فـر، ، دكتر عبدالرحمن حسـني

دكتـر محمدصـادق فربـد،

مردم آباد، كوچه پيروز شفيعي، ساختمان واحد فرهنگ22013587

�� ا� ا��� ا����� �� ا� ا��� ا����� �� ا� ا��� ا����� �� ا� ا��� ا�����

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه 1391 پاييز 30شماره

تبار دكتر مجيد ملكي: مسئولمدير

اصغر شعاع: سردبير

، دكتر عبدالرحمن حسـني هيالل دسعيد جانبمحم: هيأت داوران به ترتيب حروف الفبا

دكتـر محمدصـادق فربـد، دكتـر عبـاس طـارمي، دكتر حسـن ذوالفقـاري، دكتر محمد حنيف،

سپهر دكتر محمد همايون

زاده علي آني: مدير اجرايي

سويل ماكويي: علمي ويراستاري

وجيهه فراهاني، سيما زريسفي :ويراستاري ادبي

ندا گرامي :آرايي و صفحه حروفچيني

محمدتقي جليلي: طراحي جلد

سروش :ليتوگرافي و چاپ

آباد، كوچه پيروز شفيعي، ساختمان واحد فرهنگ نياوران، جمال تهران،: نشاني

22013587: نمابر 22838507، 22827865، 22286834، 22652559

rcirib.ir/farhang-mardom : نشاني تارنما

rcirib@irib.irو folklore@irib.ir: رايانامه

فصلنامه شماره

مدير �سردبير �هيأت داوران به ترتيب حروف الفبا�

دكتر محمد حنيف،

دكتر محمد همايون

مدير اجرايي �ويراستاري �ويراستاري ادبي �حروفچيني �طراحي جلد �ليتوگرافي و چاپ �

نشاني22652559 :تلفن

نشاني تارنما

رايانامه

راهنماي دريافت، پذيرش و چاپ مقاالت

ضمن استقبال از آثار و مقـاالت گونـاگون در » مردم ايران فصلنامه فرهنگ «منـدان بـه ايـن حـوزه، مردم و دعـوت از صـاحبنظران و عالقـه حوزة فرهنگ

. كنـد اطالعات نشريه و شرايط پذيرش و درج مقاالت را به شرح زير اعالم مينظر نشريه تنظـيم توانند مطالب خود را با عنايت به نكات مورد نويسندگان مي . و ارسال دارند

اهداف فصلنامه

، داسـتان، قصـه هـاي مـردم در حـوزه معرفي وجـوه مختلـف فرهنـگ -1 هاي محلي المثل، لطيفه، حكايت، متل و مثل، شعر و ترانه ضرب ها و باورهاي مردم ايران ها، جشن ـ معرفي آداب و رسوم، آيين2 ميان اقوام ايرانيـ معرفي عناصر فرهنگي مشترك در 3 يابي، توصيف و تفسير عناصر فرهنگ عامه شناسي، معني ـ نشانه4مـردم جهـت سازي فرهنـگ هاي توليدي و برنامه ـ معرفي عالمانه ظرفيت5 سيماهاي گوناگون سازمان صداو در قسمت برداري از آنها بهره

راهنماي تنظيم مقاله

.امعه ايراني باشدهاي ديني و ملي ج ـ در راستاي ارزش1 .مردم باشد ـ مبتني بر اهداف نشريه و در ارتباط با موضوعات فرهنگ 2شناسـي، چـارچوب مه، روشهاي كليدي، مقد اراي چكيده، واژهمقاله د -3

.نظري و سازماندهي مطالب باشد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����4

ره شما

30 /ييزپا

1391

واژه ضميمه 7تا 5كلمه و واژگان كليدي بين 70ـ چكيدة فارسي حداكثر4 .باشد

شماره صفحه يـا : خانوادگي نويسنده، سال نشر دهي به صورت نام اعـ ارج5 .صفحات باشد

ـ فهرست منابع به ترتيب حروف الفبا و نام خانوادگي، نـام نويسـنده اثـر 6نوبت چـاپ، ) در صورت داشتن مترجم(عنوان كتاب، نام مترجم ) تاريخ نشر(

كتـاب، مقالـه، ( همچنـين پـس از منـابع فارسـي . محل نشر و ناشر آورده شودمنـابع انگليسـي و در مرحلـة آخـر نشـاني مطالـب گرفتـه شـده از ) نامـه پايان

.شود هاي مختلف ذكر مي سايت .ـ درج معادل التين اسامي و مفاهيم خاص در پاورقي ضروري است7ر مدارج علمي، محـل ـ درج مشخصات كامل نويسنده يا نويسندگان با ذك8

شمارة تلفـن در صـفحه اول مقالـه بـه همـراه رايانامـه نشاني پستي و فعاليت، .ضروري است

wordتجاوز نكند و مطالب در محـيط A4صفحه 20ـ حجم مقاالت از 9

xp افزاري ضميمه مقاله شود تايپ شده و نسخه نرم. پ نشـده يـا همزمـان بـه ـ مطالب و مقاالت ارائه شده قبال در جايي چا10

.شندارائه نشده با نشريه ديگري

ساير نكات

.گردد ـ مقاالت و مطالب ارسالي مسترد نمي1 .ـ فصلنامه در ويرايش مطالب آزاد است2 .ـ استفاده از مقاالت و مطالب اين نشريه با ذكر منبع آزاد است3

هاي آوايي نشانه

مثال ها واكه a = ا abr ابر â = آ âb آب

o = ا ordu اردو u = او u م شخص(اوسو( e = ا esm اسم i = ئي(اي( il ايل

مثال همخوان مثال همخوان

b = ب boz بز f = ف fil فيل p = پ par پر q = غ+ ق qurbâqe قورباغه t = ط+ ت tar تر k = ك râ k كار s = ص+ث+س sar سر g = گ garm گرم š = ش šir شير l = ل lâl الل j = ج jân جان m = م mu مو č = چ unč چون n = ن nân نان x = خ xun خون v = و verd ورد d = د dar رد h = ه+ ح hâl,hâr حال/ هار r = ر ruz روز y = ي yâr يار z = ظ+ض+ذ+ز zur ع+ ء = ? زور mo?amâ معما ž = ژ žâle ژاله

فهرست مطالب صفحه عنوان

7 ............................................................................................................... نخست سخن هاي اقتباس و بازآفريني فولكلور و قابليت ● 9 ................................. يتجرب يبرداشت ؛يشينما مكتوب اثر به يشفاه يها افسانه ليتبد

دزادهيفر عبدالرضا

27 ............................................. ونيزيتلو و ويراد در آن كاربرد يها تفاوت و ييگو قصه فيحن محمد دكتر 49 نيسالط اتيحكا ؛يونيزيتلو مختلف يها قالب در يشفاه خيتار ينيبازآفر يها تيقابل

يآزاد روزيف دكتر 63 ......................................................... يشينما يها برنامه يسيگفتگونو و ها المثل ضرب

انياحيس مهيفه

81 ............................................................. »يگردكوسه« واره شينما يشينما يها تيقابل ييماكو ليسو سازي تلويزيوني فولكلور و برنامه ● 103 ...................................ييانمايپو لمنامهيف نگارش يبرا يرانيا يها افسانه از يابي دهيا

يجهاز ديناه 123 ................. ها اسطوره ينيبازآفر تلويزيون؛ سازيبرنامه در استريپكميك كاربردهاي

يعطارد الهه 149 ........ همدان در يعروس مراسم يمورد يمستند؛ بررس برنامه كي يكارگاه يها افتهي

يسرشك يعيرف تايآز سازي راديويي فولكلور و برنامه ● 169 .............. ييويراد يها نمايش قالب در ها متل ينيبازآفر امكان يبررس ش؛ينما - متل

ئيان خواجه ميترا

181 ............................................................... ييويراد يها شينما در آن گاهيجا و ينقال

يگودرز دهيفر/ ييخدا فيشر ديمج دكتر 197وانـنوج و كودك يسرگرم - مسابقه يها برنامه يبرا يكالم هاي يباز شناسي ريخت

زاده يآن يعل

217 .................................................... ييويراد يسازبرنامه در آن يكاربردها و ستانيچ

يهاشم رضايدعليس 241 ................................ كرد فرهنگ در يخوان تيب ؛ياستان يها شبكه در يمحل اتيادب

آذرخش رايحم/ ياخگر محمد دكتر

ــازيتصو ــبك يرس ــدگ س ــه يزن ــروا ب ــعار تي ــ اش ــ ؛يمحل ــم گردـدست ــاب در ق ق 259 ..................................................................... يريتصو و ييدئويو ياـــه گـنماهن

يدستجرد جعفرزاده يمصطف دانشـكده ( يونيزيتلو و ييويراد يساز برنامه و مردم فرهنگ حوزه يها نامه انيپا يمعرف

279 ....................................................................................... )1386 -1390 مايصداوس

يقربان ديمج 295 ................................................................................................ يسيانگل يها دهيچك

سخن نخست

هاي جهان معاصر هستند كـه نقـش هاي نوين ارتباطي از جمله پديده رسانهدر اين ميان بايـد بـه . كنند اي در كنترل و هدايت افكار عمومي ايفا مي گسترده

تأثير عميق و شگرف دو رسـانه فراگيـر و در دسـترس راديـو و تلويزيـون بـر بويژه آنكـه ايـن دو، . ه و تأكيد خاص داشتتوج ،اجتماعيهاي مختلف حوزه

ي بسياري براي بيان موضـوعات فرهنگـي، هاي محتوايي، هنري و فن از ظرفيتداراي اي كـه حوزه ؛م برخوردارندمباحث مربوط به حوزه فرهنگ مرد از جمله

هـاي اب محتـوايي و سـوژه هـاي جـذ مايـه و بـن تنوع و گستردگي موضـوعي هـاي راديـويي و تلويزيـوني، از بـراي طـرح در برنامـه فراوانـي پسند مخاطب

همچنين سـاختارهاي متنـوع . است ،انتخاب ايده و سوژه تا بازآفريني و اقتباسهـاي تلويزيـوني، شـامل نمـايش، مسـتند، برنامـه هاي راديويي و روايتي برنامه

شناختي اين قابليت را دارند كه تركيبي و گفتگومحور، به لحاظ هنري و زيباييهـا، انواع موضـوعات فولكلوريـك و ژانرهـاي ادبيـات شـفاهي ماننـد داسـتان

هـا و رسـوم و نظـاير آن را هـاي محلـي، آيـين ها، بازي ها و تمثيل المثل ضربسـازي از يـك سـو و تنـوع هـاي برنامـه د قالـب ، تعداز اين رو .ي كنندبازنماي

فرهنگ مـردم از سـوي ديگـر، حوزه در ابهاي بكر و جذ موضوعات و سوژهكـارگيري مـؤثر و مفيـد موضـوعات فرهنـگ مـردم در بستر مناسبي را براي به

. آورد ميسازي راديويي و تلويزيوني فراهم حوزه برنامه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����8

ره شما

30 /ييزپا

1391

سـطوح مختلـف بـراي جـذابيت عناصـر فولكلوريـك توجه به بنابراين با سازي راديويي و تلويزيوني، به كارگيري بسـياري از ايـن مخاطبان حوزه برنامه

رسانه ملـي را در ايفـاي ،سازي ها و ساختارهاي مختلف برنامه عناصر در قالبنقش خود در بازسازي فرهنگي، صيانت از فرهنگ بومي و ملي، تـالش بـراي

و پيوند نسل جديد با پيشينه فرهنگي خود ياري اسالمي –حفظ هويت ايراني .خواهد رساند

واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقـات صداوسـيما در ايفـاي چنـين رسـالتي، در ايـن . اسـت كـرده تـدوين » سـازي فولكلور و برنامه«اي را با عنوان نامه ويژهفولكلـور و «، »هاي اقتبـاس و بـازآفريني فولكلور و قابليت«نامه، سه محور ويژه

در نظـر گرفتـه » سـازي راديـويي فولكلور و برنامـه «و » سازي تلويزيوني برنامهسـازي و هـاي برنامـه در اين سه محور، موضوعات فولكلوريك، قالب. اند شده. كنندگان پيشنهاد و ارائـه شـده اسـت ن و تهيهسازا هاي متنوعي براي برنامه ايده

سازان رسانه ملي توجه بيشتري به اين حوزه اندركاران و برنامه اميد است دستاي از ايـن اهـداف را پوشـش بتوانـد گوشـه نيز و اين مجموعه معطوف سازند

.دهد

سردبير

؛ اثر مكتوب نمايشي بههاي شفاهي افسانه تبديل برداشتي تجربي

1ضا فريدزادهعبدالر

چكيده

اش نقـش آن ديداري بودن رسانه تلويزيون به عالوه برد و گستره پوششـي كند زيرا در امر يادگيري و تأثيرپـذيري، را در آموزش جامعه بسيار برجسته مي

هـا، ابعـاد و ، مؤلفهاز سوي ديگر .استمؤثر شنوايي بيش از حسحس بينايي رد آموزشـي و هاي شفاهي به اضافه رويك هاي ديداري و نمايشي افسانه ظرفيت

از حيـث اخـالق و معنويـت، از آنهـا مـواد خـام آموزشـي غناي محتوا و پيامو هـا هاي افسـانه سازد كه با جمع بستن ميان ويژگي مناسبي براي تلويزيون مي

اي بـراي جامعـه فـراهم هاي خلـاق و سـازنده توان برنامه توانايي تلويزيون مي . آورد

ـ افسانه، افسانه: ها كليدواژه ـ هاي شفاهي، ادبي ات ات شـفاهي مكتـوب، ادبي

نمايشي، راديو و تلويزيون

نويس، كارگردان تئاتر و فرهنگيار واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقات صدا و سيما شاعر، نمايشنامه. 1

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����10

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

اي از آن نيـز اند و شاخه هم ناميده» داستان مثل«و » تمثيل«، »مثل«افسانه را ها و آثار نويسـندگان معاني متعددي در فرهنگ. شود يناميده م» افسانه تمثيلي«

ه، برهان، داستان شبيه، مانند، سخن، قص: براي مفهوم افسانه آمده است همچون .صفت و تمثيلي، نقل، اسطوره، حكايت، افسانه، داستان، دستان، سان، حال

ال ضـرب لهـم مـث او«: انـد در قرآن كريم نيز مثل و داستان مترادف هم آمـده اصحاب القريءĤذجا هلون اهرسبه معني » نيوشه«در فارسي مثل را )13/يس( .»الم

تر معني مثـل آمـده در تبيين دقيق. گفتند به سخن از پس ديوار مي 1گوش دادن. اسـت تشابه در مفاهيم محسوس »لثم«تشابه در مفاهيم معقول و » ثلم«: است

ـ . بيان همانندي چيزي به چيزي ديگـر اسـت تمثيل به معني مثل آوردن، ا در امبسياري موارد تمثيل به مفهـوم مثـل آمـده و هـر دو واژه تمثيـل و مثـل بـراي

هـا و براي جمـع بسـتن داسـتان » امثال«. است هاي حيوانات به كار رفته داستان» تماثيـل «هاي غيـر حيوانـات آمـده اسـت كـه جمـع آن را تمثيل براي داستان

بـراي بيـان مقصـود به عنـوان جملـه پنـدآميز هر گاه از مثل همچنين .اند گفته . آورده است» المثل ضرب«يا » مثل زده است«گويند مياستفاده شود

ها ها و مثل هاي نمايشي افسانه ويژگي

افســانه، بخــش نظــري .حكمــت، داراي دو بخــش نظــري و عملــي اســتآميزد و به مي» يملعحكمت «حكمت را كه خشك و استداللي است، اغلب با

در واقع حكمت عملي عبارت اسـت از تحليـل كـردار . كند مخاطبان منتقل مي. ارادي آدمي و داليل چگونگي و اهداف آن به منظور تأكيد بر كردار برتر است

حركـت در . مسير معاد و مسـير معـاش : شود كردار آدمي در دو مسير انجام مي

هر چنـد «چنان كه در مثل . كند پند اشاره مي دن در پس ديوار به نامستقيم بودنايستانيوشه و گوش . 1 .اين پند نهفته است كه بهره هر كس به اندازه تالشش خواهد بود» آيد در ديگ است به چمچه مي

11 ���� هاي شفاهي به اثر مكتوب نمايشي؛ برداشتي تجربي تبديل افسانه

ره شما

30 /ييزپا

1391

انجامـد و حركـت در مسـير زكيـه مـي مسير معاد، كوششي فردي است كه به تسمت امـور و : گيرد معاش تالشي جمعي است كه خود در دو سمت انجام مي

نـام دارد و سـمت امـور و معـاش واليـت و » تدبير منـزل «معاش شخصي كه ها برخـي معاشـي، افسانه. شود نام برده مي» سياست مدن«سرزمين كه از آن به دسته معاشـي ضـمن آن . هستند» اشي معاديمع«اي ديگر برخي معادي و دسته

شمرد غالبا بـه كه كوشش معاشي برخوردار از حكمت معادي را كردار برتر ميهـاي دليل رگـه همين به . نظر دارد» سياست مدن«و » تدبير منزل«هر دو سمت

كه شمار در خور توجهي از آنها، بـه طـور وجود دارد ها معادي در انواع افسانهانـد مستقيم يا با واسطه از آيات، احاديث و اشعار آموزنده معنوي و ديني آكنده

هـاي داسـتاني تو در شماري از آنها احاديث و آيات بر زبان راوي يا شخصـي . شوند جاري مي

آموزي افسانه آن را از حيث آموزش اخالق فـردي آميزي و حكمت حكمتو عامل اعتدال مـنش و كـنش سـاخته و اجتماعي، هدفمند و درخور اعتماد و

هـاي معنـوي و ه وري از آمـوز ها بـا بهـره نفي پندار و كردار نكوهيده در افسانههـاي هـا و آرمـان هاي طوالني، با ضـروريات، نيازهـا، اولويـت ديني، طي دوره

عموم جامعه بر عهده اند و نقش بسزايي در هدايت عمومي جامعه تناسب يافته . اند داشته

هـايي، تـأثيرات عـاطفي عميقـي بـر مندي از چنين ويژگـي ها با بهره افسانههـا از گـوش هاي افسانه در واقع، مسير مضامين و حكمت. گذارند مي مخاطبان

هاي عاطفي مخاطب را به سـمت ادراك و به سمت عواطف است و انگيختگيايـن همـان ويژگـي . سـازد و منطق تثبيـت مـي كند و در فكر تعقل هدايت مي

هاي اثـر هنـري اسـت و ارتباطي هنر است كه ضامن ماندگاري مفاهيم و آموزه .كند تأثيراتش را نسبت به استدالل، گفتار، مواعظ و امثال آنها بيشتر مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����12

ره شما

30 /ييزپا

1391

. آمـوزي بـه عـرف جامعـه نظـر دارنـد سازي و حكمت ها در ارتباط افسانهمندي روابط مردمـان را هايي از قاعده هستند كه بخش ييقوانين همراه با خألها

اين خألها با قواعد عرفـي تجربـه شـده طـي تـاريخ كـه بـه . گذارند معطل ميعرف از . شوند پر مي» دهند جواب مي«هاي جامعه ضروريات، نيازها و اولويت

. كاهد زيرا مانند قانون از عواطف خالي نيست سويگي قوانين مي خشكي و يككند و بـه كمـك آن ميـان افـراد راوت و فعاليت عواطف، جامعه را حفظ ميط

هـا افسـانه . گراتر از قانون است عرف، واقع. سازد جامعه پيوند روحي برقرار ميكننـدگي اند از شـمول، كليـت و اقنـاع ريزي شده نيز كه بر پايه عرف جامعه پي

ـ ورند و اين خصـلت سـبب رواجشـان نـه تنهـا در سـطح بهره ت و قـوم و ملخاستگاه خويش كه در سطح اقوام و ملل ديگـر شـده اسـت و شـايد يكـي از

گرا و تلف، همين ويژگي واقعهاي مخ هاي مشابه در فرهنگ داليل وجود افسانهرا ) اغلـب عناصـر فولكلوريـك (از ايـن ديـدگاه، افسـانه . مـدار آن باشـد مردم

ناظر » در مثل مناقشه نيست«ور اند و مثل مشه دانسته» بازگوكننده حقيقت كلي« . به همين معناست

ـ برخـي از مثـل . ها هستند ها چكيدة اندرز افسانه مثل ات مكتـوب هـا از ادبيو داستان همچـون ها با افسانه اند و برخي از مثل همچون ديوان شعرا اخذ شده

دادند نمييكي را به ده راه «: اند و آميخته ممزوج» ماليستي ميني«اي كوتاه و هقص: شـاهدت كيسـت؟ گفـت : به روباه گفتنـد «يا » گرفت سراغ خانه كدخدا را مي

هاي خود ها از داستان در ادب شفاهي يا مكتوب، مثل ،اما سؤال اين است» دمماي پيرامون آن سـاخته شـده اند و افسانه اند يا خود ابتدا مثل بوده استخراج شده

ن استنثناها به اين نتيجه احتمالي رسـيده ها با در نظر داشت است؟ نتايج پژوهشانـد و در ادب هـا شـكل گرفتـه ها پيرامون مثـل است كه در ادب شفاهي افسانه

وقـوف نويسـنده بـه چگـونگي ايـن . اند ها برآمده ها از دل افسانه مكتوب، مثلهمچنـين . ها به اثر نمايشي ياري خواهد رسـاند تعامل، وي را در تبديل افسانه

13 ���� هاي شفاهي به اثر مكتوب نمايشي؛ برداشتي تجربي تبديل افسانه

ره شما

30 /ييزپا

1391

در امر پژوهش، ذهن نويسنده را از سردرگرمي » افسانه«ريف دقيق از داشتن تعپيشتر گفته شد يكي از معاني مثل، افسانه است پس بـه ايـن . نجات خواهد داد

ـ تشود كه شخصـي مفهوم، مثل، به داستاني اطالق مي اهـايش تركيـب انسـان بدر خـارج حيوان، گياه، جماد و عناصر طبيعي باشند و امكان وقوع رويـدادش

داستان نباشد زيرا در واقع هيچ جايگزيني براي پندار و گفتار و كـردار انسـاني هاي صرفا انساني اسـت كـه وقـوعش تمثيل، داستاني با شخصيت. وجود ندارد

. خارج از داستان ممكن است

ها ها و انواع افسانه ويژگي

، عـارف، شـاه ماننـد ها با شخصـيت و دوران فـردي تـاريخي برخي افسانهاش ندارنـد انطباق دارند اما ارتباطي به او و دوره افراد تاريخي ديگر دانشمند يا

در . شـمارترند دسـته دوم، بسـيار كـم . و در برخي چنين انطباقي حقيقـت دارد روزگارانشـان و بعـدها احتـرام راويـان و هـا و هـم واقع، احترام خالقان افسانه

شخصيت واقعـي را جـايگزين شخصـيت هاشان به فردي تاريخي، آن همدورهجـايي او بـا خيالي كرده است و گاه نفرت از فردي تـاريخي نيـز سـبب جابـه

هـا به اين دليل شخصيت اصلي برخي افسانه. شخصيت منفي خيالي شده استاي كه بـه سـعدي، ها و مناطق مختلف متغيرند مثال كردارهاي حكيمانه در زمان

ت اصـلي هـايي كـه شخصـي شود يا افسانه سبت داده مين ملانصرالدينيا بهلول. عباس و سلطان محمود است از اين قبيل است شاههاي مختلف آنها در روايت

جـايي در مــورد گونـه جابـه در تبـديل افسـانه بـه اثـر مكتـوب نمايشـي، ايـن شـود زيـرا شـكلي از هاي مثبت تاريخي معاصر، مجـاز دانسـته نمـي شخصيت

هـاي اما از ديدگاه هنـري، در مـورد شخصـيت . آيد شمار مي تحريف تاريخ بهجايي به دليل يادآوري بيشتر وجوه منفي آن فرد تاريخي منفي معاصر؛ اين جابه

.بدون اشكال است

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����14

ره شما

30 /ييزپا

1391

: از ندا ترين انواع افسانه عبارت مهم .هايند هايش انسان افسانه انساني كه شخصيت. 1 .اند حيوانات هايش افسانه حيواني كه شخصيت. 2 .هاي مركب از حيوان و انسان حيواني با شخصيت -افسانه انساني . 3هاي مركب از انسان و عناصر طبيعي طبيعي با شخصيت –افسانه انساني . 4

).گياه، آب، باد، سنگ(طبيعي –افسانه حيواني . 5

ــا شخصــيت هــاي مركــب از ب .حيوان و عناصر طبيعي

حيواني –افسانه انساني . 6هــايي طبيعــي بــا شخصــيت –

.مركب از اين سه دستهكه خود، بسته به اين كه ) افسانه ديو و جن و پري(افسانه مافوق طبيعي . 7

اش تنها مافوق طبيعي باشند يا همراه با انسـان يـا حيـوان يـا تركيب شخصيتي .شود هايي تقسيم مي عناصر طبيعي، به گونه

هـاي انسـاني به تمام اين انواع بـه جـز افسـانه » ليافسانه تمثي«در تعاريف، آيـد چنـدان دقيـق نباشـد زيـرا در اغلـب كتـب شود كه به نظر مـي اطالق مي

شـايد بتـوان . شـود هاي تمثيلي، نوع صرفا انساني نيز يافت مـي مجموعه افسانهگفت شرط قرار گرفتن افسـانه انسـاني زيـر آن عنـوان، كـردار خـارق عـادت

. هـاي خـاص توسـط آنهاسـت نساني، يا كردارهاي ويژه انسـان هاي ا شخصيتهـا در برخي افسـانه ) كند فردي كه قصر و اموال كالن دارد اما گدايي مي مانند(

تمامي انـواع بسـيار موجزنـد، بـدون رويـدادهاي پيچيـده يـا فرعـي، فـارغ از و بــا ) اپيزوديــك(» فصــلي«توصــيفات مفصــل و قضــاوت راوي و ســاختمان

ها براي نمايشـي شـدن در نگاه نخست، اين گونه افسانه. هاي معدود شخصيت

15 ���� هاي شفاهي به اثر مكتوب نمايشي؛ برداشتي تجربي تبديل افسانه

ره شما

30 /ييزپا

1391

مناسب نيستند اما نويسنده آشنا بـه فولكلـور و درام، بسـياري از آنهـا را داراي دسـت «هاي دراماتيك به شكلي فشرده اسـتخراج كـرده و بـا تها و قابلي مؤلفه . گيرد تر به كار مي و خالقيت افزون» بازتر

ها به نمايش ل افسانهفرآيند تبدي

هايي در فرايند ديداري كردن افسانة شنيداري بسياري از توصيفات و بخشت تبديل شدن به عمل نمايشي، ديالوگ يا ابزار از روايت و قضاوت راوي قابلي

روايـت «. را دارا هستند...) لباس، دكور، رنگ، فضاسازي و (و عناصر ديداري قصه در «هايي چون ورت اپيزوديك بودن به فرمتوان در ص افسانه را مي» خطيت و رسـايي شـفافي . تبـديل كـرد » مكـان در مكـان «، و »زمان در زمان«، »قصه

ها و مـبهم نبـودن حشو و زايد بودن موقعيت و كردار شخصيت ها و بي ديالوگمضمون و پيام، سبب تسهيل ارتباط با مخاطب، ايجاد جـذب و شـيفتگي در او

