ˆˇ˘ ˚ ˚ ˚ ˚ ˛˝ ˚ ˝ ˛˘ˆ ˚ ˚ ˙˝ ˚ 2014 92% 73,4% 5000 44,5%zmai.mk/wp-content/uploads/pdf/Podobruvanje-na-investiciskata-politika_-MK_ALB_EN.pdfте странски

€

€430 000 000

2012

2013

2014

44,5%

92%

%

%

73,4% 5000

982за подобрување на инвестициската политика

во Република Македонија

ПРЕДЛОГ-РЕШЕНИЈА

për përmirësim të politikave të investimitnë Republikën e Maqedonisë

PROPOZIM-ZGJIDHJE

to Improve the Investment Policyin the Republic of Macedonia

PROPOSALS

ПРЕДЛОГ-РЕШЕНИЈАза подобрување на инвестициската политика


Скопје, 2016

Автори: Горан Мојаноски и Марко Георгиевски

Издавач: Фондација Отворено општество – Македонија

За издавачот: Фани Каранфилова-Пановска

Лектура: Абакус

Превод: Абакус

Дизајн: Бригада дизајн

Печати: Пропоинт

Тираж: 300 примероци

Бесплатен/некомерцијален тираж

Оваа публикација е овозможена со поддршка од американскиот народ преку Агенцијата на САД за меѓународен развој (УСАИД) во рамките на Проектот на УСАИД за граѓанско општество. Содр-жината на публикацијата е одговорност на авторите и не ги изразува ставовите на УСАИД или на Владата на Соединетите Американски Држави.

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје

338(497.7)

МОЈАНОСКИ, Горан Предлог-решенија за подобрување на инвестициската политика во Република Македонија /[автори Горан Мојаноски и Марко Георгиевски].- Скопје : Фондација отворено општество - Македонија, 2016. - 112 стр. ; 23 см

Текст на мак., алб. и англ. јазик. - Содржи и:Propozim-zgjidhje për përmirësim të politikave të investimit në Republikën e Maqedonisë ; Proposals to improve the investment policy in the Republic of MacedoniaISBN 978-608-218-237-71. Георгиевски, Марко [автор]а) Македонија - Привлекување инвестиции - РазвојCOBISS.MK-ID 101643018

3

СОДРЖИНА

ВОВЕД 5

ИДЕНТИФИКУВАНИ НЕДОСТАТОЦИ 7

ТРАНСПАРЕНТНОСТ 9

АДМИНИСТРАЦИЈА 15

ПАЗАР НА РАБОТНА СИЛА 19

ДАНОЧНА ПОЛИТИКА 23

ИНФРАСТРУКТУРА 27

СОРАБОТКА НА ДОМАШНИТЕ И СТРАНСКИТЕ КОМПАНИИ 31

БЛАГОДАРНОСТ 34

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА 35

ВОВЕД

Здружението на млади аналитичари и истражувачи (ЗМАИ) во изминативе 15 месеци работеше на проек-тот „Влијанието на владините субвенции за СДИ, нас-

проти нивниот ефект врз економскиот раст“ во рамките на Проектот на УСАИД за граѓанско општество, спроведуван од Фондацијата Отворено општество - Македонија. За вре-ме на истражувањето увидовме дека можат да се понудат предлози што би придoнеле за подобрување на политиката за привлекување, субвенционирање, опслужување на по-стојните инвеститори и поттикнување на соработката меѓу домашните и странските компании. За таа цел, подготвивме документ во кој сакаме да понудиме квалитетни и издржа-ни предлози за подобрување на инвестициската политика, кои ќе им бидат од корист на релевантните институции што се засегнати со поттикнувањето на инвестициите во Маке-донија, и зголемување на нејзината конкурентност.

Предлог-решенија за подобрување на инвестициската политика во Република Македонија6

Овој документ содржи дел кој се осврнува на недостатоците во однос на обезбедувањето податоци кои би биле од корист за мерењето на ефектите од политиките за привлекување на СДИ, како и за поддршка на домашните инвестиции, дел кој се однесува на алтернативните предлози кои можат да дадат свој придонес во обезбедувањето квалитетна работна сила за индустриските капацитети во сопственост на домашниот и странскиот капитал. Во делот со даночната политика се понудени решенија кои би овозможиле поголема ефективност на да-ночните практики за државата, додека делот со администрацијата треба да понуди системски решенија за инвестициската политика во Македонија. Исто така, за да се зголеми атрактив-носта на Македонија за странските инвеститори, од страна на неколку постоечки странски инвеститори на неколкупати беше нагласена потребата од побрз равој на инфраструктурата и за зголемување на нејзиниот квалитет, додека пак од друга страна во јавноста сè почесто се покренува прашањето како да се поттикнат постојните компании во Македонија кои се над-вор од слободните економски зони да остварат соработка со новоизградените капацитети во зоните кои имаат големо влијание врз увозот и извозот на Република Македонија.

Овие предлог-мерки можат да бидат поттик за засегнатите институции сè со цел да се усовр-ши систематизацијата на достапните податоци и да се обезбедат дополнителни податоци кои би биле од корист за натамошните истражувања и за усовршување на административни-те системи во насока на зголемување на конкурентноста на Република Македонија.

7

ИДЕНТИФИКУВАНИ НЕДОСТАТОЦИ

Инвестициите ‒ и домашни и странски и државни ‒ се од огромно значење, особено за една мала економија како што е нашата. Тие создаваат нови работни мес-

та, вршат трансфер на технологија и знаење, ја намалу-ваат невработеноста, ја раздвижуваат економијата, носат свеж капитал. Инвестициите се неопходни за една земја да бележи позитивен економски раст. Последниве некол-ку години Република Македонија спроведува огромен број активности во насока на привлекување на странски ди-ректни инвестиции (СДИ), па се поставува прашањето до која мера се оправдани трошоците за нивно привлекување, односно дали средствата потрошени за нивно привлеку-вање, а потоа и за нивно одржување, ги надминуваат по-волностите кои тие ѝ ги носат за земјата. Во текот на истражувањето во рамките на проектот „Влија-нието на владините субвенции за СДИ, наспроти нивни-от ефект врз економскиот раст“, спроведен од страна на ЗМАИ, недостапноста на дел од информациите неопход-ни за ова истражување предизвика потреба од ангажирање експерти, со цел да дадат алтернативни предлози кои би помогнале во уредувањето на политиката за привлеку-вање, субвенционирање, опслужување на СДИ и соработ-ка со СДИ, како и предлози за поттикнување на домашните инвестиции и максимизирање на државните инвестиции.


Проблемите со кои се соочи ЗМАИ во текот на истражувањето се: достапноста на пода-тоците со кои може да се утврди бруто-сумата која како директна помош во кеш грантови им е доделена на компаниите во ТИР-зоните и во индустриските зони, како и сумата на државна помош што по различни основи (отворено работно место, трошоци за изград-ба, трошоци за обука, за социјални придонеси и слично) им е доделена на корисниците во технолошко-индустриските развојни зони, кои во најголем дел се странски директни инвестиции, како и на дел од корисниците во неколку индустриски зони. Во однос на дос-тапноста на податоците за ефектот од дејствувањето на субвенциите за СДИ во Република Македонија, постои простор за подобрување, односно за креирање на посодржајна форма на годишни завршни сметки, со цел подобро да се утврдат ефектите на субвенционирани-те странски директни инвестиции, како на пример: просечната вредност на работен час, вредноста на увозот и вредноста на извозот, вредноста на остварените соработки на ком-паниите со домашни фирми итн. Од остварените средби со претставниците на менаџмен-тот на субвенционираните СДИ во периодот на истражувањето, се констатира дека глав-ниот недостаток според инвеститорите е недостигот од обучена работна сила, односно фактот дека на најголем дел од нововработените им е потребна повеќемесечна обука пред да започнат со работа во погоните на СДИ. Исто така, постои недостиг од квалитетен ме-наџерски кадар кој би раководел со погоните на СДИ во Република Македонија, па често ваквиот кадар се увезува од други земји. Проблем со кој се соочиле СДИ во Македонија е неефикасната државна бирократија, која ги отежнува условите за дејствување во земјава. Но дел од странските инвеститори се прилично затворени и не сакаат отворено и јавно да зборуваат за одредени прашања кои се од голема важност, како на пример, за висина-та на субвенциите што ги добиле како државна помош, висината на просечната плата на погонските работници, условите за работа на работниците и др. Како проблем се јавува и оптоварувањето на буџетот со зголемениот број министри без ресор, економски промо-тори и повеќе други страни задолжени за привлекување на СДИ, бидејќи неколку години наназад се бележи последователно намалување на нивото на СДИ во Република Македо-нија. Во следните глави од овој документ се содржани предлог-решенија во доменот на транспарентноста на податоците, за усовршување на системот од институции задолжени за привлекување и опслужување на СДИ, унапредување на пазарот на работна сила со практични системи на образование, креирање на недискриминирачка даночна политика, решенија за остварување на побрз и поквалитетен инфраструктурен развој и решенија за поттикнување на соработката на новите капацитети во сопственост на странски капитал, кои работат во зоните, со постојните капацитети на домашните и на странските компании надвор од овие зони.

9

ТРАНСПАРЕНТНОСТ

Транспарентноста во однос на достапноста на податоците беше најголе-миот проблем со кој се соочи Здружението на младите аналитичари и истражувачи (ЗМАИ) при спроведувањето на проектот „Влијанието на

владините субвенции за странските директни инвестиции, наспроти нивниот ефект врз економскиот раст“. Под транспарентност на достапноста на подато-ците подразбираме јавно и детаљно објавување на дезагрегираните подато-ци на веб-страниците на институциите и компаниите кои користат субвенции од страна на државата.


Предлог-решенија за подобрување на транспарентноста:Во однос на податоците кои се јавно достапни во екстерните статистики на Народна банка на Република Македонија (НБРМ), недостигаат податоци кои не се објавени, а би биле во прилог на мерењето на ефектите на субвенциите врз странските директни инвестиции (СДИ). НБРМ не може да дадe податоци за субвенциите, но може да даде податоци за СДИ ‒ по дејности и по земји. Сега засега, НБРМ дава податоци за СДИ по дејности и по земји, но нема податоци за СДИ за различни дејности во една земја. Може да се најде информација дека во Република Македонија е влезена инвестиција од Германија, но не може да се види во која дејност е таа инвестиција од Германија. Доколку НБРМ ја подобри статистиката во овој домен, тогаш и Државниот завод за статистика ќе го подобри објавувањето на податоците.

hh Предлог е да се објавуваат податоци за СДИ по земји, нo и по дејноста на инвести-цијата којашто доаѓа од таа земја.

Во однос на податоците што ѝ се достапни на Царинската управа на Република Маке-донија, би било добро да има податоци за извозот и за увозот по нивото на дејноста и прилично дезагрегирано (со 5 до 6 децимали) и на ниво на земјата, со цел да видиме колку извезуваме и увезуваме одредени производи во/од некоја земја. Доколку има дезагрегација на податоците до тоа ниво, тогаш тоа е генерално добро заради транспа-рентност и заради информирање, а може да помогне и за следење на СДИ. На пример, доколку од Германија има инвестиции во некоја дејност да може да се види дали има извоз или увоз од Германија во истата дејност.

hh Предлог е податоците на Царинската управа на Република Македонија за увозот и извозот да бидат дезагрегирани и по земји.

hh Царинската управа на Република Македонија да ги доставува вкупните податоци до Државниот завод за статистика, а тие потоа да ги уредуваат податоците со соодветна методологија и да ги објават, како и другите податоци, на нивната веб- страница.

Во однос на начинот на прикажување на буџетските трошоци поврзани во годишните за-вршни сметки на буџетот на Република Македонија, буџетот треба да биде многу повеќе

11

дезагрегиран и подобро класифициран. Треба да биде направен на многу поаналитично ниво и ставките да бидат добро објаснети. Буџетот треба да биде потранспарентен и подетален. Исто така, Законот за извршување на буџетот треба целосно да се применува.

hh Предлог е да се дезагрегираат податоците во буџетот на Република Македонија и целосно да се применува Законот за извршување на буџетот.

hh Треба да има структурни податоци во секој буџет. Релевантните лица засегнати за компонирање и интерпретирање на податоците треба да имаат поголемо искуство и соодветно познавање.

Иако во моментов тоа изгледа како голем предизвик, треба да се предефинира стра-тегијата за СДИ во однос на тоа кои податоци од Дирекцијата за технолошко-индус-триските развојни зони (ДТИРЗ), Агенцијата за странски инвестиции и промоција на извозот од Република Македонија (АСИПИРМ) и Владата на Република Македонија треба да бидат достапни со цел да се определи нивниот ефект во привлекувањето и субвенционирањето на СДИ, како и во остварувањето соработка на активните погони со компаниите во Македонија. Треба да се одреди каде ќе биде центарот на податоците за СДИ - во АСИПИРМ, во Владата или во ДТИРЗ?

hh Предлог е да постои отчетност за субвенциите за СДИ, како што постои отчетност за субвенциите за земјоделството.

На голем број светски препознатливи медиуми, преку роуд шоуа, учества на саеми и преку економските промотори, Република Македонија се промовира како идеална дестинација за СДИ. Во однос на тоа какви податоци треба да се обезбедат со овие активности, со цел да се пресмета нивниот ефект, треба да се создаде потранспарентен процес при овој начин на привлекување на СДИ.

hh Предлог е да се објават податоци за тоа колку луѓе одат на роуд шоуата, за што се трошат тие пари и да се пресмета колку инвестиции се привлекле, а колку пари се потрошиле за да се утврди ефектот на овој начин на промоција.


Во однос на подобрувањето на транспарентното информирање, преку Централниот регис-тар на Република Македонија, за објавување на годишните сметки на компаниите, во доку-ментот Листинзи од обработена годишна сметка и готовински тек, го предлагаме следново:Како што гледате од Табела 1, ставката трошоци за вработени е дезагрегирана на нето-плати и надоместоци, како и трошоци за даноци, социјално и пензиско осигурување и слично. Ние сметаме дека деазгрегацијата треба да биде подетаљна и да се состои од плус уште една или две ставки. Предлагаме дезагрегацијата да се состои од ставка нето- просечна вредност на час, но да се изостават работните часови на раководните позиции на компаниите или, пак, да се додаде ставката вкупно изработени часови, исто така со изоставени работни часови на раководните позиции во компанијата. Во Табела 2 го даваме предлогот како да изгледа дополнителната дезагрегација.

Табела 1: Моментална конструкција на листингот од годишни завршни сметки од Централниот регистар на Република Македонија

Ознака за АОП

Трошоци за вработени (267+268) 266Нето-плати и надоместоци 267Трошоци за даноци, социјално и пензиско осигурување и слично 268

Табела 2: Предлог-конструкција на листингот од годишни завршни сметки од Централниот регистар на Република Македонија

Ознака за АОП

Трошоци за вработени (267+268) 266Нето-плати и надоместоци 267Трошоци за даноци, социјално и пензиско осигурување и слично 268Нето-просечна вредност на час

ИлиВкупно изработени часови

13

Комисијата за заштита од конкуренција (КЗК) во досегашниот период ги објавува одлуките за доделена државна помош на компаниите, каде што сумата на државната помош не е по з -ната. При доделувањето државна помош, Законот за контрола на државната помош се повикува на две уредби: Уредбата за хоризонтална помош и Уредбата за регионална помош. Хори-зонтална помош може да се додели за истражување и развој и иновации, за заштита на животната средина, вработување, обука, вршење услуги од општ економски интерес и мали и средни претпријатија во кој било облик, вклучувајќи го и обликот на ризичен капитал. Регионална помош може да се додели за продуктивни почетни инвестиции или за отворање работни места поврзани со инвестициите.Наш предлог е КЗК да ја објавува, на годишно ниво, вкупната сума за сите компании кои до-биле државна помош во соодветната година. Таа сума да биде дезагрегирана, во зависност од тоа по кои ставки на хоризонталната и/или регионалната помош припаѓа (за обуки, за отворање работни места поврзани со инвестициите и др.).

hh Предлагаме да постои образложение за одлуките за државната помош која ја добиле компаниите како што се СМР Аутомотивес и СТАРТЕК ДООЕЛ, кои го надминале законскиот рок за започнување со градба (9 месеци), а сепак добиле државна по-мош. Исто така, да постојат јавни информации и за одлуките за компаниите кои немаат добиено државна помош и образложение зошто се одбиени.

Во последно време често се најавуваат голем број странски директни инвестиции (на при-мер, дека се започнува со изградба на погон во Република Македонија), но само дел од овие најави се остваруваат. Затоа, предлагаме во рамките на Агенцијата за привлекување стран-ски инвестиции и промоција на извозот (АСИПИРМ) да се наведат странските инвестиции кои веќе започнале со работа во Македонија, оние кои се во фаза на изградба, оние кои решиле да инвестираат во Македонија, но повеќе од половина година од донесувањето на нивната одлука нема никакво придвижување, како и новонајавените инвестиции и странски инвеститори кои ги затвориле погоните во Македонија. Како пример би ја земале Веибо Груп, која во 2014 година најави инвестиција во Македонија во вредност од 400 милиони до-лари и 4.500 нови вработувања. Во извештајот за инвестициите во светот (World Investment Report), изработен од страна на Обединети нации, оваа инвестиција од Кина е рангирана на 7 место според гринфилд инвестициите во транзиционите економии. Веибо груп ја има


закупено целта површина во ТИР-зоната Ранковце, но сè уште нема започнато со градење на нејзиниот погон. Вакви нереализирани инвестиции се Шишеџам, Менасан, Мадерсон Груп, Нин Фибер, Кофикаб, СМР Аутомотивес, Стартек ДООЕЛ итн.Наш став е дека со објавувањето на сите овие податоци, нема да се загрози позицијата на државата во идните преговори со потенцијалните инвеститори.

