сп. Обектив, бр. 203, 31 октомври 2012

МЕСЕЧНО ИЗДАНИЕ НА БЪЛГАРСКИ ХЕЛЗИНКСКИ КОМИТЕТ

Октомври 2012

Думи на редактора

Ñîôèÿ 1504ï.ê. 146òåë/ôàêñ: (02) 943 48 [email protected]Ñîôèÿ 1504, óë. Âúðáèöà ¹7

ÃËÀÂÅÍ ÐÅÄÀÊÒÎÐ: Þëèàíà ÌåòîäèåâàÐÅÄÀÊÒÎÐ: Æàíà ÍèêîëîâàÏÐÅÄÏÅ×ÀÒ: Äîíêà Ìàíãà÷åâàÀÂÒÎÐÈ: Âèîëèíà Õðèñòîâà, Äèìèòðèíà ×åðíåâà, Çåëìà Àëìàëåõ, Êðàñèìèð Êúíåâ, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Òåîí Äçèíãî, Òîíè Íèêîëîâ, Þëèàíà Ìåòîäèåâà

Â áðîÿ ñà ñíèìêè îò àðõèâà íà ÁÕÊ. Ñíèìêèòå îò ïðåñêîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè” ñà íà Äåñèñëàâà Ïåòðîâà.

ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÕÅËÇÈÍÑÊÈ ÊÎÌÈÒÅÒ Å ÍÅÇÀÂÈÑÈÌÀ ÍÅÏÐÀÂÈÒÅËÑÒÂÅÍÀ ÎÐÃÀÍÈÇÀÖÈß ÇÀ ÇÀÙÈÒÀ ÍÀ ÏÐÀÂÀÒÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ. Îáðàçóâàí å íà 14 þëè 1992 ã.

Ïðåäñåäàòåë: Êðàñèìèð ÊúíåâÇàì.-ïðåäñåäàòåë: Ìàðãàðèòà Èëèåâà×ëåíîâå: Àíåòà Ãåíîâà, Àíòîàíåòà Íåíêîâà, Âàñèë ×àïðàçîâ, Âúëêî Ñòàíåâ, Ãåîðãè Áàíêîâ, Ãåîðãè Òîøåâ, Äàíèåëà Ôúðòóíîâà, Äåñèñëàâà Ïåòðîâà, Äåñèñëàâà Ñèìåîíîâà, Äèìèòðèíà Ïåòðîâà, Äèìèòúð Êàìáóðîâ, Åìèë Êîåí, Çåëìà Àëìàëåõ, Èëèàíà Ñàâîâà, Éîíêî Ãðîçåâ, Êàëèíà Áîçåâà, Êèðèë Èâàíîâ, Ìàðãàðèòà Èëèåâà, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Ïëàìåí Áîãîåâ, Ðàäîñò Íèêîëàåâà, Ðàìàäàí Êåõàéîâ, Ñëàâêà Êóêîâà, Òàíÿ Ìàðèí÷åøêà, Þëèàíà Ìåòîäèåâà , ßíà Áþðåð Òàâàíèå

Íîâèÿò áðîé íà ñï. Îáåêòèâ å èçâúíðåäåí. Òîé å ïîñâåòåí èçöÿëî íà åäíà óíèêàëíà çà Áúëãàðèÿ êîíôåðåíöèÿ „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“, ïðîâåäåíà îò 5 - 7 îêòîìâðè â Ñîôèÿ, îðãàíèçèðàíà îò Áúëãàðñêè õåëçèíêñêè êîìèòåò.

Íåéíàòà âèñîêà öåë áå îáùåñòâîòî íè äà áúäå çàïîçíàòî ñúñ öÿëàòà èñòèíà çà ïåðèîäà 1940 - 1943 ãîäèíà. Äîñåãà âúïðîñúò ñå å îáñúæäàë åäíîñòðàí÷èâî - ñàìî âúâ âðúçêà ñúñ ñïàñåíèåòî íà 48 õèëÿäè áúëãàðñêè åâðåè â ðàìêèòå íà ñòàðèòå òåðèòîðèè.

Âúïðîñúò ñ îòãîâîðíîñòòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà â îêóïèðàíèòå òåðèòîðèè ïî èçâúðøâàíå íà ãåíîöèäà ñðåùó 11 343 åâðåè áå èëè ïðåíåáðåãâàí, èëè ñà ïðàâåíè îïèòè òàêàâà îòãîâîðíîñò äà ñå îòõâúðëè/íàìàëè.

Íà êîíôåðåíöèÿòà ó÷àñòâàõà èçòúêíàòè íàøè è ÷óæäåñòðàííè ó÷åíè è ïóáëèöèñòè, êàêòî è ïðåäñòàâèòåëè íà åâðåéñêèòå îáùíîñòè îò òðèòå ñòðàíè, êîèòî ñà áèëè ïîä þðèñäèêöèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà - Áúëãàðèÿ, Ìàêåäîíèÿ è Ãúðöèÿ. Çà ïðúâ ïúò ñå óçíàõà àâòåíòè÷íèòå ðàçêàçè íà ðîäíèíè íà æåðòâèòå îò Ñêîïèå, Êñàíòè, Êàâàëà, ÷èèòî ñåìåéñòâà ñà çàãèíàëè â ãåíîöèäà ïðåç 1943 ãîäèíà. Ñïåöèàëíî áå ïîêàíåí è ïèñàòåëÿò Ãàáðèåëå Íèñèì, àâòîð íà ïúðâàòà êíèãà çà Äèìèòúð Ïåøåâ.

Â ðàìêèòå íà êîíôåðåíöèÿòà áå ïðåäñòàâåíà íîâàòà êíèãà “Òè âÿðâàø” íà Ëåà Êîåí. Â ñïåöèàëíèÿ ôèëìîâ äåí áÿõà ïðîæåêòèðàíè äîêóìåíòàëíèòå ôèëìè íà ðåæèñüîðà Þëèé Ñòîÿíîâ “Áîðèñëàâ è Áàëêàíèòå”, êàêòî è “Ïðàçíèòå òîâàðíè âàãîíè” íà àìåðèêàíñêèÿ äîêóìåíòàëèñò ïðîô. Åä Ãàôíè.

ÎÁÅÊÒÈÂ ÎÏÐÎÂÅÐÃÀÂÀ(4-7) ×åñò å äà ñòå ñðåä íàñ , ãîñïîæî! Íî çà êîãî îñòàâà ïîçîðúò?

ÌÍÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÅÊÑÏÅÐÒÀ(8-10) Çàùî äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ ïðåç Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà å ñúó÷àñòèå â ãåíîöèä

ÊÎËÎÍÊÀÒÀ ÍÀ ÇÅËÌÀ ÀËÌÀËÅÕ(11-12) Òúãàòà êàòî ìúë÷àíèå

„ÄÀ ÎÏÎÇÍÀÅÌ ÌÈÍÀËÎÒÎ ÑÈ“:×ÓÆÄÅÑÒÐÀÍÍÈÒÅ Ó×ÀÑÒÍÈÖÈ(21-22) Ïîë Õàãóåë: Åâðåèòå êàòî ðàçìåííà ñòîêà

„ÄÀ ÎÏÎÇÍÀÅÌ ÌÈÍÀËÎÒÎ ÑÈ“:ÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅ Ó×ÀÑÒÍÈÖÈ(34-36) Ãåîðãè Òîäîðîâ: Äà äîïúëíèì ñïèñúêà íà æåðòâèòå(41-43) Âëàäèìèð Ïàóíîâñêè: Áúëãàðèÿ òðÿáâà äà ñå îáúðíå êúì òåìàòà çà îêóïàöèîííèòå êîðïóñè è òÿõíàòà ðîëÿ(48-51) Ëèëÿíà Äåÿíîâà: Íå ìîæå äà èìà çàêîíè çà ïàìåòòà

(52-53) ÃÀËÅÐÈß ÍÀ ÌÍÅÍÈßÒÀ

ÄÀ ÎÏÎÇÍÀÅÌ ÌÈÍÀËÎÒÎ: ÔÐÅÍÑÊÈßÒ ÑËÓ×ÀÉ(58-61) Òîíè Íèêîëîâ: Ôðåíñêèÿò ñëó÷àé: Çà äúëãî îòëàãàíîòî èçâèíåíèå

ÄÎÊÓÌÅÍÒÈ(62-63) Îòâîðåíî ïèñìî äî êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“ îò Ïðåäñåäàòåëÿ íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå ã-æà Öåöêà Öà÷åâà(64) Ïèñìî îò Îðãàíèçàöèÿòà íà åâðåèòå â Áúëãàðèÿ „Øàëîì” (65) Ïèñìî îò Ôîíäà íà Õîëîêîñòà íà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ(66) Ïèñìî òî Ëîâ÷àíñêèÿ ìèòðîïîëèò Ãàâðèèë(67-68) Ïèñìî îò Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”

13ÀÍÀËÈÇМежду спасители и убийци – разказ за дългата агония на узряването

17„ÄÀ ÎÏÎÇÍÀÅÌ ÌÈÍÀËÎÒÎ ÑÈ“×ÓÆÄÅÑÒÐÀÍÍÈÒÅ Ó×ÀÑÒÍÈÖÈ

Майкъл Беренбаум: Третото поколение пита


Соня Комб: За митовете и хората


Стивън Сейдж: Първият процес за Холокоста – 1945 г /Софийски Народен съд, 7 състав/


Тодор Чепреганов: Колкото и да бягаме от историята, тя ще ни настигне


Габриеле Нисим: Сменете паметната плоча на Борис III с жертвите на комунизма

30„ÄÀ ÎÏÎÇÍÀÅÌ ÌÈÍÀËÎÒÎ ÑÈ“ÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅ Ó×ÀÑÒÍÈÖÈАнтоний Тодоров: Не вина или гордост, а оценка на събитията

37„ÄÀ ÎÏÎÇÍÀÅÌ ÌÈÍÀËÎÒÎ ÑÈ“ÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅ Ó×ÀÑÒÍÈÖÈНиколай Поппетров: Няма германски ултиматум за депортиране на евреите

44„ÄÀ ÎÏÎÇÍÀÅÌ ÌÈÍÀËÎÒÎ ÑÈ“ÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅ Ó×ÀÑÒÍÈÖÈЛеа Коен: Българските историци не предложиха убедителна версия за съдбата на евреите

54ÌËÀÄÈÒÅ ÈÑÒÎÐÈÖÈ ÍÀ ÌÀÊÅÄÎÍÈßТеон Дзинго: Изпълнение на антиеврейските мерки в Македония през Втората световна война

Юлиана Методиева,главен редактор

Обектив | Брой 203

„ОБЕКТИВ“ ОПРОВЕРГАВА

Чест е да сте сред нас, госпожо! Но за кого остава позорът?

Ïî òåëåôîíà ãëàñúò é áå òèõ. Äóìèòå áÿõà èçãîâàðÿíè ñúñ ñïîêîéñòâèå: „Çàïîâÿäàéòå ó äîìà. Ìíîãî èìà çà ðàçêàçâàíå, äà. Ïîñëåäíèòå ãîäèíè íèêîé íå ñå ñåùàøå çà íåãî. Äà. Äà, ùå ïðèåìà, íî íå ñúì ìíîãî ïî ñâåòñêè ñúáèòèÿ. Âóé÷î ìè ñå áåøå çàòâîðèë â ñòàÿòà ñè, íå ðàçãîâàðÿøå ñ íèêîãî“.

Âúðâÿõ ïî ñîôèéñêàòà óëèöà „Íåîôèò Ðèëñêè“ îáúðêàíà. Ïëåìåííèöàòà íà Äèìèòúð Ïåøåâ, ãîñïîæà Êàëóäà Êèðàäæèåâà, ìè áå ñïîìåíàëà çà çàáðàâà è ïðèíóäèòåëíà ñÿêàø èçîëàöèÿ. Êàê òàêà å çàáðàâåí, ïèòàõ ñå. Íàëè èìà ôîíäàöèÿ íà íåãîâî èìå, à âñÿêà ãîäèíà ñå âðú÷âàò æóðíàëèñòè÷åñêè íàãðàäè „Äèìèòúð Ïåøåâ“! Ïðåç 90-òå ãîäèíè „ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè“ ñå ïðåâúðíà â äîáðå êîòèðóåì èìèäæ íà ñòðàíàòà íè, à ñïàñèòåëíàòà àêöèÿ, ñúõðàíèëà æèâîòà íà 48 õèëÿäè åâðåè, å ïðÿêî ñâúðçàíà ñ èìåòî íà äåïóòàòà, ñúáðàë íà 17 ìàðò 1943 ã. íàä 40 ãëàñà çà ïðîòåñòíîòî ïèñìî äî Áîãäàí Ôèëîâ! Ïðèïîìíÿõ ñè è êàê ïðèñúäàòà îò Íàðîäíèÿ ñúä íàä „÷îâåêà, êîéòî ñïðÿ Õèòëåð“ ïî äóìèòå íà èòàëèàíñêèÿ ïèñàòåë Ãàáðèåëå Íèñèì, áåøå ñèëíî óïîòðåáÿâàíà îò â. “Äåìîêðàöèÿ“ è Ñúþçà íà äåìîêðàòè÷íèòå ñèëè...

Áþðîòî íà Äèìèòúð Ïåøåâ å îò îðåõ, ñòèëíî, ñïåöèàëíà èçðàáîòêà. Îáùîòî èçëú÷âàíå íà

êàáèíåòà ìó å íà ñòðîãîñò è ñàìîòà. Íà òîâà áþðî å ïèñàë äíåâíèêà ñè. Ïðåïðî÷èòàëà ñúì ãëàâàòà „Åâðåéñêèÿò âúïðîñ“. Ðàçìèøëåíèÿòà ìó çà ïðèåìàíåòî íà àíòèåâðåéñêèòå çàêîíè ïðåç 1940 ã. Êàê è çàùî å îäîáðèë òåçè ðåïðåñèâíè ìåðêè. Êàê è çàùî ñå ñòèãà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå, ÷èéòî çàìåñòíèê-ïðåäñåäàòåë å òîé, Äèìèòúð Ïåøåâ, äà àáäèêèðà è äà ïðåõâúðëè íà ïðàâèòåëñòâîòî ïúëíîìîùèÿòà ïî ïðèëàãàíåòî íà ÇÇÍ. Êàêâè ñà ïîëèòè÷åñêèòå ëîãèêè íà „èçñåëâàíèÿòà íà åâðåèòå“ ñïîðåä òîãàâàøíàòà òåðìèíîëîãèÿ. Äåñåòèëåòèå ïî-êúñíî îò îïèñâàíèòå ñúáèòèÿ Ïåøåâ å èìàë ïîâîäè äà áúäå ïðåäåëíî èñêðåí. Íî è ïðåäïàçëèâ. „Äíåâíèêúò“ å ïèñàí ïî âðåìå íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì. À êîìóíèñòèòå áÿõà ïðèñâîèëè òåìàòà è áåòîíèðàëè çà 45 ãîäèíè ñâîÿòà ïðîïàãàíäíà âåðñèÿ çà ñòàíàëîòî. Íîðìàëíî, â òàçè âåðñèÿ ðîëÿòà íà Äèìèòúð Ïåøåâ å âòîðîñòåïåííà.

Âóé÷î ìè, êàçâà ãîñïîæà Êèðàäæèåâà, ñè îòèäå îãîð÷åí îò òîçè ñâÿò. Çàïîâÿäàéòå íà êîíôåðåíöèÿòà äà íè ðàçêàæåòå çà íåãî, îòïðàâèõ ïîêàíàòà ñè àç, ñìóòåíà îò î÷åâèäíàòà ïðèìèðåíîñò è ïîñâåòåíîñò íà ïàìåòòà íà ñêúïèÿ é ðîäíèíà. Íå î÷àêâàéòå ìíîãî îò ìåí, ñáîãóâà ñå ñ ìåí òÿ. Òåëåôîíúò èççâúíÿ åäèí ïúò ïî âðåìå íà ðàçãîâîðà íè. Ñòàöèîíàðåí òåëåôîí. Íèêàêâè ñëåäè íà

4

ìîäåðíîñò, íî è íèêàêâè ñëåäè íà äóõîâåí óïàäúê. Ñÿêàø äîìúò íà ÷îâåêà, íàïèñàë „Íå ìîæåõ äà ìúë÷à è áåçäåéñòâàì. Ìúë÷àíèåòî áè áèëî ïðîòèâíî íà ìîÿòà ñúâåñò, òî áè áèëî ïðîòèâíî è íà ìîåòî ÷óâñòâî íà îòãîâîðíîñò è êàòî äåïóòàò, è êàòî ÷îâåê.“, çàâèíàãè ùå íîñè áåëåçèòå íà ïîðÿäú÷íîñòòà è áëàãîïðèëè÷èåòî.

Ñúùîòî ÷óâñòâî íà ïðèçíàòåëíîñò êúì íîñèòåëèòå íà ãåðîè÷íè æåñòîâå, äîâåëè äî ñïèðàíåòî íà âëàêîâåòå çà ëàãåðèòå íà ñìúðòòà, ìå íàêàðà äà ïîêàíÿ íàé-íàïðåä Ëîâ÷àíñêèÿ ìèòðîïîëèò Ãàâðèèë, íåñâúðçàí ñ àíãåíòóðíàòà ìðåæà íà ÄÑ. Îòêàçà, ïîðàäè çàåòîñò â ÷óæáèíà. Ïîñëå íàïèñàõ ãîðåùî ïèñìî äî Íåãîâî Ñâåòåéøåñòâî Ïàòðèàðõ Ìàêñèì. Ïîèñêàõ ñðåùà ñ íåãîâèÿ âèêàðèé åïèñêîï Éîàí. Ðàçãîâàðÿõìå â ñúùî òàêà òèõ è äîñòîëåïåí êàáèíåò â Ñîôèéñêà ñâåòà ìèòðîïîëèÿ. Âëîæèõ öÿëàòà ñè ïî÷òèòåëíîñò êúì äåëàòà íà ìèòðîïîëèòèòå Ñòåôàí è Êèðèë, íàñòîÿâàõ çà ïðèñúñòâèåòî íà Íåãîâî Ñâåòåéøåñòâî èëè íà áëàãîñëîâåí îò íåãî ÷îâåê. Îáÿñíÿâàõ êàêâà íåîáõîäèìîñò èìàìå â òîçè äóõîâåí ãëàä è îòñúñòâèå íà àâòîðèòåòè, ñâåùåíèöè äà ðàçêàæàò êàê å ñòàíàëî âúçìîæíî íà ëèöà îò âèñîê ðàíã îò öúðêâàòà íè äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò íà çàìèñëåíîòî îò äúðæàâíèöè çëî. Âàòèêàíúò íå ãî å íàïðàâèë, íå å çàùèòèë åâðåèòå. Ðàéõúò ñå âúçïîëçâà îò ìúë÷àíèåòî èì è â ãàçîâèòå êàìåðè çàãèíàõà áëèçî 6 ìëí.åâðåè, çàÿâèõ àç. Èñòîðè÷åñêè ïîãëåäíàòî, öÿëàòà èñòèíà íå å òî÷íî òàêàâà. Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà å èìàëà â íîâîîñâîáîäåíèòå çåìè Îõðèäñêî-Áèòîëñêà, Ñòðóìèøêî-Äðàìñêî-Íåâðîêîïñêà, Ñêîïñêî–Âåëåøêà, Ìàðîíèéñêî-Ãþìþðäæèíñêà åïàðõèè, à ìèòðîïîëèòèòå Ôèëàðåò è Áîðèñ íå ñà ñè ìðúäíàëè ïðúñòà äà ñïàñÿò ìàêåäîíñêèòå åâðåè. Íå èñêàõ îáà÷å èñòîðèÿòà äà ñìàçâà ñúñ ñâîÿ áðóòàëåí ðåàëèçúì íàïðàâåíîòî â Ñîôèÿ ïðåç ôàòàëíàòà 43-òà ãîäèíà. Ãîðäåÿ ñå ñ ìèòðîïîëèò Ñòåôàí è ìèòðîïîëèò Êèðèë. Ïî ïðè÷èíè, ñâúðçàíè íàâÿðíî ñúñ çàáîëÿâàíåòî íà Ïàòðèàðõ Ìàêñèì, Ñâåòèÿò ñèíîä íå èçëú÷è ïðåäñòàâèòåë çà êîíôåðåíöèÿòà.

2.Âúçìîæåí ëè áåøå êîíñåíñóñ ìåæäó ðàçëè÷íèòå ãëàñîâå íà õîðà, ó÷àñòâàëè â êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“? Ñòðóâàøå ëè ñè îïàñåíèÿòà è ñòðàõúò äà äîéäàò â Ñîôèÿ íà ìàêåäîíöèòå Âèêòîð Ìèçðàõè, Ãîðàí Ñàäèêàðäèî, Òåîí Äçèíãî è Òîäîð

×åïðåãàíîâ? Èìàøå ëè ñìèñúë èçñëåäîâàòåëè íà Õîëîêîñòà äà ñè íàïðàâÿò òðóäà äà äîéäàò îò äðóãàòà ñòðàíà íà îêåàíà, çà äà êàæàò 70 ãîäèíè ïî-êúñíî êàêâî çíàÿò è êàêâî ìèñëÿò çà „ñëó÷èëî ñå“? Âúçìîæíî ëè áåøå ãîñòèòå, êîèòî äîéäîõà â õîòåë „Ðàäèñúí” îò ëþáîïèòñòâî, íî îñòàíàõà èçêóøåíè äà ñëóøàò äîêðàé ñëîæíèòå è íþàíñèðàíè èíòåðïðåòàöèè íà áúëãàðñêîòî íè ìèíàëî, äà îòíåñàò ñúñ ñåáå ñè èäåÿ çà ïî-ïðîáëåìàòè÷íà èäåíòè÷íîñò? Íàêðàÿ, èìà ëè âõîä çà òðàâìàòè÷íè íîâèíè åäíî íàöèîíàëíî ñúçíàíèå, êîåòî íå å â ïîêîé è êóëòóðåí ìèð ñúñ ñîáñòâåíî áúëãàðñêîòî, õðèñòèÿíñêîòî, åòè÷íîòî. Íèòî å â õàðìîíèÿ ñ åâðîïåéñêàòà àðòèêóëàöèÿ íà ìåñòàòà çà ïàìåò çà òðàãè÷íè ñëó÷âàíèÿ, íà ïîçîðíè äåéñòâèÿ ñðåùó åòíè÷åñêàòà è ðåëèãèîçíàòà äðóãîñò?

Â ðàìêèòå íà òðèäíåâíàòà êîíôåðåíöèÿ îòãîâîðúò å ïî-ñêîðî „äà“. Èçáóõâàíèÿòà, ñïîðîâåòå íÿêàê ñè ñå ïðèìèðÿâàõà. Ìîæå áè è çàðàäè ïðèñúñòâàùèòå áúëãàðñêè åâðåè, ÷èèòî æèâîò å áèë ñúõðàíåí. Èëè çàðàäè íåèçìåííèÿ ðåñïåêò êúì ðàçêàçèòå íà ðîäíèíèòå íà çàãèíàëèòå ìàêåäîíñêè è ãðúöêè åâðåè. Ìîæå áè è çàðàäè âèñîêèÿ çàðÿä íà äóìèòå íà ãåðìàíñêèÿ ïîñëàíèê çà íóæäàòà äà ãîâîðèì çà ïðåñòúïëåíèÿòà â ìèíàëîòî è çà òîâà, ÷å íÿìà äàâíîñò çà òÿõ.

Ñúäåéêè ïî ìåäèéíèòå ðåàêöèè çà ñúáèòèåòî „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“ îáà÷å, îòãîâîðúò å „íå“. Âñå îùå íå å âúçìîæåí òàêúâ êîíñåíñóñ â øèðîêîòî îáùåñòâåíî ìíåíèå. Íàä 83 ïóáëèêàöèè, ðàäèî è òåëåâèçèîííè ïðåäàâàíèÿ ñâèäåòåëñòâàò çà òîâà. Ùå ñå îïèòàì äà ïîäðåäÿ ïðè÷èíèòå çà ïðîáëåìàòè÷íîñòòà äà „äðàìàòèçèðàìå“ ïðîôèëà íà ñâîÿòà èäåíòè÷íîñò:

Първа причина: Негативните образи са ненужни

Ïðèìåð çà îòõâúðëÿùîòî ïîâåäåíèå å ñàéòúò „Áèâîëú“. Îùå íà âòîðèÿ äåí, 6 îêòîìâðè, òîçè íåçàâèñèì íîâèíàðñêè ñàéò äàäå äóìàòà íà äúðæàâåí ñëóæèòåë è èñòîðèê, ãîñïîäèí Ñïàñ Òàøåâ, äà êîìåíòèðà ïðîäúëæàâàùàòà â Ñîôèÿ êîíôåðåíöèÿ „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“. Âíóøåíèÿòà íà ñàéòà ñà: „Òîâà å êàìïàíèÿ çà îáåçöåíÿâàíå íà òîçè áåçïðåöåäåíòåí àêò /ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè – á.à./, àêòèâíî

5


„ОБЕКТИВ“ ОПРОВЕРГАВА

ïðèãëàñÿíå íà ìàêåäîíèñòêàòà ïîëèòèêà îò ñòðàíà íà ëèöà è ñòðóêòóðà â Áúëãàðèÿ.“; “Áúëãàðñêàòà îáùíîñò â Ñêîïèå ðåàãèðà ÷ðåç îôèöèàëíî èçÿâëåíèå íà Áúëãàðñêèÿ êóëòóðåí êëóá çà òðåâîãàòà ñè îò òåíäåíöèîçíîñòòà îò ïðîâåæäàíàòà êîíôåðåíöèÿ â õ. „Ðàäèñúí“. Â èíòåðâþòî Ñïàñ Òàøåâ ïîâòîðè íàïèñàíîòî è êàçàíî îò íåãî, à èìåííî, ÷å äåïîðòàöèèòå íà åâðåèòå îò Áåëîìîðñêà Òðàêèÿ è Âàðäàðñêà Ìàêåäîíèÿ ñà äåëî íà ãåðìàíñêèÿ Ðàéõ; ÷å ãåðìàíñêè âëàñòè êîíâîèðàò äåïîðòèðàíèòå åâðåè îò òðàíçèòíèòå ëàãåðè â Ãîðíà Äæóìàÿ, Ëîì, Ñêîïèå, Êàâàëà, Ñåðåñ. ×å, âÿðíî, â íåìñêàòà êèíîõðîíèêà ñå âèæäà, ÷å íà âàãîíèòå ïèøå „ÁÄÆ“ èëè „Bulgaria“, íî ñúùî òàêà ñå âèæäà, ÷å ãåðìàíñêè âîéíèöè ïîåìàò õîðàòà è ãè èçïðàùàò êúì Òðåáëèíêà.

Втора причина: Никой не иска да се идентифицира с палачи

Ùå öèòèðàì åäíà çàáåëåæèòåëíî ïëîäîâèòà àâòîðêà Äàíèåëà Ãîð÷åâà. Ñòàòèÿòà é „Áúëãàðèÿ – „ñúó÷àñòíèê“ â ãåíîöèä?“ å îñíîâàíà íà ïðåçóìïöèÿòà çà íåäîêàçóåìîñò íà åäíî îò êëþ÷îâèòå òâúðäåíèÿ, èçãîâîðåíè íà êîíôåðåíöèÿòà, à èìåííî – îòãîâîðíîñòòà íà ïðàâèòåëñòâîòî ñ ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë Áîãäàí Ôèëîâ è íà öàð Áîðèñ ²²² çà äåïîðòàöèèòå êúì ëàãåðèòå â Òðåáëèíêà ïðåç ìàðò 1943-òà. /Ðàçãúðíàòà àðãóìåíòàöèÿ ïî òàçè òåìà – âæ. ñòàòèÿòà íà Êðàñèìèð Êúíåâ â àêòóàëíèÿ áðîé./ Àâòîðêàòà äîðè ïîäõâúðëÿ êâàëèôèêàöèè îò ðîäà íà „òðèóìôèðàùà áàëêàíñêà ïîäìÿíà íà ïîíÿòèÿòà“, êàêòî è íàñòîÿâà „ÁÕÊ äà ïîäíåñå èçâèíåíèÿòà ñè íà áúëãàðñêàòà îáùåñòâåíîñò çà òîâà íåëåïî ñúîáùåíèå, èçðàç íà ïðàâíî è èñòîðè÷åñêî íåâåæåñòâî. Èëè – äà äîêàæå ïî áåçñïîðåí è ïðàâíî èçäúðæàí íà÷èí òâúðäåíèåòî“. Íåñúìíåíî òîçè îòõâúðëÿù ïîäõîä „íå, íå ñìå âèíîâíè çà ãåíîöèäà“ å åëåìåíò íà çàùèòíîòî ìèñëåíå, õàðàêòåðíî çà ïîâå÷åòî àâòîðè îò ìåéíñòðèéìà. Ëþáîïèòíîòî å, ÷å ãîðåöèòèðàíèòå íàïàäêè ñå ñëó÷èõà íå â ÷èñòî æúëòè èçäàíèÿ, çàäîâîëèëè ñå äà ïîäõâúðëÿò „Ñòðàíàòà íè îïëþòà, ÷å ïîìàãàëà â èçáèâàíåòî íà åâðåèòå ïðåç Âòîðàòà ñâåòîâíà“ /â. “Ðåïóáëèêà“/, íî â ìàðãèíàëíè îíëàéí èçäàíèÿ /“Áèâîëú“, „Ñâîáîäàòà“, „Äå çîðàòà“/. Èçâúí âíèìàíèåòî ìè îñòàâàò ôåéñáóê-ïîñòèíãèòå.

Âïðî÷åì, ïîñëåäíèòå äàâàò çàáåëåæèòåëåí ìàòåðèàë çà ñîöèîëîãèÿ íà íàöèîíàëèñòè÷åñêèÿ ïî ñúùíîñòòà ñè àíòèêîìóíèçúì.

Трета причина: Антимакедонизмът в нов и стар вариант

Òîçè ñåãìåíò å àêòóàëåí íå ñàìî íà äúðæàâíî ðàâíèùå. Îùå ïðåç íîåìâðè åâðîäåïóòàòè îò ðàçëè÷íè ïàðòèéíè öâåòîâå /Àíäðåé Êîâà÷åâ – ÃÅÐÁ, Ñòàíèìèð Èë÷åâ - ÍÄÑÂ, Åâãåíè Êèðèëîâ – Êîàëèöèÿ çà Áúëãàðèÿ/ ïúðâè äàäîõà ïîâîä äà çàïî÷íåì êîíôåðåíöèÿòà íè „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“. Ïèñìîòî èì äî åâðîêîìèñàðÿ Ùåôàí Ôþëå ïî ïîâîä íà÷àëîòî íà ñíèìêèòå íà ìàêåäîíñêèÿ ôèëì „Òðåòî ïîëóâðåìå“ áå ïðåäèçâèêàòåëíî çà ïðàâîçàùèòíà îðãàíèçàöèÿ êàòî ÁÕÊ äà ðåàãèðà çàðàäè îòêðîâåíîòî ïîñåãàòåëñòâî ñðåùó ñâîáîäàòà íà èçðàçÿâàíå íà ðåæèñüîðà Äàðêî Ìèòðåâñêè. Êâàëèôèêàöèèòå íà Êîâà÷åâ, Èë÷åâ, Êèðèëîâ çà íåçàâúðøåíèÿ ôèëì ñå îòíàñÿõà êúì íàñúð÷àâàíå íà „ãîâîð íà îìðàçàòà“, ñðåùó „ôàëøèôèêàöèèòå è ãðóáè ìàíèïóëàöèè íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ“. Â õîäà íà êîíñòðóèðàíå íà òåìàòè÷íèòå ïàíåëè, âîäåíè îò àìáèöèÿòà çà öÿëîñòåí ïðî÷èò íà èñòîðèÿòà íè áåç ïðåäðàçñúäúöè, ïîïóëèçúì è ïàòðèîòàðùèíè, ñðåùíàõ òåæêè ñúïðîòèâè. Ëàéòìîòèâ áåøå „îñòàâè ãè òèÿ ìàêåäîíöè“. Ïîâîäúò äà çàùèòèì åäèí íåâèäÿí îò íèêîãî ôèëì íà ïîçíàòèÿ çà êèíîêðèòèêàòà íè ðåæèñüîð Äàðêî Ìèòðåâñêè /çà íåãîâèÿ „Áàëêàíêàí“, 2005, ñà íàïèñàíè íàé-õóáàâè îòçèâè/, áå êîìåíòèðàí ñ äóìèòå “õàéäå, ïðåìèåðúò Ãðóåâñêè ìó å äàë ìèëèîíè åâðî, çà äà ïîìïàò ìóñêóëè íà íàø ãðúá“. Çà ñúæàëåíèå, ðåæèñüîðúò Ìèòðåâñêè, ïðèåë ïîêàíàòà íà ïúðâî âðåìå, îòêàçà âïîñëåäñòâèå äà íàïðàâèì ïðåìèåðà â ðàìêèòå íà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“. Ñëåä ïðîæåêöèÿòà íà ôèëìà ìó íà 3 ñåïòåìâðè â Ñêîïèå äîâîäúò íà Äàðêî Ìèòðåâñêè, êîéòî ìè äàäå â øèðîê êðúã íà ìåæäóíàðîäíà è ìàêåäîíñêà îáùåñòâåíîñò, áå „áúëãàðñêèòå ìåäèè äåìîíèçèðàõà „Òðåòî ïîëóâðåìå“, àç ñúì îáèäåí è íå çíàÿ êàêâî ìîãà äà ñè ãîâîðÿ ñ õîðà, çà êîèòî ñúì ïåðñîíà íîí ãðàòà“. Ïîâå÷åòî îïðåäåëåíèÿ â áúëãàðñêè ìåäèè ïî íåãîâ àäðåñ âêëþ÷âàõà îò “áúëãàðîôîáñêè ôèëì“ äî „ôàøèçîèäíî ïàìôëåò÷å“.

Àíòèìàêåäîíèçìúò å ñëîæíîñúñòàâíî ÷óâñòâî.

6


ЧЕСТ Е ДА СТЕ СРЕД НАС, ГОСПОЖО

Ïðîâîêèðàí îò ðàçëè÷íè ïðàâèòåëñòâåíè êîíþíêòóðè, òîé å èçðàç íà íàñëîÿâàíå íà íàöèîíàëèñòè÷åñêîòî è áàëêàíñêîòî ïðîòèâîïîñòàâÿíå. Ó÷åíè òâúðäÿò, ÷å ñúïåðíè÷åñòâîòî å íåèçáåæíî çà ìëàäèòå äúðæàâè, êàêòî íåèçáåæíà å ìåãàëîìàíèÿòà íà åòíè÷åñêà îñíîâà. Îêàçâà ñå, âñå ïîâå÷å èñòîðèöè, ìåäèè, êðúãîâå â Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò /âæ. ïèñìîòî – îòêàç çà ó÷àñòèå îò ðåêòîðà Èâàí Èë÷åâ, ðóáðèêàòà „Äîêóìåíòè“/ â ãîëÿìà ñòåïåí ñà íåñïîñîáíè äà íàäõâúðëÿò ñúñåäñêèòå âðàæäè. Ïàðàäèãìàòà „àíòè“ èìà ñâîèòå ãîâîðèòåëè äàëå÷ èçâúí ïðîôåñèîíàëíèòå íàöèîíàëèñòè êàòî ÂÌÐÎ è „Àòàêà“. Äàëå÷. Äàëè èìàò îáùî àíòèìàêåäîíèçìúò è àíòèñåìèòèçìúò, ïðåäñòîè äà âèäèì.

В заключение

Ïîñðåùíàõ ãîñïîæà Êàëóäà Êèðàäæèåâà çàåäíî ñ îñòàíàëèòå ãîñòè â õîòåë „Ðàäèñúí”. ×åñò å çà íàñ äà âè âèäèì íà êîíôåðåíöèÿòà, ïóáëè÷íî ïîäíåñîõ êúì íåÿ ñâîåòî ïðèâåòñòâèå. Ïîä÷åðòàõ, ÷å íàé-âàæíàòà ôèãóðà çà îíîâà òðàãè÷íî âðåìå å áåçñïîðíî

äåïóòàòúò Äèìèòúð Ïåøåâ. ×îâåêúò, äðúçíàë äà ñïðå ìðàêîáåñíèòå äåéñòâèÿ íà Áîãäàí Ôèëîâ, ìèíèñòúð Ãàáðîâñêè, äèðåêòîðà íà Êîìèñàðèàòà ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè Àëåêñàíäúð Áåëåâ. Íà öàð Áîðèñ ²²², ñ ÷èåòî ñúãëàñèå ñà èçâúðøåíè äåïîðòàöèèòå âúâ Âàðäàðñêà Ìàêåäîíèÿ è Áåëîìîðñêà Òðàêèÿ ïðåç 1943 ã. Äèìèòúð Ïåøåâ å îñòàâèë ïúòÿ çà èçõîä îò îïîðòþíèçìà è ãðóáèòå ïðàãìàòè÷íè äåéñòâèÿ. Êàêòî è ñïîìåí çà öåíàòà, êîÿòî å ïëàòèë çà òîâà.

Ôàêòèòå çà èñòîðèÿòà íè îò ïåðèîäà 1940 - 1944 ãîäèíà íå ñà íåèçâåñòíè. Êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè” å ïúðâèÿò îïèò äà ñå âúçñòàíîâè öÿëàòà èñòèíàòà ñ íåéíàòà òðàâìàòè÷íîñò è ãåðîèêà. Ñúçíàâàìå îáà÷å, ÷å ïîëèòè÷åñêàòà ïðàãìàòèêà êàòî ïå÷åëèâø ïîäõîä êúì òîâà ìèíàëî, å âñå îùå â íàé-âèñîêèòå ðàâíèùà íà óïðàâëåíèåòî. Âñå îùå òàçè ïðàãìàòèêà, êàêòî è ñåìïëîòî ìèñëåíå çà îñðåáðÿâàíåòî íà ïîëîæèòåëíèòå ìèòîâå â èñòîðèÿòà, å îñíîâàòà íà äíåøíîòî áúëãàðîëþáèå. Êàòàðçèñúò îò ïðèçíàâàíå íà ïîçîðíèòå äåéñòâèÿ íà íàøèòå äåäè çàñåãà ñå îòëàãà.

7


8

Защо депортирането на евреите от Македония и Тракия през Втората световна война е съучастие в геноцид

Ïî âðåìå íà êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“ íàðåêîõ äåïîðòàöèÿòà íà åâðåèòå îò îêóïèðàíèòå òåðèòîðèè íà Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ „ñúó÷àñòèå â ãåíîöèä“. Òàçè êâàëèôèêàöèÿ âúçáóäè äóõîâåòå îùå ïî âðåìå íà ñúáèòèåòî, à âïîñëåäñòâèå ïðåäèçâèêà ãíåâíè ðåàêöèè è äîðè ïðèçèâè ÁÕÊ äà ñå èçâèíè íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî çà îáèäàòà. È íàâÿðíî íå íàïðàçíî. Ãåíîöèäúò å óìèøëåíîòî óáèâàíå èëè ñúçäàâàíåòî íà óñëîâèÿ çà ôèçè÷åñêîòî óíèùîæåíèå íà õîðà çàðàäè òÿõíàòà ðàñà, íàðîäíîñò èëè ðåëèãèÿ. Òîé å íàé-òåæêîòî îò âñè÷êè ñúâðåìåííè ïðåñòúïëåíèÿ. Ïî óäà÷íèÿ èçðàç íà åäèí âèäåí ñúâðåìåíåí þðèñò, ãåíîöèäúò å „ïðåñòúïëåíèåòî íà ïðåñòúïëåíèÿòà“. Ïîðàäè òîâà îáâèíåíèåòî â ñúó÷àñòèå â ãåíîöèä å åñòåñòâåíî äà ïðåäèçâèêà ïîòðåñ è ãíÿâ êàêòî ó îíåçè, êîèòî ñà ñêëîííè äà âèäÿò â äåïîðòàöèÿòà íåùî íåðåäíî, òàêà è ó îíåçè, êîèòî ñà ñêëîííè ïî åäíà èëè äðóãà ïðè÷èíà äà îïðàâäàÿò äåéñòâèÿòà íà òîãàâàøíèòå

áúëãàðñêè âëàñòè. Íî àêî íàøèÿò ïîãëåä â ìèíàëîòî ïðåñòàíå äà ñå ðúêîâîäè îò ñåìïëàòà íàöèîíàëèñòè÷åñêà ôèëîñîôèÿ, íèå ùå òðÿáâà äà ñå èçïðàâèì ïðåä ôàêòèòå, òàêèâà, êàêâèòî òå ñà, è äà ãè ïîãëåäíåì ïðåç ïðèçìàòà íà ñúâðåìåííèòå óíèâåðñàëíè ñòàíäàðòè çà äîáðî è ëîøî; òåçè ñòàíäàðòè, êîèòî ñà çàëåãíàëè â ñúâðåìåííîòî ìåæäóíàðîäíî õóìàíèòàðíî ïðàâî.