شود و نويسنده در حالي كـه پنداري با مخاطب مي ن زمينه همذاتو فراهم كردهـا و بخشـي از هاي درونـي و برونـي شخصـيت هاي افسانه ويژگي از ديالوگ

دهـد نبايـد آن كند و گسـترش مـي موقعيت و رويداد و مفاهيم را استخراج مي .ها را از دست بدهد ها را بويژه صميميت رابطه ها و رسايي سادگي

اي بسيار مهم و تكنيكـي تمركـز كـرد و آن ايـن ن فرايند بايد بر نكتهدر اياي دور و نه كامال روشـن است كه در افسانه غالبا زمان رويداد متعلق به گذشته

تعيين زمان در افسانه معموال در آغاز ورود بـه رويـداد توسـط . و معلوم است : شود راوي انجام مي

ل قبل از روزگار ما؛ روزي بـود و روزگـاري در روزگاران پيش؛ ساليان سا« »...بود،

تـر باشـد، از هر چه رويداد افسانه به زمان حال و اكنـون مخاطـب نزديـك اش توسط مخاطـب از لحـاظ توقـع رويـدادي شـگفت و خيـالي و باورپذيري

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����16

ره شما

30 /ييزپا

1391

شود و هر چه دورتـر از اكنـون و و نيز تأثيرات عاطفي كاسته مي خارق عادتو بـه » زدايـي آشـنايي «اي دور و مبهم بودن زمان گونه. د بالعكستر باش نامعلوم

ــله ــوعي فاص ــك؛ ن ــان دراماتي ــت زب ــان و رويدادهاس ــان و مك ــذاري از زم . گترين عوامـل ست كه از مهم هاي ادبي و هنري اصلي زدايي در همه گونه آشنايي

هـا در بخــش آيـد و شـكل معمـولش در همـين افسـانه جاذبـه بـه شـمار مـي سازي، پندار و كردار و گفتار انساني حيوان و گياه و عناصـر طبيعـت شخصيت

ديگر آن تبديل عنصر به عنصر مثل خاك به طال، عنصر به موجود نمونه. استزماني كه زمان در افسانه مشخص اسـت ترفنـدهاي . مثل سنگ به حيوان است

ر روزگـار د«شود زدايي وجود دارد مثل زماني كه گفته مي ديگري براي آشناييهسـتند و اي افسـانه هـا شـبه كه صاحبان اين نـام » نادرشاه؛ در كاخ جمشيد جم

كـه » در بغداد روزگاران پيش«شود يا انگيز به آنان نسبت داده مي اعمال شگفتانگيز است بغداد در روزگار دور نيز در ذهن مخاطبان جاي رويدادهاي شگفت

زدايي در مكان نيز با عباراتي آشنايي. ندك ها تخيل مخاطب را فعال مي و اين نامنيـز ... چون در شهري؛ در كشوري؛ آن طرف كوه قاف؛ در شهري زيـر دريـا و

اگر مكان مشخص باشد غالبا جايي است كه عامـه را بـه آن راه . شود انجام مينيست و هر كس تصوري خيالي از آن دارد كه با تجسم ديگران متفاوت اسـت

گيـري از آن در و باغ وزير و البته شناخت اين تكنيـك و بهـره مانند خزانه شاه . اثر مكتوب براي نويسنده ضروري است

ها در اغلب ها ثابت بودن خصايل حيوان هاي ارتباطي افسانه از ديگر تكنيكآنهاست كه همين نكته توقع بروز كرداري ثابت را از آنهـا در مخاطـب ايجـاد

تـوز مار، كينه. كند كند و ارتباطش را با موقعيت كلي و پيام افسانه تسهيل مي مين؛ روباه هشـياري منفـي دارد و فريبكار و دنيادوست است؛ گرگ بيرحم و نادا

طلب اسـت و بـه قصـد كار و جاه شود و همچنين محافظه كه به حيله منجر ميپلنـگ، . شـود گري به قـدرت نزديـك مـي مندي از مزاياي قدرت، با حيله بهره

17 ���� هاي شفاهي به اثر مكتوب نمايشي؛ برداشتي تجربي تبديل افسانه

ره شما

30 /ييزپا

1391

تدبير است، شير، قدرتمند و عاقل اسـت و خـروس، مغرور و داراي تهوري بيهـا نمـادين هسـتند و توقـع حتي رنگ .يمني است بخشي و خوش نماد آگاهي

كنند مثال گـرگ سـياه، خاص ايجاد ميا گاه شـاهد تغييـر خونخوارتر است ام

خصــايص ثابــت و كــاركرد مشــخص اي، شــير، هــاييم مــثال در افســانه رنــگ

گــر اســت و گــاوي دروغگــو و حيلــهخوانـد، همرنگ خود را به دوستي مـي

كنـد كـه دو گـاو با حيله وادارش مـي اه و سفيد را فريـب بدهـد و در دام سي

او بيفكند و پس از اين خيانت، همـان درد و گاو را هـم كـه تنهـا مانـده مـي

تصور باطل آن را كه دوستي با شـير را نهـاد هاي ديگر، خروس بيدارگر نيك در نمونه. گيرد ديد به سخره مي ممكن مي

. شود مهربان و دادرس مي ،نشانه شومي و ماراثر مكتوب نمايشي بر پايه افسـانه ضـمن شـناخت دقيـق نمـاد و نويسنده

كاركردهاي هنري آنها بويژه در آثـار شـفاهي و توجـه بـه نمادسـازي دقيـق و ،ها و داليل اين گونه تغييـر خصـايل را دريابـد انگيز اين آثار بايد زمينه شگفت

قيم يـا هـا تـابع رفتـار طبيعـي آنهاسـت و مسـت المثل رفتار شـير در افسـانه فيارتباط چندين . غيرمستقيم تحت تأثير باورهاي معنوي و دنيوي جامعه قرار داد

ها به باورهاي ديني مبحثي گسترده است و در اين جا همـين قـدر سويه افسانه: ها و مفاهيم بسياري از آنها مبتني بـر همـين باورهاسـت شود كه پيام اشاره مي

ردازنـد پ هاي ديني مـي بيين ارزشمكان برخي بهشت يا جهنم است، برخي به تشان بر پايه راستي، درستي، ايثـار، وفـا بـه عهـد، و رويكرد اخالقي و آموزشي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����18

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـاي جوانمردي، شجاعت، پرهيز از ياري ستمگر و امثال آنهاست كه بر آمـوزه و هـاي قـرآن كـريم يـا انبيـا مستقيما داستان نيز برخي. ديني انطباق دارند

يـا اشـاره آيـات و به صـراحت كنند و در شماري از آنها را بازگو مي اولياشود ها شنيده مي تاحاديث در روايت يا زبان شخصي.

تبديل افسانه شفاهي به اثر نمايشي

هـا بـر پايـه هـا در افسـانه انساني غيرانسـان آغاز گفتار و پندار و كردار شبهويسـنده بـراي نگرشي فلسفي انجام شده است كه وقوف به آنهـا از نيازهـاي ن

انسان براساس دريافتي فطري جانـداران . هاست درك زيرساخت انديشه افسانهكند و اين شعورمندي را مطابق تنها الگويي كـه و طبيعت را شعورمند حس مي

هـا مـنعكس پندارد و اين پندار خـود را در افسـانه شناسد الگويي انساني مي مي . كند مي

افسـانه شـفاهي، بايـد واقـف باشـد كـه خالق اثر مكتوب نمايشي بر پايـه انعكاس انديشه و نگرش شخصي در ادب مكتـوب، آغـاز يـك تـالش اسـت؛

. بيني نويسنده با جامعه خويش اسـت تالشي كه هدفش تعامل دريافت و جهانباوران خود را هاست كه اين مسير را رفته و مخاطبان و هم ا ادب شفاهي قرنام

ت و دست باال در سطح چند ملت و فرهنـگ دست كم در سطح يك قوم يا مل . يافته است

اي كـه ها اين است كه براي افسانه هاي برخورد هنري با افسانه يكي از شيوهشود در قالـب همـان افسـانه، بـه آن مصـاديق مصاديقش در هر زمان يافت مي

؛مصـاديق، عينـي ترتيـب، بدين . ن به آنها جلب گرددااشاره شود و نظر مخاطبدر ايـن شـيوه، افسـانه عينـا . تـر خواهـد شـد صـائب ،و تأثير اثر ؛هدفمند ،اثر

ها و وجوه ضمن ادراك، حفظ و به كارگيري مؤلفه. شود بازنويسي نمايشي نميتكنيكي و رويكرد آموزشي آن، مضمون به تناسب مصداق عيني كه در جامعـه

19 ���� هاي شفاهي به اثر مكتوب نمايشي؛ برداشتي تجربي تبديل افسانه

ره شما

30 /ييزپا

1391

پـدر » نخـودي «ه مـثال در افسـان . كنـد شود، تغيير مـي و جهان برايش يافت مياشي است كه بهترين كفش دنيا را براي دختر حـاكم سـاخته و نخودي استاد كف

حاكم به عهد خود وفا نكرده و مبلغي . اش را صرف آن كرده است تمام سرمايهپردازد و او را كـه بـه طلـب مـزد به استاد پير كه اكنون فقير و ناتوان شده نمي

ا دلي بـزرگ نخودي كه قدرتي ندارد ام .كند رفته به ضرب شالق خود كور ميشير، روباه، دريا و جنگل كه هر يـك . افتد پدر به راه مي دارد براي احقاق حق

كنند و در پايان، نخـودي اند نخودي را همراهي مي به نحوي از حاكم ستم ديدهاي نوشـته اسـت كـه در آن نگارنده بر پايه اين افسانه نمايشنامه. شود پيروز مي

هاي كشاورزان آبادي ، زمين»روباه مكار«داري با كمك سرمايه» س حريصخر«كند، جنگل را نابود و هوا و رود را بـا دود و خرد و تبديل به كارخانه مي را مي

. شـود سـازد و سـبب متروكـه شـدن آبـادي مـي ها آلوده مي فضوالت كارخانهـ حيوانات و عناصر طبيعت كه از اين اوضاع آسيب ديده ا نخـودي همـراه انـد ب

هـا بـه جـاي مناسـب، رشـد انتقال كارخانـه . رسد شوند و او به پيروزي مي ميو بازگشت مردم بـه ي كارخانهها جنگل، نصب فيلتر بر دودكشمجدد درختان

. آمد ماجراست آبادي و شروع زندگي شاد پيشيوه ديگر، شيوه تركيبي است كه در آن دو يا چنـد افسـانه بـا هـم ادغـام

اي بـا عناصـري ديگـر از آيـد يـا افسـانه اي جديد پديـد مـي شوند و افسانه ميهـاي ابـداعي يابد و بـا رويـدادها و موقعيـت و شخصـيت ها توسعه مي افسانه

بيژن مفيد بـه ايـن شـيوه » شهر قصه«شاهكاري چون . شود نويسنده آميخته ميسـازي نيز علـي حـاتمي، مصـداق » حسن كچل«در شاهكار . ساخته شده است

گذاري خلاق در قالب افسانه اصلي انجـام جديدي از طريق رمزپردازي و نشانه .داده است

هاي شفاهي نيز از مـواردي هسـتند كـه نگر افسانه وجوه اميدبخش و مثبتايـن آثـار . نويسنده اثر مكتوب نمايشي بر پايه اين آثار بايد بر آنها تمركز كنـد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����20

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ اخوش باشـند، آمـوزش و القـاء منفـي و حتي اگر تراژيـك يـا داراي پايـان ننوميدكننده ندارند بلكـه عبـرت آموزنـد و مخاطـب را بـه وقـوف بـر چرايـي

را » ايجـاد هـراس و شـفقت تـوأم «كنند و قاعـده شكست يا هالك هدايت مي . كنند رعايت مي

مناسـب » ضـرباهنگ «ها، رعايت ايجاز به اضافه وجه انرژيك و اكتيو افسانهترين عوامل جذب و تمركز مخاطـب بـه كنند كه از اصلي أمين ميها را ت افسانه

هايي كه داراي ريتم كند بيروني هستند ضرباهنگ تنـد در افسانه. روند شمار ميآيد سبب اعتدال حركت قصـه فراهم مي» افكني گره«و » تعليق«دروني اثر كه با

در فراينـد اسـت كـه تكنيكي دراماتيك ،د و اين دستمايهشون براي مخاطب مي .هاي كارآمد گرفت توان بهره تبديل و تغيير مورد نظر ما از آن مي

ها هاي دراماتيك افسانه ويژگي

. ها از عوامل پويايي و مانـدگاري آنهاسـت بودن افسانه» بر قدرت«رويكرد هاي خان، حـاكم بـومي، دشـمن خـارجي، ها معموال در چهره قدرت در افسانه

گر، گـرگ مردم، غاصب عشق، قوم مهاجر، شير سلطهضايع كننده حقوق تاجرا اين گونه ادبي هرگز سياسـي ام. كند جلوه مي... كش و خونخوار، روباه ضعيف

هـاي معنـوي دارد و در نيست زيرا منظـري وسـيع و انسـاني براسـاس آمـوزه منـدي از ايـن امـا بـا بهـره . اي كوچك است وسعت اين ديدگاه، سياست نقطه

در . گيرنـد قـرار مـي » ادب مقاومـت «ها در زمره مي از افسانهرويكرد بخش مههاي انساني بـا ايـن رويكـرد، قهرمـان از اعمـاق جامعـه برخاسـته و از افسانه

زبدگان و گزيدگان نيست و جهتي مردمي دارد و داراي خصايل نـاب پهلـواني و بـروز خصـلت دست و پاسـت ادعا و گاهي بي لي كه ساده و بياست در حا

آميختگي مبارزه قهرمان با عشـقي انسـاني و . آفريند ها مي لواني از او شگفتيپههاي پاكبازانـه برخـي قهرمانـان از پاك و صادقانه بسيار دلپذير است و گذشت

21 ���� هاي شفاهي به اثر مكتوب نمايشي؛ برداشتي تجربي تبديل افسانه

ره شما

30 /ييزپا

1391

دفاع از مظلـوم، ايثـار . انگيز و متأثركننده است عشق خود به خاطر ديگري، دلهـايي كـه داراي در افسانه. ..وار، و هاي شهادت هاي واال، مرگ كامل، شجاعت

هاي دراماتيك ارجمندي هستند كـه بـه مايه بودن هستند بن» بر قدرت«رويكرد . خلق آثار مكتوب نمايشي واال ياري خواهند كرد

هـا تنهـا ديـالوگ . هاست سازي در ديالوگ، تكنيكي مهم در افسانه تشخصيـ از آن مـي .رساني نيستند ابزار مفهوم و ابعـادي از هـر ه اثـر تـوان مفـاهيم نگفت

تـرين سـاده . ت را كه در ظاهر ديالوگ به آنها اشاره نشده استخراج كردشخصيت، سـطح هاي هر شخصي نمونه ساخت و شناخت آن اين است كه از نوع واژه

. شود اش معلوم مي فرهنگيهاي بلندتر، عنصري است دراماتيـك موجود در برخي افسانه» تكرار«عنصر

در افسـانه فصـلي . پنداشته شود اثر مكتوب نمايشي نبايد بيهوده كه در نگارشو حفظ تمركز مخاطب بـر رونـد ها يوند فصلترين كاربرد آن پ كم) اپيزوديك(

و نيـز چيسـتي موقعيـت و اي از آن همراه با يـادآوري خالصـه رويداد اصلي، در. ت و همچنين هدايت ذهن مخاطب به سمت پيام اثر اسـت ساختار شخصي

افسانه نخودي، اين تكرار منظوم است كه در آغـاز حركـت نخـودي بـه قصـد / كي خوابـه و كـي بيـدار / خبر خبر خبردار «: خواند پدر، چنين مي احقاق حق

پشـت و پنـاهش / با دلي مثـل دريـا / لشگر نخودي مياد بي/ بدين به حاكم خبرو در هـر مقطـع از ا» ...اگر نگيره بهتره بميـره / بابا شو بگيره مياد كه حق/ خدا

خوانـد كـه چيـزي بـه آن يابد همين ديالوگ منظوم را مي مسير كه همراهي ميچنانكـه در » بـا يـاور دليـرش / نخودي مياد بـا شـيرش «: اضافه شده است مثالاش با افزودن ابياتي حاكي از پيروزي؛ و هر بار اضـافه بـر بازگشت پيروزمندانه

يت، حس حماسي اين تكـرار، مخاطـب را يادآوري رويداد و موقعيت و شخص . كند با انگيزشي خاص با اثر همراه مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����22

ره شما

30 /ييزپا

1391

اند و براي مصون ماندن از تأثير گذر زمان و تغيير مكان بـا ها نمادين افسانهقاعده طاليي در تبديل اين آثار بـه اثـر مكتـوب نمايشـي . شوند آنها همگام مي

اسـت كـه مخاطـب را بـه بافت آنها در اثـر جديـد حفظ شبكه مفهومي خوشكنـد و ايـن هـدايت، بـا فعـال نگـه داشـتن سمت اندرز نهايي اثر هدايت مـي

. عواطف مخاطب و به باور رساندن ايشان همراه استهـا، گون يك افسانه، نويسنده را به ارزيـابي تكنيـك آشنايي با روايات گونه

ي و تـأثير محـيط و ميزان تأثير و القا و رسايي مفهوم، ميزان غناي مواد آموزشـ گيري افسانه و چگونگي مهارت در پرداخـت دراماتيـك و نوع باورها بر شكل

. دارد در هر روايت وامي... ات منظـوم در اين تغيير و تبديل آشنايي نويسنده اثر مكتوب نمايشي با ادبي

غلـط بـه كـار گيـرد يـا در شفاهي و كتبي ضروري است تا اشعار افسانه را بيز اشعاري بيفزايد، يا اثر مكتوب را منظوم بنگارد و اثر منظوم شفاهي صورت نيا

هاي شعر عروضي و شعر هجايي نيز ضرورت شناخت تفاوت. را بهتر فهم كندشـعر نويسـنده را در اسـتخراج » صـنايع بـديعي «ضمن آن كه آشنايي بـا . دارد

يـاري خواهـد مفاهيم مستتر در اين صنايع، و نيز در داشتن زباني زبده و مؤثر . كرد

شفاهي، تصويرگر زنـدگي هسـتند و ها همچون ديگر عناصر ادبيات سانهافاضـافه بـر . دنـ ده زندگي دو سويه شاد و غمناك را به بهترين وجه بازتاب مـي

ي و شاد در هر دو نوع ادبيي وجود دو شاخه جدات، در بسياري از آثـار جـدتـوان جـديت را در آثـار طنـز مـي پـاي هاي طنز وجود دارد و بالعكس رد رگه

سـازي هنـري كننده بخش وسـيعي از وجـه سـرگرمي طنز، تأمين. مشاهده كردموجب سوي ديگرشود و از تمركز مخاطب مي واست و سبب آرامش دروني

دارد و» طنز خفـي « ،گاه اثري. شود ت و تسهيل دريافت مفاهيم و پيام ميجذابي طنز يا در رويداد يا در موقعيت و يا در . هر دو نوعيا گاه طنز آشكار يا جلي و

23 ���� هاي شفاهي به اثر مكتوب نمايشي؛ برداشتي تجربي تبديل افسانه

ره شما

30 /ييزپا

1391

طنز گفتـاري در اثـر . داثر وجود دار) ل و يا در گفتارهادر عم(سازي شخصيتهـزل و هجـو . اند يا عميق يا تلخ طنزها يا سطحي. ترين طنز است نمايشي نازل

د وجـو هـا انـواع طنـز در افسـانه . است تر تر و غيرفرهنگي نسبت به طنز، سبكاست اما آميختگي طنز و جد را در نوع طنز غالبا عميق در افسانه طنزآميز. دارد

. توان مشاهده كرد نوع غير طنز آن بسيار ميمـثال راوي بندي دراماتيك نهفته است ي سكانسها نوع در بسياري از افسانه

گـذاريم خسـتگي در كننـد و بـه قصـر مـي هكاروان را در اين واحـ «: گويد مياش انداخته و كنارش به خـوردن بشنويم از خرس كه روباه در تله«يا » رويم يم

تـوان هـا مـي اي دكوپاژ تصويري را نيز در افسـانه ، گونههمچنين .»مشغول بودخبري . كرد گرگ رسيد به دو راهي، نگاهي به هر يك از دو راه«: دريافت مثال

شود جلو رفـت خاكي ميه كرد و ديد راه سمت راست، كمي جلوتر نبود توج . »...ه را بر خاك ديدجاي پاي بر. خم شد

هـا، سـطح در روايت شفاهي افسانه، تخيل مخاطب در تجسم حاالت، رنگـم تو حجم، سرعت شخصيال و آزاد اسـت و تجسها، شكل اشيا و محيط فع

هر مخاطب ويژه خـود اوسـت و ايـن از مـؤثرترين عوامـل جـذب بـه شـمار اثر مكتوب نمايشي بـر پايـه افسـانه بايـد امكـاني فـراهم آورد تـا در . رود مي

كارگردان، بازيگران، فيلمبردار و عوامل براي حفظ سياليت و خالقيت ذهـن و از تـي را فـراهم كنـد تـا نويسنده بايد امكان و ظرفي .تالش كنند خيال مخاطب

يت خيـال و زدايي شود و براي جبـران محـدود دور، آشنايي گذشته تغيير زمانكرداز آن به درستي استفاده بتوان به حال درآيد تا زمان ،م مخاطبتجس .

سه گونه . زاويه ديد راوي اثر مكتوب نمايشي با راوي افسانه متفاوت استكـه رويـداد را ) درونـي (زاويـه ديـد اول شـخص . 1: زاويه ديـد وجـود دارد

2. كند ينقل م» من روايتي«تي اصلي يا فرعي به شيوه شخصي . م زاويه ديـد سـويا فكر برتري كـه از بيـرون » داناي كل«كه رويداد را همچون ) بيروني(شخص

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����24

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـا ناظر رويداد است و از گذشته و حال و آينده و انديشه و احساس شخصيتهـا بـه تتنها از ديد يكي از شخصي» داناي كل محدود«. كند آگاه، است نقل مي

كنـد انـد گـزارش مـي نچه را شاهد يا شاهدان ديـده گاه راوي آ. نگرد خارج ميها سـخني بگويـد و ايـن را زاويـه ديـد عينـي يـا تآنكه از ذهنيات شخصي بي

بخشـي از ديـد دانـاي : زاويه ديد متغير كه چندگانه اسـت . 3 .نامند نمايشي ميت و كل، بخشي از ديد يك شخصي ...

شود و بـا هـم همسو ميدر اثر مكتوب نمايشي زاويه ديد راوي و مخاطب دهد و ذهنيـات شاهد رويدادي هستند كه در زمان حال پيش چشمشان رخ مي

قضاوت و كشف پيام نيـز . كنند ها را با تحليل كردارهايشان كشف مي تشخصيدريافـت و قضاوت و است و همين آزادي در كشف ذهنياتبه عهده مخاطب

. يــل و تجســم خواهــد بــودايشــان در تخ شــده پيــام، جــايگزين آزادي ســلبر اثـر نمايشـي تبـديل بـه زدايي از زمان گذشته دور و مكان مبهم، كه د آشنايي

نيز نيازمند ترفندهايي ديداري از سوي نويسنده، كارگردان و عوامل اكنون شده . اجرايي است

هـاي تـرين مؤلفـه است و داستان و نمايش در اصـلي اثري داستاني ،افسانههم مشترك هستند كه همـين زمينـه تبـديل آن را بـه اثـر مكتـوب دراماتيك با

.كند نمايشي تسهيل مي

بندي جمع

نقش درمانگري در ذات ادب و هنر نهفته اسـت امـا ايـن نقـش در افسـانه درماني مستقيم وجـود هآيين قص ،هاي بومي عالوه در فرهنگ به .تر است پررنگ

دارد كه روانشناسي نوين دنيا به نظاير آن چون تئاتر درماني، موسيقي درماني و در شكل : دارد شكلها سه جنبه آموزشي افسانه .ه ويژه داردتوج ها ساير حوزه

دانـد و بـه آن بـاور نـدارد و افسـانه آن را بـه وي مخاطب چيزي را نمياول،

25 ���� هاي شفاهي به اثر مكتوب نمايشي؛ برداشتي تجربي تبديل افسانه

ره شما

30 /ييزپا

1391

داند و به آن باور دارد و افسـانه آن را بـه مي م، مخاطبدر شكل دو. آموزد ميم، در شـكل سـو .كنـد شود و آن را در او تقويـت و تثبيـت مـي وي يادآور مي

آن ،باورش را به آن از كـف داده اسـت و افسـانه اما داند مخاطب چيزي را مياسـت و » پرورشـي « شكلرويكرد هر سه . سازد ال ميباور را در وي دوباره فع

امـا شـكل دوم و سـوم واجـد وجـه ناميـد » بـازپروري «توان م را ميسو شكلپايـان « داشـتن تـرين ابـزار آموزشـي و پرورشـي افسـانه، از مهم. درماني است

هـا بـا هشـياري لـك لـك مثال توطئه روباه براي خوردن جوجـه است » خوشثال روبـاه، مـ نيز از ابزارهاي ديگـر اسـت » پيام خوش« .شود مادرشان خنثي مي

غـرور پلنـگ سـبب فريـب . كنـد پلنگ را وادار به پريدن براي گرفتن مـاه مـي آن ،شـود و پيـام خـوش افتد و هالك مـي ه ميپرد و در در خوردنش شده، مي

كسـب ايـن ابـزار، حاصـل هـر دو .بيني است كه اگر مغرور نباشي آسيب نميمؤثر در كردار فـردي و » همذات پنداري«اعتماد به منش و كنش نيكوست و يا

هدايت آدمـي » پرورش«شود و اجتماعي است كه سبب اعتدال فكر و عمل ميهـا همـين پرورش و آموزش انسانه در تأثير قص در .به سمت اين اعتدال است

ـ جمله قـرآن كـريم از س از كه كتب مقد بس يـن راسـتا بهـره گـويي در ا هقص . اند گرفته

در . هسـتند » درام«جـوهره ) ديالوگ(عمل و كنش و گفتگوي حاوي عمل تـوان از اين جـوهره را بـه هـر دو شـكل مـي هي ازحجم درخور توج ،افسانه

.روايت راوي و توصيفات او استخراج كرد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����26

ره شما

30 /ييزپا

1391

Ĥخذم

1 .تمثيلي مناطق هاي هاي نمايشي افسانه جنبه) 1390(د جعفري قنواتي، محمـ (مختلف ايران هـا بـراي راديـو و هـاي اقتباسـي افسـانه تبررسـي قابلي

.مركز تحقيقات صداوسيما: ، تهران)تلويزيونانتشارات معين و مركـز : ، تهرانالتمثيل جامع) 1390(رودي، محمدعلي حبله. 2

.تحقيقات زبان و ادبيات فارسي .مرواريد: ، تهرانادبيفرهنگ اصطالحات ) 1371(داد، سيما . 34 .1388(د شريفي، محم (فرهنگ نشر نـو : ، تهران3، چات فارسيفرهنگ ادبي

.و انتشارات معينفرهنـگ ) 1388] (زاده به كوشش علـي آنـي [كرزبرياراحمدي، غالمحسين، . 5

).هاي راديو دفتر پژوهش(طرح آينده : ، تهرانمردم بروجرد . انتشارات آدنا: ، تهران4، چگ فارسيفرهن) 1386(معين، دكتر محمد . 6

هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه 1دكتر محمد حنيف

چكيده

گويي عبارت است از نقل يك قصه براي يك يا چند شنونده از طريـق قصهاند كه پـرورش برشمرده هاي بسياري براي اين هنر ديرپا فايده. صدا و حركات

قدرت تخيل، تلطيف عواطف و احساسات و رشد شعور اجتماعي مخاطبـان از گويي سود جسته و از آن نه تنهـا راديو و تلويزيون همواره از قصه. اند آن جمله

هـاي بازرگـاني نيـز هاي كودك و نوجوان كـه در قالـب آگهـي در قالب برنامهديويي در مجموع به رشد قـوه تخيـل كـودك گويي را قصه. استفاده كرده است

گويي تلويزيوني، احتمال ايجاد ارتباط بيشـتر با اين حال در قصه. كند كمك ميو در نمايش خلاق مووجود داردت بيشتري فقي.