15

АДМИНИСТРАЦИЈА

Голем број индивидуални лица, институции и министерства се директно инволвирани во процесот на привлекување и администри-

рање на СДИ во Република Македонија: Кабине-тот на Претседателот на Владата (Во состав на Кабинетот на Претседателот на Владата постои Одделение за СДИ кое се фокусира на привлеку-вањето СДИ (средни претпријатија) и се обидува да дејствува глобално, покривајќи ги сите кон-тиненти. Одделението нема свој директен буџет, но е финансирано од буџетот на Претседателот на Владата. Одделението има тесна соработка со тимот на економските промотори.); Министрите без ресор (Има пет министри без ресор и сите имаат активности во областа на СДИ (големи претпријатија)), како и неколку други истакнати личности кои претставуваат други државни тела.


Министерството за економија е задолжено за подготовката на Програмата за поттикнување на инвестициите. Претходната Програма беше за периодот 2011-2014 година, а главните цели беа да се зголеми атрактивноста на земјата и за домашните и за странските инвести-ции. Агенцијата за странски инвестиции и промоција на извозот (АСИПИРМ), позната и како Инвест Македонија, како што кажува и нејзиното име, е примарната владина инсти-туција задолжена за привлекување нови странски инвестиции во земјата и е директен ра-ботодавач на економските промотори, кои се со седиште во разни таргет-држави во светот. Таа, исто така, се занимава со последователна грижа за некои аспекти на државната помош. Економските промотори (постои мрежа на економски промотори) имаат улога да ги промо-вираат поттикнувањата за инвестиции, можностите и потенцијалот на Република Македо-нија. Дирекцијата за технолошко-индустриските развојни зони (ДТИРЗ) управува со адми-нистративните работи на сите зони во Македонија, вклучувајќи и некои елементи на СДИ и странска помош. Исто така, треба да се споменат и Директоратот за економска дипломатија во Министерство за надворешни работи, Секторот за СДИ во Министерството за финансии, Вицепремиерот за економски прашања и др. Во трудот „Леснотијата на водење бизнис и СДИ во екс-социјалистичките земји“1 од спро-веденото истражување се утврдува дека бирократијата може да ги одврати инвеститорите од одлуката да инвестираат во соодветната земја. Постоечкиот систем е децентрализаиран, но прашање е дали е поефективен и поефикасен доколку е централизиран во една институција. Дали бирократијата која се појавува во поголем дел од македонските институции би била поголема со досегашниот децентрализиран или, пак, со централизиран процес. Со цел да се изнајде одговор, предлагаме неколку различни алтернативни предлози за проценка на тоа кој систем ќе носи поголеми и позитивни ефекти врз македонската економија:

hh Владата не би требала да привлекува СДИ и таа не треба воопшто да биде вклучена во процесот на привлекување.

hh Откако ќе се добијат придобивките од сите тие институции, ќе се знае одговорот на прашањето каков систем треба да постои. Доколку се даде информација за тоа колку чини отворањето на едно работно место општо во македонската економија и колку чини отворањето на едно работно место со странските инвестициите, ќе се добие ефектот на вака структурираниот систем за привлекување СДИ.

1 EASE OF DOING BUSINESS AND FDI IN THE EX-SOCIALIST COUNTRIES, Biljana Jovanovic, Branimir Jovanovic; http://branimir.ws/wp-content/uploads/2013/07/paper_v3.pdf

17

hh Бројот на министерствата вклучени во процесот на привлекување и администри-рање на СДИ е голем. Владата го зголеми бројот на министерствата и бројот на агенциите. Ако се формираат агенции, тогаш нема потреба од министерства. Подо-бро е процесот да се води од едно место.

hh Да се формира инвестициски фонд во Република Македонија, по примерот на ин-вестициските фондови во некои други земји (како што е Норвешка), кој ќе менаџи-ра со инвестициите, генерално. Владата има две функции: едната е потрошувачка, а другата инвестициска. Тоа значи да се издвои инвестициската функција, од јавни-те финансии на јавниот сектор, од потрошувачката функција. Инвестициите треба да бидат независни и не смеат да бидат подлoжни на политика. На пример, тоа би било доколку буџетот што го има Владата се троши само на плати и на пензии, како основни функции на Владата, а инвестициската функција на Владата ќе биде по-местена во некое ново тело кое ќе биде независно, како на пример Народна банка. Директорот би се избирал по предлог на опозицијата и би се тргнал од дневната политика, сè со цел да нема злоупотреба на јавните финансии. Доколку се формира државен инвестициски фонд, тој треба да управува со сите работи врзани со инвес-тициите: привлекување на СДИ, јавни инвестиции, државна помош и поддршка на домашните приватни инвестиции. Институциите, како ДТИРЗ и АСИПИРМ, треба да бидат сектори или дирекции во тој фонд.


19

ПАЗАР НА РАБОТНА СИЛА

Квалификувана и флексибилна работна сила е една од посакуваните компетен-ции на земјата во привлекувањето на ин-

вестициите и одржливоста на економскиот раст, бидејќи компаниите постојано го рес-труктурираат глобалниот синџир на добаву-вачи. Развојот на човечките ресурси е про-цес на зголемување на знаењето, вештините


и капацитетите на луѓето во општеството. Политиките за развој на човечките ресурси го опфаќаат квалитетот на работната сила и регулативите на пазарот на работната сила. Влада-та може да преземе директна акција за подобрување на човечките ресурси, со унапредување на системот за едукација и здравство, но исто така и да ги охрабри компаниите да вложуваат во развојот на човечките ресурси, нудејќи низа поволности. Добро утврдените политики за работна сила можат да помогнат во редуцирањето на нееднаквоста, да го поттикнат економ-скиот раст и да го подобрат пристапот до квалитетна и едуцирана работна сила. Квалитетот и приспособеноста на работната сила се клучни мотиви на домашните и на странските компании за нови инвестиции, како и за брзо приспособување на новите околно-сти. Квалитетот е главно определен од едукативните програми и здравјето на популацијата. Приспособливоста се однесува на капацитетот на работната сила и на едукативниот систем да се приспособат на новите предизвици. Во глобалната економија, која е сè позависна од вештините, земјите во кои работната сила има малку развиени човечки вештини, потребно е да се обезбеди развој на човечкиот капитал со цел да се зголеми конкурентноста. Средните стручни школи и тренинзи, кои ѝ обезбедуваат на инди-видуата соодветни вештини за ефективно учество на пазарот на работната сила, помагаат во иско-ристување на придобивките од инвестирањето со зголемување на локалната додадена вредност. Во рамките на проектот „Влијанието на владините субвенции за СДИ, наспроти нивниот ефект врз економскиот раст“ еден од идентификуваните проблеми за компаниите во Република Маке-донија, од странски и од домашен капитал, е пронаоѓањето соодветна квалификувана работна сила и раководен кадар кој ги исполнува бараните стандарди. Овој проблем е сè поизразен за сто-панствениците во Република Македонија, со влегувањето на новите гринфилд инвестиции во ТИР-зоните. Претставници од бизнис-секторот сметаат дека треба да се раздвои курикулумот од тестирањето на факултет. Други пак сметаат дека треба да се усовршат програмите во средните стручни училишта. Обезбедувањето квалификувана работна сила за потребите на стопанството е еден од клучните предизвици во Република Македонија. Можни предлог-решенија, со цел да се обезбедат човечки ресурси со бараните вештини, за компаниите во Република Македонија се:

hh Предлог-решението на Советот на странските инвеститори за дуален систем на средните стручни училишта, кој ги содржи следниве компоненти:• Дефинирање на стратешките цели за (идниот) системот на средното стручно образова-

ние (ССО), во согласност со потребите на бизнис-заедницата, во насока на подготовка на стручен и квалификуван кадар за потребите на стопанството, што ќе се реализира преку: спроведување анкетно истражување меѓу компаниите членки на Комората за-

21

ради дефинирање на приоритетите на соодветните струки и занимања кои треба да се трансформираат во дуални програми на средно стручно образование; дефинирање на карактеристиките кои треба да ги има една програма за ССО за да биде релевантна; Согледување на можниот отпор на промените и смислување соодветни противмерки;

• Втемелени дуални принципи во програмите за ССО, што подразбира: настојување по-големиот дел од практичната настава во програмите за средно стручно образование да се реализира во компаниите; да се обезбеди соодветна поддршка и поттикнувачки мер-ки за компаниите кои реализираат висококвалитетна практична настава; воведување/прецизирање на законски основи за минимален стандард на квалитетот на наставните планови и програми за делот од учењето што се одвива во компаниите;

• Истражување за побарувачката за (идни) квалификации и компетенции, со можност за ангажирање експерти од образованието и од бизнис-секторот. Целта е да се идентифи-куваат потребните компетенции и квалификации, во согласност со идните предизвици и потреби на стопанството, при што соодветните министерства (за образование, за труд) би биле надлежни за теоретскиот дел, а Стопанската комора на Македонија за компанискиот дел, за да се олесни развојот и спецификациите на наставните планови и програми за средно стручно образование;

• Осмислување на флексибилни наставни планови и програми и интензивна директна соработка со средните стручни училишта заради соодветно изградување на кадар во согласност со побарувачката на пазарот, што ќе се реализира преку директна вклуче-ност на Комората и на нејзините членки во соодветните органи и тела кои имаат закон-ски овластувања и надлежности во делот на стручното образование и обука (Советот за средно стручно образование, Центарот за образование на возрасни и сл.);

• Водечка партнерска мрежа меѓу сите заинтересирани страни, што подразбира и: соод-ветни измени и дополнувања на законската регулатива, со цел да се утврдат правата и обврските на компаниите во дуалниот систем на ССО; дефинирање на улогата на Комо-рата како „олеснувач“ или посредник во компанискиот дел од дуалниот систем за ССО;

• Обезбедување на одржливо финансирање, преку систем на кофинансирање, можности за соодветен надомест на практикантите кои ќе работат во компаниите и слично;

• Примена на неоптоварувачки административни и спроведбени процеси, што подраз-бира и осмислување на поедноставни административни процеси, уредување на начи-нот на спроведување на практичната настава и обуката, како и воведување критериуми за одобрување на соодветни поволности за компаниите за учество во програмите за средно стручно образование.


• Работа на развој на квалитетот, со воведување на минимални стандарди за квалитет за соодветно „лиценцирање“ на компаниите кои ќе учествуваат во програмите за средно стручно образование;

• Привлекување на работодавачите за поактивно вклучување во системот на ССО, преку конкретни примери за компании кои имале корист од учеството во дуалните програми и други соодветни начини на корист од воведувањето на дуалниот систем на образование.

hh Нудење можност за склучување договори за работа (склучување договори за врабо-тување по завршување на факултетот) на новозапишаните студенти на факултетите на кои се образува неопходен квалификуван кадар (техничките факултети), со цел да се зголеми интересот на студентите за овие факултети и да им се обезбеди сигурна работа.

Со влегувањето на новите странски инвестиции во Република Македонија, дојде и до презе-мање на стручниот кадар од постоечките фирми кои веќе подолго време дејстуваат во Репу-блика Македонија. Проблемот што настанува со ова преземање е што голем дел од новите странски инвеститори добиваат директна државна помош за новоотворено работно место, а дел од овие работни места се покриваат со преземање на обучена работна сила од другите компании. Работниците треба да бидат слободни и да работат каде што сакаат, така што нема потреба една компанија да се заштитува од одење на вработениот онаму каде што сака. Напро-тив, тоа треба да се стимулира, затоа што работниците треба слободно да се движат. Наместо ограничување на мобилноста на работниците како предлог-решенија за овој проблем се:

hh Да се укине доделувањето државна помош за секое новоотворено работно место или какви било други олеснувања, доколку работното место е покриено со преземање на вработени од друга компанија.

hh Државата да покрие дел од долгот што би се јавил доколку вработениот ја напушта постоечката компанија, со која има обврзувачки договор, а кои предизвикуваат фи-нансиски импликации за предвремено напуштање

hh Кеш грантови за тренинзи и за обуки доделени на македонските компании кои ќе треба да вработат нови работници, доколку им биле преземени од субвенционирана компанија.

ДАНОЧНА ПОЛИТИКА

23

ДАНОЧНА ПОЛИТИКА

Владата применува даночни олеснувања со цел да го поттикне инвестирањето воопшто, а особено за да ги привлече странските директни инвестиции. Овие олеснувања не предиз-викуваат директни буџетски трошоци, но ја намалуваат можноста на државата во иднина

да генерира дополнителни приходи. Ваквите олеснувања најчесто се применети од страна на земјите во развој. Многу е полесно на потенцијалните инвеститори да им се понудат различни даночни олеснувања, отколку да се поправат недостатоците во инфраструктурата, недостигот од квалификувана работна сила итн.


Даночните олеснувања не бараат трошење на фондови за субвенционирање на инвестито-рите и се обезбедуваат полесно отколку јавните фондови. Исто така, има некои заслуги за аргументите кои се користат од страна на политичарите и креаторите на политиката да ги оправдаат своите одлуки за даночни олеснувања, со цел да привлечат инвестиции. Всуш-ност, домашните заштеди на земјите во развој можат да бидат многу ниски и финансиско-то посредништво многу слабо, со што би ја ограничиле ефективноста на ресурсите за ин-вестирање. Во вакви околности, ниските даночни оптоварувања се начин за привлекување на странските директни инвестиции, како ресурс за надворешно финансирање. Понатаму, фактите укажуваат на тоа дека инвестицијата може да генерира позитивни екстерналии, „спиловери“ за целата економија. Инвестицијата може да претставува врска за пренос на нови технологии и know how, за надградување на вештините на работниците и унапреду-вање на човечкиот капитал, помош во развојот и во преструктурирањето на претпријатието и придонес за подлабока меѓународна интеграција. Даночните олеснувања се едни од многуте, но не и најважни фактори за потенцијалните инвеститори да донесат одлука за инвестирање. За инвеститорите се особено значајни тро-шоците и ризиците поврзани со макроекономската стабилност и условите за водење бизнис, трошоците за усогласување со правните регулативи и административни практики, големи-ната на пазарот, условите на работната сила и специфичностите на локацијата за оствару-вање профит (инфраструктурата или близината до некој природен ресурс).Според оценките во извештаите на ММФ и Светска банка, работните места за корисниците на државна помош и даночни олеснувања се фискално скапи (корисниците во ТИР-зоните и во индустриските зони). Државата дава даночни средства од другите даночни обврзници, а од нив не собира средства од ваков вид. Во иднина, резидентите преку даноците треба да платат за овие олеснувања, односно за придонесот кон општеството (патишта, болни-ци, образование, одржување на јавни простори). Во изминатиот период имаше примери на корисници на државна помош и разни олеснувања (даночни, царински, комунални) кои предвреме ги затвораа своите погони, и покрај тоа што периодот со овие олеснувања не е завршен. Можни решенија за државата да се заштити од евентуално предвремено затворање на капацитетите на корисниците (домашни и странски) на државна помош и олеснувања се:

hh Да се плати целокупниот износ на неплатени даноци (данок на добивка и персонален данок), доколку корисникот го затвори својот погон пред истекот на олеснувањата.

hh Доколку не може да биде извршена исплата, државата да го конфискува целиот имот и технологија.

25

Исто така, ослободувањето од данокот на доход во период од 10 години во рамките на ТИР-зоните, создава дисторзија на пазарот на труд, односно работната сила надвор од зони-те е поскапа заради постоењето на овој данок, кој е корисен за државата, бидејќи ѝ носи до-полнителни приходи за развој на општеството, а не би имал голем ефект врз инвеститорите, бидејќи даночната стапка е ниска. Овој данок е пресметан во рамките на проектот „Влија-нието на владините субвенции за СДИ, наспроти нивниот ефект врз економскиот раст“. Според анализата на ослободувањето од персонален данок на доход во периодот од 2009 до 2015 година, доколку овој данок би се наплаќал во целост, државата би генерирала приходи од персонален данок на доход во износ од 9,092 милиони евра за анализираниот период. За корисниците на државна помош и олеснувања, не претставува значителен трошок да го плаќаат овој данок, додека за македонската економија собирањето на овој данок од сите корисници на олеснувања би претставувало значителен даночен приход. Наши предлози во однос на ослободувањето од персонален данок на доход:

hh Да се укине ослободувањето од персонален данок на доход и тој да биде задолжите-лен за сите, независно од тоа дали дејствуваат во специјални економски зони или надвор од нив.

hh Државата, во вид на државна помош, преку Законот за контрола на државната по-мош, да го плаќа овој данок за компаниите во временски период не подолг од 2 го-дини од започнувањето со работа на компаниите.


27

ИНФРАСТРУКТУРА

Инфраструктурата на една земја е клучен инпут за раст и за поврзување. Лошиот ква-литет или неадекватната инфраструктурна

мрежа (електрична енергија, водовод и канали-зација), комуникациска и транспортна мрежа, ги зголемува трошоците на сите фирми и создава рестрикции за движењето на стоките, услугите, луѓето и информациите во рамките на една еко-номија и надвор од нејзините граници.


