

εξωχώριων οργανισµών και φορέων).


ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Συνολική εισαγόµενη συνιστώσα της τελικής καταναλωτικής δαπάνης και των εξαγωγώνγια τα έτη 2005-2008-2010 (%)

Έµµεση εισαγόµενη συνιστώσα της κατανάλωσης 11,3 13,6 10,7

Έµµεση εισαγόµενη συνιστώσα των εξαγωγών 23,6 27,0 25,3

Άµεση εισαγόµενη συνιστώσα της κατανάλωσης 11,9 12,6 11,4

Άµεση εισαγόµενη συνιστώσα των εξαγωγών 2,9 3,5 2,7

Συνολική εισαγόµενη συνιστώσα της κατανάλωσης 23,2 26,2 22,1

Συνολική εισαγόµενη συνιστώσα των εξαγωγών 26,5 30,5 28,0

2005 2008 2010Εισαγόµενη συνιστώσα

Πηγή: Υπολογισµοί των συγγραφέων.


σιµοποιούνται ως εισροές στα ενδιάµεσα στάδια της

παραγωγικής διαδικασίας.

Οι ενδείξεις για τη θεµελιώδη βαρύτητα της εισαγόµε-

νης συνιστώσας της κατανάλωσης και των εξαγωγών

ενισχύονται από την ανάλυση των σχετικών ποσοστών

σε κλαδικό επίπεδο2. Όπως διαφαίνεται στον Πίνακα 2,

ως προς την έµµεση εισαγόµενη συνιστώσα, παρατη-

ρούνται σηµαντικές αναλογίες σε ένα ευρύ φάσµα κλά-

δων που γενικότερα αφορούν στη µεταποίηση, την

ενέργεια, τις κατασκευές και τη µεταφορά και αποθή-

κευση. Στη µεταποίηση ειδικότερα, µεγάλο ρόλο δια-

δραµατίζει η εισαγόµενη συνιστώσα σε κατηγορίες

όπως ενδεικτικά (α) οι πρώτες ύλες και τα σχετικά προ-

#όντα (βασικά µέταλλα 44,7% το 2008 και 30,6% το

2010, οπτάνθρακας και προ#όντα διύλισης πετρελαίου

59,8% το 2008 και 57,2% το 2010, µεταλλικά προ#όντα

41,6% το 2008 και 32,8% το 2010, προ#όντα από ελα-

στικό και πλαστικές ύλες 35,7% το 2008 και 34,1% το

2010, χηµικές ουσίες 26,9% το 2008 και 28,3% το 2010)

και (β) τα µηχανήµατα και ο εξοπλισµός (ηλεκτρολογι-

κός εξοπλισµός 39,5% το 2008 και 25,3% το 2010, µη-

χανοκίνητα οχήµατα κλπ. 28% το 2008 και 18,6% το

2010, επισκευή και εγκατάσταση µηχανηµάτων και εξο-

πλισµού 28,6% το 2008 και 25,5% το 2010). Παράλληλα,

τα υψηλότερα ποσοστά για την έµµεση εισαγόµενη συ-

νιστώσα παρατηρούνται σχεδόν σε όλες τις ως άνω πε-

ριπτώσεις κατά το έτος 2008, µε την κάµψη που

καταγράφεται στη συνέχεια κατά το έτος ύφεσης 2010

να οδηγεί σε αρκετές περιπτώσεις σε επίπεδα χαµηλό-

τερα από εκείνα του 2005.

Από τα παραπάνω στοιχεία καθίσταται σαφές ότι τα

σχετικά µεγάλα ποσοστά της έµµεσης εισαγόµενης συ-

νιστώσας εξηγούνται σε µεγάλο βαθµό από την έλ-

λειψη αυτάρκειας της χώρας σε είδη πρώτων υλών και

άλλα ενδιάµεσα προ#όντα, η οποία ενµέρει απορρέει

από το µικρό µέγεθος της ελληνικής οικονοµίας και από

τη διαθεσιµότητα πόρων. Ταυτόχρονα όµως και σε συν-

δυασµό µε τα επίσης µη αµελητέα ποσοστά της έµµε-

σης εισαγόµενης συνιστώσας σε κλάδους όπως τα

έπιπλα, η κλωστοqφαντουργία, και ακόµα και τα τρό-

φιµα και η γεωργία, προκύπτουν σηµαντικές ενδείξεις

για τη διαχρονική εξασθένηση της παραγωγικής βάσης

της χώρας, η οποία έχει οδηγήσει σε σοβαρές ανεπάρ-

κειες. Οι τελευταίες, οδηγώντας τη χώρα σε µεγαλύ-

τερη εξάρτηση από τις εισαγωγές και τις τιµές των

εισαγόµενων αγαθών σε κύρια είδη, την κατέστησαν και

εξακολουθούν να την καθιστούν πιο ευάλωτη, κυρίως

κατά την περίοδο της ύφεσης. Παράλληλα δυσχεραί-νουν το έργο ανασυγκρότησης της οικονοµίας, δεδο-µένου ότι η αναγκαία αποκατάσταση (στο βαθµό πουαυτό καθίσταται εφικτό) αυτών των ανεπαρκειών είναιυποχρεωτικά σταδιακή και απαιτεί ένα µακροχρόνιοχρονικό ορίζοντα. Είναι απαραίτητο να τονισθεί στο ση-µείο αυτό ότι η σπουδαιότητα για την ελληνική οικονο-µία της έµµεσης εισαγόµενης συνιστώσας της εγχώ-ριας παραγωγής γίνεται ξεκάθαρη µόνο µέσω των υπο-λογισµών των επιµέρους ποσοστών της σε κλαδικό επί-πεδο, και δεν συνάγεται απευθείας από τα στοιχεία γιατη έµµεση εισαγόµενη συνιστώσα σε επίπεδο οικονο-µίας. Ιδιαίτερα για την κατανάλωση, καθώς ένα σηµα -ντικό µερίδιο αυτής αντιστοιχεί σε υπηρεσίες, το εύροςτης εισαγόµενης συνιστώσας των οποίων είναι περιο-ρισµένο, το µέγεθος της έµµεσης εισαγόµενης συνι-στώσας για το σύνολο της οικονοµίας αποκρύπτει τησηµαντική διαρροή ζήτησης σε κλάδους εµπορεύσιµωναγαθών όπως αυτοί που προαναφέρθηκαν.

Τα τελευταίο επιχείρηµα φαίνεται ότι ενισχύεται ακόµαπερισσότερο από τα στοιχεία για τα ποσοστά της άµε-σης εισαγόµενης συνιστώσας της κατανάλωσης, ταοποία απεικονίζονται στον Πίνακα 3. Ειδικότερα, παρα-τηρείται ότι εξαιρετικά υψηλές είναι οι σχετικές αναλο-γίες όχι µόνο στις περιπτώσεις κατηγοριών όπως, γιαπαράδειγµα, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές (96,9% το2008 και 97,8% το 2010), τα µηχανοκίνητα οχήµατα κλπ.(94,9% το 2008 και 88,7% το 2010) και ο λοιπός εξοπλι-σµός µεταφορών (97,2% το 2008 και 95,2%, το 2010)λόγω της απουσίας τεχνολογίας και ικανότητας εγχώ-ριας παραγωγής, αλλά και σε σηµαντικούς για την κα-τανάλωση κλάδους εµπορεύσιµων προ#όντων όπουυπάρχουν ευνο#κές προqποθέσεις από απόψεως εµπει-ρίας και παραγωγικών δυνατοτήτων. Τέτοιοι κλάδοιείναι τα τρόφιµα (28,9% το 2008 και 33,5% το 2010), ηκλωστοqφαντουργία µε τα είδη ένδυσης και υπόδησης(69,2% το 2008 και 71,3% το 2010), τα έπιπλα κλπ.(65,2% το 2008 και 68,7% το 2010), αλλά και οι χηµικέςουσίες κλπ. (84% το 2008 και 83,1% το 2010) και τα βα-σικά φαρµακευτικά προ#όντα (68,1% το 2008 και 67,2%το 2010). Στους εν λόγω κλάδους, οι οποίοι είναι σε µε-γαλύτερο βαθµό εκτεθειµένοι στο διεθνή ανταγωνισµό,η χώρα δεν εκµεταλλεύτηκε τις παραγωγικές της δυ-νατότητες και υπέστη διαχρονικά ριζικές απώλειες σεόρους ανταγωνιστικότητας, µε αποτέλεσµα να χάσειµερίδια των σχετιζόµενων αγορών και να αναγκαστεί ναστραφεί, µε αυξανόµενες ανάγκες, σε εισαγωγές πουκατευθύνονται άµεσα στην τελική καταναλωτική δα-