راديـو، ،گويي تلويزيـوني گويي راديويي، قصه گويي، قصه قصه: ها كليدواژه

تلويزيون

ارشد بازنشسته مركز تحقيقات صداوسيمادكتراي تاريخ و پژوهشگر . 1

hanif.m2002@yahoo.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����28

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

تـرين، مانـدگارترين و هـا و قـديمي به مشترك همـه انسـان گويي تجر قصهترين هنر انساني است كه پيشرفت علم، از رونق آن نكاسـته، بلكـه بـر گستردهترين با اين حال در تعريف اين عمومي. هاي آن افزوده است ها و ارزش ظرافت

به گويي را هنر نقل قصه بعضي قصه. تجربه بشري نيز اختالف نظر وجود دارد. انـد نثر يا به نظم، از سوي شخصي و براي يك يا چند شـنونده تعريـف كـرده

توانـد بـا ترين هـدف آن سـرگرمي اسـت، مـي اينان معتقدند اين هنر كه اصلي . گو، تغيير صدا، موسيقي، نمايش عكس و ساير موارد همراه باشد حركات قصه

گـو و سطه بين قصـه وا اش ارتباطي مستقيم و بي تيگويي در شكل سن قصه«وقتي اين پيوند جادويي برقرار شد، قـوه تخيـل بـه جنـبش در . حاضران است

دنيـاي سازد، بـه گو در ذهن مي آيد و شنونده با تصاويري كه به كمك قصه مي )2: 2001ز، گيف(» .گذارد ديگري گام مي

ــهدو ويژگــي عمــومي هــا و قص عاميانـه زبـان عاميانـه و هـاي افسانه ويژگـي و است ون مردمي آنهامضم

شفاهي بودن آنهـا ها قصهاين اصلي )80: 1379صديق، ( .شده استذكر

توســعه و پيشــرفت بــراي قصــه هــاي ادبــي، مهــارت هــا، زبــان بچــه

هـاي مربـوط بـه شنيداري و مهارت بـا .ايجاد ارتبـاط آنهـا مفيـد اسـت

بسـياري از ،رايانهظهور تلويزيون و هكه حاليدر ،ايم مان را متوقف كرده التما استفاده از تخيبـه تخيـل گـويي قص ،

.دهد بال و پر مي

29 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

گـويي بـراي هاي متمادي از عمر خود را صرف قصـه پلووسكي كه سال آنـ ارا از ايـن واژه كوشيد تا تعريفـي كرده است، كودكان ه دهـد كـه هـم بـراي ئ

گـويي، قصـه « :گويد مياو .پذيرفتني باشد كتابداران و هم براي فولكلورشناسانگـويي قصـه نوع اين .ها به صورت نظم يا نثر است هنر يا حرفه روايت داستان

تـوان بـه هـا را مـي قصـه .شـود مياجرا هدر مقابل يك شنوند به صورت زندهبـا تصـوير و سـاير وسـايل ،آنآواز با موسيقي يا بدون صورت گفتگو، ترانه،

چاپي يـا ضـبط گويي ممكن است از منابع شفاهي، ، قصهمنظراز اين .ه دادئاراپلووسـكي، ( ».اسـت سـرگرمي هـاي آن حتمـا از هـدف يكي باشد ومكانيكي

1379 :43( گويي شـكل و قصه. 1«: گويي چنين تعريف شده است در برخي منابع قصه

گـو بـر مخاطـب و قصـه يعنـي (تركيبي نمايشي است كه تأثيري دوطرفـه دارد گذارد گو تأثير مي همخاطب بر قص.(

.يند بازآفريني استاگويي داراي فر قصه. 2تفسيري و از هنرهاي منحصـر هنري شخصي، گويي در ذات خود، قصه. 3

.به فرد انساني استـ تفسير كـردن و ارا اي براي سهيم شدن، گويي واسطه قصه. 4 ه مضـمون و ئ

.معاني يك داستان براي شنونده استـ گـو، گويي سه عنصر اصلي قصـه قصه در مجموع، ن و امخاطـب يـا مخاطب

».هـاي آن سـرگرمي اسـت تـرين هـدف همراه دارد و يكي از اصلي قصه را به )6: 2001باري، (

گويي و نمايش قصه

دو هنـر متفـاوت مشترك، هاي ويژگيبا وجود برخي و نمايش، گويي قصهرا تا مرز نمايش پـيش خودجراي ا گويان، هرچند برخي قصه؛ شوند مي شمرده

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����30

ره شما

30 /ييزپا

1391

ايـن دو .ندازسـ گويي و نمايش را براي مخاطبان دشوار مي برند و تميز قصه ميه ئارا 1واژه نمايش از كهدر تعريفي عمومي .نيستند يكي و عمل، نظريه در هنر،نمـايش . كند اند كه يك بازيگر بر صحنه اجرا مي آن را هنري دانسته است، شده

آناجـراي كـارگردان در چگـونگي شـود، نامه اجرا مـي شنماي براساس معموالـ دكوراتـور، ،ازي چـون نـورپرد نقش اساسي دارد و حضور عوامل مختلـف فن

كـه درحـالي .در جريـان خلـق يـك اثـر نمايشـي الزامـي اسـت ...و ازپرد چهرهنمـايش هـم بـه صـحنه هـاي گونـه ازهرچند برخي .چنين نيست گويي، قصه

هـا زير سقف تماشاخانه تنها در موارد اندكي گويان، قصه اما ندارد، ازيخارجي ن .ممكن است گويي در هر جايي قصه و اصوالگويند قصه مي

.نيسـت چنـين كـه حـالي در داننـد، يگري ميازنوعي بگويي را برخي قصه از متفـاوت كامالگويي را هنري قصه ،تگادف كهفول ،ال اتريشيسرا و نق داستان

) 33: 1377تگادف، ( .داند مي يگريازهنر به خاستگاه هنر كهنيست ترديدي همه اين تعاريف، ازا صرفنظر امهـاي قص

بـه راحتـي پـيش گويي بـا حضـور مخاطـب، قصه« .شود نمايشي محسوب مي

1. drama

31 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

برد و سـپس او را مي ج و احساساتيمهي يگو مخاطبش را به سفر قصه .رود ميـ ب دنيـاي ازمخاطـب بيشـتر گـويي، در جريـان قصـه .گردانـد ميازه سـالمت ب

در كـه ايـن اسـت 1كـابرال لـن منظـور ترديـد بدون ».شود ر ميپيرامونش متأثل گويي امكان تخي در قصه كهچرا پذيرد؛ ي تأثير ميازجريان ب از بيننده نمايش،

ولـي در نمـايش، دارد،ها وجـود حوادث و صحنه اشخاص، آفريني ذهنيازو ب )13: 1384حنيف، ( .شود نشان داده مي هاآنهمه گـويي قصه هاي ها و تفاوت مشابهت گوي استراليايي، قصه ندا بريسفورد،ابر

:كند بندي مي و نمايش را چنين دستهـ .تي است در سـينما و نمـايش اليفع، دراما. 1« يگر در سـينما و نمـايش، ازب

خوانـد شده را مي كلمات نوشته يگر،ازيك ب .گيرد كارگردان مي ازدستورات را كنـد و طبـق دسـتورات بيـان مـي گفته كـارگردان، و همان كلمات را براساس

.دهد مي حركاتش را انجام كارگردان، ش بيـان خودتواند داستان را با كلمات گو مي قصه .گويي آزاد است قصه. 2 ).بيان كنـد داند، مي خود كهخواهد و با زباني مي كه چنان آنيعني قصه را (كند

صدا و بدنش را هماننـد ازي استفاده ها و حت فتوق تواند حركات، مي همچنينـ ها به قصـه واژه گويي، در قصه .دهد قهرمانان قصه انجام د و او نـ ق دارگـو تعل

.تغيير دهد بخواهد، دلش كهها را هرطور آنتواند مي كننـد، استفاده مي )حركات( صدا و زبان بدن ازهر دو يگر،ازو بگو قصه. 3

همان( ».متفاوت هاي شيوه ا بهام(

يگويقصه فوايد

ازپـس كـودك، زنـدگي معنـوي تـاريخ بشـر، ازاي در طول بخش عمده« هاي ديني قصهها و كي بر اسطورهمت خانواده، هاي نخستين در چارچوب تجربه

1. Len Cabral

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����32

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ .و پري بوده استهاي جن و افسانه ايـن ادبي ـ ات، باعـث تقويـت قـو ل ه تخيي در بـاال بـردن مهم نقش شده و به عالوه، خيالپروري او مي كودك و تحريك

اجتماعي كه هـر كـودك ممكـن اسـت هاي سطح انديشه كودك و تعيين آرمان )145: تا بتلهايم، بي( ».است عهده داشته به د،ازبا الگوي آن همانند س راخود

ها، تأثيرات متفـاوتي بـر روي مخاطبـان خـود ترديدي نيست كه انواع قصههاي جن ها و افسانه بتلهايم در مورد چگونگي و ميزان تأثير اسطوره. گذارند مي

وي معتقد است، هر چند ميان اين دو اشتراك بسـيار . و پري تفاوت قايل استدهنده مجموع تجارب بشـرند، الوجود دارد، بويژه با توجه به اينكه هر دو انتق

هاي جـن و پـري در ماهيـت ها و افسانه با اين حال تفاوت اصلي ميان اسطورههـاي فـوق قهرمانـان اسـطوره، الهـي و داراي جنبـه . قهرمانان آنها نهفته اسـت

تواند خود را با آنان هماننـد سـازد، در اند و به همين دليل بشر فاني نمي بشريتـر ها اين گونه نيستند و همانندسـازي بـا آنـان آسـان افسانهحالي كه قهرمانان

. استبـه كـودك رامزاياي رفتـار منطبـق بـا اخـالق هي غيرمستقيم،را ازها قصهگوينـد كـه اي با او سـخن مـي به گونه هاي جن و پري، قصه. دهند مي آموزش

كـه راپيكارهاي دروني آنكه شديدترين فهمد و بي مي راآنها طور ناخودآگاه، بهتي و هـاي مـوق حل هايي از راه نمونه ناچيز بشمرند، دارد، هرارشد كودك به هم

در هـا، نـوع قصـه ايـن بنـابراين، .دارنـد دايمي براي مشـكالت او عرضـه مـي ضـد نمـايش .انـد ت زيادي كسب كردهسازي حيات دروني كودك، موفقي غنيبه كودك اين گويي،در قصه خوب، ها و نمادهاي شر در مقابل نمادهاي مانقهر

برخـورد بـا دهد كه با زندگي واقعي آشـنا شـود و خـود را بـراي امكان را مي .ها نيز آماده سازد بدي

33 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

كـودك از .اسـت نقـش بازدارنـدگي آن گـويي، قصه از ديگر فوايد اخالقي بـه رسـند، مكافـات عمـل خـود مـي ها به افراد شرور در قصه بيند مي رو كه آن

هـاي پيچيـده، كـودك بـا شخصيت نبود به دليل .بيند مي اخالقي نوعي آموزش، گيرند هم قرار مي در مقابل خوبي و بدي، در آن نمادهاي كه هايي شنيدن قصه

.سمت برود به كدام آموزد مي

.رفتـه اسـت شـمار مـي گـويي بـه قصـه تبادل فرهنگ نيز از ديگـر فوايـد هـاي سـرزمين بـه در خالل سفرها، هاي ملل خود را گرد، قصه گويان دوره قصه

ـ ها، عالوه بر تأثير كردند و اين قصه ديگر منتقل مي ر زنـدگي و نگـرش قـوم ب .شد هاي مختلف مي در مراحل بعدي دچار دگرگوني مقصد،

هـايي كـه در قالـب داسـتان بـراي بـا اشـاره بـه كتـاب اولريش مـارزلف، زمـين تمثيل و استعاره در مشـرق باشاهزادگان نوشته شده است، رسم آموزش

طـور كلـي و بـه »كليلـه و دمنـه «و »هـا خردنامـه « دانـد و مـي رسمي كهـن راهـا ايـن كتـاب .شمارد برمي ها هاي اعالي اين كتاب هاي تمثيلي را نمونه داستان

به عنوان ابزار تعليم و آمـوزش ،ندشد و فارسي نوشته ميهاي عربي كه به زبان

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����34

ره شما

30 /ييزپا

1391

تمثيل را بـا ظرافتـي كـه در آن « زمين، در فرهنگ مشرق چون ؛ندرفت به كار مير تفك زيرا تمثيل، .دانستند نهفته است، خيلي مؤثرتر از خطاب و پند و اندرز مي

بـه جزمـي، شود كه مطلبي به صـورت آن نمي انگيزد و موجب مستقيم را برمي )372: 1378مارزلف، (» .شود ارائه مخاطب

:اند چنين اشاره كرده گويي،پژوهشگران به برخي از فوايد قصه در مجموع،

سرگرمي. 1 تلطيف عواطف و احساسات. 2

گسترش گنجينه لغات. 3

يادگيري شنيداري. 4

5 .لپرورش قدرت تخي

تقويت قوه حافظه. 6

اعي بودنتقويت قدرت بيان و اجتم. 7

ر و تمركز حواسگسترش و تربيت توانايي تفك. 8

پرورش ذوق هنري. 9

فراهم آوردن زمينه تحمل عقايد ديگران. 10

گويي در راديو و تلويزيون هاي كاربرد قصه تفاوت

گـويي و رسـانه، ابتـدا بايـد دو رسـانه براي سخن گفتن درباره تعامل قصهبايـد بـه يـاد داشـت كـه . شـناخت را دوهـاي آن راديو و تلويزيون و ويژگي

هـا هـم ترين فناوري اي است كه پيشرفته گويي به صورت حضوري، تجربه قصهگـو و تواند جاي آن را پر كند؛ زيـرا در ايـن شـكل از قصـه گفـتن، قصـه نمي

يابند؛ آفرينشـي كـه مخاطب هر دو در يك زمان به آفرينش دو جانبه دست ميعالوه بر اين، بسـياري مخـالف اطـالق . ل بنا شده استها و تخي براساس كلمه

آنان بر اين اعتقادند . گويي راديويي و تلويزيوني هستند گويي، بر قصه لفظ قصه

35 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

توان به صورت تجاري و با هدف توليد انبـوه نگريسـت؛ گويي نمي كه به قصهفرينش يك گو را در آ گويي، قصه هاي زنده قصه زيرا در حقيقت مخاطبان برنامه

گو با مشاهده تأثيرات كالم و حركات خود بـر دهند؛ يعني قصه فرايند ياري ميآورد و ايـن همـان گويي به وجود مي مخاطبان، تغييرات الزم را در برنامه قصه

گويان راديويي و تلويزيوني قادر به انجام دادن آن نيستند، روندي است كه قصهاممنه وسـيع تـأثيرات راديـو و تلويزيـون و گـرايش ه به داا در هر حال با توج

گـويي در ايـن دو مردم، بويژه كودكان و نوجوانان به آن، الجرم بايـد بـه قصـه . رسانه مهم توجه خاصي مبذول داشت

ترديد شناخت رسانه و كشف راه صحيح اسـتفاده از آن بـا تأثيرگـذاري بيهاي گويي و حتي شبكه اي قصهه امروزه انواع برنامه. شگرفي همراه خواهد بود

راديـو درامـا، راديـو . انـد گويي و نمـايش تأسـيس شـده راديويي با هدف قصههـا از جملـه راديوهـايي هسـتند كـه در شكسپير، راديو داستان و سـاير شـبكه

جاي جهان، فقط با تكيه بـر قصـه و متـون داسـتاني بـه كـار خـود ادامـه جاي . دهند مي

وي . داند اي گرم مي اي سرد و راديو را رسانه را رسانه مك لوهان، تلويزيونهاي گرمـي يك تفاوت اصلي ميان رسانه: نويسد در توضيح اين اصطالحات مي

. هاي سردي مانند تلفـن يـا تلويزيـون وجـود دارد چون راديو و سينما با رسانه اي بتواند يكي از حواس انساني را امتـداد بخشـد و حساسـيت زماني كه رسانه

منظـور از حساسـيت بـاال، . گوينـد بااليي نصيب آن سازد، به آن رسانه گرم مياز نظـر ديـداري يـك عكـس داراي حساسـيت . هاست ارائه هر چه بيشتر داده

ت كمـي ايجـاد بااليي است، امر و نقاشـي شـده، حساسـيا يك داسـتان مصـوكنـد و يكند، چون اصوال حس شنوايي حجم كمي از اطالعات را جذب مـ مي

شنونده بايد مقداري بر اطالعات داده شده از طريق كالم بيفزايد تا آن را كـامال )24: 1377مك لوهان، . (درك نمايد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����36

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي گـرم و سـرد بـه ميـزان هاي رسانه مك لوهان ضمن برشمردن ويژگيهـاي گـرم و در مورد رسانه«: كند ها بر جامعه چنين اشاره مي تأثيرگذاري رسانه

هـا در شـود كـه ايـن رسـانه ت آنها، اختالفات اساسي از آنجا ناشـي مـي تأثيراگيري از رسـانه بهره. به كار گرفته شده باشند» گرم«يا فرهنگي » سرد«فرهنگي

هـاي شـديدي را العمـل سواد، عكس اي بي گرم راديو در فرهنگي سرد يا جامعهشـورهايي چـون العمل آن در فرهنـگ ك شود كه كامال مغاير با عكس باعث مي

اي تفننـي تلقـي انگلستان يا آمريكاست، زيرا در اين كشـورها راديـو را وسـيله كنند، در صورتي كه در جوامع سرد كه سـطح سـواد در آنهـا پـايين اسـت، مي

بـه . هاي گرم، كمتر جنبه تفريحـي و تفننـي دارنـد راديو، سينما و اصوال رسانه» سرد«ها خيلي شديدتر از رسانه ع رسانهكننده اين نو عبارت ديگر، اثر دگرگون

)34: همان(» .تلويزيون در فرهنگي سوادآموخته استسواد، بيشتر از تأثيري است كه تلويزيون بر جوامع تأثير راديو در جوامع كم

هاي بنابراين بهتر است براي پيشبرد اهداف آموزشي در شبكه. گذارد باسواد مي. گـويي تلويزيـوني اسـتفاده شـود بيشـتر از قصـه گويي راديويي استاني از قصههـاي مختلـف بسـتگي بـه گويي در راديو و تلويزيون در استان استفاده از قصه

. ها به فرهنگ شنيداري و ديداري دارد ميزان گرايش مردم اين استانـ در سينما كه رسانه« ي نمايان شـوند، اما اي گرم است، افراد بايد خيلي جد

تلويزيــون، افــراد جــدي حالــت ســرخوردگي در تماشــاگران پديــد در رســانه طور كه گفته شد، اين رسانه جايي براي تشـريك مسـاعي آورند، زيرا همان مي

)390: همان(» .دهد به آنها نمي اجازه ايفاي نقشگذارد و آنان بازنميگـويي گـويي تلويزيـوني نسـبت بـه قصـه يابيم كه قصـه با اين مقدمه درمي

گـوي اگـر قـرار باشـد از دو قصـه . يي بايد انعطاف بيشتري داشته باشـد راديو . بشاش و جدي، يكي براي تلويزيون استفاده شود، اولي را بايد انتخاب كرد

37 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

پسندد؟ آيا براي او صدا و آهنگ گويي را بيشتر مي اما كودك كدام نوع قصهديـويي در گـويي را تر از حركت و صداست؟ درسـت اسـت كـه قصـه مناسبت

گويي تلويزيوني، كمـك بيشـتري بـه رشـد قـوه تخيـل مجموع نسبت به قصههاي رنگ فهمد، يا جاذبه كند، اما آيا كودك خود نيز اين مسئله را مي كودك مي

كند؟ و نور او را به دنياي تلويزيون بيشتر نزديك ميورش مكـانيكي آمـوزش و پـر نژاد، راديو و تلويزيـون را دو كمـك شعاري

نامد و اهميت اين دو وسـيله ارتبـاط جمعـي را بـه مثابـه وسـيله آموزشـي مياو . دانـد هـاي تربيـت مسـتقيم چـون مدرسـه مـي تر از محـيط غيرمستقيم، مهم

اگر ميدان اطالعات و تجارب هر فرد را نسبت به حـواس «: نويسد همچنين ميا از راه چشم و گوش يا بـه م يا بيشتر آنها ربينيم كه دو سو او مقايسه كنيم، مي

بـه همـين سـبب، ايـن دو . وسيله دو حس بينايي و شنوايي كسب كرده اسـت ت آنها از بيحس در آموزش جديد اهميت و ارزشي خاص دارند و توجه به تر

علت عمده لزوم اسـتفاده از وسـايل سـمعي و . ترين وظايف معلمان است مهماند از گوش و چشم خود بـه قـدر بصري در آموزش همين است كه كودك بتو

چنانچـه . كافي و الزم استفاده كند و دقيق شنيدن و نگـاه كـردن را يـاد بگيـرد هاي نادرست مـردم دربـاره بعضـي از افـراد يـا اشـيا را بررسـي كنـيم، داوري» .يابيم كه علت اساسي آنها نداشتن دقت در شنيدن و نگـاه كـردن اسـت درمي

)12: 1364نژاد، شعاري(گويـد، يكـي از فوايـد اسـتفاده از راديـو و نژاد بـا ايـن مقدمـه مـي شعاري

تلويزيـون . گويي، آموزش گوش دادن و نگاه كردن اسـت تلويزيون در امر قصهآمـوزان همچنـين دانـش . نسبت به راديو، جذابيت بيشتري بـراي كودكـان دارد

ـ . شـوند آموزان خوب و قوي به تلويزيـون مايـل مـي ضعيف، بيش از دانش ا امكودكان پس از رسـيدن بـه مرحلـه نوجـواني راديـو را بـه تلويزيـون تـرجيح

. دهند مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����38

ره شما

30 /ييزپا

1391

شود كودك از انجام بازي با همساالنش بازماند و بـدين تلويزيون باعث ميآيد، از كف هايي را كه معموال در بازي با همساالن به دست مي صورت مهارت

ب آثـار نـامطلوب فراوانـي بـر روحيـه هاي نامناس همچنين تماشاي فيلم. بدهدبا ايـن حـال تلويزيـون . شود گذارد و باعث عصبانيت و ترس او مي كودك مي

:گذارد كه برخي از آنها از اين قرار است تأثيرات مفيدي نيز بر كودك مي . انگيزد بعضي از كودكان را به فعاليت بيشتر برمي - .كند يكودكان را به سوي زندگي واقعي رهبري م - .كند كودك را به مطالعه چيزهايي كه قبال نخوانده است، تشويق مي - .سازد ها آشنا مي كودك را با انواع مهارت - .دهد مجال انديشه و بينش كودكان را گسترش مي - .كشاند والدين و كودكان را به سوي خانه مي -: همـان . (كنـد كودكان را با بعضي از اصول و قوانين اجتمـاعي آشـنا مـي -125(

شود كـه جوامـع فقيـر، از ايـن وسـيله ارزان بودن راديو باعث ميهمچنين هـاي مناسـب به همين دليل اگر برنامه. بيشتر از تلويزيون و سينما استفاده كنند

كودكان در زمان مناسب از اين رسـانه پخـش شـود و والـدين نيـز نسـبت بـه شوند، تأثيرات غيرمستقيم مفيدي از استفاده كودكان خود از اين رسانه، تشويق

. طريق آموزش غيرمستقيم به كودكان و نوجوانان ارائه خواهد شد : شمارد نژاد تأثيرات اين رسانه را اين گونه برمي شعاري

. كند كودك را در خانه سرگرم مي - . دهد به كودك انگيزة در خانه ماندن مي -ات و ساير حوادث جاري، جغرافيا، ادبيه تاريخ، رمعلومات كودك را دربا -

. دهد ها افزايش و گسترش مي موضوع . كند گيرد، تكميل مي معلوماتي را كه كودك در مدرسه ياد مي -

39 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

شـود و بـه با گسترش دايره كلمات موجب اصالح سخنگويي كودك مي - . كند درستگويي او كمك مي

. دهد عقايد و نظريات مطلوب را رشد و گسترش مي - . افزايد هاي زيبادوستي مي بر درك و قدرداني از ارزش - . كند كودكان را به خواندن تشويق مي - )122: همان. (انگيزد هاي مفيد، عواطف كودك را برمي با پخش داستان -

اي، معايبي نيز دارد كه شناخت ايـن عيـوب گويي رسانه با وجود اينها، قصه . ضروري است پيش از پرداختن به مباحث بعدي،

بتلهايم با اشاره به اين نكته كه امروزه پدران و مادران رفته رفته ديرتـر پيـر آيد، به پيدايش شوند، در حالي كه نوجواني فرزندان زودتر از پيش پديد مي مي

رقابت ميان مادر و دختر و پـدر و پسـر پرداختـه و معتقـد اسـت، در گذشـته هاي سنتي براي ورود آگاهانـه بـه مرحلـه ينها و آي كودكان با استفاده از روش

گـويي در كـانون گـرم خـانواده شدند و در اين زمينه قصه باالتر سني آماده ميگـويي را از عوامـل مهـم رشـد روانـي كـودك وي قصـه . نقش مهمي داشـت

هـا بـه جـاي شمارد و با ابراز تأسـف از جـايگزيني تلويزيـون در خـانواده ميتلويزيون كـه ادعـا دارد كـودك را . داند زيون را مرگ تخيل ميگويي، تلوي قصه

دهد، در حقيقـت نيـروي خيـالپردازي و در خيالپروري و خيالپردازي ياري ميهـا و هاي داسـتان ها و چهره كند، چون شخصيت خلاقيت فكري او را سلب مي

در نظـر شـوند، آن قـدر هاي تلويزيوني ارائه مي هايي كه به صورت فيلم افسانهكنند كه نه تنها كودك به خيالپروري درباره آنها كودك واقعيت ملموس پيدا مي

شود، بلكه از همانندسازي خويش با آنها نيـز كـه پيامـد انديشـه و تشويق نمي .ماند هاي بسيار است، بازمي ها و بازانديشي تفكر و تداعي