Недоволно развиената инфраструктура влијае врз интеграцијата на земјите во глобалниот синџир на добавувачи и простран економски развој. При сегрегација на пазарот, слабостите во инфраструктурата ја ограничуваат компетитивноста и ги занемаруваат олеснувањата за иновативност и зголемувањето на продуктивноста. За сите фирми, од микропретпријатијата до мултинационалните корпорации, а особено за странските инвеститори, врз одлуките за инвестирање влијае нивото на развој на инфраструктурата во земјата. Сигурната и одрж-лива инфраструктура ја зголемува економската активност, ја зголемува продуктивноста, ги намалува производствените и трансакциските трошоци, социјалните и трошоците за одржу-вање на природната средина, со што се намалува сиромаштијата. За да се максимизира ефектот од инфраструктурата како една од развојните цели, државата треба да создаде стратегија за целокупниот инфраструктурен развој, да ги вклучи засегна-тите страни во креирањето на стратегијата, да ја нагласи одржливоста при остварувањето на резултатите. Развојот и одржувањето на транспортната, водоводната, канализациската и електричната инфраструктура во Македонија е задача на државните институции на Репуб-лика Македонија. Во рамките на проектот „Влијанието на владините субвенции за СДИ, наспроти нивниот ефект врз економскиот раст“, се утврди дека еден денар инвестиција вло-жен од страна на државата создава нови 1,3 денари раст на БДП. Ова влијание врз БДП е само во кварталот кога е остварена инвестицијата. Најголем дел од државните инвестиции се во изградба на административни згради, катни гаражи, спортски сали, споменици итн. Овие инвестиции немаат влијание врз БДП на подолг рок. Во помал дел, државните ин-вестиции се насочени кон инвестиции коишто влијаат врз порастот на БДП на подолг рок, како развојот на патната и железничката инфраструктура, градењето водни акумулации за производство на електрична енергија и изградбата на гасоводна мрежа. Едно од барањата на инвеститорите е да се подобри инфраструктурата во Македонија. Исто така, во „Гло-балниот извештај за конкурентноста (ГИК) 2013-2014“, за Македонија се вели дека една од трите главни пречки за водење бизнис е недоволно развиената инфраструктура. Како можни решенија за побрз развој на инфраструктура во Македонија се наведуваат:

hh Најголем дел од државните инвестиции да се распределат во развојот на патната мрежа и гасоводната мрежа, или

hh Да се зголеми учеството на капиталните инвестиции во вкупниот буџет кои реално ќе носат поврат на направената инвестиција.

29

Едно од инфраструктурните решенија за Република Македонија во последниве 10 години е развојот на технолошко-индустриските развојни зони и индустриски зони во различни региони на територијата на Република Македонија. Во рамките на истражувањето на ЗМАИ се идентификувани трошоците за развој на 14 технолошко-индустриски развојни зони во Македонија, кои ја зголемуваат атрактивноста на Македонија во привлекувањето на стран-ските, но и на домашните инвеститори, бидејќи покрај тоа што во овие зони инвеститорите добиваат одредени олеснувања, тие се и инфраструктурно развиени. Дирекцијата за тех-нолошко-индустриските развојни зони во периодот од 2006 до 2015 година има вложено 2.723.424.399 денари или 44.233 милиони евра за развој на ТИР-зоните. За одржување на ТИР-зоните Скопје 1,Скопје 2 и Штип, во истиот период се потрошени 34.748.979 денари или 565.024 евра. Во четири ТИР-зони (Скопје 1, Скопје 2, Штип и Кичево) активно работи најмалку еден корисник, четири ТИР-зони (Прилеп-Алинци, Струга/Охрид, Струмица и Тетово) се во фаза на изградба на нови погони, кои треба да започнат со работа во текот на 2016 и 2017 година, додека во шест ТИР-зони (Делчево, Виница, Берово, Радовиш, Ранков-це и Гевгелија) сѐ уште нема корисник. За развој на овие шест ТИР-зони се вложени 2,08 милиони евра или 4,7 проценти од трошоците за развој на зоните. Исто така, до март 2016 година на 12 проценти од земјиштето што го опфаќаат сите ТИР-зони, се отворени погони или се наоѓаат во фаза на изградба. Бидејќи само мал процент од ТИР-зоните имаат иско-ристеност треба да се размислува за можните алтернативи како да се употреби неискористе-ното земјиште. Во рамките на истражувањето на ЗМАИ се утврди дека кога неискористена-та површина би се искористила за одгледување на автентични култури, само во 2015 година државата би генерирала околу 8 милиони евра. Секако, развојот на овие зони е неопходен за една земја да биде поатрактивна за инвеститорите, но се поставува прашањето кој е оп-тималниот број зони, имајќи го предвид фактот дека во поголемите градови низ Македонија постојат голем број развиени индустриски зони. Како решение за утврдување на оптимал-ниот број зони предлагаме:

hh Да постои по една ТИР-зона за секој регион, односно да се земе предвид регионални-от развој, инфраструктурата, локалните ресурси (човечки кадар, традиција, посто-ечки фабрики, природа), или

hh Да се развијат вакви зони во близина на првите пет најгусто населени подрачја во Македонија, и притоа да се имаат предвид и инфраструктурата, како и локалните ресурси.


31

СОРАБОТКА НА ДОМАШНИТЕ И СТРАНСКИТЕ КОМПАНИИ

Во однос на поттикнувањето на економ-скиот раст, од 2007 година па сè до денес Македонија е фокусирана на привле-

кување на странски директни инвестиции, особено на привлекување на инвестиции во ТИР-зоните. Капацитетите кои веќе работат во овие зони, според Дирекцијата за техно-лошко-индустриски развојни зони, имаат остварено соработка со компании надвор од зоните, во вредност од 46 милиони евра во текот на 2015 година. Голем дел од компа-ниите надвор од овие зони, кои оствариле соработка со корисниците од ТИР-зоните, се проектантски бироа, компании за одржу-вање на простор, градежни фирми, агенции за обезбедување и кетеринг-служби. Помал број се компании кои се јавуваат како до-бавувачи во процесот на производство на директните инвестиции во зоните, што зна-чи корисниците во зоните, во најголем дел, увезуваат суровини за производство на нив-ните производи.


Зголемениот број корисници во ТИР-зоните, го зголеми и нивното влијание врз еко-номските активности во Македонија, а особено во надворешнотрговската размена. Го-лем дел од извозот и увозот на Република Македонија се должи на корисниците во овие зони. Со цел да се зголеми економската активност во Македонија, корисниците во ТИР-зоните претставуваат неискористен потенцијал за остварување соработка со компа-ниите надвор од зоните во Македонија. Сè почести се барањата од бизнис-заедницата за поттикнување на соработката на големите индустриски капацитети во овие зони со ком-паниите надвор од ТИР-зоните. Се поставува прашањето како може да се поттикне зголе-мувањето на обемот на оваа соработка? Наши предлози што би придонеле за забрзување и зголемување на соработката на корисниците од зоните со компаниите надвор од зоните се:

hh Бидејќи корисниците во зоните добиваат различни видови олеснувања, еден од можните начини за поттикнување на соработката со компаниите надвор од зоните е корисниците да се условат со остварување соработка со фирмите во оние сектори каде што соработката е возможна, и

hh За да бидат стимулирани за соработка со корисниците во ТИР-зоните, на компа-ниите надвор од зоните да им бидат доделени субвенции со кои би го усогласиле производниот капацитет за произведување суровини за потребите на некои од ко-рисниците во зоните, а домашните фирми да се обучат како да соработуваат со ко-рисниците во зоните.

Преку различните видови поддршка, со цел фирмите надвор од зоните да ги усогласат своите капацитети во снабдувањето на корисниците во ТИР-зоните, би се обезбедил тристран позити-вен ефект, односно за корисниците во ТИР-зоните да имаат лесен и брз пристап до потребните суровини, компаниите надвор од зоните да имаат зголемен обем на работа, а државата зголемена економска активност од оваа соработка. Исто така, кога се споменува соработката на компаниите надвор од зоните со компаниите во зоните, треба да се води евиденција за тоа дали компаниите надвор од зоните кои оствариле соработка, откако започнале со соработката навистина бележат зголемување на обемот на производството, или пак од различни причини (губење на соработка-та со други клиенти, фокусирање на соработката само со корисниците каде што државата би ја стимулирала соработката итн.) го задржале истиот обем на производство.

33

Во инвестициската политика на Република Македонија, законот на кој се повикуваат од-луките за државна помош, односно Законот за контрола на државната помош, може да се забележи дека најголем дел од корисниците на државна помош се странски инвестиции, а во последно време и двете македонски компании кои ќе отворат производни капацитети во ТИР-зоните. Овој закон не важи само за корисниците во ТИР-зоните, односно е примен-лив на целокупната територија на Република Македонија, за сите компании кои ќе побара-ат државна помош и кои ги исполнуваат условите од Законот. Според нашите досегашни сознанија, ниту една домашна компанија во Македонија која работи надвор од ТИР-зоните и странските инвестиции во неколку индустриски зони кои имаат добиено државна помош, нема аплицирано за државна помош. Бидејќи предностите што ги нуди овој закон можат да ги искористат и домашните компании, како предлог за овој недостаток сметаме дека треба:

hh Да се спроведат обуки за домашните фирми од страна на државата (во стопанските комори), со цел да се информираат за можностите што им се нудат со овој закон.

Принципот на недискриминација, степенот на отвореност за СДИ, заштитата на имотните права на инвеститорите и механизмот за решавање на инвестициските спорови се едни од клучните прашања во политиката на инвестирање, кои ги поддржуваат напорите за креи-рање квалитетна клима за инвестирање за сите. Недискриминацијата е главно начело за ат-рактивна инвестициска клима. Начелото за недискриминација подразбира дека сите инвес-титори, без оглед на сопственоста, во слични околности се третирани подеднакво. Тоа може да се окарактеризира како главно начело во пониските правни нивоа, како правото за инвес-тиции, и може многу да варира во опсегот во кој може да се примени. Еден од концептите произлезен од начелото за недискриминација, во контекст на СДИ, е третманот на државата, кој бара Владата да ги третира СДИ како контролирани претпријатија од странски инвести-тори, исто како и домашните компании (да не ги фаворизира едните во однос на другите).


БЛАГОДАРНОСТ

При подготвувањето на документот беа користени податоци од проектот „Влијанието на владините субвенции за СДИ, наспроти нивниот ефект врз економскиот раст“, спроведен во изминативе 15 месеци, но релевантноста дополнително ја потврдуваат и остварените сред-би со експерти на полето на македонската економија, професори во областа на економијата, претставници на стопанските комори, како и државни институции засегнати во процесот на привлекување на странските инвестиции и креирање на инвестициската политика во Репу-блика Македонија.

Сакаме да им изразиме голема благодарност на следниве личности и организации, кои по-могнаа да се подготви овој документ сè со цел да се подобри инвестициската политика во Република Македонија:

1. Петар Гошев, поранешен гувернер на Народна банка на Република Македонија2. Бранимир Јовановиќ, економски експерт и аналитичар3. Совет на странските инвеститори при Стопанската комора на Република Македонија

35

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

1. OECD (2015), Policy Framework for Investment 2015 edition, OECD Publishing, Paris

2. Обезбедување стручен и квалификуван кадар во согласност со потребите на биз-нисот (воведување дуален систем во средното стручно образование), Стопанска комора на Македонија, јануари 2016

3. Програма за поттикнување на инвестициите во Република Македонија 2011 – 2014 година, Министерство за економија на Република Македонија, декември 2011

4. Матрица за реализација на Програмата за поттикнување на инвестициите во РМ 2011-2014

5. Стратегија за конкурентност со акционен план на Република Македонија 2016 – 2020, јануари 2016

6. Програма за економски реформи, јануари 2016 година 7. Бела книга 2014 година, Совет на странските инвеститори во Република Македо-

нија, Стопанска комора на Македонија8. World investment report 2015 – reforming international investment governance,

Unatied Nation, New York and Geneva, 2015 Закон за контрола на државната помош http://kzk.gov.mk/mak/zapis.asp?id=7 Уредба за условите и постапката за доделување хоризонтална помош

http://kzk.gov.mk/mak/zapis1.asp?id=1222&kategorija=8

9. Уредба за условите и постапката за доделување регионална помош („Службен весник на Република Македонија“ бр.109/2013)

EASE OF DOING BUSINESS AND FDI IN THE EX-SOCIALIST COUNTRIES, Biljana Jovanovic, Branimir Jovanovic; http://branimir.ws/wp-content/uploads/2013/07/paper_v3.pdf


PROPOZIM-ZGJIDHJEpër përmirësim të politikave të investimit

në Republikën e Maqedonisë

Shkup, 2016

Autorë: Goran Mojanoski dhe Marko Georgievski

Botues: Fondacioni Shoqëria E Hapur - Maqedonia

Për botuesin: Fani Karanfilova-Panovska

Lekturimi: Abakus

Përkthimi: Abakus

Dizajni: Brigada dizajn

Shtyp: Propoint

Tirazhi: 300 kopje

Tirazhi falas/jokomercial

Ky publikim është mundësuar nga populli amerikan nëpërmjet Agjencisë së SHBA-ve për zhvillim ndërkombëtar (USAID) në suaza të Projektit të USAID-it për shoqërinë civile. Përmbajtja e publikimit është përgjegjësi e autorëve dhe nuk i shpreh qëndrimet e USAID-it ose Qeverisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës.


338(497.7)



39

PËRMBAJTJA

HYRJA 41

MANGËSITË E IDENTIFIKUARA 43

TRANSPARENCA 45

ADMINISTRATA 51

TREGU I FUQISË PUNËTORE 55

POLITIKAT TATIMORE 59

INFRASTRUKTURA 63

BASHKËPUNIMI I KOMPANIVE VENDASE DHE TË HUAJA 67

FALËNDERIM 70

REFERENCAT 71

HYRJA

Shoqata e analistëve dhe hulumtuesve të rinj (SHAHR) në 15 muajt e kaluar punoi në projektin “Ndikimi i subven-cioneve të qeverisë për IHD, përkundër efektit të tyre ndaj

rritjes ekonomike” në suaza të Projektit të USAID-it për sho-qëri civile, i zbatuar nga Fondacioni Shoqëria e Hapur - Maqe-doni. Gjatë hulumtimit vërejtëm që mund të bëhen propozime të cilat mund të kontribuojnë për përmirësim të politikave për tërheqje, subvencionim, shërbim të investitorëve ekzistues dhe për nxitje të bashkëpunimit mes kompanive të vendit dhe të huaja. Për këtë qëllim, përpiluam dokument në të cilin duam të ofrojmë propozime cilësore dhe të vlefshme për përmirësim të politikës së investimit, të cilat do të jenë të dobishme për institucionet relevante të lidhura me nxitjen e investimeve në Maqedoni dhe zmadhim të konkurrueshmërisë së saj.

42

Ky dokument përmban pjesë e cila shqyrton mangësitë lidhur me sigurimin e të dhënave të cilat mund të jenë të dobishme për matjen e efekteve nga politikat e tërheqjes së IHD, si dhe për mbështetje për investimet vendase, pjesë e cila ka të bëjë me propozimet alternative të cilat mund të japin kontributin e vetë për sigurimin e fuqisë punëtore cilësore për kapacitetet industriale në pronë të kapitalit vendas dhe të huaj. Në pjesën për politikat tatimore janë ofruar zgjidhje të cilat mundësojnë efektivitet më të madh të praktikave tatimore për shtetin, derisa pjesa me adminis-tratën duhet të ofrojë zgjidhje për politikat e investimeve në Maqedoni. Gjithashtu, që të rritet atraktiviteti i Maqedonisë për investitorët e huaj, nga ana e disa investitorëve të huaj ekzistues disa herë u theksua nevoja për zhvillim më të shpejtë të infrastrukturës dhe për zmadhim të cilësisë së saj, derisa nga ana tjetër publiku gjithnjë e më shpesh parashtron pyetjen se si të nxiten kompanitë ekzistuese në Maqedoni të cilat janë jashtë zonave të lira ekonomike të krijojnë bashkëpunim me kapacitetet e ndërtuara të reja në zonat ku kanë ndikim të madh ndaj importit dhe eksportit të Re-publikës së Maqedonisë.

Këto propozim-masa mund të jenë nxitje për institucionet e lidhura me këtë çështje me qëllim që të përsoset sistematizimi i të dhënave në dispozicion dhe të sigurohen të dhëna shtesë të cilat do të jenë të dobishme për hulumtimet e mëtejme dhe për përsosje të sistemeve administrative në drejtim të konkurrueshmërisë së Republikës së Maqedonisë.

Propozim-zgjidhje për përmirësim të politikave të investimit në Republikën e Maqedonisë

43

MANGËSITË E IDENTIFIKUARA

Investimet - vendase e të huaja e shtetërore - kanë rëndësi të madhe, veçanërisht për një ekonomi të vogël si që është e jona. Ato krijojnë vende pune, bëjnë transferim të teknologjisë

dhe njohurive, e zvogëlojnë papunësinë, e lëvizin ekonominë, sjellin kapital të ri. Investimet janë të nevojshme që një shtet të ketë rritje pozitive ekonomike. Në disa vitet e fundit Repub-lika e Maqedonisë zbaton numër të madh aktivitetesh në drej-tim të tërheqjes së investimeve të huaja direkte (IHD), ashtu që parashtrohet pyetja deri në çfarë mase shpenzimet për tërheq-jen e tyre, gjegjësisht nëse mjetet e harxhuara për tërheqjen e tyre, e pastaj edhe për mirëmbajtjen e tyre, i tejkalojnë përfi-timet të cilat ato ia sjellin vendit. Gjatë hulumtimit në suaza të projektit “Ndikimi i subven-cioneve të qeverisë për IHD, përkundër efektit të tyre ndaj rritjes ekonomike”, i zbatuar nga ana e SHAHR, mosdis-ponueshmëria e një pjese të informatave të nevojshme për këtë hulumtim krijoi nevojë për angazhimin e ekspertëve, me qël-lim që të japin propozime alternative të cilat mund të ndihmo-jnë në rregullimin e politikës për tërheqje, subvencionim, shër-bim të IHD dhe bashkëpunim me IHD, si dhe propozime për nxitje të investimeve vendase dhe maksimizim të investimeve shtetërore.