2. Σηµειώνεται ότι από την ανάλυση σε κλαδικό επίπεδο εξαιρείται η άµεση εισαγόµενη συνιστώσα στις εξαγωγές λόγω των συγκριτικά

µικρών σχετικών αναλογιών. Επίσης γίνεται η υπόθεση ότι η έµµεση εισαγόµενη συνιστώσα της εγχώριας παραγωγής είναι η ίδια για τις

εγχώριες χρήσεις (κατανάλωση και επένδυση) και τις εξαγωγές.


ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Έµµεση εισαγόµενη συνιστώσα κατά κλάδο για τα έτη 2005-2008-2010 (%)

CPA_Α (Α01-Α03) Γεωργία, δασοκοµία και αλιεία 11,5 16,5 15,3

CPA_Β Ορυχεία και λατοµεία 15,4 18,5 16,5

CPA_C10-C12 Τρόφιµα, ποτά και καπνός 16,7 21,8 16,8

CPA_C13-C15 Κλωστοqφαντουργία, είδη ένδυσης και δερµάτινα είδη 21,4 22,3 19,4

CPA_C16 Ξύλο και κατασκευή προ#όντων από ξύλο και φελλό, εκτός από 17,6 22,7 18,8έπιπλα - Κατασκευή ειδών καλαθοποιίας και σπαρτοπλεκτικής

CPA_C17 Χαρτί και είδη χαρτιού 26,2 27,4 24,3

CPA_C18 Εκτυπώσεις και αναπαραγωγή προεγγεγραµµένων µέσων 18,1 19,5 16,7

CPA_C19 Οπτάνθρακας και προ#όντα διύλισης πετρελαίου 53,2 59,8 57,2

CPA_C20 Χηµικές ουσίες και προ#όντα 35,6 26,9 28,3

CPA_C21 Βασικά φαρµακευτικά προ#όντα και φαρµακευτικά σκευάσµατα 33,5 24,6 22,0

CPA_C22 Προ#όντα από ελαστικό (καουτσούκ) και πλαστικές ύλες 32,9 35,7 34,1

CPA_C23 Άλλα µη µεταλλικά ορυκτά προ#όντα 24,0 23,8 22,2

CPA_C24 Βασικά µέταλλα 39,3 44,7 30,6

CPA_C25 Μεταλλικά προ#όντα, µε εξαίρεση τα µηχανήµατα 31,3 41,6 32,8και τα είδη εξοπλισµού

CPA_C26 Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ηλεκτρονικά και οπτικά προ#όντα 18,7 27,2 16,5

CPA_C27 Ηλεκτρολογικός εξοπλισµός 29,5 39,5 25,3

CPA_C28 Μηχανήµατα και είδη εξοπλισµού π.δ.κ.α. 27,6 30,2 21,4

CPA_C29 Μηχανοκίνητα οχήµατα, ρυµουλκούµενα και 25,5 28,0 18,6

ηµιρυµουλκούµενα οχήµατα

CPA_C30 Λοιπός εξοπλισµός µεταφορών 24,5 22,6 24,2

CPA_C31_C32 Έπιπλα και άλλες µεταποιητικές δραστηριότητες 19,6 23,6 19,1

CPA_C33 Επισκευή και εγκατάσταση µηχανηµάτων και εξοπλισµού 27,2 28,6 25,5

CPA_D35 Ηλεκτρικό ρεύµα, φυσικό αέριο, ατµός και κλιµατισµός 18,8 20,1 21,7

CPA_E (E36-E39) Νερό, επεξεργασία λυµάτων, διαχείριση αποβλήτων 10,7 11,2 9,3και δραστηριότητες εξυγίανσης

CPA_F Κατασκευές 19,3 20,8 17,8

CPA_G(G45-G47) Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευή µηχανοκίνητων οχηµάτων 9,5 12,5 10,8και µοτοσικλετών

CPA_H(H49-H53) Μεταφορά και αποθήκευση 23,9 25,2 25,0

CPA_I ∆ραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος 12,2 16,5 8,3και υπηρεσιών εστίασης

CPA_J(J58-J63) Ενηµέρωση και επικοινωνία 10,2 13,3 10,2

CPA_K(K64-K66) Χρηµατοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες 3,5 5,3 5,6

CPA_L68B ∆ιαχείριση ακίνητης περιουσίας 2,8 2,8 2,8

CPA_M(M69-M75) Επαγγελµατικές, επιστηµονικές και τεχνικές δραστηριότητες 10,5 12,8 13,9

CPA_N(N77-N82) ∆ιοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες 9,4 12,6 12,4

CPA_O84 ∆ηµόσια διοίκηση και άµυνα και υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 8,8 9,4 7,3

CPA_P85 Εκπαίδευση 1,7 4,0 2,4

CPA_Q(Q86-Q88) ∆ραστηριότητες σχετικές µε την ανθρώπινη υγεία 17,6 17,1 23,5και την κοινωνική µέριµνα

CPA_R(R90-R93) Τέχνες, διασκέδαση και ψυχαγωγία 5,1 6,8 5,6

CPA_S(S94-S96) Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών 8,8 10,1 8,9

2005 2008 2010

Κλάδοι Έµµεση εισαγόµενη συνιστώσα

Πηγή: Υπολογισµοί των συγγραφέων µε βάση τους πίνακες εισροών-εκροών από την Eurostat.



ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Άµεση εισαγόµενη συνιστώσα της τελικής καταναλωτικής δαπάνης κατά κλάδο για τα έτη2005-2008-2010 (%)

CPA_Α (Α01-Α03) Γεωργία, δασοκοµία και αλιεία 13,1 16,3 12,4

CPA_Β Ορυχεία και λατοµεία --- --- ---

CPA_C10-C12 Τρόφιµα, ποτά και καπνός 28,1 28,9 33,5

CPA_C13-C15 Κλωστοqφαντουργία, είδη ένδυσης και δερµάτινα είδη 57,4 69,2 71,3

CPA_C16 Ξύλο και κατασκευή προ#όντων από ξύλο και φελλό, εκτός 27,8 30,6 22,6από έπιπλα - Κατασκευή ειδών καλαθοποιίας και σπαρτοπλεκτικής