كنند ها را دستكاري مي هاي تلويزيوني، قصه از سوي ديگر، هنگام تهيه فيلماطالعي يا به تصور زيباسازي و آرايش آنها ، معنا و مفهوم واقعـي و از روي بي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����40

ره شما

30 /ييزپا

1391

كوشند تا براي مسائل پيچيده زنـدگي و برند و از همه بدتر مي آنها را از بين ميهاي ساده ارائـه دهنـد، در حـالي كـه در زنـدگي واقعـي آدمـي، هستي، پاسخ

بينيم كه هم پدران و مـادران و هـم در نتيجه مي. د نداردهاي ساده وجو حل راهشوند و با اين همه هـيچ كـدام تقصـير ندارنـد، كودكان، نوميد و سرخورده مي

كنـيم، بـويژه مسـائل و مشـكالت بلـوغ و بلكه عصري كه ما در آن زندگي مي )13: تا بتلهايم، بي. (نوجواني را شدت و حدت بسيار بخشيده است

هاي تشـريفاتي ها به هنگام آيين ين، كودكان همراه با شنيدن افسانهپيش از اشـوند، بـراي ورود بـه هاي گذار خوانده مي هايي كه در اصطالح آيين و جشن

ها بود كـه كـودك در هـر به دليل همين آيين. شدند مرحله سني باالتر آماده ميشوب با آمـادگي يافت تا در گيرودار جهان پرآ مرحله از رشد خويش امكان مي

الزم و با چشم و گوش باز و بـا آرامـش درون، جـاي شايسـته خـويش را بـه از مـادر يـا پـدر، » كـاله قرمـزي «كودك بـا شـنيدن مكـرر قصـه . دست آورد

پاي هم وجـود دارد يافت كه نيكي و بدي يا خير و شر در اين جهان پابه درمي. ب و هم بسيار بد باشـد و چه بسيار آدمي ممكن است به توالي، هم بسيار خو

فهميد كه كار و كوشش با زحمت و رنج توأم است، اي ديگر مي با شنيدن قصهبـه عـالوه . آورد ا كوشش، سرانجام مزد و پاداش مناسب خود را به دست ميام

ها و اعياد ساليانه سنتي را كه در جامعه و كودك در طول يكسال، رسيدن جشنآميز پـا بـه پـاي مـادر و پـدر اي شاد و شوق به گونه در خانواده جا افتاده بود،

كشيد و همين انتظـار پرشـور و شـوق در كـانون خـانوادگي، باعـث انتظار ميشد كه كودك خود را مورد توجه و محبت والدين احساس كنـد و خـود را مي

مطلوب پدر و مادر و نه مطرود آنان بداند و آرامش خاطري كه از اين رهگـذر آمد، هم رفتار و كردار او را در خانواده و هم در محـيط بيـرون از يبه دست م

)14: همان. (داد خانه تحت تأثير قرار مي

41 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـا در رشـد روانـي كـودك را در ارتبـاط هر چند بتلهايم تأثير اين افسـانه دانـد كـه خـود داراي مستقيم با وجود خانواده متعـالي و پـدر و مـادراني مـي

صالحيت پرورش كودك را داشته باشـند، بـا ايـن شخصيت هماهنگ باشند وشود كـه ها سبب مي ها و سنت ها، آيين حال به هم خوردن ارتباط زماني افسانه

. گويي در رشد رواني كودك، كمرنگ شود اين بخش از تأثير قصههـاي گويان مختلف جهاني بـه تفـاوت اي از آراي قصه اكنون با درج گزيده

. پردازيم يو و تلويزيون ميگويي براي راد قصهگويي بايد صدا جانشين حركاتي شـود معتقد است، در قصه 1كيمبرلي گوزا

توانست بـا صـدا كه در شكل بصري ميگــويي همــراه شــود، ولــي در قصــه

توان از حركات صورت و مي يتلويزيونگويي استفاده بدن براي تكميل هنر قصه

. كردز ضمن گوي آمريكايي ني قصه 2كوچا

گـو و تأكيد بر تبـادل انـرژي بـين قصـه ــه در ــي ك ــالء بزرگ ــه خ ــاطبش ب مخ

گويي راديويي و تلويزيوني با غيبت قصهكند و شود، اشاره مي مخاطب حادث مي

گـويي راديـويي و تلويزيـوني بـه علـت نبـودن مخاطـب و در قصه: نويسد ميضمن آنكه در . كند گو انرژي بيشتري مصرف مي گويي، قصه غيرزنده بودن قصهپرتي و گيجـي ناشـي از محـل قـرار گـرفتن دوربـين و نيـز تلويزيون، حواس

1. Kimberly Goza

2. Kocha

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����42

ره شما

30 /ييزپا

1391

كند، مزيد گو به او تحميل مي دستوراتي كه كارگردان براي تغيير زاويه ديد قصه )1: 2001كوچا، . (بر علت است

گويي براي راديو از حركات مربوط شما در قصه: گويد مي 1چارلز باري گلدكنيـد و كنيد و فقط با صدايتان داستان را نقل مـي صورت و بدن استفاده نميبه

هـاي هاي مخاطبانتان پاسخ دهيد و همراه واكنش توانيد به واكنش همچنين نمي )4: 2001گلد، . (آنها داستان را جلو ببريد

گويي راديـويي هاي قصه در مورد تفاوت يدر پاسخ به پرسش 2كي هلن مكخواهم پاسخ شما را با يك پرسش روشن بدهم و آن مي: گويد ميو تلويزيوني

گـويي شـنيداري گويي ديداري و قصـه كنيد چه تفاوتي بين قصه اينكه، فكر ميگـويي، ترين ويژگـي دو نـوع قصـه ؟ وي با طرح اين پرسش اصليوجود دارد

)2: 2001، كي مك. (كند يعني وجه شنيداري و ديداري هر يك را مطرح ميگـويي را در عنصـر ديـداري تفـاوت ايـن دو شـيوه قصـه 3ين گيسـلر لارهگويي بـراي راديـو داند، به همين دليل وي هنگام قصه گويي تلويزيوني مي قصه. هايي كـه احتيـاج بـه حركـات تصـويري دارنـد، دوري كنـد كوشد از قصه مي

)5 :2001سلر، گي(: گويد ديو و تلويزيون ميگويي در را در مورد تفاوت قصه 4اي جونزرابرت

گويي براي راديو به نوشتن يك داستان كوتاه يا يك رمان شباهت بسـياري قصههـا، زمـان و مكـان، پوشـش گويي براي راديو همه صـحنه دارد، چون در قصهـ بازيگران و شخصي ا ت آنها بايد در قالب كلمات، توصيف و تشـريح شـوند، ام

زيـرا . نيسـت مـوارد از بسـياري ي به توصيف گويي تلويزيوني احتياج در قصه

1. Charls Barry Gold

2. Helen Mckay

3. Harlynne Geisler

4. Robert E.jones

43 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

را آنهـا ها و نـوع پوشـش تها، شخصي تواند خودش چگونگي صحنه بيننده مي )2: 2001جونز، . (تماشا كند

دارد تـا برداشـت چون شنونده را وامـي (انگيزد راديو، قدرت تخيل را برميداشته باشد، يـا تواند مخاطبان وسيعي ، همچنين مي)كاراندازد بصري خود را به

از راه پخش واحد يا به صورت متوالي و از طريق تكرار پخش، سطح وسـيعي راديو وسيله سرگرمي اسـت و از نظـر روانـي بـراي . از مخاطبان را جذب كند

اي ديـداري آموزان قابل قبول است، در حالي كـه تلويزيـون رسـانه بيشتر دانشخلاقه و همبستگي كامـل بـا سـاير آن امكان استفاده از شيوه توليد است كه در

. وسايل كمك آموزشي ديداري وجود داردبايد توجه داشت كه اجراي نمايش خلاق از سوي كودكان، يكي از بهتـرين

در اين برنامة پيشـنهادي بـراي . گويي خلاق است ترين پيامدهاي قصه و جذاباسـب، آمـاده كننـده و تـدوين من هـاي كسـل تلويزيون، كه بعد از حذف صحنه

خواهد تا قصـه مشـهوري را بيـان ها مي گو از بچه پخش خواهد شد، ابتدا قصهكنـد و هاي متضاد قصه مزبور را با مهـارت بيـان مـي كنند و سپس خود روايت

سـپس بهتـرين . شود هاي قبلي آنها مي اين گونه باعث به جنبش درآمدن دانستهكنـد و آنگـاه از كان جايگزين مـي و خوشايندترين روايت قصه را در ذهن كود

هـاي مشـورت صـحنه . خواهد تا قصه را به صورت نمايش اجـرا كننـد آنها ميدر ايـن . شـود ها در برنامه تلويزيوني حذف يا خالصه مي ها و تقسيم نقشه بچه

ها، به آنـان كمـك ها در به عهده گرفتن نقش هگو ضمن تشويق بچ مرحله، قصهتوانـد نقـش گـو مـي قصـه . را براي نمـايش آمـاده كننـد كند تا فضاي الزم مي

هـا بخواهـد كـه كارگردان را به عهده بگيرد و بهتر است كـه در عمـل از بچـه پـردازد، مشـخص كننـد و خودشان فضاهايي را كه بازيگر در آنجا به بازي مي

ترين وسايل و خرج لباس و وسايل احتمالي مورد نياز صحنه را با كمترين و كم . ابزارهاي در دسترس، تهيه نمايند

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����44

ره شما

30 /ييزپا

1391

ه متن نمـايش، خلـق نكته مهم در اجراي نمايش خلاق، تمركز بر فرايند تهيگـويي و وضـعيت وجوي فضا، تغييـر شـكل جلسـه قصـه ها، جست شخصيت

. تماشاگران خواهد بوددك و هـاي كـو گويي در راديو و تلويزيون نه تنهـا در قالـب برنامـه از قصه

تجربـه نشـان . شود هاي بازرگاني نيز استفاده مي نوجوان كه براي ساخت آگهيهاي تبليغـاتي داسـتاني، داده است كه تبليغ محصوالت بازرگاني در قالب آگهي

تأثير بيشتري بر مخاطب دارد و همچنـين از مانـدگاري بـااليي نيـز برخـوردار ي و تلويزيوني نيز كمـابيش بـا هاي تبليغاتي راديوي كاربرد قصه در آگهي. است

گـويي در راديـو و تلويزيـون ارائـه شـد، همان تعاريفي كه پيشتر درباره قصـه . همخواني دارد

بندي جمع

گـويي، ارتبـاط دو سـويه و تأثيرگـذاري و هـاي هنـر قصـه يكي از ويژگيبـر ايـن اسـاس، بعضـي از . سـت گـويي ا گو و مخاطبان قصـه تأثيرپذيري قصه

گــويي نــاب گــويي راديــويي و تلويزيــوني را قصــه ان، اصــوال قصــهصــاحبنظربا . گو بگذارند توانند تأثيري بر قصه دانند؛ زيرا مخاطبان اصلي اين هنر نمي نمي

گويي راديويي و تلويزيوني بسـيار رسد كه اين نگاه به قصه اين حال، به نظر ميطبانش، از ضـروريات كـار گو و مخا سختگيرانه است، زيرا اگر هم تعامل قصه

تواند بـازخورد هاي غيرمستقيم مي گو به صورت گويي محسوب شود، قصه قصهاي هـ گـويي در راديـو و تلويزيـون بـه شـكل از سويي، قصـه . كارش را دريابدگويي و همچنين بـا توجـه شود و با توجه به نوع و شيوه قصه مختلف اجرا مي

ـ به ميزان سواد جامعه مي هـاي كـاربرد ايـن هنـر در راديـو و ه تفـاوت تـوان ب . تلويزيون واقف شد

45 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

گـويي در گويي در راديـو، بـه نسـبت قصـه توان گفت، قصه در مجموع ميا از سـوي ديگـر، ام. تلويزيون تأثير بيشتري بر پرورش قوه تخيل مخاطب دارد

. بيشتر استگويي خلاق يا اجراي نمايش خلاق در تلويزيون زمينه اجراي قصهتـر اسـت، زيـرا مجبـور نيسـت، دايـم بـه دسـتورهاي گو در راديو راحت قصه

گـو را از تواند قصه كارگردان براي تغيير زاويه نگاهش توجه كند؛ عاملي كه ميهـاي راديـو و همچنين بايد توجه داشت كه ويژگي. گويي تهي سازد حس قصه

گويي انتخاب شود كـه عـالوه قصه كند كه براي تلويزيون، تلويزيون ايجاب ميبر بشاش و سرزنده بودن از توانايي باالتري براي حركات صـورت و دسـت و

گـويي گويي در راديو به ذات قصـه با تمام اين اوصاف، قصه. پا برخوردار باشدگـويي از اين رو بسياري بر اين باورند كه اين نوع قصـه . تر است اصيل نزديك

. گويي تلويزيوني تأثيرگذارتر است صهاي، از ق رسانه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����46

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

، ترجمه و توضيح دكتر كاظم شـيوا كاربردهاي افسون) تا بي(بتلهايم، برونو . 1 .كاظم شيوا رضوي: رضوي، ناشر

: ، ترجمـه ابـراهيم اقليـدي، تهـران گويي دنياي قصه) 1379(پلووسكي، آن . 2 .سروش

3 .ه) 1384(د حنيف، محمسـروش و : ، تهـران گويي در راديو و تلويزيون قص .مركز تحقيقات صدا و سيما

.اطالعات: ، تهرانادبيات كودكانه) 1364(اكبر نژاد، علي شعاري. 4، ترجمـه سـعيد هـا براي درك رسـانه ) 1377(مك لوهان هربرت مارشـال . 5

.مركز تحقيقات صداوسيما: آذري، تهران

مقاله) ب

، ترجمـه »گـويي مـدرن سـرا، نقـال و قصـه داسـتان ) 1377(تگادف، فولكه . 1 .899، ش سروشتن، اميرحسين چهل

، ترجمـه »هـاي تعليمـي بـين مـذاهب سير قصـه «) 1378(اولريش ،مارزلف. 2 . 7، ش بخاراكيكاوس جهانداري،

گزارش پژوهشي) ج

عاميانــه در هــاي هــاي كــاربردي افســانه تقابليــ«) 1379(صــديق، يوســف . 1، مركـز تحقيقـات پژوهشـي گـزارش ، »هاي عروسكي و انيميشن سـيما برنامه

. صداوسيما

47 ���� هاي كاربرد آن در راديو و تلويزيون گويي و تفاوت قصه

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع انگليسي) د

1. Barry, Williams, www.seant.com/ art/online 30 May 2001.

2. Geisler, Harlynne, Olove. Stories Jono. com/11 Jun 2001.

3. Gifs, Beus, http:// Story Telling Media/ fa 26 May 2001.

4. Gold, Charles Barry, Cbgold Flash. Net/ 26Jul 2001.

5. Jones, Robert e. , http:// The Art of Story Telling/ 24 Jul 2001.

6. Kucha, ase @aol.com / 30 jul 2001.

7. Mckay, Hellen, Stories One. net.av/b Jul 2001.

تاريخ شفاهيهاي بازآفريني تقابلي ؛ حكايات سالطينتلويزيونيهاي مختلف در قالب

1فيروز آزاديدكتر

چكيده

توانـد شود كه مي ي از تاريخ هر دوره محسوب ميتاريخ شفاهي بخش مهممثـال، در بسـياري از بـراي . سـازد هاي مكتـوب را برطـرف هاي تاريخ كاستيـ .هاي تاريخي به وضعيت اجتماعي و فرهنگ مردم توجه نشده اسـت كتاب ا ام

نيـز حكايات و روايات سـالطين . خورد به چشم ميدر تاريخ شفاهي اين مهم ـ ات تاريخي در تضاد قـرار مـي با واقعي اوقاتچه در بسياري اگر ا در گيرنـد، ام

انـد، هايي كه راويان از تخيل بيشتري در روايت آن سود جسته خصوص بخشدر ايـن مقالـه . ار گيرندهاي تركيبي و داستاني قر د اساس ساخت برنامهنتوان مي

ــعي ــفاهي، ضــمن بررســي وض ــاريخ ش ــالطين و ت ــات س ــات و حكاي ت روايشود اين دو بررسي مي سازي برنامههاي تقابلي .

هـاي عاميانـه، حكايـات، ات شـفاهي، قصـه تاريخ شفاهي، ادبي: ها كليدواژه

حكايات سالطين

azadif196@gmail.comدكتراي تخصصي تاريخ اسالم از دانشگاه اصفهان . 1

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����50

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

سـتند كـه هـر يـك حكايات سالطين و تـاريخ شـفاهي، دو مقولـه جـدا ه از اين دو، حكايات سـالطين . توانند در بررسي مقاطعي از تاريخ به كار آيند مي

پـردازد و تـاريخ بيشتر به حوادث و روايات مربوط به كانون اصلي قدرت مـي ا اسـاس آن ام ،ماند شفاهي، اگر چه از حوادث اصلي مربوط به تاريخ غافل نمي

از آنجـا كـه مراكـز اصـلي قـدرت، وضبط روايات تاريخي غيرمكتوب اسـت سـازند، خان خود، حوادث را مكتوب مـي طور معمول از طريق كاتبان و مور به

از همين . پردازد دست جامعه مييخ شفاهي، بيشتر به بازيگران فرودر نتيجه، تاردوره قاجار، روايات تاريخي مردم نيـز مثال، در كنار منابع مهم برايروست كه

اهمكند و اتفاقا در لحن اشعار روايي يا شفاهيات تاريخي مردم ايـن مي ت پيداييـا در .شود هاي مردم به انقالب مشروطه بيشتر آشكار مي عصر، ظرايف ديدگاه

شود كه تلقي كلي راويان روايات عاميانه از بررسي حكايات سالطين معلوم ميي دارد و همچنـين در ت تاريخهايي با واقعي هاي خاصي از تاريخ تفاوت بخش

اجتماعي هر عصر، علل نگاه مثبت يـا منفـي راويـان –بررسي شرايط تاريخي . شود تر مي به حاكمان و سالطين خاص روشن

هاي شفاهي، ايـن هاي حكايات سالطين و تاريخ با تمام اشتراكات و تفاوتتاريخ شـفاهي، .كنند ت خاصي پيدا مييسازي براي رسانه اهم دو در كار برنامه

در بررسي فرازهايي از تاريخ معاصر همچون حوادث مربوط به ظهـور و بويژهخـرداد و 15مـرداد، قيـام 28درضا شاه، كودتـاي افول رضا شاه، برآمدن محم

اي العـاده حوادث مربوط به انقالب اسالمي و جنـگ تحميلـي از اهميـت فـوق هـاي سـي اشـعار و ترانـه اين مهم به خصـوص در بخـش برر . برخوردار است

مورد هاي عاميانه مربوط به همان بخش تاريخي المثل عاميانه، زبانزدها و ضربـ نيـز حكايات سالطين . شود از اهميت بيشتري برخوردار مي ،نظر ه بـه بـا توج

51 ���� هاي مختلف تلويزيوني هاي بازآفريني تاريخ شفاهي در قالب قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

اسـتفاده مورد هاي مختلف رسانه توانند در بخش مي ،غناي روايي نهفته در آنها . قرار گيرند

فاهي و حكايات سالطين تاريخ ش

هـاي هاي تاريخي گرفتـه تـا سـالنامه از كتاب ؛ندا منابع تاريخي بسيار متنوعتوانند در زمره منابع تاريخي محسوب ميكه همه آنها ها ها و سكه رسمي، كتيبه

يـا شـاهد ، از درگير در حادثـه اعم(تاريخ شفاهي روايات افراد مختلف . شوند پنداشـته چنـين اغلـب . شـود مـي را شـامل رازهاي تاريخيفاز ) شنونده حادثه

ست، هاي تاريخي ا گاه مورخ، كتاب ترين تكيه شود كه در بررسي تاريخ، مهم ميبـه تـدريج منـابع ديگـري همچـون : گويـد گونه كه عزيزاهللا بيات مـي اما همان

هاي زمامداران به يكديگر نامه(ات سلطاني(ات ، ديواني) هـاي دسـتگاه هـاي نامـهمكتوبـات، (ات و سجل) هاي دوستانه افراد عادي جامعه نامه(ات ، اخواني)دولتي

روايـت راويـان (و تـاريخ شـفاهي ) معامالت و روابط حقوقي مردم با يكديگرتـر العاده خود را در روشـن اهميت فوق) درباره حوادث و رويدادهاي تاريخي

)7: 1370بيات، (. ندهاي تاريك تاريخ نشان داد شدن بخشهاي سالطين، اين بخش از اولريش مارزلف نيز بدون اشاره مستقيم به قصه

هاي مربوط به اوليـا و با عنوان قصه »هاي به معني اخص قصه«حكايات را ذيل مـارزلف، . (هاي تاريخي و ماجراهاي باورنكردني ذكر كـرده اسـت تو شخصي

1371 :152( كوبـاجي، (» هاي ايران و چين باستان ا و افسانهه آيين«اجي هم در كتاب بكوگونه بـه پيونـد روايـات با بررسي تاريخ اشكانيان و شاهنامه، اين) 140: 1362

و تاريخ اشـاره -شاهنامه قرار گرفته است نخستينكه اساس تدوين -شفاهي فردوسي در حماسه بزرگش، هنگام برخورد با تاريخ دوران اشـكانيان، «: كند مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����52

ره شما

30 /ييزپا

1391

گويد كه از تاريخ اين دوره، جز نام چند تن از شـاهان چيـزي در دسـترس مي : من نيست

ام نه در نامه خسروان ديده ام از ايشان به جز نام نشنيدهي از تاريخ اشـكانيان را با اين حال، مورخان كارآزموده برآنند كه بخش مهم

ش از تـاريخ ايـن بخـ . توان در شاهنامه بازجست و مورد پژوهش قـرار داد ميدر . آميختـه اسـت اي دوران كيانيان در دهاي افسانهها در شاهنامه با رويدا پارت

هـاي كهـن تخان دوره ساساني و گردآورندگان سـن ميلي مور واقع با وجود بيشاهنشاهي ايران نسبت به تدوين و نگارش رويدادهاي روزگار دشمنان پيشين

. هاي كهن غير ممكن بود افسانهخود، جدا نگاه داشتن حوادث اين عهد از شاهزادگان و شاهان پارتي چون گودرز، گيو و قارن بـه عنـوان ،كهنتيجه آن

ـ ي ايرانيـان پهلوانان و سرداران روزگار كاووس و كيخسرو در پهنه حماسـه ملاي هايي كه درباره ايشان آمـده اسـت، نظريـه شوند و با بررسي داستان ديده مي

اي از رويـدادهاي آن بـه خت تاريخ دوره اشكانيان و پـاره اجمالي در زمينه شنا .آوريم دست ميچون ماركوارات، نولدكـه و هرتسـفلد، در آثـار خـود اشـاره يشناسان ايران

هـا را در اند كه ممكن است رد پاي برخي از حوادث تاريخي دوره پـارت كردهن شـاهنامه، رود كـه گـودرز، پهلـوا حماسه بزرگ فردوسي بيابيم و احتمال مي

پيونـد تـاريخ و ). 141: همـان (همان گودرز يكـم، فرمـانرواي اشـكاني باشـد در مــورد حكايــات مربــوط بــه ،و حكايــات مربــوط بــه ســالطين هــا افســانهنظيـر .)171: همـان ( شـود دهاك ديده مـي في از جمله اژيهاي مختل تشخصي

الحكايـات و جوامع«دي از جمله هاي متعد ن در كتاباتو چنين پيوندهايي را مي، )نويسـنده ناشـناس (» تاريخ سيستان«د عوفي، محم ينالدسديد» واياتالر لوامع

جعفــر شــعار در مقدمــه كتــاب . يافــت د ديگــرو آثــار متعــد» تــاريخ بيهقــي«در باب اهميت تـاريخي ) 4: 1374عوفي، (» واياتالر الحكايات و لوامع جوامع«

53 ���� هاي مختلف تلويزيوني هاي بازآفريني تاريخ شفاهي در قالب قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـاي الحكايـات يعنـي بـاب قسـمتي از جوامـع «: نويسد چنين مي كتاب مذكورششم تمام كتاب است، اختصـاص ل كه در حدود يكچهارم و پنجم از قسم او

فـاي به بيان تاريخ دارد و شـامل وقـايعي اسـت از آغـاز آفـرينش تـا دوره خل و در ضـمن آن تـاريخ پيشـداديان، كيانيـان، ظهـور اسـالم، خلفـاي عباس بني

بـه ) ق.ه 640-623(عباس تا خالفت مستنصـر ه و بنيامي ن و خلفاي بنيراشديـ ».رود ميشمار نظر يكي از منابع تاريخي بهشرح آمده است و از اين ا تـاريخ ام

هاي ديگر كتاب نيـز مشـحون از نكـات منحصر به اين دو باب نيست، قسمتدر اينجـا . باشـد هاي ديگر نيامده تاريخي است كه برخي از آنها شايد در كتاب

.آورم اي از اين نكات را مي نمونهاند ميان افشين و عبداهللا طاهر كدورتي پديد آمـده بـود تـا بنابر آنچه نوشته

از سـوي . كوشيدند آنجا كه اين دو رقيب براي از ميان بردن يكديگر سخت ميديگر گرفتاري بابك به دست افشين سبب شد كـه معتصـم نسـبت بـه افشـين

رشك و كينه طاهريان را برانگيخت، چنانكـه ،ي ابراز دارد و هميناصعنايت خخواستند تا خليفه را بر وي بدگمان كنند و تهمت نهادند كه بابك با افشـين در

اما آيا واقعا تهمت بود؟ چه دليلي هست و دفع تهمت چه . نهان سازگاري دارد :نويسد مي عوفي .الحكايات است پاسخ آن در جوامع ،سان صورت گرفت

. معتصم كه در حق افشين بـدگمان شـده بـود خواسـت تـا او را بيازمايـد «بيني؟ مصلحت نبيني كه او را بگذاريم؟ چه در باب بابك چه صواب مي: گفت

. است و قوي و در كارهـاي جنـگ و لشكركشـي نظيـر نـدارد زرنگاو مردي كـافري ،رالمؤمنينيا امي: افشين گفت .باشد كه ما را از خدمت وي فراغي باشد

كه چندين خون مسلمان ريخته باشد چرا زنده بايد گذاشت؟ معتصم چون اين )4: همان(» .دروغ است ،اند سخن بشنيد، دانست كه آنچه بدو رسانيده

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����54

ره شما

30 /ييزپا

1391

اي فرازهايي از حكايـات سـالطين و تـاريخ هاي رسانه تقابلي

شفاهي ايران

ـ رسد آنقدر كه راويان حكايات و تار به نظر مي اس و يخ شفاهي از شـاه عببـا . انـد اند، از هيچ سلطان و دوره تاريخ ديگري سخن نگفته دوره صفوي گفته

اين حال افراد ديگري نيز موضوع روايات تاريخي يـا حكايـات شـفاهي مـردم كـورش، : اند؛ ماننـد بوده

ــكندر، ــيروان، اسـ انوشـــاه ــگ، ملكش ــور لن تيمسلجوقي، شاه اسـماعيل

زنـد، صفوي، كريم خان اد، ناصرالدين شـاه، شـد

د خوارزمشاه، چنگيزخان، شاهپور، اردشير بابكان، سلطان محمود غزنوي، محمـ ... شاه سلطان حسين، فتحعلي شـاه، نـاپلئون، بهـرام گـور و ا اينكـه تـاريخ ام