Êâàëèôèêàöèÿòà íà äåïîðòàöèÿòà ïðåç ìàðò 1943 ã. îò áúëãàðñêèòå âëàñòè íà åâðåèòå îò òåðèòîðèèòå, êîèòî ñà áèëè ïîä þðèñäèêöèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, êàòî ñúó÷àñòèå â ãåíîöèä îò òàçè ãëåäíà òî÷êà å ñúâñåì òî÷íà. Â íàêàçàòåëíîòî ïðàâî ñúó÷àñòèåòî íå å îòäåëíî ïðåñòúïëåíèå, êàêâîòî ìîæå äà áúäå íàïðèìåð ïîäáóæäàíåòî. Îòãîâîðíîñòòà çà ñúó÷àñòèå ïðîèçòè÷à îò îñíîâíîòî ïðåñòúïëåíèå. Îñíîâíîòî ïðåñòúïëåíèå â íàøèÿ ñëó÷àé å ãåíîöèäúò íà åâðåèòå, èçâúðøåí îò

Красимир Кънев


МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА

9

íàöèñòêèÿ ðåæèì. Ñúùåñòâóâàíåòî íà “ãåíîöèäíà öåë” çà óíèùîæåíèåòî íà åâðåèòå ó íàöèñòêèòå âëàñòè å íåñåðèîçíî äà ñå îñïîðâà. Òîâà ñå ïðàâè äíåñ ñàìî îò íàé-ÿðîñòíèòå îòðèöàòåëè íà Õîëîêîñòà. Àç êàçàõ, ÷å áúëãàðñêàòà äúðæàâà å ñúó÷àñòâàëà â òîâà ïðåñòúïëåíèå, êàòî å äîñòàâèëà íà íàöèñòêèòå âëàñòè ïîâå÷å îò 11 000 åâðåè îò îêóïèðàíèòå òåðèòîðèè, çíàåéêè, ÷å ùå áúäàò óíèùîæåíè â ëàãåðèòå íà ñìúðòòà. Çà äà èìà ñúó÷àñòèå â ãåíîöèä, íå å íåîáõîäèìî ñúó÷àñòíèêúò (Áúëãàðèÿ) äà ñïîäåëÿ óìèñúëà è öåëòà íà îñíîâíèÿ èçâúðøèòåë, äîñòàòú÷íî å äà å çíàåë çà íåãî. Òîâà Ìåæäóíàðîäíèÿò íàêàçàòåëåí òðèáóíàë çà Ðóàíäà óñòàíîâè ïî êàòåãîðè÷åí íà÷èí â ðåøåíèåòî ñè ïî äåëîòî „Ïðîêóðîðúò ñðåùó Àêàéåñó” îò ñåïòåìâðè 1998 ã. Ïðè òîâà óìèñúëúò çà ñúó÷àñòèå å îãðàíè÷åí â òîçè ñëó÷àé äî òîâà áúëãàðñêèòå âëàñòè äà ñà çíàåëè ÊÀÊÂÎ ÑÒÀÂÀ Â ÍÀÖÈÑÒÊÈÒÅ ÊÎÍÖËÀÃÅÐÈ ÍÀ ÏÐÀÊÒÈÊÀ, à íå äà ñà çíàåëè çà íÿêàêâè ïëàíîâå çà „îêîí÷àòåëíî ðåøåíèå íà åâðåéñêèÿ âúïðîñ” îò êîíôåðåíöèÿòà âúâ Âàíçåå èëè îò íÿêàêúâ äðóã èçòî÷íèê. Çíàíèåòî íà ïîñëåäíîòî ïîìàãà çà äîêàçâàíå íà ãåíîöèäíàòà öåë ó îñíîâíèÿ èçâúðøèòåë, íî òîâà íå îçíà÷àâà, ÷å òÿ íå ìîæå äà ñå äîêàæå äðóãîÿ÷å. Óìèñúëúò êàêòî íà îñíîâíèÿ èçâúðøèòåë, òàêà è íà ñúó÷àñòíèêà, íå ñå äîêàçâà íåïðåìåííî ñ èçñëåäâàíå íà íÿêàêâè çàÿâåíè ïîäáóäè; òîé ñå èçâëè÷à îò õàðàêòåðà è îáñòîÿòåëñòâàòà îêîëî èçâúðøâàíåòî íà ñàìîòî äåÿíèå. Áè áèëî òðóäíî íà Õèòëåð èëè íà íÿêîé äðóã îò íàöèñòêèòå âîäà÷è äà ñå çàùèòÿò ñðåùó îáâèíåíèå â ãåíîöèä íàä åâðåèòå âúç îñíîâà íà òîâà, ÷å íå ñà ó÷àñòâàëè â êîíôåðåíöèÿòà âúâ Âàíçåå èëè ïîðàäè òîâà, ÷å íÿìà äîêóìåíò, îò êîéòî ÿñíî äà ëè÷àò çàÿâåíèòå èì ïîäáóäè â òàçè íàñîêà. Òîâà å îñîáåíî âàæíî äà çíàåì, êîãàòî îáñúæäàìå òàêèâà òåæêè ïðåñòúïëåíèÿ êàòî ãåíîöèä, çà êîèòî èçâúðøèòåëèòå ïðàâÿò âñè÷êî âúçìîæíî äà ïðèêðèÿò âñÿêàêâè ñëåäè.

Ñóâåðåííà ëè å áèëà áúëãàðñêàòà äúðæàâà â ðåøåíèåòî ñè äà äåïîðòèðà åâðåèòå îò îêóïèðàíèòå òåðèòîðèè? Ñ äðóãè äóìè, áèë ëè å àêòúò íà äåïîðòàöèÿ íåèí ñîáñòâåí âîëåâè àêò? Çà äà îïðàâäàÿò ïðàâèòåëñòâîòî íà Áîãäàí Ôèëîâ è öàð Áîðèñ III, íÿêîè àâòîðè íà ñâîáîäíè ñú÷èíåíèÿ íà þðèäè÷åñêè è èñòîðè÷åñêè òåìè ïðèáÿãâàò äî òåîðèÿòà çà „äåéñòâèÿòà ïî ïðèíóäà”. Òå ñå ìú÷àò äà äîêàæàò, ÷å áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî

íå å äåéñòâàëî ïî ñâîÿ ñóâåðåííà âîëÿ, à å áèëî ïðèíóäåíî äà äåïîðòèðà åâðåèòå îò Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ îò ãåðìàíöèòå. Òàçè òåçà, ïîïóëÿðíà ñðåä íÿêîè äÿñíîîðèåíòèðàíè àâòîðè, ïî ïðè÷óäëèâ íà÷èí êîðåñïîíäèðà ñ òåçàòà íà Ãåîðãè Äèìèòðîâ è ðàäèîñòàíöèÿ „Õðèñòî Áîòåâ” çà „õèòëåðèñòêàòà îêóïàöèÿ” íà Áúëãàðèÿ. Ñ íåÿ òåçè îò íàñ, êîèòî èçó÷àâàõà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ïî âðåìåòî íà êîìóíèçìà, áÿõà ñèñòåìíî èíäîêòðèíèðàíè îò íà÷àëíîòî ó÷èëèùå äî óíèâåðñèòåòà. Òÿ ëîãè÷íî ñå ïðåëèâàøå â òåçàòà çà îñâîáîæäàâàíåòî íè îò „õèòëåðèñòêàòà îêóïàöèÿ” îò ñúâåòñêàòà àðìèÿ. Òîçè ëîãè÷åí çàâúðøåê îáà÷å ëèïñâà ó ñúâðåìåííèòå äåñíè èñòîðèîãðàôè. Èñòèíàòà â äåéñòâèòåëíîñò å, ÷å áúëãàðñêèòå âëàñòè ñà âçåëè åäíî íàïúëíî ñóâåðåííî ðåøåíèå çà ó÷àñòèåòî ñè â Òðèñòðàíèèÿ ïàêò. Òî å âçåòî îò îðãàíè íà äúðæàâíàòà âëàñò, êîèòî ñà áèëè íàïúëíî êîíñòèòóöèîííè. Òîâà ñå îòíàñÿ êàêòî çà òîãàâàøíîòî Íàðîäíî ñúáðàíèå, òàêà è çà òîãàâàøíîòî ïðàâèòåëñòâî. Ïîâå÷åòî îò íàøèòå ñúñåäè ïî âðåìåòî íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà íå ñà áèëè ÷ëåíîâå íà Òðèñòðàííèÿ ïàêò è òîâà ñúùî å áèëî òÿõíî ñóâåðåííî ðåøåíèå. Ñïîðàçóìåíèåòî çà äåïîðòàöèÿ íà Áåëåâ-Äàíåêåð íà ñâîé ðåä ñúùî å ðåçóëòàò îò ñóâåðåííàòà âîëÿ íà áúëãàðñêèòå âëàñòè; òî å áèëî îäîáðåíî îò ïðàâèòåëñòâîòî íà Ôèëîâ. Òàêàâà å è àêöèÿòà ïî çàäúðæàíåòî, âúäâîðÿâàíåòî âúâ âðåìåííè ëàãåðè è äåïîðòèðàíåòî â Òðåáëèíêà íà åâðåèòå îò Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Áúëãàðèÿ ñèãóðíî íå å äåéñòâàëà íà ðàâíîïðàâíà îñíîâà ñ Ãåðìàíèÿ êàòî íåèí ñúþçíèê. Íî òàêîâà èçèñêâàíå, çà äà å íàëèöå ñúó÷àñòèå, íÿìà. Àêî åäèí ñëóæèòåë â îðãàíèçàöèÿ ñúó÷àñòâà â ãåíîöèä ïî íàðåæäàíå íà ñâîÿ íà÷àëíèê, ñ êîãîòî íå äåéñòâàò íà ðàâíîïðàâíà îñíîâà, òîâà â íèêàêúâ ñëó÷àé íå ãî îñâîáîæäàâà îò îòãîâîðíîñò. Íèòî íåãî, íèòî øîôüîðà èëè ñåêðåòàðêàòà.

Çíàåëè ëè ñà áúëãàðñêèòå âëàñòè çà òîâà, êàêâà ùå áúäå ñúäáàòà íà äåïîðòèðàíèòå îò Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ åâðåè? Ïðåäâèä èçâåñòíèòå ôàêòè, áè áèëî äîñòà íåëåïî äà ñå òâúðäè, ÷å ïðåç ìàðò 1943 ã. öàð Áîðèñ III è Ôèëîâ íå ñà çíàåëè, ÷å èçïðàùàò ìàêåäîíñêèòå è òðàêèéñêèòå åâðåè íà ñìúðò. Çàäà÷àòà çà ñèñòåìíîòî èçòðåáëåíèå íà åâðåèòå íà òåðèòîðèÿòà íà Åâðîïà ñå ïîñòàâÿ ïðåç ÿíóàðè 1942 ã. íà êîíôåðåíöèÿòà íà âèñîêîïîñòàâåíè ïðåäñòàâèòåëè íà íàöèñòêèÿ ðåæèì âúâ Âàíçåå. Ñêîðî ñëåä íåÿ íàöèñòêèòå ëàãåðè íà ñìúðòòà

ЗАЩО ДЕПОРТИРАНЕТО НА ЕВРЕИТЕ...

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА

çàðàáîòâàò ñ ïúëíà ñèëà. Åäèí îò òÿõ å è ëàãåðúò Òðåáëèíêà, â êîéòî ñà òðàíñïîðòèðàíè åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ. Òîé å ñúçäàäåí èçêëþ÷èòåëíî ñ öåë íåçàáàâíîòî ôèçè÷åñêî óíèùîæåíèå íà ïðèñòèãàùèòå â íåãî. Çà êðàòêèÿ ïåðèîä íà íåãîâîòî ôóíêöèîíèðàíå ìåæäó þëè 1942 ã. è îêòîìâðè 1943 ã. â Òðåáëèíêà ñà óáèòè 870 000 äóøè, îò êîèòî ïîâå÷å îò 800 000 åâðåè. Òîâà ïðàâè ïî îêîëî 1 900 äóøè ñðåäíî íà äåí. Ïîäîáíà å è ñèòóàöèÿòà â äðóãèòå ëàãåðè íà ñìúðòòà, íàìèðàùè ñå íà òåðèòîðèÿòà íà îêóïèðàíà îò ãåðìàíöèòå Ïîëøà. Òÿõíàòà ðàáîòà, ìàêàð äà å ïàçåíà â òàéíà îò íàöèñòèòå, â íèêàêúâ ñëó÷àé íå îñòàâà ñêðèòà. Ïðåç öÿëàòà 1942 ã. åâðåéñêè è äðóãè îðãàíèçàöèè çàëèâàò ïðàâèòåëñòâàòà è ìåäèèòå ñ èíôîðìàöèè çà ìàñîâèòå óáèéñòâà íà åâðåè â êîíöëàãåðèòå. Ìàêàð ïúðâîíà÷àëíî òåçè èíôîðìàöèè äà ñà ïîñðåùíàòè ñúñ ñêåïòèöèçúì, êúì êðàÿ íà 1942 ã. íåäîâåðèåòî ñðåä åâðîïåéñêàòà îáùåñòâåíîñò êúì òÿõ ñå èçïàðÿâà íàïúëíî. Íà 17 äåêåìâðè 1942 ã. ñúþçíè÷åñêèòå äúðæàâè-÷ëåíêè íà àíòèíàöèñòêàòà êîàëèöèÿ îáÿâÿâàò ñâîÿòà ñúâìåñòíà äåêëàðàöèÿ ïî ïîâîä ìàñîâèòå óáèéñòâà íà åâðåè. Â íåÿ ìåæäó äðóãîòî ñå çàÿâÿâà: „Ãåðìàíñêèòå âëàñòè, íåóäîâëåòâîðåíè îò îòðè÷àíåòî íà òåðèòîðèèòå, íà êîèòî ñå ðàçïðîñòèðà òÿõíîòî âàðâàðñêî óïðàâëåíèå íà íàé-åëåìåíòàðíèòå ÷îâåøêè ïðàâà íà ëèöàòà îò åâðåéñêàòà ðàñà, ïðîâåæäàò õèòëåðîâîòî íå âåäíúæ ïîâòàðÿíî íàìåðåíèå äà óíèùîæàò åâðåéñêîòî íàñåëåíèå â Åâðîïà. Îò âñè÷êè îêóïèðàíè òåðèòîðèè

åâðåè ñå òðàíñïîðòèðàò â óñëîâèÿ íà óæàñÿâàùà áðóòàëíîñò êúì Èçòî÷íà Åâðîïà. Â Ïîëøà, êîÿòî å ñòàíàëà îñíîâíà íàöèñòêà êàñàïíèöà, ãåòàòà, ñúçäàäåíè îò ãåðìàíñêèòå îêóïàòîðè, ñå èçïðàçâàò ñèñòåìíî îò âñè÷êè åâðåè, îñâåí îò íåêîëöèíà âèñîêî êâàëèôèöèðàíè ðàáîòíèöè, íåîáõîäèìè çà ïðîìèøëåíîñòòà. Íèêàêâà ïî-íàòàòúøíà èíôîðìàöèÿ íå å ïîëó÷åíà çà íèêîé îò òðàíñïîðòèðàíèòå”. Òàçè äåêëàðàöèÿ å îáñúäåíà ñúùèÿ äåí â áðèòàíñêèÿ ïàðëàìåíò è å îãëàñåíà ïî ÁèÁèÑè, êàêòî è îò ìíîãî äðóãè åâðîïåéñêè ìåäèè. Íèìà å âúçìîæíî Áîðèñ è Ôèëîâ äà íå ñà ÷óëè çà íåÿ? Òðè äíè ïî-êúñíî Âàñèë Êîëàðîâ ÿ îãëàñÿâà íà áúëãàðñêè åçèê ïî áúëãàðñêàòà åìèñèÿ íà ðàäèî „Ìîñêâà“. Òîé ïðåäóïðåæäàâà, ÷å çà åâðåèòå ïîä áúëãàðñêà þðèñäèêöèÿ ñúùî ñå ïîäãîòâÿ äåïîðòàöèÿ è óíèùîæàâàíå â ëàãåðèòå íà ñìúðòòà. Ïî òîâà âðåìå áúëãàðñêàòà Äèðåêöèÿ íà ïðîïàãàíäàòà ñëåäè åæåäíåâíî ñòîòèöè ðàäèîñòàíöèè ïî öÿëà Åâðîïà è ïðèòåæàâà äîñòîâåðíà èíôîðìàöèÿ çà ìàñîâèòå èçáèâàíèÿ íà åâðåè â ãåðìàíñêèòå êîíöëàãåðè. Íà ñâîé ðåä, àêî ñå âÿðâà íà äíåâíèêà íà ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåëÿ Ôèëîâ, øâåéöàðñêèÿò ïîñëàíèê â Áúëãàðèÿ Øàðë Ðåäàð ëè÷íî ãî óâåäîìÿâà, ÷å èçïðàùàíåòî íà åâðåèòå â Ïîëøà îçíà÷àâà, „÷å òå îòèâàò íà ñìúðò“. Òîâà ñà ñàìî ÷àñò îò ôàêòèòå, êîèòî áèõà íàâåëè âñåêè áåçïðèñòðàñòåí íàáëþäàòåë íà èçâîäà, ÷å öàðÿò è Ôèëîâ íÿìà êàê äà íå ñà çíàåëè, ÷å ïðåç ìàðò 1943 ã. òå èçïðàùàò ìàêåäîíñêèòå è òðàêèéñêèòå åâðåè íà ñìúðò.

Красимир Кънев е социолог, автор на книгите “Свобода на изразяване” и “Защита от изтезания”. Публикува в българския и в чуждестранния печат. Председател на БХК.

10


КОЛОНКАТА НА ЗЕЛМА АЛМАЛЕХ


Тъгата като мълчаниеÑòîÿõ äî íåãî ïðåç öÿëîòî âðåìå â äâàòà äíè íà êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè” è ìó äúðæàõ ðúêàòà. Áÿõ ãî ïîìîëèëà äà íå ñå èçêàçâà. Ìîòèâúò ìè – äà íå ñå ðàçñòðîéâà è äà íå ïëà÷å ïðåä òîëêîâà ìíîãî õîðà. À è íå áÿõ ñèãóðíà äàëè íÿêîé íÿìà äà ãî îáèäè, êàòî ìó êàæå, ÷å å ïðîòèâ Áúëãàðèÿ. Òîçè ÷îâåê å áàùà ìè, Åøóà Àðîí Àëìàëåõ, ïðåæèâÿë Õîëîêîñòà, ìàêàð è â Áúëãàðèÿ. Ñëåä íÿêîëêî ìåñåöà ùå ñòàíå íà 89 ãîäèíè. Óñèëèÿòà ìè ñòèãíàõà äî ìúë÷àíèåòî, íî íå è äî ñúëçèòå, ðóêâàùè îò î÷èòå ìó, êîãàòî ãîâîðåõà ïî òåìàòà äîêëàä÷èöèòå èëè èçêàçâàùèòå ñå. Áàùà ìè áåøå ïî÷òè åäèíñòâåí ïðèñúñòâàù íà êîíôåðåíöèÿòà îò ïðåæèâåëèòå îíåçè âðåìåíà. Äðóãèòå ãè íÿìàøå, âåðîÿòíî, çà äà ñè ñïåñòÿò îòíîâî ñïîìåíà, ñ êîéòî âèíàãè æèâåÿò, à âåðîÿòíî è äà íå ÷óÿò îòíîâî, ÷å òðÿáâà äà áúäàò áëàãîäàðíè. Ñëàâà Áîãó, òàçè êîíôåðåíöèÿ â íèêàêúâ ñëó÷àé íå äàäå òîí íà áëàãîäàðíîñòòà, ÷å íÿêàêâè õîðà, íÿêàêâî ïðàâèòåëñòâî, íÿêàêúâ öàð è ò.í. ñà ñïàñèëè åâðåèòå ñè è îùå ïî-îòâðàòèòåëíî, êàêòî êàçà ïðåäè ñåäìèöè ïðåìèåðúò Áîéêî Áîðèñîâ, ÷å áëàãîäàðíè ñà íå 49 000, à ñòîòèöè õèëÿäè – äåöàòà íà òåçè, ñïàñåíèòå.

Ìúë÷àõ è àç íå ñàìî, çàùîòî êàòî äúùåðÿ áäÿõ íàä áàùà ñè, à çàùîòî èñêàõ äà íàó÷à îùå è îùå çà òîâà, êîåòî çíàì – çà 11 000 åâðåè îò Ìàêåäîíèÿ, Ñåâåðíà Òðàêèÿ è ðàéîíà îêîëî Ïèðîò, èçïðàòåíè â Òðåáëèíêà åäèíñòâåíî çàùîòî ñà åâðåè è åøàëîíèòå

ñ òÿõ ñà ìèíàëè ïðåç Áúëãàðèÿ. Íÿêîè ñè ïîçâîëèõà äà êîìåíòèðàò òîâà ìúë÷àíèå, íå ñàìî ìîåòî, êàòî „ïîêàçíî”. Åäèíñòâåíîòî, êîåòî ìîãà äà êàæà, å, ÷å íå èì ïðàâè ÷åñò, çàùîòî èçîáùî íå ñà ìå ïîïèòàëè çàùî íå ãîâîðÿ, êàêòî è òåçè, êîèòî ñà âêëþ÷èëè â „ìîÿòà” ãðóïà êîëåãàòà îò ÁÍÐ Ïåòúð Âîëãèí è çàáåëåæèòåëíèÿ áúëãàðñêè õóäîæíèê ïðîô. Àíäðåé Äàíèåë.

Çíàì íåâåðîÿòíèòå óñèëèÿ ïîâå÷å îò ãîäèíà íà Þëèàíà Ìåòîäèåâà è Êðàñèìèð Êúíåâ òàçè êîíôåðåíöèÿ äà ñå ñëó÷è è ñ êîëêî èñòîðèöè, ôèëîñîôè, ïîëèòîëîçè è îáùåñòâåíèöè íå ñàìî îò Áúëãàðèÿ ðàçãîâàðÿõà, çà äà ó÷àñòâàò â íåÿ, äà êàæàò ìíåíèåòî ñè. Íÿìà äà å ïðåñèëåíî, àêî êàæà, ÷å òîâà áåøå Ñèçèôîâñêî óñèëèå. Íÿìàì îáÿñíåíèå, îñâåí ñòðàõ – äà íå áúäåø ïðèåò êàòî ðîäîîòñòúïíèê, çàùîòî èñòèíàòà å ÿñíà – â òåçè ïðèñúåäèíåíè òåðèòîðèè êúì Öàðñòâî Áúëãàðèÿ íå å èìàëî ãåðìàíñêè âîéñêè. Êàçâàì ãî êàòåãîðè÷íî, çàùîòî òîãàâà äðóãèÿò ìè äÿäî, áàùàòà íà ìàéêà ìè, è ãîëåìèÿò ìó ñèí, âóé÷î ìè, Áîã äà ãè ïðîñòè, ñà ñòðîèëè æåëåçíèöèòå â Ñåâåðíà Òðàêèÿ. Ïðåäè äà ñå ïðîâåäå êîíôåðåíöèÿòà, òÿ áå õóëåíà è îòëÿâî, è îòäÿñíî, è îò ãîëåìèòå ïàòðèîòè. Ïúëåí êîíñåíñóñ, êàêúâòî èìà è îò âñè÷êè áúëãàðñêè åâðîäåïóòàòè ñðåùó ôèëìà „Òðåòî ïîëóâðåìå” – ïðè òîâà áåç äîðè äà ñà ãî ãëåäàëè. Öåíçóðèðàò ãî, ñèãíàëèçèðàò åâðîêîìèñàðÿ ïî ïðèñúåäèíÿâàíåòî Ùåôàí Ôþëå.

11

Зелма Алмалех

12

Íî íå çà òîâà ìè ñå ãîâîðè, à çà áîëêàòà.

Íèêîé íàïðàâèë äîáðî íå ìîæå äà áúäå èãíîðèðàí, íî çàùî òîëêîâà ïðîïàãàíäà è ãîðäîñò, êîãàòî âñå ïàê èìà Çàêîí çà çàùèòà íà íàöèÿòà è õèëÿäè îíåïðàâäàíè õîðà ñ îòíåòî èìóùåñòâî, áåç ïðàâî äà ðàáîòÿò, äà ó÷àò, èçñåëåíè. Ìíîãî õîðà ñà èì ïîìàãàëè, ïðèåìàëè ñà ãè â äîìîâåòå ñè, íî òîâà íå å Áúëãàðñêàòà äúðæàâà íà öàð Áîðèñ ²²² è íà Áîãäàí Ôèëîâ, à îáèêíîâåíèòå õîðà. Ïî-ñêðîìíî, ïî-÷îâå÷íî, âèíàãè ïðîÿâàòà å èíäèâèäóàëíà. Â ñëó÷àÿ êàòî èíñòèòóöèÿ ìîæå äà ñå ïîä÷åðòàå ñàìî Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà, íà÷åëî ñ åêçàðõ Ñòåôàí è ìèòðîïîëèò Êèðèë, íî äíåøíèÿò êëèð, çàåò ñàìî ñúñ ñåáå ñè, äîðè è íå ãè ñïîìåíàâà, êàìî ëè äà äîéäå íà êîíôåðåíöèÿ, â êîÿòî çà òåçè ñâåòè ëþäå ñå ãîâîðåøå ñàìî ñ âúçõèùåíèå è ïðåêëîíåíèå. Ñ îôèöèàëíè ïèñìà ÁÏÖ è Ñîôèéñêèÿò óíèâåðñèòåò „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè” ïî äîñòà íåàðãóìåíòèðàí íà÷èí îáîñíîâàõà ñâîåòî íåó÷àñòèå íà êîíôåðåíöèÿòà. Òîâà å äðóãà ìîÿ òúãà êàòî âúçïèòàíèê íà Àëìà Ìàòåð è êàòî äúùåðÿ íà ÷îâåê, êîéòî íà 19 ãîäèíè å áèë â ó÷èëèùåòî â Ïëîâäèâ, êúäåòî ìèòðîïîëèò Êèðèë å áèë äî çàòâîðåíèòå åâðåè, êîèòî âñå ïàê íå ïîòåãëèõà çà ëàãåðèòå íà ñìúðòòà.

Çà ìåí îñòàâà íåðàçáèðàåìî, ÷èñòî ïî ÷îâåøêè, çàùî å òàçè ÿðîñòíà è ãðóáà ñúïðîòèâà ñðåùó èñòèíàòà êàêâî ñå å ñëó÷èëî, çà äà ïîòåãëÿò êúì ñìúðòòà 11 000 åâðåè îò îêóïèðàíèòå, âñúùíîñò îò Áúëãàðñêàòà àðìèÿ, òåðèòîðèè. Â òîçè ñìèñúë ïðèìåðúò íà Ãåðìàíèÿ êàòî ïîêàÿíèå, êàòî âúçïèòàíèå å çàáåëåæèòåëåí. Çà ïîðåäåí ïúò ãî äîêàçà è ó÷àñòèåòî íà êîíôåðåíöèÿòà íà ïîñëàíèêà íà Ôåäåðàëíàòà ðåïóáëèêà â Ñîôèÿ. Ìàòèàñ Õüîïôíåð ïîä÷åðòà íåîáõîäèìîñòòà îò èçïðàâÿíå ïðåä âñè÷êè ôàêòè îò ìèíàëîòî òàêà, êàêòî òîâà ñòàâà â ñëåäâîåííà Ãåðìàíèÿ. Òîé èçòúêíà, ÷å îáñúæäàíåòî íà íåëèöåïðèÿòíèòå ôàêòè å èçðàç íà ñèëàòà, à íå ïðîÿâà íà ñëàáîñò íà äåìîêðàòè÷íîòî îáùåñòâî.

ßâíî íå ñìå ñòàíàëè äåìîêðàòè÷íî îáùåñòâî – òîâà ñúùî å áîëêà è òúãà… Íå ÷å ãî ïðåìúë÷àâàìå, íî ñúâåò - ïðî÷åòåòå êíèãèòå „Ñïàñåíèå” è ïàäåíèå. Ìèêðîèêîíîìèêà íà äúðæàâíèÿ àíòèñåìèòèçúì â Áúëãàðèÿ 1940-1944 ã.” íà Ðóìåí Àâðàìîâ è „Òè âÿðâàø” íà Ëåà Êîåí. Êîëêîòî äî äðóãè êíèãè – íà Âîëåí Ñèäåðîâ, Íèêîëàé Íèêîëîâ, Ãåîðãè Èôàíäèåâ – íèêîé íå èì ñå ïðîòèâîïîñòàâè. Íî òîâà ïàê å ñàìî áîëêà è òúãà.

Зелма Алмалех е журналист, документалист, член на БХК.



АНАЛИЗ

13

Димитрина Чернева

Между спасители и убийци –

разказ за дългата агония на узряването

Òðàäèöèîííî òåìàòà çà ñúäáàòà íà áúëãàðñêèòå åâðåè ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ñáëúñêâà äâà ïàðàëåëíè ðàçêàçà – åäèíèÿò, ïîòâúðæäàâàù îòãîâîðíîñòòà íà áúëãàðñêàòà ñòðàíà çà äåïîðòàöèÿòà íà åâðåèòå îò Åãåéñêà Òðàêèÿ è Âàðäàðñêà Ìàêåäîíèÿ ïðåç ìàðò 1943 ã., à äðóãèÿò, èçòúêâàù ïîëîæèòåëíàòà ðîëÿ íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî çà ñïàñÿâàíåòî íà åâðåèòå îò ò.íàð. „ñòàðè çåìè” íà Öàðñòâî Áúëãàðèÿ ñúùî ïðåç ìàðò 1943 ã. Îïèò çà öÿëîñòåí ïîäõîä êúì òåìàòà çà òðåòèðàíåòî íà åâðåèòå îò áúëãàðñêèòå âëàñòè â ãîäèíèòå íà Õîëîêîñòà áå íàïðàâåí íà ïðîâåäåíàòà â íà÷àëîòî íà îêòîìâðè â Ñîôèÿ êîíôåðåíöèÿ „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè”. Â èíèöèàòèâàòà, îðãàíèçèðàíà îò Áúëãàðñêèÿ õåëçèíêñêè êîìèòåò, âçåõà ó÷àñòèå áúëãàðñêè è ÷óæäåñòðàííè èñòîðèöè, èçñëåäîâàòåëè,

äèïëîìàòè, ñîöèîëîçè, ïîëèòîëîçè, ïóáëèöèñòè è ïðàâîçàùèòíèöè.

Ñèòóèðàíà ìåæäó âúçíèêíàëîòî íàïðåæåíèå îêîëî åäèí ôèëì („Òðåòî ïîëóâðåìå” íà ðåæèñüîðà Äàðêî Ìèòðåâñêè) è åäíà êíèãà („Ñïàñåíèå” è ïàäåíèå” íà Ðóìåí Àâðàìîâ) è ïðåäñòîÿùîòî îòáåëÿçâàíå íà 70-ãîäèøíèíàòà îò ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè, îðãàíèçèðàíàòà îò ÁÕÊ äèñêóñèÿ ñå ôîêóñèðà âúðõó ïîòðåáíîñòòà îò èíòåíçèâíî èçñëåäâàíå è ïðåæèâÿâàíå íà ìèíàëîòî, ïðîòèâîðå÷èâîñòòà íà êîëåêòèâíàòà ïàìåò çà Õîëîêîñòà íà Áàëêàíèòå, ïîëèòè÷åñêîòî èíñòðóìåíòàëèçèðàíå íà òåìàòà è âúçìîæíèòå íà÷èíè çà óçðÿâàíå íà îáùåñòâîòî. Äåáàòèðàíà áå íåîáõîäèìîñòòà îò óñëîæíÿâàíå íà ðàçêàçà çà ñïàñåíèåòî è íàäìîãâàíå íà „óëåãíàëàòà

çàâúðøåíîñò” íà êàíîíè÷íàòà íðàâîó÷èòåëíà ïðèêàçêà çà „íåïîêëàòèìàòà òîëåðàíòíîñò” íà áúëãàðñêèÿ íàðîä.

„Êàê äà íàðèñóâàìå ïîðòðåòà íà Áúëãàðèÿ – ãåðîè÷åí ñïàñèòåë, áðóòàëåí óáèåö èëè õëàäíîêðúâåí ïðåñëåäâà÷”, ïîïèòà àâòîðúò íà êíèãàòà „Åâðåèòå â Ìàêåäîíèÿ ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà” ïðîô. Ìàéêúë Áåðåíáàóì. Ñáëúñêâàéêè ïðîòèâîðå÷èÿòà, òîé ïðèïîìíè, ÷å ïðåç 1941 ã., êîãàòî ïîáåäàòà íà Ãåðìàíèÿ èçãëåæäà íåîñïîðèìà, Áúëãàðèÿ ïðåäàâà íà ãåðìàíöèòå ñðúáñêè åâðåè, êîèòî ñà ñå îïèòàëè äà èçáÿãàò íà íåéíà òåðèòîðèÿ; ÷å ïðåç ìàðò 1943 ã., êîãàòî Ãåðìàíèÿ âå÷å íå èçãëåæäà íåïîáåäèìà, Áúëãàðèÿ ñå ñúãëàñÿâà äà äåïîðòèðà 20 õèëÿäè åâðåè â ëàãåðèòå íà ñìúðòòà â Ïîëøà; ÷å ïðåç ñúùàòà 1943 ã. Áúëãàðèÿ îòêàçâà äà íàïðàâè ôèíàëíàòà ñòúïêà è äà èçïðàòè íà ñìúðò ñîáñòâåíèòå ñè åâðåè.

Íàé-èíòðèãóâàùîòî, êîåòî ïðàâè áúëãàðñêèÿò ñëó÷àé òîëêîâà óíèêàëíî-äðàìàòè÷åí è âàæåí, å, ÷å â åäèí ìîìåíò ñå ñòèãà äî òî÷êà, â êîÿòî òåçè, êîèòî âå÷å ñà èçöàïàëè ðúöåòå ñè ñ êðúâ, ðàçáèðàò, ÷å ñà ñòèãíàëè òâúðäå äàëå÷ è ïðàâÿò ðàäèêàëåí ÷îâåøêè æåñò – òå ñïàñÿâàò åâðåèòå îò ò. íàð. „ñòàðà” Áúëãàðèÿ, ïîêàçâàéêè ïî òîçè íà÷èí, ÷å ãè âúçïðèåìàò êàòî ðàâíîïîñòàâåíè ãðàæäàíè, ïðèíàäëåæàùè êúì áúëãàðñêàòà íàöèÿ.

Ïðåäè òîâà îáà÷å åâðåèòå â Ìàêåäîíèÿ ñà ïðèíóäåíè äà ïðåìèíàò ïðåç âñè÷êè ñòàäèè íà Õîëîêîñòà – ñîáñòâåíîñòòà èì å êîíôèñêóâàíà, èçîëèðàíè ñà çà íÿêîëêî äíè, à ñëåä òîâà ñà äåïîðòèðàíè è èçïðàòåíè íà ñìúðò. Íàä 90% îò òÿõ ñà èçáèòè – îòíåò å æèâîòúò íà ìúæå, æåíè è äåöà.

Êàêâî ñúäúðæà êîëåêòèâíàòà ïàìåò íà òåõíèòå ïîòîìöè? Ïîñòâîåííîòî ïîêîëåíèå íÿìà ñïîìåí çà ñúáèòèÿòà îò 1943 ã., ðàçêàçà Òîäîð ×åïðåãàíîâ îò Èíñòèòóòà ïî íàöèîíàëíà èñòîðèÿ â Ñêîïèå. „Âñè÷êî, êîåòî çíàÿò, å îò ðàçêàçèòå íà ìàëêîòî îöåëåëè, îò òåõíèòå øîêèðàùè è ðàçòúðñâàùè èñòîðèè”. Âñúùíîñò ïî-âúçðàñòíèòå åâðåè èçáÿãâàò äà ãîâîðÿò çà ñëó÷èëîòî ñå ïî âðåìå íà âîéíàòà. Ïðåæèâåëè òåæêà òðàâìà, òå ñå îïèòâàò äà ïðåäïàçÿò ïî-ìëàäîòî ïîêîëåíèå îò áîëêàòà è ñòðàäàíèåòî íà îíåçè äíè. Îïèòúò èì îáà÷å ñå îêàçâà áåçóñïåøåí. Áàâíî, íî ñèãóðíî èñòèíàòà èçëèçà

íàÿâå, ïîñëåäâàíà îò óáåæäåíèåòî, ÷å îòãîâîðíè çà òàçè Ãîëãîòà ñà áúëãàðñêèòå îêóïàòîðè – àäìèíèñòðàöèÿ, ïîëèöèÿ è âîåííè ÷àñòè. „Ìàêàð äà ñà ñïàñèëè åâðåèòå â Áúëãàðèÿ, áúëãàðñêèòå âëàñòè â Ìàêåäîíèÿ ñà ó÷àñòâàëè â åäíî îò íàé-ãîëåìèòå èçâðàùåíèÿ â èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî, êîåòî íå ìîæå äà áúäå çàáðàâåíî è ïðîñòåíî. Âñè÷êî òîâà ñå ïîìíè îò äíåøíàòà åâðåéñêà îáùíîñò. Äàëè òî ìîæå äà áúäå èçòðèòî ñÿêàø íå å áèëî? Ñúñ ñèãóðíîñò íå. Òî æèâåå â ñïîìåíèòå è ñå ïðåäàâà îò ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå. Â íàöèîíàëíàòà ïàìåò íÿìà àìíåçèÿ. Íàêðàÿ ìèíàëîòî çàñòèãà âñè÷êè”.

Êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè” å óíèêàëíà ñ òîâà, ÷å ñúáðà çà ïúðâè ïúò íà åäíî ìÿñòî ó÷åíè îò Áúëãàðèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Îáùàòà äèñêóñèÿ ñå ïðîâåäå íÿêîëêî ìåñåöà ñëåä âúçíèêíàëîòî íàïðåæåíèå ìåæäó äâåòå ñòðàíè çàðàäè ôèëìà „Òðåòî ïîëóâðåìå” è áðîåíè äíè ñëåä íåãîâàòà ïðåìèåðà â Áèòîëÿ. Ñïîðåä ×åïðåãàíîâ ôèëìúò íà Äàðêî Ìèòðåâñêè å èñòîðè÷åñêè êîðåêòåí. „Íÿìà ñöåíè, êîèòî ïðîïîâÿäâàò îìðàçà, ïðîñòî å ïðåñúçäàäåíà ãðóáàòà ðåàëíîñò íà åäíà îïðåäåëåíà åïîõà, âðåìåòî, êîãàòî åâðåéñêàòà îáùíîñò â Ìàêåäîíèÿ å ïðèíóäåíà äà ïîåìå ïî åäíîïîñî÷íèÿ ïúò êúì ëàãåðèòå íà ñìúðòòà. Àêòúò îò ñòðàíà íà áúëãàðèòå íå å ïðîñòî äà ïîìàõàò ñ ðúêà, äîêàòî åâðåèòå îòèâàò íà ñìúðò, à îáìèñëåí ïëàí, ñúçäàäåí â íàöèñòêà Ãåðìàíèÿ è îäîáðåí è âêàðàí â äåéñòâèå âúâ âñè÷êèòå ìó äåòàéëè îò áúëãàðñêèÿ öàð è ïîëèòè÷åñêè åëèò”.

Ñïîðåä ä-ð Àëáåíà Òàíåâà, ñúñòàâèòåë íà “Ñáîðíèê ñ ïðîòîêîëè íà Ñâåòèÿ ñèíîä íà ÁÏÖ ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè 1940 – 1944”, ïðåç ãîäèíèòå íà âîéíàòà â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî èìà äâå ïîëèòèêè ïî åâðåéñêèÿ âúïðîñ – òàçè íà îôèöèàëíîòî ïðàâèòåëñòâî è òàçè íà ðàçëè÷íè ãðàæäàíñêè ñòðóêòóðè, êîèòî íå ñà ñúãëàñíè è ïðåç öÿëîòî âðåìå ñå îïèòâàò äà âúçïðàò äåéñòâèåòî íà îôèöèàëíàòà ëèíèÿ. Ãðàæäàíñêèòå ñòðóêòóðè óñïÿâàò è òîâà ïðàâè óíèêàëåí áúëãàðñêèÿò ñëó÷àé. Âñè÷êè åâðåè â “ñòàðà” Áúëãàðèÿ îñòàâàò æèâè, òå ñà ñïàñåíè áëàãîäàðåíèå íà òîâà, ÷å å ïðîìåíåíà ïîëèòèêàòà, ÷å ñà ñïðåíè âå÷å âçåòè ðåøåíèÿ. “Àêî íå áåøå ðåàêöèÿòà íà ãðàæäàíñêèòå ñòðóêòóðè, â “ñòàðà” Áúëãàðèÿ ùåøå äà ñå ñëó÷è ñúùîòî, êîåòî å ñòàíàëî âúâ Âàðäàðñêà Ìàêåäîíèÿ è â Åãåéñêà Òðàêèÿ”, îáîáùè Òàíåâà.

АНАЛИЗ


14

“Íåùî â òåçè äâà ðàçêàçà íå ñúâïàäà, çàÿâè ôèëîñîôúò è ãëàâåí ðåäàêòîð íà ïîðòàë “Êóëòóðà” Òîíè Íèêîëîâ, âèçèðàéêè áúëãàðñêàòà è ìàêåäîíñêàòà èíòåðïðåòàöèè íà ñúáèòèÿòà. - Çíàåì êàêâî ñà ïðàâèëè ïî òîâà âðåìå õîðàòà â Ñîôèÿ è â Ïëîâäèâ. Ëèïñâà îáà÷å ðàçêàçúò êàêâî ñà ïðàâèëè õîðàòà â Áèòîëÿ.” Òîé ðàçêàçà çà ôðåíñêèÿ ñëó÷àé è äúëãî îòëàãàíîòî èçâèíåíèå íà Ôðàíöèÿ, êîÿòî åäâà ïðåç 1995 ã. ïðåæèâÿâà ïî åäèí äåéñòâèòåëíî èíòåíçèâåí íà÷èí ñîáñòâåíàòà ñè èñòîðèÿ, ñâúðçàíà ñúñ “ñèíäðîìà Âèøè” è ïàìåòòà çà Øîà. “Íà Ôðàíöèÿ é áÿõà íåîáõîäèìè òî÷íî 53 ãîäèíè. Äî 1995 ã. âèíîâíè ñà âèíàãè äðóãèòå – íèìà ñòðàíàòà íå å áèëà îêóïèðàíà; íèìà åâðåèòå íå ñà áèëè äåïîðòèðàíè îò õèòëåðèñòèòå; êàêúâ å áèë ñòàòóòúò íà ðåæèìà âúâ Âèøè – íà àâòîíîìíà âëàñò èëè áåçâëàñòíî ìàðèîíåòíî ïðèêðèòèå, íà÷åëî ñ ïðåñòàðåëèÿ ìàðøàë Ïåòåí”. Îñâåí ïðî÷óòîòî äåëî “Ìîðèñ Ïàïîí”, äâà ôèëìà îáðúùàò îáùåñòâåíîòî ìíåíèå âúâ Ôðàíöèÿ è ïîäãîòâÿò ïðîñëîâóòîòî èçâèíåíèå êúì åâðåèòå îò ñòðàíà íà ïðåçèäåíòà Æàê Øèðàê îò 16 þëè 1995 ã. – “Ñêðúá è ñúñòðàäàíèå” íà Ìàðñåë Îôþëñ è “Øîà” íà Êëîä Ëàíöìàí.

Îò àìíåçèÿ îáùåñòâîòî ïðåìèíàâà êúì êîíñåíñóñ ïî îòíîøåíèå íà æåñòà íà ïîêàÿíèå.

“Òîçè ïðîöåñ íà óçðÿâàíå ëèïñâà â Áúëãàðèÿ”, ñïîäåëè ñòîïàíñêèÿò èñòîðèê Ðóìåí Àâðàìîâ. Â èçâåñòåí ñìèñúë Áúëãàðèÿ òðúãâà ñ îãðîìåí àâàíñ çàðàäè ïúðâèÿ ñúä ïðåç 1945 ã. Äíåñ îáà÷å íèå ñìå ìíîãî äàëå÷ îò èçæèâåíèÿ îò ôðàíöóçèòå êàòàðçèñ, êîëêîòî è ìú÷èòåëíî äúëúã äà å áèë ïåðèîäúò íà óçðÿâàíåòî òàì. Àâòîðúò íà êíèãàòà “Ñïàñåíèå” è ïàäåíèå”, èçñëåäâàë ìíîæåñòâî äîêóìåíòè çà ñúäáàòà íà åâðåèòå íà Áàëêàíèòå ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà, çàÿâè, ÷å àðõèâèòå ñà íåäâóñìèñëåíè: ãåðìàíöèòå íÿìàò ó÷àñòèå â îðãàíèçèðàíåòî è äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ. Àâðàìîâ ïîâäèãíà è âúïðîñà çà ïîëèòè÷åñêîòî èíñòóìåíòàëèçèðàíå íà òåìàòà.

“Â äíåøíîòî ãîâîðåíå çà ñúäáàòà íà áúëãàðñêèòå åâðåè ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ñå ïðîìúêâà íàöèîíàëèñòè÷åñêà òåçà”, ïîä÷åðòà ïîëèòîëîãúò Àíòîíèé Òîäîðîâ. Òîé çàÿâè, ÷å ñúùåñòâóâàò íÿêîëêî âåðñèè çà ñïàñÿâàíåòî íà

åâðåèòå, êàòî íàé-ìàñîâàòà, òàçè, ïî êîÿòî èìà îáùåñòâåí êîíñåíñóñ, å âåðñèÿòà, ÷å ñïàñÿâàíåòî å äåëî íà öåëèÿ íàðîä. Òàçè âåðñèÿ èçáÿãâà îñòðèÿ äåáàò âúðõó ìèíàëîòî è ïðàâè íåâúçìîæíî ðàçãðàíè÷àâàíåòî ìåæäó ñïàñèòåëèòå è îòãîâîðíèòå ëèöà.