CPA_C17 Χαρτί και είδη χαρτιού 35,6 30,2 24,4

CPA_C18 Εκτυπώσεις και αναπαραγωγή προεγγεγραµµένων µέσων -0,1 0,0 0,0

CPA_C19 Οπτάνθρακας και προ#όντα διύλισης πετρελαίου 41,0 41,0 32,0

CPA_C20 Χηµικές ουσίες και προ#όντα 83,4 84,0 83,1

CPA_C21 Βασικά φαρµακευτικά προ#όντα και φαρµακευτικά σκευάσµατα 78,9 68,1 67,2

CPA_C22 Προ#όντα από ελαστικό (καουτσούκ) και πλαστικές ύλες 49,7 47,7 47,3

CPA_C23 Άλλα µη µεταλλικά ορυκτά προ#όντα 47,3 48,7 45,9

CPA_C24 Βασικά µέταλλα 33,5 46,0 38,2

CPA_C25 Μεταλλικά προ#όντα, µε εξαίρεση τα µηχανήµατα 44,2 39,5 22,6και τα είδη εξοπλισµού

CPA_C26 Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ηλεκτρονικά και οπτικά προ#όντα 94,8 96,9 97,8

CPA_C27 Ηλεκτρολογικός εξοπλισµός 72,2 78,6 77,0

CPA_C28 Μηχανήµατα και είδη εξοπλισµού π.δ.κ.α. 93,4 83,9 84,2

CPA_C29 Μηχανοκίνητα οχήµατα, ρυµουλκούµενα και 96,3 94,9 88,7ηµιρυµουλκούµενα οχήµατα

CPA_C30 Λοιπός εξοπλισµός µεταφορών 98,6 97,2 95,2

CPA_C31_C32 Έπιπλα και άλλες µεταποιητικές δραστηριότητες 61,9 65,2 68,7

CPA_C33 Επισκευή και εγκατάσταση µηχανηµάτων και εξοπλισµού 0,0 0,0 0,0

CPA_D35 Ηλεκτρικό ρεύµα, φυσικό αέριο, ατµός και κλιµατισµός 2,6 10,0 10,0

CPA_E (E36-E39) Νερό, επεξεργασία λυµάτων, διαχείριση αποβλήτων 13,6 21,8 14,4και δραστηριότητες εξυγίανσης

CPA_F Κατασκευές 0,3 0,6 0,9

CPA_G(G45-G47) Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευή µηχανοκίνητων 1,5 1,5 0,0οχηµάτων και µοτοσικλετών

CPA_H(H49-H53) Μεταφορά και αποθήκευση 8,0 9,0 7,5

CPA_I ∆ραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος -1,0 -1,3 -1,2και υπηρεσιών εστίασης

CPA_J(J58-J63) Ενηµέρωση και επικοινωνία 8,6 11,4 8,0

CPA_K(K64-K66) Χρηµατοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες 9,1 14,5 18,7

CPA_L68B ∆ιαχείριση ακίνητης περιουσίας 0,0 0,0 0,0

CPA_M(M69-M75) Επαγγελµατικές, επιστηµονικές και τεχνικές δραστηριότητες 9,7 15,4 5,2

CPA_N(N77-N82) ∆ιοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες -2,1 -0,5 0,2

CPA_O84 ∆ηµόσια διοίκηση και άµυνα και υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 0,0 0,0 0,0

CPA_P85 Εκπαίδευση 0,0 0,1 0,0

CPA_Q(Q86-Q88) ∆ραστηριότητες σχετικές µε την ανθρώπινη υγεία 0,1 0,2 0,1και την κοινωνική µέριµνα

CPA_R(R90-R93) Τέχνες, διασκέδαση και ψυχαγωγία -1,0 1,0 0,1

CPA_S(S94-S96) Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών 0,2 0,4 0,5

2005 2008 2010

Κλάδοι Άµεση εισαγόµενη συνιστώσα της τελικής καταναλωτικής δαπάνης

Πηγή: Υπολογισµοί των συγγραφέων µε βάση τους πίνακες εισροών-εκροών από την Eurostat.



πάνη. Η εξέχουσα σηµασία των υψηλών αναλογιών τηςάµεσης εισαγόµενης συνιστώσας της κατανάλωσης, πουγίνεται ιδιαίτερα σαφής από την ανάλυση σε επίπεδοκλάδων και όχι µέσω του υπολογισµού του συνόλου τηςσχετικής συνιστώσας, αποκτά επιπλέον σηµαίνουσεςδιαστάσεις εξαιτίας του ότι σχετίζεται και µε κλάδους οιοποίοι αφορούν αναγκαία και µη διαρκή καταναλωτικάαγαθά και αντανακλούν ένα πολύ µεγάλο ποσοστό τηςσυνολικής εγχώριας καταναλωτικής δαπάνης. Η εξάρ-τηση και σε αυτούς τους κλάδους από τις εισαγωγές γιαάµεση καταναλωτική δαπάνη συνεπάγεται και την αδυ-ναµία άσκησης άµεσης επιρροής στα επίπεδα των τιµώνκαθώς και τη διαρροή σηµαντικού τµήµατος των εσόδωναπό τη δαπάνη αυτή στο εξωτερικό. Σε κάθε περίπτωσηπροκύπτει και το ερώτηµα ποια είναι η “πραγµατική”συµβολή, τόσο στο παρελθόν όσο και στη µελλοντικήπερίοδο, της εγχώριας καταναλωτικής δαπάνης στουςθετικούς ρυθµούς µεγέθυνσης, δεδοµένης της σηµαντι-κής αυτής διαρροής ζήτησης και εσόδων, και κατ’ επέ-κταση ποιο είναι το τµήµα της τελικής καταναλωτικήςδαπάνης που µετουσιώνεται σε προ#όν.

Σηµειώνεται, τέλος, ότι σε αρκετές από τις περιπτώσειςτων κλάδων αυτών, η άµεση εισαγόµενη συνιστώσα εµ-φανίζεται να αυξάνεται µεταξύ των ετών 2008 και 2010,κάτι που δεν διακρίνεται από το µέγεθος της συνολικήςάµεσης εισαγόµενης συνιστώσας. Με άλλα λόγια, καιπαρά την πτώση της εγχώριας καταναλωτικής δαπάνηςλόγω της οικονοµικής κρίσης στην Ελλάδα το 2010, ηµέχρι τότε ισχύουσα σηµαντική διαρροή ζήτησης φαί-νεται να ενισχύεται περαιτέρω. Αυτό το στοιχείο δύνα-ται να συνδέεται µε την αδυναµία διατήρησης των έστωκαι περιορισµένων µεριδίων αγοράς σε κλάδους τηςµεταποίησης εξαιτίας των επιδεινούµενων συνθηκώνστην οικονοµία. Σε κάθε περίπτωση όµως, συνεπάγεταιότι ακόµα και κατά την περίοδο κρίσης όπου η χώραήρθε αντιµέτωπη µε τις ελλείψεις στον παραγωγικότοµέα και τα υψηλά ελλείµµατα του εξωτερικού ισοζυ-γίου, η διαχρονική αύξηση των παραγωγικών ανεπαρ-κειών οδήγησε στην ενίσχυση της εξάρτησης από τιςεισαγωγές. Το συµπέρασµα αυτό δύναται να παίξει κρί-σιµο ρόλο στο σχεδιασµό και επαναπροσδιορισµό τουµοντέλου ανάπτυξης και κατά την περίοδο ανάκαµψηςτης ελληνικής οικονοµίας.

4. ∆υνατότητες υποκατάστασης εισαγωγώνκαι προοπτικές ανάπτυξης

Τα ευρήµατα της προηγούµενης ενότητας αναφορικάµε τη µεγάλη διαρροή ζήτησης προς το εξωτερικό, ιδι-αίτερα σε κλάδους εκτεθειµένους στο διεθνή ανταγω-νισµό, καθιστούν σαφές ότι οι ανεπάρκειες στην εγ-χώρια παραγωγή δεν προκύπτουν σε όλες τις περιπτώ-

σεις από θεµελιώδη αδυναµία της ελληνικής οικονοµίαςνα παράγει αγαθά και υπηρεσίες, παρά αντανακλούντην έλλειψη ανταγωνιστικότητας της χώρας ακόµα καισε κλάδους στους οποίους υπάρχουν παραγωγικές δυ-νατότητες και τεχνογνωσία.