شـود و زندگي برخي از اين سالطين در روايات مردمي درخشان نشان داده ميعـددي دارد؛ شـيوه مردمـداري، فعاليـت خـاص علـل مت ،برخي ديگر تاريـك

سياسـي قبـل و بعـد يـك سـلطان و بـاالخره –سالطين، وضـعيت اقتصـادي تواننـد از جملـه ايـن علـل وضعيت معيشتي و امنيتي زمان طـرح روايـت مـي

. اين عوامل بايد در نظر گرفته شـود ،اي محسوب شوند و البته در اقتباس رسانهاي قرار است، يكي از اين روايات تاريخي يا حكايات كننده اگر تهيه ،مثال براي

لزوما بايد بـه عـواملي كـه بـر ،سالطين را اساس تهيه فيلمي داستاني قرار دهدهـايي كـه هاي راديويي يا برنامـه در برنامه بويژهاين امر ،شمرده شد توجه كند

برخـوردار شـود، از اهميـت زيـادي مخاطب كودك و نوجوان ساخته مي براينزديـك اغلباند كه اي كوتاه دانسته چرا كه اصوال حكايت را بيان واقعه. است

هاي متفـاوت سياسـي، اجتماعي و در حوزه ،و در انواع فردي استبه واقعيت

55 ���� هاي مختلف تلويزيوني هاي بازآفريني تاريخ شفاهي در قالب قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـا بـه در باب موضوعات سياسي، حكايت. شود فرهنگي و اقتصادي مطرح مي مان و كـارگزاران حكومـت ناپسند حاكهاي پسنديده و ها و خوي ذكر خصلت

،به طور كلي در بـاب حكايـت در حـوزه سياسـت بايـد گفـت . اند پرداخته مي) حـاكم (حكايت ذكر قسمتي از تاريخ به صورت نظم يافته در مورد افراد مهـم

با هدف فهم تـاريخ، فهـم شخصـيت ،است) غيرحاكم(و غيرمهم و غيرسياسي انتقاد غير مستقيم از نظام سياسـي گيري براي امروز يا اصلي در حكايت، درس

... و ها در مجالس مختلف با اغراض و اهـداف متفـاوت بـوده ذكر اين حكايت

در قضـاوت ذكـر uمثال اگر حكايت عدالت حضرت علي بن ابيطالب .استگيري از شيوه قضـاوت حضـرت يـا انتقـاد از نظـام شد، احتماال براي درس مي

كـرد يـا مـثال اگـر حكايـت ن شيوه پيروي نميسياسي يا قضاوتي بود كه از اياين مرغ به چـه كـار : گفت ند،خان زند را شهبازي آورد شد كه روزي كريم مي

روزي : خـورد؟ گفتنـد چـه مـي : گفت. كند شكار كبك و كبوتر مي: آيد؟ گفتندسـروش، (رها كنيد بـرود خـودش بگيـرد و خـودش بخـورد : گفت. يك مرغ

خان است كه به كار و توليد نگر روحيه ويژه كريماين حكايت نشا ،)73: 1344هـر ،داده است يا ذكر اين نكته كه حاكم بايد اين گونـه باشـد يـا اينكـه بها مي

زحمـت ،اي نـدارد چيزي را براي استفاده بردن از آن بخواهيم و اگـر اسـتفاده )25: 1386فر، حسني. (بيهوده برايش نكشيم

جنگ هشت ساله عراق عليه ايـران سـخن امروزه وقتي از تاريخ و حوادث قـرار ل مـورد توجـه ئدر كنار سـاير مسـا نيز فرهنگ جبهه بايد ،آيد به ميان مي

،تـوان از آنهـا دارد كـه مـي يزبانزدها و اصطالحات خاص ،فرهنگ جبهه .گيرد . اب توليد كردجذ يهاي برنامه

هاي يكي از راه ،انقالب مشروطه بويژهروايات مردمي از تاريخ دوره قاجار انقـالب «زيـرا ؛شود مطمئن شناخت تاريخ اجتماعي عصر مذكور محسوب مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����56

ره شما

30 /ييزپا

1391

د و نشـان اورهايي كه شاه را در عرش مـي كنار گذاردن ب» «مشروطه و ادب عامهايـن مهـم بـه . آسـان نبـود ،پنداشت لك طلق او در فرش ميمردم را به مثابه م

هـا از اين تـالش اي ها نشانه هد حبسيتوانست به وقوع بپيوندد و شاي يكباره نميخصـوص در دوره انقـالب بـه ،ين شـاه از دهـه آخـر سـلطنت ناصـرالد .باشد

رشـت و تبريـز، مشروطه اين گفتمان بويژه در شهرهاي بزرگي همچون تهران،اي را شد و جالب آن است كه ادبيات عامه نقـش عمـده دچار دگرگوني عظيمنمونه اين بخش از روايـات عامـه ). 86: 1386يف، حن(» در اين گذار ايفا نمود

شـود و بـه زيبـايي كه امروزه بخشي از تاريخ شفاهي دوره قاجار محسوب ميع دربـاره انقـالب هـاي متنـو توان از آنها در رسـانه ملـي و سـاخت برنامـه مي

: چنين است ،مشروطه سود جست

مـوشـاز بهر قليان ناخ ــمان كشــم قليـمن خان ارــان را بيـبرخيز و قلي ــمت مشمشـبنگر به رخ

با گوله و توپ و تفنگ ميرزا كه داده حكم جنگ ارــان را بيـبرخيز و قلي الدنگ و درنگمشدي و

مـدنگي نزن توي گوش ــمفرنگي گفته من موش

57 ���� هاي مختلف تلويزيوني هاي بازآفريني تاريخ شفاهي در قالب قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

مـفروش ميرم فرنگ و مي مــكيسه تنباكو به دوش برخيز و قليان را بيار

)377: 1376پناهي سمناني، (دين شاه سروده شـده قطعه فوق در جريان نهضت تنباكو و در عصر ناصرال

بـود، ين شاه به ايـران آمـده لداست و كنت دوگوبينو كه در عهد سلطنت ناصراـ كنـد شـاه حكـم مـي روزي: گويـد مي ش تصـانيفي كـه مـردم در حـق وزرايهـا بـه مضمون اين تصنيف .شودخوانده در مجلس شاهانه برايش ،خواندند مي

دهـد كـه چنـين قدري زننده است كه در مملكت ما پليس هرگـز اجـازه نمـي )158: 1382پور، آرين. (را مردم بخوانند تصانيفي

هــاي تصــانيف دوره مشــروطه كــه امــروزه ديگــر بخــش برخــي از نمونــهرسـانه سـاز تواند برنامـه مي ،شود ناپذير تاريخ دوره مذكور محسوب مي جدايي

هـا برخـي از ايـن تصـنيف . ع يـاري برسـاند سـازي متنـو ملي را در امر برنامـه : اند از عبارت

پـس از خلـع ) ين شاهالد برادر بزرگ مظفر(السطان دربارة مسعود ميرزا ظل :يد

گاري اميرزاده كو؟ جام پس از باده كو؟

هاي ساده كو؟ آن بچه شازده جان خوب كردي رفتي

نيفتيقاچ زين بگير كو اصفهان پايتخت من؟

كو توپچي و كو تخت من؟ هاي سخت من؟ كو حكم

!اي خدا ببين اين بخت من

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����58

ره شما

30 /ييزپا

1391

بابا گناه من چه بود؟ شاه اين روز سياه من چه بود؟

كو اصفهان، كو شيرازه؟ وله پرنازه؟الد كو صارم

كو توپچي و كو سربازه؟ بابا گناه من چه بود؟ شاه

بود؟اين روز سياه من چه صدراعظم بهر خدا

بابا عرضم را نما به شاه پارك مرا پيشكش نما

بابا گناه من چه بود؟ شاه اين روز سياه من چه بود؟

گه بابا گناهت را مي شاه گه اين روز سياهت را مي

وله بچه بود؟الد جالل شيراز براش سپرده بود واهللا چيزي نخورده بود

بابا گناه من چه بود؟ شاه ز سياه من چه بود؟اين رو

صدراعظم در هوسه شيراز ازم گرفت بسه

مرغ دلم در قفسه بابا گناه من چه بود؟ شاه

)157: همان(اين روز سياه من چه بود ؟

59 ���� هاي مختلف تلويزيوني هاي بازآفريني تاريخ شفاهي در قالب قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

گرد، آن را در كوي و بـرزن شـهرهاي بـزرگ تصنيف فوق كه مطربان دورهـ برنامـه . در واقع هم حكايت است و هم تـاريخ ،خواندند مي ،يسـاز رسـانه مل

توانـد بـا تكيـه بـر مضـامين و هاي تحليلي، ادبي و تاريخي مي بويژه در برنامهن ببخشد و حتي بـا اصطالحات چنين اشعاري يك روايت ساده تاريخي را جا

هاي توليـدي از آن و در برنامه كند آن را استخراجياري آهنگسازان، ضرباهنگ . استفاده نمايد

توانــد در تــاريخ شــفاهي كــه مــيبخشــي ديگــر از حكايــات ســالطين و ) هـاي تركيبـي و داسـتاني هاي مختلف و در قالب برنامـه به شكل(سازي برنامه

:از اين قرارند ،استفاده شودواحـد فرهنـگ مـردم مركـز بايگـاني در اين روايت كه در : »شاخ اسكندر«

آرايشگري هنگام آرايش موهـاي اسـكندر متوجـه ،شود تحقيقات نگهداري ميـ ،خواهـد او را بكشـد كه اسكندر شـاخ دارد، اسـكندر مـي شود مي ا پـس از ام

وقتي اين آرايشگر از اردوي اسكندر بـه .شود هاي آرايشگر منصرف مي التماسسـر ديدند تمامي آرايشگران پس از اصالح يشتر ميپمردم كه ،گردد شهر بازمي

ـ .شـوند از او علت را جويا مـي ،شدند اسكندر كشته مي يشـگر از تـرس ا آراامگويد تا بـاالخره روزي آرايشـگر سـر بـه بيابـان جانش چيزي در اين باره نمي

اسـكندر شـاخ : كشـد كند و فريـاد مـي گذارد و سرش را داخل يك چاه مي ميخيلـي زود ،رفتـه اسـت هاي نيشكر مـي چون آب اين چاه به طرف زمين! دارد

: كشـند رها همصدا فرياد ميكنند و با هر بار وزيدن باد، نيشك نيشكرها رشد ميريـزد و مردم با شنيدن اين آوا از زبان نيشكرها، ترسشان مي. اسكندر شاخ دارد

)1355وفايي، تبريز، . (كشند كنند و او را مي به طرف اسكندر حمله ميروايت فوق گرچه با واقعيات تاريخي همخواني نـدارد، امـا اگـر در قالـب

،جاي اسكندر، يك ظالم زورگـو نشـانده شـود و به پويانمايي به نمايش درآيد . اساس يك كارتون فانتزي نمادين قرار بگيرد تواند مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����60

ره شما

30 /ييزپا

1391

عايـا الر كريم خان زند كـه خـود را وكيـل : »كريم خان زند و ظروف چيني«اندازد و سپس رو ظروف چيني و ظروف مسي را به زمين مي روزي ،خواند مي

عبـدلي، . (تـر اسـت مسـي مناسـب براي مملكت من ظروف ،گويد به تاجر مي ) 1355مالير،

»زني؟ ين شاه را ميمرده ناصرالد« :هدر زمان ناصرالداي بيكـار و ين شاه عدزد و رفقـاي هر روز يكي از آنها به نوبت خود را بـه مـردن مـي . عار بودند بي

و » اين مرد بيچاره مرده و كسي را ندارد«: گفتند گرفتند و مي ديگر دور او را ميها گذشت و اين كار ادامـه مدت. كردند پول جمع مي براي خرج كفن و دفن او

ين ناصـرالد يروز اينكـه كردند تا داشت و اين عده از اين راه كسب معاش ميديـد . گذشـت مـي ،شاه از آن مكان كه يك نفر از آنها خود را به مردن زده بود

يـك نفـر بيچـاره : فتنـد چـه خبـر اسـت؟ گ : پرسـيد . اند عده زيادي جمع شدهدستور . كنند براي كفن و دفن او پول جمع مي. خانمان مرده و كسي را ندارد بيـ مبلغ ده تومـان . مرده را دفن كنند ،هر چه زودتر به خرج او: داد مـرده ههـم ب

به گورستان بردند و كفن مهيـا كردنـد و ده تومـان هـم حـق مرده را. شور دادشـور يـك مـرده ديگـر هـم داشـت كـه چون مرده .شور دادند شستشو به مرده

روي او قفل كـرد و بـراي شسـتن آن به را در خانه گذاشت و در را اوبشويد، وقـت را و گرسنه و تشنه شد ،شخصي كه خود را به مردن زده بود. مرده رفت

اي نان بلند شـد و ديـد مقـداري نـان و حلـوا روي غنيمت شمرد و دنبال لقمهچـون سـبيل اما . نان و حلوا را خورد و دوباره سرجايش خوابيد. طاقچه است

. مقداري حلوا به سبيل او ماليده شد ،داشتهر فكري كرد عقلش به جـايي . شور برگشت و ديد نان و حلوا نيست مرده

رفت كه مرده را بـراي . مأيوس شد. است آن نان و حلوا چطور شدهنرسيد كه سرپوش را كه از روي مرده كنار زد، ديد سـبيل او حلـوايي ،شستشو آماده كند

مـرده . افتادبه جان او با چوب. فهميد كه خوردن نان و حلوا كار اوست. است

61 ���� هاي مختلف تلويزيوني هاي بازآفريني تاريخ شفاهي در قالب قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

ين شـاه را دمرده ناصرال ،ين شاه هستممگر خبر نداري من مرده ناصرالد: گفتكـه يبا چـوب زد راگويم كه تو آنقدر مرده ين شاه ميزني؟ من به ناصرالد مي

خبـر آن وقت تو چه جواب خواهي داد؟ مرده شور كه از قضـيه بـي . زنده شد. ين شـاه بگـويي تو را به خدا قسم مبادا كتك زدن مرا بـه ناصـرالد : د گفت،بو

را كـه يده تومـان آنكـه مگـر : تاسـت، گفـ نـادان شور وقتي آن مرد ديد مردهال قبول كرد و مرد مقداري نـان و حلـوا و ده تومـان غس .، پس بدهياي گرفته

179: 1375وكيليان، . (الخانه خارج شدپول از او گرفت و از غس( ت روحـي اي از وضـعي تصـويري گزنـده تواند اساس طنـز مياين حكايت

شناسـي مـردم، وضـعيت روان همچنـين .باشـد ين شـاه مردم در دوره ناصرالدبـه ناصـري را اقتصادي و اجتماعي و به طـور كلـي جامعـه اسـتبداد زده دوره

. كشد ميتصوير

بندي جمع

هاي پـژوهش در تـاريخ اسـت كـه بـه شـرح و تاريخ شفاهي يكي از شيوههـا و هـا، شـنيده شناسايي وقايع، رويدادها و حوادث تاريخي براساس ديـدگاه

تاريخ شفاهي تغييرات . پردازد ناظران و فعاالن آن ماجراها ميعملكرد شاهدان، ، ي تعاريف مربوط به آن ايجـاد كـرده ش تاريخي و حتربسياري را در شيوه نگا

در گذشـته، منـابع . گاه رويدادها را كامل و گاه از منظري ديگر بيان كرده استدادند و اين منـابع نمي نظر قرارشرايط اجتماعي و فرهنگي مردم را مد ،مكتوب

شفاهي بـه در اينجا تاريخ. كردند تنها سرگذشت حاكمان و سالطين را بيان ميبهتـر و ،شـود فضـا و شـرايط حـاكم آيد و باعث مـي كمك تاريخ مكتوب مي

. تر مورد بررسي قرار گيرد دقيق

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����62

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

.ارزو: رانته ،8چ ،2، ج از صبا تا نيما) 1382(پور، يحيي آرين. 1: ، تهـران ات تاريخ ايران، از آغاز تا مشـروطيت كلي) 1370(بيات، عزيزاهللا . 2 .سسه مطالعات و انتشارات تاريخيؤمـ [بيهقي، . 3 بـا تـاريخ بيهقـي ) 1376( ]د بـن حسـين خواجه ابوالفضل محم ،

.هيرمند: پژوه، تهران توضيحات منوچهر دانش4 .تهـران سـرايي در ايـران ترانه و ترانه) 1376(داحمد پناهي سمناني، محم ، :

.سروش .مؤسسه مطبوعاتي شرف: ، تهرانمجموعه لطايف) 1344(سروش، احمد . 5، بـه وايـات الر الحكايات و لوامع جوامع) 1374( ]محمد ينسديدالد[، عوفي. 6

.انتشارات علمي و فرهنگي: كوشش جعفر شعار، تهران، ترجمـه هاي ايران و چين باسـتان افسانهها و آيين) 1362(ك .كوباجي، ج. 7

.هاي جيبي شركت سهامي كتاب: جليل دولتخواه، تهران، كيكاوس جهانـداري، هاي ايراني قصهبندي طبقه) 1371(مارزلف، اولريش . 8

.سروش: تهران .سروش: ، تهران2، ج تمثيل و مثل) 1375(وكيليان، احمد . 9

مقاله) ب

ـ «) 1386(حمن فـر، عبـدالر حسني. 1 هدرآمـدي بـر سياسـت در فرهنـگ عام « .10، ش فصلنامه فرهنگ مردم ايران، )فولكلور سياسي(2 .ـ «) 1386(د حنيف، محم فصـلنامه نجـواي ، »هانقالب مشـروطه و ادب عام

.3، شفرهنگ

فرهنگياران واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقات

11/11/1355خانم، تبريز، آذربايجان شرقي، وفايي، ناز 20/1/1355آباد مالير، همدان، عبدلي، مراد، حسين

هاي نمايشي برنامه و گفتگونويسي ها المثل ضرب 1احيانسيفهيمه

چكيده

بيشـتر آنهـا مشـخص عامه هستند و پيشينه ي از فرهنگها بخش المثل ضربهـاي اسـتعاره و تـوان در قطـب هاي رايج ميان مردم را مـي المثل ضرب. نيست

بعضي از آنها كاركرد مجازي دارنـد و . بندي كرد مجاز در زبان قرار داد و دستهبعضـي ديگـر كـاركرد و شوند بر اساس مجاورت و نزديكي معنايي ساخته مي

ـ امعنا هستند كه غيـر از داللـت او ب يعباراتيا ، اين گروه. استاستعاري ه بـه ليهستند كـه تنهـا داللـت ييمعنا يا جمالت بي و كنند معنايي ديگر هم داللت ميــد ــه دارن ــا ثانوي ــمني ي ــرب. ض ــل ض ــد المث ــاي جدي ــتهه ــتر در دس م دو بيش

هاي برنامه از طريق، ها المثل اين ضرب. گيرند هاي استعاري قرار مي المثل ضرببـه همـين دارند تاريخ مصرف شوند و ميويژه تلويزيون توليد ها ب متنوع رسانه

. هاي كهن ماندگار نيستند المثل مانند ضرب نيز دليل

ــدواژه ــا كلي ــفاهي، : ه ــات ش ــه، ادبي ــگ عاميان ــوني، فرهن ــريال تلويزي س نويسي گفتگوالمثل، ضرب

f_sayahian@yahoo.comكارشناسي ارشد ادبيات نمايشي . 1

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����64

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

در زبـان از جملـه مـواردي ها المثل و استفاده از اصطالحات و كنايه ضربات داستاني و نمايشي كاربرد هاي روزمره و هم در ادبي است كه هم در محاوره

زيـادي ههاي تلويزيوني و راديويي نيز از اين گونـه سـخن اسـتفاد برنامه. دارد. هاسـت المثـل بيـاني اسـتفاده از ضـرب فنونيكي از نويسي گفتگودر . كنند مي

رسـد و ايـن رودان مي هاي سومري در تمدن ميان به كتيبه ها المثل ضرب هپيشين . نشان از قدمت اين نوع خاص از گفتار در ميان مردمان دارد

را بـه كـار بسـياري يهـا المثل خود ضرب هو محاور هما نيز در زبان روزمر را بيان كنيم، بـه سـرعت كنيم تا مثلي ميمان رجوع به حافظه بريم و هر گاه ميهاي جديـد و امـروزي رسد مثل به نظر مي. آوريم را به خاطر ميكهن هاي مثل

آيا اين امر ناشي از سرگرداني آنها در جامعه . هنوز جايگاهي در ذهن ما ندارندبـه نيسـت اي هسـتند كـه قـرار مدرنيتـه هبرسـاخت هـا اينكه اين مثـل است؟ يا آن اسـت كـه هاي درون خودش توجه خاص نشان دهد؟ اين مقاله بر برساخته

هاي المثل هاي امروزي و ضرب المثل المثل؛ ضرب ميان دو نوع ضرببا كنكاش هـاي بـويژه در برنامـه ديگـري را از ميـان رفـتن ماندگاري يكي و كهن، داليل

.دريابد نمايشي

ها ها در رسانه المثل ضربكاربرد

و اسـت » مثـل «شـكل درسـت ايـن واژه . اي از بيان است المثل گونه ضرببه معناي مثـل » المثل ضرب«به عبارت ديگر، . ضرب در ابتداي آن اضافه است

دهخـدا هنامـ لغت. (گويند زدن است كه در فارسي به مثل زدن، داستان زدن ميو عبـارات گـاه ،بـريم المثل بـه كـار مـي عباراتي كه به عنوان ضرب) ذيل مثل

ز گهواره تـا گـور «، »است شاهنامه آخرش خوش« :مانند ،كامل هستند ياشعار .»گاو نه من شيرده« ،»پا تو كفش كسي كردن« ،»دانش بجوي

65 ���� هاي نمايشي ها و گفتگونويسي برنامه المثل ضرب

ره شما

30 /ييزپا

1391

ديالوگ ؛ به طور معمولروند به كار ميگفتگوها تلطيف برايها المثل ضرب. اي دارد ت ويـژه شـيريني و جـذابي ،المثل همراه باشـد كه با ضرب گفتگويييا

مخاطـب را در توليـد ،سـت ا ييها كنـا المثل همچنين از آنجا كه سرشت ضربدر اصــطالح . د تــا بــه معنــاي زيــرين آنهــا پــي ببــرد نــده معنــا شــركت مــي

و به معنايي غيـر از كنندتوليد » زيرمتن«توانند مي ها المثل گفتگونويسي، ضربهايي ماننـد تلويزيـون، سـينما، امروزه رسانه ،بنابراين .داشته باشندخود داللت

نقـش مهمـي در توليـد ي اجتمـاعي مجـازي هـا شـبكه تئاتر و حتي اينترنت و .كنند ايفا ميهاي كهن المثل ربي استفاده از ضهاي امروزي يا حت المثل ضرب

ها المثل داللت ضرب

پيشـينه و بـه طـور معمـول المثل بخشي از فرهنگ عامـه اسـت كـه ضرب :باشد زير تواند برآمده از موارد اين پيشينه مي. داستاني پندآموز در خود دارد

)1383خضرايي، ( وقايع تاريخي. 1 )1373آذريزدي، . ك.ن( هاي عاميانه داستان. 2 ادبيات منظوم .34 .ات منثورادبي )1380شهيدي، . ك.ن( تعزيه. 5زنـدگي، ،جغرافيايي ههايي كه از دل مردم و با توجه به منطق المثل ضرب. 6

هـا چنـدان معلـوم مثل گونه اين پيشينه .پيشه و سبك زندگي بيرون آمده استپا تو كفش كسـي «، »كور است ،سواد آدم بي«، »توانستن است ،خواستن«: نيستآن گيرند يـا ميـان عناصـر سـازنده ها در دو ساحت قرار مي اين عبارت. »كردن

كـاله خـود را سـفت «. »كفگير به ته ديـگ خـوردن «: معنايي وجود دارد مانندآب كـه « ماننـد آن ارتباط معنايي وجود نـدارد ازندهيان عناصر سيا م» چسبيدن

» خونه ره قورباغه ابوعطا مي سرباال مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����66

ره شما

30 /ييزپا

1391

از را نشـانه ابتـدا، نوع كاربرد اين دو مورد آخر، براي توضيح بيشتر دربارهمـورد از نگـاه ياكوبسـن را ديدگاه سوسور و بارت و تعريف استعاره و مجـاز

هـاي نـوع آخـر را المثـل ضـرب دربـاره دهيم و سپس توضيح مي بررسي قرار .كنيم تكميل مي

نشـانه . نشانه است آنهاكه يكي از كند ميسوسور زبان را به اجزايي نقسيم گـوييم يـا زماني كه مـا مـي «. شود تشكيل مي از دو بخش انتزاعي دال و مدلول

كنيم يا نقشـي بـر كاغـذ يا آوايي از دهان خارج مي ،، درواقع»سگ«نويسيم مي ني موجود چهار دسـت و پـاي پشـمالو به تصوير ذه ،زنيم اما در عين حال مي

سوسور آن صدا يا نقـش را دال و آن تصـوير ذهنـي را مـدلول . كنيم اشاره مي» .نامـد انـد نشـانه مـي واقع دو روي يك سـكه نامد و جمع اين دو را كه در مي

هرگـاه . خوانـد مي» هليداللت او«بارت اين نوع داللت را ) 139: 1380 ،اباذري(ما معنايي غير از موجود چهار دست و پاي كوچولـو را از دال سـگ برداشـت

كنيم از داللت اوايـم و معنـاي ذهنـي ديگـري را بـر دال سـگ ه فراتـر رفتـه لي ،مـورد سـگ در. گويد مي» هداللت ثانوي«بارت به اين داللت دوم، . ايم انداخته

مـا در بيشـتر . توانـد بـر انسـان بـداخالق خشـن داللـت كنـد م مـي معناي دو .داللت ثانويه مواجه هستيم ها با المثل ضرب

يعني استعاره و مجاز اسـت كـه رومـن ،دو قطب زبان هتوضيح ديگر دربارآن بـه ) 115: 1380،ياكوبسـن (» هاي استعاره و مجـاز قطب« در مقاله ياكوبسن

. كنيم زيادي مي هاز اين دو قطب استفاد ،اتويژه در ادبيب ،ما در زبان. پردازد ميدر محور . دهد جمالت را در دو محور همنشيني و جانشيني قرار مي ،ياكوبسن

همنشيني كه محور افقي زبان است و عناصر بر اساس دستور و قواعد هر زبان گيرند كـه بـه دليـل مجـاورت ا مير عناصري جاي هم ،گيرند كنار هم قرار مي

. ارتباط دارند با يكديگر مكاني

67 ���� هاي نمايشي ها و گفتگونويسي برنامه المثل ضرب

ره شما

30 /ييزپا

1391

آيد و هيچ ارتبـاطي ميـان گـل و گل به جاي دختر مي» گلم آمد« در جمله. زنـد تنها تشابهي برساخته است كه اين دو را بـه هـم پيونـد مـي ؛دختر نيست

است و وقتـي كسـي كـه به كار رفته گل به جاي انسان كه دهد آمدن نشان مييـا در ه استمنظور گوينده دختر بود كه فهميم مي دارد،آيد با گوينده رابطه مي

تشابهي كـه بـا فعـل دليلشخم زدن تنها به ،»صد پارو دريا را شخم زد« هجملمجـاورت دليـل پارو بـه در حالي كه صد ؛است شده آنجايگزين ،راندن دارد

بنـابراين در . در جايگاه فاعل قرار گرفته اسـت آنانبه جاي ،مكاني با قايقرانان . كار داريم و با مجاورت سر ،با مشابهت و در مجاز ،استعاره

پردازيم ها مي المثل به بررسي ضرب بااله به توضيحات با توج : دوسـتي « :ماننـد ؛مجازي هسـتند جمالت يا اصطالحاتها، المثل ضرب. 1

كـه از سـر سـت ا هايي ها و ارتباط دوستي هارالمثل درب اين ضرب. »خاله خرسهمثـل را مجـازي ايـن . آورنـد مـي دنبـال باري بـه حماقت يا ناداني نتايج فاجعه

مجاورت معنـايي ،با خود عبارت يا دال ،يا مدلول ذهني آن گوييم زيرا معنا مي . دهد دوستي در هر دو مشترك است و دال و مدلول را به هم پيوند مي. دارد

بـا ،شـود بين دال يعني آنچه گفته يا شنيده مـي ،ها المثل ضرب ر برخيد .2 ةارتبـاط برسـاخت ،و درواقـع شـود ديده نميارتباطي ،آيد معنايي كه از آن برمي

اين دسـته خـود بـه دو . گوييم استعاري مي ،ها المثل به اين دسته ضرب. ماست آنهـا سـازنده يجمالت و عباراتي كه ميـان اجـزا )الف: شوند گروه تقسيم مي

به معناي تمـام شـدن » كفگير ته ديگ خورده« :مانند. ي وجود داردارتباط معناي .ميان كفير و ته ديگ خوردن ارتباط معنايي وجود دارد كه در اينجا چيزيميـان در ايـن عبـارت، ، »خونه ره قورباغه ابوعطا مي آب كه سرباال مي« )بسـرباال « و» ابوعطا خوانـدن قورباغـه « .شود مشاهده نميارتباط معنايي ،عناصر

. ندارند يكديگرارتباط معنايي با »رفتن آب

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����68

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـايي كـه ه به موقعيتها با توج المثل در جمالت بامعنا، معناي كنايي ضربداللـت ،هاي استعاري المثل در اين ضرب. دشو ، فهميده ميگيرند در آن قرار مي

اووقتـي براي مثـال، . كار داريم و هاي ثانويه سر ما با داللت ولي جود دارده وليكفگيـر خـورده تـه «: گويـد پدر در مقابل درخواست پول از طرف فرزندش مي

. است جمله اين است كه پولم تمام شده هداللت ثانوي» ديگفقط داللت ثانويه وجود دارد چون جمالت بـه لحـاظ ،معنا در جمالت بي

ـ پس داللت او. شوند معنايي به چيزي ارجاع داده نمي آب «در مثـل . ه ندارنـد ليازاي بيرونـي ، سـرباال رفـتن آب مابـه »خونه ره قورباغه ابوعطا مي كه سرباال مي

ـ و ندارد انـدن ابوعطـا خو . آن يعنـي كـار نشـدني معنـا دارد هتنها داللت ثانويهـاي مختلـف معنـاي ها در موقعيـت اين مثل. قورباغه هم همين وضع را دارد

.كنند اصلي خود را پيدا مي در عين حـال كـه ندهاي ثانويه استوار بر داللت ،ها به طور كلي المثل ضرب

تنها در جمالت و عبارات بـي معناسـت ؛ه را هم در خود دارندليهاي او داللتكه داللت اوهاي ثانويه كاركرد دارند داللت فقطد ندارد و ه وجولي .