Ñåðèîçíà ïîëåìèêà ïðåäèçâèêà òåìàòà çà ðîëÿòà íà îáùåñòâîòî ïðè ñïàñÿâàíåòî íà åâðåèòå â “ñòàðà” Áúëãàðèÿ. Íå ìîæåì äà ãîâîðèì çà íÿêàêâà îñîáåíà ðîëÿ íà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî, òúé êàòî â óñëîâèÿòà íà òîòàëèòàðíèÿ ðåæèì ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà òî å áèëî ñ òâúðäå îãðàíè÷åíè ðåñóðñè. Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å ïî òîâà âðåìå äåéñòâà èçâúíðåäíî çàêîíîäàòåëñòâî è Áúëãàðèÿ å â ñúñòîÿíèå íà âîéíà. Èìà, ðàçáèðà ñå, íÿêàêâà ãðàæäàíñêà ìîáèëèçàöèÿ, íî òÿ â íèêàêúâ ñëó÷àé íå ìîæå äà ñå ïðåäñòàâÿ êàòî òîëêîâà ìàùàáíà, ÷å äà ïîâëèÿå äèðåêòíî âúðõó ðåøåíèÿòà íà ïðàâèòåëñòâîòî, çàÿâè Àíòîíèé Òîäîðîâ.

“Èìàëî ëè å òîãàâà äåéñòâèòåëíî ìàñè áúëãàðè, êîèòî ñà õîäèëè ïî óëèöèòå, êîèòî ñà ïðîòåñòèðàëè èëè ñà ïðàâèëè íÿêàêâè ïîäïèñêè? Êàêâî ïðàâè ïðîñëîâóòîòî ãðàæäàíñêî îáùåñòâî â ïåðèîäà ìåæäó 1941 è 1943 ã., êîãàòî åâðåèòå ñà ãåòîâèçèðàíè è òåõíèòå ïðàâà ñà ïîòúïêâàíè? Âåñòíèöèòå ìúë÷àò, íÿìà íèùî, ñ êîåòî ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî äà å ðåàãèðàëî ïî òîçè âúïðîñ. Èìà ñàìî àïîëîãèÿ íà ãåðìàíöèòå”, ïîä÷åðòà ïèñàòåëêàòà Ëåà Êîåí.

Ñîöèîëîãúò äîö. Ëèëÿíà Äåÿíîâà ïðåäóïðåäè, ÷å ñúùåñòâóâà îïàñíîñò îò ìîíîëèòíèÿ è âåëè÷åñòâåí ðàçêàç çà òîâà êàê ñìå ñïàñèëè íàøèòå åâðåè, èçãðàäåí, çà äà äîìèíèðà â áúëãàðñêîòî ïóáëè÷íî ïðîñòðàíñòâî, äà îòèäåì â äðóãàòà êðàéíîñò – êàê íå ñìå ãè ñïàñèëè. “Èçäèãíàòà áå òåçàòà, ÷å ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî å ó÷àñòâàëî â ìíîãî ìàëêî ìîìåíòè. Äóìàòà ñïàñåíèå ñè èìà îïðåäåëåíî çíà÷åíèå è òî íàèñòèíà îçíà÷àâà ñïàñåíèå áåç êàâè÷êè. Åäíà ãîëÿìà ÷àñò îò áúëãàðñêîòî îáùåñòâî å ïîïðå÷èëà íà äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå”, êîíòðèðà Äåÿíîâà.

Àëáåíà Òàíåâà äîïúëíè, ÷å èìåííî îáùåñòâîòî óñïÿâà äà ïðîìåíè îôèöèàëíàòà ïðàâèòåëñòâåíà ïîëèòèêà è òîâà ïðàâè áúëãàðñêèÿ ñëó÷àé èíòåðåñåí äà ðàçñúæäàâàìå âúðõó íåãî, à íå

МЕЖДУ СПАСИТЕЛИ И УБИЙЦИ

15

äà ñå êè÷èì ñ íåãî, “äà ïðîóìÿâàìå, ÷å å áèëî âúçìîæíî â îíåçè ïî-òðóäíè îò äíåøíèòå ãîäèíè äà áúäå ïðîìåíåíà äúðæàâíàòà ïîëèòèêà è òàçè, êîÿòî å ãðàæäàíñêàòà, äà ñå ïðåâúðíå â îôèöèàëíà ïîëèòèêà”.

Íàé-ãîëåìèÿò âúïðîñ, êîéòî ïîñòàâè êîíôåðåíöèÿòà, áå çà òåæåñòòà íà ñïîìåíèòå è ñïîñîáíîñòòà äà ãè ïðåæèâååì èíòåíçèâíî, äà ãè èíòåðïðåòèðàìå êîìïëåêñíî. Íåîáõîäèìî ëè å âñúùíîñò äà áúäå ïîíàñÿíà òàçè òåæåñò, àêî ìèíàëîòî íå å öèêëè÷íî, àêî òî íå ñå çàâðúùà ïîñòîÿííî? Òî÷íî çàòîâà å âàæíî äà íå ëúæåì çà òîâà, êîåòî å ñòàíàëî, äà íå îòðè÷àìå èñòèíàòà çà ñëó÷èëîòî ñå ïðåäè ãîäèíè, êàçà àâòîðúò íà äîêóìåíòàëíèÿ ôèëì “Ïðàçíèòå òîâàðíè âàãîíè” Åä Ãàôíè. Åäèí íàèñòèíà êîøìàðåí åôåêò îò îòðè÷àíåòî íà ãåíîöèäà å îòâàðÿíåòî íàíîâî íà òðàâìàòà îò íàñèëèåòî. Íàé-ãîëÿìàòà ñîöèàëíà âðåäà, êîÿòî ñëåäâà îò îòðè÷àíåòî íà ãåíîöèäà, å íåãîâîòî ïîâòîðåíèå. “Àêî âñå îùå ñå ñòðàõóâàìå äà ïîãëåäíåì êúì òîçè ïåðèîä îò ìèíàëîòî íà Áúëãàðèÿ, – êàçà îùå Ãàôíè – äíåñ å äåíÿò, â êîéòî òðÿáâà äà ñå îñâîáîäèì îò òîçè ñòðàõ, òúé êàòî íèêîé íèêîãà íå å äúðæàë îòãîâîðíè äíåøíèòå áúëãàðè çà äåéñòâèÿòà íà õîðàòà òîãàâà. Òîâà å òàêà, çàùîòî íèêîé îò æèâååùèòå â ìîìåíòà

íå å èçâúðøèë íÿêîå îò ïðåñòúïëåíèÿòà, çà êîèòî íÿêîè îò âàñ òâúðäÿò, ÷å ñà áèëè íåèçáåæíè. Ïî ìîå ìíåíèå íåèçáåæíîñòòà íå å äîáðî îïðàâäàíèå çà ãåíîöèäà.”

Êîãàòî ñå êàæå: „Íèå áúëãàðèòå ñìå ãîðäè, ÷å ñìå ñïàñèëè ñâîèòå åâðåè”, òî å îò ñúùèÿ ïîðÿäúê êàòî äà êàæåì: „Âèíîâíè ñìå íèå, áúëãàðèòå, ÷å íå ñïàñèõìå åâðåèòå îò Áåëîìîðñêà Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ”, äîïúëíè Àíòîíèé Òîäîðîâ. Íèòî åäèí îò ó÷àñòâàùèòå â òîçè ðàçãîâîð è â òàçè êîíôåðåíöèÿ íå ìîæå äà èìà íèòî âèíà, íèòî îòãîâîðíîñò, íèòî äîðè ãîðäîñò çà òîâà, ÷å íÿêîé íÿêîãà å íàïðàâèë íåùî. Ïî-ñêîðî âúïðîñúò å êàê äíåñ îöåíÿâàìå òîâà, äàëè ãî îöåíÿâàìå êàòî ïðåñòúïëåíèå, â êîåòî ìíîãî õîðà ñà ó÷àñòâàëè àáñîëþòíî ñúçíàòåëíî, èëè êàòî íåùî, êîåòî å íàïðàâåíî ïîä íàòèñê è çà êîåòî íå áèâà äà ãîâîðèì. Íå å íóæíî äà êàçâàìå êàêâî áèõìå íàïðàâèëè, àêî áÿõìå íà ìÿñòîòî íà îíåçè, êîèòî ñà æèâåëè òîãàâà – òîâà å íåâúçìîæíà ñèòóàöèÿ. Ïî-âàæíî å äà êàæåì êàê íèå äíåñ îöåíÿâàìå ñëó÷èëîòî ñå â îíåçè ãîäèíè, êàê ãî âïèñâàìå â äíåøíèòå ñè ìîðàëíè êðèòåðèè è äà ïîñòàâÿìå òîçè âúïðîñ äî ìîìåíòà, â êîéòî íå íàìåðèì íÿêàêâî îáùî ñúãëàñèå.

Димитрина Чернева е журналист във Портал за култура, изкуство и общество kultura.bg.

16


АНАЛИЗ

Майкъл Беренбаум:

„ДА ОПОЗНАЕМ МИНАЛОТО СИ“:ЧУЖДЕСТРАННИТЕ УЧАСТНИЦИ

Проф. Майкъл Беренбаум е автор на книгата „Евреите в Македония по време на Втората световна война“. Председател на Фондация за визуална история на оцелелите от Шоа.

За мен акцент остана темата за „отвореността”, която

започнахте, отговаряйки на въпроса на Татяна Ваксберг

колко време е нужно на един народ да признае грешките си.

Към това се отнася и мотивът за третото поколение. Бихте

ли развили тези мисли?

Òðåòîòî ïîêîëåíèå ïîêàçâà íîâà îòâîðåíîñò êúì òåìàòà çà Õîëîêîñòà. Èçâúðøèòåëèòå íà òîãàâàøíèòå

ïðåñòúïëåíèÿ è òåõíèòå æåðòâè ñà îò ïúðâîòî ïîêîëåíèå. Ìíîãî ãîäèíè çà æåðòâèòå å áèëî òðóäíî äà ãîâîðÿò çà ñëó÷èëîòî ñå; òå íå ñà èñêàëè äà íàòîâàðâàò äåöàòà ñè è êîãàòî çà ïðúâ ïúò çàïî÷íàëè äà ãîâîðÿò, ìàëêî õîðà ïîâÿðâàëè íà ìàùàáà íà ðàçêðèòîòî. Èçâúðøèòåëèòå ñà ìúë÷àëè, çàùîòî ñà áèëè ïîáåäåíè, íî íàé-âå÷å, çàùîòî êàóçàòà èì

„ДА ОПОЗНАЕМ МИНАЛОТО СИ“

å áèëà ñðàçåíà. Ñúîòâåòíî, àêî áèõà ïî÷íàëè äà ãîâîðÿò çà îòãîâîðíîñòòà ñè, òîâà áè îçíà÷àâàëî äà ïðèçíàÿò âèíàòà ñè: íåùî, êîåòî íå ñà èñêàëè äà íàïðàâÿò. Äåöàòà èì, òåçè íà èçâúðøèòåëèòå è íà òåõíèòå æåðòâè – ãîâîðÿ îáîáùåíî, áåç äà ãè ñðàâíÿâàì – ñà ñå ñòàðàëè äà ðàçáåðàò êàêâî ñà ìîæåëè è êàêâî íå ñà ìîæåëè äà ïèòàò ðîäèòåëèòå ñè. Âúâ âñè÷êè ñåìåéíè âçàèìîîòíîøåíèÿ èìà ÷åðâåíè ëèíèè, êîèòî íå ñå ïðåìèíàâàò ñ ïèòàíå. Îíîâà, êîåòî îòêðèâàìå â ðàçëè÷íèòå ñòðàíè, å, ÷å òðåòîòî ïîêîëåíèå èìà âîëÿòà äà çàäàâà âúïðîñèòå, êîèòî âòîðîòî íå å äðúçíàëî èëè ïðîñòî íå å æåëàåëî äà ïîñòàâè íà ñâîèòå ðîäèòåëè. Â Ìåêñèêî ãîâîðèõ ñ Êàòðèí Õèìëåð, ïðàïëåìåííèöàòà íà Õàéíðèõ Õèìëåð. Òÿ å íàïèñàëà îòêðîâåíà êíèãà çà ñåìåéñòâîòî ñè, â êîÿòî ñðèâà ìèòà, ÷å Õàéíðèõ Õèìëåð áèë ãíèëàòà ÿáúëêà, à äðóãèòå ìó äâàìà áðàòÿ áèëè ÷óäåñíè. Â Ëîñ Àíæåëåñ ãîâîðèõ ñ Ãîòôðèä Âàãíåð, ïðàâíóêúò íà Ðè÷àðä Âàãíåð, à ñúùî è ïîòîìúê íà ôàìèëèÿ Âàãíåð. Òîé å íàïèñàë äîñòîâåðíà êíèãà çà ìèíàëîòî ñè. Âèæäàìå, ÷å â ìîìåíòà âíóöèòå íà îöåëåëèòå çàäàâàò íà ñâîèòå áàáè è äÿäîâöè âúïðîñèòå, êîèòî ìàéêèòå è áàùèòå èì íå ñà çàäàëè. Åòî òîâà å íîâàòà îòâîðåíîñò. Â Ãåðìàíèÿ òðåòîòî ïîêîëåíèå îòõâúðëÿ âúçãëåäà íà Õåëìóò Êîë, ÷å èìàëî íÿêîëêî ëîøè íàöèñòè, à îñòàíàëèòå áèëè äîáðè âîéíèöè, ñðàæàâàëè ñå âúâ âîéíàòà. Òðåòîòî ïîêîëåíèå èñêà äà ðàçêðèå ìèíàëîòî, êîåòî õîðà êàòî Êîë ñà ñå ïîñòàðàëè äà çàðîâÿò. Â Ãåðìàíèÿ èìà èçëîæáà íà ñòåíàòà íà Âåðìàõòà, ïðåäñòàâÿùà ïðîöåñà íà óáèéñòâà – íåùî, êîåòî íå áè ìîãëî äà ñå ñëó÷è ïðåäè 20, 30 ãîäèíè. À ÷àñò îò òîâà, êîåòî ìå äîâåäå â Áúëãàðèÿ, å, ÷å òÿ èìà òðè ìíîãî ðàçëè÷íè òðàäèöèè – òîâà ÿ ïðàâè óíèêàëíà è äîñòà èíòåðåñíà. Îò åäíà ñòðàíà, áúëãàðèòå ñà áèëè ãåðîè÷íè ñïàñèòåëè íà ñâîèòå åâðåè; îò äðóãà, òå ñà áèëè áðóòàëíè óáèéöè íà åâðåèòå îò Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ; îò òðåòà ñòðàíà, òå ñå ïðåâðúùàò â æåñòîêè ïðåñëåäâà÷è íà ñîáñòâåíèòå ñè ñúáðàòÿ. Íî óíèêàëíîòî â òàçè èñòîðèÿ å, ÷å íÿêîè õîðà ñ äîáðà âîëÿ êàòî Äèìèòúð Ïåøåâ èëè ïðåäñòàâèòåëè íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà ñà ñå ïðîòèâîïîñòàâèëè íà öàðñêîòî ðåøåíèå çà äåïîðòèðàíå íà åâðåèòå îò Áúëãàðèÿ è íå ñà ïîçâîëèëè òîâà äà ñå ñëó÷è.

Можете ли да кажете, от ваша гледна точка, как е възможно

случилото се с промяната на позицията на Димитър Пешев?

Òîâà, êîåòî ñå ñëó÷âà ñ ìíîãî õîðà, å, ÷å èäâà ìîìåíò, â êîéòî óñåùàò, ÷å íå ìîãàò äîïóñíàò ñòàâàùîòî. Ìîìåíò, â êîéòî ñà ïðåäèçâèêâàíè òÿõíàòà õóìàííîñò, áëàãîïðèëè÷èå, öåëîñòòà íà ëè÷íîñòòà èì è âñè÷êî, çàä êîåòî òÿ å çàñòàâàëà. Ïðåäè äà ñå ñòèãíå äî âðåìåòî çà äåïîðòèðàíå íà åâðåèòå, òå ñà áèëè ïðèåìàíè êàòî ÷óæäåíöè – õîðà, êîèòî íå ñà îò íàøèòå. È Äèìèòúð Ïåøåâ, êàêòî è ïðåäñòàâèòåëè íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà, îñúçíàëè, ÷å ùîì ïîãëåäíàëè íà åâðåèòå êàòî íà „íàøè” õîðà, áèëà äîñòèãíàòà ãðàíèöàòà, êîÿòî íå ìîæåëà äà ñå ïðåìèíå. Òîãàâà òå ðåàãèðàëè ñúñ çàêúñíåíèå, çà äà ñïàñÿò åäíè, íî íå òâúðäå êúñíî, çà äà ñïàñÿò îñòàíàëèòå. Òîâà íè ó÷è íà íåùî ìíîãî âàæíî: ñàìî çàùîòî íå ñè ñúâúðøåí, íå çíà÷è, ÷å íå ìîæåø äà ñòîðèø äîáðî. À ñàìî çàùîòî íå ñè ïîñòúïèë ïðàâèëíî ïî-ðàíî, íå îçíà÷àâà, ÷å íå òðÿáâà äà äåéñòâàø ïðàâèëíî ñåãà. Òîâà å áåçêðàéíî âàæåí ìîðàëåí, à ñúùî è ïîëèòè÷åñêè óðîê, êîéòî òðÿáâà äà ó÷èì è ïðåãîâàðÿìå îòíîâî è îòíîâî. Èìåííî â òîâà ñå èçðàçÿâà óíèêàëíîñòòà íà áúëãàðñêèÿ ñëó÷àé. Íî òóê òðÿáâà äà ïðèáàâèì è íåùî äðóãî, òâúðäå âàæíî è ñâúðçàíî ñúñ ñìèñúëà îò òàçè êîíôåðåíöèÿ. Ñïîðåä åâðåéñêàòà òåîëîãèÿ èìà òðè íà÷èíà äà ñå ïîñòèãíå ïðîìÿíà: òðÿáâà äà ðàçáåðåø êàêâî ñè íàïðàâèë, äà ïðèçíàåø ñòîðåíîòî è äà âçåìåø ðåøåíèåòî äà íå ãî ïîâòàðÿø â áúäåùå.

Откъде смятате, че трябва да започне процесът на обръщане

към миналото и превръщането му в истинско говорене и

промяна на отношението ни към него? От политиците или от

гражданското общество?

Òðÿáâà äà çàïî÷íå â ó÷åáíèòå çàâåäåíèÿ, â ìåäèèòå, â ïðåïîäàâàíåòî íà èñòîðèÿ, â ïèñàíåòî íà èñòîðèÿ. Òîãàâà ùå èìà è ïîâå÷å ó÷àñòèå îò ñòðàíà íà ïîëèòèöèòå.

Мислите ли, че политиците наистина могат да препятстват

подобно изследване на миналото. Или, ако имаме воля, те

няма да могат да ни попречат.

Ïîëèòèöèòå ìîãàò äà ïðå÷àò çà ìíîãî íåùà, íî ïîçèöèÿòà èì òðÿáâà äà áúäå ïðåîäîëÿâàíà, à íå èçïîëçâàíà çà èçâèíåíèå. Âñè÷êî òðÿáâà äà çàïî÷íå îò ìëàäèòå õîðà.

Èíòåðâþ íà Ìàðòà Ìåòîäèåâà

18


ЧУЖДЕСТРАННИТЕ УЧАСТНИЦИ

Соня Комб:

За митовете и хоратаСоня Комб е главен изследовател в Парижкия университет.

Говорихте задълбочено за митовете и лекотата, с която

хората ги приемат и заживяват с тях. Бихте ли казали още

по темата, защо е по-лесно да се живее с митове, отколкото

с истината?

Âúïðîñúò áåøå ìèò ëè å, ÷å ïî÷òè 50 000 åâðåè

íå ñà áèëè äåïîðòèðàíè îò Áúëãàðèÿ. Êàçàõ ñè,

÷å òðÿáâà äà ñìå âíèìàòåëíè ñ äóìàòà „ìèò”. Òîâà

íå å ìèò, à ôàêò. Òîãàâà ñå çàïèòàõ êàê å áèëî

âúçìîæíî, íî íàé-âå÷å çàùî? Çàùî åâðåèòå íå

ñà áèëè äåïîðòèðàíè?... Òúðñèø îòãîâîðè; àêî

19


êàæåø - çàðàäè öàðÿ, çàùîòî ãî îáè÷àø è íàìèðàø íàäåæäà â íåãî, êàêúâòî áå ñëó÷àÿò, êîãàòî ïðàâèõ èíòåðâþòàòà ñè â Áúëãàðèÿ, ïðåç ëÿòîòî íà 1991 ãîäèíà, ñúçäàâàø ìèò, çàùîòî íå ðàçïîëàãàø ñ äîêóìåíòè.

Защо сме склонни към такава реакция? Имаме нужда от

митове ли?

Îïèòàõ ñå äà îáÿñíÿ òîâà íà âòîðîòî çàñåäàíèå íà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“. Âñåêè ïåðèîä, íàïðèìåð òîçè ñëåä ðóõâàíåòî íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì, ñúçäàâà ñâîèòå ìèòîâå. Ñåãà, äâàéñåò ãîäèíè ïî-êúñíî, èìà êîíñåíñóñ, ìàêàð è îñíîâàí íà ðàçëè÷èÿ, ÷å å èìàëî ìíîæåñòâî ôàêòîðè. Ìîæåì äà ïðåöåíèì, äàëè öàðÿò íàèñòèíà å ñòîðèë íåùî, êàêâà å áèëà ðîëÿòà íà öúðêâàòà, ðåøàâàùà èëè íå; äàëè ïúê Äèìèòúð Ïåøåâ íå å îñíîâíàòà ôèãóðà?! Èëè çàùîòî áúëãàðñêèÿò íàðîä å áèë ïî-òîëåðàíòåí... Êàêâîòî è äà å, ìèòîâåòå ñå ñúçäàâàò, çàùîòî õîðàòà èìàò íóæäà ïîâå÷å îò âÿðà, îòêîëêîòî îò íàó÷íî äîêàçàíà èñòèíà. À è å ïî-ëåñíî äà ïðèåìàò ìèòà. Âúïðîñúò å òðóäåí. Çàùî ñà áèëè ñïàñåíè åâðåèòå? Ñåãà èìàìå îòãîâîð, äàæå ïîâå÷å îò åäèí. Íî â íà÷àëîòî å áèëî ïî-ëåñíî äà ñå êàæå, ÷å êîìóíèñòèòå ñà ñúçäàëè ìèò. Êàêòî êàçàõ â÷åðà, òå ñà íàïðàâèëè òàêàâà æàëêà ïðîïàãàíäà åäâà ïðåç 80-òå, íå ïðåäè òîâà. Â ðåçóëòàò îò íåÿ õîðàòà ïîâÿðâàëè, ÷å íå ñà ó÷àñòâàëè â ñïàñÿâàíåòî íà åâðåèòå. Íî ëåñíî ìîæåì äà äîêàæåì, ðàçïîëàãàìå ñ äîñòàòú÷íî äîêóìåíòè çà òîâà, ÷å êîìóíèñòèòå ñà ó÷àñòâàëè â ñïàñÿâàíåòî. Îùå ïîâå÷å, ÷å ìàðêñèñòêàòà èäåîëîãèÿ íå ïîîùðÿâà ïðîÿâèòå íèòî íà êñåíîôîáèÿ, íèòî íà àíòèñåìèòèçúì. Çàòîâà, ñëåäâàéêè êîìóíèñòè÷åñêàòà èäåîëîãèÿ, å áèëî íîðìàëíî õîðàòà äà ñà ñðåùó àíòèñåìèòèçìà. È âåðîÿòíî ïàðòèçàíèòå ñà ó÷àñòâàëè â ñïàñÿâàíåòî. Íî òîâà å áèëî ñòðàíè÷åí åôåêò íà ïîëèòè÷åñêàòà ïðîïàãàíäà è âå÷å íå íè çàíèìàâà. Ñëåä 89-òà ãîäèíà íå ñå ïðîáëåìàòèçèðà êîìóíèñòè÷åñêîòî îòíîøåíèå êúì åâðåéñêèÿ êàçóñ, êîåòî å ãðåøêà. Ñïîðåä ìåí, àêî íå ñå ãîâîðè çà ñïàñåíèòå åâðåè è õîðàòà, êîèòî ñà ñå ïðîòèâîïîñòàâèëè íà äåïîðòàöèÿòà èì, ùå íàïðàâèì ñúùîòî, êîåòî êîìóíèñòè÷åñêèÿò ðåæèì å íàïðàâèë ïðåäè. Íÿìà äà êàæåì èñòèíàòà.

Откъде, според вас, трябва да започне борбата с митовете?

На какво ниво? Как можем да сме сигурни, че сме готови да

победим митовете си?

Çàäà÷à íà èñòîðèöèòå å äà îïðîâåðãàâàò ìèòîâåòå.

Но често в България именно те ги създават!

Äà, ïîäõâàùàòå ìíîãî èíòåðåñåí âúïðîñ. Äàëè ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè ñúçäàâàò ìèòîâå?! Ìîæå äà ñå ñëó÷è, äà. Ñëó÷âà ñå, çàùîòî îñîáåíî â ñúâðåìåííàòà èñòîðèÿ, ãðàíèöàòà ìåæäó ïîëèòèêà è ïèñàíåòî íà èñòîðèÿ å ìíîãî òúíêà. À èñòîðèöèòå, êîèòî ñà êàòî âñè÷êè îñòàíàëè ãðàæäàíè, èìàò ñâîå ñîáñòâåíî ìíåíèå. Êîãàòî êàçâàì, ÷å â Áúëãàðèÿ ñëåä êîëàïñà íà êîìóíèçìà ñå ñúçäàäå ìèò çà öàðÿ, ïî÷òè ñúñ ñèãóðíîñò òîé íå äîéäå îò èñòîðèöèòå. Âúâ âñåêè ñëó÷àé îáà÷å òå íå ìó ñå ïðîòèâîïîñòàâèõà. Òîçè ìèò áåøå îíîâà, êîåòî îáùåñòâîòî èñêàøå äà ÷óå. Ìèòúò å íåùî, êîåòî õîðàòà èñêàò äà ÷óÿò. Êîãàòî êàçâàìå, ÷å Áúëãàðèÿ å ñïàñèëà åâðåèòå ñè, ðàçêàçâàìå åäíà ïðåêðàñíà èñòîðèÿ. Òîâà å åäíà íîâà èäåíòè÷íîñò, êîÿòî ïîñòêîìóíèñòè÷åñêà Áúëãàðèÿ èìàøå íóæäà äà íàìåðè. Ìèòîâåòå ñà êúñè ðàçêàçè, ëåñíî ðàçáèðàåìè çà õîðàòà. Ìíîãî ïî-òðóäíî å äà ñå ãîâîðè çà òîâà, ÷å, äà, Áúëãàðèÿ å ñïàñèëà ãîëÿìà ÷àñò îò åâðåèòå ñè, íî íå è îíåçè îò Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Äà, öúðêâàòà ñå å áîðèëà ñðåùó äåïîðòèðàíåòî, íî íå âñè÷êè íåéíè ïðåäñòàâèòåëè. Ïî íÿêàêâà ïðè÷èíà åâðåèòå ñà ñïàñåíè, íî íèêúäå íå å äîêóìåíòèðàíà ÿñíàòà âîëÿòà íà öàðÿ çà òîâà. Äà, Äèìèòúð Ïåøåâ å çàäåéñòâàë „ñúïðîòèâàòà“ ñðåùó äåïîðòàöèÿòà, íî òîé íå å åäèíñòâåí – âñúùíîñò åâðåèòå ñàìè ñà èñêàëè äà ñå çàùèòÿò. Íåùî, êîåòî íå ñå ñëó÷âà ñ åâðåéñêàòà îáùíîñò âúâ Ôðàíöèÿ. Âñúùíîñò òîâà å íàé-èíòåðåñíîòî è óíèêàëíîòî â ñëó÷àÿ. Â Áúëãàðèÿ ïî îíîâà âðåìå èìà ìíîãî ñèëíî è àêòèâíî åâðåéñêî ëîáè, êîåòî íå ñå å ïðåäàëî, êîãàòî å íàó÷èëî çà ãðîçÿùàòà ãî ó÷àñò.

Да, почти никой не говори за самата еврейска общност в

България. Акцентът е все върху българското общество.

Òàêà å, ïðîáëåìúò íà èñòîðèÿòà å, ÷å íèêîãà íå ìîæå äà ïîçíàå áúäåùåòî ïî ìèíàëîòî. Ïîñòîÿííî ïèøåì èñòîðèÿòà. Òîâà å ðàáîòà, êîÿòî íå ñâúðøâà.


20



Интересува ме съдбата на евреите от Източна Македония.

Бихте ли споделили повече подробности по този въпрос,

основани на вашето дългогодишно изследване на историята

на гръцките евреи?

Ìíîãî õîðà îò ñòàðèòå òåðèòîðèè íà Áúëãàðèÿ ñà áèëè âçèìàíè â òðóäîâè ëàãåðè. Òå áèëè ìëàäè è ñèëíè è íóæíè çà óñèëíèÿ òðóä, êîéòî ãè î÷àêâàë.

Êàêòî âèäÿõìå âúâ ôèëìà íà Åä Ãàôíè, îíçè åâðåèí

îò Êàâàëà ñå ñïàñèë èìåííî çàùîòî áèë ïðàòåí íà

òðóäîâ ëàãåð. Àêî èìàëî íóæäà îò òåæúê ôèçè÷åñêè

òðóä, â ïîäîáíè ëàãåðè áèëè ïðàùàíè åâðåè è

êîìóíèñòè, íå ïðàâîñëàâíè õðèñòèÿíè. Òî÷íî çà

òîâà ãîâîðèõ, òåçè õîðà ñà áèëè èçïîëçâàíè è êàòî

ãúðöè, è êàòî åâðåè. Êàòî åâðåè áèëè ïðàùàíè

Пол Хагуел:

Евреите като разменна стока

Пол Хагуел е член на Централния борд на Еврейските общности – Атина.

21


â òðóäîâè îòðÿäè, êîåòî, êàêòî êàçàõ, å ñïàñèëî íÿêîè. Îñòàíàëèòå åâðåè, ïðåç íîùòà íà 3 ñðåùó 4 ìàðò 1943 ã., çàåäíî ñúñ ñúáðàòÿòà èì îò øåñò äðóãè ãðàäà - Àëåêñàíäðóïîëèñ, Êîìîòèíè è Êñàíòè, Çàïàäíà Òðàêèÿ, è îò Êàâàëà, Äðàìà è Ñåðåñ, Èçòî÷íà Ìàêåäîíèÿ, áèëè íåçàáàâíî çàòâîðåíè â òþòþíåâè ôàáðèêè, à ïîñëå ïðàòåíè â òðàíçèòíè ëàãåðè â Áúëãàðèÿ; îòòàì áèëè äåïîðòèðàíè èçâúí áúëãàðñêàòà ãðàíèöà, â ãåðìàíñêèòå èçòî÷íè òåðèòîðèè, ñïîðåä ñïîðàçóìåíèåòî Äàíåêåí-Áåëåâ. Ïî÷òè 90% îò åâðåéñêîòî íàñåëåíèå çàãèíàëî, êàòî íàé-ãîëÿìà êîíöåíòðàöèÿ íà åâðåè èìàëî â Êàâàëà, êúì 25 äî 50 õèëÿäè åâðåè. Ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å çàðàäè àíòèñåìèòñêàòà àòìîñôåðà â Þãîñëàâèÿ, òàì ñà ïðèåòè íàé-ñòðàøíèòå àíòèåâðåéñêè çàêîíè, ïðåäè Áúëãàðèÿ, ÷àñòòà îò Ñúðáèÿ, îêóïèðàíàòà îò ãåðìàíñêèòå âîéñêè, áèëà îáÿâåíà çà ñâîáîäíà îò åâðåè îùå â êðàÿ íà 1942 ã. Òàêà, Áúëãàðèÿ ñòàâà ïîñëåäíàòà äúðæàâà, êîÿòî äåïîðòèðà åâðåèòå ñè îò îêóïèðàíèòå òåðèòîðèè â Òðåáëèíêà. Ïî îòíîøåíèå íà Ãúðöèÿ å îáðàòíîòî – Áúëãàðèÿ ÿ èçïðåâàðâà â èçïðàùàíåòî íà åâðåèòå íà óíèùîæåíèå. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å êîãàòî Ãåðìàíñêèÿò ðàéõ äàë íà Áúëãàðèÿ îêóïèðàíèòå òåðèòîðèè, Òóðöèÿ íàñòîÿëà äà íÿìà áúëãàðñêè âîéñêè ïî íåéíèòå ãðàíèöè. Òàêà ñå ïîëó÷àâà èâèöà ïîêðàé Åâðîñ, íàé-èçòî÷íàòà ÷àñò íà Òðàêèÿ, êîÿòî áèëà îêóïèðàíà îò íåìñêèòå âîéñêè. Íî Àëåêñàíäðóïîëèñ íå ïîïàäíàë â òàçè èâèöà. Ñòàíàëî òàêà, ÷å åâðåèòå îò òàçè òåðèòîðèÿ áèëè äåïîðòèðàíè åäíà ãîäèíà ïî-êúñíî îò îíåçè â îêóïèðàíèòå çåìè. Âúïðîñ íà èçñëåäâàíå å, çàùî å áèëî òîâà áúðçàíå îò ñòðàíà íà áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî äà äåïîðòèðà òàìîøíîòî ñåìèòñêî íàñåëåíèå.

Наистина, защо?

Òðÿáâà äà ïîïèòàìå áúëãàðñêèòå âëàñòè ïî îíîâà âðåìå. Ñòðàííî å, çàùîòî, àêî îòíîâî ñå ïðåãëåäà ñïîðàçóìåíèåòî Äàíåêåí-Áåëåâ, ùå ñå âèäè, ÷å ñðîêúò çà äåïîðòèðàíåòî, ñïîðåä âðåìåííàòà äåïîðòàöèîííà ïîëèòèêà, áèë 15 àïðèë. Ñëåä êàòî ñïîðàçóìåíèåòî áèëî ïîäïèñàíî ïðåç ôåâðóàðè 1943 ã., å èìàëî âðåìå äà ñå ðåøè êîãà äà ñå ñúáåðàò åâðåèòå è êîãà äà áúäàò ïðåäàäåíè. Òîåñò, íå áèëî íåîáõîäèìî äà ñå ïðåäïðèåìàò íèêàêâè äåéñòâèÿ ïðåäè ñðåäàòà íà àïðèë. Çàùî áèëî òîâà àðîãàíòíî áúðçàíå âñè÷êî äà ñå ñëó÷è íà 3 ñðåùó 4 ìàðò, íå å ÿñíî. Çàùî Áúëãàðèÿ áúðçàëà äà áúäå ïúðâà, ñúùî íå å ÿñíî. Íèêîé íå îòáåëÿçâà òîâà. Çà ñúæàëåíèå, òîâà å èñòîðèÿòà íà ãðúöêèòå åâðåè îò Èçòî÷íà

Ìàêåäîíèÿ è Çàïàäíà Òðàêèÿ. Èðîíè÷íî è òúæíî å, êàòî ñå çàìèñëèì, êîëêî îùå öåííè, íàäàðåíè è ïðåêðàñíè õîðà ñà ùåëè äà çàãèíàò òîãàâà, àêî ñåìåéñòâàòà èì íå ñà åìèãðèðàëè ïî-ðàíî îò Êàâàëà. Åäèí îò ñïàñåíèòå ïîòîìöè íà òåçè èçáÿãàëè åâðåè å èçâåñòíèÿò ïèàíèñò Ìúðè Ïåðàéà.

Бихте ли се съгласили с обяснението на един от

участниците, че вероятната причина за неспасяването

на евреите от окупираните територии е, че те не са били

припознати като част от българското гражданско общество

и обществените структури и институции, които са си

взаимодействали и помагали?

Ïúðâî, áúëãàðñêèòå åâðåè ñà ïîëîâèí áúëãàðè; âòîðà ðúêà ãðàæäàíè. Ñïîðåä Çàêîíà çà çàùèòà íà íàöèÿòà, ïðèåò ïî òîâà âðåìå, òå âñúùíîñò íå ñà ïîä çàêîíîâà ïðîòåêöèÿ. Â òîçè ñìèñúë, òðÿáâà äà ñå ïîïèòà, îò êîãî ñà áèëè ñïàñåíè „ñïàñåíèòå”. Íå å êîðåêòíî äà ñå êàçâà, ÷å ñà áèëè ñïàñåíè, à ïî-ñêîðî, ÷å íå ñà áèëè óíèùîæåíè.

И защо това не се е случило?

Âåðîÿòíî çàùîòî ïî òîâà âðåìå âîåííèòå äåéñòâèÿ íå ñà â ïîëçà íà Ãåðìàíèÿ è Áúëãàðèÿ ïðîñòî íå èñêà äà å íà ãóáåùàòà ñòðàíà. Ìîæå áè ñòàâà âúïðîñ çà ÷èñò îïîðòþíèçúì. Íî òîé ñè èìà öåíà.

Евреите.

Âñúùíîñò, òå íå ñà ñòðóâàëè íèùî íà Áúëãàðèÿ. Áèëè ñà ðàçìåííà ñòîêà.

Доста тежък разговор… .

Çàùî äà å òåæúê, ñìèñúëúò ìó å â òîâà, êîåòî íè êàçà ïðè îòêðèâàíåòî íà êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“ íåìñêèÿò ïîñëàíèê Ìàòèàñ Õüîïôíåð. Íàé-äîáðèÿò íà÷èí åäèí íàðîä äà ñå ñïðàâè ñ ëîøèòå ìîìåíòè îò èñòîðèÿòà ñè, å äà ãè ïðèçíàå. È ñïîðåä ìåí, íåãîâî ïðåâúçõîäèòåëñòâî íå áå ïðàâ, êîãàòî ïîïèòà äàëè òî÷íî òîé òðÿáâà äà îòêðèå äíåøíàòà êîíôåðåíöèÿ. Ñïîðåä ìåí íå äðóã, à èìåííî òîé òðÿáâà äà ãî íàïðàâè. Àç î÷àêâàì òîâà îò íåãî, çà áëàãîòî íà âñè÷êè. Íå èñêàì äà ñå ðàçìàõâàò îáâèíåíèÿ, à ïðîñòî äà ñå ãîâîðè è îáñúæäà ñëó÷èëîòî ñå.


22



Първият процес за Холокоста – 1945 г. (Софийски Народен съд, 7-ми състав)

Стивън Сейдж е изследовател в Музея на Холокоста – Вашингтон.

СтивънСейдж:

Споменахте, че в България се е случил първият процес за

Холокоста – разкажете ни повече за него!

Ïðîöåñúò çàïî÷âà â Ñîôèéñêèÿ Íàðîäåí ñúä, íîìåð 7, íà 7 ìàðò 1945 ã. è ïðîäúëæàâà â ñåñèè øåñò äíè â ñåäìèöàòà, ñóòðèí è ñëåäîáåä, äî 2 àïðèë. Òîâà å ïúðâèÿò ïðîöåñ çà Õîëîêîñòà â èñòîðèÿòà. Ïðåäñòàâëÿâà íåâåðîÿòíî õðàíèëèùå çà èíôîðìàöèÿ. Èìàìå íå ñàìî

ñâèäåòåëñòâàòà ïî ïðîöåñà, èçðå÷åíè â ñúäà, íî è ïîäêðåïÿùè ñâèäåòåëñòâàòà äîêóìåíòè. Ñúùî è ïðåäïðîöåñóàëíèòå ïîêàçàíèÿ, äåïîçèðàíè îò ñâèäåòåëèòå. Èìåííî âúç îñíîâà íà òÿõ ïðîêóðîðèòå èçâåæäàò âúïðîñèòå ñè. Êúì òîâà ñå ïðèáàâÿò è ïîêàçàíèÿòà íà îáâèíåíèòå çàåäíî ñ ìàòåðèàëèòå íà çàùèòàòà. Â òîâà ñìàéâàùî õðàíèëèùå íà èíôîðìàöèÿ èìàìå ïîâå÷å îò åäíà ñòðàíà îò èñòîðèÿòà íà âñåêè îáâèíÿåì. Ïîëó÷àâàìå íå åäèí,

23


à ìíîãî ðàçëè÷íè àñïåêòè íà ñëó÷èëîòî ñå.

Бихте ли дали пример за подобна многоизмерност?

Äà, áèõ è ìèñëÿ, ÷å òîâà å åäèí îò íàé-äîáðèòå ïðèìåðè â öÿëàòà èñòîðèÿ. Ñòàâà âúïðîñ çà êàðèåðàòà íà èíæåíåð Èâàí Ãåøàðîâ. Òîé å áèë çàåò ñúñ ñòðîåæà íà ìàãèñòðàëàòà Ñîôèÿ-Ïëîâäèâ, êîíêðåòíî ó÷àñòúêà ïðè Èõòèìàí. Ïîä ðúêîâîäñòâîòî ìó áèëà ïúðâà òðóäîâà äðóæèíà. Íà ñâèäåòåëñòâàòà íà ïðîöåñà ìíîãî åâðåéñêè âåòåðàíè çàÿâèëè, ÷å òîé ñå äúðæàë çëå ñ òÿõ, ÷å ïðîÿâÿâàë áðóòàëíîñò, ÷å ãè çàïëàøâàë ñ äåïîðòàöèÿ. Íàðè÷àëè ãî „ôàøèñò” è èñêàëè äà áúäå îñúäåí. Íî äîøúë ðåä íà ñâèäåòåëñòâàòà â ïîëçà íà Ãåøàðîâ, êîèòî ïîñòàâèëè âñè÷êî â ñúâñåì äðóãà ïåðñïåêòèâà. Ñïîðåä òÿõ òîé ñòðîÿë ïúòÿ è ñå íóæäàåë îò åâðåèòå ïîä íåãîâà êîìàíäà, íî ñúùî òàêà, ïðè êîíòàêòèòå ñè ñ ïàðòèçàíñêèòå îòðÿäè â Èõòèìàíñêî, óñïÿâàë äà îòäåëè ïî ìàëêî îò õðàíàòà, êîÿòî áèë èçäåéñòâàë, çà åâðåèòå. Îñâåí òîâà, äîêàòî ïðàâåë ìàãèñòðàëàòà, ïîçâîëÿâàë íà ïàðòèçàíèòå äà ïîëçâàò è íÿêîè îò òðàíñïîðòíèòå ìó ñúîðúæåíèÿ. Òîé áèë â òðóäíà ñèòóàöèÿ, òðÿáâàëî äà èãðàå ñ äâåòå ñòðàíè – ñ ïðàâèòåëñòâîòî è ñ ÿñíîòî ñúçíàíèå çà ïðîìåíÿùàòà ñå ñèòóàöèÿ. Èçãëåæäà, ÷å ëè÷íèòå ìó ñèìïàòèè áèëè çà ïàðòèçàíèòå. Òàêà, íå ñìå ìíîãî èçíåíàäàíè, ÷å ñðåä äîêóìåíòèòå íà ïðîöåñà èìà ïèñìà îò êîìèòåòà íà Îòå÷åñòâåíèÿ ôðîíò â Èõòèìàí, â êîèòî ïèøå, ÷å èíæåíåð Ãåøàðîâ ñúñ ñèãóðíîñò íå å ôàøèñò; ÷å ïîäêðåïÿ ïðàâèòåëñòâîòî íà Îáåäèíåíèÿ ôðîíò è ÷å òðÿáâà äà áúäå îñâîáîäåí. Íå ñìå ìíîãî èçíåíàäàíè è ÷å òî÷íî òîâà ñå ñëó÷âà íàêðàÿ. Ìèñúëòà ìè å, ÷å ñèòóàöèÿòà å ìíîãî, ìíîãî ñëîæíà. Èñòîðèÿòà íÿìà ñàìî äâå, à ìíîãî ðàçëè÷íè ñòðàíè. Âúðõó õîðàòà, âúâëå÷åíè â òîçè ïðîöåñ, áèë îêàçâàí îãðîìåí íàòèñê.