44

Problemet me të cilat u ballafaqua SHAHR gjatë hulumtimit janë: disponueshmëria e të dhënave me të cilat mundet të verifikohet bruto-shuma e cila si ndihmë direkte në grante me para në dorë u është dhënë kompanive në zonat ZHTI dhe zonat industriale, si dhe shuma e ndihmës shtetërore e cila në baza të ndryshme (vend i hapur i punës, shpenzime për ndërtim, shpenzime për trajnim, për kontributet sociale dhe ngjashëm) u është dhënë përdoruesve të zonave zhvillimore teknolog-jike-industriale, të cilat në pjesën më të madhe janë investime të huaja direkte, si dhe për një pjesë të përdoruesve në zonat industriale. Sa i përket disponueshmërisë të të dhënave për efektin e ndikimit të subvencioneve për IHD në Republikën e Maqedonisë, ka hapësirë për përmirësime, gjegjësisht për krijimin e formës me më shumë përmbajtje të llogarive përfundimtare vjetore, me qëllim që të vërtetohen më mirë efektet e subvencionimit të investimeve të huaja direkte, si për shembull: vlera mesatare e orës së punës, vlera e importit dhe vlera e eksportit, vlera e bashkëpunimeve të real-izuara të kompanive me firma vendase etj. Nga takimet e realizuara me përfaqësuesit të udhëheqë-sisë së IHD të subvencionuara në periudhën e hulumtimit, konstatohet që mangësia kryesore sipas investitorëve është mungesa e fuqisë punëtore të trajnuar, gjegjësisht fakti që pjesa më e madhe të të punësuarve të ri kanë nevojë për trajnim prej disa muajsh para se të nisin me punë në fabrikat e IHD. Gjithashtu, ka mungesë të kuadrit cilësor për udhëheqje i cili do të kishte udhëhequr fabrikat e IHD në Republikën e Maqedonisë, ashtu që shpesh kuadri i tillë importohet nga shtetet tjera. Problem më të cilin janë ballafaquar IHD në Maqedoni është burokracia joefikase shtetërore, e cila i vështirëson kushtet për veprim në këtë shtet. Por një pjesë e investitorëve të huaj janë mjaft të mbyllur dhe nuk duan hapur dhe publikisht të flasin për çështje të caktuara të cilat kanë rëndësi të madhe, si për shembull, për shumën e subvencioneve të cilat i kanë marrë si ndihmë shtetërore, shumën e pagës mesatare të punëtorëve në fabrikë, kushtet për punë të punëtorëve etj. Si problem paraqitet edhe ngarkimi i buxhetit me numrin e rritur të ministrave pa resor, promotorët ekonomik dhe palë tjera përgjegjëse për tërheqjen e IHD, pasi që prej disa vitesh është shënuar zvogëlim konsekuent i nivelit të IHD në Republikën e Maqedonisë. Në krerët e ardhshëm të këtij dokumenti përmbahen propozim-zgjidhjet në domenin e transparencës të të dhënave, për përsosje të sistemit nga institucione përgjegjëse për tërheqje dhe shërbim të IHD, avancim të tregut të fuqisë punëtore me sisteme praktike të arsimit, krijim i politikës tatimore jodiskriminuese, zgjidhje për realizim të zhvillimit më të shpejtë dhe më cilësor të infrastrukturës dhe zgjidhje për nxitje të bashkëpunimit mes kapaciteteve të reja në pronësi të huaj, të cilat punojnë në zonat, dhe kapacitetet ekzistuese të kompanive vendase dhe të huaja jashtë këtyre zonave.


45

TRANSPARENCA

Transparenca lidhur me disponueshmërinë e të dhënave ishte problemi më i madh me të cilin u ballafaqua Shoqëria e analistëve dhe hulumtuesve të rinj (SHAHR) gjatë zbatimit të projektit “Ndikimi i subvencioneve të qeverisë për

IHD, përkundër efektit të tyre ndaj rritjes ekonomike”. Me transparencë të dis-ponueshmërisë të të dhënave nënkuptojmë shpallje publike dhe të hollësishme të të dhënave të zbërthyera në ueb faqet e institucioneve dhe kompanive të cilat përdorin subvencione nga shteti.

46 Propozim-zgjidhje për përmirësim të politikave të investimit në Republikën e Maqedonisë

Propozim-zgjidhje për përmirësim të transparencës:Sa u përket të të dhënave të cilat janë publikisht në dispozicion në statistikat e jashtme të Bankës Popullore të Republikës së Maqedonisë (BPRM), mungojnë të dhëna të cilat nuk janë shpallur, e do të ishin të vlefshme për matjen e efekteve të subvencioneve në investimet e huaja direkte (IHD). BPRM nuk mund të japë të dhëna për subvencionet, por mund të japë të dhëna për IHD – sipas veprimtarisë dhe sipas vendit. Tani për tani, BPRM jep të dhëna për IHD sipas veprimtarive dhe sipas vendeve, por nuk ka të dhëna për IHD për veprimtari të ndryshme në një vend. Mund të gjendet informacioni që në Republikën e Maqedonisë ka hyrë investim nga Gjermania, por nuk mund të shihet në çfarë veprimtarie është ai inves-tim nga Gjermania. Nëse BPRM e përmirëson statistikën për këtë fushë, atëherë edhe Enti shtetëror për statistika do të përmirësojë shpalljen e të dhënave.

hh Propozohet të shpallen të dhëna për IHD sipas vendeve, por edhe sipas veprimtarive të investimit i cili vjen nga ai vend.

Sa u përket të dhënave të cilat i ka në dispozicion Drejtoria doganore e Republikës së Ma-qedonisë, do të ishte mirë të ketë të dhëna për eksportin dhe për importin sipas nivelit të veprimtarisë dhe mjaft të zbërthyera (me 5 deri 6 decimale) dhe në nivel të vendit, me qëllim që të shohim se sa eksportojmë dhe importojmë prodhime të caktuara në/prej ndonjë shtet/i. Nëse ka zbërthim të të dhënave deri në atë nivel, atëherë kjo në përgjithësi është mirë për shkak të transparencës dhe për shkak të informimit, e mund të ndihmojë edhe për ndjekje të IHD. Për shembull, nëse nga Gjermania ka investime në ndonjë veprimtari, të mund të shihet nëse ka eksport apo import nga Gjermania në veprimtarinë e njëjtë.

hh Propozohet që të dhënat e Drejtorisë doganore të Republikës së Maqedonisë për importin dhe eksportin të jenë të zbërthyera dhe sipas vendit.

hh Drejtoria doganore e Republikës së Maqedonisë të dërgojë të dhënat e plota në Entin shtetëror për statistika, kurse ato pastaj të redaktojnë të dhënat me metodologji përkatëse dhe t’i shpallin, si edhe të dhënat tjera, në ueb faqen e tyre.

Sa i përket mënyrës së shfaqjes të harxhimeve buxhetore lidhur me llogaritë përfundimtare vjetore të Republikës së Maqedonisë, buxheti duhet të jetë shumë më i zbërthyer dhe më

47

mirë i klasifikuar. Duhet të bëhet në nivel shumë më analitik dhe paragrafët të jenë të shp-jeguar mirë. Buxheti duhet të jetë më transparent dhe më i hollësishëm. Gjithashtu, Ligji për ekzekutimin e buxhetit duhet të zbatohet plotësisht.

hh Propozohet të zbërthehen të dhënat në buxhetin e Republikës së Maqedonisë dhe plotësisht të zbatohet Ligji për ekzekutimin e buxhetit.

hh Duhet të ketë të dhëna strukturore në çdo buxhet. Personat relevant përgjegjës për komponimin dhe interpretimin e të dhënave duhet të kenë përvojë më të madhe dhe njohuri të përshtatshme.

Edhe pse në momentin kjo duket si sfidë e madhe, duhet të ripërcaktohet strategjia për IHD lidhur me atë se cilat të dhëna nga Drejtoria për zonat zhvillimore teknologjike-industriale (DZZHTI), Agjencia për investime të huaja dhe promovim të eksportimit nga Republika e Maqedonisë (AIHPERM) dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë duhet të jenë në dis-pozicion me qëllim që të përcaktohet efekti i tyre në tërheqjen dhe subvencionimin e IHD, si dhe për realizimin e bashkëpunimit në fabrikat aktive e kompanitë në Maqedoni. Duhet të përcaktohet ku do të jetë qendra e të dhënave për IHD – në AIHPERM, në Qeveri apo në DZZHTI?

hh Propozohet të ekzistojë llogaridhënie për subvencionet për IHD, si që ekziston llogaridhënie për subvencionet për bujqësi.

Në shumë media të njohura në mbarë botën, nëpërmjet roud shou, pjesëmarrje në panaire dhe nëpërmjet promotorëve ekonomik, Republika e Maqedonisë promovohet si destinacion ideal për IHD. Sa i përket asaj se çfarë të dhënash duhet të sigurohen me këto aktivitete, me qëllim që të llogaritet efekti i tyre, duhet të krijohet proces më transparent në këtë mënyrë të tërheqjes së IHD.

hh Propozohet të shpallen të dhënat për atë se sa njerëz shkojnë në roud shou, për çka harxhohen ato të holla dhe të llogaritet sa investime kanë tërhequr, e sa të holla janë harxhuar që të përcaktohet efekti i kësaj mënyre të promovimit.

Propozim-zgjidhje për përmirësim të politikave të investimit në Republikën e Maqedonisë48

Sa i përket përmirësimit të informimit transparent, nëpërmjet Regjistrit qendror të Republikës së Maqedonisë, për shpallje të llogarive vjetore të kompanive, në dokumentin Lista nga llogaria e përpunuar vjetore dhe qarkullimi i parave, propozojmë këtë:Si që shihni nga Tabela 1, pika harxhime për të punësuarit është zbërthyer në paga neto dhe sht-esa, si dhe harxhime për tatim, sigurim social dhe pensional e të ngjashme. Ne konsiderojmë që zbërthimi të përbëhet prej pikës vlera mesatare në orë – neto, por të mos vihen orët e punës në pozitat udhëheqëse të kompanive ose të shtohet pika gjithsej orë të punuara, gjithashtu mos të vihen orët e punës në pozitat udhëheqëse të kompanisë. Në Tabelën 2 japim propozim si të duket zbërthimi i shtuar.

Tabela 1: Konstruksioni ekzistues i listës nga llogaritë përfundimtare vjetore nga Regjistri qendror në Republikën e Maqedonisë

Shenja për AOP

Harxhime për të punësuar (267+268) 266Paga neto dhe shtesa 267Harxhime për tatim, sigurim social dhe pensional e të ngjashme 268

Tabela 2: Propozim - konstruksioni i listës nga llogaritë përfundimtare vjetore nga Regjistri qendror në Republikën e Maqedonisë

Shenja për AOP

Harxhime për të punësuar (267+268) 266Paga neto dhe shtesa 267Harxhime për tatim, sigurim social dhe pensional e të ngjashme 268Vlera mesatare në orë – neto

OseGjithsej orë të punuara

49

Komisioni për mbrojtjen e konkurrencës (KMK) në periudhën e deritanishme i shpall vendimet për ndihmën e dhënë shtetërore për kompanitë, ku shuma e ndihmës shtetërore nuk është e njo-hur. Gjatë dhënies së ndihmës, Ligji për kontroll të ndihmës shtetërore referohet në dy rregullore: Rregullorja për ndihmë horizontale dhe Rregullorja për ndihmë rajonale. Ndihmë horizontale mund të jepet për hulumtim dhe zhvillim e inovime, për mbrojtje të mjedisit jetësor, punësim, trajnim, kryerje të shërbimeve me interes të përgjithshëm ekonomik dhe ndërmarrje të vogla e të mesme në çfarëdo formë, duke përfshirë edhe formën e kapitalin të rrezikshëm. Ndihma rajo-nale mund të jepet për investime fillestare produktive ose për hapje të vendeve të punës lidhur me investimet.Propozimi ynë është KMK të shpall, në nivel vjetor, shumën totale për të gjitha kompanitë të cilat kanë marrë ndihmë shtetërore në vitin përkatës. Ajo shumë të jetë e zbërthyer, varësisht prej asaj se cilave pika të ndihmës horizontale dhe/ose vertikale i takon (për trajnime, për hapje të vendeve të punës lidhur me investimet etj.).

hh Propozojmë të ekzistojë sqarim për vendimet për ndihmë shtetërore të cilën e kanë marrë kompanitë si që janë SMR Automotives dhe STARTEK SHPKNjP, të cilat e kanë tejkaluar afatin ligjor për nisje me ndërtim (9 muaj), e prapëseprapë kanë marrë ndihmë shtetërore. Gjithashtu, të ekzistojnë informata publike edhe për vendimet për kompanitë të cilat nuk kanë marrë ndihmë shtetërore dhe sqarim përse janë refuzuar.

Kohët e fundit shpesh njoftohen numër i madh i investimeve të huaja direkte (për shembull, që niset me ndërtim të një fabrike në Republikën e Maqedonisë), por vetëm një pjesë e këtyre njoftimeve realizohen. Për këtë, propozojmë në suaza të Agjencisë për investime të huaja dhe promovim të eksportimit nga Republika e Maqedonisë (AIHPERM) të përmenden investimet e huaja të cilat veç kanë filluar me punë në Maqedoni, ato të cilat janë në fazën e ndërtimit, ato të cilat kanë vendosur të investojnë në Maqedoni, por më tepër se gjysmë viti pas miratimit të vendimit të tyre nuk ka asnjëfarë lëvizjeje, si dhe investimet e reja dhe investitorë të huaj të cilët kanë mbyllur fabrikat në Maqedoni. Si shembull do të kishim marrë Veibo grup, e cila më vitin 2014 njoftoi investim në Maqedoni prej 400 milionë dollarë dhe 4.500 punësime të reja. Në raportin për investimet në botë (World Investment Report), i përpiluar nga Kombet e Bash-kuara, ky investim nga Kina renditet në vendin e 7-të sipas grinfild investimeve në ekonomitë

50

në tranzicion. Veibo grup ka blerë tërë sipërfaqen e zonës ZHTI Rankovcë, por akoma nuk ka filluar me ndërtim të fabrikës së saj. Investime të tilla të jorealizuara janë Shishexham, Menasan, Maderson Grup, Nin Fiber, Kofikab, SMR Automotives, Startek SHPKNjP etj.Qëndrimi ynë është që shpallja e të gjitha të dhënave nuk do të rrezikojë pozitën e shtetit në negociatat e ardhshme me investitorët potencial.


51

ADMINISTRATA

Numër i madh i individëve, institucioneve dhe ministrive janë direkt të përfshirë në procesin e tërheqjes dhe administrimit e IHD në Repub-

likën e Maqedonisë: Kabineti i Kryetarit të Qeverisë (në Kabinetin e Kryetarit të Qeverisë ekziston De-partament për IHD i cili përqendrohet në tërheqjen e IHD (ndërmarrje të mesme) dhe mundohet të vepro-jë në mënyrë globale, duke përfshirë të gjitha konti-nentet. Departamenti nuk ka buxhetin e vetë direkt, por financohet nga buxheti i Kryetarit të Qeverisë. Departamenti ka bashkëpunim të ngushtë me ekip-in e promotorëve ekonomik); Ministrat pa resor (ka pesë ministra pa resor dhe të gjithë kanë aktivitete në fushën e IHD (ndërmarrje të mëdha)), si dhe disa persona të shquar të cilët përfaqësojnë organe tjera shtetërore.


Ministria e ekonomisë është përgjegjëse për përgatitjen e Programit për nxitje të investimeve. Pro-grami i mëparshëm ishte për periudhën 2011-2014, kurse qëllimet kryesore ishin të rritet atraktivi-teti i vendit për investimet vendase dhe të huaja. Agjencia për investime të huaja dhe promovim të eksportimit nga Republika e Maqedonisë (AIHPERM), e njohur si Invest Maqedonia, si që tregon emri i saj, është institucioni kryesor përgjegjës për tërheqje të investimeve të huaja të reja në vend dhe është punëdhënës direkt i promotorëve ekonomik, të cilët selinë e kanë në shtete të ndryshme që synohen nëpër botë. Ajo, gjithashtu, merret me përkujdesje të vazhdueshme për disa aspekte të ndihmës shtetërore. Promotorët ekonomik (ka një rrjet promotorësh ekonomik) kanë rol ku duhet të promovojnë nxitjet për investime, mundësitë dhe potencialet e Republikës së Maqedonisë. Dre-jtoria për zonat zhvillimore teknologjike-industriale (DZZHTI) drejton punët administrative të të gjitha zonave në Maqedoni, duke përfshirë edhe disa elemente të IHD dhe ndihmës së huaj. Gjithashtu, duhet të përmenden edhe Drejtoria për diplomaci ekonomike në Ministrinë e punëve të jashtme, Departamenti për IHD në Ministrinë e financave, Zëvendëskryeministri për çështje ekonomike etj. Në punimin “Lehtësia e udhëheqjes së biznesit dhe IHD në vendet ish-socialiste “1 nga hulumtimi i kryer është konstatuar që burokracia mund t’ua ndërrojë mendimin investitorëve rreth vendimin për të investuar në vendin e duhur. Sistemi ekzistues është i decentralizuar, por nuk dihet nëse është më efektiv dhe më efikas nëse do të ishte i centralizuar në një institucion. A do të ishte më e madhe burokracia e cila është prezentë në pjesën më të madhe të institucioneve maqedonase me procesin e tanishëm të decentralizuar ose me një të centralizuar. Që të gjendet përgjigje për këtë pyetje, propozojmë disa propozime alternative për vlerësim të asaj se cili sistem do të sjell efekte më të mëdha dhe më pozitive në ekonominë maqedonase:

hh Qeveria nuk duhet të tërheqë IHD dhe ajo aspak nuk duhet të jetë e përfshirë në procesin e tërheqjes.

hh Pasi të merren përfitimet nga të gjitha institucionet, do të dihet përgjigjja për pyetjen se çfarë sistemi duhet të ekzistojë. Nëse jepet informatë për atë se sa kushton hapja e një vendi të punës në përgjithësi në ekonominë maqedonase dhe sa kushton hapja e një vendi të punës me investimet e huaja, do të fitohet efekti i sistem të strukturuar në mënyrë të tillë për tërheqje të IHD.