هاي امروزي المثل ضرب

هاي امروزي بيشـتر بـر سـاز و كـار جمـالت و المثل رسد ضرب به نظر مينگـاهي بـه آنهـا . انـد معنا اسـتوار شـده ويژه جمالت بيطالحات استعاري باص

. كند تر مي موضوع را مشخصالمثل به آنها د چندان با عنوان ضربكه شاي–هاي امروزي را المثل ما ضربـ ياز نهاي ط ويژه سريالب ،ها در سريال و در ميان مردم –نگاه نكنيم ي كـالم حت

. شنويم هاي راديويي مي گويندگان برنامه :توان به اين موارد اشاره كرد امروزي مي رايج هاي المثل از جمله ضرب

»نشه آدم كچل بشه، كنف«

69 ���� هاي نمايشي ها و گفتگونويسي برنامه المثل ضرب

ره شما

30 /ييزپا

1391

)عصباني شدن( »آمپر چسبوندن« كسـي هـم يهوشـ كم باهوش، زرنگ، براي مسخره كردن ( »)IQ(كيو آي«

)رود به كار مي )آدم شق و رق( »اتو كشيده« )شود متوجه نمي( »ده آنتن نمي« )كند كاره، كسي كه كارهاي بيهوده مي عالف، بي(» بادمجون واكس كن« )نينه راه رفتنأعجله نداشتن آرام و با طم(» با دنده سنگين رفتن« )ساكت شو(» حاف سرد شدبخواب ل« )شلوغش نكن، بنشين سر جات(» بخواب تو جوب بابا«كسـي (» بسـت رفت سايد باي سـايد بـه دمـبش مـي موش تو سوراخ نمي« )دهد اما ادعاي بيش از آن را داردتواند كاري را انجام نمي )زياد حرف نزن(» برو جلو بوق بزن« )رود به كار ميشود وقتي تلفن همراه ناگهان قطع مي( »زدنسيمچي رو بي« )چاپلوس(» رخوا پاچه« )همكاري بودنو حاضر به همراهي (» پايه بودن« )تيپ كردن خوش(» تريپ زدن«بايد ايـن كـار را انجـام (» استراگانوفه خالته، بخوري پاته، نخوري پاته بيف«

)بدهي )رفتنتو نخ كسي (» تو سايت كسي رفتن« )ب كردناز چيزي تعج( »تو كف چيزي بودن«

المثلـي يـا بـر هـا و عبـارات ضـرب اين مثل ،طور كه مشخص است همانبيف اسـتراگانوفه خالتـه، « :مانند اند، ساخته شدهي قديمي ها المثل اساس ضرب

آش كشك خالته، بخـوري پاتـه، نخـوري «بر اساس » بخوري پاته نخوري پاتهبر اسـاس » بست رفت سايد باي سايد به دمبش مي راخ نميسوموش تو «، »پاته

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����70

ره شما

30 /ييزپا

1391

، يا همان طور كه اشاره »بست رفت، جارو به دمش مي موش تو سوراخش نمي« .»كن بادمجون واكس«اصطالح معنا؛ مانند كار جمالت بي و بر اساس ساز ،شد

گيرنـد ت مـي ئهاي جديـد و امـروزي از آنهـا نشـ المثل كه ضربرا منابعي :در چند محور زير تقسيم كردتوان مي

ــاوري. 1 ــف آن و ســاحت فن ــاي مختل ــا ورود :ه ــاوريب ــد فن ــاي جدي ،ههاي آنهـا مثل در زمرهكم شود و كم هاي جديد هم وارد زبان مردم مي اصطالحه و اصطالحات رايج آنها ماهوار ،ماشين، تلفن، تلفن همراه، يارانه. گيرد قرار ميآنـتن « ،»سي پي يو سـوزوندن « ،»هنگ كردن« :مانند. اين موارد هستند از جمله

. »اشغال بودن« و »تو سايت كسي رفتن«، »چرخوندندر مقايسـه آنقدرت رسانايي و پيام است هخود رسانند ،رسانه: ها رسانه. 2

در. مقبوليت و عموميت ميان مردم بسيار زيـاد اسـت دليلها به با ديگر ساحتدر بـين . گيـرد هاي تلويزيـوني قـرار مـي يژه سريالو، تلويزيون بها صدر رسانه

را دارنـد و بـيش از سـاير هاي طنز باالترين مقبوليت عمـومي سريال ،ها سريالها، هاز ميان مجموع. زنند المثلي مي ها دست به ساخت اصطالحات ضرب برنامهسهم زيادي در سـاخت ،اش زبان ويژه و برساخته دليلبه »هاي برره شب«طنز

پـول « و »ميرم؟ كاري نداري برم و«، »هشتبلكو كردن« :ه استصطالحات داشتامـردم هكه در زمان خود در زبان محـاور نداز جمله اصطالحاتي بود» زور وده

. جريان داشتنددومين جايگـاه را در سـاخت ،هاي طنز هاي تلويزيوني پس از سريال آگهيهـاي تكرار زياد تبديل به اصطالح لدليهاي تبليغاتي به آگهي. ها دارند اصطالحخسته نيستم با «يا » !ره تو غار اين روزا با ايران رادياتور كي مي« :شوند رايج مي

. »پاكشوما هميشه با شما« و» پاك فوم پاك كردمسـازي المثـل توانند ضرب ها هستند كه مي راديو و روزنامه ،ي ديگرها رسانه

هاي اجتمـاعي نويسي و شبكه اينترنت، وب هپديدبه تر از اين دو، ا مهمام. كنند

71 ���� هاي نمايشي ها و گفتگونويسي برنامه المثل ضرب

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـا و هـا، ايميـل هـا از طريـق وبـالگ رايج شدن بعضي لطيفـه . بايد اشاره كرد همين اصطالحات اخيـر ها جزء» په نه په«. گيرد صورت ميجتماعي هاي ا شبكه . اند رواج يافتهكه از طريق اينترنت ندهست

مـردم از سـوي هـا المثـل ت و ضـرب اي از اصطالحا بخش عمده: مردم .3و ماننـد انـد ها بيشتر به زبـان كوچـه و بـازار نزديـك اين مثل. دنشو ساخته مي

تـر له را روشـن ئنگاهي به بعضي از آنها مسـ . دنآي رنميبگذشته از زبان بزرگان هـر » برو جلو بوق بزن«، »بخواب لحاف سرد شد«، »بخواب تو جوب«: كند مي

عصـباني بـه معنـي »آمپـر چسـبوندن « و ساكت شو يان سه به معناي حرف نز .شدن

چـرا ايـن .پـردازيم ال اصـلي مقالـه مـي ؤه به اين توضيحات بـه سـ با توجهـاي كهـن مانـدگار نيسـتند؟ المثل المثلي در مقايسه با ضرب اصالحات ضرب

تئـودور آدورنـو و مـاكس يو آرا هـا به نظر پاسخ به اين پرسش، نگاهي برايــه ــار هوركهــايمر از نظري ــردازان مكتــب فرانكفــورت درب ــگ هپ صــنعت فرهن

.اندازيم ميهــاي تنــدي را در ميــان واكــنش ،مدرنيتــه و تبعــات آن در جوامــع غربــي

تئودور آدورنـو بـود ،ازجمله منتقدان سرسخت مدرنيته .برانگيختانديشمندان . افراط رسيد ش در اين مورد به حدهاي ديدگاهكه

بحث صـنعت فرهنـگ را در بخشـي از كتـاب به همراه هوركهايمر آدورنواو محصول مهم صنعت فرهنـگ را فرهنـگ . مطرح كرد »ديالكتيك روشنگري«

دانست و آن را در مقابل هنـر مـدرن قـرار اي مي هنر توده ،اي و به تبع آن توده . داد مي

گيـري كلسرانجام به شـ فرهنگي چون كاال، ياو معتقد بود منطق توليد اثردارد، يعنـي تصـويري ناراسـت از عقيدتي شود كه كاركردي فرهنگي منجر مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����72

ره شما

30 /ييزپا

1391

آفرينـد و باعـث هـاي مـردم مـي مناسبات اجتماعي و شكل سلطه در سر تـوده )140: 1377 ،احمدي. (شود توجيه مناسبات دروغين مي

ابـزاري نشان دادند كه خرد »ديالكتيك روشنگري«آدورنو و هوركهايمر در كنـد و چون كاال توليد ميهممدرن، هر محصول فرهنگي را بنيان خردباوريو

در ] كه مـاركس مطـرح كـرده بـود [وارگي كاالها بنا به همان منطق آشناي بتآثـار فكـري و هنـري «: گيـرد محصول فرهنگي نيز جهان باژگونـه شـكل مـي

مناسـبات شوند، اما ادعـاي اسـتقالل از همچون پيوست قوانين بازار آفريده ميصنعت فرهنگ، تكنولوژي و نتـايج خـرد ابـزاري را بـه كـار . توليدي را دارند

امكـان تحقـق نيروهـاي آفرينشـگر و سرمايه را گسترش دهد هگيرد تا سلط ميو خردورزي كه راه را بـر آن خرد انتقادي. دارد ميان برمي ذهني و معنوي را از

آنهـا ) 141: همـان (» .كنـد مـي گشايد سـركوب شناسانه مي زيبايي پردازي خيالـ . دانستند اي مي هنر توده موسيقي جاز را نمونه اي نـام ات تـوده همچنين از ادبي

ي ترسـيمي و هـا پسـند تـا داسـتان ي عامـه هـا از رمـان ،اش بردند كه گستره ميـ ،هـاي تلويزيـوني برنامـه . گرفت را در برمي ها استريپ كميك ي راديـويي و حت

تا هاي ملودرام د، از فيلمنانگيز رميواكنش يكسان ب انبانشسينمايي كه در مخاطايـن آثـار آنـان معتقدنـد كـه . گيرند نيز در همين زمره قرار مي هاي كمدي فيلم

كنند، ذهن او را در اختيـار كاركرد ذهن تماشاگر و مخاطب را نيم خودكار مي«به اين ) همان( ».گذارند پردازي باقي نمي گيرند و هيچ راهي براي خيال خود مي

هـا و رمزهـاي اش بلكـه در نشـانه ي نـه در سـاختار درونـي ا هنر توده ،ترتيب. يابـد شود، يعني به رمزگان شناخته و تكـراري تقليـل مـي اش فهميده مي ساده

بـه .شـود مـي » بيني قابل پيش«موردي پيش پا افتاده و نيز آن هطرح معناشناسانو هم امكان مخاطـب شود لطمه وارد مياثر هاستقالل سازند به هم ترتيب،اين

رود، يـا در آفريدن معناهاي تازه و يافتن برداشتي شخصي و خاص از ميان مـي و شود مي و بازار به ساز و كار توليد كاال ابستهمعنا و. شود ت محدود ميبه شد

73 ���� هاي نمايشي ها و گفتگونويسي برنامه المثل ضرب

ره شما

30 /ييزپا

1391

،هـا هاي تكراري، كليشـه ماند و به موقعيت خبر مي ش بيا از توان آفريننده آدمي . گيرد معنايي خو مي ي استاندارد و تكها ها و روايت جزم

داري، جايگاه خود به مدرنيته و سرمايه و و هوركهايمر با نگاه بدبينانهآدورنتوان هايي را بيان كردند كه با دقت در آنها مي اي را مشخص و تفاوت هنر توده

هنر به اصطالح آنهـا اما بدبيني و مهر رد زدن به. فهميد چندان هم بيراه نيستوالتـر بنيـامين ،واقع نشد بـرخالف آنهـا گانچندان هم مورد قبول هم ،اي توده

ـ . اي بـود مدافع هنـر تـوده هنـري در دوران تكثـر اثـر «مشـهورش هاو در مقالبه دليل پيشرفت تكنولوي، تكثير فني و مكانيكي آثـار «: نويسد مي »مكانيكي آن

قرن بيسـتم بـا سـينما هيدايش عكاسي و در آستاننوزدهم با پ ههنري كه از سداي گامي به جلو برداشت اين امكان فراهم آمد كه آثار هنري تجسمي بـه گونـه

تا پيش از اين تحول، اين آثار چند منش . وسيع بازتوليد، تكثير و فروخته شوند) دور از زندگي هـر روزه (ه بودند، با حفظ فاصله از تماشاگر يك: عمده داشتند

) 145-146: همـان (» .نتيجه داراي يك منش جادويي بودند وجود داشتند و در1ي آن را تجليلمانآهاي ت رمانتيكبنيامين به سن

اين آثار ارزش آييني يا . ناميد اثـر هنـري پـس از . جاودانـه بودنـد دليلبه همين و اي داشتند ويژگي اسطوره

ارزش « چنان كـه گـويي . ي شده استدوران تكثير گسترده، فاقد اصالت و تجلهـاي آثار هنـري در پيكـر نسـخه ،در مقابل. است خود را از دست داده» آييني

چـون فـيلم و عكـس بـه ميـان همكيفيـت متفـاوت، يـا هايي با چاپي و باسمه كـه اي از هنر ايجاد شده اسـت تلقي تازه ترتيب،اين به . اند هاي مردم رفته توده

مردم جاي گرفته است و بر آگاهي هدر ميان انبو ،نداردهرچند تجلي گذشته را شناســي و از ايــن رهگــذر تلقــي آنــان از زنــدگي و موقعيــت زيبــايي هنــري،

هـايي ماننـد رسـانه ،بـه همـين صـورت . گـذارد ثيري ژرف ميأشان ت اجتماعيمي خود در ميـان مـردم اسـتفاده يتوانند از جايگاه محكم و دا تلويزيون هم مي

auraبه انگليسي . 1

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����74

ره شما

30 /ييزپا

1391

آدورنـو .اش به آنها عرضه كنند اي رسانه خاص متعلقاتر را همراه با كنند و هنه ي انبـو ها هر محصول صنعت فرهنگي كه به حجم انبوه و براي توده نويسد مي

ايـن شـناخت، . ء شدگي استبيگانگي و شي هواقع سرچشم شود، در توليد ميهـا و كليشـه شناسانه نيست بلكه بر اساس عادت و آشـنايي بـا رمزگـان زيبايي

ديد و آن را نشان اثر هنري را مثبت مي» پذيرش جمعي«بنيامين . گيرد شكل مي )147: همان. (»اسطوره زيكسر رها ا«دانست از دنيايي مي

بنـدي بنيـامين از هنـر را وام تقسـيم ،هـا المثـل براي ورود به بحث ضـرب يـن ترتيـب، بـه ا . كنـيم نمـايي مـي بـرهم هـا المثـل گيريم و آن را بر ضرب مي

گيـريم و نظر بنيامين درنظر مي هنر آييني مورد ي كهن را به مثابهها المثل ضرب ،هـاي كهـن المثل ضرب چرا كهاي هنر توده ي امروزي را به مثابهها المثل ضرب

هـاي المثـل ضـرب ،تي هستند و در مقابلاي سن ات و گذشتهادبي ،وابسته به هنرايـن ،كه اشـاره كـرديم گونههمان . امروزي وابسته به مدرنيته و دنياي امروزي

بـر .سـت ها شان نيز رسـانه ها برآمده از تظاهرات مدرنيته هستند و خاستگاه مثلهـايي هسـتند كـه مثـل ،تيسـن و اي هاي آييني، اسطوره المثل ضرب اين اساس،

شـان، يـا از اشـعار هاي پيراموني دم و ويژگيجدا از مر و هاي كهن دارند ريشههـا و داسـتان ،ها از كتاب اند كه بودهآموزي اند يا كالم عبرت بزرگان گرفته شده

اين عبارات در دو قطب زبان جاري . اند برآمده بزرگان و ريش سپيدان سخنيا در قطب اسـتعاري زبـان يـا بـا معنـا هسـتند يـا بـه . استعاره و مجاز ؛شوند ميبه ،كنيم بندي مي اينكه آنها را در اين دسته طبقه .تعلق دارند معنا ي بيها احتس

آنهـا را هاي جديـد ي اگر نسلها جاودانه هستند، حت اين دليل است كه اين مثلآوري بـه دليـل جمـع ،كننـد هاي جديد جايگزين يا با مثل بسپارندبه فراموشي

ترين كان دسترسي به آنها به سادهشوند و ام داري ميي نگها شدن به شكل موزهات فـاخر حضور آنها در ادبي ،از سوي ديگر. اينترت فراهم استطريق شكل از همچنـين ايـن . دليل ديگري بر مانايي و جاودانـه بـودن آنهاسـت نيز كالسيك

75 ���� هاي نمايشي ها و گفتگونويسي برنامه المثل ضرب

ره شما

30 /ييزپا

1391

دو دليـل . و گاه داستاني به دنبـال دارنـد يخگاه تار هستند؛پيشينه داراي ها مثله بـودن يكـ : هستندمتعلق به هنرهاي تجسمي ،كند طرح ميمديگري كه بنيامين

هـا و بـه طـور بحث ما هنر عامه است و مثل ا به دليل اينكهام. و فاصله داشتنايـن رونـد، شمار نميدار با مخاطب به ه و فاصلههنرهاي يك ءجز ،اتكلي ادبي

. دنجايگاهي ندار حاضر ورد در بحثدو مـ گير هـاي امـروزي قـرار مـي المثـل ضرب ،در مقابل گيـر حضـور همـه . دن

را بـا ياصطالحات جديـد ساير ابزارها و هايي مانند تلفن همراه، رايانه فناوريايگزين شـود جـ فناوري با ابزار ديگـري هرگاه اين . به همراه آورده استخود

هـاي امروزه با فراگير شدن سـايت . شود هم جايگزين مي هاي مرتبط با آن مثلبايــد منتظــر ورود تلفــن همــراه و رايانــهتبلــت بعــد از و پيــدايش اجتمــاعي

. باشيم خاص برخي اقشار در ميان هاي جديد اصطالحات و مثل دارد سـرگرمي جنبـه يهـاي امـروز المثـل سـاخت ضـرب ،از سوي ديگـر

سرگرمي بايد نو بـه نـو . صل اول بوده استپندآموزي ا ،درحالي كه در گذشته . برد تكرار آن را از بين مي ،شود در غير اين صورت

هاي استعاره و مجـاز در آنهـا و حضور قطب دليلهاي كهن به المثل ضربهـاي ضـمني متفـاوتي را بـه هاي مختلف، داللـت كاربرد گوناگون در موقعيت

اين ويژگي باعث . كند ا را روان ميمعناي آنه ،كثرت استعمال و آورند همراه ميها از دل مردمـي بيـرون بيشتر اين مثل. شود مشاركت مخاطب در معناسازي مي

و امكان مشاركت هـر دو طـرف اند بودهكه زماني در تعامل با يكديگر اند آمدهــت ــته اس ــود داش ــنونده وج ــده و ش ــل. گوين ــده ،در مقاب ــش عم اي از بخ

كـه آدورنـو و گونـه همان. آورند ها سربرمي انهدل رس هاي جديد از المثل ضربدر ايـن . دهند ها مواد آماده شده به مخاطب مي رسانه ،كنند هوركهايمر اشاره مي

بـه و حالت ديگر امكان مشاركت مخاطب در ساخت و توليد معنا وجود نداردپـردازي را مانند ساير محصـوالت صـنعت فرهنگـي هـم خيـال نيزهمين دليل

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����76

ره شما

30 /ييزپا

1391

اين كاركرد را . هاي ضمني و ثانويه را هاي نند و هم معناها و داللتك محدود ميهمان طور . شاهد هستيم - نمايشنامه و فيلمنامه –ها ات داستاني و درامدر ادبي

نويسـي بـراي توليـد گفتگـو كه در آغاز بحث نيـز اشـاره شـد، يكـي از فنـون به طور قطـع كـاركرد ها فن، مثلدر اين . المثل است استفاده از ضرب» زيرمتن«

خواننده ،به اين ترتيب. كنند اي در متن رمزگذاري مي استعاري دارند و به گونهدر ،و بـه اصـطالح گيـرد مييا بيننده در جريان توليد معنا يا خوانش متن قرار

. شود ميشريك ها مثلدريافت معناي كلي

بندي جمع

و جـدايي و تقسـيم پذيرينا اگر نگاه آدورنويي و هوركهايمري را در آشتيكـه توانيم بگـوييم مي ،نپنداريم قاطع ميان هنر جدي و هنر سبك چندان جزمي

در . تواند به نفع هنرهاي عاميانه تمام شود دو حوزه مي اين آشتي يا تعادل ميانها و آثاري كه آدورنو آنهـا را تواند بدون رسانه هر صورت زندگي امروزي نمي

توان اين هنر را از زندگي مـردم پس نمي. ادامه پيدا كند ،نامد هنرهاي سبك ميبه همين دليـل از . توان معناي هنر را تنها در هنر ناب جست حذف كرد و نمي

. اي ديگـر برسـيم به نتيجه بنيامين استفاده كرديم تا از مجموع اين دو نظر يآرامـدرن را سـت مدرنيتـه، هنـر پ اتلفيق هنر جدي و هنر سنتي در جهان پس نتيجه

هـاي كهـن نيـز چيـزي تـازه المثـل تلفيق اصطالحات نو با ضـرب . پديد آورد . »ات زنته آش كشك خالته بخوري دختر خاله«: آفريند مي

هـا گرايي آن در بخش فرهنگ عامه، مثـل در هرحال نفوذ مدرنيته و مصرفنـو آدور يدر اين راستا بررسي آرا. است كردهو اصطالحات آن را نيز مصرفي

و هوركهايمر درخصوص صنعت فرهنگ و انتقاد آنها در اين زمينه به مدرنيتـه اي مخالف بنيامين هم باعث شد به بهايي كه هنر تـوده هايا نظرام. راهگشا بود

هـاي المثـل ضـرب ،هنر امروز و بـه تبـع آن رد بر سينه ه كنيم و مهرتوج ،داردهـاي كهـن و المثل ماندگاري ضرب ، دليلبنابر تمام اين مباحث. نزنيم يامروز

77 ���� هاي نمايشي ها و گفتگونويسي برنامه المثل ضرب

ره شما

30 /ييزپا

1391

تـوان بـه صـورت خالصـه چنـين هاي امـروزي را مـي المثل ناماندگاري ضرب : برشمرد :اي است درنتيجه وابسته به هنر توده )الف .در ذات براي سرگرمي است ● . كند خودكار مي ذهن را نيم ● .كند پردازي را محدود مي خيال ● . شود باعث محدوديت معناهاي ضمني مي ● .رود ر را از بين ميبيني است و امكان تفك قابل پيش ● .شود يك طرفه بودن باعث ايجاد مشاركت در مخاطب نمي دليلبه ● .شود كننده توليد مي فقط براي مصرف مصرف ● .ي و اخالقي فاصله گرفته استهاي جد ضرب المثلاز ● .اي تلويزيوني استه وابسته به ستاره ● .دده طراوت خود را از دست مي رسانه سازان آثار برنامهبر اثر تكرار در ●رود هاي نو به بازار از بين مـي فناوريبا آمدن ؛است فناوريوابسته به )ب

.دشو و جايگزين ميممكن است بر اساس هنجارهاي اخالقـي ؛وابسته به قشر خاصي است )ج

.نباشد و در ميان ساير اقشار نفوذ نكند :هاي كهن المثل ماندگاري ضربداليل .شوند پردازي مي خيال موجببا ويژگي استعاري و مجازي خود ●● زيـر «هـاي و از تكنيـك دارنـد ات داستاني و دراماتيـك اسـتفاده در ادبي

.روند ميشمار به» سازي متنهـا، زبـان منظوم، افسـانه و ات منثورادبي: دار هستند پيشينهاي از آنها پاره ●