Как се включва новата комунистическа власт в тази

комплицирана психологически и политически история?

Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å íå ñàìî êîìóíèñòè÷åñêàòà âëàñò ñå íàìåñâà â òîçè ïðîöåñ. Ïðåç ìàðò è àïðèë 1945 ã. ïðàâèòåëñòâîòî íà Îòå÷åñòâåíèÿ ôðîíò å íà âëàñò åäâà îò ïîëîâèí ãîäèíà. Òî ïðåäñòàâëÿâà òúíúê ñëîé îò öÿëîòî áúëãàðñêî îáùåñòâî, æèâÿëî â öàðñêè ðåæèì ìíîãî ïî-äúëãî âðåìå. Îòíåìà âðåìå õîðàòà äà ñå „ïðåîáðàçîâàò“. Äðóãèÿò ôàêòîð å âîéíàòà. Áúëãàðñêàòà àðìèÿ å íà åäèí âñå îùå àêòèâåí ôðîíò. Çíàåì, ÷å Óíãàðèÿ ñå áèå ñðåùó çäðàâî

ñúïðîòèâëÿâàùàòà ñå íåìñêà àðìèÿ. Ìåñåöèòå ôåâðóàðè è ìàðò íå ñà ëåñíè çà áúëãàðñêèòå âîéñêè. Çàòîâà è îòíîâî íå ñìå èçíåíàäàíè, ÷å çà íÿêîè îò ñúäåíèòå â Ñîôèÿ àðìåéñêè îôèöåðè, ñå ïîëó÷àâàò çàùèòíè ïèñìà îò ôðîíòà. Òîâà å òåæêî âîåííî âðåìå è çà õîðàòà íåùàòà íå ñà ñàìî áåëè è ÷åðíè. Àðìèÿòà å íóæíà íà ôðîíòà. Òÿ òðÿáâà äà å ëîÿëíà êúì íîâîòî ïðàâèòåëñòâî, êàòî ëîÿëíîñòòà é ìîæå äà áúäå ïîä âúïðîñ, àêî òî çàïî÷íå äà îñúæäà àðìåéñêè îôèöåðè. Çàòîâà, çà äà ñå îöåíè èñòîðè÷åñêè òîçè ïðîöåñ, òðÿáâà äîáðå äà ñå âãëåäàìå â ñèòóàöèÿòà, ïðè êîÿòî ñå èçâúðøâà òîé.

А как се случва така, че първият процес срещу Холокоста се

състои точно в България, а не другаде?

Èçãëåæäà, ïúðâèÿò ïðîöåñ çàïî÷âà â Áúëãàðèÿ, çàùîòî å èíèöèèðàí îò Åâðåéñêèÿ êîìèòåò íà Îòå÷åñòâåíèÿ ôðîíò, êîéòî íàñòîÿâà òåçè õîðà äà áúäàò èçïðàâåíè íà ñúä. Ðàçáèðà ñå, òîçè êîìèòåò íå å åäèíñòâåíèÿò ôàêòîð, êîéòî äîìèíèðà â ïðàâèòåëñòâîòî íà Îòå÷åñòâåíèÿ ôðîíò, êîéòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ïðåäñòàâëÿâà öÿëàòà ñòðàíà. Çàòîâà òðÿáâà äà ñå èìàò ïðåäâèä è äðóãè íåùà - êàêòî ñâúðçàíè ñ âëàñòòà, òàêà è ñ èäåîëîãèÿòà. Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å ïî òîâà âðåìå è ñúâåòñêàòà ëèíèÿ ïðîìåíÿ ïîñîêàòà ñè. Èìåííî òîãàâà ñúâåòñêèÿò ïèñàòåë Èëÿ Åðåíáóðã å ïîðèöàí è êðèòèêóâàí, ÷å äåìîíñòðèðà ìíîãî òÿñíî åâðåéñêà ãëåäíà òî÷êà. Èìåííî ïî îíîâà âðåìå ñå óòâúðæäàâà è ïî-ñëàâÿíñêàòà íàñîêà â ñúâåòñêàòà ïðîïàãàíäà, íàáëÿãàéêè íà åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà ïàíñëàâÿíñêàòà ñîëèäàðíîñò. Âñè÷êî òîâà ñå îòðàçÿâà è â áúëãàðñêàòà ïðåñà, â „Ðàáîòíè÷åñêî äåëî”, è íÿìà êàê ïîäîáíà èäåîëîãèÿ äà íå ïîâëèÿå è íà ïðîöåñà. Òîé áèë ïîäãîòâåí â êðàÿ íà 1944 ã. è ïúðâèòå ìåñåöè íà 1945 ã. Íî êîãàòî ñåñèèòå ìó çàïî÷âàò ïðåç ìàðò, íåùàòà âå÷å ñà ñå ïðîìåíèëè. Âèíàãè òðÿáâà äà ãëåäàìå ÿâëåíèÿòà â íåïîñðåäñòâåíèÿ èì êîíòåêñò.

Â òîçè ñìèñúë êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“ è âñè÷êè ïðåäèøíè è áúäåùè ãîâîðåíèÿ ïî òåìàòà çàäàâàò òâúðäå âàæíèÿ è ëåêî èçîñòàâàù çà Áúëãàðèÿ êîíòåêñò íà èíòðîñïåêöèÿ è ñàìîêðèòèöèçúì, êàêúâòî âèäÿõìå â Ãåðìàíèÿ, Ôðàíöèÿ è íàïîñëåäúê â Ïîëøà.


24



На какво, според вас, е реплика филмът „Трето полувреме”?

На зараждащ се обществен дебат за случилото се преди

толкова време; на търсене на отговори от страна на млади

хора? Вие казахте, че филмът не е провокация, но какво точно

е той?

Ìèñëÿ, ÷å ôèëìúò „Òðåòî ïîëóâðåìå” ïðåäèçâèêà

ïî-ãîëåìè ðåàêöèè ïðåäè äà áúäå ñíèìàí îò ñòðàíà íà áúëãàðñêèòå åâðîäåïóòàòè, êîèòî â ñâîåòî ïèñìî ãî íàáåäèõà, ÷å ùå ïðåäèçâèêà îìðàçà ìåæäó áúëãàðñêèÿ è ìàêåäîíñêèÿ íàðîä. Íî, åòî, ÷å ñëåä çàâúðøâàíåòî è ïîêàçâàíåòî íà ëåíòàòà, êîÿòî çà æàëîñò íå ìîæàõìå äà ãëåäàìå äíåñ, íÿìàøå ðåàêöèÿ îò ñòðàíà íà áúëãàðñêèòå ìåäèè,

Тодор Чепреганов е изследовател от Института по национална история – Скопие.

Колкото и да бягаме от историята ни, тя ще ни настигне

Тодор Чепреганов:

25


çàùîòî â îñíîâàòà ñè òîâà å èçìèñëåíà èñòîðèÿ çà ëþáîâòà ìåæäó åäèí ôóòáîëèñò è åäíà åâðåéêà. Âàæíîòî âúâ ôèëìà å èñòîðè÷åñêèÿò ïåðèîä, â êîéòî òÿ ñå ñëó÷âà. Âñè÷êî â òîâà îòíîøåíèå å ïðåäàäåíî èñòîðè÷åñêè êîðåêòíî, çàùîòî å îñíîâàíî íà áúëãàðñêè äîêóìåíòàëíè ôèëìè è ñíèìêè îò áúëãàðñêè âåñòíèöè, èçëèçàëè â ïåðèîäà 1941-1944 ã. Åñòåñòâåíî, ÷å ôèëìúò ïðåäèçâèêà òàêèâà ðåàêöèè, çàùîòî ñå ðàçêàçâà åäíà äúëãî ïðåìúë÷àâàíà èñòîðèÿ èëè Õîëîêîñòà íà ìàêåäîíñêèòå è òðàêèéñêèòå åâðåè, âñëåäñòâèå íà äåïîðòàöèÿòà èì, èçâúðøåíà îò áúëãàðñêàòà àäìèíèñòðàòèâíà, ïîëèòè÷åñêà è âîåííà óïðàâà. Íÿìà ëîøî ìëàäèòå äà íàó÷àò çà ñëó÷èëîòî ñå, çàùîòî å èñòîðèÿ, îò êîÿòî íÿìà êàê äà ñå èçáÿãà. Òÿ å ôàêò, êîéòî íå ìîæå äà ñå ïðåìàõíå îò ïàìåòòà íà åäèí íàðîä. Âèå, êîëêîòî è äà èñêàòå öÿëàòà íàöèÿ äà çàáðàâè çà îíåçè ñúáèòèÿ, íÿìà äà ãî ïîñòèãíåòå. È íàèñòèíà, àêî ñå çàäúëáàåòå â èñòîðèÿòà íà ñîáñòâåíèÿ âè íàðîä, ùå íàìåðèòå íåùà, êîèòî íÿìà äà âè äîïàäíàò, ìàêàð è äà ñà ÷àñò îò íåÿ.

Защо смятате ни е толкова трудно да говорим за това?

Защо, според вас, българската държава така премълчава тази

история или поне половината от нея?

Âèå, ñàìèòå áúëãàðè, òðÿáâà äà ñè çàäàäåòå òîçè âúïðîñ. Çàùîòî, êàêòî êàçà Ìàéêúë Áåðåíáàóì, òðÿáâà äà èìà îòâîðåíîñò; áúëãàðèòå äà ãîâîðÿò çà òàçè èñòîðèÿ, ñëó÷èëà ñå ïðåäè 70 ãîäèíè; ÷å áúëãàðñêàòà äúðæàâà è íàðîä ñà ñïàñèëè áëèçî 49 õèëÿäè åâðåè, íî è ñà ïðàòèëè íà ñìúðò áëèçî 12 000. Íå ìîæå äà ñå çàáðàâÿ íèòî ñïàñåíèåòî, íèòî äåïîðòàöèÿòà íà ìàêåäîíñêèòå è òðàêèéñêèòå åâðåè â ëàãåðà íà ñìúðòòà â Òðåáëèíêà.

България не бива да се страхува, че ако признае

непредотвратеното зло, ще намали направеното добро.

Òî÷íî òàêà. Áúëãàðñêèÿò íàðîä òðÿáâà äà ñå ó÷è îò ñîáñòâåíàòà ñè èñòîðèÿ. Ñëó÷èëîòî ñå å ÷àñò îò áúëãàðñêîòî ìèíàëî, êîÿòî ìîæå äà ñå ñêðèå, äà ÿ íÿìà â êíèãèòå è ó÷åáíèöèòå, íî íå è äà ñå çàáðàâè îò îñòàíàëèòå äúðæàâè. Â Ìàêåäîíèÿ ó÷èì â ó÷èëèùàòà çà òåçè ñúáèòèÿ. Âñÿêà ãîäèíà èìà âúçïîìèíàíèå çà çàãèíàëèòå. Íóæíî å Áúëãàðèÿ äà ðàçáåðå íàøàòà áîëêà, òÿ å ÷àñò îò áúëãàðñêîòî ìèíàëî.

В този смисъл, как смятате, че ще се отрази на българо-

македонските взаимоотношения започването на този

разговор, признаването и задълбаването в проблема?

Ìèñëÿ, ÷å ôîðìàòà íà êîìóíèêàöèÿ, ñòàíàëà âúçìîæíà áëàãîäàðåíèå íà Áúëãàðñêèÿ õåëçèíêñêè êîìèòåò, å ìíîãî ïîäõîäÿùà çà öåëòà, çàùîòî, âúïðåêè ðàçëè÷íèòå ñè ãëåäíè òî÷êè, óñïÿõìå äà ñå ñúáåðåì è äà ãîâîðèì çà òîëêîâà âàæíè ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ èñòîðèÿòà. Ñòðóâà ìè ñå, ÷å âñè÷êî òîâà ïî íèêàêúâ íà÷èí íå âëèÿå è íå ïðå÷è íà áúëãàðî-ìàêåäîíñêèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ. Íóæíî å, ñ ÷èñòè ìèñëè è îòâîðåíî ñúðöå, äà ñïîäåëèì òàçè èñòîðèÿ.

Въпросът е, защо този проблем е толкова политизиран в

България.

Äà, è ìåí ìå ó÷óäâà ïîäîáíî îòíîøåíèå îò ñòðàíà íà áúëãàðñêèòå ïîëèòèöè è íå ìîãà äà ñè îáÿñíÿ íà êàêâî ñå äúëæè òî. Ñòðàííî ìè å, çàùîòî íÿìà íèêàêâà íóæäà îò ïîëèòèçèðàíå íà òåìàòà. Çàùî å òîçè ñòðàõ îò ïðèçíàâàíåòî íà ãåíîöèäà íàä åâðåèòå? Äà íå áè äúðæàâàòà äà ñå áîè, ÷å íàñëåäíèöèòå èì ùå èñêàò êîìïåíñàöèè çà îòíåòèòå èìîòè è ñîáñòâåíîñò?! Íå ìè èçãëåæäà òîâà äà å îáÿñíåíèåòî. Ïî-ñêîðî å ïðîñòî áÿãàíå îò ñîáñòâåíàòà èñòîðèÿ.

Но Германия само спечели от това, че не бяга от историята

си!

Àìè äà, è íå ñàìî òÿ, è Ôðàíöèÿ, è Íîðâåãèÿ ñúùî. Âñè÷êè ó÷àñòâàëè â òîâà ïðåñòúïëåíèå. Çàùîòî ùå äîéäå åäíî ïî-ìëàäî ïîêîëåíèå, êîåòî ùå ðàçêðèå èñòèíàòà è ùå îáâèíè ïðåäõîäíèòå, ÷å ñà ÿ êðèëè. Âúïðîñúò å çàùî ñå êðèå? Ïðå÷èñòâàíåòî íà ñîáñòâåíàòà ñúâåñò ìîæå íå äà îòíåìå, à ñàìî äà äîïðèíåñå çà âçàèìîîòíîøåíèÿòà ìåæäó Ìàêåäîíèÿ è Áúëãàðèÿ è äðóãèòå äúðæàâè. À Áàëêàíñêèòå äúðæàâè òðÿáâà äà îáùóâàò ïîìåæäó ñè, çàùîòî èìåííî êîìóíèêàöèÿòà å íàøèÿò øàíñ âñè÷êî äà å êàêòî òðÿáâà. Ïîçíàâàì íàñëåäíèöè íà çàãèíàëèòå åâðåè è ìîãà äà âè óâåðÿ, ÷å òå íå òàÿò íèêàêâà îìðàçà êúì áúëãàðñêèÿ íàðîä. Ñàìî áîëêà. Òå çíàÿò, ÷å òîâà ñå å ñëó÷èëî íÿêîãà, âîéíèöèòå ñà èçïúëíÿâàëè çàïîâåäè, ñòàíàëîòî å ñòàíàëî. Âñè÷êè ñà íàÿñíî, ÷å îáâèíåíèÿòà íÿìà äà âúðíàò çàãèíàëèòå.


26



Сменете паметната плоча на Борис III с жертвите на комунизма

Габриеле Нисим е писател. Автор на книгата „Човекът, който спря Хитлер“.

Италианският писател Габриеле Нисим е категоричен, че през последните години в България се опитват да омаловажат делото на Димитър Пешев, спасителя на 48 000 български евреи, когото той направи известен в цял свят с книгата си “Човекът, който спря Хитлер” (1998).Вместо това, според Нисим, като големият спасител на евреите се представя цар Борис III, без да се прeдизвиква обективна и критична дискусия за отговорността му за депортирането на 11 000 евреи от Тракия и Македония.

Нисим изложи тезата си в неотдавнашен коментар в най-престижния италиански всекидневник “Кориере дела сера”, а също и на завършилия тези дни международен семинар в София, организиран от Българския хелзинкски комитет.

ГабриелеНисим:

27


Връщате се от София огорчен от видяното там, защо?

Îò 14 ã. íå áÿõ êàíåí â Ñîôèÿ, âúïðåêè ÷å íàïðàâèõ èçâåñòíî äåëîòî íà Äèìèòúð Ïåøåâ â öÿë ñâÿò è âúïðåêè ÷å äîâåäîõ “ñëó÷àÿ Ïåøåâ” äî îáùåñòâåíîòî ñúçíàíèå è â Àìåðèêà, è â Åâðîïåéñêèÿ ïàðëàìåíò. Íà öåíòðàëíèÿ ïëîùàä â Ñîôèÿ, òî÷íî çàä Ñâåòèÿ ñèíîä, ñåãà âèäÿõ òðè ïàìåòíè ïëî÷è - åäíàòà å ïîñâåòåíà íà ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè, äðóãàòà - íà Ïåøåâ è íà ãëàâèòå íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà Ñòåôàí, Êèðèë è Ñîôðîíèé, êîèòî ñà ó÷àñòâàëè â îïåðàöèÿòà ïî ñïàñÿâàíåòî, à òðåòàòà ïîä÷åðòàâà âàæíàòà ðîëÿ çà íåãî íà öàð Áîðèñ III.

Ñïîðåä ìåí â ñëó÷àÿ ñòàâà âúïðîñ çà îïèò äà ñå ôàëøèôèöèðà èñòîðèÿòà. Ìèñëÿ, ÷å òðÿáâà äà ñå ìàõíå ïëî÷àòà, ïîñâåòåíà íà öàðÿ, êîéòî çàåäíî ñ ïðàâèòåëñòâîòî íà Áîãäàí Ôèëîâ íîñè îòãîâîðíîñòòà çà ðàñèñòêèòå çàêîíè è çà äåïîðòèðàíåòî íà 11 000 åâðåè îò Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ.

Âìåñòî íåÿ òðÿáâà äà ñå ïîñòàâè ïëî÷à â ïàìåò íà áúëãàðñêèòå æåðòâè íà Õîëîêîñòà. Çà Áúëãàðèÿ òîâà áè áèë ñëó÷àé äà ïîäíåñå ïóáëè÷íî èçâèíåíèÿòà ñè, êàêòî ñòàíà íåîòäàâíà ñ Ôðàíöèÿ, êúäåòî ïðåçèäåíòúò Îëàíä ïðèïîìíè ôðåíñêàòà îòãîâîðíîñò ïðè äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå.

За какво дискутирахте с изследователите от различни

страни на конференцията в София?

Ãîâîðèõìå çà îïèòèòå äà ñå ôàëøèôèöèðà èñòîðèÿòà - îêîëî ìàñàòà çà äèñêóñèè èìàøå è ïðåäñòàâèòåëè íà åâðåéñêèòå îáùíîñòè â Ìàêåäîíèÿ è Ãúðöèÿ, êîèòî íàâðåìåòî, ïîä åñêîðòà íà áúëãàðñêè âîéíèöè, ñà áèëè äåïîðòèðàíè â Òðåáëèíêà. Íèêîãà äîñåãà â Áúëãàðèÿ íå å èìàëî òîëêîâà îæèâåíà äèñêóñèÿ ïî òîçè ïðîáëåì! Íàé-ïîñëå ïàäíàõà âñè÷êè òàáóòà îêîëî èäåîëîãè÷åñêèòå èíòåðïðåòàöèè ñ êîìóíèñòèñòè÷åñêà ùàìïà è ñ ìîíàðõè÷åðñêà àïîëîãèÿ. Âúïðîñúò å äàëè áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî å çíàåëî çà ëàãåðèòå, êîãàòî ÷àñòèòå ìó ñà äîñòàâèëè íà ãåðìàíöèòå åâðåèòå îò Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Àêî å çíàåëî, òî Áîðèñ III è Ôèëîâ áè òðÿáâàëî äà áúäàò îáâèíåíè çà ñúòðóäíè÷åñòâî çà ãåíîöèä. Êàêòî ñòàâà ÿñíî îò åäèí ðàçãîâîð

ìåæäó Ôèëîâ è øâåéöàðñêèÿ ïîñëàíèê, ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåëÿò å çíàåë, ÷å åâðåèòå ñà îòèâàëè íà ñìúðò.

Вие как определяте поведението на царя и Филов тогава?

Äà, âúïðîñúò å êàê äà ñå äåôèíèðà áúëãàðñêèÿò àíòèñåìèòèçúì - êàòî èäåîëîãè÷åñêè ôàøèçúì ëè? Èëè ïúê ïðàâèòåëñòâîòî å äåéñòâàëî îò ïîëèòè÷åñêè îïîðòþíèçúì ñ öåë äà îñòàíå âñòðàíè îò âîéíàòà è äà ñïå÷åëè Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ, æåðòâàéêè åâðåèòå? À êîãàòî ãîâîðèì çà ñïàñèòåëè, ïî-äîáðå å äà îïðåäåëèì ðîëÿòà íà èíäèâèäèòå èëè ïúê äà ïîä÷åðòàåì ðîëÿòà íà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî? Ñÿêàø áè ìîãëî äà ñúùåñòâóâà “äîáðî” îáùåñòâî, ïðîòèâîïîñòàâÿùî ñå íà “ëîøà” âëàñò... Òîâà å äèñêóñèÿ, êîÿòî ùå ïðîäúëæè äúëãî.

Какво следва от всички тези въпросителни?

×å òðÿáâà äà ñè çàäàäåì è äðóãè âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ ïîñëàíèåòî, êîåòî èñêàìå äà èçïðàòèì íà ïðàâèòåëñòâîòî è íà ñòðàíàòà - à òî íå òðÿáâà äà áúäå ñâúðçàíî ñ íàêàçâàíåòî íà íÿêîãî. Äà ïðèïîìíèø ïðåñòúïëåíèÿòà îò ìèíàëîòî, íå çíà÷è, ÷å òðÿáâà äà ñè ïîñèïåø ãëàâàòà ñ ïåïåë è äà íàïðàâèø Mea culpa, à äà ñè äàäåø ñìåòêà, ÷å ïàìåòòà èçèñêâà è ïîåìàíåòî íà îòãîâîðíîñò çà ñòîðåíîòî ëîøî. Èìåííî òîâà ïðàâè ÷åñò íà äàäåíà ñòðàíà è óâåëè÷àâà ïðåñòèæà é ïî ñâåòà.

Какво предлагате на България да направи в момента?

Ïðåäëîæèõ íà 9 ìàðò 2013 ã. ïî ñëó÷àé 70 ã. îò èíèöèàòèâàòà íà Äèìèòúð Ïåøåâ äà áúäå îòêðèòà Ãðàäèíà íà ïðàâåäíèöèòå, ñïàñèòåëè íà åâðåèòå, ñ âúçïîìåíàòåëíà ïëî÷à â ïàìåò íà äåïîðòèðàíèòå åâðåè îò Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ. Ãîðäîñòòà îò ñïàñÿâàíåòî íà åâðåèòå îò âúòðåøíîñòòà íà ñòðàíàòà òðÿáâà äà âúðâè ðåäîì ñ ïîåìàíåòî íà îòãîâîðíîñòòà çà çàãèíàëèòå â ëàãåðèòå åâðåè. Ìèñëÿ, ÷å ïàìåòòà çà äîáðîòî äî ïàìåòòà çà èñòèíàòà å ïúòÿò íà íàäåæäàòà.

Âòîðèÿò ïðîáëåì ñïîðåä ìåí å äîñòà ïî-ñëîæåí. Íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å ìèòúò çà Áîðèñ III â Áúëãàðèÿ ñå êîðåíè èìåííî â êîìóíèñòè÷åñêîòî ìèíàëî.Íà ôîíà íà áúëãàðñêèÿ ãóëàã è íà õèëÿäèòå

28



æåðòâè îò 50-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê ìíîçèíà â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî ïðåäïî÷èòàò äà ïðåìèñëÿò îöåíêàòà ñè çà ìîíàðõèÿòà, çàáðàâÿéêè îòãîâîðíîñòèòå é çà ðàñèñòêèòå çàêîíè. Ìíîçèíà ñå ïèòàò çàùî ñå ãîâîðè âñå çà åâðåèòå, à íå è çà æåðòâèòå íà êîìóíèçìà.

Ñåãà îáà÷å ñå âèæäà, ÷å åäíî ïðåñëåäâàíå, îäîáðåíî îò äúðæàâàòà, íà ïðàêòèêà ïîêàçâà êàê íå å áèë óñâîåí óðîêúò îò àíòèåâðåéñêèòå ïðåñëåäâàíèÿ îò 40-òå ãîäèíè â Áúëãàðèÿ ñëåä âîéíàòà. Ïî âðåìåòî íà êîìóíèçìà òàì ñà áèëè ïîñòðîåíè íîâè êîíöåíòðàöèîííè ëàãåðè, âúïðåêè ÷å âñè÷êî òîâà å ñòàíàëî ñ ðàçëè÷íè ìåòîäè. Ñðåä æåðòâèòå íà òåðîðà å èìàëî äîðè äåïóòàòè, êîèòî íàâðåìåòî ñà ïîñëåäâàëè àïåëà íà Ïåøåâ çà ñïàñÿâàíåòî íà åâðåèòå.

Àêî Áúëãàðèÿ íÿìà ïàìåò è çà òîâà ñâîå ìèíàëî, òÿ ðèñêóâà äà ïîäáóäè èçïúëíåíà ñ ðèñêîâå êîíêóðåíöèÿ ìåæäó ïàìåòòà çà åâðåéñêèòå æåðòâè è òàçè çà æåðòâèòå íà òîòàëèòàðèçìà. Â êðàéíà ñìåòêà ïîñëåäñòâèÿòà ùå ïîíåñàò åâðåèòå çàðàäè îáâèíåíèÿòà, ÷å ñå ãðèæàò ñàìî çà ñîáñòâåíèòå ñè ñòðàäàíèÿ, à íå çà òåçè íà äðóãèòå. Ñïîðåä ìåí

ïàìåòíàòà ïëî÷à çà öàð Áîðèñ òðÿáâà äà ñå ìàõíå êîëêîòî ñå ìîæå ïî-ñêîðî, íî äî òàçè çà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ òðÿáâà äà èìà è åäíà çà áúëãàðñêèòå æåðòâè íà êîìóíèçìà. Òîâà å íàé-äîáðèÿò íà÷èí äà áúäå çàáðàâåí Àóøâèö â Áúëãàðèÿ.

Мнозина казват, че не могат да намерят книгата ви за Пешев

в България… .

Êíèãàòà ìè èç÷åçíà â Áúëãàðèÿ. Òÿ áåøå ïóáëèêóâàíà ïðåç 1998 ã. è â ñïåöèàëíî èçäàíèå, íî ñëåä èäâàíåòî íà Ñèìåîí Ñàêñêîáóðããîòñêè íà âëàñò áåøå ïðàòåíà â ìàçåòàòà. Ìèñëÿ, ÷å å âðåìå äîãîäèíà ïî ñëó÷àé 70 ã. îò àêöèÿòà íà Ïåøåâ äà áúäå ïðåèçäàäåíà.

Вие сте президент на Градината на праведниците в Милано,

която съществува от 2003 г. Не трябва ли в нея да има и

дърво в памет на Димитър Пешев?

Òî÷íî ñåãà å ìîìåíòúò äà áúäå ïðåäëîæåíî îò áúëãàðè, êîèòî æåëàÿò òîâà, äà áúäå çàñàäåíî è äúðâî â íåãîâà ÷åñò, çàùîòî òàçè ãîäèíà ùå áúäå ïîñâåòåíà íà ïîëèòèöèòå ïðàâåäíèöè.

Ïúðâàòà Ãðàäèíà íà ïðàâåäíèöèòå ñå ðàæäà â Éåðóñàëèì ïðåç 1960 ã. ïî èíèöèàòèâà íà Ìîøå Áåéñêè, ñïàñåí íàâðåìåòî îò Îñêàð Øèíäëåð. Òÿ ñå íàìèðà â ìóçåÿ íà ßä Âàøåì è å â ïàìåò íà ïðàâåäíèöèòå íå-åâðåè, êîèòî ñà ñïàñèëè æèâîòà íà åâðåè èëè ïúê ñà ãè ñïàñèëè îò äåïîðòèðàíå. Çà äà ñå îòáåëåæè ïðèíîñúò èì, ñå çàñàæäà äúðâî â òÿõíà ÷åñò.

Â Ìèëàíî Ãðàäèíàòà íà ïðàâåäíèöèòå å îòêðèòà ïðåç 2003 ã. íà õúëìà Ìîíòåñòåëà ïî èíèöèàòèâà íà Ãàáðèåëå Íèñèì. Òÿ îòáåëÿçâà çà ïðúâ ïúò â Åâðîïà ïðèíîñà íå ñàìî íà õîðàòà, ñïàñèëè åâðåè, à è íà âñè÷êè, êîèòî ñà ñå áîðèëè ïðîòèâ ãåíîöèä â ñâåòà è ñà çàùèòàâàëè ÷îâåøêîòî äîñòîéíñòâî ïðè òîòàëèòàðíèòå ðåæèìè. Ñëåä âîò íà Åâðîïàðëàìåíòà, ïî èíèöèàòèâà íà Íèñèì, îò äîãîäèíà âñåêè 6 ìàðò ùå áúäå ÷åñòâàí â Åâðîïà êàòî Äåí íà ïðàâåäíèöèòå.

Èíòåðâþòî íà Âèîëèíà Õðèñòîâà, Ðèì, å ïóáëèêóâàíî â „24 ÷àñà”.

Â ñëåäâàùèÿ áðîé î÷àêâàéòå èíòåðâþ íà Ãàáðèåëå Íèñèì çà „Îáåêòèâ”.

ГРАДИНАТА НА ПРАВЕДНИЦИТЕ

29


Не вина или гордост,а оценка на събитията

Антоний Тодоров е доктор на политическите науки и преподавател в НБУ. Автор на книгите „Елементи на политиката” (2012), „Българската политическа култура и гражданско участие” (2011), „Граждани, партии, избори: България 1879-2009” (2010), „Политическият живот в България 1990-2005” (2005), „Модерната политическа мисъл” (2001).

Антоний Тодоров:

30


БЪЛГАРСКИТЕ УЧАСТНИЦИ

Говорихте за проявите на антисемитизъм в съвременното

българско общество. По какво се различава българският

антисемитизъм от този в Русия, в Западна и Централна

Европа? Дали не става дума по-скоро за една характерна

нагласа на българското общество да се мисли

конспиративно?

Ìèñëÿ, ÷å â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî íÿìà òðàäèöèîíåí èñòîðè÷åñêè àíòèñåìèòèçúì, íà êîéòî äíåøíèÿò äà ìîæå äà ñòúïè ñåðèîçíî. Ðàçáèðà ñå, èìà äîñòàòú÷íî òåêñòîâå îò 20-òå èëè 30-òå ãîäèíè, äîðè îò êðàÿ íà XIX âåê, ïðîèçâåäåíè îò áúëãàðñêè àâòîðè, âêëþ÷èòåëíî îò íÿêîè êëàñèöè, íà êîèòî äíåøíè ïîñëåäîâàòåëè â òîâà îòíîøåíèå ìîãàò äà ñòúïÿò, íî òîâà å ïî-ñêîðî ìàðãèíàëíî. ßâëåíèåòî å òèïè÷íî çà åäíà ïåðèôåðíà êóëòóðà êàòî áúëãàðñêàòà, ñòàâà äóìà çà ïîäðàæàíèå, çà ðàäèêàëíî ãîâîðåíå, èçïîëçâàéêè àíòèñåìèòñêà ðåòîðèêà è èçîáùî ðàñèñòêà ðåòîðèêà. Ó÷óäâàùîòî â òîçè àíòèñåìèòèçúì å, ÷å íå òîëêîâà åâðåèòå ñà íà ïðèöåë, êîëêîòî âúîáùå âñåêè, êîéòî ìîæå äà áúäå èäåíòèôèöèðàí êàòî âèíîâíèê çà òðóäíîñòèòå, ñ êîèòî ñå ñáëúñêâàò ïîñëåäîâàòåëèòå íà àíòèñåìèòèçìà â äíåøíà Áúëãàðèÿ. Ïî-ñêîðî òîâà å íÿêàêâà ðåàêöèÿ íà íåóäîâëåòâîðåíîñò îò ñåãàøíîòî ïîëîæåíèå è ôîðìà íà ïðîòåñò. Ðàçáèðà ñå, òîâà å íà åäíî ìàñîâî ðàâíèùå. Èìà îáà÷å àêòüîðè, êîèòî ïðåêðà÷âàò íÿêîè ãðàíèöè è ïðàâèëà è ïðîèçâåæäàò íîâè ìèòîâå. Òîçè àíòèñåìèòèçúì å ñúùåâðåìåííî ïðîÿâà íà êñåíîôîáèÿ è èçîáùî íà ðàñèçúì. Ñïîìíÿòå ëè ñè, êîãàòî â íà÷àëîòî íà ìàíäàòà íà òðîéíàòà êîàëèöèÿ íÿêîé íàïîìíè, ÷å íè óïðàâëÿâàò Ñåðãåé Äìèòðèåâè÷, Ñèìåîí Ñàêñêîáóðããîòñêè è Àõìåä Äîãàí, äàâàéêè äà ñå ðàçáåðå, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà ÷óæäåíöè, à íå çà èñòèíñêè áúëãàðè? Òåçè ïðîÿâè íà àíòèñåìèòèçúì ñà ñâúðçàíè ñ êðàéíèòå ôîðìè íà íàöèîíàëèçúì, ñ óñåùàíåòî çà íàêúðíåíà íàöèîíàëíà ãîðäîñò.

Дадохте, струва ми се, пет версии, популярни в днешното

общество, за спасяването на българските евреи преди 1944 г.

Коя е най-масовата представа?

Òîçè ñïèñúê ñèãóðíî ìîæå äà áúäå ðàçøèðåí, íî ìèñëÿ, ÷å ìàñîâàòà ïðåäñòàâà, êîÿòî âèòàå â ïîâå÷åòî ãëàâè, ÿ èçêàçà íàñêîðî ïðåìèåðúò ïðè ïîñåùåíèåòî ñè â Èçðàåë. Áúëãàðñêèÿò íàðîä – ãëàñè òàçè òåçà – ñå âäèãíà, çà äà ñïàñè âñè÷êè ñâîè åâðåè, çàùîòî å òîëåðàíòåí. Òî÷êà. Âñÿêî äðóãî

íåùî, êîåòî ñå êàæå, äîïúëíè ïðåìèåðúò, å âñúùíîñò àíòèíàöèîíàëíî, çàùîòî îñïîðâà òîçè ãîëÿì ïîäâèã. Åòî çà òîâà ñòàâà äóìà. È òîâà ñå ñïîäåëÿ îò ìíîãî õîðà – êàê òàêà íÿêîé ùå îñïîðâà íåùîòî, ñ êîåòî áè òðÿáâàëî äà ñå ãîðäååì âñè÷êè äî åäèí. Çàòîâà â èçÿâëåíèå íà ÂÌÐÎ íàøàòà êîíôåðåíöèÿ áåøå íàðå÷åíà „Àíòèáúëãàðñêà êîíôåðåíöèÿ”.

Тезата ви, че не е имало гражданско общество в България

по време на Втората световна война и не можем да

говорим за участие на българското общество в някаква

акция по спасяването на евреите, предизвика реакции. Как

да определим тогава активността от страна на някои

граждански структури и организации?

Òîâà, êîåòî èñêàõ äà êàæà, å, ÷å â óñëîâèÿòà íà àâòîðèòàðíèÿ ðåæèì ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî å áèëî ñ òâúðäå îãðàíè÷åíè ðåñóðñè, çà äà ìîæå äà ñå èçÿâè. Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å äåéñòâà èçâúíðåäíî çàêîíîäàòåëñòâî, à ãîäèíàòà å 1943-òà. Áúëãàðèÿ å â ñúñòîÿíèå íà âîéíà è äåéñòâàò èçâúíðåäíè ñúäèëèùà, èìà òâúðäå ìíîãî çàáðàíè è íÿìà íîðìàëåí æèâîò. Ãðàæäàíñêî îáùåñòâî âñå ïàê èìà, îáùåñòâîòî íå èç÷åçâà äîðè ïðè òîòàëèòàðíèòå ðåæèìè, çàùîòî èíà÷å íÿìà äà ðàçáåðåì êàê òå ñè îòèâàò îò èñòîðèÿòà. Èìà, ðàçáèðà ñå, íÿêàêâà ìîáèëèçàöèÿ, íî òÿ â íèêàêúâ ñëó÷àé íå å òîëêîâà ìàùàáíà, ÷å äà ïîâëèÿå äèðåêòíî âúðõó ðåøåíèåòî. Íåñúìíåíî òàçè ìîáèëèçàöèÿ íà ìíîãî ñðåäè â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, êîèòî ìîæåì äà êâàëèôèöèðàìå êàòî ãðàæäàíñêî îáùåñòâî, å íàòåæàëà, çàåäíî ñ äðóãè ôàêòîðè. Íî âíèìàíèå, ïîä ãðàæäàíñêî îáùåñòâî íå òðÿáâà äà ðàçáèðàìå ïðîñòî áóäíè è êðèòè÷íè ãðàæäàíè. Ïîä ãðàæäàíñêî îáùåñòâî òðÿáâà äà ðàçáèðàìå ñàìî îðãàíèçèðàíè ãðàæäàíè – òîâà å öúðêâàòà, òîâà ñà ðàçëè÷íè ñäðóæåíèÿ, îò èìåòî íà êîèòî ãîâîðÿò ðàçëè÷íè äåéöè. Èíà÷å, àêî ñà ïðîñòî ãðóïà áóäíè ãðàæäàíè, òå ùå ñè îñòàíàò ñàìî åäíà ãðóïà, êîÿòî íÿìà äà èìà íèêàêâà òåæåñò ïðè âçèìàíåòî íà ðåøåíèå. Òîâà âñúùíîñò èñêàõ äà êàæà.

Ако се абстрахираме от възможните версии и начина, по

който битуват те в масовото съзнание, коя според вас е

автентичната версия за спасяването на евреите?

Òóê èìà, îò åäíà ñòðàíà, ñòå÷åíèå íà îáñòîÿòåëñòâà, ñâúðçàíè ñ ìîáèëèçàöèÿ íà ðàçëè÷íè êðúãîâå îò

31


áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, óñïåëè äà îêàæàò íàòèñê âúðõó ãëàâàòà íà ïðàâèòåëñòâîòî è âúðõó öàðÿ, çà äà âçåìàò òîâà ðåøåíèå. Èìà è ãåîïîëèòè÷åñêè ôàêòîðè, êîèòî íå áèâà äà áúäàò ïðåíåáðåãâàíè – ïðåç ìàðò 1943 ã. âîéíàòà íå èçãëåæäà äà å ïðèêëþ÷èëà è âúâ âñåêè ñëó÷àé ñìå äàëå÷ îò ôàíôàðèòå çà ïîáåäà íà Ðàéõà. Èìà, ðàçáèðà ñå, ñúùî òàêà óñåùàíå, ÷å åäíà òàêàâà àêöèÿ ìîæå äà ñòðóâà ìíîãî ïîâå÷å íà êîðîíàòà, îòêîëêîòî èçãëåæäà. Òîåñò ñòå÷åíèå íà äåéñòâèÿ, íåîðãàíèçèðàíè îò åäèíåí öåíòúð, íàòèñê íà ðàçëè÷íè õîðà, êîèòî ïîêàçâàò, ÷å ðàçíîîáðàçíè êðúãîâå â îáùåñòâîòî ñà ïðîòèâ òîâà. Îáùî âçåòî òàêà áèõ ãî ðàçêàçàë è òàêà ìè ñå ñòðóâà, ÷å å ðåäíî äà ñå ðàçêàæå. Òðÿáâà äà ñå ñïîìåíàò, ðàçáèðà ñå, èìåòî íà Äèìèòúð Ïåøåâ è íåãîâàòà ïîäïèñêà, íî íå ìîæå ñðåä âñè÷êè ó÷àñòèöè äà áúäå èçáðàí, òàêà äà ñå êàæå, òîçè, êîéòî å ñïàñèë áúëãàðñêèòå åâðåè. Îùå ïîâå÷å, ÷å åâðåèòå íå ñà íÿêàêâà ïàñèâíà ìàñà, êîÿòî î÷àêâà ñâîÿ ñïàñèòåë. Íå, òå íå ñà ïàñèâíà ìàñà è ìíîçèíà îò òÿõ ñå âêëþ÷âàò â ìíîãî îò àêöèèòå.

Можем да кажем, че все още сме в началото на дебата за

неспасяването на евреите по време на Втората световна

война от страна на българската държава. Как мислите, че

българското общество би приело тезата, че има вина по

отношение на натоварените на вагоните за Аушвиц евреи от

Македония и Беломорска Тракия.

Îò åäíà ñòðàíà, òîâà å ôàêò, êîéòî å äîñòàòú÷íî èçâåñòåí. Àç íå ñëó÷àéíî öèòèðàì Óèêèïåäèÿ – íàé-äîñòúïíàòà çà ìëàäåæèòå ôîðìà äà ñå èíôîðìèðàò – çà òåçè íàä 11 õèëÿäè äåïîðòèðàíè åâðåè îò „íîâèòå çåìè”. Òðóäíîñòòà îáà÷å å â ïðèåìàíåòî íà òîâà êàòî îòãîâîðíîñò è âèíà íà Áúëãàðèÿ. Àç, ðàçáèðà ñå, âèíàãè ñúì áèë ïðîòèâíèê íà ðàçíè êîëåêòèâíè ÷óâñòâà è íà òîâà êîëåêòèâíî îáâèíåíèå èëè îíåâèíÿâàíå. Êîãàòî ñå êàæå: „Íèå áúëãàðèòå ñìå ãîðäè, ÷å ñìå ñïàñèëè ñâîèòå åâðåè”, òî å îò ñúùèÿ ïîðÿäúê, êàòî äà êàæåì: „Âèíîâíè ñìå íèå, áúëãàðèòå, ÷å íå ñïàñèõìå åâðåèòå îò Áåëîìîðñêà Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ”. È äâåòå ñà åäíàêâî íåâåðíè. Íèòî åäèí îò ó÷àñòâàùèòå â òîçè ðàçãîâîð è â òàçè êîíôåðåíöèÿ íå ìîæå äà èìà íèòî âèíà, íèòî îòãîâîðíîñò, íèòî äîðè ãîðäîñò çà òîâà, ÷å íÿêîé íÿêîãà å íàïðàâèë íåùî. Ïî-ñêîðî âúïðîñúò å êàê äíåñ îöåíÿâàìå òîâà, äàëè ãî îöåíÿâàìå êàòî ïðåñòúïëåíèå, â êîåòî ìíîãî õîðà ñà ó÷àñòâàëè

àáñîëþòíî ñúçíàòåëíî, èëè êàòî íåùî, êîåòî å íÿêàê ìàðãèíàëíî, íàïðàâåíî ïîä íàòèñê è çà êîåòî íå áèâà äà ãîâîðèì. Àç ìèñëÿ, ÷å å äîáðå äà áúäåì ÷åñòíè, ò.å. ãîâîðåéêè çà åäíîòî, äà ãîâîðèì è çà äðóãîòî. Íå äà êàçâàìå êàêâî áèõìå íàïðàâèëè, àêî áÿõìå íà ìÿñòîòî íà îíåçè, òîâà å íåâúçìîæíà ñèòóàöèÿ, íî äà êàæåì êàê íèå äíåñ îöåíÿâàìå òîâà, êàê ãî âïèñâàìå â äíåøíèòå ñè ìîðàëíè êðèòåðèè è äà ãî íàçîâåì òúêìî ñ ìîðàëíè êðèòåðèè. Åòî, çà òîâà ñòàâà äóìà, èíà÷å èíôîðìàöèÿòà çà ôàêòèòå å îáùî âçåòî äîñòúïíà.Òîâà ÷å äíåñ îòíîâî ïîñòàâÿìå òîçè âúïðîñ, îñîáåíî âúâ âðúçêà ñ ïîñëåäíàòà êíèãà íà Ðóìåí Àâðàìîâ, íà ìåí ìè ñå ñòðóâà íàâðåìåííî. Íèå òðÿáâà äà ïîñòàâÿìå òîçè âúïðîñ äî ìîìåíòà, â êîéòî íå íàìåðèì íÿêàêâî îáùî ñúãëàñèå, òàêà ÷å òîâà îáñúæäàíå äà ñòàíå íîðìàëíî.