1 EASE OF DOING BUSINESS AND FDI IN THE EX-SOCIALIST COUNTRIES, Biljana Jovanovic, Branimir Jovanovic;http://branimir.ws/wp-content/uploads/2013/07/paper_v3.pdf

53

hh Numri i ministrive të përfshira në procesin e tërheqjes dhe administrimit të IHD është i madh. Qeveria e rriti numrin e ministrive dhe numrin e agjencive. Nëse formohen agjenci, atëherë nuk ka nevojë për ministritë. Më mirë është që procesi të udhëhiqet nga një vend.

hh Të formohet fond i investimeve në Republikën e Maqedonisë, sipas shembullit të disa shteteve tjera (si që është Norvegjia), i cili do të udhëheqë me investimet, në përgjithësi. Qeveria ka dy funksione: njëra është e shpenzimit, kurse tjetra e investimit. Kjo do të thotë të veçohet funksioni i investimit, nga financat publike të sektorit publik, nga funksioni i shpenzimit. Investimet duhet të jenë të pavarura dhe nuk duhet t’i nënshtrohen politikës. Për shembull, kjo do të ishte ashtu nëse buxheti të cilin e ka Qeveria shpenzohet vetëm për rroga dhe pensione, si funksione themelore të Qeverisë, e funksioni i investimit i Qeverisë do të kalojë në ndonjë organ të ri i cili do të jetë i pavarur, si për shembull Banka Popullore. Drejtori do të ishte zgjedhur sipas propozimit të opozitës dhe do të largohej nga politika ditore, me qëllim që të mos ketë keqpërdorim të financave publike. Nëse formohet fond shtetëror i investimeve, ai duhet të udhëheqë me të gjitha punët e lidhura me investimet: tërheqja e IHD, investime publike, ndihmë shtetërore dhe mbështetje e investimeve private vendase. Institucionet, si DZZHTI dhe AIHPERM, duhet të jenë sektorë ose drejtori në këtë fond.


55

TREGU I FUQISË PUNËTORE

Fuqia e kualifikuar dhe fleksibile punëtore është një nga kompetencat e dëshirueshme të vendit në tërheqjen e investimeve dhe

qëndrueshmërinë e rritjes ekonomike, pasi që kompanitë vazhdimisht e ristrukturojnë zinxhi-rin global të furnizuesve. Zhvillimi i burimeve njerëzore është proces i rritjes së njohurive, af-tësive dhe kapaciteteve të njerëzve në shoqëri.


Politikat për zhvillim të burimeve njerëzore e përfshijnë cilësinë e fuqisë punëtore dhe rregulloret për tregun e fuqisë punëtore. Qeveria mund të ndërmarrë aksione direkt për përmirësim të buri-meve njerëzore, me avancim të sistemit për arsim dhe shëndetësi, por gjithashtu edhe t’i inkurajojë kompanitë të investojnë në zhvillimin e burimeve njerëzore, duke ofruar një sërë përfitimesh. Poli-tikat për burimet njerëzore të konstatuara siç duhet mund të ndihmojnë në zvogëlimin e pabarazisë, të nxitin rritjen ekonomike dhe të përmirësojnë qasjen në fuqi cilësore dhe të edukuar punëtore.Cilësia dhe kompetenca e fuqisë punëtore janë motivet kryesore të kompanive vendase dhe të huaja për investime të reja, si dhe për adaptim të shpejtë në kushtet e reja. Cilësia kryesisht përcak-tohet nga programet arsimore dhe shëndetit të popullatës. Kompetenca ka të bëjë me kapacitetin e fuqisë punëtore dhe sistemit arsimor që të bëhen kompetent për sfidat e reja. Në ekonominë globale, e cila gjithnjë e më tepër varet nga aftësitë, vendet ku fuqia punëtore ka aftësi njerëzore të zhvilluara pak, nevojitet të sigurohet zhvillim i kapitalit njerëzor me qëllim që të ritet konkurrueshmëria. Shkollat e mesme profesionale dhe trajnimet, të cilat i mundësojnë individit aftësi përkatëse për pjesëmarrje efektive në tregun e fuqisë punëtore, ndihmojnë në për-dorimin e përfitimeve me rritje të vlerës së shtuar lokale. Në suaza të projektit “Ndikimi i subvencioneve të qeverisë për IHD, përkundër efektit të tyre ndaj rritjes ekonomike” një nga problemet e identifikuara për kompanitë në Republikën e Maqedonisë, nga kapitali i huaj dhe vendas, është gjetja e fuqisë punëtore dhe kuadrit udhëheqës të kualifikuar përkatësisht. Ky problem është edhe më i theksuar për biznesmenët në Republikën e Maqedonisë, me hyrjen e investimeve të reja grinfild në zonat ZHTI. Përfaqësues nga sektori i biznesit konsid-erojnë që duhet të ndahet kurrikula nga testimi në fakultet. Tjerë konsiderojnë që duhet të përsosen programet në shkollat e mesme profesionale. Sigurimi i fuqisë së kualifikuar punëtore për nevojat e ekonomisë është një ndër sfidat kryesore në Republikën e Maqedonisë. Propozim-zgjidhje të mundshme, me qëllim që të sigurohen burime njerëzore me aftësitë e kërkuara, për kompanitë në Republikën e Maqedonisë janë:

hh Propozim-zgjidhja e Këshillit të investitorëve të huaj për sistem të dyfishtë në shkollat e mesme profesionale, i cili përmban këto komponentë:• Përcaktim i qëllimeve strategjike për sistemin (e ardhshëm) të arsimit të mesëm profesional

(AMP), në përputhje me nevojat e komunitetit të biznesit, në drejtim të përgatitjes së kuadrit profesional dhe të kualifikuar për nevojat e ekonomisë, që do të realizohet nëpërmjet: kryerje të hulumtimit në formë të anketës mes kompanive anëtare të Odës për shkak të përcaktimit të prioriteteve të profesioneve dhe zanateve përkatëse që duhet të transformohen në programe të dyfishta të arsimit të mesëm profesional; përcaktim i karakteristikave të cilat duhet t’i ketë një

57

program për AMP që të jetë relevant; konsiderimi i rezistencës së mundshme ndaj ndryshimeve dhe përpilimi i kundër-masave përkatëse;

• Parime të themeluara të dyfishta në programet e AMP, që nënkupton: insistim që pjesa më e madhe e mësimit praktik në programet e arsimit të mesëm profesional të realizohet në kompanitë; të sigurohet mbështetje përkatëse dhe masa nxitëse për kompanitë të cilat realizojnë mësim praktik me cilësi të lartë; themelim/përcaktim i bazave ligjore për standard minimal të cilësisë së planeve dhe programeve mësimore për pjesën e mësimit që ndodh në kompanitë;

• Hulumtim për kërkesën për kualifikime dhe kompetenca (të ardhshme), me mundësi për angazhim të ekspertëve nga arsimi dhe nga sektori i biznesit. Qëllimi është të identifikohen kompetencat dhe kualifikimet e nevojshme, në pajtim me sfidat dhe nevojat e ardhshme të ekonomisë, ku ministritë përkatëse (për arsim, për punë) do të ishin përgjegjëse për pjesën teorike, kurse Oda ekonomike e Maqedonisë për pjesën e kompanive, që të lehtësohet zhvillimi dhe specifikimet e planeve dhe programeve të mësimit për arsimin e mesëm profesional;

• Përpilimi i planeve dhe programeve fleksibile mësimore dhe bashkëpunim direkt intensiv me shkollat e mesme profesionale për shkak të ndërtimit të përshtatshëm të kuadrit në pajtim me kërkesën e tregut, që do të realizohet me përfshirjen e drejtpërdrejtë të Odës dhe anëtarëve të saj në organet përkatëse që kanë kompetencë dhe përgjegjësi për pjesën e arsimit dhe trajnimit profesional (Këshilli për arsim të mesëm profesional, Qendra për arsimin e të rriturve etj.);

• Rrjet udhëheqës partnerësh mes të gjitha palëve të interesuara, që nënkupton edhe: ndryshime dhe plotësime të legjislacionit, me qëllim që të konstatohen të drejtat dhe detyrimet e kompanive në sistemin e dyfishtë të AMP; përcaktim i rolit të Odës si “lehtësues” ose ndërmjetësues në pjesën e kompanisë në sistemin e dyfishtë të AMP;

• Sigurimi i financimit të qëndrueshëm nëpërmjet sistemit për kofinancim, mundësi për kompensim të përshtatshëm të praktikantëve të cilët do të punojnë në kompanitë e të ngjashme;

• Aplikim i proceseve administrative dhe zbatuese që nuk janë të lodhshme, që nënkupton edhe përpilim të proceseve më të thjeshta administrative, rregullim të mënyrës së zbatimit të mësimit dhe trajnimit praktik, si dhe themelim i kritereve për miratim të përfitimeve të përshtatshme për kompanitë për pjesëmarrje në programet për arsim të mesëm profesional;

• Puna në zhvillim të cilësisë, me themelim të “licencimit” adekuat për kompanitë të cilat do të marrin pjesë në programet për arsim të mesëm profesional;

• Tërheqja e punëdhënësve për përfshirje më aktive në sistemin e AMP, nëpërmjet shembujve konkret për kompani të cilat kanë pasur dobi nga pjesëmarrja në programet e dyfishta dhe mënyra tjera të përshtatshme të dobisë prej themelimit të sistemit të dyfishtë të arsimit.

58

hh Ofrim i mundësisë për lidhje të kontratave për punë (lidhje e kontratave për punësim pas përfundimit të fakultetit) për studentët e sapo-regjistruar në fakultetet në të cilat arsimohet kuadër i kualifikuar i nevojshëm (fakultetet teknike), me qëllim që të ritet interesi i studentëve për këto fakultete dhe t’ju sigurohet punësimi i sigurt.

Me hyrjen e investimeve të huaja të reja në Republikën e Maqedonisë, erdhi edhe deri në marrje të kuadrit profesional nga firmat ekzistuese të cilat kohë më të gjatë veprojnë në Republikën e Maqedonisë. Problemi i cili paraqitet me këtë marrje është që pjesë e madhe e investimeve të hua-ja të reja marrin ndihmë shtetërore direkt për vend pune të ri, kurse një pjesë e këtyre vendeve të punës mbulohen me marrje të fuqisë së kualifikuar punëtore nga kompanitë tjera. Të punësuarit duhet të jenë të lirë dhe të punojnë ku duan, ashtu që nuk ka nevojë për mbrojtje që mos të shkojë i punësuari aty ku do ai vetë. Përkundrazi, kjo duhet të stimulohet pasi që të punësuarit duhet të lëvizin lirisht. Në vend të kufizimit të lëvizshmërisë të të punësuarve si propozim-zgjidhje për këtë problem janë:

hh Të anulohet ndihma shtetërore për çdo vend të ri pune ose çfarëdo lehtësime tjera, nëse vendi i punës është mbuluar me marrje të të punësuarve nga një kompani tjetër.

hh Shteti të mbulojë pjesë të borxhit që do të ishte paraqitur nëse i punësuari largohet nga kompania ekzistuese, me të cilën ka kontratë detyruese, që shkakton implikime financiare për largim të hershëm

hh Grante me para në dorë për trajnime që ju jepen kompanive maqedonase të cilat do të duhet të punësojnë të punësuar të ri, nëse u janë marrë nga një kompani e subvencionuar.


59

POLITIKAT TATIMORE

Qeveria aplikon lehtësime tatimore me qëllim që të nxis investimin në përgjithësi, e veçanërisht për të tërhequr investimet e huaja direkte. Këto lehtësime nuk shkaktojnë harxhime direkte buxhetore, por e zvogëlojnë mundësinë që shteti në të ardhmen të krijojë të ardhura shtesë.

Këto lehtësime më shpesh aplikohen nga shtetet në zhvillim. Shumë më lehtë është që investitorëve potencial t’u ofrohen lehtësime të ndryshme tatimore, sesa të përmirësohen mangësitë e infrastruk-turës, mungesa e fuqisë së kualifikuar punëtore etj.


Lehtësimet tatimore nuk kërkojnë harxhime të buxheteve për subvencionim të investitorëve dhe sigurohen më lehtë se sa fondet publike. Gjithashtu, ka disa merita për argumentet të cilat përdoren nga politikanët dhe krijuesit e politikave që t’i arsyetojnë vendimet e tyre për lehtësime tatimore, me qëllim që të tërheqin investime. Në të vërtetë, kursimet e brendshme të vendeve në zhvillim mund të jenë shumë të ulëta dhe ndërmjetësimi financiar shumë i dobët, me çka do të kishin ku-fizuar efektivitetin të burimeve për investim. Në rrethana të tilla, detyrimet e ulëta tatimore janë mënyrë se si të tërhiqni investime të huaja direkte. Më tej, faktet tregojnë që investimi mund të prodhojë eksternalitete pozitive, “spilover” për tërë ekonominë. Investimi mund të jetë lidhje për transferim të teknologjive të reja dhe njohurive eksperte, për mbindërtim të aftësive të të punësu-arve dhe përparim të kapitalit njerëzor, ndihmë në zhvillim dhe ristrukturim të ndërmarrjes dhe kontribut për integrim më të thellë ndërkombëtar. Lehtësimet tatimore janë një prej faktorëve, por jo më të rëndësishëm, që investitorët potencial të marrin vendim për investim. Për investitorët veçanërisht të rëndësishme janë harxhimet dhe rreziqet e lidhura me stabilitetin makroekonomik dhe kushtet për udhëheqjen e biznesit, harxhimet për përputhshmëri me rregulloret ligjore dhe praktikat administrative, madhësia e tregut, kushtet për fuqinë punëtore dhe specifikat e lokacionit për realizim të përfitimit (infrastruktura ose afërsia e ndonjë burimi natyral).Sipas vlerësimeve të FMN dhe Bankës Botërore, vendet e punës për përdoruesit e ndihmës shtetërore dhe lehtësimeve tatimore janë fiskalisht të shtrenjta (përdoruesit e zonave ZHTI dhe zo-nat industriale). Shteti jep mjete tatimore nga detyruesit tjerë tatimorë, kurse prej tyre nuk mbledh mjete të tilla. Në të ardhme, rezidentët nëpërmjet tatimeve duhet të paguajnë për këto lehtësime, gjegjësisht për kontributin ndaj shoqërisë (rrugët, spitalet, arsim, mirëmbajtje e hapësirave pub-like). Në periudhën e kaluar kishte shembuj të përdoruesve të ndihmës shtetërore dhe lehtësimeve të ndryshme (tatimore, doganore, komunale) të cilët para kohe i mbyllën fabrikat e tyre edhe pse periudha e këtyre lehtësimeve nuk ka mbaruar. Zgjidhje të mundshme për shtetin që të mbrohet nga mbyllja eventuale e parakohshme e kapaciteteve të përdoruesve (vendase dhe të huaja) të ndihmës shtetërore dhe lehtësimeve janë:

hh Të paguhet shuma e plotë e tatimeve të papaguara (tatim mbi të ardhurat dhe tatim personal), nëse përdoruesi e mbyll fabrikën e vete para se të mbarojnë lehtësimet.

hh Nëse nuk mund të kryhet pagesa, shteti e konfiskon tërë pronën dhe teknologjinë.

61

Gjithashtu, përjashtimi nga tatimi mbi të ardhurat në periudhë prej 10 vitesh në suaza të zonave ZHTI, krijon shtrembërim të tregut të punës, gjegjësisht fuqia punëtore jashtë zonave është më e shtrenjtë për shkak të këtij tatimit, i cili është i dobishëm për shtetin pasi që i jep të ardhura shtesë për zhvillim të shoqërisë, e nuk do të kishte efekt të madh tek investitorët pasi që shkalla e tatimit është e ulët. Ky tatim është llogaritur në suaza të projektit “Ndikimi i subvencioneve të qeverisë për IHD, përkundër efektit të tyre ndaj rritjes ekonomike”. Sipas analizës së përjashtimit nga tatimi personal mbi të ardhurat në periudhën prej vitit 2009 deri më vitin 2015, nëse ky tatim do të paguhej plotësisht, shteti do të kishte realizuar të ardhura nga tatimi personal mbi të ardhurat në shumë prej 9,092 milionë euro për periudhën e analizuar. Për përdoruesit e ndihmës shtetërore dhe lehtësimeve, nuk paraqet harxhim të konsiderueshëm të paguajnë këtë tatim, derisa për ekonominë maqedonase mbledhja e këtij tatimi nga të gjithë përdoruesit e lehtësimeve do të paraqiste të ardhura të konsiderueshme. Propozimet tona lidhur me përjashtimin nga tatimi personal mbi të ardhura:

hh Të anulohet përjashtimi nga tatimi personal mbi të ardhurat dhe ai të jetë i detyrueshëm për të gjithë, pavarësisht nëse veprojnë në zona speciale ekonomike apo jashtë tyre.

hh Shteti, në formë të ndihmës shtetërore, nëpërmjet Ligjit për kontroll të ndihmës shtetërore, të paguajë këtë tatim për kompanitë në periudha kohore jo më të gjata se 2 vite nga fillimi i punës së kompanive.