.تاريخ و ريش سفيدانهاي ثانويـه كنند و داللت از دو قطب استعاره و مجاز در زبان استفاده مي ●

.رود به كار ميمتناسب با همان موقعيت ،دارند كه در هر موقعيت

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����78

ره شما

30 /ييزپا

1391

.آوري هستند و يا در حال جمع وندش مي آوري پژوهندگان جمع از سوي ●ماننـد هـر زمـان ديگـري شـود مـي مدرنيته با تمـام انتقادهـايي كـه بـه آن

كـه در هنـر گونـه همـان . طلبـد و نيازهاي خود را مي هاي خود را دارد ويژگيدر ،لئونـاردو داوينچـي را داشـته باشـيم ماننـد توانيم انتظار ظهور نـوابغي نمي

هايي به ها و متل مثل داشته باشيم كهتوانيم انتظار ها هم نمي المثل ساخت ضربدر شعر فارسي نيز ديگر اميدي به درخشـش .ساخته شوندسبك و سياق كهن

سـازي در دنيـاي انتظـار اسـطوره نيست واشعاري همپاي شعر حافظ و موالنا هـاي جديـد المثـل اخت ضربها براي س توانيم در رسانه ا ميام. رود جديد نمي

،هاي كهـن المثل موجود ضرب ه خرج دهيم و با توجه به پيشينهدقت بيشتري بآوري به جمع ي دستهاي ماندگارتري بسازيم و ترويج دهيم يا حت المثل ضرب

هاي نوتري را در اين زمينه رقـم تواند پژوهش كه خود مي هاي جديد بزنيم مثل هـاي ويـژه جديد و امروزي آسـيب هاي المثل ضربساخت و استفاده از . بزند

تـوان به هر صـورت نمـي ا خود را دارد كه بايد در مجالي ديگر بررسي شود ام . عبور كرداز كنارشان توجه يا بيآنها را ناديده گرفت و

79 ���� هاي نمايشي ها و گفتگونويسي برنامه المثل ضرب

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

.اشرفي: ، تهرانهاي تازه از كتاب كهن قصه) 1373(آذريزدي، مهدي . 1 .انتشارات مركز: ، تهرانمدرنيته و انديشه انتقادي) 1377(احمدي، بابك . 2 .دانشگاه تهران: ، تهراننامه دهخدا لغت) 1372(اكبر دهخدا، علي. 3، ترجمـه كـوروش ه و مجـاز رهـاي اسـتعا قطب) 1380(ياكوبسن، رومن . 4

هنـر انتشارات پژوهشگاه فرهنـگ و : صفوي، به كوشش فرزان سجودي، تهران .اسالمي حوزه هنري

مقاله) ب

، »روالن بــارت و اســطوره و مطالعــات فرهنگــي«) 1380(ابــاذري، يوســف . 1 .18، ش ارغنون

فرهنـگ مـردم » هاي مثـل فارسـي سيري در ريشه«) 1383(خضرايي، امين . 2 .9و 8، ش ايران

فرهنـگ ، »المثل در تعزيه تفسيري از يك ضرب«) 1380(اهللا شهيدي، عنايت. 3 .28و 27، ش و هنر تئاتر

گردي كوسه«واره نمايشنمايشي هاي تقابلي« 1سويل ماكويي

چكيده

بخـش ايرانيـان اسـت كـه بـا گـذر از هاي شـادي نوروز از ديرپاترين آيينتمدن اين سرزمين به يكي از برترين نمادهاي فرهنگـي ملـت ريخهاي تا هزاره

در آيـين نـوروز، . ايران و محوري براي حفظ هويت ملـي تبـديل شـده اسـت ها بـه جايگـاه تـاريخي و كه اين نمايشد ش هاي آييني بسياري ديده مي نمايش

برخـي . كردند هاي رفتاري جامعه را القا مي فرهنگي خود وابسته بودند و ارزششـدند كـه از لباس و ماسـك برپـا مـي ،پردازي خاص ها با چهره از اين نمايشواره كـه اين نمـايش . اشاره كرد» گردي كوسه«واره توان به نمايش جمله آنها مي

هـاي نمايشـي غنـي اسـت و ريخ گذشته دارد از لحاظ وجود جنبـه ريشه در تا. بـرداري كـرد هاي مختلف راديويي و تلويزيـوني بهـره توان از آن در برنامه مي

در فرم تصويري خود توانايي القـاي پيـام را از طريـق ي نوروزيها واره نمايشرين شكل به هاي مختلفي را به زيبات توانند روايت تصوير و موسيقي دارند و مي

.تصوير بكشند

گردي برنشين، كوسه هاي نوروزي، كوسه آيين، نوروز، نمايش: ها كليدواژه

s.makouee@rcirib.irكارشناسي ارشد سياستگذاري عمومي و مسايل ايران . 1

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����82

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

ايـن . شـود هاي باشكوه فرهنگ غني ايران محسوب مي نوروز از جمله آيينفراتـر از يـك جشـن بر باورهاي عميق مردم اين ديـار و آيين، جشني بنا شده

نوروز، رسمي متعلق به روزگاران كهن و اساطيري سرزمين . ملي و آييني استي دارد و افراد با باورهاي مختلف را در ايـن تي ملآيين نوروز، هوي. ايران است

اي در اين آيين، مجموعه. رساند هويت ملي و جشن غرورآفرين به يگانگي ميهـاي آيينـي وجـود دارد كـه هـر كـدام از آنهـا شهـا و نمـاي تاز آداب و سن

ايـن در افراد. دهند اي غني از فرهنگ مردم اين سرزمين را نمايش مي مجموعهاز ديـروز يمتفاوت اقوام، خويشتن تاريخي و روز نوين و، خانواده و خود آيين

) 8: 1388ماكويي و ديگران، . ك.ن. (جويند را ميدي هاي متعـد واره نمايش ،هاي مختلف سنت عالوه بر آداب و در اين آيين،

اي بـاال تـوان از آنهـا بـا توجـه جـذابيت رسـانه شـدند كـه مـي برپا و اجرا ميـ . برداري كـرد بهره بخـش و نيـز وجـود تاسـتفاده از مضـامين معنـاگرا و هويمضـمون .هاي نمايشي به اين آيين ويژگي منحصر به فردي بخشيده است جنبه

ها كشمكش ميان دو نيروي روشنايي ـ تاريكي و سفيدي واره اصلي اين نمايشدر گذشته، تالش براي پيروزي روشـنايي و اميـد بـه شكسـت . ـ سياهي است

مـردم، تماشـاگران صـحنه . سياهي از جمله باورهاي تماشاگران در صحنه بـود نمايش كه در چند قدمي صحنه حضور داشتند، ضمن مشاركت در اين نبرد، با

هـايي خرده نمـايش . كردند ارتباط متقابل، جبهه روشنايي را تقويت مي تعامل وحضـور نمـادين . ل نمايش اصلي بودشد در واقع مكم كه توسط مردم اجرا مي

اي اي روشن را براي جامعـه بازيگران و دادن هديه به آنها، باور و اميد به آيندهانتظار بـراي . ك داشتآورد كه خسته از سرما دلخوش به فردايي گرمنا پديد مي

هـا، حضـور هـا يـا در خانـه برپايي نمايش و استقبال از گروه نمايشي در محله

83 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

يمـن بـودن فعال تماشاگران در صحنه نمايش، كارناوالي بودن و باور به خوش .بيني مردم داشت ها همگي ريشه در جهان اين نمايش

توان از چنـد جهـت مـورد را ميهاي آييني نوروز واره به طور كلي، نمايشواره ها عروسكي هستند مانند نمـايش واره برخي از اين نمايش. بررسي قرار داد

ها نيز با ماسـك، واره ، گروهي از نمايش»آهو بچري«و » گرداني تكم«عروسكي ، »بـاني غولي«، »گلي اروس«، »كوسه«واره هستند كه نمايش همراه گريم و لباس

از »ناريكـه نـاري «و »تـولكي سـني «، »حاجي فيـروز «، »قويون قويون و قره آق«قليـان «هـاي مشـابه آن همچـون واره نمايش و »ميرنوروزي«. جمله آنها هستند

و »خـان بـازي «، »اشترا اشترا«، »عصم چرنگ چرنگ«، »پادشاه و وزير«، »بكش. هسـتند هاي انتقادي آيين نـوروز واره نيز از جمله نمايش »خان، وزير و وكيل«

بـه همراه با ماسك، گريم و لباس نوروزي هاي واره در اين مقاله يكي از نمايش . مورد بررسي قرار گرفته است »گردي كوسه«واره نام نمايش

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����84

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي نوروزي واره هاي ايراني؛ نمايش هاي نمايش ويژگي

نمايشـي قدرتمنـدي هـاي هاي نمايشي و آداب آييني همواره از جنبه سنتهاي مشترك و گاه منحصر به فردي ند و در هر فرهنگي حايز ويژگيبرخوردار

هـاي عميـق دارنـد و ها و آداب گاه ريشه در باورها و انديشه اين سنت. هستندهـا وارد آداب گاه در تعامل و تضاد با باورهاي قومي ديگر بوده و در طول قرن

دمـي، فراينـدهاي هـاي مر در آفـرينش «در واقع، . اند و سنن قوم مورد نظر شدهشود كه آن سازش دادن عنصري بيگانه و غيربومي و گاه حتـي متفاوتي طي مي

اساطيري با منظره و صـبغه و سـنن محلـي، اقليمـي، بـومي و خـودي كـردن هـا و تماثيـل و حوادث و اشخاص متعلـق بـه تـاريخي بيگانـه و حتـي چهـره

)174: 1376ستاري، (» .قهرمانان نمونه استهـا بخـش در طـول قـرن هاي شادي هاي آييني در ايران بويژه نمايش نمايش

:بودند از ها عبارت اين ويژگي كه هايي شده بودند شكل گرفته و واجد ويژگيمبارزه ميان گرمـا و «و »مبارزه ميان نور و ظلمت«ها مضمون اين نمايش. 1و نـور يـاري ها به رفتن سرما و ظلمت و پيروزي گرمـا اين نمايش. بود» سرما

سرما، لشكر اهريمن بود بنابراين بايد براي شكسـت او و پيـروزي . رساندند مي 1.انديشيدند گرما تمهيداتي مي

هاي ديگر اين در اجراي نمايش از ويژگي» )مردم( انمشاركت تماشاگر«. 2اين مشاركت از فراهم كـردن اسـباب و لـوازم مـورد نيـاز ايـن . ها بود نمايشدر واقـع اجـراي چنـين . گرفـت مشـاركت در اجـرا را در بـر مـي ها تا نمايشبـا ) تماشاگران(مردم . طلبيد هايي شركت همه مردم محله يا روستا را مي نمايش

كردنـد و حضـوري مشاركت خود و همنوايي و همكاري نقش مهمي ايفـا مـي ـ . تأثيرگذار و معنابخش در اجراي نمايش داشتند ن تماشاگران، با بـاور قلبـي اي

، بيشـتر حالـت مبـارزه ملـي بـه خـود افتاد هايي كه استقالل ايران به خطر مي ها در دوره اين نمايش. 1

. گرديد در واقع، مبارزه ميان ظلمت و نور با نوعي ويژگي حماسي اجرا مي .گرفت مي

85 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

آنهـا در . ي گرما و نـور اميـدوار بودنـد كردند و به پيروز ها را تماشا مي نمايشكردنـد تـا ماندند و براي برپايي آن مشاركت مي ها مي انتظار اجراي اين نمايش

. مندي از آن در سال پيش رو داشته باشند سهمي در اين پيروزي و بهرههـاي آيينـي ر نمـايش هاي ديگ از ويژگي» افشاني جمعي شادي و دست«. 3اي بـود بخشي جامعـه ها، داستان اميدواري و شادي اين نمايش. بود بخش يشاد

اي طوالني از سرما را طي كرده و بـا ابـراز شـادي و شـادماني، نشـان كه دورهاين شعف، . كنند و به آن باور دارند دادند كه حضور گرما و نور را درك مي مي

افشـاني خـود پس همگان در اين نمايش با دستناشي از اميد به پيروزي بود، رفـت، شـمارمي عالوه بر ايجاد صدا كه خود نوعي افكت صحنه نمايش نيز بـه

. كردند شادي خود را ابراز ميدر حـين اجـراي . يا نمايش آيينـي بـود سبخشي از پرفورمان» خوراك«. 4

شـد يـا هايي مانند نقل و شيريني بـين مـردم توزيـع مـي مراسم گاهي خوراكي 1.ديگرد اي بين مردم خيرات مي قربانيمكان، به طور عمـومي، . ني داشتندمعي» مكان و زمان«هاي آييني، نمايش. 5

هـا مشـخص هاي اصلي محلات و زمان نيز در اين نمايش ها و گذرگاه ميدانگاهبود؛ مثال پنجاه روز مانده بـه عيـد يـا بعـد از تحويـل تـا سـيزدهم فـروردين

).بدر سيزده(. هاي آييني بود هاي ديگر اين نمايش از ويژگي» باور به تعيين سرنوشت«. 6

بينـي، ها، مردم به پيروزي نور بر ظلمت، گرما بـر سـرما، خـوش در اين نمايشدر گذشـته، . قدمي، بركت، بهروزي، خوشـبختي و پايـايي بـاور داشـتند خوش

د بودنـد قـ مردم معت شد و هاي همگاني وظيفه شمرده مي شركت در اين نمايش. كنند دهند و در سرنوشت خويش دخالت مي ت ميسكه با اين كار سرما را شك

ـ ها، بوي روغني كـه غـذا در آن طـبخ مـي در برخي جشن. 1 ت افكـت صـحنه را بـه خـود شـد، ماهي

.شد بدل مياي از نمايش نشانهبه براي مثال بوي روغن كنجد در برخي مناطق . گرفت مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����86

ره شما

30 /ييزپا

1391

راندنـد و هاي شادماني و بهارانه را از در منازل خـود نمـي اين رو، اين پيكاز هاي مقابل طبيعت بـاور كردند، زيرا به كنش فعاالنه در برپايي مراسم شركت مي

)78-81: 1389اسي، آقاعب: اقتباس از. (داشتندهـاي آيينـي، هنـري نمـايش . هاي ديگر بـود از جمله ويژگي» رازآميزي«. 7

هـا، نمـاد مفهـوم يـا عنصـري نمادين بودند و هر يك از عناصر در اين نمايش .ديگرگون و رمزآلود از طبيعت پيرامون بود

.ها بـود هاي مختلف ويژگي ديگر اين نمايش در نمايش» ساز«استفاده از . 8هاي آييني، در مناطق مختلف، ويژگي موسيقايي داشتند و داراي نمادهـا نمايش

اين سازها براساس ويژگي بومي هر منطقـه . هاي دراماتيك بومي بودند و نشانه . كردند تغيير مي

هـاي آيينـي هاي ديگـر نمـايش از ويژگي» پذيري سازي و انعطاف بديهه«. 9هـايي بـا يل همين ويژگي بـود كـه نمـايش شايد به دل. رفت ايراني به شمار مي

هاي بومي و بـا تغييراتـي در مضامين يكسان در مناطق مختلف براساس ويژگي . شد فرم و محتوا برگزار مي

هـاي هاي ديگري نيز بـراي آيـين توان ويژگي عالوه بر موارد گفته شده، ميصـنايع «ز هـاي آيينـي، اسـتفاده ا واره در اين نمـايش :نمايشي نوروزي برشمرد

، نيـز يـا بـه صـورت »كـالم «. متـداول بـود » هـا هـا و روايـت ادبي، اشعار، نقلگويي، يـا بـه صـورت گفتگـو ميـان دو يـا چنـد تـن برقـرار خواني و تك تك . گرديد مي

ها نيز قابل اعتنا بودند و عـالوه بـر وجـوه نمـادين در اين نمايش» ها رنگ« . ندندنمايا وجوه فولكلوريك بومي را نيز بازمي

صـدا . هاي آييني دانست واره هاي اين نمايش توان از ويژگي را نيز مي» صدا«هـا بـه صـورت بـه كه عنصري مستقل از كالم و موسيقي است، در اين نمايش

. هـا يـا هلهلـه و شـادماني بـود ها، آويزهاي عروسك حركت در آوردن زنگوله

87 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

سـت كـه در انتقـال پيـام هايي دان توان از ديگر ويژگي و پويايي را مي» حركت« . ها، كه همان پيروزي نور و گرما بود تأثير زيادي داشت واره اين نمايش

كه منطبق بر شـرايط جغرافيـايي و » لباس، ماسك و گريم«نحوه استفاده از ايـن . هـاي ايرانـي اسـت واره هاي ديگر برخي نمـايش فرهنگي است از ويژگي

ـ مسـتند بـراي دوره هاي مختلف نمايشي به صورت دقيق و جنبه ي هـاي خاصاي حاصـل فكـر و گرفتند، بلكـه در هـر دوره و منطقـه مورد استفاده قرار نمي

ي هـا، جزئيـات را جـد ايـن انديشـه . ابتكار مردمـان آن دوره و منطقـه بودنـد .پردازي نيز نداشتند گرفتند و تظاهري به واقع نمي

»گردي كوسه«واره نمايش

. نـام داشـت » گـردي كوسه«يا » برنشستن كوسه«ان، تي ايريكي از مراسم سننقـش . تـوان يافـت واره را در دوران ساساني يا پيش از آن مي ريشه اين نمايش

اصــلي ايــن نمــايش بــر ــه ــود ك ــردي ب ــده ف عه

. شـد ناميده مـي » كوسه«مشـتق از » كوسـه «كلمه و آن نيز، » گوسان«كلمه

برگرفتـــــه از كلمـــــة مگوشــك اســت كــه در

دربارة گوسانان، فردوسي به شـيوه شـاعران . است» مغ«ي همان واژه زبان فارس» برنشـين كوسـه «آيين راه افتادن » الباقيهآثار«بيروني نيز در . اشاراتي داشته استناميدند، به سبب به حساب نياوردن كبيسـه مي» بهار جشن«را كه كيانيان آن را

آور در اين روز وسه و خندهمردي ك« :نويسد داند و مي شماري قديم، مي در گاهت منحصر به مردم فارس است و چون اين روز به برخري سوار شود و اين سن

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����88

ره شما

30 /ييزپا

1391

هايي بر خـود پيچيـده و علت اهمال كبيسه، اشتداد سرماست، اين كوسه پارچهتـن . پوشد تا براي شناخته شدن از جمع مردم عالمتي باشـد هاي كهنه مي جامه

وي سرما را بگيرد، چرب كرده، سپس بـادبيزني هايي كه جل خويش را با روغنخندنـد و بـر او آب زنـد و مـردم بـه او مـي گيرد و خود را باد مي به دست مي

كننـد و او از اعيـان و اشـراف پاشند و برف و يخ بـه سـوي او پرتـاب مـي ميكند و در عصر ما ايـن رسـم در شـيراز و برخـي ديگـر از عطايايي دريافت ميول اسـت و او بـراي ايـن كـار بـاجي هـم بـه حكومـت شهرهاي فارس معمـ

)36: 1381بلوكباشي، (» .پردازد مي

1واره كوسه در مناطق مختلف اجراي نمايش

واره در مناطق مختلف از حدود شصت روز تـا ده روز پـيش از اين نمايشپوش سـوار بـر االغ يـا پيـاده وارد معموال پيرمردي ژنده. شد آغاز بهار اجرا مي

جواني نيز . كرد دار بر تن مي او كالهي چندتكه بر سر و باالپوشي وصله .شد ميبرنشـين بـا بـادبزن كوسه. كرد با گريم در لباس همسر پيرمرد او را همراهي مي

داد و از خود و با پايكوبي و ساز زدن، مژده رفتن زمستان و آمـدن بهـار را مـي آوايـي نمايشـگر و هـم پـايكوبي، آواز، موسـيقي و . گرفـت مردم مژدگاني مـي

ايـن ) 17: 1388سـراجي، .(تماشاگر بخش جداناشدني اين آيين نمايشـي بـود . واره در طول زمان و در مناطق مختلف فرم و محتواي متفاوتي پيدا كرد نمايش

اي جـوان بـراي شـادي مـردم و هعـد ،شـد كـه عيـد نزديـك مـي هنگاميروز بـه عيـد مانـده كوسـه از بيسـت ،باخبرساختن آنها از نزديك شدن نوروز

هـا اين دسته، نمايش خـود را شـب .رفتند ها مي كردند و به در خانه درست مي

» نشسـتن بر كوسـه «اي آنچه بـه عنـوان نمـايش در اين بخش شايد با محتوهاي ذكر شده واره نمايش. 1

» نمايش كوسه«ها با عنوان واره بود، تفاوت داشته باشد، اما چون در فرهنگ مردم همه اين نمايش آمده )پژوهشگر. (اند اند، در اين عنوان آمده ذكر شده

89 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ آ ها نزديك عيد كوسه مي كردند و مردم هم كه خبر داشتند شب اجرا مي در ،ديآمدن كوسـه ؛ چرا كهشان شود گذشتند تا كوسه وارد خانه هايشان را بازمي خانه

بـراي درسـت كـردن . دانسـتند در خانه مبارك مـي »پيك نوروزي«را به عنوان شدند و يك نفر را از ميـان اي پسر جوان، دور هم جمع مي كوسه هر سال عده

ك دسـت كـت و ، يبراي آرايش كوسه. دكردن خود به عنوان كوسه انتخاب ميبسـتند كردند، يك طناب دور كمر و پاي شلوارش مي تن او ميبر شلوار گشاد

و كردنـد پـايش مـي به يك جفت گيوهبه آن وصل بود، سپس چند زنگوله كه. مانـد هـايش بيـرون مـي زدند كه فقـط چشـم يك ماسك هم به صورت او ميايـن . شـد اش باعـث خنـده مـي كردند كه قيافه خالصه طوري او را درست مي

. كردند ه را انتخاب ميگروه براي اجراي نمايش هر شب يك محل با تاريـك شـدن شد و ر روز غروب كوسه آماده ميهآباد ساوه نيز در غرق

افتادنـد به راه مـي ،شان يك چوب بلند بود گروه كه در دست همه، اعضاي هواصـدا بيشـتر مربـوط بـه . ندكرد حضور خود را اعالم ميو با سر و صداي زياد

،خـورد تكـان مـي شد و زماني كـه ه ميستبكوسه پاي كه دوربود هايي زنگولهدر شـدند، مـي وارد ه ك خانه هره به گرواين . خاست ميي از آنها بربلندي صدا

نـد و خودشـان پشـت در ختاندا اق ميتكوسه را داخل او ند ردك اق را باز ميتانـد و شـعر يدكوب محكـم بـه زمـين مـي ، ندشتدست داه هايي كه ب چوببا اق تا

.نددخوان ميآورد و دو اش را از پـاي در مـي پس از پايان شعرخواني، كوسه، لنگه گيـوه

خانه مقداري پول يـا شـيريني بـه آنگاه صاحب. شد سه مرتبه دوال و راست ميبـه ايـن . رفتنـد گروه پس از پايان نمايش، به خانـه ديگـري مـي . داد كوسه مي

اي آبـادي را دور ه ترتيب كوسه و گروهش دو سه روز مانده به عيد تمام خانهزدند و در نهايت تمام چيزهايي را كه جمـع كـرده بودنـد، ميـان خودشـان مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����90

ره شما

30 /ييزپا

1391

آرايش كوسه و سپس اجراي مراسم در نزديكـي عيـد نـوروز . كردند تقسيم مي )1355قديري، ساوه، . (كرد شور و شادي بسياري در روستا برپا مي

كردنـد كـه آن را مـي در اروميه، هفتاد روز به عيد مانده نوعي نمايش اجرااين گروه، چهار نفره . گفتند يعني كوسه عروس مي) kusa galin(» كوسه گلين«

زد و دو نفـر ديگـر لبـاس عـروس و بودند كه يكي طبل و ديگـري سـرنا مـي گشـتند و هاي شـهر و روسـتاهاي اطـراف مـي پوشيدند و در كوچه دامادي مي

كشـيد و شصـت روز ز طـول مـي واره ده رو اين نمايش. كردند نمايش اجرا ميسـفيدان منطقـه، ايـن نمـايش بـراي بنا به گفته ريش. شد مانده به عيد تمام مي

. گرديـد هـا برگـزار مـي رو بايد روي بـرف شد و از اين رسيدن نوروز اجرا ميپوشيد، عبـارت بـود مي) كرد نقش او را يك مرد ايفا مي(هايي كه عروس لباس

ناميدنـد و گشـادتر از مـي ) mâdam(ه آن را مـادم از يك شلوار سياه كه پارچـ گفتند و روي آن هـم مي) dârtumân(تومان ي امروزي بود و به آن دارشلوارها

يك پيـراهن . پوشيدند مي يك دامن خيلي كوتاه پرچين كه از پارچه گلدار بودآرايش . كردند سر مي اي هم بر شده دوزي سرخ هم بر تن و روسري قرمز پولك

را بـه شـكل ) مادم(عروس هم اين گونه بود كه دو تكه از پارچه سياه صورت كردنـد و روي آن بـه طـرف بـاال يـك رديـف مـژه تر درست مـي ا پهنابرو ام

. چسـباندند مـي ) سـريش (دوختند و روي ابروان خود بـا چسـب رنگارنگ ميه كوسه هم يك شلوار سياه و يك پيراهن كه كمي از زانو باالتر بود و يك كـال

كرد و از پشم گوسفند، ريش و سبيل درست مي. گذاشت بلند از نمد به سر مي. گرفـت چسباند و يك چوب كلفت شبيه چمـاق بـه دسـت مـي به صورت مي

صـداي طبـل و . افتادنـد شدند و به راه مي بدين ترتيب هر چهار نفر حاضر ميـ پيچيد، مردم بيرون مي ها مي سرنا كه در كوچه هايشـان ه خانـه آمدند و آنها را ب

كردند و به پـايكوبي آنها در حياط صاحبخانه نمايش اجرا مي. كردند دعوت ميزد كه مـثال افتاد و دست و پا مي ها مي بر روي برف) كوسه(داماد . پرداختند مي

91 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

را هـايي گشت و با آهنگ مخصوص تصنيف ميرد و عروس گرد او مي دارد مي .كردند ميها او را همراهي خواند و ساززن مي

بسـاط خـود را جمـع ،پس از پـايكوبي و شـاد كـردن افـراد خانـه، گـروه آنها هميشه يك گوني به همـراه داشـتند تـا . رفت كردند و به خانه ديگر مي مي

ــدم و ــد آرد، گن ــردم مــي... اقالمــي مانن ــه از م ــد را ك ــد، در آن بگذارن . گرفتن )1350زاده، اروميه، يوسف(

بويژه . هاي متداول و محبوب مردم قزوين نيز بود شواره از نماي اين نمايشدر قزوين اين گروه نمايشي عبارت بودنـد . كودكان آن را بسيار دوست داشتند

شد و آورد و ديگري كه مثل ديو مي از مردي كه خود را به شكل عروس درميمردم براي مباركي سـال جديـد بـه آنهـا پـول يـا . داد حركات جالبي انجام مي

)1355گمركچي، قزوين، . (دادند مي شيرينيآوردند كه به ميالت نوروزي نمايشي را به اجرا درآباد، در تعطياهالي ضياء