Τα παραπάνω συνεπάγονται την ύπαρξη σηµαντικώνπεριθωρίων ανάπτυξης µέσω της υποκατάστασης εισα-γωγών από εγχωρίως παραγόµενα προ#όντα. Η υποκα-τάσταση δύναται να δηµιουργήσει ανάπτυξη χωρίς νααπαιτείται αύξηση της ζήτησης, αλλά µέσω της κάλυ-ψης της υπάρχουσας ζήτησης από εγχώριες πηγές. Γιαπαράδειγµα στην περίπτωση της κατανάλωσης, η οποίαστην παρούσα χρονική συγκυρία δεν αναµένεται να ενι-σχυθεί άµεσα, είναι εφικτό µε την αντικατάσταση εισα-γόµενων προ#όντων από εγχωρίως παραγόµενα ναδιοχετευθεί η υπάρχουσα ζήτηση για καταναλωτικάπρο#όντα προς ενίσχυση της εγχώριας παραγωγής.Αυτό θα έχει πολλαπλά θετικά αποτελέσµατα, όπως:

• τη µείωση της διαρροής της δαπάνης για κατανά-λωση στο εξωτερικό, και την παραµονή των σχετι-κών πόρων στην εγχώρια οικονοµία, µε αποτέλεσµατην ενίσχυση σε δεύτερο επίπεδο και της επενδυ-τικής δραστηριότητας,

• την άµεση δηµιουργία νέων θέσεων απασχόλησης,ιδιαίτερα επειδή ορισµένοι από τους κλάδους µε δυ-νατότητες υποκατάστασης εισαγωγών χαρακτηρί-ζονται από σχετικά υψηλή ένταση εργασίας,

• τη βελτίωση του εξωτερικού ισοζυγίου,• τη µείωση του βαθµού µετακύλισης των µεταβολών

των τιµών των εισαγόµενων αγαθών στις εγχώριεςτιµές καταναλωτή, και την µη παρεµπόδιση, έτσι,της διαδικασίας εσωτερικής υποτίµησης και, τέλος,

• την περαιτέρω συµβολή στην ανάπτυξη και µέσωπολλαπλασιαστικών επιδράσεων.

Είναι σηµαντικό να επισηµανθεί ότι, στην περίπτωσητης Ελλάδας, οι δυνατότητες επίτευξης των ως άνωαποτελεσµάτων µέσω της υποκατάστασης εισαγωγώνενισχύονται από το γεγονός ότι η υποκατάσταση δενπροqποθέτει απαραίτητα την παραγωγή καινοτόµωνπρο#όντων, αλλά αντιθέτως την ανάταξη παραγωγικώνδραστηριοτήτων στις οποίες υπάρχει σωρευµένη εµ-πειρία από το σχετικά πρόσφατο παρελθόν και για τιςοποίες είναι εποµένως ευκολότερη η αποκατάστασητου παραγωγικού ιστού που διερράγη λόγω της κάµ-ψης της ανταγωνιστικότητας. Επιπλέον, αξίζει να ση-µειωθεί ότι προς την επίτευξη ενός σηµαντικού βαθµούυποκατάστασης, όχι για να µεταβεί η χώρα σε καθε-στώς αυτάρκειας, αλλά για να ανακτήσει µέρος του χα-µένου εδάφους κινούµενη προς µια βιώσιµη ισορροπίαµεταξύ του τι εισάγει και του τι µπορεί να εξάγει, συν-τρέχουν κατά την παρούσα συγκυρία και µία σειρά πα-ράγοντες που κινούνται προς ευνο#κή κατεύθυνση.



Πρώτος και σηµαντικότερος παράγοντας είναι η αύ-ξηση της ανταγωνιστικότητας µέσω της µείωσης τουκόστους εργασίας και της προόδου των διαρθρωτικώναλλαγών. Τα µέχρι στιγµής διαθέσιµα στοιχεία και οιεκτιµήσεις των διεθνών οργανισµών αντανακλούν ήδηµία τάση βελτίωσης στην ανταγωνιστικότητα. Εντούτοις,προκειµένου να αρχίσουν να εκδηλώνονται τα αποτελέ-σµατά της βελτίωσης αυτής στην παραγωγή µε ουσιώ-δεις τρόπους, είναι κρίσιµο να συνεχιστούν οι προσπά-θειες ωσότου ανακτηθούν οι απώλειες ανταγωνιστικότη-τας από την ένταξη της χώρας στο ευρώ και ύστερα3.

Ο δεύτερος ευνο#κός παράγοντας αφορά στα πλεονε-κτήµατα που απολαµβάνει η εγχώρια παραγωγή λόγωµικρότερων χιλιοµετρικών αποστάσεων και συνεπώςχαµηλότερου µεταφορικού κόστους σε σχέση µε τα ει-σαγόµενα, ή και λόγω χαµηλότερου χρηµατοοικονοµι-κού (ασφάλιστρα, χρηµατοοικονοµικές επιβαρύνσεις,κλπ.) και συναλλακτικού κόστους (διαφήµιση, επικοινω-νία, νοµικές υπηρεσίες, κλπ.). Είναι ενδεχοµένως ση-µαντικό το γεγονός ότι τα πλεονεκτήµατα αυτά έναντιτων ξένων ανταγωνιστών µπορεί να ενισχυθούν από τιςµεταβολές των συσχετισµών κόστους που προκαλού -νται από τις εγχώριες µειώσεις στις αµοιβές της εργα-σίας και τις διαρθρωτικές αλλαγές.

Ένας επιπλέον παράγοντας είναι η µεταβαλλόµενηστάση του Έλληνα αγοραστή έναντι του εγχώριου πα-ραγωγού. Κάτω από την ασφυκτική πίεση των δυσµε-νών οικονοµικών εξελίξεων, η συχνή προτίµηση γιαξένα προ#όντα δύναται να αναστραφεί. Στον εγχώριοκαταναλωτή, ο οποίος όλο και περισσότερο αντιλαµβά-νεται τις συνέπειες της ανισορροπίας που έχει δηµιουρ-γηθεί, καθώς τα εισαγόµενα εκτοπίζουν τα εγχώριαακόµη και σε είδη που η χώρα έχει όλες τις δυνατότη-τες να παράγει, γίνεται σε όλο και µεγαλύτερο βαθµόσυνείδηση ότι πρέπει να υποστηριχθεί η εγχώρια πα-ραγωγή, αφού τα χρήµατα που δαπανά κανείς για τηναγορά εγχωρίων προ#όντων κατά κάποιο τρόπο επι-στρέφουν σε αυτόν και δεν διαρρέουν στο εξωτερικό.

Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ότι η υποκατά-σταση εισαγωγών αποτελεί διαδικασία που µπορεί ναεξελίσσεται παράλληλα µε την ενίσχυση των εξαγωγών,µε τις δύο διαδικασίες, µάλιστα, να ενδυναµώνουν η µίατην άλλη, καθώς, για παράδειγµα, µια νέα µονάδα πουξεκινάει να παράγει προ#όντα για την εγχώρια αγοράµπορεί να µετεξελιχθεί σε εξαγωγική. Επιπλέον, η υπο-

κατάσταση εισαγόµενων ενδιάµεσων προ#όντων στηνπαραγωγική διαδικασία δύναται να διευρύνει την πραγ-µατική συνεισφορά µίας αύξησης των εξαγωγών στοΑΕΠ, λόγω της συνεπαγόµενης διαρροής µικρότερουτµήµατος της αύξησης αυτής στο εξωτερικό. Η αρµο-νία του δίπτυχου εξαγωγών-υποκατάστασης εισαγω-γών ενισχύεται και από το γεγονός ότι σε εγχώριοεπίπεδο οι συνθήκες που ευνοούν την εξαγωγική δρα-στηριότητα ευνοούν παράλληλα και την υποκατάσταση.Συγκεκριµένα, η αύξηση της ανταγωνιστικότητας τείνεινα συµβάλλει στην αύξηση της ζήτησης για εγχώριαπρο#όντα τόσο στο εσωτερικό όσο και διεθνώς. Τηστιγµή µάλιστα που στην ελληνική οικονοµία συντε-λούνται στην παρούσα συγκυρία σηµαντικές µεταρρυθ-µίσεις προς κατευθύνσεις που ευνοούν την ανταγω-νιστικότητα, συντρέχουν πλέον σε σηµαντικό βαθµό οιαπαραίτητες προqποθέσεις για την προώθηση της ανά-πτυξης µέσω του συνδυασµού υποκατάστασης εισαγω-γών και αύξησης των εξαγωγών.

Τέλος, τα ανωτέρω υπογραµµίζουν τη σηµασία στόχευ-σης των δράσεων πολιτικής προς τη διοχέτευση οικο-νοµικών πόρων και ρευστότητας σε κλάδους µε προο-πτική για αύξηση της παραγωγής, της υποκατάστασηςεισαγωγών και αύξησης των εξαγωγών. Καθώς η ενί-σχυση του τραπεζικού συστήµατος και η αποκατά-σταση της ρευστότητας θα καταστήσει εφικτή τη διά-θεση σηµαντικών πόρων για τη χρηµατοδότηση των µι-κροµεσαίων επιχειρήσεων, είναι σηµαντικό να δοθεί έµ-φαση στην ενδυνάµωση των διεθνώς εµπορεύσιµωνκλάδων της οικονοµίας.


Bravo, A. C. and Álvarez, M. T. (2012), “The import content of

the industrial sectors in Spain”, Banko De España Economic

Bulletin, April, 81–92.

Hummels, D., Ishii, J. and Yi, K. M. (2001), “The nature and

growth of vertical specialization in world trade”, Journal of In-

ternational Economics 54(1), 75–96.

Leontief, Wassily W. (1986), Input-Output Economics. 2nd ed.,

New York: Oxford University Press.

OECD (2011), Science, Technology and Industry Scoreboard:

Import Content of Exports.

OECD (2006), Import Content of Exports.

Σκούντζος, Θ. (1975), ∆ιακλαδικαί σχέσεις της Ελληνικής Οικο-

νοµίας, ΚΕΠΕ, Αθήνα.

3. Η µείωση του κοστολογίου µιας εγχώριας παραγωγικής µονάδας σε σχέση µε τους αλλοδαπούς ανταγωνιστές της καθώς βελτιώνεται

η ανταγωνιστικότητα δεν ωφελεί, εφόσον το εγχώριο κόστος εξακολουθεί να είναι συγκριτικά υψηλότερο. Παραγωγικές πρωτοβουλίες

λαµβάνονται µόνον όταν το κοστολόγιο της εγχώριας µονάδας καταστεί χαµηλότερο από εκείνο των ξένων ανταγωνιστών της. Βελτιώσεις

στην ανταγωνιστικότητα που υστερούν σε σχέση µε το κρίσιµο µέγεθος λίγο ωφελούν και το αντίστοιχο οικονοµικό και κοινωνικό κόστος

για την επίτευξή τους λίγο µόνο µπορεί να καρποφορήσει.



Οι προποθέσεις για τη βιωσιµότητατου ελληνικού χρέους και την επιτυχία του χρηµατοδοτικού προγράµµατος

Nικόλαος Γεωργικόπουλος*, Εµµανουήλ Χατζάκης**, Guillermo Nielsen***

και José Barrionuevo****

Το νέο έτος έφερε ανάµεικτα συναισθήµατα στους Έλ-ληνες πολίτες. Η ικανοποίηση και η ανακούφιση κυριάρ-χησε αµέσως µετά την πρόσφατη απόφαση του Euro-group τον προηγούµενο ∆εκέµβριο σχετικά µε την απο-δέσµευση του συνολικού ποσού των €49,1 δισ. έως τοτέλος Μαρτίου 2013 (καθώς και επιπλέον ποσού €3,4δισ. από το ∆ΝΤ). Ένα πράγµατι µεγάλο ποσό πουοφείλεται κυρίως στις προηγούµενες τρεις καθυστε-ρούµενες δόσεις του συµφωνηθέντος προγράµµατοςχρηµατοδότησης της ελληνικής οικονοµίας τον Μάρτιοτου 2012, καθώς και τα αναγκαία συµπληρωµατικά κε-φάλαια για την επιτυχή ολοκλήρωση του προγράµµα-τος επαναγοράς των ελληνικών οµολόγων.

Αναµφίβολα, σήµερα διακρίνεται µια συγκρατηµένη αι-σιοδοξία στους πολίτες για την πορεία της ελληνικήςοικονοµίας και το µέλλον της Ελλάδας στην Ευρωζώνη,αλλά ταυτόχρονα διακατέχονται από συναισθήµατααγανάκτησης και θυµού για τα αίτια αποτυχίας των ελ-ληνικών προγραµµάτων.

Γιατί όµως µετά από τρία χρόνια επίµονων και αιµατη-ρών προσπαθειών από την πλευρά των Ελλήνων πολι-τών, µια αναδιάρθρωση του ιδιωτικού χρέους µε «κού-ρεµα» περίπου 53,4% (σε ονοµαστική αξία) ιδιωτών κα-τόχων οµολόγων και επαναγορά €31,9 δις (ονοµαστι-κής αξίας) νέων οµολόγων µε µέση σταθµισµένη τιµή33,8 σεντς στο ευρώ, αναρωτιόµαστε ακόµα για τη βιω-σιµότητα του ελληνικού χρέους και την επιτυχία τουχρηµατοδοτικού προγράµµατος;

Μέχρι πρότινος λίγοι ήταν εκείνοι που είχαν εξετάσειτο ενδεχόµενο ότι η αιτία αποτυχίας των ελληνικώνπρογραµµάτων θα µπορούσε να οφειλόταν και στα ίδιατα προγράµµατα και ότι δεν ευθύνεται αποκλειστικά ηελληνική βραδύτητα αφοµοίωσης των προτεινόµενων

«συνταγών» της Τρόικας. Τα ελληνικά προγράµµατα

µέχρι σήµερα έχουν αποτύχει επειδή βασίζονται σε

δογµατικές και µη ρεαλιστικές απόψεις και θεωρίες που

αγνοούν το πώς πραγµατικά λειτουργούν οι χρηµατα-

γορές.

∆υστυχώς, η ευρωπαBκή οικονοµική κρίση είναι µια

κρίση φερεγγυότητας και όχι απλώς µια κρίση ρευστό-

τητας. Αν δεν εξασφαλιστεί πλήρως και άµεσα η βιωσι-

µότητα του χρέους των κρατών και η αποκατάσταση

των οικονοµικών προβληµάτων των τραπεζών τους, η

κρίση θα συνεχίσει να επιδεινώνεται στην Ευρώπη. Στο

επίκεντρο της αποτυχίας βρίσκεται, επίσης, η περιορι-

σµένη εµπειρία που διαθέτει η Ευρώπη στην αντιµετώ-

πιση σοβαρών οικονοµικών κρίσεων. Τα ελληνικά οι-

κονοµικά και χρηµατοδοτικά προγράµµατα έχουν επα-

νειληµµένα αποτύχει επειδή προσπάθησαν να καταστή-

σουν το χρέος βιώσιµο –ή σταθερό ως ποσοστό του

ΑΕΠ– σε µεταγενέστερο χρονικό διάστηµα και όχι άµε -

σα όπως οι επενδυτές επιθυµούν.