Нека уточним още веднъж ролята на Българската

православна църква – заявихте, че както сега, така и тогава,

Православната църква е била по-скоро пасивна по отношение

на случващото се в обществото.

Àç íàáëåãíàõ íà íåùî, êîåòî ïðîäúëæàâàì äà òâúðäÿ, à èìåííî, ÷å ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî öúðêâàòà ñå îòäðúïâà îò ñâåòñêèòå è ïîëèòè÷åñêèòå äåëà, à ïðåäè òîâà, íàïðîòèâ, å áèëà ìíîãî ïî-àíãàæèðàíà ñ áîðáàòà çà íàöèîíàëíà íåçàâèñèìîñò. Îòäðúïâà ñå è â ìíîãî ñëó÷àè íå ÿ âèæäàìå äà ïðèñúñòâà. Åòî, îòáåëÿçâàìå ãîäèøíèíàòà îò Áàëêàíñêàòà âîéíà – ðîëÿòà íà öúðêâàòà, êàêòî âèæäàìå îò äîêóìåíòèòå, å íàé-ìíîãî äà îñâåùàâà áîéíèòå çíàìåíà è äà äàâà ïîñëåäíî ïðè÷àñòèå íà ðàíåíèòå è ñòðàäàùèòå. Íå ñè ñïîìíÿì îáà÷å äà ñúì ïîïàäàë íà íÿêàêâà àêòèâíà ïîçèöèÿ ñðåùó âîéíàòà. Çà òîâà ãîâîðÿ. Êîëêîòî äî íåéíàòà íàìåñà, å, äà, èìà íàìåñà.

Бяха издадени протоколите от заседанията на Светия синод,

които показват позицията на митрополитите и тяхната

ангажираност.

Äà, âúïðîñúò å îòòàì íàñåòíå êàêâî. Òîâà ÷óâàëî ëè ñå å â ïðîïîâåäèòå íà ñâåùåíèöèòå â öúðêâèòå, èìà ëè îïèò äà ñå ìîáèëèçèðà îáùåñòâåíî ìíåíèå èëè òîâà å ïðîñòî ïîçèöèÿòà íà Ñèíîäà êúì öàðÿ. Òÿ ñèãóðíî å ïîâëèÿëà, íÿìà íèêàêâî ñúìíåíèå. Òóê ðîëÿòà íà ìèòðîïîëèò Ñòåôàí áè òðÿáâàëî äà ñå ñïîìåíàâà èçêëþ÷èòåëíî ïîëîæèòåëíî. Çàñëóæàâà ñè äà ñå ïðîó÷è âúïðîñúò çà ïîâåäåíèåòî íà öåëèÿ êëèð. Íî äà ïðîäúëæèì è ïî-íàòàòúê, çàùîòî êàçâàò,

32



÷å ïî âðåìåòî íà êîìóíèçìà öúðêâàòà å åäâà ëè íå çàáðàíåíà. Äîíÿêúäå òîâà å âÿðíî, äîíÿêúäå íå ñúâñåì, äúðæàâàòà èçäúðæà òàçè öúðêâà, èìà åäíî ìíîãî ñòðàííî ïðåïëèòàíå ìåæäó öúðêâàòà è òàéíèòå ñëóæáè, êîåòî äíåñ ñòàíà èçâåñòíî. Äíåñ êîíñòàòèðàìå, ÷å ìîæå áè âñëåäñòâèå íà òîâà Ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà ñè îñòàâà äîñòà îòñòðàíåíà îò ñâåòñêèòå äåëà. Õóáàâî, íÿêîé ùå êàæå, ÷å òîâà å êàíîíè÷íî, íî íå íàìèðàìå ñúùèòå äåéíîñòè, êîèòî ñìå ñâèêíàëè äà âèæäàìå â êàòîëè÷åñêàòà

è â ïðîòåñòàíòñêèòå öúðêâè. Öúðêâàòà êàòî öÿëî ìèñëÿ, ÷å è äî äåí äíåøåí íå äàâà êîé çíàå êàêâè ïîëîæèòåëíè ïðèìåðè çà ãðàæäàíñêî ñúçíàíèå. Å, òîâà ñúñ ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè å åäèí îò ðåäêèòå ïðèìåðè, â êîéòî öúðêâàòà ðåàãèðà ïî òîçè íà÷èí è âúïðåêè òîâà, äîñòàòú÷íî ëèìèòèðàíî è íå ÷àê òîëêîâà ìàùàáíî.

Èíòåðâþ íà Äèìèòðèíà ×åðíåâà

33


Да допълним списъка на жертвите

Георги Тодоров е богослов и публицист. Бил е главен редактор на „Църковен вестник”. Автор е на многобройни статии и няколко книги на теми, свързани с историята, изкуството и православната култура.

ГеоргиТодоров:

34



Нека започнем този разговор, подчертавайки уникалността

на вашето участие в конференцията „Да опознаем миналото

си”, уникалност, свързана със споменаването на Бог и

разглеждането на темата за Холокоста и отношението

към евреите в България в контекста на Божественото,

на Абсолютното. Подобен подход е малко чужд за една

секуларизирана реалност. Не знам какво очаквахте, но как

се почувствахте? Модераторът оцени участието ви като

изнасяне на „религиозно-морална проповед”.

Ñìÿòàì, ÷å ñèòóàöèÿòà, â êîÿòî ñå íàìèðàìå, å ïî-ñêîðî íååñòåñòâåíà. Ñìÿòàì, ÷å íèòî åäíà íàóêà, âêëþ÷èòåëíî ìàòåìàòèêàòà, íå ìîæå äà ñå èçãðàäè áåç åäíà àêñèîìà èëè íàáîð îò àêñèîìè, êîèòî ñà ïðåäè äîêàçàòåëñòâàòà è ÷ðåç êîèòî äîêàçàòåëñòâàòà ñòàâàò âúçìîæíè. Êàê ìîæåì äà äîêàæåì íåùî, àêî íå ãî ñúïîñòàâèì ñ íåùî áåçñïîðíî. Íèêîé íå çàÿâÿâà êîé å êðàéúãúëíèÿò êàìúê, êîÿ å ìÿðêàòà, êîé å êðèòåðèÿò, ìàêàð ïðåäâàðèòåëíî äà ñå ïîäðàçáèðà, ÷å èìà òàêúâ. Íî êîé å òîçè, êîéòî ñå ïîäðàçáèðà? Íÿêàêâà àáñòðàêòíà ãëåäíà òî÷êà íà íÿêàêâî àáñòðàêòíî ÷îâå÷åñòâî, êîåòî âñúùíîñò íÿìà êàê äà ñúùåñòâóâà, çàùîòî ÷îâå÷åñòâîòî íå ìîæå äà ìèñëè, ìèñëè îòäåëíèÿò ÷îâåê, ìèñëè îòäåëíàòà ëè÷íîñò, à íå íÿêàêâà àáñòðàêòíà ãðóïà îò ëþäå. Òàêà ÷å íèå ïðàâèì ãðóáà ìåòîäîëîãè÷åñêà ãðåøêà, êîãàòî, áåç äà ïîñòàâÿìå àêñèîìàòà, èçãðàæäàìå òåîðåìè, êîèòî âèñÿò âúâ âúçäóõà. Òå â êðàéíà ñìåòêà ñå ñâåæäàò äî ïîäìÿíà íà Àáñîëþòà ñ íåùî îòíîñèòåëíî, à êîãàòî ïîäìåíèì Àáñîëþòà ñ íåùî îòíîñèòåëíî, íèå ôóíäàìåíòàëíî ñáúðêâàìå ñúùíîñòòà íà íàøåòî èçñëåäâàíå.

Искате да кажете, че всяка човешка аксиология е безпочвена

без тази аксиома, за която говорите?

Äà, àáñîëþòíî, èíà÷å ïàäàìå â êàïàíà íà âðîäåíèÿ ÷îâåøêè åãîèçúì. Íèêîé íå êàçâà: „Àç ñúì åãîèñò è ìåðÿ ñâåòà ñïðÿìî òîâà, êîåòî íà ìåí ìè å èçãîäíî”, íî êîãàòî ïðåâúðíåì òîçè åãîèçúì â ïàòðèîòèçúì, íèå ñå ñîëèäàðèçèðàìå â íàé-ãîëÿìàòà ïîäìÿíà, êîÿòî ñúùåñòâóâà – ïîäìÿíàòà íà Áîãà ñ åãîòî. Âñè÷êè õóìàíèñòè÷íè êîíñòðóêöèè è ñåêóëàðíè ìèñëîâíè ñèñòåìè, â êðàéíà ñìåòêà, ñëàãàò â öåíòúðà íà âñåëåíàòà Àç-à.

Означава ли това, ако се върнем към конференцията и

темата за съдбата на българските евреи, че подходът на

провежданата тук дискусия е също методологически грешен,

относителен и хуманистично- рационален?

È ñåêóëàðåí.

Можем ли в такъв случай да противопоставим останалите

гледни точки на вашата, има ли радикално разминаване между

вас и другите участници?

Èìàøå äâå èçêàçâàíèÿ – íà Ãàáðèåëå Íåñèì è íà Åä Ãàôíè, êîèòî ñå âïèñàõà ïî-ñêîðî â åäíà õðèñòîöåíòðè÷íà êîîðäèíàòíà ñèñòåìà, ìàêàð è íå èçöÿëî. Àç äúðæà âïèñâàíåòî äà å èçöÿëî, çàùîòî, àêî ãî ôîðìóëèðàì â ìàñêèðàíà ôîðìà, ìîæå äà áúäå èçòúëêóâàíî åãîöåíòðè÷íî. Òàêà ÷å, äà, èìà ðàäèêàëíî ðàçìèíàâàíå. Ñìÿòàì, ÷å îò ìíîãî, ìíîãî âðåìå, íå îò âðåìåòî íà êîìóíèçìà, äîðè íå îò XX âåê, ñúùåñòâóâà åäíà èëþçèÿ çà ñàìîäîñòàòú÷íîñò íà ñåêóëàðíèÿ ñâÿò. È êîãàòî ñâèêíåì ñ òàçè èíåðöèÿ, òîãàâà âñÿêî èçêàçâàíå, êîåòî íå å ÷îâåêîöåíòðè÷íî, à å áîãîöåíòðè÷íî, èçãëåæäà êàòî îïîçèöèÿ íà îñòàíàëèòå. Äà, äåéñòâèòåëíî òàêà èçãëåæäà, íî òîâà å ñàìî çàùîòî ñìå ïîòîïåíè â èëþçèÿòà íà „íîðìàëíîñòòà” íà áåçáîæèåòî.

Кои са в такъв случай секуларните тези и изводи, които не

приемате и с които не сте съгласен?

Íå áÿõ òîëêîâà ñìóòåí îò äîñòîâåðíîñòòà íà èçêàçâàíèÿòà. Ñïîðåä ìåí ïîâå÷åòî îò òÿõ áÿõà äîñòîâåðíè, ñåðèîçíè è äîáðîñúâåñòíè. Ñìóòåí ñúì îò êîîðäèíàòíàòà ñèñòåìà, â êîÿòî òå ñå âïèñâàò. Ìåæäó äðóãîòî, ïðåäñòàâèòåëÿò íà ìóçåÿ íà Õîëîêîñòà íà äâà ïúòè ñå ðàçãðàíè÷è, ñïîðåä ìåí ìíîãî ïðàâèëíî, îò òåðìèíà „ïðàâåäíèê íà íàðîäèòå”. Â ìîìåíòà, â êîéòî ñå ïðîèçíåñåì ñïðÿìî ëè÷íîñòòà, ÷å å ïðàâåäíèê, íèå âëèçàìå â ðîëÿòà íà Áîã. Òîé óñåòè òîâà è ñå ðàçãðàíè÷è, êàòî êàçà: „Ñ òîçè òåðìèí ìàëêî ïðåêàëèõìå”. Ïðîáëåìúò å â êîîðäèíàòíàòà ñèñòåìà, à íå â óìîçàêëþ÷åíèÿòà. Åäèí îò èçêàçàëèòå ñå êàçà, ÷å èìàìå åäèí àïîêàëèïòè÷åí ïðî÷èò íà èñòîðèÿòà. Ñëàâà Áîãó, ÷å èìàìå òàêàâà ïðåäñòàâà çà èñòîðèÿòà, èñòîðèÿòà çàäúëæèòåëíî å àïîêàëèïòè÷íà, òÿ å åñõàòîëîãè÷íà. Àêî íå çíàåì, ÷å èñòîðèÿòà âúðâè êúì êðàÿ íà ñâåòà, êúì Ñòðàøíèÿ ñúä, ïðè êîéòî Õðèñòîñ ùå íè ñúäè, çíà÷è íå ñìå ðàçáðàëè íèùî îò òîâà, ÷å Áîã å ñëÿçúë íà çåìÿòà è ÷å å æèâÿë ïîìåæäó íè, ÷å å óìðÿë íà êðúñòà, çà äà íè ñïàñè. Àêî òîâà íå ñìå ðàçáðàëè, çà êàêâî ñìå æèâåëè. Òîâà

35


å íàé-ãëàâíîòî íåùî, ñ êîåòî òðÿáâà äà çàïî÷íåì. Â òîçè ñìèñúë áèõ êàçàë, ÷å æåðòâè íà òåçè ÷óäîâèùíè ïðåñòúïëåíèÿ â íèêàêúâ ñëó÷àé íå ñà ñàìî òåçè, êîèòî ñà çàãèíàëè â Òðåáëèíêà. Ïàëà÷úò Àëåêñàíäúð Áåëåâ å ñúùî æåðòâà. Àç íå çíàì êàê å çàãèíàë, íî ÷åòîõ â èíòåðíåò, ÷å ñå å ñàìîóáèë, ÷å æèâîòúò ìó çàâúðøâà ïî åäèí áèõ êàçàë ïðèò÷îâ íà÷èí. Òîé å åäèí àìáèöèîçåí òðîéêàäæèÿ, êîéòî ñòèãà äî ñâîÿòà ñòåïåí íà íåêîìïåòåíòíîñò êàòî ãîñïîäàð íàä æèâîòà è ñìúðòòà íà õèëÿäè õîðà, çà äà çàâúðøè ñ òîòàëíîòî îò÷àÿíèå è ñàìîóáèéñòâîòî, ò.å. ñ ïúëíàòà áåçíàäåæäíîñò. Ñàìîóáèéñòâîòî å â êðàéíà ñìåòêà ñàìîîñúæäàíå è ñàìîåêçåêóòèðàíå. Òàêà ÷å íåãîâèÿò æèâîò å êàòî ïðèò÷à, íî òîé å âñúùíîñò æåðòâà íà ñâîèòå ó÷èòåëè, íà ñâîèòå ñëàáè ïðåïîäàâàòåëè ïî âåðîó÷åíèå. Íàé-ãîëåìèòå âèíîâíèöè çà ñúäáàòà íà Áåëåâ ñà íåãîâîòî ñåìåéñòâî, ó÷èòåëèòå ìó è åíîðèéñêèÿò ñâåùåíèê. Òàì å êîðåíúò íà çëîòî.

В такъв случай в каква посока трябва да търсим вината за

депортирането на евреите в лагерите на смъртта?

Òðÿáâà äà ñìåíèì ñïèñúêà íà æåðòâèòå. Æåðòâèòå áåçñïîðíî ñà òåçè íàä 11 õèëÿäè åâðåè, êîèòî ñà çàãèíàëè â Òðåáëèíêà, íî æåðòâè ñà è Ôèëîâ, è Áîðèñ III, è Áåëåâ, è ïàëà÷èòå. Òå ñúùî ñà æåðòâè, çàùîòî è åäíèòå, è äðóãèòå â êðàéíà ñìåòêà îòèâàò íà Ñúä. È àêî òàì îòèäåø ñ êðúâ äî ëàêòèòå, ÿñíî å êúäå ùå òå ïðàòè Ãîñïîä. Òàêà ÷å, ñïîðåä ìåí, íå áèâà äà ñïèðàìå äî ãàçîâàòà êàìåðà è äà êàçâàìå òîâà å òîòàëíîòî ïðåñòúïëåíèå. Òîòàëíîòî ïðåñòúïëåíèå å ñìúðòòà íà äóøàòà, ñìúðòòà íà áåçñìúðòíàòà äóøà. Ñìúðòòà íà òÿëîòî å ïðåäîïðåäåëåíà. Âñè÷êè, êîèòî ñà çàãèíàëè íÿêúäå ïî ñâåòà, ñà ñìúðòíè. Ôóíäàìåíòàëíàòà ðàçëèêà å ñëåä ñìúðòòà, êîãàòî åäíè ùå îòèäàò âúâ âå÷íèÿ æèâîò, à äðóãè – âúâ âå÷íàòà ñìúðò. Åòî, òîâà å òðàãåäèÿòà. Òîâà å ìíîãî âàæíî çà íàøàòà ïåðñïåêòèâà.

Казахте, че робуваме на повърхностна митология по много

въпроси, визирайки вероятно т. нар. национален идеал от

времето на Втората световна война. Колкото и да се

променят с годините обаче, така или иначе националните

идеали и интереси са винаги егоистично обагрени. Това е

присъщо на всички държави по света.

Òàêà å, çà ñúæàëåíèå íàöèîíàëíèÿò åãîèçúì ñå ïðèïîçíàâà êàòî äîáðîäåòåë íàâñÿêúäå. Íåçàâèñèìî äàëè å ëè÷åí, êîëåêòèâåí èëè íàöèîíàëåí, åãîèçìúò å ïðîòèâåí íà òîâà, íà êîåòî íè ó÷è Õðèñòîñ – äà îáè÷àìå áëèæíèòå è äîðè âðàãîâåòå ñè. Àêî îáè÷àìå è âðàãîâåòå ñè, òîãàâà íàöèîíàëíèÿò åãîèçúì ñòàâà íåâúçìîæåí. Âèäÿõìå, ÷å ñðúáñêèÿò íàöèîíàëåí åãîèçúì áåøå ïîáåäîíîñåí â òå÷åíèå íà äúëúã ïåðèîä îò âðåìå. Âèäÿõìå ïðåäè òîâà ãåðìàíñêèÿ, êîéòî áåøå ïîáåäîíîñåí 10 ãîäèíè, à ñëåä òîâà íà 12-àòà èç÷åçíà è äîâåäå äî íàé-ãîëåìèÿ âúçìîæåí ñðèâ íà Ãåðìàíèÿ. Íèòî åäèí âðàã íà Ãåðìàíèÿ íå áè ìîãúë äà é ïðè÷èíè òîëêîâà ãîëÿìî çëî è òàêîâà ãîëÿìî óíèæåíèå, êîëêîòî íàé-ãîëåìèòå ïàòðèîòè, ò. íàð. íàöèîíàëíè åãîèñòè – Õèòëåð, Ãüîáåëñ è ò. í. Íèòî åäèí âðàã íà Ñúðáèÿ íå ìîæåøå äà èçìèñëè ïî-ãîëÿìî çëî çà Ñúðáèÿ îòêîëêîòî Ñëîáîäàí Ìèëîøåâè÷, íàé-ãîëåìèÿò ïàòðèîòàð. Òåçè óðîäëèâè ôîðìè íà íàöèîíàëíèÿ åãîèçúì íè ðàçêðèâàò íåãîâàòà ñúùíîñò. Âñåêè íàöèîíàëåí åãîèçúì å óðîäëèâ, êîëêîòî è äà ðàçòÿãàìå ïåðèîäà íà ïîëóðàçïàä.

Как ще коментирате отсъствието на представител на БПЦ

на тази конференция?

Çà ìåí òîâà å ñëàáîñò, çàùîòî àêî èìà íåùî áåçñïîðíî, êîåòî ïðèçíàâàò âñè÷êè ó÷àñòíèöè â òàçè êîíôåðåíöèÿ, òîâà å èçêëþ÷èòåëíî ïîëîæèòåëíàòà ðîëÿ íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà. Àç äîðè áèõ êàçàë, ÷å òÿ îò âðåìåòî íà ñâ. ïàòðèàðõ Åâòèìèé äî äåí äíåøåí íÿìà òàêúâ ÿðúê ìîìåíò íà ïîñëåäîâàòåëíî, ïðèíöèïíî ïîëîæèòåëíî ïîâåäåíèå. Òîâà å çâåçäåí ìèã çà öúðêâàòà è çà ìåí å ñòðàííî, ÷å âñè÷êè êíèãè, êîèòî ñå íàïèñàõà çà ïîëîæèòåëíàòà ðîëÿ íà ÁÏÖ, áÿõà íàïèñàíè îò õîðà, êîèòî íå ñà ÷ëåíîâå íà öúðêâàòà. Òîâà å ñêðúáíî.


36



Няма германски ултиматум за депортиране на евреите

Николай Поппетров е специалист в Института за исторически изследвания на БАН. Има над 30 студии на тема фашизъм и авторитарни режими в периода 1918-1944 г., част от които са публикувани в Германия. Автор на книгата „Фашизмът в България: развитие и прояви”.

НиколайПоппетров:

37


Определихте българския антисемитизъм преди 1944 г. като

„един дребен белег от тогавашната ситуация”. Какво имахте

предвид?

Íàøèÿò àíòèñåìèòèçúì å ñòðàíåí, çàùîòî å àáñîëþòíî ëàòåíòåí è å ñâúðçàí ñ ëèïñà íà èíòåðåñ êúì òåìàòà â øèðîêèòå îáùåñòâåíè êðúãîâå. Êàòî öÿëî ìàñàòà íå ñå èíòåðåñóâà îò òîâà, òîçè äåáàò é å ÷óæä. Àêî èìà íÿêàêâà íåãàòèâíîñò êúì åâðåèòå, òÿ ñå èçðàçÿâà â ñòåðåîòèïèòå, êîèòî áèòóâàò â îáùåñòâîòî. Âúâ âñÿêî åâðîïåéñêî îáùåñòâî èìà òàêèâà ñòåðåîòèïè, çàâèñè êîëêî ñà øèðîêè êðúãîâåòå, â êîèòî áèòóâàò. Ñòàâà äóìà çà ðèòóàëíè óáèéñòâà, îòâëè÷àíå íà äåöà è ïð., òîâà ñà ñòàðè ëåãåíäè îòïðåäè 500-600 ãîäèíè â ðàçëè÷íè àäàïòàöèè, à ñúùî è íåùî îò àíòèñåìèòñêàòà êíèæíèíà, êîåòî å äîøëî ïî íÿêàêúâ ïúò. Íå áèâà äà çàáðàâÿìå, ÷å àíòèñåìèòñêàòà êíèæíèíà â ïåðèîäà íà 90-òå ãîäèíè íà XIX âåê è ïúðâîòî äåñåòèëåòèå íà XX âåê å íàïèñàíà íà åäíî äîñòà ïðèìèòèâíî íèâî, êîåòî êîðåñïîíäèðà îáà÷å ñ íèâîòî íà àóäèòîðèÿòà. Òîâà å ïðèìèòèâíà ëèòåðàòóðà, äèðåêòíî îðèåíòèðàíà êúì åäíî ñðåäíî è íèñêî êóëòóðíî íèâî. Áúëãàðñêèÿò àíòèñåìèòèçúì å àáñîëþòíî ïàñèâåí è ïîêàçâà, ÷å òðÿáâà äà èìà äúðæàâíà âëàñò, êîÿòî äà ãî îñúùåñòâÿâà. Àíòèñeìèòñêèòå àêöèè íå ñðåùàò ïî÷òè íèêàêúâ îòçâóê. Ãîâîðèì çà àêöèÿòà íà Êàáàê÷èåâ â íà÷àëîòî íà 30-òå ãîäèíè, êîãàòî ñà îòâëå÷åíè åâðåè ñ öåë îòêóï è ìàëòðåòèðàíå, ãîâîðèì çà àêöèèòå íà „Ðàòíèöèòå” ñðåùó åâðåéñêè ìàãàçèíè â êðàÿ íà 30-òå ãîäèíè. Êàòî öÿëî òåçè àêöèè íÿìàò îòçâóê, îáùåñòâîòî íå èì äàâà ðàìî, íå ãè îöåíÿâà ïîçèòèâíî. Âèíàãè ñå èçòúêâà, ÷å àíòèñåìèòèçìúò â Áúëãàðèÿ å îñúäåí, ïîðàäè òîâà, ÷å îáùåñòâîòî å òîëåðàíòíî. Òî å ïî-ñêîðî èíäèôåðåíòíî, êîåòî íå îçíà÷àâà, ÷å õîðàòà íå ñà òîëåðàíòíè, íî íÿêàêâà àêòèâíà òîëåðàíòíîñò íå ñúùåñòâóâà. Ïîä÷åðòàâàì, ÷å òîâà å íåùî ðàçëè÷íî â ñðàâíåíèå ñ àêòèâíè àíòèñeìèòñêè îáùåñòâåíè íàãëàñè, êàêâèòî ñúùåñòâóâàò íàïðèìåð â ðóñêîòî îáùåñòâî â ïåðèîäà äî 1917 ã., â ïîëñêîòî îáùåñòâî, â Ðóìúíèÿ, êúäåòî ìåæäóâîåííèÿò àíòèñåìèòèçúì å ìíîãî ñèëåí. Òîâà ãî íÿìà â Áúëãàðèÿ. Òîâà îòëè÷àâà áúëãàðñêàòà ñèòóàöèÿ.

Един от основните въпроси, около които се завъртя

дебатът за спасяването и неспасяването на евреите

в България, е въпросът за статута на т. нар. „нови

земи”. Как да определим този статут – от една страна,

административната власт там е българска, от друга

страна, се твърди, че българските институции са подчинени

на германската власт?

Ó íàñ ìíîãî ñå ãîâîðè, ÷å ïîíÿòèåòî îêóïàöèîíåí êîðïóñ å íåâÿðíî, ÷å êîãàòî ñòàâà äóìà çà áúëãàðñêà îêóïàöèÿ íà Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ, òîâà å àáñîëþòíî íåâÿðíî, ÷å òîâà ñà èçêîííî íàøè çåìè, êîèòî íèå ñè âçèìàìå ïî ñèëàòà íà íÿêàêâà ñèòóàöèÿ, íî íèêîãà íå ñå èçÿñíÿâà ïî ñèëàòà íà êàêâà ñèòóàöèÿ ãè âçèìàìå. Îáèêíîâåíî âúïðîñúò çà êîðïóñà ñå çàáðàâÿ, êîãàòî òðÿáâà äà ñå èçâåäå åâðåéñêèÿò âúïðîñ. Òîãàâà êàçâàìå: „Àìè äà, òàì áÿõà ãåðìàíöèòå, òå áÿõà îêóïèðàëè òåçè çåìè, òå âçåõà íàøèòå åâðåè è íèùî íå ìîæåøå äà ñå íàïðàâè”. Âúïðîñúò å ñëîæåí, òúé êàòî ñàìàòà áúëãàðñêà äúðæàâà íå ãî èçÿñíÿâà. Áúëãàðñêàòà äúðæàâà òúðñè äà óñòàíîâè åäíî ïîëîæåíèå, êîåòî ïîñëå äà áúäå çàâàðåíî ïîëîæåíèå, îò êîåòî äà ïðåãîâàðÿ è äà êàæå: „Åòî, òîâà ñà íàøèòå çåìè, íèå ñìå ãè àäìèíèñòðèðàëè”. Òîâà å ïðåçóìïöèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, íî íèå íÿìàìå äîêóìåíòè, êúäåòî ñòúïêèòå íà òàçè ïîëèòèêà äà ñà îïèñàíè äåòàéëíî. Ïîëèòèêàòà å ïîñòåïåííî äà ãè èíòåãðèðàìå è ãè èíòåãðèðàìå íàïúëíî. Ôèíàëúò å ñúçäàâàíå íà ìóçåé, òåàòúð è áèáëèîòåêà â Ñêîïèå. Èíòåãðèðàìå ãè àäìèíèñòðàòèâíî, âîåííî-ïîëèöåéñêè, ñúäåáíî, ðåëèãèîçíî, ïðîñâåòíî, êàòî çäðàâåîïàçâàíå è áëàãîóñòðîéñòâî – íÿìà èíñòèòóöèÿ â Áúëãàðèÿ, êîÿòî äà íå å ïðåäñòàâåíà òàì. È ñúîòâåòíî íàëèâàìå ìíîãî ïàðè, èçïîëçâàì èçðàçà „íàëèâàíå íà ïàðè”, òúé êàòî òîâà å áåçñìèñëåíî, òúé êàòî íå ñå çíàå äàëè òåçè çåìè ùå áúäàò íàøè, èëè íå. Íèå íÿìàìå íèêàêâà óãîâîðêà è ïîíå äîñåãà íå ñìå âèäåëè ïðîòîêîëà îò ðàçãîâîðà íà öàð Áîðèñ ñ Õèòëåð. Çíàåòå, ÷å ðàçãîâîðèòå íà öàð Áîðèñ ñ Õèòëåð ñà vis-à-vis, áåç ïðåâîäà÷. Íèå íÿìàìå äîêóìåíò, êîéòî äà íè ïîêàçâà, ÷å ôþðåðúò å îáåùàë íà öàð Áîðèñ, ÷å òåçè çåìè ùå áúäàò áúëãàðñêè ñëåä íÿêàêâà ìèðíà êîíôåðåíöèÿ. Äðóãà å ñèòóàöèÿòà ñ Äîáðóäæà, òàì èìà äîãîâîð ìåæäó ëåãèòèìíî ðóìúíñêî è ëåãèòèìíî áúëãàðñêî ïðàâèòåëñòâî. À òóê êîé å ïîñðåäíèêúò – ñðúáñêàòà äúðæàâà å ìàðèîíåòíà äúðæàâà, íÿìà îôèöèàëíà ñðúáñêà äúðæàâà ñëåä ðàçãðîìà íà Þãîñëàâèÿ, â Ãúðöèÿ ñúùî íÿìà ëåãèòèìíî ïðàâèòåëñòâî, êîåòî ìîæå äà ïîäïèøå äîãîâîð. Ñòðàíàòà, ñ êîÿòî ìîæåì äà ïîäïèøåì äîãîâîð, å ñàìî Ãåðìàíèÿ, íî íèå íÿìàìå òàêúâ äîêóìåíò ñ Ãåðìàíèÿ. Òàêà ÷å òîâà å

38



ñòàòóòúò íà òåçè çåìè – íèå ãè ñ÷èòàìå çà ñîáñòâåíè è ðåàëíî ãåðìàíöèòå èìàò ìàëêà þðèñäèêöèÿ âúðõó òÿõ. Ñåãà, àêî ïèòàìå êîé å âèíîâåí çà äåïîðòàöèÿòà, â ãîëÿìà ñòåïåí íèå ñìå âèíîâíè çà äåïîðòàöèÿòà.

Така или иначе въпросът за статута е свързан с въпроса за

вината.

Íèå ïðåãîâàðÿìå ñ ãåðìàíöèòå ïî åäèí èçêëþ÷èòåëíî óíèçèòåëåí è çàñÿãàù íàöèîíàëíàòà íè ÷åñò íà÷èí. Âèíàòà å íà òåçè, êîèòî ñà âîäèëè òåçè ïðåãîâîðè, òîåñò Áåëåâ è íåãîâîòî âåäîìñòâî – Êîìèñàðñòâîòî ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè. Òå ïðåãîâàðÿò ñ ãåðìàíöèòå çà çàïëàùàíå íà ãåðìàíñêèòå ðàçíîñêè ïî äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå. Íå ñòèãà, ÷å èì ïðåäàâàìå åâðåèòå, íî òðÿáâà è äà ïëàòèì çà òîâà. Òîâà å íåùî, êîåòî ñúùî òðÿáâà äà èçâåäåì íà ïðåäåí ïëàí. Ðàçáèðà ñå, íå ìîæåì äà ïðåõâúðëèì âèíàòà ñàìî âúðõó Áåëåâ. Òîé å ÷èíîâíèê, íàä êîãîòî ñúùî èìà èíñòèòóöèè. Âúçìîæíî å è ñàìàòà èñòîðèÿ íà Òðåòèÿ ðàéõ ïîêàçâà, ÷å èìà èíñòèòóöèè, êîèòî ìîãàò äà äåéñòâàò áåç âúðõîâíàòà âëàñò äà çíàå òî÷íî êàêâî ïðàâÿò. Òàêà èëè èíà÷å òîâà å îôèöèàëíà èíñòèòóöèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è áúëãàðñêàòà äúðæàâà çíàå, ÷å ñ òåçè åâðåè ñòàâà íåùî ëîøî, íåùî íåðåäíî, íåùî, çà êîåòî îáùåñòâîòî íå áèâà äà çíàå. Çàùî èíà÷å ùå ñå ðàçèãðàâà öåëèÿò òîçè ñöåíàðèé ñ ïðåõâúðëÿíåòî íà âúïðîñà îò Íàðîäíîòî ñúáðàíèå êúì Ìèíèñòåðñêèÿ ñúâåò è ïàçåíåòî ìó â òàéíà.

Доста реплики предизвика вашата теза, че в крайна сметка

спасяването на българските евреи става възможно именно

благодарение на санкцията на цар Борис III.

Äàëå÷ ñúì îò ìèñúëòà äà íàòîâàðâàì ñ âñè÷êî öàð Áîðèñ – ïîëîæèòåëíî èëè îòðèöàòåëíî. Íèòî òâúðäÿ, ÷å òîé å ÷îâåêúò, êîéòî áè ìîãúë äà íàïðàâè âñè÷êî â äúðæàâàòà. Áåçñïîðíî å îáà÷å, ÷å ïî÷òè íÿìà íåùî, êîåòî äà å ñòàâàëî áåç íåãîâîòî ñúãëàñèå, ðåøåíèå èëè ñàíêöèÿ. Äðóã å âúïðîñúò êàê òîçè ÷îâåê å äàâàë ñàíêöèèòå ñè – òóê ñå ñïîìåíà, ÷å îòèâàë íà ëîâ èëè ñå ðàçáîëÿâàë âíåçàïíî, à íÿìàëî òåëåôîííà âðúçêà è ïð. Òîâà ñà ïîçíàòè òðàôàðåòè îò íåãîâîòî ïîâåäåíèå, íî òàêà èëè èíà÷å òîé å âúðõîâíèÿò ðàçïîðåäèòåë â òàçè äúðæàâà. Ïåòúð Ãàáðîâñêè, ïðè âñè÷êàòà âëàñò, êîÿòî å èìàë êàòî ìèíèñòúð íà âúòðåøíèòå ðàáîòè, è ïðè âñè÷êèÿ àíòèñåìèòèçúì, êîéòî ìîæå äà ìó

áúäå ïðèïèñàí êàòî ñúçäàòåë íà „Ðàòíèöèòå”, íå áè ìîãúë äà âçåìå òàêîâà ðåøåíèå, òúé êàòî íàä íåãî èìà ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë è íàé-âå÷å íàä òÿõ äâàìàòà ñòîè öàð Áîðèñ III, êîéòî ãè äúðæè äîñòà èçêúñî. Çà Ôèëîâ çíàåì áåçñïîðíî, ÷å òîé èñêà ðàçðåøåíèå íà åâðåéñêèÿ âúïðîñ, äàæå íå ìîæåì äà êàæåì äàëè å àíòèñåìèò, èëè íå, íî òàêà èëè èíà÷å Ãåðìàíèÿ èñêà òîâà, òîâà å ìîäíàòà ïàðîëà íà âðåìåòî, çíà÷è òðÿáâà äà ãî íàïðàâèì. Òîâà íå ãî îíåâèíÿâà, íàïðîòèâ, ïîñòàâÿ íåùàòà â äîñòà ïî-áàíàëåí ïëàí – íå òè ñè óáåäåí, ÷å åâðåèòå òðÿáâà äà áúäàò óíèùîæåíè, ïðîñòî èìàø íÿêàêâà çàäà÷à è òÿ òðÿáâà äà áúäå èçïúëíåíà, áåç äà ñå çàìèñëÿø. È ïàê ñè ìèñëÿ, ÷å â êðàÿ íà êðàèùàòà ñàíêöèÿòà å äîøëà îò öàð Áîðèñ ²²². À êîé ãè ñïàñÿâà? Ñïàñÿâàò ãè ìíîãî õîðà, ìíîãî ôàêòîðè ñå íàìåñâàò. Ó÷àñòâà öàðÿò ñúñ ñâîÿòà ñàíêöèÿ è íåñúìíåíî ó÷àñòâà Äèìèòúð Ïåøåâ. Ïåøåâ ïðàâè íåùî, êîåòî ðàçêëàùà ïîëèòè÷åñêàòà èíñòèòóöèÿ. Íàðîäíîòî ñúáðàíèå, â ëèöåòî íà íåãîâèÿ ïîäïðåäñåäàòåë, ïîñòàâÿ ïîä âúïðîñ ïîëèòèêàòà íà ïðàâèòåëñòâîòî, òîâà å âå÷å èçêëþ÷èòåëåí ïðåöåäåíò. Äîòîãàâà íÿìà ïîäîáåí ïðåöåäåíò â ñèñòåìàòà íà àâòîðèòàðíèÿ ðåæèì.

Доколко автентична е според вас версията за гражданското

участие?

Å, äîáðå, èìà íÿêàêâî ãðàæäàíñêî ó÷àñòèå. Íî âñå ïàê îáùåñòâîòî íÿìà êàê äà çíàå, òúé êàòî èìà ñòðîãà öåíçóðà. Òåçè, êîèòî ïðåäñòàâÿò Áúëãàðèÿ êàòî íÿêàêúâ äåìîêðàòè÷åí îàçèñ, ïðîñòî íå ñà ÷åëè åäíà íàðåäáà îò 1934 ã., êîÿòî âúâåæäà äîñòà ñâèðåïà ïðåäâàðèòåëíà öåíçóðà. Îñâåí òîâà îñíîâíèòå ìåäèè, äà íàðå÷åì ñ òîâà ñúâðåìåííî ïîíÿòèå òîãàâàøíèòå âåñòíèöè è ðàäèîòî, ñà íà ñòðàíàòà íà ïðàâèòåëñòâîòî è íà ñòðàíàòà íà Òðåòèÿ ðàéõ, òàêà ÷å íÿìà êàê äà ñå ïîÿâÿò èíôîðìàöèè, êîèòî äà ïîêàçâàò ñúäáàòà íà åâðåèòå, êàìî ëè äà èì ñèìïàòèçèðàò. Â îáùåñòâîòî èìà ãîëÿìà äîçà ïàñèâíîñò, ìèñëåíåòî å ìàëêî ïðèìèòèâíî è ïúðâîñèãíàëíî – çíà÷è òàì íåùî ñòàâà ñ åâðåèòå, íî íàñ òîâà íå íè çàñÿãà, åòî, ñåãà ñå îáåäèíèõìå, èìà Âåëèêà Áúëãàðèÿ, äàíî íè èçáåãíå âîéíàòà. Òóê èçïúêâà ðîëÿòà íà Ïåøåâ, òîé å åäèí ïîçèòèâåí ïðîòàãîíèñò, êîéòî ñïàñÿâà... èëè ïîíå ïðåäèçâèêâà åäíà àêöèÿ, çà äà ñïàñè áúëãàðñêèòå åâðåè. Íåãîâàòà çàñëóãà å íàé-ãîëÿìà, íî èìà è äîñòà äðóãè õîðà, êîèòî ó÷àñòâàò –êþñòåíäèëñêàòà äåëåãàöèÿ, êîÿòî ïîäàâà ñèãíàëà, äåïóòàòúò Èêîíîìîâ îò Äóïíèöà,

39


ñàìèÿò öàð Áîðèñ, ïî-êúñíî Ñâåòèÿò ñèíîä, çàùî äà íå âêëþ÷èì âñå ïàê è êîìóíèñòèòå, êîèòî èìàò íåëåãàëíà ìðåæà è ìîãàò äà ìîáèëèçèðàò îáùåñòâåíîòî ìíåíèå. Èìà íÿêàêâî ãðàæäàíñêî ó÷àñòèå, íî òîâà å ìàëúê êðúã, òîâà íå ñà õèëÿäè õîðà, êîèòî ñà ñå âäèãíàëè. Ãîâîðèì çà îêîëî 150–300 äóøè, êîèòî òðúãâàò îò ñèíàãîãàòà è ñå îïèòâàò äà ñòèãíàò äî äâîðåöà. Íÿìà îòçâóê â ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî. Âîäè ñå âîéíà íà æèâîò è ñìúðò, õîðàòà çíàÿò, ÷å òîâà å ñâåòîâíà âîéíà, îò êîÿòî ùå çàâèñè ñúäáàòà íà ñòðàíàòà – äàëè ùå ñå áîëøåâèçèðà èëè íå, êàêâî ùå ñòàíå ñ ãåðìàíöèòå è ò.í. Òîâà å ïðåäåëíî ÿñíî è å âîäåùî ïðè âçèìàíåòî íà åäíî èëè äðóãî ðåøåíèå. Âåðîÿòíî çâó÷è öèíè÷íî, íî â èñòîðèÿòà íåùàòà ñà òàêèâà. Äîðè áèõ êàçàë, ìàêàð äà çíàì, ÷å òîâà ùå ïðåäèçâèêà áóðÿ îò íåãîäóâàíèå, âêëþ÷èòåëíî â åâðåéñêèòå

ñðåäè, ÷å ãåðìàíñêèÿò ïúëíîìîùåí ìèíèñòúð Áåêåðëå, êîéòî å îòÿâëåí íàöèîíàëñîöèàëèñò è àíòèñåìèò è èìà îãðîìíà âèíà çà äåïîðòàöèÿòà íà åâðåèòå îò „íîâèòå çåìè”, äîðè òîé â åäèí ïåðèîä íå æåëàå äà ñå àíãàæèðà, òúé êàòî íå èñêà äîïúëíèòåëíè ãëàâîáîëèÿ íèòî ñ Áåðëèí, íèòî ñ áúëãàðñêèÿ ìîíàðõ è çàòîâà íå îêàçâà ïðÿê íàòèñê. Òðÿáâà äà êàæåì, ÷å ïðÿê áðóòàëåí íàòèñê íÿìà, íÿìà óëòèìàòóìè îò ãåðìàíñêà ñòðàíà, êîåòî ïîâèøàâà âèíàòà íà íÿêîè õîðà. Íî â êðàéíà ñìåòêà âèíàòà å ìîðàëíà êàòåãîðèÿ. Íèå êàòî èñòîðèöè òðÿáâà äà ðåêîíñòðóèðàìå êàðòèíàòà ìàêñèìàëíî ïúëíî è ìàêñèìàëíî ïîäðîáíî, à íå äà ñëàãàìå åòèêåòè. Íå ìîæåì îáà÷å äà ïðèêðèâàìå íåùàòà.