63

INFRASTRUKTURA

Infrastruktura e një vendi është inputi kryesor për rritje dhe për lidhje. Cilësia e dobët ose rrjeti joad-ekuat i infrastrukturës (energjia elektrike, ujës-

jellësi dhe kanalizimi), rrjeti i komunikimit dhe transportit, i rrit harxhimet e të gjitha firmave dhe krijon restrikcione për lëvizje të mallrave, njerëzve dhe informatave në suaza të një ekonomie dhe jashtë kufijve të saj.


Infrastruktura që nuk është e zhvilluar sa duhet ndikon në integrimin e vendeve në zinxhirin global të furnizuesve dhe zhvillimin e gjerë ekonomik. Gjatë segregimit të tregut, dobësitë e infrastrukturës e kufizojnë konkurrueshmërinë dhe i minimizojnë lehtësimet për inovim dhe rritje të produktivite-tit. Për të gjitha firmat, nga mirko-ndërmarrjet deri në korporatat multinacionale, e veçanërisht për investitorët e huaj, në vendimet për investim ndikon niveli i zhvillimit të infrastrukturës në vend.Infrastruktura e sigurt dhe e qëndrueshme e rrit aktivitetin ekonomik, e rrit produktivitetin, i zvogëlon harxhimet për prodhim dhe transaksione, harxhimet sociale dhe ato për mirëmbajtje të mjedisit natyror, me çka zvogëlohet varfëria. Që të maksimizohet efekti nga infrastruktura si një nga synimet e zhvillimit, shteti duhet të krijojë strategji për zhvillimin e tërësishëm të infrastrukturës, të përfshijë palët e interesuara në krijimin e strategjisë, që të theksojë qëndrueshmërinë gjatë realizimit të rezultateve. Zhvillimi dhe qën-drueshmëria e infrastrukturës së transportit, ujësjellësit, kanalizimit dhe ajo elektrike në Maqe-doni është detyrë e institucioneve shtetërore në Republikën e Maqedonisë. Në suaza të projektit “Ndikimi i subvencioneve të qeverisë për IHD, përkundër efektit të tyre ndaj rritjes ekonomike”, u konstatua që një denar investim i vënë nga ana e shtetit krijon rritje të re prej 1,3 denarë në BPV. Ky ndikim në BPV është vetëm në katër-mujorin kur është realizuar investimi. Pjesa më e madhe e investimeve shtetërore janë në ndërtimin e ndërtesave administrative, garazhe në kate, salla sportive, përmendore etj. Këto investime nuk kanë ndikim afatgjatë në BPV. Në pjesën më të vogël, investimet shtetërore janë të drejtuara në investime të cilat kanë ndikim afatgjatë ndaj rritjes së BPV-së, si zhvillimi i infrastrukturës rrugore dhe hekurudhore, ndërtimi i rezervuarëve të ujit për prodhim të energjisë elektrike dhe ndërtim i rrjetit për gazifikim. Një nga kërkesat e investitorëve është të përmirësohet infrastruktura në Maqedoni. Gjithashtu, në „Raportin global të konkurrueshmërisë (RGK) 2013-2014“, për Maqedoninë thuhet që një prej tre pengesave kryesore për udhëheqje të biznesit është infrastruktura e cila nuk është e zhvilluar sa duhet. Si zgjidhje të mundshme për zhvillim më të shpejtë të infrastrukturës në Maqedoni përmenden:

hh Pjesa më e madhe e investimeve shtetërore të shpërndahen në zhvillimin e rrjetit rrugor dhe rrjetit të gazifikimit, ose

hh Të rritet pjesëmarrja e investimeve kapitale në buxhetin e përgjithshëm të cilat realisht do të sjellin kthim të investimit të kryer.

65

Një nga zgjidhjet e infrastrukturës për Republikën e Maqedonisë në 10 vitet e fundit është zhvil-limi i zonave zhvillimore teknologjike-industriale dhe zonave industriale në rajone të ndryshme të territorit të Republikës së Maqedonisë. Në suaza të hulumtimit të SHAHR janë identifikuar harx-himet për zhvillim të 14 zonave zhvillimore teknologjike-industriale në Maqedoni, të cilat e rritin aktivitetin e Maqedonisë në tërheqjen e investitorëve tu huaj, por edhe vendas pasi që përveç që në këto zona investitorët fitojnë lehtësime të caktuara, ato janë edhe të zhvilluara në infrastrukturë. Drejtoria për zonat zhvillimore teknologjike-industriale në periudhën prej vitit 2006 deri më vitin 2015 ka investuar 2.723.424.399 denarë ose 44.233 milionë euro për zhvillim të zonave ZHTI. Për mirëmbajtje të zonave ZHTI Shkup 1, Shkup 2 dhe Shtip, në periudhën e njëjtë janë harxhuar 34.748.979 denarë ose 565.024 euro. Në katër zona ZHTI (Shkup 1, Shkup 2, Shtip dhe Kërçovë) aktivisht punon së paku një përdorues, katër zona ZHTI (Prilep-Alpinci, Strugë/Ohër, Strumicë dhe Tetovë) janë në fazën e ndërtimit të fabrikave të reja, të cilat duhet të fillojnë me punë gjatë vitit 2016 dhe vitit 2017, derisa në gjashtë zona ZHTI (Delçevë, Vinicë, Berovë, Radovish, Rankovcë dhe Gjevgjeli) akoma nuk ka përdorues. Për zhvillim të këtyre gjashtë zonave ZHTI janë investuar 2,08 milionë euro ose 4,7 për qind e harxhimeve për zhvillim të zonave. Gjithashtu, deri më mars të vitit 2016 në 12 për qind të tokës që e përfshijnë zonat ZHTI, janë hapur fabrika ose janë në fazën e ndërtimit. Për shkak se vetëm një pjesë e vogël e zonave ZHTI kanë përdorueshmëri, duhet të mendohet për alternativat e mundshme si të përdoret toka e papërdorur. Në suaza të hulumtimit të SHAHR u konstatua që kur hapësira e papërdorur do të ishte përdorë për kultivimin e kulturave autentike, vetëm në vitin 2015 shteti do të kishte krijuar rreth 8 milionë euro të ardhura. Gjithsesi, zhvillimi i këtyre zonave është i nevojshëm që një vend të jetë më atraktiv për investitorët, por py-etja është cili është numri optimal i zonave, duke marrë parasysh faktin që në qytetet më të mëdha në Maqedoni ekzistojnë numër i madh i zonave të zhvilluara industriale. Si zgjidhje për përcaktim të numrit optimal të zonave propozojmë:

hh Të ekzistojë nga një zonë ZHTI për çdo rajon, gjegjësisht të merren parasysh zhvillimi rajonal, infrastruktura, burimet lokale (kuadri njerëzor, fabrikat ekzistuese, natyra), ose

hh Të zhvillohen zona të tilla në afërsi të pesë rajoneve të para me popullsi më të dendur në Maqedoni dhe gjatë kësaj të merren parasysh edhe infrastruktura, si dhe burimet lokale.


67

BASHKËPUNIMI I KOMPANIVE VENDASE DHE TË HUAJA

Sa i përket nxitjes së rritjes ekonomike nga viti 2007 e deri më sot Maqedonia është përqendruar në tërheqjen e investimeve

të huaja direkte, veçanërisht në tërheqjen e in-vestimeve në zonat ZHTI. Kapacitetet të cilat veç më punojnë në këto zona, sipas Drejtorisë për zonat zhvillimore teknologjike-industriale, kanë realizuar bashkëpunim me kompani jashtë zonave, me vlerë prej 46 milionë euro në vitin 2015. Pjesë e madhe e kompanive jashtë këtyre zonave, të cilët kanë realizuar bashkëpunim me përdoruesit nga zonat ZHTI, janë byroja projektimi, kompani për mirëmbajtje të hapë-sirës, kompani ndërtimore, agjenci për sigurim dhe shërbime keteringu. Në numër më të vogël janë kompanitë të cilat paraqiten si furnizues në procesin e prodhimit të investimeve direkte në zonat, që do të thotë se përdoruesit në zonat, në pjesën më të madhe, importojnë lëndë të para për prodhim të prodhimeve të tyre.


Numri i rritur i përdoruesve në zonat ZHTI, e rriti edhe ndikimin e tyre në aktivitetet ekonomike në Maqedoni, e veçanërisht në tregtinë e jashtme. Pjesë e madhe e eksportit dhe importit në Repub-likën e Maqedonisë ndodh për shkak të përdoruesve në këto zona. Që të rritet efektiviteti ekono-mik në Maqedoni, përdoruesit e zonave ZHTI paraqesin potencial i papërdorur për realizim të bashkëpunimit me kompanitë jashtë zonave në Maqedoni. Gjithnjë e më të shpeshta janë kërkesat nga komuniteti i biznesit për nxitje të bashkëpunimit të kapaciteteve të mëdha industriale në këto zona me kompanitë jashtë zonave ZHTI. Parashtrohet pyetje se si mund të nxitet rritje e vëllimit të këtij bashkëpunimi? Propozimet tona që do të kishin kontribuuar për përshpejtim dhe rritje të bashkëpunimit të përdoruesve nga zonat me kompanitë jashtë zonave janë:

hh Pasi që përdoruesit në zonat fitojnë lloje të ndryshme të lehtësimeve, një nga mënyrat e mundshme për nxitje të bashkëpunimit me kompanitë jashtë zonave është që përdoruesit të kushtëzohen me realizim të bashkëpunimit me firma të atyre sektorëve ku është i mundshëm bashkëpunimi, dhe

hh Që të stimulohen për bashkëpunim me përdoruesit e zonave ZHTI, kompanive jashtë zonave t’u jepen subvencione me të cilat do të përputhin kapacitetin prodhues për prodhim të lëndëve të para për nevojat e disa prej përdoruesve në zonat, kurse firmat vendase të trajnohen si të bashkëpunojnë me përdoruesit në zonat.

Nëpërmjet mënyrave të ndryshme të mbështetjes, me qëllim që firmat jashtë zonave të përputhin kapacitetet e veta në furnizim me përdoruesit në zonat ZHTI, do të ishte siguruar efekt pozitiv i treanshëm, gjegjësisht që përdoruesit e zonave ZHTI të kenë qasje të lehtë dhe të shpejtë në lëndët e para të nevojshme, kompanitë jashtë zonave të kenë vëllim të rritur të punës, kurse shteti aktivi-tet të rritur ekonomik nga ky bashkëpunim. Gjithashtu, kur përmendet bashkëpunimi i kompanive jashtë zonave me kompanitë brenda zonave, duhet të ketë evidencë nëse kompanitë jashtë zonave të cilat kanë realizuar bashkëpunim, pasi kanë filluar me bashkëpunimin kanë vëllim të rritur të prodhimit ose për shkaqe të ndryshme (humbje e bashkëpunimit me klientë tjerë, përqendrimi tek bashkëpunimi vetëm me përdoruesit ku shteti do të kishte nxitur bashkëpunim etj.) kanë pasur vëllimin e njëjtë të prodhimit.

69

Në politikën e investimeve të Republikës së Maqedonisë, ligji mbi të cilin bazohen vendimet për ndihmë shtetërore, gjegjësisht Ligji për kontroll të ndihmës shtetërore, mund të vërehet që pjesa më e madhe e përdoruesve të ndihmës shtetërore janë investimet e huaja, kurse kohët e fundit edhe dy kompanitë maqedonase të cilat do të hapin kapacitete prodhuese në zonat ZHTI. Ky ligj nuk vlen vetëm për përdoruesit e zonave ZHTI, gjegjësisht është i aplikueshëm për tërë territorin e Republikës së Maqedonisë, për të gjitha kompanitë të cilat do të kërkojnë ndihmë shtetërore dhe të cilët i përmbushin kushtet e Ligjit. Sipas njohurive tona të deritanishme, asnjë kompani vendase në Maqedoni e cila punon jashtë zonave ZHTI dhe investimeve të huaja në disa zona industriale të cilat kanë marrë ndihmë shtetërore, nuk kanë aplikuar për ndihmë shtetërore. Pasi që përparësitë që i ofron ky ligj mund t’i përdorin edhe kompanitë vendase, si propozim për këtë mangësi kon-siderojmë që duhet:

hh Të kryhen trajnime për firmat vendase nga ana e shtetit (në odat ekonomike), me qëllim që të informohen për mundësitë të cilat u ofrohen me këtë ligj.

Parimi i mosdiskriminimit, shkalla e hapjes së IHD, mbrojtja e të drejtave të pronës të investi-torëve dhe mekanizmat për zgjidhje të kontesteve të investimit janë disa nga çështjet kryesore në politikat e investimit, të cilat i mbështesin përpjekjet për krijim të klimës cilësore për investim për të gjithë. Mosdiskriminimi është parimi kryesor për klimë atraktive të investimit. Parimi për mosdiskriminim nënkupton që të gjithë investitorët, pa marrë parasysh pronësinë, në rrethana të ngjashme trajtohen në mënyrë të barabartë. Kjo mund të karakterizohet si parim kryesor në nivelet ligjore më të ulëta, si e drejta për investim dhe mund të ndryshojë shumë në gamën në të cilën mund të aplikohet. Një nga konceptet që del nga parimi i mosdiskriminimit, në kontekst të IHD, është trajtimi i shtetit, i cili kërkon që Qeveria të trajtojë IHD si ndërmarrje të kontrolluara nga investitorë të huaj, njësoj si kompanitë vendase (mos e favorizojë njërin grup më shumë se grupin tjetër).


FALËNDERIM

Gjatë përgatitjes së dokumentit u përdoren të dhëna nga projekti “Ndikimi i subvencioneve të qeverisë për IHD, përkundër efektit të tyre ndaj rritjes ekonomike”, i zbatuar në 15 muajt e fundit, por rëndësinë e tij edhe më shumë e konfirmojnë edhe takimet e realizuara me ekspertë në fushën e ekonomisë maqedonase, profesorë në fushën e ekonomisë, përfaqësues të odave ekonomike, si dhe institucione shtetërore të përfshira në procesin e tërheqjes së investimeve të huaja dhe krijim të politikave të investimit në Republikën e Maqedonisë.

Duam t’ju shprehim falënderim të madh personave dhe organizatave në vijim, të cilët ndihmuan që të përgatitet ky dokument me qëllim që të përmirësohet politika e investimit në Republikën e Maqedonisë:

1. Petar Goshev, ish guvernator i Bankës popullore të Republikës së Maqedonisë2. Branimir Jovanoviq, ekspert dhe analist ekonomik3. Këshilli i investitorëve të huaj pranë Odës ekonomike të Republikës së Maqedonisë

71

REFERENCAT


2. Sigurimi i kuadrit profesional dhe të kualifikuar në përputhje me nevojat e biznesit (themelimi i sistemit të dyfishtë në arsimin e mesëm profesional), Oda ekonomike e Maqedonisë, janar 2016

3. Programi për nxitje të investimeve në Republikën e Maqedonisë, 2011 – 2014, Ministria e ekonomisë e Republikës së Maqedonisë, dhjetor 2011

4. Matricë për realizim të Programit për nxitje të investimeve në RM 2011-20145. Strategjia për konkurrueshmëri me plan të aksioneve në Republikën e Maqedonisë

2016 – 2020, janar 20166. Programi për reforma ekonomike, janar 2016 7. Libri i bardhë, 2014, Këshilli i investitorëve të huaj në Republikën e Maqedonisë, Oda

ekonomike e Maqedonisë8. World investment report 2015 – reforming international investment governance,

United Nation, New York and Geneva, 2015 Ligji për kontroll të ndihmës shtetërore http://kzk.gov.mk/mak/zapis.asp?id=7 Rregullore për procedurën për dhënien e ndihmës horizontale http://kzk.gov.mk/mak/

zapis1.asp?id=1222&kategorija=89. Rregullore për procedurën për dhënien e ndihmës rajonale („Gazeta zyrtare e

Republikës së Maqedonisë “ nr.109/2013) EASE OF DOING BUSINESS AND FDI IN THE EX-SOCIALIST COUNTRIES, Biljana

Jovanovic, Branimir Jovanovic; http://branimir.ws/wp-content/uploads/2013/07/paper_v3.pdf


PROPOSALSto Improve the Investment Policy

in the Republic of Macedonia

Skopje, 2016

Authors: Goran Mojanoski and Marko Georgievski

Publisher: Foundation Open Society – Macedonia

For the publisher: Fani Karanfilova-Panovska

Proofreading: Abakus

Translation: Abakus

Design: Brigada dizajn

Printed by: Propoint

Circulation: 300 copies

Free-of-charge/non-commercial circulation

This publication is made possible by the generous support of the American people through the United States Agency for International Development (USAID) within the USAID Civil Society Project. The contents of this publication is the sole responsibility of its authors and do not reflect the views of USAID or the United States Government.