Με το να µην διασφαλίζεται άµεσα η φερεγγυότητα και

η βιωσιµότητα του χρέους, τέσσερα θεµελιώδη λάθη

οικονοµικής πολιτικής θέτουν σε κίνδυνο τις όποιες

προσπάθειες ανάκαµψης της ελληνικής οικονοµίας και

πρέπει να αναθεωρηθούν για να δώσουν στην Ελλάδα

την ευκαιρία να ορθοποδήσει.

1. Το πρόγραµµα δεν έκανε το ελληνικό χρέος βιώσιµο

άµεσα από την αρχή, µε αποτέλεσµα το τελευταίο

«κούρεµα» (PSI+) να µην πείθει ότι το υπάρχον

χρέος µπορεί να εξυπηρετηθεί από την ελληνική οι-

κονοµία.

2. Η χρηµατοοικονοµική στήριξη που χρειαζόταν για

να επιλυθεί η ελληνική κρίση χορηγήθηκε πριν –και

όχι όπως θα έπρεπε µετά– τον καταµερισµό των ζη-

µιών και την αναδιάρθρωση του χρέους. Με αυτόν

τον τρόπο το «επίσηµο» µέρος του δηµόσιου χρέ-

ους έγινε µέρος του προβλήµατος. Ως εκ τούτου, η

αναδιάρθρωση του ιδιωτικού χρέους που η Ελλάδα

πραγµατοποίησε το προηγούµενο έτος είχε σαν

αποτέλεσµα ένα «κούρεµα» ιδιωτών κατόχων οµο-

λόγων κατά περίπου 74% (καθαρής παρούσας

αξίας), αλλά το οποίο αφορούσε µόνο στο ένα τρίτο

περίπου του συνόλου των ιδιωτικών και δηµόσιων

οµολόγων. Ενώ ένα κούρεµα 74% θα ήταν αρκετό

για να αποκαταστήσει τη βιωσιµότητα πριν από τρία


* Ερευνητής, Κέντρο Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών.

** Στέλεχος της UBS (NY).

*** Πρώην Γενικός Γραµµατέας Οικονοµικών της Αργεντινής.

**** Στέλεχος της Storm Harbour Investment Bank (NY).

4_EIDIKA_Georgikopoulos:Layout 1 14/2/2013 12:16 µµ Page 82

χρόνια, αυτό δεν κατέστη εφικτό πέρυσι που η Ελ-

λάδα ήταν µια πολύ µικρότερη οικονοµία µε µεγα-

λύτερο χρέος. Ακόµα και η πρόσφατη επαναγορά

€31,9 δις νέων οµολόγων δεν διασφαλίζει τη βιωσι-

µότητα του ελληνικού χρέους. Αυτό σηµαίνει ότι η

Ελλάδα χρειάζεται είτε νέο «κούρεµα» του επίσηµου

χρέους, ή µεγαλύτερο ποσό χρηµατοδότησης από

τον «επίσηµο» τοµέα.

3. Μη δίνοντας πλήρη εµπροσθοβαρή χρηµατοδό-τηση, αλλά αντιθέτως µια τύπου «σταγόνας-σταγό-νας» χρηµατοδότηση, η Ελλάδα δεν είχε πραγµατι-κή δυνατότητα να ακολουθήσει µία επιτυχηµένηστρατηγική για την επίλυση της τωρινής κρίσης. Μιαεπαρκής εµπροσθοβαρής χρηµατοδότηση θα επα-νέφερε σε εύλογο χρόνο την εµπιστοσύνη ότι η Ελ-λάδα δύναται να πληρώσει το υπόλοιπο του χρέουςτης και ότι πλέον δεν κινδυνεύουν οι δανειστές της.Το κλειδί είναι ότι οποιαδήποτε χρηµατοδότηση χο-ρηγείται, θα πρέπει να δοθεί εξ ολοκλήρου και προ-καταβολικά.

4. Η Ελλάδα χρειάζονταν µια στρατηγική επίλυσης τηςκρίσης χρέους και ένα χρηµατοδοτικό πρόγραµµαπου να είχαν µεν ευρωπαBκή προσέγγιση αλλά ναήταν ελληνικής προέλευσης.

Ωστόσο, όσο περνάει ο χρόνος, ένα «κούρεµα» του ελ-ληνικού δηµόσιου χρέους στον «επίσηµο» τοµέα (OSI)παραµένει όλο και λιγότερο ταµπού και συζητιέται όλοκαι περισσότερο ανοιχτά. Οι επίσηµοι δανειστές µαςαναµένεται να δείχνουν σθεναρή αντίσταση σε ένα ελ-ληνικό OSI, αλλά πιθανόν να βρεθούν χωρίς άλλη επι-λογή. ∆υστυχώς, στις ιδέες που κυκλοφορούν για τοOSI, ακούγονται ακόµη στόχοι του τύπου Χρέος προςΑΕΠ της τάξης του 100% ή 120% το 2020, όχι σήµερα,όπως έχουµε ήδη προτείνει (Financial Times Deutsch-land 25/06/2012) για να έχει απτά αποτελέσµατα και ναβοηθήσει να επιστρέψει η χώρα σύντοµα στις αγορές.Προτείνεται να γίνει το χρέος βιώσιµο το τρέχον έτος,και όχι το 2020 ή ένα άλλο µελλοντικό χρονοδιά-γραµµα. Η πρότασή µας για το OSI συµπεριλαµβάνειδύο βασικά στοιχεία: α) Κούρεµα του υπάρχοντος χρέ-ους, και β) Τίτλους ΑΕΠ (GDP-linked warrants) που θαδίνουν τη δυνατότητα στους επενδυτές να ανακτήσουνπερισσότερο από το κούρεµα του παλιού χρέους. Γιαπαράδειγµα, ας υποθέσουµε ότι για να γίνει το ελληνικόδηµόσιο χρέος βιώσιµο σήµερα απαιτείται ένα 40%κούρεµα του χρέους στον επίσηµο τοµέα. Εάν προσθέ-σουµε έναν τίτλο ΑΕΠ που, κάτω από συντηρητικές υπο-θέσεις, θα επιτρέπει µια επανάκτηση (recovery) τηςτάξεως του 45% µε 50% µέσα σε 30 χρόνια, οι επενδυτέςθα βρεθούν µε 110% της ονοµαστικής αξίας, ή µε 10%κέρδος επί της ονοµαστικής αξίας του παλιού χρέους.

Η πρόταση αυτή ευθυγραµµίζεται µε τα συµφέροντα

όλων των ενδιαφεροµένων, δηλαδή, της Τρόικας, της

Ελληνικής Κυβερνήσεως, του Ελληνικού λαού, και των

επενδυτών, µε ένα κοινό σκοπό: να βοηθήσουν όσο πε-

ρισσότερο µπορούν την Ελλάδα να επιτύχει υψηλούς,

σταθερούς, και βιώσιµους ρυθµούς οικονοµικής ανά-

πτυξης. Σε περιόδους χαµηλών ρυθµών ανάπτυξης,

προστατεύει τη βιωσιµότητα και εξυπηρέτηση του ελ-

ληνικού χρέους, αφού οι απαιτούµενες πληρωµές κου-

πονιών των τίτλων ΑΕΠ θα είναι χαµηλές έως µηδε-

νικές. Σε περιόδους υψηλών ρυθµών ανάπτυξης, η Ελ-

λάδα θα έχει τους πόρους να πληρώνει τα υψηλότερα

κουπόνια των τίτλων ΑΕΠ. Φυσικά χρειάζεται η διαδικα-

σία να είναι αυστηρά ελεγχόµενη για να αποφευχθούν

παιχνίδια εις βάρος των επενδυτών που τελικά θα πλή-

ξουν ακόµη περισσότερο την ελληνική αξιοπιστία. Η

EUROSTAT θα πρέπει να συµµετέχει, µαζί µε την Ελλη-

νική Στατιστική Αρχή, στη συλλογή δεδοµένων, την

προετοιµασία, και τον υπολογισµό των ελληνικών οικο-

νοµικών στοιχείων, και κυρίως του ΑΕΠ και του πληθω-

ρισµού.