40



България трябва да се обърне към темата за окупационните

корпуси и тяхната роля

Владимир Пауновски е историк. Специализирал е хебраистика в Израел (1991). От 1993 г. е директор на Еврейския исторически музей в София. Главен редактор на Годишник на организацията на евреите в България “Шалом”. От 1987 г. работи в Института по балканистика към БАН.

ВладимирПауновски:

41


Започнахте своята презентация с кратък преглед на начина,

по който протече в годините на прехода дискусията за

спасяването на българските евреи. Тази дискусия придоби,

както споменахте, нов градус покрай статиите на Леа Коен и

книгата на Румен Аврамов “Спасение” и падение”. Всъщност

до каква степен тази тема ангажира общественото

внимание?

Çà ñúæàëåíèå, íàøàòà îáùåñòâåíîñò íå å çàïîçíàòà ñ íàó÷íèòå òðóäîâå, êàêòî ñ ïî-ñòàðèòå, òàêà è ñ ïî-íîâèòå. Òîâà, êîåòî ñå ó÷è â ó÷åáíèöèòå, å òâúðäå ìàëêî. Ðàçáèðà ñå, îáðàçîâàòåëíèòå ïðîãðàìè èìàò ñâîåòî îñíîâàíèå, òúé êàòî ìíîãî âúïðîñè, ñâúðçàíè ñúñ çíàìåíàòåëíàòà òåìà çà ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè, íå ñà äîñòàòú÷íî èçÿñíåíè. Ïî ïðèíöèï îáà÷å òàçè òåìà òðÿáâà äà ñå ðàçãëåæäà ïî-öÿëîñòíî. Àç íå ñïîäåëÿì ìíåíèåòî íà íÿêîè àâòîðè, âêëþ÷èòåëíî òóê ïðèñúñòâàùè, ÷å òàçè òåìà å áèëà êðèòà ïî âðåìåòî íà ñîöèàëèçìà. Çà òîâà äúðæàõ äà êàæà, ÷å èñòîðèîãðàôèÿòà è ñåðèîçíè èçñëåäîâàòåëè êàòî Èë÷î Äèìèòðîâ è äðóãè ó÷åíè íå ñà èçáÿãâàëè òåìàòà. Òàçè òåìà ïðèñúñòâà è â íàó÷íîïîïóëÿðíè ôîðìè, íàïðèìåð èçëîæáè – â îðãàíèçàöèÿòà íà åâðåèòå â Áúëãàðèÿ “Øàëîì” ñúùåñòâóâàøå åäíà ïîñòîÿííà åêñïîçèöèÿ çà ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè, â êîÿòî, ðàçáèðà ñå, èìàøå è ìíîãî ïðîïàãàíäíè åëåìåíòè, íî çàáåëåæåòå, íèêîãà íå ñå å òâúðäÿëî, ÷å Òîäîð Æèâêîâ å ñïàñèë åâðåèòå. Ðàçáèðà ñå, èìàøå íåãîâè ïîëîæèòåëíè èçêàçâàíèÿ çà åâðåéñêîòî íàñåëåíèå. Â òàçè èçëîæáà ôèãóðèðàøå è òîçè íåãàòèâåí îòêúñ ñ äåïîðòàöèÿòà íà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ. Ñåãà îáà÷å ñìå â åäèí íîâ åòàï, â êîéòî Áúëãàðèÿ òðÿáâà äà ñå îáúðíå êúì ïî-öÿëîñòíî ðàçãëåæäàíå íà âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ ó÷àñòèåòî íà ñòðàíàòà âúâ Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà, òúé êàòî òåçè âúïðîñè è äî äíåñ ñà ðàçãëåæäàíè ìíîãî ïîëîâèí÷àòî, ïîíå â ïîïóëÿðíèòå ôîðìè – è ïî îòíîøåíèå íà îêóïàöèîííèòå êîðïóñè è òÿõíàòà ðîëÿ, è ïî îòíîøåíèå íà âîåííèòå äåéñòâèÿ, êîèòî ñà âîäåíè ñ ïàðòèçàíñêîòî äâèæåíèå â Þãîñëàâèÿ è ò.í.

Споменахте неизяснените моменти около депортирането

на евреите от “новите земи” – предполагам имате предвид

и спасяването на евреите от “старите земи” – като

една основателна причина тази тема да не присъства в

учебниците по история. Кои са най-неизяснените моменти

според вас?

Íåêà çàïî÷íåì ñ âúïðîñà çà ðîëÿòà íà öàðÿ â òîâà íà÷èíàíèå. Â äèñêóñèÿòà è ñåãà ñå ïîâäèãàò âúïðîñè è ñå èçïîëçâàò îïðàâäàíèÿ, õàðàêòåðíè çà âëàñòíèöèòå îò îíîâà âðåìå, ÷å âèäèòå ëè òåçè òåðèòîðèè íå áèëè áúëãàðñêè, ÷å òîâà íàñåëåíèå å âðàæåñêî, êàêòî êàçâà åäèí äåïóòàò. Òîâà å òåðìèíîëîãèÿ îò îíîâà âðåìå. Î÷åâèäíî òåçè íåùà òðÿáâà äà ñå èçÿñíÿâàò. Àç ìèñëÿ, ÷å ìíîãî îò âúïðîñèòå â íàóêàòà ñà ðåøåíè, íÿìà íóæäà äà ñå îòêðèâà òîïëàòà âîäà, âúïðîñúò å äà ñå ÷åòå. Ïî îòíîøåíèå íà ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè òðÿáâà äà êàæà, ÷å åäâà ëè èìà äðóãà òåìà, ïî êîÿòî âñåêè ó íàñ å ñïåöèàëèñò. Òóê å âàëèäíà ïðèêàçêàòà „âñåêè ïèøå, íèêîé íå ÷åòå”. Äðóãà òàêàâà òåìà å òåìàòà çà áúëãàðñêèÿ ôóòáîë – òàì âñåêè å ñïåöèàëèñò è çàòîâà ôóòáîëúò íè å íà òàêîâà íèâî. Íå áè òðÿáâàëî è áúëãàðñêàòà íàóêà äà å íà òàêîâà íèâî è òÿ, ñëàâà Áîãó, íå å. Òåçè âúïðîñè, îñîáåíî âúïðîñúò çà äåïîðòàöèÿòà, ñà èçÿñíåíè âåäíàãà ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà â êíèãàòà íà Íàòàí Ãðèíáåðã. Ñòàâà äóìà çà ñáîðíèê îò äîêóìåíòè íà Êîìèñàðñòâîòî ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè, ïðèäðóæåíè îò äîñòà ñåðèîçíè êîìåíòàðè îò òîçè àâòîð. Òåçè äîêóìåíòè âïîñëåäñòâèå ñà ïîñëóæèëè êàòî îñíîâà çà Ñåäìè ñúñòàâ íà Íàðîäíèÿ ñúä ñðåùó àíòèñåìèòèòå.

Получихте въпрос доколко изяснена и аргументирана е

тезата, че властите в България, по-конкретно цар Борис III

и министър-председателят Богдан Филов, действително са

знаели, че изпращат евреите на сигурна смърт.

Ïðåäñòîè ìîå èçñëåäâàíå ïî âúïðîñà è òàì ïî-ïîäðîáíî ùå ìîæå äà ñå ïðî÷åòå òîâà, íî àç îòãîâîðèõ è íà ñàìàòà êîíôåðåíöèÿ, ÷å íÿìà ïî-ÿâåí ôàêò îò òîçè, êîéòî ñàìèÿò Ôèëîâ äîêóìåíòèðà â ñâîÿ äíåâíèê ñëåä ñðåùàòà ìó ñ øâåéöàðñêèÿ ïîñëàíèê âúâ âðúçêà ñ îïèòà äà ñå èçâúðøè èçñåëâàíå íà åâðåèòå, òîåñò äà áúäàò ñïàñåíè îêîëî 5 000 åâðåè – òàêà å áèëî äîãîâîðåíî â íà÷àëîòî – ãëàâíî äåöà. Èñêàëè ñà ñúäåéñòâèå çà èçâîçâàíåòî íà òåçè åâðåè ïðåç Òóðöèÿ çà Ïàëåñòèíà. Òàçè ñðåùà ñå ïðîâåæäà â ñðåäàòà íà ìàðò, â ðàçãàðà íà äåïîðòàöèÿòà íà ìàêåäîíñêèòå åâðåè. Òîãàâà ïðèñúñòâà ïðåäñòàâèòåë íà åäíà îò Âåëèêèòå ñèëè, êîéòî ÿñíî êàçâà: “Âèå ãè ïðàùàòå íà ñìúðò”. Ðàçáèðà ñå, Ôèëîâ îòãîâîðèë äèïëîìàòè÷íî, ÷å òîâà íå å òàêà. Èçîáùî èìà ìíîãî äàííè îò èçêàçâàíèÿ íà ìèòðîïîëèòè, ìåìîàðèñòè è äð., ÷å âëàñòèòå ñà

42



çíàåëè. Äîðè è ñðåä îáèêíîâåíèòå õîðà å èìàëî òàêèâà, êîèòî ñà çíàåëè. Ìíîãî ñå îòðè÷à ðîëÿòà íà Áúëãàðñêàòà ðàáîòíè÷åñêà ïàðòèÿ â òîçè ïåðèîä, íî â ñàìèòå ïîçèâè, êîèòî ðàçïðîñòðàíÿâà òÿ, ÿñíî ñå ãîâîðè êúäå îòèâàò åâðåèòå. Îñâåí òîâà, êîãàòî áúëãàðñêèòå âëàñòè èçïðàùàò äåïîðòèðàíèòå, âåäíàãà çàïî÷âàò ãðàáåæèòå íàä òîâà íàñåëåíèå, îáèðàò òåõíèòå äîìîâå, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å ñå å çíàåëî, ÷å òå íèêîãà íÿìà äà ñå âúðíàò. Äðóã å âúïðîñúò, ÷å òî å è äîãîâîðåíî, ÷å Áúëãàðèÿ íÿìà äà ñå èíòåðåñóâà îò òÿõíàòà ñúäáà. Å, âèå âÿðâàòå ëè, ÷å öàðÿò è Ôèëîâ ñà òîëêîâà íåîñâåäîìåíè è ùå êàæàò: “Äà, äîáðå, íå íè èíòåðåñóâà è òîëêîâà”. Èìà îùå ìíîãî äîêàçàòåëñòâà çà òîâà, ÷å íå ñà áèëè íåèíôîðìèðàíè. Îùå ïîâå÷å, ÷å ñàìèÿò öàð å ïðåäóïðåæäàâàí è îò Àìåðèêà, è îò Àíãëèÿ, è îò Ìîñêâà âêëþ÷èòåëíî, êàê áè ñå ãëåäàëî íà òîâà íåùî.

В рамките на конференцията “Да опознаем миналото” на

няколко пъти бе казано, че тази тема вече е разисквана, че по

нея се дискутира от години, че тя е обсъждана най-малко от

сериозните историци. Това, което обаче се случва за първи

път, е събирането на изследователи от Македония и Гърция

и на български учени на едно място. Как ще коментирате

градуса на дискусията?

Àç ìèñëÿ, ÷å äèñêóñèÿòà ìèíàâà â ñúâñåì ñïîêîåí äóõ. Ìîæå áè ãðàäóñúò ùåøå äà ñå ïîâèøè, àêî ïðèñúñòâàõà íÿêîè èçñëåäîâàòåëè è èñòîðèöè, êîèòî âçåìàò ó÷àñòèå â öÿëîñòíàòà äèñêóñèÿ îò

äâå ãîäèíè íàñàì ñúñ ñâîè ïóáëèêàöèè. Ðàáîòà íà îðãàíèçàòîðèòå å êîãî ùå ïîêàíÿò è êîãî íå, íî àç ëè÷íî î÷àêâàõ äà ïðèñúñòâàò èìåíà êàòî Ãåîðãè Ìàðêîâ, äîðè Ñïàñ Òàøåâ, êîéòî èçäàäå åäíà îáåìèñòà áðîøóðà. Íå ìîæå äà ñå ïðåíåáðåãâàò òåçè ôàêòè è äà ñå ãëåäà åäíîñòðàí÷èâî. Òîãàâà, ðàçáèðà ñå, ãðàäóñúò áè áèë ïî-âèñîê. Ñúùî òàêà î÷àêâàõ äà áúäå ïðîæåêòèðàí ôèëìúò „Òðåòî ïîëóâðåìå”, äà ãî âèäèì íàé-íàêðàÿ òîçè ôèëì, çà êîéòî òîëêîâà ìíîãî ñå èçïðèêàçâà. Â êðàéíà ñìåòêà òîâà å åäíî õóäîæåñòâåíî ïðîèçâåäåíèå è îò íåãî íå ìîæå äà ñå èçèñêâà íåïðåìåííî âñè÷êî äà å äîêóìåíòèðàíî. Êàòî èñòîðèê çíàì, ÷å äîðè äà ìå óáåæäàâà íÿêîé, ÷å âñè÷êî å íà äîêóìåíòàëíà îñíîâà, åäíè è ñúùè äîêóìåíòè ìîãàò äà ñå òúëêóâàò è òàêà, è ïî äðóã íà÷èí. Ðàçáèðà ñå, êîãàòî èìà î÷åâèäíè íåùà, íÿìà êàê òå äà áúäàò îòðè÷àíè. Òîâà áè áèëî áåçñìèñëåíî è íå áè áèëî â èíòåðåñ íà Áúëãàðèÿ, îñîáåíî â äíåøíè âðåìåíà. Ìàêåäîíèÿ ñúùî òðÿáâà äà èçâúðâè ñâîÿ ïúò êúì èçÿñíÿâàíå íà äîñòà âúïðîñè îò ìàêåäîíñêàòà èñòîðèÿ. Òîâà ìîæå äà ñòàíå ñàìî ÷ðåç òàêèâà ñðåùè è íàó÷íè ôîðóìè, ÷ðåç îáìåí íà ëèòåðàòóðà. Íà Ïàíàèðà íà êíèãàòà ó íàñ èìàøå è ìàêåäîíñêè êíèãè, íî òîâà ëè å íà÷èíúò? Òðÿáâà äà èìà ïîäîáíà ëèòåðàòóðà ïî êíèæàðíèöèòå è â åäíàòà, è â äðóãàòà ñòðàíà. Âúâ âðåìåòî íà èíòåðíåò è íà ìàñîâàòà èíôîðìàöèÿ íÿìà çàùî äà ñå ïðàâèì íà êèòàéöè íà Áàëêàíèòå.


43


Българските историци не предложиха убедителна версия за съдбата на евреите

ЛеаКоен:

Леа Коен е писател, музиколог, дипломат и политик. Автор е на статии в областта на културата, политиката и изкуството. Последната й книга „Ти вярваш” е поглед върху Холокоста на Балканите.

44



В книгата си “Ти вярваш” казвате, че искате да постигнете

равновесие между тези два противоречиви разказа –

спасяването на едни евреи и неспасяването на други.

Смятате ли, че това е възможно? Как оценявате в тази

връзка конференцията “Да опознаем миналото си”?

Ïðåäè äà ñòèãíåì äî ðàâíîâåñèåòî, íåêà çàïî÷íåì ñ íåðàâíîâåñèåòî. Â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî íÿìà êîíñåíñóñ ïî òîçè âúïðîñ. Òîâà îáñòîÿòåëñòâî ñå äúëæè íå òîëêîâà íà ñëîæíîñòòà íà èñòîðè÷åñêèòå ôàêòè, òúé êàòî èñòîðè÷åñêèòå ôàêòè ñà èçâåñòíè è îò ïîçèöèÿòà íà åäíî ñúâðåìåííî ðàçáèðàíå íà èñòîðèÿòà íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà è íà èñòîðèÿòà íà Õîëîêîñòà èíòåðïðåòèðàíåòî íà òåçè ôàêòè íå å â íèêàêúâ ñëó÷àé îñîáåíî ñëîæíî. Íî î÷åâèäíî Áúëãàðèÿ íå å èçìèíàëà òîçè ïúò íà îñìèñëÿíå íà ñîáñòâåíàòà ñè èñòîðèÿ, çàùîòî â òîçè ïúò èìà åäíî ïðåêúñâàíå îò 45 ãîäèíè, â êîåòî çà íèêàêúâ âèä îñìèñëÿíå íå å ñòàâàëî âúïðîñ. Ïîðàäè êîåòî èìà åäèí âàêóóì, êîéòî å âñúùíîñò è âàêóóì íà ïîêîëåíèÿ, òúé êàòî îíîâà ïîêîëåíèå, êîåòî å òðÿáâàëî äà îñìèñëè íåùàòà è äà ãè ïðåöåíè íå ñàìî îò ïîçèöèÿòà íà ñâîÿ ëè÷åí îïèò, íî è íà ñâîÿòà ëè÷íà îòãîâîðíîñò, íà ñâîÿòà ëè÷íà ñúïðè÷àñòíîñò, âñúùíîñò å áåçìúëâíî è å èç÷åçíàëî äíåñ. Òîåñò äåáàòúò ñå âîäè ñ äðóãè ñóáåêòè è òîâà ãî ïðàâè èçêëþ÷èòåëíî ñëîæåí è íåäåìîêðàòè÷åí, çàùîòî òåçè ñóáåêòè ñà íàñëåäèëè ñïîðåä óïîðèòîñòòà íà åäíà èëè äðóãà ïðîïàãàíäíà ñõåìà ðàçëè÷íè êëèøåòà çà òîçè ïåðèîä, êîèòî êàòî âñè÷êè êëèøåòà ñà ñòðàøíî óïîðèòè è ñòðàøíî óñòîé÷èâè êàòî íÿêàêúâ ìóòèðàë âå÷å âèðóñ. Îò òàçè ãëåäíà òî÷êà çà ðàâíîâåñèå ìåæäó äâå òåçè íå ìîæå äà ñòàâà äóìà, òúé êàòî îò ñìåñâàíåòî íà áÿëîòî è ÷åðíîòî ñå ïîëó÷àâà ñèâî. Ïðè ñìåñâàíåòî íà èñòèíàòà ñ ëúæàòà ñå ïîëó÷àâà äðóãà ëúæà, ïðîñòî íå ìîæå äà ñå ïîëó÷è ïî íèêàêúâ íà÷èí èñòèíà. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà, àêî è äâåòå ñòðàíè ñìÿòàò, ÷å ãîâîðÿò èñòèíàòà, î÷åâèäíî, ÷å òîâà íå å âúçìîæíî ïðè äâå ïðîòèâîïîëîæíè òåçè, è äà ñå íàìåðè ðàâíîâåñèå ìåæäó òÿõ îçíà÷àâà äà ñå èçðàáîòè íÿêàêâà òðåòà ëúæà, êîÿòî äà áúäå åäíàêâî óäîáíà íà âñè÷êè ó÷àñòíèöè. Àç ñúì òî÷íî ïðîòèâ èçðàáîòâàíåòî íà ïîðåäíà ëúæà. Êîãàòî ãîâîðÿ çà ðàâíîâåñèå, àç èìàì ïðåäâèä äà ñå íàìåðè ðàâíîâåñèå ñ åäíî îáùî÷îâåøêî, îáùîåâðîïåéñêî è îáùîõóìàííî ðàçáèðàíå íà òàçè òåìà â ñúîòâåòñòâèå ñ íîâèòå ìîäåðíè èñòîðè÷åñêè êðèòåðèè. È â òîçè ñìèñúë, êîãàòî ãîâîðÿ çà ðàâíîâåñèå, àç êàçâàì, ÷å òåìàòà

çà ñïàñåíèåòî å íåðàçäåëíî ñâúðçàíà ñ òåìàòà çà íåñïàñåíèåòî. Òîâà å âå÷å òèï ðàâíîâåñèå – âúçïðèåìàíåòî íà åäíà òàêàâà ïîçèöèÿ. Îò åäíà òàêàâà ïîçèöèÿ íàòàòúê ìîæå äà ñå ãðàäè âñè÷êî îñòàíàëî, äà ñå ðàçãðúùà òîçè ñþæåò è äà ñå íàìåðè äåéñòâèòåëíî íåãîâîòî íàé-âÿðíî çâó÷åíå. Ôàêòèòå ñàìè ïî ñåáå ñè íå ñà äîñòàòú÷åí ìàòåðèàë. Ïúðâî, ðàçáèðà ñå, âúïðîñúò å êàêâî íàðè÷àìå ôàêò, äàëè âñåêè äîêóìåíò å äîñòàòú÷íî ôàêò, àêî òîé íå å âúâ âðåìåâàòà âåðèãà íà ðàçëè÷íè ôàêòè, êîèòî ñà ñâúðçàíè ñ åäèí äîêóìåíò è ñ íåãîâèòå ïîñëåäñòâèÿ. Çàùîòî äîðè àêî èìàìå ñàìî çàêîíà, à íÿìàìå ðàçïîðåäáèòå îò çàêîíà è íå ãè âçåìåì ïðåäâèä, òîâà îùå íå å ôàêò. Òîåñò ïîçèöèÿòà íà åäèí àâòîð ñå ôîðìèðà, ïúðâî, îò íàáîðà íà ôàêòè, âòîðî, îò èíòåðïðåòàöèÿòà íà ôàêòèòå è, òðåòî, îò íåãîâàòà ëè÷íà óáåäåíîñò è íåãîâàòà ëè÷íà èäåîëîãèÿ, êîÿòî å ñúùî èçêëþ÷èòåëíî âàæåí ôàêòîð. È òîâà ñå âèäÿ íà òàçè êîíôåðåíöèÿ ìíîãî ÿñíî, âèäÿ ñå è ìàíèïóëàöèÿòà íà ôàêòèòå, âèäÿ ñå è ìàíèïóëàöèÿòà íà ïîäáîðà íà ôàêòèòå, âèäÿ ñå è òîâà ÷èñòî ñõîëàñòè÷íî ðàçáèðàíå çà ñèëàòà íà ôàêòèòå, êîåòî å ñïîðåä ìåí åäíî îò íàé-âðåäíèòå. Òàêà ÷å ïîíå áÿõà íàçîâàíè òðóäíîñòèòå, ïðåïÿòñòâèÿòà, ïîðàäè êîèòî î÷åâèäíèÿò êîíñåíñóñ ïî òåìàòà íå ñúùåñòâóâà.

Като говорите за схоластичен подбор на фактите,

кого имате предвид? Предполагам историците и

представителите на историческата наука в България, тъй

като след представянето на вашата книга възникнаха доста

реплики от тяхна страна.

Ñìÿòàì, ÷å òîâà å ïî-ñêîðî ïðîÿâà íà ðåâíîñò. Òå ñìÿòàò, ÷å òàçè òåðèòîðèÿ å çàïàçåíà çà òÿõ è ÷å òàì òðÿáâà äà ñå îïåðèðà ñ ìèêðîñêîïà íà èñòîðèöèòå. Çà ñúæàëåíèå èñòîðèöèòå äîñåãà íå ïðåäëîæèõà íèòî åäíà âåðñèÿ, êîÿòî äà óáåäè îáùåñòâî, è îñòàíàõà íà ðàâíèùåòî íà ñúáèðàòåëíàòà ðàáîòà ïî îòíîøåíèå íà ôàêòèòå. Òå íÿìà êàêâî äà ïðàâÿò âå÷å òàì, çàùîòî èçâåñòíèòå äîñåãà ôàêòè âå÷å ñà îòäàâíà ñúáðàíè è ïîäðåäåíè, è àç íàìèðàì äàæå çà èçëèøíî è çà äîñòà ïëåâåëîîáðàçíî íàñèùàíåòî íà ïðîñòðàíñòâîòî ñ òåçè âå÷å èçâåñòíè ôàêòè. Àêî íÿêîè õîðà ñå èíòåðåñóâàò ïî-çàäúëáî÷åíî îò òîâà, å äîñòàòú÷íî äà ïðåêàðàò åäèí äåí â Äúðæàâíèÿ àðõèâ è äà ñå çàïîçíàÿò ñ òåçè ôàêòè, òå ñà íà ðàçïîëîæåíèå òàì. Òàêà ÷å ïðîñòî å èçëèøíî òîâà èçáðîÿâàíå, êàòî ÷å ëè òîêó-ùî

45


ñìå îòêðèëè ïîðåäíàòà ãðîáíèöà íà íå çíàì ñè êîé è ñåãà ïî÷èñòâàìå ñêåëåòà. Òåçè ñêåëåòè îòäàâíà ñà èçâàäåíè îò ãàðäåðîáà, îùå îò Íàòàí Ãðèíáåðã, è òðÿáâà äà ñå êàæå, ÷å ìíîãî õîðà ñåãà ãî ïðåïèñâàò, áåç äà ãî ñïîìåíàâàò. Íå èñêàì äà ãåíåðàëèçèðàì, èìà èñòîðèöè è èñòîðèöè, àç ñúì ñå âèæäàëà è ñúì ñïîðèëà ñ ðàçëè÷íè èñòîðèöè. Â áúëãàðñêîòî ïðîñòðàíñòâî èìà ñúùî èñòîðèöè, êîèòî çà ñúæàëåíèå ñà âîäåíè îò ïðåäâàðèòåëíà êîíöåïöèÿ ïî âúïðîñà, çà êîÿòî âèíàãè ìîæå äà ñå íàìåðè ïîäáîð íà ôàêòè. Èìà ÿ òàçè ãðóïà íà òðóäîëþáèâèòå ìðàâêè, êîèòî òúðñÿò ïðîñòî äà ñè ìàðêèðàò ñâîÿ òåðåí è ñìÿòàò, ÷å òîâà å òåõåí òåðåí. Òàêà íå ñå ïðàâè, èñòîðèÿòà íà Õîëîêîñòà íå ñå ïðàâè áåç ñïåöèàëíî ïîçíàâàíå è âíèêâàíå, âêëþ÷èòåëíî ïñèõîëîãè÷åñêî è ñîöèîëîãè÷åñêî, â ñàìàòà ñúùíîñò íà àíòèñåìèòèçìà è ïðè÷èíèòå çà íåãî. Çà òîâà ñå èñêà åíöèêëîïåäè÷íî ïîçíàíèå íà âñè÷êî ñâúðçàíî ñ åâðåéñòâîòî, ñ åâðåéñêàòà èñòîðèÿ è ñ ìíîãî äðóãè íåùà. Çàòîâà âïðî÷åì ìíîãî ðÿäêî èñòîðèÿ íà Õîëîêîñòà ñå ïðàâè îò íååâðåè. Â Áúëãàðèÿ òîâà ïðîñòî ñå å ïðåâúðíàëî â åäíî ïðàâèëî, êîåòî ñìÿòàì, ÷å íå å ìíîãî ðåëåâàíòíî. Âñúùíîñò íàé-äîáðèòå ðàáîòè çà Áúëãàðèÿ è çà áúëãàðñêèÿ ñëó÷àé âñå ïàê ñà íàïèñàíè îò õîðà, êîèòî èìàò ïî-äúëáîêè ïîçíàíèÿ âúðõó åâðåéñòâîòî, ïîðàäè òîâà, ÷å ñïàäàò êúì íåãî. Òîâà íå îçíà÷àâà, ÷å òîâà å òåðèòîðèÿ, çàïàçåíà ñàìî çà òÿõ, íî ïðîñòî â Áúëãàðèÿ íÿêàê ñà ðàçìåñòåíè íåùàòà. Çàáðàâåíî å, ÷å íàé-äîáðèòå íåùà, âêëþ÷èòåëíî çà áúëãàðñêèÿ ñëó÷àé, íå ñà îò áúëãàðñêè èñòîðèöè è áúëãàðñêè àâòîðè, à ñà âñå ïàê îò Øëîìî Øåàëòèåë, åòî ñåãà Ìàéêúë Áåðåíáàóì, îò Ôðåäåðèê ×åðè. Ïúðâèòå íåùà ñà íàïèñàíè îò Íàòàí Ãðèíáåðã è èìà ìíîãî äðóãè áúëãàðñêè àâòîðè îò åâðåéñêè ïðîèçõîä, êîèòî èìàò çíà÷èòåëåí ïðèíîñ, êàòî íàïðèìåð Äàâèä Êîåí. Äâàìà ðóñêè àâòîðè, ñúùî îò åâðåéñêè ïðîèçõîä – Ëàðèñà Äóáîâà è Ãåîðãèé ×åðíÿâñêè – íàïèñàõà åäíà èçêëþ÷èòåëíî ñåðèîçíà êíèãà, êîÿòî ðÿäêî ñå ñïîìåíàâà, è ò.í.

Предполагам, че не прокарвате някаква разделителна линия

между евреи и неевреи, що се отнася до изследванията по

тази тема?

Ðàçäåëèòåëíà ëèíèÿ â êàêúâ ñìèñúë?

В смисъл на задълбоченост и обективност.

Ñìÿòàì, ÷å åâðåèòå èçñëåäîâàòåëè èìàò ïðåäèìñòâîòî, ÷å ïúðâî ðàçïîëàãàò ñ åäèí ðåñóðñ, êîéòî å ðîäîâ, ôàìèëåí è êîéòî å èçêëþ÷èòåëíî ñèëåí. Òîâà å ïúðâîòî íåùî. Âòîðî, òå ðàçïîëàãàò ñ ðàçáèðàíå íà òîçè ïðîáëåì â åäèí ìíîãî ïî-øèðîê ìàùàá. Çàùîòî áúëãàðñêèÿò ñëó÷àé íå ìîæå äà áúäå èçîëèðàí ñàì ïî ñåáå ñè. Àêî òîé íå áúäå ãëåäàí â êîíòåêñòà íàé-íàïðåä íà Áàëêàíèòå è ñëåä òîâà íà öÿëà Åâðîïà, ïðîñòî íèå ùå ãî àìïóòèðàìå îò ìíîãî âàæíè åëåìåíòè, êîåòî íå å ïðîäóêòèâíî.

Градусът на напрежението се повиши, когато коментирахте

гражданското участие, доколкото може да се говори за

такова. Като че ли признавате единствено ролята на

Българската православна църква?

Íå, íå êàçâàì òîâà íåùî. Àç íå ìîãà â ðàìêèòå íà ïîëîâèí ÷àñ äà ðàçêàæà åäíà êíèãà, âúðõó êîÿòî ñúì ðàáîòèëà ïåò ãîäèíè è êîÿòî âñå ïàê å îò 250 ñòðàíèöè. Òîâà å èçêëþ÷åíî. Òîâà ñà ñàìî íÿêîè òåçè è àç ñúâñåì óìèøëåíî èçáðàõ íàðî÷íî òåçè, êîèòî ùå áúäàò ïî-äåáàòèðàíè è ïî-ïîëåìè÷íè. Ìèñëÿ, ÷å íàïðàâèõ äîáðå. Ïúðâî, òóê òðÿáâà äà íàïðàâèì öÿë åäèí äåáàò çà òîâà ùî å ãðàæäàíñêî îáùåñòâî, çàùîòî òîâà å âñå ïàê åäèí íîâ ñîöèîëîãè÷åñêè òåðìèí. Â îíîâà âðåìå òîé íå å ñúùåñòâóâàë è íèå ñåãà äà ïðèëàãàìå íîâîèçìèñëåíè òåðìèíè êúì åäíà ñèòóàöèÿ, êîÿòî å ñúñ 70-ãîäèøíà äàâíîñò, òîâà å ïðîñòî äà ñëàãàìå êàðóöàòà ïðåä êîíÿ. Òàêà ÷å àç íå ñúì ïðèâúðæåíèê íà òàêèâà ïðèâíåñåíè òåðìèíè. Òîâà å ìàëêî êàòî èñòîðèÿ, ñúçäàäåíà â åïðóâåòêà. Èìàëî ëè å òîãàâà äåéñòâèòåëíî ìàñè áúëãàðè, êîèòî ñà õîäèëè ïî óëèöèòå, êîèòî ñà ïðîòåñòèðàëè èëè ñà ïðàâèëè íÿêàêâè ïîäïèñêè? Çàùîòî íèå èìàìå òåçè ìîäåëè ñëåä 50-ãîäèøíî ïðèñúñòâèå – ìàíèôåñòàöèè, ìèòèíãè, ïîäïèñêè, ïèñìà è ò. í. Âñåêè åäèí îò òåçè åëåìåíòè ìîæå äà áúäå èçñëåäâàí ïîîòäåëíî – ïðèñúñòâèå â ìåäèèòå è ïð. – è àç òîâà ñúì ãî íàïðàâèëà â êíèãàòà. Ñìèñúëà, êîéòî íèå âíàñÿìå äíåñ â ïîíÿòèåòî ãðàæäàíñêî îáùåñòâî – ìàñè íàðîä, êîèòî íàé-íàïðåä ïðàâÿò ïîäïèñêè, ñëåä òîâà îòèâàò íà íÿêàêúâ ìèòèíã, ñëåä òîâà òåõíè ïðåäñòàâèòåëè ïðàâÿò øóìíè äåêëàðàöèè ïî ìåäèèòå – òîâà íÿìà äà ãî íàìåðèòå â îíîâà âðåìå. Òàêà ÷å ïðîñòî äà áúäàò òàêà ëþáåçíè äà èçïîëçâàò òåðìèíè, êîèòî ñà ðåëåâàíòíè íà âðåìåòî, à íå òåðìèíè, ñúçäàäåíè äíåñ.

46



Споменахте тогавашната преса и липсата на каквато и да е

информация за евреите, за нарушаването на техните права

и всичко, което става с тях, особено в този период на пауза,

както го нарекохте, между приемането на Закона за защита

на нацията и спасяването, респективно депортацията на

евреи. В този период обаче е имало законова забрана за

присъствието на тази тема в пресата.

Äà, èìàëî å öåíçóðà, ðàçáèðà ñå. Àìà òîâà å ÿñíî, àç òîâà ñúì ãî êàçàëà â êíèãàòà, ÷å âñúùíîñò Áúëãàðèÿ å åäíà öåíçóðèðàíà ñòðàíà ñ óïðàâëÿâàíà ïðåñà. Âèæòå, èñòîðèöèòå â òîçè ñëó÷àé ðåàãèðàõà ìíîãî ïúðâîñèãíàëíî è ìàëêî êàòî íà æåíñêèÿ ïàçàð. Òå ñå ïî÷óâñòâàõà êàòî ÷å ëè îãðàáåíè îò åäíà òåìàòèêà, êîÿòî ñìÿòàò, ÷å èì ïðèíàäëåæè ïî ïðàâî, à ïúê òî íå å òàêà. Ïðîèçíåñîõà ñå áåç äà ñà ÷åëè êíèãàòà.

Â êíèãàòà å îòäåëåíî ñïåöèàëíî ìÿñòî çà ðîëÿòà íà ïðåñàòà, íà íåéíèòå âðúçêè ñ âëàñòòà, íà íà÷èíèòå íà âúçäåéñòâèå, íà îðãàíèçèðàíèòå àíòèñåìèòñêè êàìïàíèè. Òàêà ÷å òîâà å åäèí óïðåê, êîéòî å ïðîñòî íåñúñòîÿòåëåí è äîñòà ñòðàíåí. Àç íÿìà äà âëèçàì â çàäî÷åí ñïîð ñ òÿõ. Ñïåöèàëíî ìåäèèòå – òîãàâà èìà ïå÷àòíà ïðåñà è ðàäèî – ñà èçöÿëî èëè ïî÷òè èçöÿëî êîíòðîëèðàíè. Íî íå áèõ êàçàëà, ÷å å íàëîæåíà íÿêàêâà öåíçóðà. Ïî-ñêîðî å ñàìîíàëîæåíà öåíçóðà, çàùîòî ãëàâíèòå ðåäàêòîðè êàòî Êðàï÷åâ è äðóãè ñà â ìíîãî áëèçêè âðúçêè ñ ÷ëåíîâå íà ìíîçèíñòâîòî è âñúùíîñò èçïîâÿäâàò ñúùèòå èäåè. Òàêà ÷å íÿìà çàùî íÿêîé äà èì íàëàãà íåùî, òå ïðîñòî ãî ïðàâÿò.


47


ЛилянаДеянова:

Не може да има закони за паметта

Лиляна Деянова е доктор по социология и преподавател в СУ „Св. Климент Охридски”, член на Института за критически социални изследвания и член на редколегията на сп. „Социологически проблеми”. Автор е на публикации в български и чуждестранни периодични издания.

48

Започнахте изказването си с въпроса защо сега и какви са

новите политически употреби на тази тема. Защо сега и

какви са новите политически употреби?

Àç ñúì ñîöèîëîã è íå ïîçíàâàì äåòàéëèòå íà èñòîðèÿòà, íî ñúì èçó÷àâàëà äåòàéëèòå íà óïîòðåáèòå íà òàçè èñòîðèÿ, ðàçêàçèòå â ó÷åáíèöèòå, ðàçêàçèòå â áúëãàðñêèòå ìåäèè è ïîëèòè÷åñêèòå óïîòðåáè íà ðàçêàçèòå çà ñïàñåíèòå è çà íåñïàñåíèòå åâðåè. Ïúðâèÿò ïúò, êîãàòî íàïðàâèõìå òîâà çàåäíî ñ ìîè êîëåãè îò Èíñòèòóòà çà êðèòè÷åñêè è ñîöèàëíè èçñëåäâàíèÿ, áåøå àíàëèç íà íà÷èíà, ïî êîéòî å ðàçêàçàíà èñòîðèÿòà çà ñïàñÿâàíåòî íà åâðåèòå â êîìóíèñòè÷åñêèòå è ïîñòêîìóíèñòè÷åñêèòå ó÷åáíèöè ïî èñòîðèÿ. Îïèñàëà ñúì òîâà â ìîÿòà êíèãà „Î÷åðòàíèå íà ìúë÷àíèåòî”. Èñêàì äà ãîâîðÿ îáà÷å çà ïîñòêîìóíèñòè÷åñêèòå óïîòðåáè. Èçó÷àâàõ „Äóìà” è „Äåìîêðàöèÿ” â ïåðèîäà 1990-1995 ã. – âñè÷êè ñòàòèè çà ñïàñÿâàíåòî íà åâðåèòå, çà òîçè ñþæåò è òîâà ìÿñòî íà ïàìåò. Ïîñëå îòíîâî èçó÷àâàõ òîçè ïðîáëåì âúâ âðúçêà ñ 60-ãîäèøíèíàòà îò ñïàñÿâàíåòî íà åâðåèòå ïðåç 1943 ã. è ñåãà ñëåä ïîñëåäíèòå èçáóõíàëè äåáàòè ïî ïîâîä ôèëìà „Òðåòî ïîëóâðåìå”. Àç èçñëåäâàì ïîëèòè÷åñêèòå è ìåäèéíèòå óïîòðåáè è ðàçêàçè çà ñïàñÿâàíåòî è íåñïàñÿâàíåòî. Ñúâúðøåíî åñòåñòâåíî å äà èìà ïðîòèâîïîëîæíè èíòåðïðåòàöèè íà ìåñòàòà íà ïàìåò, çàùîòî ìåñòàòà íà ïàìåò â åäíî ãðàæäàíñêî îáùåñòâî áè òðÿáâàëî äà ñà ìåñòà íà ñáëúñúê íà ðàçëè÷íè èíòåðïðåòàöèè è ïðàâî íà äîñòúï íà ðàçëè÷íèòå èíòåðïðåòàöèè â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî, êîåòî â íàøèòå èçñëåäâàíèÿ íàðè÷àìå ïóáëè÷íî ïðîñòðàíñòâî íà èñòîðèÿòà. Âèíàãè ñúì áèëà çà òîâà âñè÷êè ãëàñîâå,

âñè÷êè èíòåðïðåòàöèè íà åäíà òðàâìàòè÷íà òåìà äà èìàò ðàâåí äîñòúï äî ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî. Îáùèòå ìåñòà íà ïàìåò íå ñà ìåñòà íà îáùà ïàìåò, èìà ðàçëè÷íà ïàìåò çà Íàðîäíèÿ ñúä – íå ìîãàò è æåðòâèòå, è ïàëà÷èòå äà èìàò åäíè è ñúùè ðàçêàçè è åäíè è ñúùè ñïîìåíè. Â çàïî÷íàëàòà ãðàæäàíñêà âîéíà íà ñèìâîëíèòå èíòåðïðåòàöèè ñëåä 1989 ã. îáà÷å íÿêîè õîðà ïîæåëàõà òÿõíàòà ñîáñòâåíà èíòåðïðåòàöèÿ íà òåçè îáùè ìåñòà – íà òîâà êàêâî ñå å ñëó÷èëî íà 9 ñåïòåìâðè 1944 ã., ïî âðåìå íà Íàðîäíèÿ ñúä, ïðè êîíôèñêàöèÿòà íà åâðåéñêèòå èìóùåñòâà – òÿõíàòà ïàìåò äà äîìèíèðà. Ñïîìåíèòå íà îñòàíàëèòå áÿõà íàðå÷åíè ëúæà. Ìîÿòà çàäà÷à, çàäà÷àòà íà ñîöèîëîãèÿòà å, èçó÷àâàéêè è îïèñâàéêè òåçè ïîëèòè÷åñêè óïîòðåáè, âêëþ÷èòåëíî â ñëó÷àÿ ñúñ ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè, äà ñå îïèòà äà ðàçãëåäà ëîãèêàòà íà âñè÷êè ãëåäíè òî÷êè è äà ïîêàæå ïðîáëåìèòå â èíòåðïðåòàöèÿòà íà åäíèòå è íà äðóãèòå.