338(497.7)



75

TABLE OF CONTENTS

INTRODUCTION 77

IDENTIFIED SHORTCOMINGS 79

TRANSPARENCY 81

ADMINISTRATION 87

LABOUR MARKET 91

TAX POLICY 95

INFRASTRUCTURE 99

COOPERATION BETWEEN DOMESTIC AND FOREIGN COMPANIES 103

ACKNOWLEDGEMENT 106

BIBLIOGRAPHY 107

INTRODUCTION

In the last 15 months, the Association of Young Analysts and Researchers (AYAR) conducted the project “Effects of Gov-ernment Subsidies for Foreign Direct Investments on Eco-

nomic Growth”, which was financed under the USAID Civil Society Project, implemented by the Foundation Open Society – Macedonia. In the course of research activities it became ev-ident that proposals could be drafted towards improved policy on attracting, subsidizing and servicing existing investors and stimulating cooperation between domestic and foreign compa-nies. For that purpose we developed this policy paper that of-fers quality and sustained proposals to improve the investment policy. These proposals could be useful for relevant institu-tions competent for attracting foreign investments in Macedo-nia and increasing its competitiveness.

78

This document is comprised of section on shortcomings identified in terms of disclosure of in-formation that could be useful for measuring effects of the policy on attracting foreign direct investments, as well as the policy on supporting domestic investments, followed by section on alternative proposals that could contribute towards provision of quality labour force for industry capacities with domestic and foreign capital. The section on tax policy offers solutions that could lead to greater effectiveness of tax policies in the state, while the section focused on administration enlists systemic solutions for the investment policy in Macedonia. Moreover, for the purpose of increasing Macedonia’s attractiveness as investment destination, several existing foreign investors repeatedly underlined the need for faster development and better quality of infrastructure, while the public raised the question of stimulating companies in Macedonia that are located outside the free economic zones to establish cooperation with newly constructed capacities within these zones, which have great impact on import and export of the Republic of Macedonia.

These proposed measures could serve as incentives for competent institutions to further promote systematization of available data and to disclose additional data that would be useful for future research and for promotion of administrative systems, with the ultimate goal of increasing com-petitiveness of the Republic of Macedonia.

Proposals to Improve the Investment Policy in the Republic of Macedonia

79

IDENTIFIED SHORTCOMINGS

Domestic and foreign investments, as well as state invest-ments, are of great importance, especially for a small economy like Macedonia. They create jobs, perform

transfer of technology and knowledge, reduce unemployment, move economic activity and bring fresh capital. In any coun-try, investments are necessary for the country to demonstrate positive economic growth. In the last several years, high num-ber of activities was taken to attract foreign direct investments (FDIs) in Republic of Macedonia, so the question is raised about the extent to which costs for attracting FDIs are justi-fied, i.e. whether funds spent on attracting FDIs and later on aftercare for FDIs are surpassing the benefits they have created in the country. Unavailability of certain information necessary for the research conducted as part of the project “Effects of Government Sub-sidies for Foreign Direct Investments on Economic Growth”, implemented by AYAR, underlined the need for engagement of experts for the purpose of drafting alternative proposals that would contribute to better regulation of the policy on at-tracting, subsidizing and servicing FDIs and cooperation with FDIs, as well as proposals to stimulate domestic investments and maximize state investments.

80

Problems faced by AYAR in the course of its research project included: availability of data that would allow establishment of the gross amount of funds disbursed as direct assistance (cash grants) to companies based in technology and industry development zones (TIDZs) and in in-dustrial zones, as well as the amount of state aid awarded on different grounds (per job created, to subsidize construction costs, organize trainings, social contributions, etc.) to tenants at TIDZs which, to great extent, are foreign direct investments, as well as to some tenants in several in-dustrial zones. As regards accessibility of data on effects created by FDI-related subsidies in the Republic of Macedonia, it could be concluded that there is space for improvement, i.e. for creation of more substantial templates for annul balance sheets in order to establish effects of subsidies for foreign direct investments, such as: average value per working hour, value of import and value of export, value of established cooperation between these companies and domestic businesses, etc. Based on meetings held as part of this research with management staff at subsidized FDIs, it was established that, according to them, the main shortcoming is lack of trained labour, i.e. the fact that majority of newly employed workers require several-month training prior to starting work at production capacities established by FDIs. Moreover, there is lack of quality management staff that would manage these capacities in the Republic of Macedonia, so often they are imported from other countries. Another problem faced by FDIs in Macedonia is the ineffective state bureaucracy that unnecessarily burdens business conditions in the country. Nevertheless, some foreign inves-tors are rather closed and are unwilling to openly and publicly speak about particular issues that are of great importance, such as the amount of subsidies they have been awarded as state aid, average salary of manufacturing workers, working conditions, etc. Another problem is the burden on the state budget imposed by the increased number of ministers without portfolio, economic promoters and other staff tasked with attracting FDIs, especially because the last several years are marked by continuous decrease of FDIs in Republic of Macedonia. Next sections of this policy paper en-list proposals related to transparency of data, promotion of the system of institutions tasked with attracting and aftercare for FDIs, promotion of the labour market by means of practical education systems, creation of non-discriminatory tax policies, solutions for attainment of faster and quality infrastructure development, and solutions for stimulating cooperation between new foreign-capital capacities operating in the zones and existing domestic and foreign companies outside these zones.


81

TRANSPARENCY

Transparency in terms of data availability was the biggest problem faced by the Association of Young Analysts and Researchers (AYAR) when implementing the project “Effects of Government Subsidies for Foreign Direct Investments

on Economic Growth”. For the purpose of this document, transparency of avail-able data means publication of detailed, disaggregated data on the websites of relevant institutions and companies benefiting from state subsidies.

82

Proposals to improve transparency:Data that are made publicly available as part of external statistics of the National Bank of the Republic of Macedonia (NBRM) do not include data that have been collected for the pur-pose of measuring effects of subsidies granted to foreign direct investments (FDIs). NBRM cannot disclose data on subsidies, but can disclose data on FDIs – per business activity and per country of origin. For the time being, NBRM publishes data on FDIs per business activ-ity and per country of origin, but lacks data on FDIs per different business activity from one country of origin. Information is available that an investment from Germany has entered the Republic of Macedonia, but there are no data about the business activity in which this in-vestment was made. If NBRM improves its statistics in this domain, then the State Statistical Office will improve its publication of data. Therefore, we propose:

hh Data on FDIs to be published per country of origin, but also per business activity from which this investment is made.

As regards data disposed by the Customs Administration of the Republic of Macedonia, it would be good if they include data on import and export per business activity with disaggre-gated details (up to 5 or 6 decimals) and per country, for the purpose of allowing insight in the scope of export or import of certain goods to/from particular country. Such disaggregated data would generally improve transparency and information dissemination, and would fa-cilitate easier monitoring of FDIs. For example, if Germany has invested in certain business activity, data would indicate the level of import or export exchange with Germany under the said business activity. Relevant proposals include:

hh Customs Administration of the Republic of Macedonia to collect and publish data on import and export per country and in disaggregated manner.

hh Customs Administration of the Republic of Macedonia to submit complete data to the State Statistical Office, so they would later arrange and publish them according to the relevant methodology, together with other data, on their website.

As regards the manner in which budget costs are presented under annual balance sheets for the Budget of the Republic of Macedonia, they should be more disaggregated and better cat-egorized. The state budget should be developed on more analytical level and budget items/


83

programmes must be accompanied by relevant justifications. The state budget should be more transparent and should include more details. Moreover, the Law on Budget Execution should be fully enforced. Relevant proposals include:

hh To present disaggregated data under the Budget of the Republic of Macedonia and to fully enforce the Law on Budget Execution.

hh Each budget section to include structural data. Relevant officers tasked with data composition and interpretation should have greater experience and adequate knowledge.

Although at this moment that might seem to be a major challenge, the Strategy on FDIs needs to be re-defined in terms of categories of information from the Directorate on Tech-nology and Industry Development Zones (DTIDZ), the Agency for Foreign Investments and Export Promotion of the Republic of Macedonia (AFIEPRM) and the Government of the Republic of Macedonia that will be made publicly available for the purpose of establishing their effect on attracting and subsidizing FDIs, as well as their effects in terms of establishing cooperation between active production capacities with companies in Macedonia. Clear de-cision needs to be taken about the institution that would act as central hub of all FDI-related data – AFIEPRM, the Government or DTIDZ. In that regard, we propose:

hh Same level of accountability applied for agriculture subsidies to exist also in the case of subsidies for FDIs.

Republic of Macedonia is promoted as the ideal destination for FDIs in many world renewed media outlets, by means of road shows, participation in fairs and use of economic promoters. As regards the type of data that should be made available for these activities, for the purpose of measuring their effects, there is a need for greater transparency of the process for attract-ing FDIs and therefore it is proposed:

hh To publish data about the number of people travelling as part of road shows, items on which money is spent and calculation of investments attracted as result thereof, as well money spent for establishing effects of this type of promotion activities.

Proposals to Improve the Investment Policy in the Republic of Macedonia84

As regards improved and transparent information through the Central Register of the Republic of Macedonia, we propose the template for submission of companies’ annual reports and cash flows to include new items as explained below.As shown in Table 1, the template section on costs for employees is disaggregated into net salary and salary contributions, as well as costs for taxes, social and pension insurance, and the like. We believe that this disaggregation of data should be more detailed and include one or two additional lines. It is proposed for disaggregated data to include line on net average value per working hour, but to exclude working hours of management positions at the company, or to add line on total working hours performed that will also exclude working hours of management positions at the company. Table 2 provides an overview of the proposed template for disaggregated data.

Table 1: Current breakdown under the template for annual balance sheets submitted to the Central Register of the Republic of Macedonia

ADP mark

Costs for employees (267+268) 266Net salary and salary contributions 267Costs for taxes, social and pension insurance, etc. 268

Table 2: Proposed breakdown under the template for annual balance sheets submitted to the Central Register of the Republic of Macedonia

ADP mark

Costs for employees (267+268) 266Net salary and salary contributions 267Costs for taxes, social and pension insurance, etc. 268Net average value per working hour

OrTotal working hours performed

85

So far, the Commission for Protection of Competition (CPC) is publishing the decisions on state aid awarded to companies, but the amount thereof remains unknown. According to the Law on State Aid Control, state aid can be awarded by referring to two regula-tions: the Regulation on Granting Horizontal Aid and the Regulation on Granting Regional Aid. Horizontal aid can be awarded for research and innovation, environmental protection, employ-ment, training, performance of services of general economic interest, and small and medium-sized enterprises of any form, including risk capital. Regional aid can be awarded for productive start-up investments or for creation of jobs. We propose CPC to publish, on annual level, the total amount of state aid awarded to companies in the said year. The sum should be disaggregated per type of aid (horizontal and regional) and their subcategories (training, investment-related creation of jobs, etc.)

hh Explanation should be published for decisions on awarding state aid to companies, such as SMR Automotive and STARTECH Ltd., which have breached the law-stipulated deadline for start of construction works (9 months), but have still received state aid. Also, there should be public information about decisions by means of which companies have been denied state aid, including justification of such rejections.

Recently, high number of foreign direct investments are announced (for example, start of con-struction works for production capacity in the Republic of Macedonia), but only few of them are realized. Therefore, we propose the Agency for Foreign Investments and Export Promotion to separately enlist foreign investments that have already started operation in Macedonia, foreign investments that are under construction, foreign investments at level of decision for investment in Macedonia, but no actions have been taken for more than six months from this decision, as well as newly announced investments and foreign investors that have closed their production capacities in Macedonia. For example, we refer to the Veibo Group which announced its investment in Macedo-nia in 2014 amounting to 400 million USD and accounting for 4,500 new jobs. Under the United Nation’s World Investment Report, this investment from China is ranked 7th biggest greenfield investments in transitional economies. Veibo Group has rented the entire land at TIDZ Rankovce, but has not started construction works. Other unrealized investments include: Şişecam, Menasan, Motherson Group, NIN Fiber, CofiCab, SMR Automotive, StarTech Ltd., etc. We firmly believe that publication of these data would not endanger the state’s position in future negotiations with potential investors.

86 Proposals to Improve the Investment Policy in the Republic of Macedonia

87

ADMINISTRATION

Large number of individuals, institutions and ministries are directly involved in the process on attracting and administering FDIs in the Re-

public of Macedonia: Cabinet of the Prime Minister (PM’s Cabinet includes a department focused on attracting FDIs – medium-sized enterprises, which operates globally, covering all continents, but does not have its own budget and is financed from the PM’s budget. This department pursues close co-operation with the team of economic promoters); ministers without portfolio (five in total, all pursu-ing activities in the field of FDIs – big companies), and several other prominent individuals represent-ing other state bodies.


Ministry of Economy is competent for drafting the Programme on Stimulating Investments. The previous programme covered the period 2011-2014, and its main objectives included increasing the country’s attractiveness for domestic and foreign investments. The Agency for Foreign Invest-ments and Export Promotion (AFIEPRM), known as Invest in Macedonia, is the primary govern-mental agency tasked with attracting new foreign investments in the country and acts as the direct employer of economic promoters based in different target countries across the world. This Agency is also responsible for follow-up cooperation (aftercare) in regard to certain aspects of state aid. Economic promoters (network of individuals) are tasked with promotion of investment incentives, possibilities and potential of the Republic of Macedonia. Directorate on Technology and Industry Development Zones (DTIDZ) is responsible for overall administration of all zones in Macedonia, including several elements of FDIs and state aid. Other institutions in this field include the Direc-torate on Economic Diplomacy within the Ministry of Foreign Affairs, Sector on FDIs within the Ministry of Finance, Deputy Prime Minister Responsible for Economy Affairs, etc. Research findings presented in the study “Ease of Doing Business and FDI in Ex-Socialist Coun-tries”1 allow the conclusion that bureaucracy could divert investors from taking decision to invest in particular country. The existing system is decentralized, but the question is raised whether it would be more efficient and effective if the system is centralized within one institution; whether bureaucracy that has emerged in many Macedonian institutions would be bigger under the current decentralized or under possible centralized process. In order to find answers to these questions, we enlist several alternative proposals aimed to assess which system would have bigger and more positive effects on the Macedonian economy:

hh The government should not be involved in attracting FDIs and should not be included in this process.

hh After establishing benefits from all these institutions, it would be possible to answer the question about the type of system that should be in place. If information shows the cost per job created in the Macedonian economy and the cost per job created by foreign investments, it would be easier to assess effects of the current system for attracting FDIs.

hh Number of line ministries involved in the process on attracting and administering FDIs is very high. The government increased the number of ministries and agencies. If new agencies are established, then there is no need for the ministries to be involved. It would be better if the process is led from one central place.

1 EASE OF DOING BUSINESS AND FDI IN THE EX-SOCIALIST COUNTRIES, Biljana Jovanovic and Branimir Jovanovic, available at: http://branimir.ws/wp-content/uploads/2013/07/paper_v3.pdf

89

hh Republic of Macedonia should establish an Investment Fund following the example of similar financial facilities in other countries (such as Norway), which would be tasked with management of investments in general. The government has two functions: one is spending and the other is investing. It means that the investment function should be separated from the spending function, i.e. from public finances. Investments should be independent and should not be subject of politics. For example, that could be pursued if the budget disposed by the government is spent only on salaries and pensions as basic functions of the executive branch, and if the investment function is assigned to new independent body, such as the National Bank. Manager of the body could be appointed on proposal from the opposition and should be distanced from daily politics for the purpose of avoiding abuse of public finances. If the state investment fund is established, it should be tasked with management of all matters related to investments: attracting FDIs, public investments, state aid and support to domestic private investments. Institutions, such as DTIDZ and AFIEPRM, should be sectors or departments within that fund.


91

LABOUR MARKET

Qualified and flexible labour is a desirable competency for attracting investments and sustaining economic growth in the country,

because companies are continuously restructur-ing the global chain of suppliers. Human re-source development is a process of increasing knowledge, skills and capacity of people in the society.