Οι τίτλοι ΑΕΠ που θα ήταν οι πιο κατάλληλοι για ένα

OSI θα µπορούσαν να έχουν χαρακτηριστικά παρόµοια

µε τους αντίστοιχους τίτλους ΑΕΠ που χρησιµοποίησε

η Αργεντινή στην αναδιάρθρωση του δικού της χρέους

το 2005. Οι Αργεντίνικοι τίτλοι ΑΕΠ επιτρέπουν µια θε-

ωρητική ανάκτηση ύψους 48% και παραπάνω. Σε αντι-

παράθεση, ένας συντηρητικός υπολογισµός δείχνει ότι

οι ελληνικοί τίτλοι ΑΕΠ που χρησιµοποιήθηκαν στο πρό-

σφατο PSI επιτρέπουν µια ανάκτηση της τάξεως του

6%, και είναι ανακλητοί από το 2020 και µετά. Τα χαρα-

κτηριστικά αυτά αντιτίθενται στον σκοπό των τίτλων να

ενεργήσουν σαν ισχυρό κίνητρο προς τους επενδυτές,

αφαιρώντας τη δυνατότητα για µεγάλο κέρδος σε πε-

ρίπτωση που η χώρα επιτύχει υψηλούς ρυθµούς ανά-

πτυξης, και θα τύχαιναν επενδυτικού ενδιαφέροντος.

Οι υποµονετικοί επενδυτές µε µακροπρόθεσµο ορί-

ζοντα θα µπορέσουν σχεδόν σίγουρα να πολλαπλασιά-

σουν το κεφάλαιό τους, όπως έγινε µε τους τίτλους

ΑΕΠ της Αργεντινής, και θα είναι εποµένως ικανοποιη -

µένοι και θα ανακτήσουν την εµπιστοσύνη προς την Ελ-

λάδα στο µέλλον.

Για όσους έχουν αµφιβολίες και προκαταλήψεις για το

αν επίσηµοι επενδυτές όπως το ∆ΝΤ και η EKT µπορούν

να έχουν, ή θα πρέπει να δεχθούν τίτλους ΑΕΠ στα

χαρτοφυλάκιά τους, αναφέρεται ότι κατά την κρίση του

2007-2009 η Αµερικανική Οµοσπονδιακή Τράπεζα και

το Αµερικανικό Υπουργείο Οικονοµικών αγόρασαν µέ-

χρι και µετοχές των τραπεζών και άλλων χρηµατοοικο-

νοµικών ιδρυµάτων και εταιρειών που τότε είχαν δια-



σώσει, όπως η Citigroup, η AIG, η General Motors, και

άλλες. Τώρα που πέρασε εκείνη η κρίση, πουλάνε ξανά

τις µετοχές αυτές στην αγορά µε αρκετά µεγάλο κέρ-

δος, γιατί στο µεταξύ οι τιµές αυτών των µετοχών

έχουν ανακτήσει µεγάλο µέρος από την αξία τους.

Στη βάση αυτή, η προηγούµενη αποτυχία της Ελλάδαςπρέπει να θεωρηθεί όπως πραγµατικά είναι: αδυναµίανα ακολουθήσει ρεαλιστικούς στόχους, οι οποίοι θαβασίζονται σε ένα ευρύτερο φάσµα κρίσιµων στόχωνπου θα περιλαµβάνει τη προσέλκυση επενδυτικών κε-φαλαίων ώστε να επιτευχθεί η πολυπόθητη ανάπτυξη.

Αναµφίβολα, η Ελλάδα οφείλει συνάµα να επιτύχει

άµεσα πρωτογενές πλεόνασµα στον Προtπολογισµό

της το παρόν έτος, να βελτιώσει τη φοροεισπρακτική

της ικανότητα, να περιορίσει τη φοροδιαφυγή και τη

γραφειοκρατία και συγχρόνως να υλοποιήσει όλες εκεί-

νες τις διαρθρωτικές αλλαγές που είναι αναγκαίες για

να εκµεταλλευτεί ευκαιρίες που θα παρουσιαστούν

παγκοσµίως. Βέβαια, οι επερχόµενες εκλογές στη Γερ-

µανία έχουν επίσης τη δική τους βαρύτητα στην επί-

τευξη άµεσης λύσης στο θέµα της βιωσιµότητας του

ελληνικού χρέους.



OIKONOMIΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2013/20

Πρόσφατες Μελέτες και Εκθέσεις που έχουν εκδοθεί από το ΚΕΠΕ

ΜΕΛΕΤΕΣ

Νο 73 E. A. Kaditi, Analysis of the Greek food supply chain. Athens, 2012.

Νο 72 Θ. Π. Λιανού, Τ. Καβουνίδη, Μεταναστευτικά ρεύµατα στην Ελλάδα κατά τον 20ό αιώνα. Αθήνα, 2012.

Νο 71 A. Koutroulis, Finance and economic growth: The case of Greece 1960-2005. Athens, 2011.

Νο 70 T. Tsekeris, Travel consumption and market competition in Greece. Athens, 2010.

Νο 69 Ι. Ρεζίτη, Η διαδικασία µετακύλισης τιµής στον ελληνικό αγροδιατροφικό τοµέα: Η περίπτωση των οπωρο-

κηπευτικών. Αθήνα, 2010.

Νο 68 Κ. Αθανασούλη, Η επαγγελµατική µετάβαση των πτυχιούχων των Φιλοσοφικών Σχολών. Αθήνα, 2010.

Νο 67 Κ. Ευστρατόγλου, Αξιολόγηση της επαγγελµατικής κατάρτισης ανέργων στην Ελλάδα. Αθήνα, 2009.

Νο 66 P. I. K. Prodromídis, The spatial distribution of male and female employment and unemployment in Greece.

Athens, 2008.

Νο 65 Γ. Παναγόπουλος, Βασιλεία ΙΙ: Περιγραφή και Συνέπειες για το Τραπεζικό Σύστηµα. Αθήνα, 2008.

Νο 64 M. G. Arghyrou, The effects of the accession of Greece to the EMU: Initial estimates and future prospects.

Athens, 2006.

Νο 63 P. I. K. Prodromídis, A regional analysis of declared incomes in Greece. Athens, 2006.

Νο 62 Σ. Σπαθή, Σύγκριση των αεροπορικών και ακτοπλοQκών µεταφορών στις γραµµές εσωτερικού. Οικονοµετρική

εκτίµηση της ζήτησης. Αθήνα, 2005.

Νο 61 Κ. Ν. Κανελλόπουλου σε συνεργασία Π. Παπακωνσταντίνου, Οικονοµικές διαστάσεις της κατάρτισης ενη-

λίκων. Αθήνα, 2005.

Νο 60 Θ. Τερροβίτη, Παραγωγή και χρήση των τεχνολογιών της πληροφορίας και των επικοινωνιών στην Ελλάδα:

Σηµασία και επιπτώσεις. Αθήνα, 2005.

Νο 59 Αν. Λαµπροπούλου, Η ελληνική γεωργία στο διεθνές ανταγωνιστικό περιβάλλον. Αθήνα, 2005.