È òàêà, ñïîìåíàõ ãðàæäàíñêàòà âîéíà íà ñèìâîëíèòå èíòåðïðåòàöèè ñëåä 1989 ã. Â òàçè ãðàæäàíñêà âîéíà âåñòíèê „Äóìà” ãîâîðåøå ãëàâíî çà íåñïàñåíèòå åâðåè, à âåñòíèê „Äåìîêðàöèÿ” ãëàâíî çà ñïàñåíèåòî, îò êîåòî ñëåäâàøå, ÷å áúëãàðñêèÿò ïîëèòè÷åñêè åëèò ïðåäè 1944 ã. å áèë áåçóïðå÷åí è íåïðàâèëíî ñúäåí îò Íàðîäíèÿ ñúä. Òîåñò, çà âñè÷êè òîâà ñå ãîâîðåøå ñ íÿêàêâè êîëåêòèâíîñòè. Â ñâîÿòà èíòåðïðåòàöèÿ â. „Äåìîêðàöèÿ” ïî÷òè íå ñïîìåíàâàøå íåñïàñåíèòå åâðåè, à ñàìî òîâà, ÷å áúëãàðñêàòà äúðæàâà íå å ìîãëà äà íàïðàâè íèùî, çàùîòî â êðàéíà ñìåòêà ãåðìàíöèòå ñà ñå ðàçïîðåæäàëè ïî òåçè çåìè. Ðàçêàçâàì ãðóáî,



ìàêàð ÷å áîãúò å â äåòàéëèòå. Òàêà èëè èíà÷å „Äåìîêðàöèÿ” ãîâîðåøå çà ñïàñåíèòå åâðåè, à „Äóìà” òî÷íî îáðàòíî – çà íåñïàñåíèòå åâðåè è çà ïðåäàòåëñòâîòî íà áúëãàðñêèòå åëèòè, çà ôàøèñòèòå, çà òîâà, ÷å òå ïðàâèëíî ñà áèëè îñúäåíè îò Íàðîäíèÿ ñúä. Òîâà áÿõà îñíîâíèòå ìåäèè íà äâåòå îñíîâíè ïîëèòè÷åñêè ôîðìàöèè – íà áèâøàòà êîìóíèñòè÷åñêà ïàðòèÿ è íà àíòèêîìóíèñòè÷åñêàòà îïîçèöèÿ. Òîâà áÿõà äâàòà äèíîçàâúðà, êîèòî çàåìàõà îãðîìíà ÷àñò îò òîãàâàøíîòî ïóáëè÷íî ïðîñòðàíñòâî, äâà ðàçëè÷íè ôèëòúðà, äâà ðàçëè÷íè ñâÿòà, äâå ðàçëè÷íè ïëåìåíà, äîêîëêîòî òåçè ïàðòèè áÿõà ïî÷òè åòíîñè. È òàêà, ìîÿòà ðàáîòà áå äà îáúðíà âíèìàíèå è íà äâàòà ðàçêàçà, çàùîòî èìà è ñïàñåíè, è íåñïàñåíè åâðåè. Èçó÷àâàëà ñúì ðàçëè÷íè äîêóìåíòè íà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî, íå íà îòäåëíè õîðà, à íà öåëè ñòðóêòóðè – íà Ñúþçà íà àäâîêàòèòå, íà ×åðâåíèÿ êðúñò, íà ëåêàðñêèòå ñúþçè, íà âñè÷êè òåçè ãðàæäàíñêè îðãàíèçàöèè, âêëþ÷èòåëíî êîìóíèñòèòå, êîèòî ñà ó÷àñòâàëè â ïðîòåñòèòå ñðåùó äåïîðòèðàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè. Íà ïúðâàòà êîíôåðåíöèÿ ïî òåçè âúïðîñè, íà êîÿòî ïðèñúñòâàõ, åäèí êîìóíèñò ðàçêàçà çà ñâîåòî ó÷àñòèå â ïðîòåñòèòå, íî äóìèòå ìó áÿõà íàðå÷åíè ëúæà. Èñêàõ òåçè ðàçêàçè äà áúäàò ÷óòè, èñêàõ äà áúäàò ñúáðàíè ðàçëè÷íèòå ãëåäíè òî÷êè.Íèå ñåãà ñìå â äðóãà ôàçà, òîçè äåáàò âå÷å ñå ðàçâèâà ìåæäó íàñ è åäíà ñúñåäíà äúðæàâà è èìàìå ïîëèòè÷åñêè óïîòðåáè íà ðàçêàçèòå è îò åäíàòà, è îò äðóãàòà ñòðàíà. Íå èñêàì îò ìîíîëèòíèÿ è âåëè÷åñòâåí ðàçêàç, èçãðàäåí, çà äà äîìèíèðà â áúëãàðñêîòî ïóáëè÷íî ïðîñòðàíñòâî, çà òîâà êàê ñìå ñïàñèëè íàøèòå åâðåè, äà îòèäåì â äðóãàòà êðàéíîñò – êàê íå ñìå ãè ñïàñèëè. Äóìàòà ñïàñåíèå ñè èìà îïðåäåëåíî çíà÷åíèå è òî íàèñòèíà îçíà÷àâà ñïàñÿâàíå áåç êàâè÷êè. Åäíà ãîëÿìà ÷àñò îò áúëãàðñêîòî îáùåñòâî å ïîïðå÷èëà íà äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå. Ðàçáèðà ñå, òîâà å ñëó÷àéíî ñòå÷åíèå íà ðàçëè÷íè ôàêòîðè è ñèëè – è êîìóíèñòèòå, è öàðÿ, è ïðàâèòåëñòâîòî, è òåçè äåïóòàòè, êîèòî ïðåäè òîâà ñà ãëàñóâàëè àíòèñåìèòñêèòå çàêîíè. Ïðèòåñíÿâà ìå òîâà, ÷å ñåãà îòíîâî èìà îïèòè ïàìåòòà íà åäíà ãðóïà äà ñòàíå çàêîí è äà äîìèíèðà â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî, à ò. íàð. çàêîíè íà ïàìåòòà ñïîðåä ìåí ñà íåùî ìíîãî îïàñíî.

Говорим за различни гледни точки и подходи към една и съща

тема, към едни и същи събития и документи. По време на

самата конференция бяха чути гласове за това, че може да

има две, три и повече истини по отношение на случилото

се преди 70 години. Когато говорите за това, че няма обща

памет, как посрещате евентуалните упреци в релативизъм?

Ïúðâî, ïàìåòòà, êîëåêòèâíàòà ïàìåò íÿìà åïèñòåìîëîãè÷åñêî îòíîøåíèå êúì ìèíàëîòî. Èìà, òàêà äà ñå êàæå, ïîòðåáíîñò îò èäåíòè÷íîñò, èìà ïîòðåáíîñò îò èäåíòè÷åí ðàçêàç çà òîâà êîé ñúì àç, êîå å ìîåòî ñåìåéñòâî, ìîÿòà îáùíîñò è ò. í. Èìà ðàáîòà íà èñòîðèöèòå, êîèòî òðÿáâà äà éåðàðõèçèðàò ðàçëè÷íèòå ïàìåòè íà ðàçëè÷íèòå ãðóïè, è, ðàçáèðà ñå, èìà ïî-âÿðíà è ïî-ìàëêî âÿðíà, ïî-óáåäèòåëíà è ïî-ìàëêî óáåäèòåëíà èíòåðïðåòàöèÿ íà èñòîðèÿòà ñ äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ è Áåëîìîðèåòî.

Като социолог в началото се разграничихте от историците.

В хода на конференцията обаче се стигна до едно друго

разграничаване, до разделителна линия между онези, които

бихме могли да наречем изследователи, боравещи – както се

изрази Леа Коен – “схоластично” с документите, и хората,

които имат по-есеистичен подход. Вие също влезнахте в

тази спор.

Äà, àç âëÿçîõ â òîçè ñïîð ñ Ëåà Êîåí. Ïðèçíàâàì ñâîåòî ðàçäðàçíåíèå îò òîâà è ùå îáÿñíÿ çàùî. Çà ðàçëèêà îò ò. íàð. “÷èñòè” èñòîðèöè-ïîçèòèâèñòè, íå ñìÿòàì, ÷å èìà äîêóìåíò ñàì ïî ñåáå ñè, ñàìèòå èñòîðè÷åñêè äîêóìåíòè ñà èíòåðïðåòàöèÿ íà íÿêàêâè ñúáèòèÿ, íà íÿêàêâè öèôðè è äàííè, êîèòî ñà íàìåðåíè òóê è òàì. Àç ñìÿòàì, ÷å ñàìèòå èñòîðèöè áîðàâÿò ñ ðàçêàçè, èìà äîìèíèðàùè ðàçêàçè â ïëåìåòî, â ãðóïàòà íà ñàìèòå èñòîðèöè. Àç ñúì ðàçëè÷íà îò èñòîðèöèòå, ïðåïîäàâàì íà ìîèòå ñòóäåíòè ïî ñîöèîëîãèÿ áèîãðàôè÷íè ìåòîäè è ñúì åäíà îò ïúðâèòå â íàøàòà îáùíîñò, êîÿòî ïðàâåøå êîíôåðåíöèè, çà äà ïîêàæå èìåííî çíà÷èìîñòòà íà îòäåëíèòå äåòàéëè. Â ñòàòèÿòà “Ñîöèîëîãèÿòà êàòî ôîòîóâåëè÷åíèå” ïîêàçâàì êàê åäèí íåçíà÷èì äåòàéë ìîæå äà ïðåîáúðíå öÿëîñòíàòà èíòåðïðåòàöèÿ èëè ïîíå äà ïðîâîêèðà òðúãâàíåòî ïî åäíà äðóãà íèøêà. Âúâåäîõ çà ñîöèîëîçèòå è èñòîðèöèòå åäèí ìíîãî âàæåí àâòîð – Êàðëî Ãèíçáóðã, êîéòî äåáàòèðà ò. íàð. ìèêðîèñòîðèÿ. Àç ñìÿòàì, ÷å ìèêðîèñòîðèÿòà å ñòðàøíî âàæíà è íå ìîæå äà ñå ïðàâè ïîçèòèâèñòêà èñòîðèÿ. Òîâà å îãðîìíîòî ìè ðàçãðàíè÷åíèå îò åäíà ãîëÿìà ìàñà îò èñòîðèöè, îñâåí òîâà, ÷å ãîëÿìà ÷àñò îò òÿõ ñà è íàöèîíàëèñòè. Òàêà ÷å àç ñìÿòàì, ÷å ëè÷íèÿò ðàçêàç èìà èçêëþ÷èòåëíî âàæíî

49


çíà÷åíèå. Îò äðóãà ñòðàíà, â êíèãàòà íà Ëåà Êîåí, êîÿòî àç âèäÿõ, èìà öèòèðàíè äîñòà äîêóìåíòè, íî íå ñà öèòèðàíè õîðàòà, êîèòî ñà ñúáðàëè òåçè äîêóìåíòè. Òîâà ñà àðõèâíè äîêóìåíòè, âêëþ÷èòåëíî øâåéöàðñêèòå äîêóìåíòè, è â çàëàòà ñåäÿõà èñòîðèöè, êîèòî ñà ñúáèðàëè òåçè äîêóìåíòè. Çà ìåí òàçè êîíôåðåíöèÿ å èçêëþ÷èòåëíî âàæíà è àç ñúùî ñìÿòàõ, ÷å òðÿáâà äà áúäàò ïîêàíåíè èñòîðèöè è ïðåäñòàâèòåëè îò Ìàêåäîíèÿ è äðóãè ñòðàíè. Íå ïîäöåíÿâàì òåõíèòå ðàçêàçè, íå ãè îïðåäåëÿì êàòî ïî-ìàëêî èñòèííè. Òîâà, êîåòî îáà÷å ñå ñëó÷âà, å ïðîáëåì ñ ïî÷òåíîñòòà íà èíòåðïðåòàöèÿòà è íà ìÿñòîòî. Íå ñìÿòàì, ÷å êîãàòî ñå ïðàâè ïðåìèåðà íà åäíà êíèãà, òÿ òðÿáâà äà ñå ïðàâè â ðàìêèòå íà åäíà êîíôåðåíöèÿ. Ðàçáèðà ñå, òÿ ìîæå äà áúäå íàïðàâåíà â êðàÿ íà êîíôåðåíöèÿòà, íî â ñëó÷àÿ ñòàâà äóìà çà öÿë ïàíåë, ïî âðåìå íà êîéòî ñå ãîâîðåøå çà äîêóìåíòè è ñå èçäèãàõà òåçè, êîèòî èäâàò îò ñåìåéíàòà èñòîðèÿ íà Ëåà Êîåí. Èçäèãíàòà áå òåçàòà, ÷å ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî å ó÷àñòâàëî â íÿêàêâè ñè ìíîãî ìàëêî ìîìåíòè è ò. í. Îò äðóãàòà ñòðàíà îáà÷å, ñåäÿò ìîè êîëåãè, êîèòî àç óâàæàâàì è çà êîèòî çíàì, ÷å ñà ïóáëèêóâàëè ìíîæåñòâî äîêóìåíòè – íàïðèìåð Âàíÿ Ãåçåíêî çà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà. Ðàçáèðàòå ëè, àç íå ìîãà äà ñå ïðèìèðÿ ñ òîâà, ÷å íå å ïðåäâèäåíà äèñêóñèÿ, çàòîâà çàäàäîõ âúïðîñ çà ôîðìàòà íà òàçè êîíôåðåíöèÿ, çàùîòî ñå äàâà îãðîìíà òåæåñò íà ïðåäñòàâÿíåòî íà åäíà êíèãà, à íà äðóãèòå èñòîðèöè ñå äàâàò ïî 20 ìèíóòè. Íàðåêîõ òîçè æàíð ïðîïàãàíäà, çàùîòî íå áèõ èñêàëà äà ó÷àñòâàì â êîíôåðåíöèÿ, ÷èåòî ïîñëàíèå äà áúäå ïîñëàíèåòî íà Ëåà Êîåí. Çàùîòî òàì áåøå êàçàíî íàïðèìåð, ÷å íÿìà ãîëÿìà ïðîìÿíà, ÷å âñè÷êè äúðæàâíè ãëàâè îò Òîäîð Æèâêîâ ïðåç Ñèìåîí Ñàêñêîáóðããîòñêè äî Áîéêî Áîðèñîâ òâúðäÿò, ÷å öàðÿò å ñïàñèë åâðåèòå. Òî÷íî îáðàòíîòî, íÿìà êàê Òîäîð Æèâêîâ äà êàæå òîâà, ÿñíî å, ÷å òàì ñà êîìóíèñòèòå.

Леа Коен по-скоро каза, че всички те твърдят, че народът е

спасил своите евреи.

Íå, íå òîâà êàçà. Äîáðå, íàðîäúò, íî íàðîäà çà Òîäîð Æèâêîâ å ðàçëè÷åí îò íàðîäà çà Èâàí Êîñòîâ. Âñå åäíî, èñêàõ äà ñå êàæå, ÷å òîâà å ïðåìèåðà íà åäíà êíèãà, êîÿòî Àíà Êðúñòåâà ïðàâèëíî íàðå÷å åñåèñòèêà. È àêî òÿ èìà íÿêàêâè äîêóìåíòàëíè ïðåòåíöèè, òî òå äà ìîãàò äà áúäàò äèñêóòèðàíè. Äàëè íàèñòèíà ñ òîçè øâåéöàðñêè äèïëîìàò è ñ øâåéöàðñêèòå àðõèâè íèêîé íå å ðàáîòèë? “Òîâà íå

å âÿðíî”, êàçà Âàíÿ Ãåçåíêî. Çàòîâà ïëåäèðàõ òîâà äà ìîæå äà ñå äèñêóòèðà. Åäíà îò íàé-ïðåêðàñíèòå êíèãè ïî òåìàòà çà ó÷àñòèåòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è çà äúðæàâíèÿ àíòèñåìèòèçúì å íà Ðóìåí Àâðàìîâ. Àç áåçêðàéíî óâàæàâàì òàçè êíèãà è òîçè èñòîðèê. Ñàìî òàêèâà èñòîðèöè è òàêèâà äîêóìåíòàëíè ñâèäåòåëñòâà ìîãàò äà áúäàò ñúþçíèöè íà Õåëçèíêñêèÿ êîìèòåò â íåãîâàòà ãðàæäàíñêà êàóçà. Èñòîðèöè èëè äîêóìåíòàëíî-åñåèñòè÷íè èñòîðèöè ñ ïðåâçåòè òåçè, êîèòî àç íàðåêîõ ïðîïàãàíäíè, íå ìîãàò äà áúäàò èñòèíñêè ñúþçíèöè.

Все пак казахте, че тази конференция е важна и макар да

не може да има една истина на мястото на паметта, може

да има достоверни и по-малко достоверни интерпретации.

Смятате ли, че с всичко, което се случи тук, беше направена

крачка към възможната по-достоверна интерпретация на

събитията?

Íàäÿâàì ñå, òúêìî çà òîâà ñå àíãàæèðàõ, çà äà ìîãàò äà áúäàò ñúáðàíè ðàçëè÷íè àðõèâè, äà áúäàò ÷óòè ðàçëè÷íè ãëåäíè òî÷êè. À òîâà å ìíîãî âàæíî è çà ñàìèòå èñòîðèöè – òàçè êîìóíèêàöèÿ ìåæäó ðàçëè÷íèòå ìåñòà, êúäåòî ñå ïðàâè èñòîðèÿ. Âòîðî, àç ñå íàäÿâàì òîâà äà èìà è åäíî ìíîãî ïî-øèðîêî ãðàæäàíñêî ïîñëàíèå – âèæòå, òîâà ñà äîêóìåíòè, òîâà ñà ñâèäåòåëñòâà, ÷óéòå ãè, èçâèíåòå ñå, ïðåêëîíåòå ñå, íå íàðè÷àéòå ÷óæäèòå ðàçêàçè ëúæè. Èñêàì äà ïîä÷åðòàÿ, ÷å ñå áåçïîêîÿ îò ñúâðåìåííèòå îïèòè – àç ñúì èçó÷àâàëà ìíîãî åâðîïåéñêè ðåçîëþöèè – äà áúäå óíèôèöèðàíà åâðîïåéñêàòà ïàìåò, êîåòî å èçêëþ÷èòåëíî ñìóùàâàùî. Àç ñúì ïðîòèâ óíèôèêàöèÿòà, íå ìîæå äà èìà Èíñòèòóò çà óíèôèöèðàíàòà ïàìåò íà Åâðîïà, Åâðîïà íå ìîæå äà èìà óíèôèöèðàíà ïàìåò. È íå ìîæå äà èìà çàêîíè çà ïàìåòòà. Â òîçè ñìèñúë àç ñúì ïðîòèâ çàêîíà çà Õîëîêîñòà. Àêî íÿêîé èñêà äà äîêàæå, ÷å íå å èìàëî Õîëîêîñò, íåêà ñè ãî äîêàçâà. Íÿêàê ñè èìà èñòîðè÷åñêè èñòèíè, êîèòî íå ìîæå äà áúäàò îòðå÷åíè. Äà, Õîëîêîñò å èìàëî, àðìåíñêè ãåíîöèä å èìàëî, ó÷àñòèå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà â äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ å èìàëî... Òîâà ñà íåùà, êîèòî òðÿáâà äà ñå êàæàò. Îò äðóãà ñòðàíà, çà äà èìà ÷óâàåìîñò â åäíî ãðàæäàíñêî îáùåñòâî, òðÿáâà äà èìà ãðàæäàíè. Ãðàæäàíèòå âñå ïàê òðÿáâà äà áúäàò îáðàçîâàíè. Äà, èìà íåñúèçìåðèìîñò, íî òðÿáâà äà èìà äèàëîã. À äèàëîãúò å è âîëÿ çà äèàëîã.


50


ГАЛЕРИЯ НА МНЕНИЯТА

ВИКТОР МИЗРАХИдиректор на Мемориала на Холокоста, Скопие:

• Èçíåíàäàí ñúì îò áðîÿ íà õîðàòà íà êîíôåðåíöèÿòà. Ðàçâúëíóâàí ñúì è îò îáñòîÿòåëñòâî, ÷å â Ñîôèÿ ñà ñúáðàíè æåëàåùè äà ÷óÿò äà ñå ãîâîðè ñ èñòîðè÷åñêè ôàêòè! Äíåñ, 6 îêòîìâðè 2012 ãîäèíà, ãîâîðèì çà íàé-ñòðàøíîòî – çà çàãèíàëèòå äóøè ïðåç 1943 ã. Çàùîòî 11 343–òå èçáèòè â Òðåáëèíêà âñå îùå íÿìàò ìèð! Ìåæäó òÿõ èìàøå äåöà ïîä 15 ãîäèíè!

• Äíåñ â Ìàêåäîíèÿ åâðåéñêàòà îáùíîñò å îò 250 äóøè. Ïðåç Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà âñåêè çàãóáè áëèçêè. Àç çàãóáèõ 81 äóøè îò ìîåòî ñåìåéñòâî. Ñàìî åäíà ôàìèëèÿ å îöåëÿëà â Áèòîëÿ, åäèí îò íàé-ãîëåìèòå öåíòðîâå íà åâðåèòå â Ìàêåäîíèÿ.

• Äíåøíîòî ðúêîâîäñòâî íà Áúëãàðèÿ íÿìà äîïèðíè òî÷êè ñ íàöèñòêèÿ ðåæèì. Çà ñúæàëåíèå îò 1945 ã. äî äåí-äíåøåí çà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî

íå ñúùåñòâóâà òåìà „äåïîðòàöèÿ íà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ“. Îò Ìàêåäîíèÿ áÿõà èçâåäåíè êúì ëàãåðà íà ñìúðòòà 7150 äóøè, êîåòî ïðàâè 90% îò åâðåéñêàòà îáùíîñò – íàé-âèñîêèÿò ïðîöåíò â Åâðîïà.

• Õâàëà íà àêòà íà õðàáðîñò íà Ñâåòèÿ ñèíîä!

• Äåïîðòàöèÿòà íà åâðåèòå ïðåç 1943 ã. áå ñïðÿíà îò Äèìèòúð Ïåøåâ è îò áúëãàðñêèÿ íàðîä!

• Çà êàêâî áåøå öÿëàòà òàçè õàéêà ñðåùó ôèëìà „Òðåòî ïîëóâðåìå“? Çàùî ãî íàðåêîõà ãîâîð íà îìðàçà? Ôèëìúò å èçãðàäåí èçöÿëî íà äîêóìåíòè, âçåòè îò àðõèâèòå.

• Íÿìà èñòîðèÿ áåç ÷åðíè ïåòíà. Äà ñå ïîêëîíèì ïðåä ïåïåëòà íà çàãèíàëèòå.

• Áëàãîäàðÿ íà ÁÕÊ çà ñìåëîñòòà è õðàáðîñòòà äà îðãàíèçèðà òàçè êîíôåðåíöèÿ.

Н. пр. МАТИАС ХЬОПФНЕР, посланик на Федерална република Германия:

• Äúëãè ãîäèíè îáùåñòâîòî íå çíàåøå êàê äà ñå ñïðàâèì ñ ìèíàëîòî íà íàöèñòêà Ãåðìàíèÿ. Îáñúæäàøå ñå âúïðîñúò äà èìà ëè äàâíîñò – 20 èëè 30 ãîäèíè, èëè èçîáùî äà íÿìà!

• Äàâàì ñè ñìåòêà çà òðóäíîñòòà äà ñå ãîâîðè çà íàøàòà íàé-íîâà èñòîðèÿ. Äà ñå íàó÷èì äà îáñúæäàìå ñ íåîáõîäèìàòà ÷óâñòâèòåëíîñò ñòðàäàíèÿòà íà íåâèííèòå.

ГАБРИЕЛЕ НИСИМ, писател, Италия:

• Êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“ ïðåäñòàâëÿâà ñìåëîñò. Ñìåëîñò äà ñå ñêúñà ñ åäíà òðàäèöèÿ.

• Êàêâî êàçâà â ïèñìîòî ñè Äèìèòúð Ïåøåâ? Çëîòî, êîåòî ïðàâÿò áúëãàðèòå íà åâðåèòå, å çëî, êîåòî ïðàâÿò ñðåùó

ñåáå ñè. Ïåøåâ ãîâîðè çà ìîðàëíàòà ðåïóòàöèÿ íà ñòðàíàòà ñè.

• Ìàëêèòå íàöèè íå ìîãàò äà ñè ïîçâîëÿò îïðåäåëåíè äåéñòâèÿ. Òÿõíàòà íàöèîíàëíà òúêàí å äîñòà êðåõêà.

52

ГАЛЕРИЯ НА МНЕНИЯТА

НИКОЛАЙ ПОППЕТРОВ, историк, БАН:

• Â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ïî òåìàòà çà äåïîðòàöèèòå íà åâðåèòå îò Âàðäàðñêà Ìàêåäîíèÿ è Áåëîìîðñêà Òðàêèÿ ïðåîáëàäàâàò ïîëèòè÷åñêèòå óïîòðåáè.

• Íå å èçñëåäâàíî äîñòàòú÷íî ïðåñëåäâàíåòî íà åâðåèòå ïî áúëãàðñêèòå çåìè. Íå ñå çíàå äîñòàòú÷íî è åäíîçíà÷íî çà äåéñòâèÿòà

íà áðàííèöèòå, çà ïîãðîìèòå ñðåùó åâðåèòå íà ëåãèîíåðèòå. È äî äíåñ îáùåñòâåíîòî ìíåíèå íå èñêà äà çíàå êàêâî è çàùî ñå å ñëó÷èëî ïðåç 1943 ã.

• Íå Áåðëèí å íàðåäèë äà ñå èçãîòâè Çàêîíúò çà çàùèòà íà íàöèÿòà. Òîçè àíòèñåìèòñêè çàêîí å ïðèåò ïðåç 1940 ã.

МАЙКЪЛ БЕРЕНБАУМ, изследовател на Холокоста, САЩ:

• Âúçõèùàâàì ñå îò ÷îâå÷íîñòòà íà áúëãàðñêàòà íàöèÿ! Íî 90% îò åâðåèòå â Ìàêåäîíèÿ ñà áèëè óáèòè – ìúæå, æåíè, äåöà. Áÿõòå æåñòîêè, èççåìâà÷è íà èìóùåñòâî, ìú÷èòåëè, óáèéöè, à ïîñëå ñå ïðåâúðíàõòå â ÑÏÀÑÈÒÅËÈ!

• Áúëãàðèÿ íå å òèïè÷åí ñúþçíèê íà Ãåðìàíèÿ; åâðåèòå ñà ïî-ìàëêî îò 1% îò íàñåëåíèåòî, àíòèñåìèòñêèòå íàñòðîåíèÿ íå ñà äúëáîêè.

• Äà ðàçêàæåø èñòîðèÿòà è îò ãëåäíà òî÷êà íà åâðåèíà: Çàêîíúò çà çàùèòà íà íàöèÿòà îçíà÷àâà „âñè÷êî å êîíôèñêóâàíî, íå ìîæåì äà ïîåìàìå çàäúëæåíèÿòà ñè êúì áàíêèòå; îòíåõà íè ïåíñèèòå, ñúáðàõà íè äà æèâååì â ãåòà; çàáðàíèõà íè äà ñå äâèæèì â ãðàäà”.

• Äåïîðòàöèÿòà íà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ å áúëãàðñêî äåëî.

Тодор Чепреганов, историк, Институт по национална история, Скопие:

• Êîíôåðåíöèÿòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè“ ïîñòàâè âúïðîñà çà êîíòðîëà íàä ïàìåòòà. Êîëåêòèâíàòà ïàìåò å èñòîðèÿ è èñòîðèÿòà å êîëåêòèâíà ïàìåò.

• Ìëàäèòå ïîêîëåíèÿ íå ïîìíÿò êàêâî ñå å ñëó÷èëî ñ òåõíèòå ðîäèòåëè. Îöåëåëèòå åâðåéñêè îáùíîñòè èçáÿãâàò äà ãîâîðÿò çà òåçè ñúáèòèÿ, íå èñêàò äà ïðåäàâàò òðàâìàòà íà äåöàòà ñè.

• 11 343 óáèòè íà ðåëèãèîçíà è ðàñîâà

îñíîâà â Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ. Áúëãàðñêèòå âëàñòè îò ïðàâèòåëñòâîòî íà Áîãäàí Ôèëîâ ïîìîãíàõà çà òåçè óáèéñòâà. Òå èçâúðøèõà â Ñêîïèå è Áèòîëÿ åäíè îò íàé-ãîëåìèòå æåñòîêîñòè. Òîâà íå ìîæå äà áúäå çàáðàâåíî è ïðîñòåíî!

• Íå ìîæå öÿëà ñòðàíà äà ïîòúíå â àìíåçèÿ, îáùåñòâîòî èìà íóæäà îò êàòàðçèñ.

53


МЛАДИТЕ ИСТОРИЦИ НА МАКЕДОНИЯ

Изпълнение на антиеврейските мерки

в Македония през Втората световна война

„Ñúáóäèõ ñå â 5 ñóòðèíòà. Áàùà ìè èìàøå ìàãàçèí

çà õðàíèòåëíè ñòîêè è àç ìó ïîìàãàõ âñåêè äåí.

Êîãàòî îòâîðèõ âðàòàòà, âèäÿõ åäèí áúëãàðñêè

âîéíèê äà ñòîè íà ïðàãà é. Òîé èçâèêà: „Âúðíè

ñå! Âúðíè ñå!”. Âëÿçîõìå âúòðå, à ñëåä òîâà òå

îòâåäîõà áàùà ìè ñ íåãîâàòà êàðóöà. Óëèöèòå

áÿõà äîñòà ðàçáèòè, áåç àñôàëò è áåøå ìíîãî

øóìíî. Âèäÿõ ïðåç ïðîçîðåöà êîëîíè îò õîðà è

êîíñêè êàðóöè, çàîáèêîëåíè îò áúëãàðñêè âîéíèöè.

Óäðÿõà ãè â òåëàòà è íèêîãà â ãëàâèòå. Íå âèäÿõ

íèòî åäèí ãåðìàíñêè âîéíèê. Ïîíÿêîãà, íîùåì, âñå

îùå ìîãà äà ÷óÿ çâóêà íà êîíñêèòå êàðóöè. Òîâà ìå

óæàñÿâà...”

Òîìå Í.

Äîêàòî íàñòúïâàíåòî íà áúëãàðèòå ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ñå ðàçãëåæäà îò ñâåòà êàòî àêò íà ñúþçíèê íà íàöèñòêà Ãåðìàíèÿ è Òðîéíèÿ ñúþç, çà ìàêåäîíöèòå òî ïðåäñòàâëÿâà ïîðåäíîòî çàâîåâàíèå íà òÿõíàòà òåðèòîðèÿ. Àêî óñëîâèÿòà çà æèâîò çà ìàêåäîíöèòå ñà áèëè çëå, òî çà åâðåéñêîòî íàñåëåíèå â Ìàêåäîíèÿ òå ñà áèëè óæàñÿâàùè. Ïðèñòèãàíåòî íà áúëãàðñêèòå âîéñêè â Ìàêåäîíèÿ áèëî ïîä ìîòîòî „Åäíà íàöèÿ, åäíà äúðæàâà, åäèí èìïåðàòîð”. Áúëãàðñêèòå âîéíèöè áèëè ñúïðîâîäåíè îò ãîëÿìà àäìèíèñòðàöèÿ, êîÿòî èìàëà çà çàäà÷à äà èíòåãðèðà íîâèòå çåìè â ðàìêèòå íà áúëãàðñêîòî öàðñòâî.

Ìàêåäîíöèòå ñè ëåãíàëè êàòî ñúðáè è ñå ñúáóäèëè êàòî áúëãàðè.

Â çàêîíîäàòåëñòâîòî íà òàêà íàðå÷åíèòå “îñâîáîäåíè òåðèòîðèè” ñå âúâåëè çàêîíè, êîèòî áèëè äåéñòâàùè â áèâøèòå ãðàíèöè íà Áúëãàðèÿ. Îñíîâàòà íà àíòèåâðåéñêèòå ìåðêè ìîãàò äà áúäàò íàìåðåíè â Çàêîíà çà çàùèòà íà íàöèÿòà, èçäàäåí íà 23 ÿíóàðè 1941 ã. îò Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè è îáùåñòâåíîòî çäðàâå. Îñíîâíàòà öåë íà òîçè çàêîí å äà çàùèòàâà ÷èñòîòàòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä îò åâðåèòå. Åâðåèòå ñà èìàëè çàäúëæåíèåòî äà äîêëàäâàò çà òåõíèÿ ïðîèçõîä â îáùèíèòå, çàùîòî òàçè èíôîðìàöèÿ å òðÿáâàëî äà áúäå çàïèñàíà â òåõíèòå ëè÷íè êàðòè è ïîëèöåéñêà äîêóìåíòàöèÿ. Òå íå ñà èìàëè ïðàâî íà áúëãàðñêî ãðàæäàíñòâî, íå ñà ìîãëè äà ó÷àñòâàò â íèêàêâè èçáîðè, îñâåí â ðàìêèòå íà òåõíèòå åâðåéñêè îáùíîñòè. Áðàêúò ìåæäó åâðåè è áúëãàðè å ñòðîãî çàáðàíåí, êàêòî è âúçìîæíîñòòà çà ïðèåìàíåòî íà åâðåéñêî äåòå îò áúëãàðñêè ãðàæäàíè. Íà åâðåèòå íå ñå ðàçðåøàâà äà èìàò èêîíîìè èëè ñëóæèòåëè îò áúëãàðñêè ïðîèçõîä. Â ñìåñåíèòå ó÷èëèùà åâðåèòå èìàëè ïðàâî äà áúäàò ÷àñò îò îáðàçîâàòåëíàòà ñèñòåìà, íî ñàìî àêî íÿìà áúëãàðñêè êàíäèäàòè. Áèëî å ñòðîãî çàáðàíåíî åâðåèòå äà ïðîìåíÿò ìÿñòîòî ñè íà æèâååíå áåç ðàçðåøåíèå îò ïîëèöåéñêîòî óïðàâëåíèå. Òå íå ñà èìàëè ïðàâî äà áúäàò ñîáñòâåíèöè íà çåìÿ,

Теон Дзинго

54

îãðàíè÷åíî áèëî ïðàâîòî èì äà ðàáîòÿò â ñôåðàòà íà ïðîìèøëåíîñòòà, òúðãîâèÿòà è çàíàÿòèòå. Âñåêè ëè÷åí èëè íåäâèæèì èìîò, ñîáñòâåíîñò íà åâðåè, å òðÿáâàëî äà áúäå âïèñàí â ðåãèñòúðà íà Áúëãàðñêàòà íàöèîíàëíà áàíêà. Åâðåèí íå ìîæåë äà áúäå ñîáñòâåíèê èëè àêöèîíåð íà äðóæåñòâà êàòî áàíêè, àïòåêè, ðåñòîðàíòè, èçäàòåëñêè êúùè, êèíà è òåàòðè. Íàêàçàíèÿòà çà íåñïàçâàíå íà òîçè çàêîí âàðèðàëè ìåæäó õèëÿäà è ñòî õèëÿäè áúëãàðñêè ëåâà. Èìàëî è îïàñíîñò îò âëèçàíå â çàòâîð.

Çà äà ñå åëèìèíèðà âúçìîæíîñòòà çà „íåðàçáèðàíå” èëè íåïðàâèëíî èíòåðïðåòèðàíå íà çàêîíà, áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî âúâåëî â ñèëà „Íàðåäáàòà çà ïðèëàãàíå íà çàêîíà çà çàùèòà íà íàöèÿòà“ ïðåç ôåâðóàðè 1941 ã. Ñ òîçè äîêóìåíò âëàñòèòå òî÷íî î÷åðòàëè åëåìåíòèòå, êîèòî áèëè, ñïîðåä òÿõ, íå íàïúëíî îïðåäåëåíè. Íàðåäáàòà èìà äåâåò ãëàâè, êîèòî ñå îòíàñÿò äî ñîöèàëíà, ôèíàíñîâà è ïîëèòè÷åñêà ñâîáîäà íà äåéñòâèå íà åâðåéñêîòî íàñåëåíèå. Íàïðèìåð, â ñåäìà ãëàâà, êîÿòî ñå îòíàñÿ äî ïðîôåñèîíàëíèòå è èêîíîìè÷åñêèòå äåéíîñòè íà åâðåèòå, áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî çàáðàíÿâà âúçìîæíîñòòà çà ñìåñåíà ñîáñòâåíîñò íà äðóæåñòâî îò åäèí åâðåèí è åäèí ÷óæäåíåö. Â òàêúâ ñëó÷àé, ñïîðåä íàðåäáàòà, åäèí îò ñîáñòâåíèöèòå òðÿáâà äà íàïóñíå ïîñòà ñè. Áúëãàðñêèÿò àäâîêàò Êîñòà Âåñåëèíîâ èçäàâà Êîìåíòàð íà Çàêîíà çà çàùèòà íà íàöèÿòà, îäîáðåí îò Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè è îáùåñòâåíîòî çäðàâå. Â çàêëþ÷åíèå íà òîçè àíàëèç íà çàêîíà Âåñåëèíîâ îòáåëÿçà, ÷å „Îãðàíè÷åíèÿòà çà åâðåèòå ïðåäíàìåðåíî â òîçè

çàêîí íå ãè ïîñòàâÿ â ïîçèöèÿòà íà íåëåãàëíè

áúëãàðñêè ãðàæäàíè. Âñè÷êî, êîåòî íå å çàáðàíåíî

ñúñ çàêîí, å ðàçðåøåíî. Ñïîðåä òîâà, åâðåèòå

âúâ âñåêè äðóã ñåãìåíò îò æèâîòà ùå áúäàò

òðåòèðàíè êàòî ðàâíè áúëãàðñêè ãðàæäàíè“.

Â ïðåäãîâîðà íà ïóáëèêàöèÿòà „Åâðåèòå â Ìàêåäîíèÿ ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà”, íàïèñàíà îò Çàìèëà Êîëîíîìîñ è Âåðà Âåñêîâè÷-Âàíãåëè, íà ñòðàíèöà 85 ñå öèòèðà ÷àñò îò çàïîâåä, èçäàäåíà îò áúëãàðñêèÿ ìèíèñòúð íà âúòðåøíèòå ðàáîòè è îáùåñòâåíîòî çäðàâå Ïåòúð Ãàáðîâñêè: „Íà åâðåèòå å çàáðàíåíî äà ïðåäàâàò èíôîðìàöèÿ, äà ïîâäèãàò ïîëèòè÷åñêè è ñîöèàëíè âúïðîñè, äà áúäàò íàâúí èëè äà ïîñåùàâàò îáùåñòâåíè ìåñòà ìåæäó 21,00 è 6,00 ÷. ïîä òâúðäåíèåòî, ÷å íàïîñëåäúê ìíîãî õîðà îò åâðåéñêè ïðîèçõîä ñà

ðàçïðîñòðàíÿâàëè ñìóùàâàùè è íåâåðíè ñëóõîâå ñ öåë óíèùîæàâàíå íà íàöèîíàëíîòî åäèíñòâî è äóõà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä“.

Íàé-ìîùíèÿò òðóñ âúâ ôèíàíñîâàòà ñôåðà íà åâðåéñêàòà îáùíîñò â Ìàêåäîíèÿ å èìàë äâå ïîñîêè. Ïúðâàòà âàæíà ïðîìÿíà ñå ñëó÷èëà ñ åëèìèíèðàíåòî íà ñúùåñòâóâàùèòå áàíêè è òÿõíîòî ïðèñâîÿâàíå îò Áúëãàðñêàòà íàðîäíà áàíêà. Ñ òàçè ìÿðêà åâðåéñêèòå âåùè, ñúõðàíÿâàíè â áàíêèòå, ñà íà ðàçïîëîæåíèå íà âëàñòèòå. Âòîðàòà ñòúïêà å çàêîíúò, ïðèåò íà 13 þëè 1941 ã., çà íàëàãàíå íà ñïåöèàëåí åäíîêðàòåí äàíúê âúðõó öÿëàòà åâðåéñêà ñîáñòâåíîñò. Ñ òàçè ìÿðêà ñîáñòâåíîñòòà íà åâðåèòå ñå îáëàãà äâà ïúòè, âåäíúæ, çàðàäè ðåäîâíèÿ äúðæàâåí äàíúê, êîéòî ñå å ïëàùàë âñÿêà ãîäèíà, è âòîðè ïúò, çàïëàùàíå íà òàêñà ìåæäó 20-25% îò ñòîéíîñòòà íà ñîáñòâåíîñòòà, çàðàäè ïðîèçõîäà íà ñîáñòâåíèêà. Åâðåéñêîòî íàñåëåíèå áèëî çàäúëæåíî äà ïëàòè òîçè äàíúê ñàìî âåäíúæ.

Äúðæàâàòà êîíôèñêóâàëà âñåêè èìîò, ñîáñòâåíîñò íà åâðåè, êîéòî íå áèë îïèñàí â äåêëàðàöèèòå. Â ðàìêèòå íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà ôèíàíñèòå, óïðàâëÿâàíî îò ìèíèñòúðà Äîáðè Áîæèëîâ, å ñúçäàäåíà ñïåöèàëíà êîìèñèÿ çà ïîäîáðÿâàíå íà ôèíàíñîâèòå óñëîâèÿ ïîðàäè íàðàñòâàùèòå íóæäè íà äúðæàâíèÿ áþäæåò. Â êðàÿ íà ñåïòåìâðè 1941 ã. Îáëàñòíàòà êîìèñèÿòà íà Ñêîïèå èíôîðìèðàëà öåíòðàëàòà â Ñîôèÿ, ÷å å ïðèåëà ïîâå÷å îò 1500 ïîïúëíåíè äàíú÷íè ôîðìóëÿðà íà åâðåéñêè èìîòè. Â êíèãàòà íà Ìàéêúë Áåðåíáàóì „Åâðåèòå â Ìàêåäîíèÿ ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà”, Çàìèëà Êîëîíîìîñ, ìàêåäîíñêà åâðåéêà, ñè ñïîìíÿ: „Áúëãàðèòå íè êàðàõà äà ïðåõâúðëèì âñè÷êèòå ñè áàíêîâè ñìåòêè íà Áúëãàðñêàòà

íàðîäíà áàíêà. Êîíôèñêóâàõà âñè÷êî, êîåòî èìàøå

íÿêàêâà ñòîéíîñò. Ïî òîçè íà÷èí ìíîãî åâðåè -

âêëþ÷èòåëíî ìîåòî ñåìåéñòâî, íå ìîæåõà äà ñè

ïëàùàò ìåñå÷íèòå çàäúëæåíèÿ êúì áàíêàòà. Àêî

íå óñïååõìå äà ïëàòèì ñóìàòà âñåêè ìåñåö, áàíêàòà

ùåøå äà äîéäå â äîìîâåòå íè è ùåøå äà íè îòíåìå

âñè÷êî, êîåòî ïðèòåæàâàõìå“.

Â ïåðèîäà ìåæäó ÿíóàðè 1941 ã. è äåêåìâðè 1942 ã. â Áúëãàðèÿ ñà ïðèåòè òî÷íî 40 çàêîíà, íàðåäáè, çàïîâåäè è ðåøåíèÿ ñðåùó åâðåéñêîòî íàñåëåíèå. Íà 26 àâãóñò 1942 ã. áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî ïðèåìà Ïîñòàíîâëåíèå ¹4567, ñ

55



êîåòî â ðàìêèòå íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè è îáùåñòâåíîòî çäðàâå ñå ôîðìèðà Îòäåë çà åâðåéñêèòå âúïðîñè. Âñåêè âúïðîñ, êîéòî êàñàåë åâðåéñêèòå îáùíîñòè, òðÿáâàëî äà áúäå ðåøåí â ðàìêèòå íà òîçè îòäåë. Íà÷åëî ñòîÿë ñåêðåòàð, êîéòî îòãîâàðÿë çà òàêà íàðå÷åíèÿ Åâðåéñêè êîíñóëñêè ôîíä. Ôîíäúò áèë çàõðàíâàí îò ïîñòúïëåíèÿòà îò áëîêèðàíèòå åâðåéñêè ôèíàíñè â Íàöèîíàëíàòà áàíêà, îò äîõîäèòå íà åâðåéñêèòå îáùåñòâåíè ó÷èëèùíè ñèíàãîãè è äàíúöèòå, ñúáèðàíè îò åâðåéñêèòå îáùíîñòè.

Íà 8 ñåïòåìâðè 1942 ã. Îòäåëúò ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè èçäàâà óêàç ¹5, êîéòî çàáðàíÿâà íà åâðåèòå äà äúðæàò â äîìîâåòå ñè ïàðè â áðîé, çëàòî, ñðåáðî, áèæóòà, ñêúïîöåííè êàìúíè èëè ïðåäìåòè ñ èñòîðè÷åñêà, àðõåîëîãè÷åñêà, èêîíîìè÷åñêà èëè êóëòóðíà ñòîéíîñò, êàðòèíè, öåííè êèëèìè è äð. Åâðåèòå òðÿáâàëî äà ïðåäàäàò òåçè öåííîñòè íà Íàöèîíàëíàòà áàíêà. Áðà÷íèòå õàëêè áèëè åäèíñòâåíîòî èçêëþ÷åíèå. Ñúùî òàêà òå íå ìîæåëè äà ïðèòåæàâàò àâòîìîáèëè, òåëåôîíè èëè ðàäèîñòàíöèè.