Policies on human resource development cover the quality of labour and labour market regula-tions. The government can take direct action to improve human resources, notably by promoting its education and health systems, but also by encouraging companies to invest in human resource development, and by offering an array of benefits in that regard. Well-designed labour policies could help in reducing inequality, encouraging economic growth and improving access to quality and educated labour. Quality and flexibility of labour are the key motives for domestic and foreign companies to make new investments and to quickly adjust to new circumstances. Quality is mainly determined by ed-ucation programmes and the population’s health. Flexibility concerns the capacity of labour force and the education system to adjust to new challenges. In the global economy that is growingly dependent on skills, countries whose labour has less de-veloped human skills need to ensure development of human capital for the purpose of increasing competitiveness. Secondary vocational education and training schools that equip individuals with skills for effective participation in the labour market are of great importance in utilization of ben-efits from investments, and also increase the local added value. One of the problems identified under the project “Effects of Government Subsidies for Foreign Direct Investments on Economic Growth” that affects companies in the Republic of Macedonia with foreign and domestic capital concerns finding adequate and qualified labour and management staff that meets required standards. This problem is more expressed among business owners in Republic of Macedonia with the entry of new greenfield investments in TIDZs. Representatives of the business sector believe that university testing should be separated from the curricula. Others believe that curricula of secondary vocational education and training schools should be promoted. Ensuring quality labour to match needs in the economy is one of the key challenges in Republic of Macedonia. Possible solutions for ensuring human resources with necessary skills needed by companies in Republic of Macedonia include:

hh Implementation of the proposal put forward by the Council of Foreign Investors for dual system of secondary vocational education and training schools, which has the following components:• Defining strategic goals for the (future) system of secondary vocational education and training

to match needs of the business community, aimed at preparation of expert and qualified staff, which will be pursued by means of: survey research among companies that are members of the Economic Chamber of Macedonia with a view to define priorities in terms of relevant vocational profiles and professions that should be transformed into dual programmes for

93

secondary vocational education and training; definition of characteristics for secondary vocational education and training programmes that would make them relevant; reconsidering possible resistance to changes and designing relevant counter measures;

• Integrating dual principles into secondary vocational education and training programmes, which includes: insistence for large part of practical work in secondary vocational education and training to be performed at companies; ensuring relevant support and stimulating measures for companies implementing high quality practical work programmes; introducing and/or stipulating precise legal regulations on minimum standard of quality for instruction plans and programmes concerning instruction that takes place at companies;

• Conducting research about (future) qualifications and competencies, with the possibility to engage experts from the field of education and the business sector. The purpose is to identify competencies and qualifications needed on the market, according to economy’s future challenges and needs, whereby relevant line ministries (education; labour and social policy) would be competent for the theoretical curricula, while the Economic Chamber of Macedonia would be competent for the practical curricula, in order to facilitate development of specificities in instruction plans and programmes for secondary vocational education and training;

• Designing flexible instruction plans and programmes and intensive direct cooperation with secondary vocational education and training schools for the purpose of adequate development of human resources according to market demands, which will be implemented with direct involvement of the Chamber and its members in relevant bodies with legal authorization and competences in vocational education and training (Council on Secondary Vocational Education and Training, Centre on Adult Education, etc.);

• Establishing a leading partnership network of stakeholders, which also includes amendments to legal regulations for the purpose of stipulating rights and liabilities of companies in the dual system for secondary vocational education and training; defining the Chamber’s role as “facilitator” or mediator for the practical portion of the dual system for secondary vocational education and training;

• Securing sustainable funding, by means of co-funding, and possibilities for adequate reimbursements to interns that would be deployed at companies, etc.;

• Application of non-burdening administrative and implementing processes, which also includes designing and streamlining administrative processes, regulating the implementation method for practical instruction and training, and introducing criteria on approving certain benefits for companies that participate in secondary vocational education and training programmes;

94

• Working on quality development, by introducing minimum quality standards for relevant “licensing” of companies that would participate in secondary vocational education and training programmes;

• Attracting employers to get more actively involved in the system on secondary vocational education and training, by means of specific examples of companies that benefited from participation in dual programmes and other benefits from involvement in the dual education system.

hh Instituting the possibility for employment contracts (signing employment contracts after completion of university education) for newly enrolled students at university departments educating necessary qualified staff (technical faculties), for the purpose of increasing the interest of students to enrol in these study programmes and guaranteeing them employment.

Entry of new foreign investments in the Republic of Macedonia resulted in takeover of expert staff from existing companies that were operating for longer period. The problem with this takeover is the fact that vast portion of new foreign investors receive direct state aid for newly created jobs, which are recruited by taking over labour that has been trained by other companies. Workers need to be free and work where they wish, so there is no need for companies to be protected against losing their employees. On the contrary, that should be stimulated because workers should be able to move freely. Instead of limiting mobility of workers, proposed solutions to this problem are:

hh To cancel state aid and other benefits for each new job created, especially when such jobs are recruited by means of taking over employees from another company;

hh The state to cover costs that might be incurred in cases when employees leave their current employer with whom they have signed binding contracts, which have financial implications from early departure;

hh To award cash grants to Macedonian companies whose employees have been taken over by subsidized companies for the purpose of training new employees.


95

TAX POLICY

The government uses tax credits for the purpose of encouraging investments in general, and es-pecially for attracting foreign direct investments. These credits do not result in direct budget costs, but reduce the state’s possibility to generate additional revenue in the future. Tax credits

are most often used in developing countries. It is much easier to offer potential investors various tax credits, instead of addressing shortcomings in the infrastructure, lack of qualified labour, etc.


Tax credits do not require spending funds to subsidise investors and are more easily secured than public funds. Moreover, certain merit is due to arguments used by politicians and policy makers to justify their decisions on tax credits aimed at attracting investments. More specifically, internal savings in developing countries could be very low and financial mediation could be very poor, thus liming effectiveness of investment resources. In such circumstances, low tax levies are actually a means to attract foreign direct investments, as resources for external financing. Furthermore, facts show that investments could generate positive externalities, “spillover” effects in the economy. Investments could be the link for transfer of technology and know-how, upgrading skills of work-ers and promoting human capital, and they could also assist in development and restructuring of enterprises and could contribute towards deeper international integration. Tax credits are one of the many, but not the most important factors for potential investors to make their investment decisions. For investors most important are costs and risks related to the macro-economic stability and conditions for doing business, costs for compliance with legal regulations and administrative practices, market size, working conditions and specificities of the location for earning profits (infrastructure or proximity of natural resources). According to assessments from IMF and World Bank Reports, jobs at beneficiaries of state aid and tax credits are fiscally expensive (tenants at TIDZs and industrial zones). The state spends funds collected from other tax payers, but does not collect taxes from these tenants. In the future, tenants should compensate for these credits by paying taxes, i.e. they should contribute back to the society (roads, hospitals, education, and public area maintenance). In the last period there were examples of beneficiaries of state aid and various credits (tax, customs, utility) that have closed their pro-duction capacities prior to expiration of the validity period of these credits. Possible solutions for the state to protect itself against early closure of capacities (both domestic and foreign) that have benefited from state aid and tax credits include:

hh To collect the entire amount of unsettled taxes (profit tax and personal income tax), in cases when the tenant has closed its production capacity prior to expiration of such credits.

hh If the state cannot collect this amount, then it should confiscate all assets and technology.

97

Moreover, exemption from payment of personal income tax for a period of 10 years for capacities located in TIDZs distorts the labour market, i.e. labour outside these zones is more expensive because of this tax levy, which is useful for the state, i.e. generates additional revenue for devel-opment of the society, but would not have great effect on investors, in particular because of its low rate. Relevant calculations were made as part of the project “Effects of Government Subsidies for Foreign Direct Investments on Economic Growth”. According to the analysis on credits granted for personal income tax in the period 2009-2015, if that tax was collected in full the state could generate revenue in the amount of 9.092 million EUR only in the analysed period. Payment of this tax is not significant cost item for beneficiaries of state aid and tax credits, while its collection from all tenants at TIDZs would imply significant revenue for the Macedonian economy. Our proposals related to exemption from payment of personal income tax are:

hh To cancel credits for personal income tax and make this tax mandatory for all companies, irrespective of the fact whether they operate within special economic zones or outside of them;

hh By means of the Law on State Aid Control, the state should settle payment of this tax on behalf of companies in the form of state aid for period not longer than 2 years from start of operation of these companies.


99

INFRASTRUCTURE

In any country, infrastructure is an essential input for growth and connections. Poor quality or inad-equate infrastructure (electricity, water supply and

sewage), communications and transport networks increase costs for all companies and create restric-tions in movement of goods, services, people and information in the economy and beyond its borders.


Insufficiently developed infrastructure also affects the country’s integration in the global chain of suppliers and extensive economic development. In cases of market segregation, infrastructure weaknesses limit competitiveness and undermine incentives for innovation and increased pro-ductivity. The infrastructure level in the country is of great importance for investment decisions of all companies, from microenterprises to multinational corporations, and especially for foreign investors. Secure and sustainable infrastructure increases the economic activity, increases the productivity, reduces manufacturing and transactional costs, as well as social and environment protection costs, and ultimately reduces poverty. In order to maximize infrastructure effects as one of developmental goals, the state should design a strategy on overall infrastructure development, involve stakeholders in its development, and emphasize sustainability in attainment of results. Development and maintenance of transport, wa-ter supply and sewage, and electricity infrastructure in Macedonia is the task of state institutions. Results from the project “Effects of Government Subsidies for Foreign Direct Investments on Economic Growth” showed that one MKD invested by the state creates 1.3 MKD in GDP growth. This GDP effect is created only in the quarter when the investment is made. Nevertheless, very high number of state investments is directed towards construction of administrative buildings, multi-storey car parks, sports halls, monuments, etc. In the long run, these investments do not have any effects on GDP. Smaller share of state investments are directed towards activities that actually create GDP growth in the long term, such as development of highway and railway infrastructure, construction of water accumulations for electricity generation and construction of gas pipelines. Demands of investors include improved infrastructure in Macedonia. Moreover, the Global Com-petitiveness Report 2013-2014 indicates that one of the three main barriers to doing business in Macedonia is its insufficiently developed infrastructure. Possible solutions for faster development of infrastructure in Macedonia include:

hh To allocate large share of state investments for development of highway networks and gas pipelines; or

hh To increase the share of capital investments under the total budget that would actually generate return of investment.

101

In the last 10 years, one infrastructural solution pursued in the Republic of Macedonia is devel-opment of technology and industry development zones and industrial zones in different regions across the country. AYAR’s research has identified costs for development of 14 technology and in-dustry development zones in Macedonia that increase its attractiveness in terms of foreign, but also domestic investors, because in addition to certain tax credits granted to investors in these zones, they also implied developed infrastructure. In the period 2006-2015, the Directorate on Technol-ogy and Industry Development Zones has invested 2,723,424,399 MKD or 44,233 million EUR for development of TIDZs. In the same period, maintenance costs for TIDZs Skopje 1, Skopje 2 and Stip accounted for 34,748,979 MKD or 565,024 EUR. There is at least one tenant in each of the four TIDZs (Skopje 1, Skopje 2, Stip and Kicevo), while in the other four TIDZs (Prilep-Alin-ci, Struga/Ohrid, Strumica and Tetovo) underway are construction works for new capacities that should start operation in the course of 2016 and 2017, and there are still no tenants in remaining six TIDZs (Delcevo, Vinica, Berovo, Radovis, Rankovce and Gevgelija). Establishment of the last six TIDZs implied investment of 2.08 million EUR or 4.7 % of all costs related to establishment of such zones. Moreover, by March 2016 production capacities have been opened or are under construction on 12% of total land area covered by all TIDZs. Due to the small share of TIDZs that are actually put to use, due consideration should be made of possible alternatives to use the unused land. Activities taken as part of AYAR’s research established that if unused land would be used to grow authentic crops, only in the year 2015 the state would have generated around 8 million EUR. Of course, establishment of these zones is necessary to make the country more attractive for in-vestors, but the question is raised about the optimal number of zones, having in mind the fact that bigger towns across Macedonia already have sufficient number of developed industrial zones. The proposed solution to determining the optimal number of zones includes:

hh Establishment of one TIDZ per region, i.e. due consideration should be made of regional development, infrastructure, local resources (human resources, tradition, existing factories, nature); or

hh TIDZs to be established in vicinity of the five most densely populated areas in Macedonia, and take into account infrastructure and local resources.


103

COOPERATION BETWEEN DOMESTIC AND FOREIGN COMPANIES

In terms of stimulating economic growth, from 2007 to present Macedonia is focused on at-tracting foreign direct investments, especial-

ly in TIDZs. According to the Directorate for Technology and Industry Development Zones, production capacities that already operate in these zones have established cooperation with companies outside these zones, which in 2015 accounted for 46 million EUR. Vast majority of companies outside these zones that have es-tablished cooperation with tenants at TIDZs are project-design companies, maintenance compa-nies, construction companies, security agencies and catering services. Small number of compa-nies appears as suppliers in manufacturing pro-cesses of direct investments in the zones, which means that – to great extent – tenants in these zones import raw materials for manufacturing their products.

104

Increased number of tenants at TIDZs has also increased their effect on economic activities in Macedonia, especially in terms of foreign trade exchanges. Large share of export and import in the Republic of Macedonia is due to tenants in these zones. In terms of increasing economic activity in Macedonia, tenants at TIDZs are unutilized potential for cooperation with companies outside these zones. There are more frequent requests from the business community for stimulating co-operation of big industrial capacities located in these zones with companies outside TIDZs. The question is how to encourage increased scope of such cooperation. Proposals that could contribute to accelerated and increased cooperation between tenants at TIDZ’s and companies outside the zones include:

hh Given that tenants at these zones receive various types of tax credits, one of possible ways to stimulate cooperation with companies outside the zones is to condition approval of these credits with cooperation with companies from sectors where such cooperation is possible; and

hh To stimulate cooperation with tenants at TIDZs, companies outside the zones should be given subsidies aimed at aligning their production capacity to manufacture raw materials needed by some of these tenants and to deliver training for domestic companies on how to cooperate with tenants at TIDZ.

Different types of support for companies outside the zones to align their capacity for supplying TIDZ’s tenants have triple positive effects: TIDZ’s tenants would have easy and fast access to necessary raw materials, companies outside the zones would increase their scope of work, and the state would benefit from increased economic activity pursued by means of this cooperation. Moreover, when referring to cooperation between companies located in and outside these zones, records should be kept whether companies outside the zones have increased their production scope after having established cooperation with those located in the zones or, due to other reasons (loss of cooperation with other clients, focus on cooperation only with TIDZ’s tenants that is stimulated by the state, etc.), they have maintained same level of production outputs.


105

As part of the investment policy of Republic of Macedonia, decisions on awarding state aid refer to the Law on State Aid Control. It could be noted that majority of state aid beneficiaries are actu-ally foreign investments and, as of recently, two Macedonian companies that announced opening of production capacities at TIDZs. This law is not applicable only to tenants at TIDZs, i.e. it is applicable on the entire territory of the Republic of Macedonia and for all companies that have applied for state aid, provided they fulfil terms and conditions stipulated by law. According to our information and knowledge, domestic companies operating outside TIDZs and foreign invest-ments located in the several industrial zones that were awarded state aid have actually not applied for state aid. In the light of the fact that benefits offered by this law could also be used by domestic companies and to address this shortcoming we propose:

hh The state to organize and deliver training for domestic companies (at chambers of commerce) aimed at informing them about the possibilities offered under this law.

The principle of non-discrimination, degree of openness for FDIs, protection of investors’ property rights and mechanism for resolution of investment disputes are some of the key issues in the invest-ment policy that support efforts for creation of quality investment climate for all business entities. Non-discrimination is the main principle of any attractive investment destination. The principle of non-discrimination implies that all investors, irrespective of their capital structure, are treated equally under similar circumstances. This could be qualified as main principle at the level of soft law, such as the investment law, and could vary in terms of its scope of application. In the context of FDIs, one of the concepts derived from the principle of non-discrimination is the state treatment of FDIs, which requires the government to treat FDIs that are foreign-investor controlled enterprises in the same manner as it treats domestic companies (not to favour one before the others).


ACKNOWLEDGEMENT

This policy paper relies on data collected as part of the project “Effects of Government Sub-sidies for Foreign Direct Investments on Economic Growth” conducted in the last 15 months, but relevancy of its findings was additionally confirmed at meetings with experts in the field of Macedonian economy and economy in general, economy professors, representatives from foreign chambers of commerce, and from state institution responsible for attracting foreign investments and creating the investment policy in Macedonia.

Hereby, we express our gratitude to individuals and organizations that assisted us in developing this document aimed at improving the investment policy in Macedonia, as follows:

1. Petar Gosev, former Governor of the National Bank of Republic of Macedonia; 2. Branimir Jovanovik, economy expert and analyst; 3. Council of Foreign Investors at the Economic Chamber of Macedonia.

107

BIBLIOGRAPHY


2. Ensuring Expert and Qualified Staff to Match Business Needs (introduction of dual model for secondary vocational education and training), Economic Chamber of Macedonia, January 2016

3. Programme on Stimulating Investments in the Republic of Macedonia 2011–2014, Ministry of Economy of the Republic of Macedonia, December 2011

4. Implementation Matrix for the Programme on Stimulating Investments in the Republic of Macedonia 2011-2014

5. Strategy and Action Plan on Competitiveness of the Republic of Macedonia 2016–2020, January 2016

6. Economic Reform Programme, January 2016 7. White Paper 2014, Council of Foreign Investors in the Republic of Macedonia,

Economic Chamber of Macedonia 8. World Investment Report 2015: Reforming International Investment Governance,

United Nations, New York and Geneva, 2015 Law on State Aid Control, available at: http://kzk.gov.mk/mak/zapis.asp?id=7 Regulation on Conditions and Procedure for Granting Horizontal Aid, available at: http://

kzk.gov.mk/mak/zapis1.asp?id=1222&kategorija=89. Regulation on Conditions and Procedure for Granting Regional Aid (“Official Gazette

of the Republic of Macedonia” no. 109/2013) EASE OF DOING BUSINESS AND FDI IN THE EX-SOCIALIST COUNTRIES, Bil-

jana Jovanovic and Branimir Jovanovic, available at: http://branimir.ws/wp-content/up-loads/2013/07/paper_v3.pdf


€

€430 000 000

2012

2013

2014

44,5%

92%

%

%

73,4% 5000

982за подобрување на инвестициската политика


ПРЕДЛОГ-РЕШЕНИЈА

për përmirësim të politikave të investimitnë Republikën e Maqedonisë

PROPOZIM-ZGJIDHJE

to Improve the Investment Policyin the Republic of Macedonia

PROPOSALS

Documents

ˆˇ˘ ˚ ˚ ˚ ˚ ˛˝ ˚ ˝ ˛˘ˆ ˚ ˚ ˙˝ ˚ 2014 92% 73,4% 5000 44,5%zmai.mk/wp-content/uploads/pdf/Podobruvanje-na-investiciskata-politika_-MK_ALB_EN.pdfте странски