Νο 58 Μ. Panopoulou, Technological change and corporate strategy in the Greek banking industry. Athens, 2005.

Νο 57 Σ. Χανδρινού, σε συνεργασία Κ. Αλτίνογλου και Α. Πεπέ, Εξέλιξη των ΜΜΕ στη χώρα µας: Εκτίµηση και

σύγκριση της αποδοτικότητας και ευελιξίας των ΜΜΕ και των µεγάλων µεταποιητικών παραγωγικών µονά-

δων. Aθήνα, 2005.

ΕΚΘΕΣΕΙΣ

Νο 70 The economies of the Western Balkans: Transition, growth and prospects for EU Accession, R. Panagiotou.

Athens, 2012.

No 69 Η εξίσωση των ορίων συνταξιοδότησης των γυναικών προς τα αντίστοιχα των ανδρών: Σηµασία και επιπτώ-

σεις, των Λ. Αθανασίου, Φ. Ζερβού, Α. Κώτση. Αθήνα, 2012.

No 68 Αεροπορικές µεταφορές και αεροδρόµια στην Ελλάδα: Σύγχρονες εξελίξεις, οικονοµική σηµασία και απο-

δοτικότητα, των Θ. Τσέκερη και Κ. Βογιατζόγλου. Αθήνα, 2011.

No 67 Συνθήκες αγοράς και ανταγωνισµός στην ελληνική οικονοµία, Μελετητικής Οµάδας ΚΕΠΕ, επιµέλεια Κ. Κα-

νελλόπουλος. Αθήνα, 2011.

No 66 Ξενοδοχεία πολυτελείας στην Ελλάδα: ∆υναµική και αναπτυξιακές δυνατότητες, των Ν. Βαγιονή, Ε. Κασιµάτη,

Β. Καφούρου. Αθήνα, 2011.

MELETES:Layout 1 14/2/2013 10:22 µ Page 85

OIKONOMIΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2013/20

No 65 Aγορά εργασίας: Εξελίξεις και αρχές πολιτικής, των Κ.Ν. Κανελλόπουλου, Κ. Αθανασούλη, Κ. Ευστρατόγλου,Γ. Παναγόπουλου, Π. Παπακωνσταντί νου, Π.Κ. Προδροµίδη. Αθήνα, 2010.

Νο 64 Μισθός, συντάξιµος χρόνος και συνθήκες εργασίας δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα, των Κ.Ν. Κανελλόπουλουκαι Φ. Ζερβού. Αθήνα, 2010.

Νο 63 Μεταφορές και Οικονοµία: Συµβολή, τάσεις και προοπτικές στην Ελλάδα µε έµφαση στις χερσαίες µεταφο-ρές, των Θ. Τσέκερη και Αικ. Τσούµα. Αθήνα, 2010.

Νο 62 Η Ελληνική Εµπορική Ναυτιλία, των Σ. Σπαθή, Σ. Καραγιάννη, Ν. Γεωργικόπουλου. Αθήνα, 2010.

Νο 61 Το κοινωνικό κεφάλαιο στην Ελλάδα, του Η. Πούπου. Αθήνα, 2010.

Νο 60 Ο αγροτικός τοµέας στην Ελλάδα, των Ε. Καδίτη και Ε. Νίτση. Αθήνα, 2010.

Νο 59 Size, profile and labour market analysis of immigration in Greece, Κ. Kanellopoulos, Μ. Gregou and Α. Pe-tralias. Athens, 2009.

Νο 58 Η εξέλιξη και προβληµατισµός για την βιωσιµότητα του συνταξιοδοτικού συστήµατος, της Φ. Ζερβού. Αθήνα,2009.

Νο 57 Οικονοµική και δηµογραφική βιωσιµότητα του κοινωνικοασφαλιστικού συστήµατος, των Λ. Αθανασίου, Φ.Ζερβού και Α. Κώτση. Αθήνα, 2009.

Νο 56 Πολυµερείς εµπορικές διαπραγµατεύσεις: Εµπόριο υπηρεσιών, του Β. Νότη. Αθήνα, 2008.

Νο 55 FYROM’s transition: From Yugoslavia to the European Union?, R. Panagiotou. Athens, 2008.

Νο 54 Αναπτυξιακή διαδικασία και µακροχρονιότερες εξελίξεις στην οικονοµική συµπεριφορά και στις οικονοµικέςσυνθήκες, του Λ. Αθανασίου. Αθήνα, 2007.

Νο 53 Τουριστική ανάπτυξη στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο: Μια συγκριτική ανάλυση, των Ν. Βαγιονή και Β. Καφού-ρου. Αθήνα, 2007.

Νο 52 Χρηµατοδότηση και ασφάλιση εξαγωγικών πιστώσεων, του Κλ. Β. Ευστρατόγλου. Αθήνα, 2007.

Νο 51 Ο ενεργειακός τοµέας στην Ελλάδα: Τάσεις και προοπτικές, του Νικηφ. Μανωλά. Αθήνα, 2007.

Νο 50 Ελάχιστο εγγυηµένο εισόδηµα στην ΕΕ-15 και δυνατότητες εφαρµογής του στην Ελλάδα, των Αθ. Θ. Μπαλ-φούσια και Κ. Ν. Κωτσή. Αθήνα, 2007.

Νο 49 Αγροτικό εµπόριο Ελλάδας-Βαλκανικών χωρών: Συγκριτικό πλεονέκτηµα και ανταγωνιστικότητα, του Π. Πα-ρασκευαZδη. Αθήνα, 2006.

Νο 48 Η επαγγελµατική εκπαίδευση στην Ελλάδα: Εξελίξεις και προοπτικές, του Κ. Κάρµα. Αθήνα, 2006.

Νο 47 Μέθοδοι και στρατηγικές αναδιάρθρωσης και ιδιωτικοποίησης του σιδηροδρόµου και των λιµένων Πειραιώςκαι Θεσσαλονίκης, του ∆. Θ. Αθανασακόπουλου. Αθήνα, 2006.

No 46 Η ελληνική γεωργία ενώπιον των νέων συνθηκών και θεσµικού πλαισίου, της Κ. Παχάκη, σε συνεργασία Π.Τονικίδου. Αθήνα, 2006.

Νο 45 Europe and the international economic environment in 2005: Recent developments and outlook, S. Savva-Balfoussia, E. Athanassiou, S. Karagiannis and A. Tsouma. Athens, 2006.

Νο 44 Ο συστηµικός µετασχηµατισµός των βαλκανικών χωρών και οι εξελίξεις στις οικονοµικές ανταλλαγές µε τηνΕλλάδα, των Ν. Βαγιονή, Β. Καφούρου και Ε. Παναγιώτου. Αθήνα, 2005.

Νο 43 Εξελίξεις στην αγορά κατοικιών, της Στ. Χειµωνίτη-Τερρoβίτη. Αθήνα, 2005.

MELETES:Layout 1 14/2/2013 10:22 µ Page 86

20

Φεβρουάριος

3,

201

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

Τεύχος

ΚΕΝΤΡΟΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥΚΑΙΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝΕΡΕΥΝΩΝ

ISSN 1109-6284

εξελίξεις


ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

Τετραμηνιαία έκδοση του ΚΕΠΕ Τεύχος Φεβρουάριος 320, 201

OIKONOMIKEΣΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

Μακροοικονομική ανάλυση και προβλέψεις

Δημόσια οικονομικά

Ανθρώπινοι πόροι και κοινωνικές πολιτικές

Αναπτυξιακές πολιτικές και κλάδοι

Ειδικά Θέματα

Documents

ΚΕΠΕ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2013/20