×åòèðè äíè ñëåä òîâà, íà 12 ñåïòåìâðè 1942 ã., ñåêðåòàðÿò íà Îòäåëà ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè Àëåêñàíäúð Áåëåâ, èçäàâà Óêàç ¹8. Ñ òîçè íîðìàòèâåí àêò âñåêè íàåìàòåë îò íååâðåéñêè ïðîèçõîä èìàë ïðàâîòî äà àíóëèðà ñïîðàçóìåíèåòî çà îòäàâàíå ïîä íàåì, àêî íàåìîäàòåëÿò å åâðåèí. Òîâà ïîñòàíîâëåíèå äîâåëî äî ìàñîâî îñâîáîæäàâàíå íà íàåòè àïàðòàìåíòè è áúðç ðàñòåæ íà ïðîáëåìè ñ æèëèùàòà. Ïðåç îêòîìâðè 1942 ã. ïðàâèòåëñòâîòî çàáðàíèëî íà åâðåéñêîòî íàñåëåíèå äà æèâåå â ãîëåìè êâàðòàëè è çàïî÷íàë ïðîöåñ íà ñúçäàâàíå íà ãåòî. Òàêîâà íåùî ñå ñëó÷èëî è â ãðàä Áèòîëÿ, êúäåòî òðÿáâàëî åâðåèòå äà ïðîäàäàò ñâîèòå êúùè, íàìèðàùè ñå â öåíòúðà íà ãðàäà, è äà ñå ïðåìåñòÿò íà ëåâèÿ áðÿã íà ðåêà Äðàãîð.

11 ñåïòåìâðè 1942 ã. å äàòàòà, íà êîÿòî Îòäåëúò ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè èçäàë Óêàç ¹2. Òîé ïîñòàíîâÿâàë çàïî÷âàíåòî íà ïðîöåñ ïî ìàðêèðàíå íà êúùèòå è ìàãàçèíèòå â ãðàäîâåòå. Âñÿêà åâðåéñêà êúùà òðÿáâàëî äà èìà îáîçíà÷åíèå – „Åâðåéñêî æèëèùå“. Ìàëêîòî îñòàíàëè åâðåéñêè ìàãàçèíè ñà ìàðêèðàíè ñúñ çíàêà – „Åâðåéñêè ìàãàçèí“. Êúùè, êîèòî ïðèíàäëåæàëè íà ìàêåäîíöèòå, áèëè îáîçíà÷åíè ñ òàáåëà „Áúëãàðñêî æèëèùå“. Òðàé÷å

Ã., ÷ëåí íà ïàðòèçàíñêîòî äâèæåíèå è ÷îâåê, êîéòî èìàë ìíîãî ïðèÿòåëè ñðåä åâðåèòå, ñè ñïîìíÿ, ÷å â íà÷àëîòî íà 1942 ã. èçâåñòíèÿò àäâîêàò Òðåí÷åâ îò Áèòîëÿ ïîñòàâÿ çíàê ïðåä àäâîêàòñêàòà ñè êàíòîðà, êîéòî ãëàñè, ÷å „Âõîäúò çà åâðåè è êó÷åòà å çàáðàíåí”.

Çâåçäà ñ øåñò çàîñòðåíè, ÿðêè, æúëòè ëú÷à, íîñåíà íà ëåâèÿ ðúêàâ å îïèñàíèåòî íà çíà÷êàòà, êîÿòî âñåêè åâðåèí òðÿáâàëî äà íîñè, çà äà áúäå ðàçïîçíàâàí â îáùåñòâîòî. Îïèñàíèåòî íà çíà÷êàòà å ÷àñò îò Óêàç ¹32, èçäàäåí îò Îòäåëà çà åâðåéñêèòå âúïðîñè íà 29 ñåïòåìâðè 1942 ã. Çíà÷êàòà ìîæåëî äà áúäå ïîëó÷åíà â åâðåéñêèòå îáùíîñòè íà öåíà îò 20 ëåâà. Âñåêè ÷ëåí íà åâðåéñêàòà îáùíîñò, ñ èçêëþ÷åíèå íà äåöà ïîä 10-ãîäèøíà âúçðàñò, áèë äëúæåí äà íîñè çâåçäàòà äî 22, 25 è 29 ìàðò 1943 ã., äàòèòå íà òÿõíîòî äåïîðòèðàíå êúì ëàãåðà íà ñìúðòòà Òðåáëèíêà. Äîðè è ðåçåðâíèòå äðåõè òðÿáâàëî äà èìàò æúëòà çâåçäà íà ëåâèÿ ñè ðúêàâ.

Ñïîðåä Íàðåäáàòà çà óïðàâëåíèå íà åâðåéñêèòå ñúâåòè îò ãåíåðàëíèÿ ñåêðåòàð íà Îòäåëà ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè Áåëåâ îò îêòîìâðè 1942 ã. â åâðåéñêèòå ñúâåòè òðÿáâàëî äà ïðèñúñòâà äåëåãàò, èçïðàòåí îò ìèíèñòåðñòâîòî, ÷èÿòî ôóíêöèÿ áèëà äà ïîäîáðè êîîðäèíàöèÿòà ìåæäó îòäåëà è ñúâåòèòå. Äåëåãàòúò èìàë çàäúëæåíèåòî äà îñúùåñòâÿâà êîíòðîë âúðõó ðàáîòàòà íà ñúâåòà, êîéòî áèë ñúñòàâåí îò ïðåçèäåíò è îò ÷åòèðè äî øåñò ÷ëåíà îò åâðåéñêè ïðîèçõîä â îáëàñòòà íà àäìèíèñòðàòèâíàòà è ôèíàíñîâàòà äåéíîñò, öúðêîâíèòå, ó÷èëèùíèòå è æèëèùíèòå âúïðîñè, çàåòîñòòà è ñîöèàëíèòå ãðèæè.

Ïîðàäè ëîøèòå óñëîâèÿ íà æèâîò, åâðåéñêèòå ñúâåòè ïîèñêàëè îò Áúëãàðñêàòà íàðîäíà áàíêà äà îòïóñíå íÿêàêâà ñóìà îò åâðåéñêèòå ôèíàíñè, ñ êîÿòî òå äà ìîãàò äà ïëàòÿò äàíúöèòå ñè è äà íàïðàâÿò æèâîòà ñè ìàëêî ïî-ëåê. Ïîëîæèòåëåí îòãîâîð òàêà è íå áèë ïîëó÷åí. Ñëåä êàòî áèë åëèìèíèðàí åâðåéñêèÿò áèçíåñ, à ïðàâîòî èì íà òúðãîâèÿ çàáðàíåíî, áðîÿò íà åâðåèòå, èçïðàâåíè ïðåä òðóäíè óñëîâèÿ íà æèâîò, ñå óâåëè÷àâàë áúðçî. Íà åâðåè, êîèòî áèëè ïåíñèîíèðàíè è ïîëó÷àâàëè ïåíñèÿòà ñè îò þãîñëàâñêàòà äúðæàâà â ïåðèîäà ìåæäó äâåòå ñâåòîâíè âîéíè, òåçè ñðåäñòâà áèëè ñïðåíè. Áåç êàêâèòî è äà áèëî äîõîäè, ìíîãî îò ÷ëåíîâåòå íà åâðåéñêèòå îáùíîñòè æèâååëè îò áëàãîòâîðèòåëíîñò, åâðåéñêèÿò ñúâåò îðãàíèçèðàë

56

ИЗПЪЛНЕНИЕ НА АНТИЕВРЕЙСКИТЕ МЕРКИ...

îáùåñòâåíà êóõíÿ, äâèæåíèÿ çà íàáèðàíå íà ïàðè, äðåõè è êóïîíè çà õðàíà.

Óêàç ¹598 å èçäàäåí â íà÷àëîòî íà 1943 ã. çà çàáðàíà åâðåéñêèòå äåöà äà ïîñåùàâàò íååâðåéñêè ó÷èëèùà. Ïî îïðåäåëåí íà÷èí òîâà áèëî íà÷àëîòî íà äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå, òúé êàòî òîçè óêàç áèë ïîñëåäâàí îò çàïîâåäòà, äàäåíà îò Àëåêñàíäúð Áåëåâ íà ñëóæèòåëèòå íà îòäåëà, äà ñå èçãîòâè ñïèñúê íà åâðåèòå. Òåçè ñïèñúöè ñà â îñíîâàòà íà ñïîðàçóìåíèåòî Áåëåâ-Äàíåêåð, ïîäïèñàíî íà 22 ôåâðóàðè 1943 ã. çà äåïîðòèðàíåòî íà 20 000 åâðåè îò Òðàêèÿ, Ìàêåäîíèÿ è Áúëãàðèÿ. Íà 13 ìàðò 1943 ã., ñàìî äâà äíè ñëåä àðåñòóâàíåòî íà åâðåèòå îò Ùèï, Áèòîëÿ è Ñêîïèå è íàñòàíÿâàíåòî èì â òþòþíåâ ñêëàä â ãðàä Ñêîïèå, Àëåêñàíäúð Áåëåâ èçäàë Çàïîâåä ¹865 çà ëèêâèäèðàíå íà èìîòèòå, ñîáñòâåíîñò íà åâðåèòå, êîèòî ñà åìèãðèðàëè îò Áúëãàðèÿ (â äåéñòâèòåëíîñò äåïîðòèðàíè â Òðåáëèíêà).

Òîâà å êðàòêî ðåçþìå íà íàé-âàæíèòå çàêîíè, çàïîâåäè, óêàçè è ðåøåíèÿ ñðåùó åâðåèòå â Áúëãàðèÿ è îêóïèðàíèòå òåðèòîðèè. Èçïúëíåíèåòî íà ìåðêèòå â Ìàêåäîíèÿ å òî÷íî, èíòåíçèâíî è

îêîí÷àòåëíî. Àêî òúðñèì âèíîâíèöè, íèå òðÿáâà äà âèíèì íàöèñòêà Ãåðìàíèÿ çàðàäè çàïîâåäèòå, êîèòî å äàâàëà, è óíèùîæèòåëíàòà é ðîëÿ. Íèå òðÿáâà äà îáâèíèì è Áúëãàðèÿ ïîðàäè àêòèâíîòî é ó÷àñòèå â äåïîðòèðàíåòî íà ìàêåäîíñêèòå è òðàêèéñêèòå åâðåè. Òîâà ñà ôàêòèòå.

Âìåñòî çàêëþ÷åíèå, áèõ èñêàë äà çàâúðøà ñ åäèí öèòàò îò ñïîìåíèòå íà Ãåîðãèé Õ., ñâèäåòåë íà äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå îò Ùèï è ñâèäåòåë íà ëàìòåæà çà âåùèòå íà åâðåèòå ñëåä äåïîðòàöèÿòà èì:

„Òå óíèùîæèõà åâðåéñêèòå êúùè. Èìàøå êîìèñèÿ, ñôîðìèðàíà îò ìåñòíè õîðà, îò Ùèï. Âñåêè äåí íà ïàçàðà âèæäàõ ðàçïðîäàâàíåòî íà åâðåéñêèòå âåùè. Åäèí îò ÷ëåíîâåòå íà êîìèñèÿòà ïîêàçâàøå íÿêàêâà âåù, ñòîë íàïðèìåð, è òúëïàòà çàïî÷âàøå äà íàääàâà. Èìàøå áúëãàðè, êîèòî íàäçèðàâàõà ïðîöåñà, à öåëòà èì áåøå äà ñïðàò ïðîäàæáàòà, àêî ïðåäëàãàíàòà öåíà çà íÿêîÿ âåù å ïî-íèñêà îò ñòîéíîñòòà é. È åäèí äåí òîâà ñïðÿ. Íÿìàøå åâðåéñêè êúùè, íÿìàøå åâðåéñêè âåùè, ñàìî ñïîìåíè. Ïðàçíîòà, íàâñÿêúäå îêîëî ìåí.”

Òåîí Äçèíãî å èçñëåäîâàòåë â Èíñòèòóòà ïî íàöèîíàëíà èñòîðèÿ – Ñêîïèå.

57



ДА ОПОЗНАЕМ МИНАЛОТО: ФРЕНСКИЯТ СЛУЧАЙ

За дълго отлаганото извинение

Ñúáèòèåòî íåèçìåííî íè êàçâà íåùî èçöÿëî

íåïîçíàòî.

Õàíà Àðåíò

Îñîáåíîñòòà íà êîëåêòèâíàòà ïàìåò çà Õîëîêîñòà å, ÷å òÿ å â ñúñòîÿíèå äà ïðîìåíè äèíàìèêàòà íà ìèíàëîòî, ïðîåêòèðàéêè ñàìîòî òîâà Ñúáèòèå „òóê è ñåãà”, îòâúä ïîçèòèâèñòêàòà êîíöåïöèÿ çà èñòîðèÿòà êàòî íåùî „îòäàâíà ñëó÷èëî ñå”. È ÷åñòî êîíôëèêòíàòà ïàìåò â åäíà ñòðàíà ïîìàãà çà îñúçíàâàíåòî íà ñëó÷èëîòî ñå â äðóãà. Ïîðàäè êîåòî ùå ñå îïèòàì äà ïðåäñòàâÿ „ôðåíñêèÿ ñëó÷àé” íå êàòî „ïàðàäèãìà”, à êàòî îòïðàâíà òî÷êà çà ðàçìèñúë â áúëãàðñêèÿ äåáàò.

Ôðàíöèÿ ïðåç 1995 ã. ïî åäèí íåâåðîÿòíî èíòåíçèâåí íà÷èí ïðåæèâÿ ñîáñòâåíàòà ñè èñòîðèÿ, ñâúðçàíà ñúñ „ñèíäðîìà íà Âèøè” [1] è ïàìåòòà çà Øîà (Êàòàñòðîôàòà, êàêòî å ïðèåòî Ñúáèòèåòî äà áúäå íàðè÷àíî îò òåçè, êîèòî íå ïðèåìàò òåðìèíà Õîëîêîñò). Ñòàâà äóìà íà ïúðâî ìÿñòî çà ïðî÷óòîòî äåëî „Ìîðèñ Ïàïîí” [2] è ïîñëåäâàëîòî èçâèíåíèå êúì åâðåèòå îò ñòðàíà íà ïðåçèäåíòà Æàê Øèðàê íà 16 þëè 1995 ã. [3] – â äåíÿ íà ïðî÷óòàòà ïîëèöåéñêà

Тони Николов

àêöèÿ, ñúáðàëà åâðåéñêè æåíè è äåöà íà Çèìíèÿ êîëîäðóì â Ïàðèæ, çà äà ãè íàòîâàðè âïîñëåäñòâèå íà åøåëîíè êúì ëàãåðèòå íà ñìúðòòà.

Ñïîìíÿí ñè ìíîãî ÿñíî íÿêîè îò òåçè äèñêóñèè, êîèòî áóêâàëíî íàæåæèõà äî áÿëî ôðåíñêîòî îáùåñòâåíî ìíåíèå â ïåðèîäà 1995-1996 ã. Ñïîðåøå ñå íàèñòèíà íàâñÿêúäå: è ïî ìåäèèòå, è ïî óëèöèòå. Â åäíî ïàðèæêî áèñòðî öÿëà âå÷åð ðàçãîâàðÿõ ñ òðèìà ìëàäè ôðàíöóçè íà âúçðàñò ìåæäó 18 è 25 ãîäèíè, êîèòî íå ìîæåõà äà ïðîóìåÿò ñëåäíîòî: êàê òàêà Ôðàíöèÿ, êîÿòî ó÷àñòâà íà Íþðíáåðãñêèÿ ïðîöåñ êàòî ÷àñò îò àíòèõèòëåðèñòêàòà êîàëèöèÿ, âñúùíîñò å áèëà è ñúþçíèê íà Õèòëåð? Íèìà ñòðàíàòà èì íå å áèëà îêóïèðàíà äúðæàâà, ïðåäñòàâëÿâàíà îò „ñâîáîäíà Ôðàíöèÿ” íà ãåíåðàë äüî Ãîë â Ëîíäîí? Êàêúâ å áèë ñòàòóòúò íà ðåæèìà âúâ Âèøè – íà àâòîíîìíà âëàñò èëè áåçâëàñòíî ìàðèîíåòíî ïðèêðèòèå, íà÷åëî ñ ïðåñòàðåëèÿ ìàðøàë Ïåòåí? Íèìà åâðåèòå íå ñà áèëè äåïîðòèðàíè îò õèòëåðèñòèòå? È òàêà íàòàòúê äî áåçêðàéíîñò. Âúïðîñè, êîèòî ïîðàäè èñòîðè÷åñêàòà ñè àìáèâàëåíòíîñò òðóäíî ñå ïîáèðàõà â ñúçíàíèåòî íà òåçè ìëàäè õîðà.

Âå÷å ñïîìåíàòîòî äåëî íà Ìîðèñ Ïàïîí íàèñòèíà íàëÿ ìàñëî â îãúíÿ è àêòóàëèçèðà èñòîðèÿòà. Çàùî? Çàùîòî òîçè âèñîêîïîñòàâåí êàäúð íà ôðåíñêàòà äúðæàâà, êîéòî äî 1944 ã. å áèë ãåíåðàëåí ñåêðåòàð íà ïðåôåêòóðàòà â Æèðîíäà, íà ïðàêòèêà å ïîäïèñàë çàïîâåäèòå çà äåïîðòàöèÿ íà íàä 1600 åâðåè êúì ðàçïðåäåëèòåëíèÿ ëàãåð â Äðàíñè, à îòòàì òå ñà áèëè îòâåäåíè â Àóøâèö.

[1] „Ñèíäðîìúò íà Âèøè” (Le syndrome de Vichy de 1944 a nos jours) å èìåòî íà íàøóìÿëàòà êíèãà íà èñòîðèêà Àíðè Ðóñî (1987), êîÿòî îòêðåõíà çàâåñàòà çà øèðîêàòà ïóáëèêà ïðåä ñúñúùåñòâóâàíåòî íà äâå Ôðàíöèè â êîëåêòèâíàòà ïàìåò.[2] Âèæ îáñòîÿòåëñòâàòà ïî äåëîòî „Ïàïîí” è ðàçâîÿ íà ïðîöåñà â ïðåñäîñèåòî íà â. „Ñþäóåñò”: http://papon.sudouest.com/[3]http://fr.wikisource.org/wiki/Discours_prononc%C3%A9_lors_des_comm%C3%A9morations_de_la_Rafle_du_Vel%E2%80%99_d%E2%80%99Hiv%E2%80%99

58

Èíòåðåñíîòî â êàçóñà íà Ìîðèñ Ïàïîí îáà÷å å, ÷å òîé ñ ëåêîòà ïðåìèíàâà â ãîëèñòêèÿ ëàãåð ñëåä 1944 ã. Òîé å ðåãèîíàëåí ïðåôåêò ïî âðåìå íà âîéíàòà â Àëæèð (1956-1958), ïðåôåêò íà ïîëèöèÿòà â Ïàðèæ (1958-1967) è òî â ïåðèîä íà ñáëúñúöè, äîâåëè äî êðúâîïðîëèòèÿ. È íàé-íàêðàÿ å ìèíèñòúð íà áþäæåòà â ïðàâèòåëñòâîòî íà Ðåéìîí Áàð (1978-1981). Òúêìî òîãàâà èçáóõâà ñêàíäàë, çà êîéòî åäâà ëè íÿêîé å äîïóñêàë, ÷å òîëêîâà ñåðèîçíî ùå ïðîìåíè è òî â äúëáî÷èíà ôðåíñêîòî îáùåñòâî. Ïðåç 1980 ã. â. „Êàíàð Àíøåíå” ïóáëèêóâà ñòàòèÿ, â êîÿòî ðàçîáëè÷àâà ñåðèîçíèòå ôèíàíñîâè îáëåê÷åíèÿ, ñ êîèòî ñå ïîëçâàò äâàìà ðîäñòâåíèöè íà ìèíèñòúðà íà áþäæåòà Ïàïîí. Îòãîâîðúò íå çàêúñíÿâà: ñêîðî âåñòíèêúò å ïîäëîæåí íà òåæêà ôèíàíñîâà ðåâèçèÿ.

È òúêìî òîãàâà, íà 6 ìàé 1981 ã., ìåæäó äâàòà êðúãà íà ïðåçèäåíòñêèòå èçáîðè, íà êîèòî ïå÷åëè Ôðàíñîà Ìèòåðàí, „Êàíàð Àíøåíå” ïóáëèêóâà ñòàòèÿ íà æóðíàëèñòà Íèêîëà Áðèìî, êîéòî ïúê ðàçîáëè÷àâà ó÷àñòèåòî íà Ìîðèñ Ïàïîí â äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå îò Áîðäî. Íàìèðàò äâà äîêóìåíòà, íà êîèòî òîé ñúñ çàïåòàéêà (âìåñòî òèòóëÿðà ïðåôåêò) å îäîáðÿâàë ñïèñúöèòå çà äåïîðòèðàíå. Îò 1983 ã. Ïàïîí å îáâèíåí â ïðåñòúïëåíèÿ ñðåùó ÷îâå÷åñòâîòî. Òàêà ïðîöåñúò ñðåùó íåãî ñå ïðåâðúùà â åäèí îò òåçè ïðîöåñè ñðåùó ïàìåòòà, êàêúâòî ïðåäè òîâà áå ïðîöåñúò ñðåùó Êëàóñ Áàðáèå (Ëèîíñêèÿò ïàëà÷), îñúäåí ïðåç 1983 ã.

Àëà ïàê ïîâòàðÿì, ïîäãîòîâêàòà íà ïðîöåñà ñðåùó Ìîðèñ Ïàïîí èñòèíñêè îáúðíà ôðåíñêîòî îáùåñòâåíî ìíåíèå, çàùîòî òîâà áåøå ñúáèòèå „îòâúòðå”, à íå îòâúí, êàêòî ñ íàöèñòêèÿ ïàëà÷ Áàðáèå.

Çàùîòî òîçè ïðîöåñ íàêàðà äàæå îáèêíîâåíèòå ôðàíöóçè äà ñå çàìèñëÿò íàä ñëåäíîòî: èìàëî ëè å íàìåñà íà ôðåíñêèòå âëàñòè â äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå? È àêî äà, ÷èÿ å òîãàâà îòãîâîðíîñòòà? Ìîæå ëè äà ñå ïëåäèðà çà íåóòðàëíîñò íà ôðàíöóçèòå ïî ñëó÷àÿ, â êà÷åñòâîòî èì íà „÷èñòî îêóïèðàíè”, ùîì òåõíè ïîëèöàè è æàíäàðìè ñà ñúáèðàëè åâðåéñêè æåíè, äåöà è ñòàðöè â ñàìèÿ öåíòúð íà Ïàðèæ? Êàêâà å áèëà îáùåñòâåíàòà ðåàêöèÿ â çàùèòà íà åâðåèòå? Èìàëî ëè å íàñî÷âàùè äîíîñè çà óëàâÿíåòî íà ñêðèëè ñå åâðåè? Íàêðàòêî, ÷èÿ å ìîðàëíàòà îòãîâîðíîñò? È ìîæå ëè âèíàòà äà ñå ïðåõâúðëÿ

åäèíñòâåíî âúðõó ïëåùèòå íà Òðåòèÿ ðàéõ?È òúêìî òîâà „îâúòðåøíîñòÿâàíå” íà ñèíäðîìà Âèøè ïðîìåíè ãëåäíàòà òî÷êà íà ôðàíöóçèòå êúì ñîáñòâåíàòà èì èñòîðèÿ.

Çà äà ñå ñòèãíå è äî îôèöèàëíîòî èçâèíåíèå – òî÷íî íà äåíÿ (16 þëè) è òî íà ñàìîòî ìÿñòî – íà ïàðèæêèÿ Çèìåí êîëîäðóì - ïðåçèäåíòúò Æàê Øèðàê ïðîèçíåñå ñòåãíàòà, íî ïàìåòíà ðå÷. Ïðåäè íåãî, íåêà óòî÷íèì, è ïðåçèäåíòúò Ôðàíñîà Ìèòåðàí å ïîëàãàë öâåòÿ íà òîâà ìÿñòî, áåç íèêîãà îáà÷å äà ñïîìåíàâà çà îòãîâîðíîñòòà íà ôðåíñêàòà äúðæàâà. Âèíîâíè äîòîãàâà ñà áèëè äðóãèòå, „òå”, îíåçè, êîèòî ñà îòâåëè åâðåèòå êúì ëàãåðèòå íà ñìúðòòà.

Êàêâî âñúùíîñò êàçà Æàê Øèðàê? Íÿêîëêî ìíîãî âàæíè íåùà. Îñâåí ÷å íàïîìíè çà óæàñà è ÷å èçðàçè ñúïðè÷àñòíîñò êúì ìúêàòà íà îöåëåëèòå è òåõíèòå áëèçêè, Øèðàê ïðèçíà, ÷å ïðåäè 53 ãîäèíè ôðåíñêè ïîëèöàè è æàíäàðìè, ñà èçâúðøèëè „äåÿíèå”, êîåòî „îìúðñÿâà íàöèîíàëíàòà èñòîðèÿ”. È ÷å ïðåñòúïíàòà ëóäîñò íà îêóïàíòà å áèëà ïîäïîìîãíàòà îò ôðàíöóçè è îò ôðåíñêàòà äúðæàâà.

Çàùîòî, íåêà ïðèïîìíèì, íà ñïîìåíàòèÿ 16 þëè, îêîëî 10 000 ìúæå, æåíè è äåöà ñà áèëè èçìúêíàòè îò äîìîâåòå èì â ðàííèòå ÷àñîâå è ñúáðàíè â ïîëèöåéñêèòå ó÷àñòúöè. Îòòàì ñà ãè îòêàðàëè êúì ïàðèæêèÿ êîëîäðóì â XV ðàéîí – íåäàëå÷ îò Àéôåëîâàòà êóëà. Ãëåäêàòà å áèëà óæàñíà – ðàçäåëÿëè ñà ìàéêè îò äåöà, ïðèáèðàëè ñà èíâàëèäè îò Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà, íîñèòåëè íà âîåííè îòëè÷èÿ â èìåòî íà Ôðàíöèÿ.

Èçâåñòíè ñà è ñëó÷àè, êîãàòî ôðåíñêè ïîëèöàè ñà ñè çàòâàðÿëè î÷èòå è ñà ïóñêàëè íÿêîé äà ñå èçïëúçíå îò ðúöåòå èì. Ñúáðàíè â Çèìíèÿ êîëîäðóì, àðåñòóâàíèòå å òðÿáâàëî äà ÷àêàò äúëãè äíè â ìíîãî òåæêè óñëîâèÿ, ïðåäè äà áúäàò ïðåõâúðëåíè â åòàïíè ëàãåðè êàòî Ïèòèìåð è Áîí-ëà-ðîëàíä, íàìèðàùè ñå âå÷å ïîä þðèñäèêöèÿòà íà ðåæèìà âúâ Âèøè. Ñåòíå 74 âëàêà ùå ïîòåãëÿò êúì Àóøâèö. 76 000 åâðåè, äåïîðòèðàíè îò Ôðàíöèÿ, íèêîãà ïîâå÷å íÿìà äà ñå çàâúðíàò.

È åäâà ïîëîâèí âåê ïî-êúñíî ôðåíñêîòî îáùåñòâî è äúðæàâà ïðèçíàõà òîçè ôàêò.

Çàïî÷âà ðàáîòàòà íà ïàìåòòà, íà êóëòèâèðàíàòà

59

ЗА ДЪЛГО ОТЛАГАНОТО ИЗВИНЕНИЕ


ïàìåò íà Øîà, çà äà íå ñå ïîâòîðÿò óæàñèòå, òàêà ÷å Õîëîêîñòà, ïî äóìèòå íà ïèñàòåëÿ Ñàìóåë Ïèçàð, äà ñå ïðåâúðíå „ â êðúâòà íà íàäåæäàòà”.

Â ðå÷òà ñè Æàê Øèðàê ïîä÷åðòà è ÷å èäåîëîãèÿòà íà ðàñèçìà è àíòèñåìèòèçìà ñå âúçðàæäà. Òúêìî â êðàÿ íà 90-òå ãîäèíè äîéäå è ïúðâèÿò ãîëÿì âúçõîä íà Íàöèîíàëíèÿ ôðîíò íà Æàí-Ìàðè Ëüî Ïåí, çà äà ñå ñòèãíå äîòàì, ÷å íà èçáîðèòå ïðåç 2002 ã. Ëüî Ïåí ñòèãíà äî âòîðèÿ òóð íà ïðåçèäåíòñêèòå èçáîðè, íî áå ïîáåäåí îò Æàê Øèðàê.

Íåêà îáà÷å êàæåì, ÷å äî òîâà ôðåíñêî èçâèíåíèå íå ñå ñòèãíà íèêàê ëåñíî.

Áåøå íåîáõîäèì íàä ïîëîâèí âåê è ñåðèîçåí îáðàò â êîëåêòèâíàòà ïàìåò.

Çà êîåòî îñîáåíî ñïîìîãíàõà êíèãèòå íà àìåðèêàíñêèÿ èñòîðèê Ðîáúðò Ïàêñòúí „Ôðàíöèÿ íà Âèøè” [4], êîÿòî áå ïóáëèêóâàíà íà ôðåíñêè ïðåç 1973 ã. è äîïúëíåíà îò „Âèøè è åâðåèòå” (1985). Â òåçè ñâîè êíèãè ïðèíñòúíñêèÿò èñòîðèê ðàçâåí÷àâà òåçàòà çà óïðàâëåíèåòî íà Ïåòåí êàòî áåçïîìîùåí è áåçâîëåí ñàòåëèò íà Òðåòèÿ Ðàéõ, çà äà ñïåñòè íÿêîè ñòðàäàíèÿ íà ôðàíöóçèòå (îòñòîÿâàíà äîòîãàâà ñ óñïåõ â êíèãèòå íà ôðåíñêèÿ èñòîðèê Ðîáåð Àðîí). Ïàêñòúí ïîêàçâà êàê Âèøè îõîòíî ñå ïðèñúåäèíÿâà êúì èäåîëîãèÿòà íà „íîâèÿ ðåä” íà íàöèçìà, ðàçãðúùàéêè ñâîÿòà èäåîëîãèÿ íà Íàöèîíàëíàòà ðåâîëþöèÿ. Ñïîðåä Ïàêñòúí ñëåäâà äà ñå ãîâîðè íå çà èíäèâèäóàëåí, à çà „äúðæàâåí êîëàáîðàöèîíèçúì”. Ôàêò, êîéòî, çà äà ñå âúðíà êúì øîêà îò ïðîöåñà Ïàïîí, íàèñòèíà áå íåïîíÿòåí çà ìëàäèòå ôðàíöóçè îò 90-òå ãîäèíè íà ÕÕ â., êîèòî âúçïðèåìàõà ñëó÷èëîòî ñå ïðåç äåëîòî íà ãåíåðàë äüî Ãîë, ãåíèàëíî ïðåõâúðëèë ñòðàíàòà ñè îò åäèíèÿ â äðóãèÿ ëàãåð â ñàìèÿ êðàé íà âîéíàòà è íàé-âå÷å â Íþðíáåðã.

Íî îñâåí îò ñâèäåòåëñòâàòà íà îöåëåëèòå è îò ðàáîòàòà íà èñòîðèöèòå, îáðàòúò íà 80-òå áå ïîäãîòâåí è îò äâà äîêóìåíòàëíè ôèëìà.

Ïúðâèÿò îò òÿõ – „Ñêðúá è ñúñòðàäàíèå” (1972)

ДА ОПОЗНАЕМ МИНАЛОТО: ФРЕНСКИЯТ СЛУЧАЙ

íà ðåæèñüîðà Ìàðñåë Îôþëñ, èìàøå òîâà, êîåòî å ïðèåòî äà ñå íàðè÷à äíåñ „ñëîæíà ñúäáà”. Çàñíåò îùå ïðåç 1969 ã., ôèëìúò íå å áèë ïîêàçâàí â ïðîäúëæåíèå íà òðè ãîäèíè (îñâåí íà çàêðèòè ïðîæåêöèè) è íåçàâèñèìî îò íàñòîÿâàíèÿòà íà ëè÷íîñòè êàòî Ñèìîí Âåéë íå áèâà èçëú÷åí ïî òîãàâàøíàòà äúðæàâíà ôðåíñêà òåëåâèçèÿ. Ñòàâà äóìà çà ìàùàáíî 4-÷àñîâî ñâèäåòåëñòâî (271 ìèí.) íà ëèöà, ïðåæèâåëè ðåæèìà íà Âèøè â Êëåðìîí Ôåðàí, ñëóæåùî ñè è ñ îôèöèàëíè êèíîõðîíèêè îò åïîõàòà, ìîíòèðàíè áåç íèêàêúâ êîìåíòàð. Åäíî åäèíñòâåíî ñâèäåòåëñòâî âúâ ôèëìà å çàñíåòî ïðÿêî íà àíãëèéñêè (ïðåäíàçíà÷åíî çà àìåðèêàíñêàòà ïóáëèêà) – òîâà íà ïåâåöà Ìîðèñ Øåâàëèå, íàøóìÿë è â Õîëèâóä, êîéòî ñå îïèòâà äà ñå îíåâèíè îò îáâèíåíèÿòà â êîëàáîðàöèîíèçúì.

Âòîðèÿò ôèëì å äàëå÷ ïî-èçâåñòåí – ñòàâà äóìà çà ãðàíäèîçíèÿ ïðîåêò íà Êëîä Ëàíöìàí „Øîà” (1985). Çàñíåò â ïåðèîäà 1976-1981 ã., ôèëìúò „Øîà” ïðåäëàãà ïîðåäèöà îò ðàçòúðñâàùè ñâèäåòåëñòâà íà îöåëåëè îò ëàãåðèòå íà ñìúðòòà – Òðåáëèíêà, Õåëìíî, Àóøâèö, Ñîáèáîð, Âèëíî. Çà öåëòà Ëàíöìàí å òðÿáâàëî äà ïðàâè ïî÷òè íåâúçìîæíîòî: òîé ñíèìà â êîìóíèñòè÷åñêà Ïîëøà ïîä ôàëøèâî èìå è ñ ôàëøèâè äîêóìåíòè. „Íå ñå ñïèðàõ ïðåä íèùî, ñïîäåëÿ ãîäèíè ïî-êúñíî Ëàíöìàí, çà äà ïðîáèÿ ñòåíàòà îò íåâåæåñòâî è ìúë÷àíèå, êîÿòî âèòàåøå íàä Øîà”[5] Äíåñ ñóðîâèÿò ôèëìîâ ìàòåðèàë îò 350 ÷àñà ñâèäåòåëñòâà å ïðåäàäåí íà ôðåíñêèÿ äúðæàâåí àðõèâ è å äîñòúïåí çà èñòîðèöè, à ïîäáîðêà îò ñâèäåòåëñòâàòà å èçäàäåíà êàòî êíèãà îò 250 ñòðàíèöè ñ ïðåäãîâîð îò Ñèìîí äüî Áîâîàð.

È òúé, êàêâî âñå ïàê ñå ñëó÷è âúâ Ôðàíöèÿ ñëåä îïèñàíèÿ îò ìåí îáðàò â ïàìåòòà? Èñòîðè÷êàòà Àíåò Âèâèîðêà, ñïåöèàëèñò ïî Õîëîêîñòà, ñìÿòà, ÷å îáðàòúò èìà äâå èçìåðåíèÿ: ïúðâî, èñòîðèÿòà íà Øîà âúâ Ôðàíöèÿ å ïðåìèíàëà îò àìíåçèÿòà êúì êîíñåíñóñà – âñè÷êî, ñâúðçàíî ñ òåçè ñúáèòèÿ è ñ ó÷àñòèåòî íà ôðåíñêàòà ïîëèöèÿ è äúðæàâíà àäìèíèñòðàöèÿ â ïåðèîäà 1942-1944 ã., å âå÷å âïèñàíî â ó÷åáíèöèòå ïî èñòîðèÿ, à âúâ ôðåíñêèòå ó÷èëèùà èìà „÷àñîâå ïî Øîà”; âòîðî: æåñòúò íà ïîêàÿíèå íà Æàê Øèðàê åæåãîäíî ñå ïîâòàðÿ, ìàêàð è ïîä ðàçëè÷íè ôîðìè, îò âñåêè ñëåäâàù äúðæàâåí

[4] Robert Paxton, Vichy France: Old Guard and New Order, 1972; Vichy France and the Jews, 1995. [5] Claude Lanzmann, Le Monde du 30 janvier 2010.

60

ãëàâà – êàêòî îò Íèêîëà Ñàðêîçè, òàêà è òàçè ãîäèíà îò Ôðàíñîà Îëàíä. Íîâîèçáðàíèÿò ôðåíñêè ïðåçèäåíò ïðèçíà íà 16 þëè, ÷å „òîâà ïðåñòúïëåíèå å áèëî èçâúðøåíî âúâ Ôðàíöèÿ è îò Ôðàíöèÿ”, ïúòåì ñïîìåíàâàéêè çà êóðàæà íà Æàê Øèðàê – íà ïúðâèÿ äúðæàâåí ãëàâà, íàìåðèë ñìåëîñò äà ïîåìå åäíà ïîäîáíà èñòîðè÷åñêà îòãîâîðíîñò.

Âòîðîòî âàæíî èçìåðåíèå îò „äúëãî îòëàãàíîòî èçâèíåíèå” å „ïîÿâàòà çà ïàìåòòà çà ïðàâåäíèöèòå” – çà âñè÷êè îíåçè, êîèòî íåçàâèñèìî îò äåéñòâèÿòà íà ðåæèìà íà Âèøè è íàöèñòêàòà îêóïàöèÿ, ñà äðúçíàëè è ñúóìåëè ñ ðèñê çà æèâîòà ñè äà ñïàñÿò ÷îâåøêè æèâîò.

Ïëàñòîâåòå íà ïàìåòòà ñå íàìåñòèõà è èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà áëåñíà òàêàâà, êàêâàòî å: ïàìåò çà åäíî íåäîñòîéíî âðåìå íà ïðåñòúïëåíèÿ, â êîåòî îáà÷å ñà âïèñàíè èñòîðèèòå íà ìíîæåñòâî äîñòîéíè õîðà.

Åäâà îò íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. ñå çàãîâîðè çà ôåíîìåíà íà „ñêðèòèòå åâðåéñêè äåöà”. Îêàçâà ñå, ÷å Ôðàíöèÿ å ñòðàíàòà, óñïÿëà äà ñïàñè íàé-ãîëÿì áðîé åâðåéñêè äåöà. Íàöèñòêèÿò ïðîåêò íà ãåíîöèä å áèë íàñî÷åí ïðåäè âñè÷êî êúì äåöàòà – çà äà ñå èçêîðåíè ïî òîçè íà÷èí åâðåéñêèÿò íàðîä è åâðåéñêàòà êóëòóðà. Åäèí ìèëèîí è ïîëîâèíà åâðåéñêè äåöà ñà óáèòè ïî âðåìå íà Õîëîêîñòà, êîåòî ïðàâè îêîëî 90% îò åâðåéñêèòå äåöà â Åâðîïà. Ñïåöèôèêàòà íà Ôðàíöèÿ, êàêòî ñî÷è åäíà íîâà êíèãà íà èñòîðè÷êàòà Íàòàëè Çàæä [6], å ,÷å ñà

ЗА ДЪЛГО ОТЛАГАНОТО ИЗВИНЕНИЕ

áèëè ñïàñåíè îêîëî 60 000 äåöà îò îáùî 70 000. È òî îò ñúñåäè, áëèçêè è íåïîçíàòè õîðà, è íàé-âå÷å îò êàòîëè÷åñêè è ïðîòåñòàíòñêè ìðåæè.

Ñàìîëè÷íîñòòà íà òåçè äåöà å áèëà ïðîìåíåíà, òå ñà èìàëè ôàëøèâà èäåíòè÷íîñò, áèëè ñà ïðèíóäåíè äà óñâîÿâàò ëåãåíäè çà ñâîÿ æèâîò è áëèçêèòå ñè. Ïðèíóäåíè ñà áèëè äà ëúæàò çà íàé-ãëàâíîòî: êîè ñà, êîè ñà ñåìåéñòâàòà è ðîäèòåëèòå èì.

Äíåñ ñàìîëè÷íîñòèòå íà Æàí-Ïèåð Áëàíøàð, Àíäðå Ðèâèåð, Æàí Ëàáîðä è Ïîë-Àíðè Ôåðëàí íå ãîâîðÿò íèùî íà íèêîãî. Íî öÿë ñâÿò ïîçíàâà ïðàâîçàùèòíèêà è ëîâåö íà íàöèñòêè âîåííîïðåñòúïíèöè Ñåðæ Êëàðñôåëä, ôèëîñîôà Àíäðå Ãëþêñìàí, ïñèõèàòúðà è ïèñàòåë Áîðèñ Ñèðþëíèê, àâòîð íà òåîðèÿòà çà ðåçèëèåíòíîñòòà, ëèòåðàòóðîâåäà Ñîë Ôðèäëåíäåð.

Òåçè „ñêðèòè äåöà” ñà âñúùíîñò â îñíîâàòà íà ïðîáóäåíàòà ïàìåò çà Øîà âúâ Ôðàíöèÿ. Òå ñà íåéíèòå ïîñòîÿííè íîñèòåëè. Òå ñà òåçè, êîèòî ïî ñèëàòà íà ôàêòà, ÷å îöåëÿõà ìîãàò äà ïðèåìàò èçâèíåíèåòî, ìàêàð è çàêúñíÿëî ñ ïîëîâèí âåê. Òå ìîãàò äà ïðîñòÿò, ùîì å ïîèñêàíà ïðîøêà.

Â åäèí ñâîé òåêñò Åëè Âèçåë íàðå÷å îöåëåëèòå ñâèäåòåëè „íàäåæäà çà ÷îâå÷åñòâîòî”.

Íàäåæäàòà å æèâîò, êîéòî îñìèñëÿ èñòîðèÿòà. À îáðàòíîòî íà èñòîðèÿòà å çàáðàâàòà.

Ïðîáëåìúò äíåñ â Áúëãàðèÿ å äà ðàçáåðåì êàêâî ïîìíèì, êîãàòî ïðåäïî÷èòàìå äà çàáðàâèì.

Тони Николов е философ, журналист и преводач. Главен редактор на Портала за култура, изкуство и общество.

[6] Nathalie Zajde, Lea enfants caches en France, Odile Jacob, 2012.

61


ДОКУМЕНТИ

62

ДОКУМЕНТИ


ДОКУМЕНТИ

64

ДОКУМЕНТИ

65


ДОКУМЕНТИ

66

ДОКУМЕНТИ

67


ДОКУМЕНТИ

68

Гласуването за “Човек на годината” 2012 – годишните награди на Българския хелзинкски комитет за принос към правата на човека и правозащитността

- е отворено.

От 1 до 30 ноември всеки може да гласува за приза на публиката тук: http://humanoftheyear.org/

Documents

сп. Обектив, бр. 203, 31 октомври 2012