ايـن نمـايش را تعـداد محـدودي از افـراد . معروف بود) kusâ(» كوسا«نمايش تعداد هنرمندان اين نمايش سه نفر بود؛ يك نفر در نقش كوسا، . كردند اجرا مي

چرخيـد و م به اتفـاق كوسـا و زنـش مـي زن كوسا و نفر سويك نفر در نقش خواند و يك خورجين بر دوش داشت تا هـداياي مـردم را ي ميشعرهاي محل .در آن بگذارد

انـدازي از پوشيد؛ يعني يك شلوار گشاد و دوش كوسا، لباس مخصوص ميكوسـه يـك . گفتنـد مـي ) kapanag(پشم گوسفند كه در اصطالح محلي كپنگ

. آمـد بست كه به شكل تاج درمي ه به همراه جاروي نازكي به سر خود ميپارچكـوب از آن آويـزان بسـت و يـك گوشـت او كمربندي هم به دور كمرش مـي

هـاي مـردم گشـتند و در خانـه هـا مـي ها و خيابـان اين گروه در كوچه. كرد مي .كرد رفتند و خواننده شروع به خواندن مي مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����92

ره شما

30 /ييزپا

1391

كـرد، كوسـه بـه طـرف طويلـه ها را تمـام مـي پس از آنكه خواننـده شـعر گفـت مگـر كوبيـد و مـي دستي به در طويله مـي رفت و با چوب گوسفندان مي

. خورند، به هوش باشيد كه بهار آمده است اند كه تكان نمي گوسفندها مردههـايي رساند، معموال صاحبخانه خوراكي وقتي گروه، نمايشي را به پايان مي

كره، پنير، كشمش و مانند آنها بـه عنـوان دسـتمزد بـه آنهـا مانند شيره، روغن،داد انداخت و خواننده گريه سر مـي گاهي كوسه خودش را به زمين مي. داد مي

آن موقـع، صـاحبخانه » واي كوسـه مـرده «زد كـه و به سر و صورت خود مـي داد و او را بوسيد و مقداري پول بـه او مـي آمد و سر و صورت كوسه را مي مي

.كرد ز زمين بلند مياآمـد، آباد براي كوسه احترام زيادي قائل بودند و هنگامي كه مـي مردم ضياء

رفتنـد و يـك كارنـاوال افتادند و از اين خانه به آن خانه مي پشت سر او راه مي .افتاد در محله به راه مي :خواند خواست از منزل كسي خارج شود، اين شعر را مي كوسه وقتي مي

، صـاحبخانه كلـي چيزهـاي هـاي مختلـف تصـنيف پس از خواندن معموال )1356آبادي، همدان، عاصم. (كرد كوسه و گروهش هديه ميخوردني به

بـه ايـن شـكل برگـزار » گلـين كوسـا «واره در برخي مناطق زنجان، نمايشكشيد و پـول و شد كه چوپانان هنگامي كه فصل زمستان و سرما به داراز مي مي

رسيد، بـراي تـأمين نيازهـاي خـود، دسـت بـه اني آنها به اتمام ميآذوقه زمستدر زبـان » كوسه«در زبان آذري و » كوسا«. زدند مي» گلين كوسا«اجراي مراسم

هاي ديگر صورتش مو شد كه جز در چانه، در قسمت فارسي به مردي گفته ميه اجـرا به باور مردم منطقه چون اين مراسم، از سوي مـردي كوسـ . نروييده بود

. شد، اين نام را بر آن نهاده بودند ميـ 30، 40، 50واره، معموال براي اين نمايش روز مانـده بـه عيـد 18ي يا حت

شدند و پرتقال يـا نوروز، چوپانان برخي از روستاهاي زنجان دور هم جمع مي

93 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

) kusâ pâyi(» كوسا پـايي «كردند كه به آن در اصطالح محلي انار خريداري ميها را بين مردم توزيع شدند كه اين ميوه بعد چند نفر از آنان مأمور مي. گفتند مي

ها بشارتي بر آمدن كوسه و يارانش و فرا رسـيدن فصـل بهـار و اين ميوه. كنندرسيد و ها، زمان اجراي مراسم فرا مي دو سه روز پس از توزيع ميوه. نوروز بود

.شدند يكوبي وارد روستا ميگروه كوسا از خارج روستا با شادي و پااين گروه از چهـار شخصـيت و در برخـي منـاطق اسـتان زنجـان، از پـنج

: ها عبارت بودند از اين شخصيت. شد شخصيت اصلي تشكيل مي كوسا . 1 )گفتند كه به او صنم يا عروس مي) (galin(گلين . 2 )ساز زن) (do?ul čâlân(دؤل چاالن .3 )ره كشتوب) (torbâči(تورباچي. 4 ) كوسه سياه)(qârâ kusâ(كوسا قارا. 5

شـد و در ديده نمي» گلين كوسا«كوسا در گروه در تمام مناطق زنجان، قارا) âq kusâ( »آق كوسـا «برخي مناطق مثل خرمدره، شخصـيت ديگـري بـه نـام

واره حضـور داشـت كـه نمـادي از روشـنايي و در ايـن نمـايش ) كوسه سفيد(كردنـد اجرا مـي » آق كوسا و قره كوسا«اين مراسم را نيز با نام البته . پويايي بود

.كه شكل ديگري از مراسم كوساگلين بوديـك » آق كوسـا «: چنـين بـود » صـنم «و » قره كوسا«، »آق كوسا«نوع لباس

پوشيد و پاچـه شـلوار را در مي شلوار خيلي گشاد و يك جفت جوراب پشمي يـك جفـت . بست محكم روي آن مي كرد و ريسمان نازكي را جوراب فرو مي

كهنه، روي پيراهن بلندي كه به ) kapenak(كرد و يك كپنك چارق را به پا ميبسـت و يـك پوشيد و يك كمربند پهن روي آن به دور كمر مي تن داشت، مي

»كوســا بــوركي«كــاله كــه از پوســت بــز ســفيد درســت شــده بــود و بــه آن )kusâ borki (شـت و يـك چمـاق بـزرگ بـه دسـت گذا گفتند، به سر مي مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����94

ره شما

30 /ييزپا

1391

كـرد كـه در تمـام گرفت و سه تا زنگ شتر هم از كمربند خود آويـزان مـي مياز موي اسب يا پشم هـم . كرد مدت بازي و راه رفتن و تكان خوردن، صدا مي

. گذاشت مي يك سبيل كلفتپوشيد، ولي كالهش تفاوت زيادي لباس مي» كوسا آق«هم مثل » كوسا قارا«

زيرا كالهش از پوست بز سياه درست شده و طوري بـود كـه روي آن داشت؛گذاشـت، تمـام سـر و سه تا سوراخ وجود داشت و وقتي كاله را بـه سـر مـي

ماند و فقط از دو سوراخي كه مقابل چشـمانش صورت و گردنش زير كاله ميديد و با سوراخ سوم كه مقابل دهانش قـرار داشـت، حـرف تعبيه شده بود، مي

بـراي او يـك . كـرد يا عروس را پسري نوجوان بـازي مـي » صنم«نقش . زد ميايـن لبـاس عبـارت بـود از يـك . پوشـاندند دست لباس مرتب و تميز بلند مي

رسـيد و يـك دسـتمال هـم بـه دور سـر صـنم پيراهن بلند كه تا پشت پا مـي بـه بستند و در برخي روستاها نيز براي اينكه شناخته نشود، يك روبند هـم مي

)156: 1379شيرازي، انجوي. (زدند صورتش ميهـاي خودشـان را آغـاز پس از ورود به روسـتا، برنامـه » گلين كوسا«گروه

كوسا و صنم با نـواي موسـيقي دؤل چـاالن، بـه شـادي و پـايكوبي . كردند ميپرداختند و با خواندن شعرهايي به آواز، پايان فصل زمستان و شروع فصـل مي

هـا، بيهـوده و هـا و پـايكوبي اين شـادي . دادند وروز را نويد ميبهار و رسيدن نا بـود، يعنـي بـراي مـدد هـ تفنني نبود، بلكه محصور در راز و رمزها و استعاره

رساندن به مردم براي مقابله با سرما، همه تـوان و انـرژي مـردم و طبيعـت بـه .شد كمك طلبيده مي

هـا بـه داخـل خانـه خانـه با كسـب اجـازه از صـاحبان » گلين كوسا«گروه شـد كـه در را بـه روي آنـان بـاز اي پيدا مـي كمتر خانواده. رفتند روستاييان مي

نكند؛ چون راه ندادن اين گروه به خانه را ناخجسته و نامبـارك و آمدنشـان را

95 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

گروه پس از ورود به خانـه، اقـدام بـه پـايكوبي، . دانستند مايه خير و بركت مي .كردند ي ميكار آوازخواني و شيرين

كردنـد، گـاهي نقـش ايفـا مـي » كوسا قارا«و » كوسا آق«هايي كه در نمايش . انجاميد مي» كوسا قارا«گرفت كه در نهايت به شكست جدالي بين آن دو درمي

هاي نمايشي كوسه جنبه

بازيگر. 1

نقش اصلي به عهده كوسـه . شد واره به صورت گروهي اجرا مي اين نمايشبود مند مي پراني بهره واره، كوسه بايد از حاضرجوابي و نكته مايشن ندر اي. بود

هاي خـود در مقابـل جوانـان تماشـاگر، گويي تا بتواند در طول نمايش با بداههبازيگران ديگـر در . صحنه را به دست بگيرد و باعث خنداندن تماشاگران شود

كـش زن، توبره لاين بازيگران عبارت از ده. هاي مختلف، متفاوت بودند نمايشزن، ديو، محافظ، در برخي مناطق عالوه بر اين بازيگران؛ طبل. و عروس بودند

. كردند اد، سرباز و مرد گل به دست نيز ايفاي نقش ميجلآنهـا بـه در . داد حضور اين بازيگران نويد يك نمايش را به تماشاگران مـي

ادي را در روسـتاها و ح و شـ رفتند و با ايفاي نقششـان فضـاي مفـر ها مي خانهدانسـتند و حضورشـان را قدم مـي مردم، آنها را خوش. كردند جاد ميها اي محله

. كردند گرمابخش روزهاي سرد زمستان تعبير مي» صـنم «و » قره كوسا«، »آق كوسا«واره مشابه در زنجان، بازيگران در نمايش

چـاالن ل ؤگلـين، د در برخي روستاهاي اين منطقه عالوه بر كوسه، . نام داشتندنقـش ايـن . كردنـد هـم ايفـاي نقـش مـي ) كـش تـوبره (و تورباچي ) ساز زن(

هاي برشـمرده نداشـت، تنهـا تفـاوت در ها، چندان تفاوتي با ويژگي تشخصي . كرد اي بود كه تفاوت در ارائه نقش را ايجاد مي هاي دراماتيك منطقه ويژگي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����96

ره شما

30 /ييزپا

1391

ماسك، گريم و لباس. 2

او . شـد جوانان روستا يك نفر به عنوان كوسـه انتخـاب مـي معموال از ميان كـرد و يـك طنـاب دور كمـر و پـاي يك دست كت و شلوار گشاد به تن مـي

كـرد بعد روي طناب كمر و مچ پايش چند زنگوله وصل مي. بست شلوارش ميكيسه يا گـوني بـه شـكل ماسـك بـه صـورت . كرد و يك جفت گيوه به پا مي

در ) 1355قديري، سـاوه، . (شد هايش معلوم مي ط چشمزد، به طوري كه فق ميكرد، لباس عروس عبـارت بـود مناطقي كه عروس هم همراه كوسه حركت مي

روي آن هم يك پيراهن. از يك شلوار سياه و گشاد با دامن پرچين به روي آن .كرد شده به سر مي دوزي پوشيد و روسري قرمز پولك سرخ مي

كردند؛ به اين ترتيـب گروه بود، او را گريم ميدر مناطقي كه عروس همراه كردنـد و روي آن بـه كه دو تكه پارچه سياه را به شكل ابروي پهن درست مي

دوختند و آن را روي ابروان بـا سـريش طرف باال يك رديف مژه رنگارنگ ميكردنـد براي كوسه هم از پشم گوسفند، ريش و سبيل درست مي. چسباندند مي

.چسباندند يو روي صورتش مدر عليشار ساوه، لباس كوسه عبارت بود از يك جفت چاروق، كت، شلوار

هاي مختلف هم از لباسـش زنگوله. شد و كالهش كه به وسيله بوته درست مياز صـورتك پوسـتي » كوسـه ناقالـه «در اراك و در نمـايش . كردنـد آويزان ميچسـباندند و عي مـي كردند و در حيدره همدان، ابرو و ريش مصـنو استفاده مي

كردند و دو شاخ از جنس چوب جـارو روي يك بيني از جنس نمد درست ميگذاشت كـه دم آن نـيم در مالير، كوسه، كاله بوقي به سر مي. دادند سر قرار مي

. كرد متر بود و زنگي هم به نوك آن آويزان ميگذاشـت و دور آن ، كوسه كالهي نمـدي بـه سـر مـي ]همدان[در شورين

م در وسط كاله، د. داد بست و دو شاخ از جارو روي سرش قرار مي تمال ميدس . كردند روباه وصل مي

97 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

» آق كوسا و قره كوسا«واره به نام در برخي مناطق استان زنجان اين نمايشيك شلوار خيلي گشـاد و يـك جفـت جـوراب » آق كوسا«لباس . شد اجرا مي

كـرد و ريسـمان نـازكي را و مـي پشمي بود كه پاچه شلوارش را در جوراب فراي انداز كهنـه كرد و دوش يك جفت چاروق به پا مي. بست محكم روي آن مي

بست و يك كاله انداخت و كمربند پهن به دور كمر مي روي پيراهن بلندش ميگرفـت و يك چماق بزرگ به دست مـي . گذاشت از پوست بز سفيد به سر مي

كرد كه در طول اجراي نمايش، افكـت يسه زنگ شتر از كمربند خود آويزان مشد، به ايـن شـكل كـه از گريم مي» آق كوسا«صورت . شد صحنه محسوب مي

. گذاشتند موي اسب يا پشم يك سبيل كلفت برايش ميبود و فقط كاله او از پوست بز سياه بود » آق كوسا«شبيه » قارا كوسا«لباس

كردنـد كـه مقابـل آن تعبيـه مـي سه حفره هم در . آمد و كاله تا گردن پايين ميكـرد و نقش عروس را بازي مـي » صنم«در اين مراسم، . ها و دهانش بود چشمه

بست و گـاهي در پوشيد و يك دستمال هم به دور سر خود مي لباس بلندي ميدر ضـياءآباد، كوسـه . زد تـا شـناخته نشـود برخي مناطق روبنده به صورت مي

. كرد شتكوب هم از كمربندش آويزان ميعالوه بر لباس مخصوص و كاله، گو، شخصيت كوسـه، صـورتك بـز بـه صـورت »كوسا اويون«واره در نمايش

گذاشت كه اگر رنگ كاله سفيد بـود، زد يا كالهي از پوست بز بر سرش مي مي . گفتند مي» كوسا قرا«و اگر سياه بود » آق كوسا«

گفتاشنود. 3

ـ » كوسه«واره در نمايش هـاي كوسـه در ر جـوابي ر حاضـ اساس گفتاشنود ببه همين دليل، فردي كه نقـش . هاي جوانان روستا استوار بود»پراني تكه«مقابل

بيـاني برخـوردار ، بايد از ويژگـي حاضـرجوابي و خـوش كرد كوسه را ايفا مي و » كوسـه گلـين «واره ماننـد نمـايش هاي ديگـر ايـن نمـايش در شكل. بود مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����98

ره شما

30 /ييزپا

1391

نجـان، نـوعي گفـت و شـنود ميـان دو شخصـيت در ز» آق كوسا و قارا كوسا«آميـز، ايـن گفتـا شـنود جـدل . انجاميـد ع مـي شد كـه گـاهي بـه نـزا برقرار مي

. كننده نزاع هميشگي ميان نور و ظلمت و روشنايي و تاريكي بود تداعي

ابزار صحنه. 4

واره كوسه متعدد و مختلف هستند و اي براي اجراي نمايش ابزارهاي صحنهتي و اما، معمـوال در شـكل سـن . وع نمايش در مناطق مختلف دارندبستگي به ن

كـالغ سـياه، بـادبزن، دهـل و : شد كالسيك اين نمايش از اقالم زير استفاده مياغلـب . رفـت در ساوه چـوب بلنـد نيـز از ابـزار صـحنه بـه شـمار مـي . كيسه

و گرفتند و با ايجاد سـر هاي گروه نمايشي، چوب بلندي به دست مي شخصيتاين اعالم حضـور، در واقـع، نقطـه آغـاز . كردند صدا، حضور خود را اعالم مي

كيسه، توبره، خـورجين . آمد نمايش نيز بود و نوعي افكت صحنه به حساب مياي شد و وسـيله هاي نوروزي ديده مي و در برخي مناطق كوزه در اغلب نمايش

ت، تخم مرغ و گـاهي آوري هداياي مردم از قبيل گندم، برنج، حبوبا براي جمع . رفت شمارمي شيره به

صحنه. 5

صـحنه ثابـت نداشـتند و ايـن » كوسـه «هـاي مربـوط بـه واره انواع نمـايش شـكل نمـايش . شد ها، روستاها و حياط منازل اجرا مي واره هم در محله نمايش

. ك و به صورت كارناوالي بودها متحر هم در كوچه

زمان. 6

در مناطق مختلف، متفاوت بـود و بسـتگي » كوسه«واره زمان اجراي نمايشاما معموال در اشعار به عدد پنجـاه . به شرايط آب و هوايي نقاط مختلف داشت

99 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

اين عدد، به عالوه تأكيد بر يك ماه مانده بـه ايـام عيـد . اشاره بسيار شده استته الب. دهد گردي را نشان مي نوروز در برخي اسناد، زمان برگزاري نمايش كوسه

ام نـوروز در برخي اسناد هم آمده بود كه اجراي نمايش شصت روز مانده به اي . شد تمام مي

موسيقي. 7

ــايش ــن نم ــيقي در اي ــايش موس ــون نم ــه واره واره همچ ــين جنب ــاي پيش هـ فولكلوريك داشت و نـواختن سـاز از سـوي سـاززن ر شـخص و هـا بـر تبح

. نوازي استوار بود هبداه

بندي جمع

هـا دارنـد و همواره پيوند نزديكي با زندگي اجتماعي و آيـين سنن نمايشي. شـوند هاي گونـاگون محسـوب مـي ترين عناصر فرهنگ جزء پوياترين و قوي

هـا، ها، زبـان، رفتارهـا، معيارهـاي اخالقـي، سـليقه اي از آيين ها گنجينه نمايشصـوري تشـابه . انـد ها و باورهاي ديني هر منطقه را در خود جـاي داده انديشه

ها و اعياد عمومي نيـز نمايش با حيات اجتماعي و آداب و مناسك از قبيل آيينهاي اين آيين و نگاه جامع و كامل استفاده از همه جنبه. كند ي ايفا مينقش مهماي كـه تواند شادي، نشاط، اميـد، پويـايي و سـرزندگي را بـه جامعـه به آن مي

. ند، نويد دهدخسته و مضطرب از آينده در حال حركت هستنوروز، اين عيـد باسـتاني و كهـن، هـويتي ملـي دارد و افـراد بـا باورهـاي

ايـن آيـين باسـتاني، از . رسـاند مختلف را در اين منظومه به يگانگي هويتي ميهـاي دهنـده نمـايش هاي مايـه هايي است كه اجراي آن از سرچشمه جمله آيين

هـاي منحصـر بـه فـرد فرهنگـي، ژههـا و كـاروي اين آيين ويژگي. مردمي استهمبستگي ملي، ايجاد هويت، برقراري پيوند با تاريخ، . اجتماعي و نمايشي دارد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����100

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ ا اسطوره و تمدن، نويدبخش و برانگيزاننده شادي و نشاط در جامعـه اسـت ام . هاي نمايشي خود را ارائه نمايد هنوز نتوانسته ويژگي

نشـان داده نوروزي هاي واره از نمايشهاي نمايشي يكي در اين مقاله، جنبهتواند ميان ايـن هاي آييني نوروز مي واره كه استفاده از ساختار و محتواي نمايش

پلي ارتباطي برقرار كنـد و ) اي هاي رسانه قالب(هاي جديد شيوه نمايشي و فرمهاي مناسبتي را افزايش دهد و به صورت زباني نو و هاي بصري برنامه جذابيت

. ني درآيدجهاهايي در فرم تصويري خـود توانـايي القـاي پيـام را از طريـق چنين نمايش

هاي مختلفي را به زيباترين شكل به توانند روايت تصوير و موسيقي دارند و ميدر هنر نمايشي به هنگام نمايش هر تصوير، عناصـر بـا مفـاهيم . تصوير بكشندد بصري و جذاب آنها تا اين حـ اين روست كه ساختار شوند و از جايگزين مي

هـدف هنـر امـروز، . عاطفي و حسي دارنـد ت تأثيرگذاري و القاكنندگيخاصيهـاي نمايشـي ايـن آيـين . عينيت بخشيدن و مادي كردن مفـاهيم ذهنـي اسـت

هاي رسـانه ملـي قـرار كنندگان برنامه فرصت را در اختيار توليدكنندگان و تهيهعالوه بر اجراي . اهداف را در همه جوانب پوشش دهنددهند تا بتوانند اين مي

. تـوان توليـد كـرد ابي نيز از اين آيـين مـي هاي جذ نمايش تلويزيوني، انيميشنهـاي توان در برنامه ها نيز مي ها و ملودي اين نمايش همچنين از اشعار، تصنيف

.برداري كرد مختلف راديويي و تلويزيوني بهره

101 ����» گردي كوسه«واره هاي نمايشي نمايش قابليت

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

انتشارات فرهنگستان : ، تهراننمايش در دوره صفوي) 1385(ند، يعقوب آژ. 1 .هنر

، ها و آداب و معتقـدات زمسـتان جشن) 1379( ابوالقاسم انجوي شيرازي،. 2 .اميركبير: ، تهران2، چ2جدفتـر : ، تهـران 3، چنوروز؛ جشن نوزايي آفـرينش ) 1381(بلوكباشي، علي . 3

.هاي فرهنگي پژوهش .انتشارات توس: ، تهرانآيين و اسطوره در تئاتر) 1376(ري، جالل است. 4 . نشر قطره: ، تهراننظريه نمايش سياه بازي) 1388(سراجي، محسن . 5، هاي آيين مزدايسـتا هاي ايراني؛ نمايش نمايش) 1389(عاشورپور، صادق . 6 .سوره مهر: ، تهران3ج

مقاله) ب

1 .مجلـه مطالعـات ايرانـي ، »سده؛ نمايشي آييني«) 1389(اسي، يداهللا آقا عب ، .17، ش9س

گزارش پژوهشي) ج

ـ . 1 هـاي آيـين «) 1388(دياري، رقيـه ماكويي، سويل و دوستي، شهرزاد و محم، گـزارش پژوهشـي ، )از استقبال تـا بدرقـه (نوروزي در مناطق مختلف ايران

.اسالمي ايران مركز تحقيقات صدا و سيماي جمهوري: تهران

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����102

ره شما

30 /ييزپا

1391

واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقات فرهنگياران

1356آباد، همدان، آبادي، منصور، ضياء عاصم 1355آباد، ساوه، مركزي، قديري، جالل، غرق

1355گمركچي، علي، قزوين، 1350زاده، سعيده، اروميه، آذربايجان غربي، يوسف

پويانمايينامه براي نگارش فيلمهاي ايراني يابي از افسانه ايده

1ناهيد جهازي

چكيده

هـاي كهـن و معمـوال اقتبـاس از داسـتان . اسـت نامـه ايـده سنگ بناي فيلمهـا و قصـه آشـنايي بـا . است پويانماييها سرچشمه خلق ايده در دنياي افسانهدر ايـن . پويانمـايي اسـت خلق ايده براي فـيلم در اي غني سرچشمه ،ها افسانه. شـوند فـي مـي معر ،هاي ايرانـي برجسـته هسـتند هايي كه در افسانه ايده ،مقاله

اي خلاق ها به خلق فيلمنامه تواند بر اساس اين ايده مي پويانمايينويس فيلمنامهداسـتاني جديـد خلـق ،توان با تلفيق دو يا سه ايـده در مواردي نيز مي. بپردازد

. ها شباهت بسيار دارد ايده به مضمون در افسانه. كرد

ي ايرانـي، هـا افسـانه فيلمنامـه پويانمـايي، ،پويانمايينامه، فيلم: ها كليدواژه هاي جادويي قصههاي حيوانات، قصه

1 .ات نمايشي و پژوهشگر فرهنگ عامه كارشناسي ارشد ادبيnahid.jahazi@yahoo.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����104

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

ر، نظر، عقيـده و هاي لغت، ايده به معاني متفاوتي مثل فكر، تصو در فرهنگبدون ايده قـادر بـه و سنگ بناي خلق اثر است نخستينايده .خيال آمده است

كند، ظهور مي) فكر(در تمام هنرها ابتدا ايده و انديشه . خلق اثري نخواهيم بودساز، يك مجسمه. گردد ميو اثر كامل شود ميموضوع خلق آنسپس بر اساس

اش، فيلمساز و شاعر بدون جرقه زدن ايده در ذهن قادر به خلق اثر نخواهـد نقاقانه نقشي خل ةز مثل هر پديده هنري ديگر، وجود ايدني پويانماييدر فيلم . بود

اقانـه و اي خل بكـر و انديشـه پويانمـايي از موضـوعي اگر فـيلم . محوري داردنباشـد، برخـوردار ل كودكئنگاهي نو نسبت به زندگي و محيط اطراف و مسا

تواند مخاطب را جذب كند ت است و نميفاقد جذابي . نـون ضـروري دنيـاي كـار و زنـدگي محسـوب يابي يكـي از ف امروزه ايده

توان از منابع گونـاگون مي و به ايده احتياج فراوان دارد پويانماييهنر . شود ميـ .داستان، ادبيات، شـعر و رمـان : ازندا اين منابع عبارت. ايده گرفت ا در ميـان ام

ـ هـا بيشـترين ها و افسانه ها و آثار ادبي جهان، حكايت ها و رمان قصه ت را قابليهـاي پريـان و قصـه هـا و گونه افسـانه پردازانه و اغراقويژگي خيال. دارا هستند

.دهد اقتباس قرار مي برايآنها را دستمايه مناسبي ،هاي عاميانه داستان

هاي ايراني افسانه

هاي ايراني هستند؛ امـا افسانه ، در اين زمينهيابي ترين منابع ايده يكي از غنيتـوان ها را چگونه مـي و اين ايده اند كدامهاي ايراني ر افسانههاي موجود د ايده

اي جديد كرد؟ يافت، تغيير داد و تبديل به ايده، »لحسن كچ«، »بز زنگوله پا«، »نخودي«، »خاله سوسكه«: هايي مانند افسانه

»كليله و دمنه«هاي هاي تمثيلي مانند داستان قصهو »زن كدوقلقله«، »پيشوني ماه« پويانمـايي توان از آنهـا در هاي نابي هستند كه مي داراي ايده »مثنوي معنوي«و

105 ���� هاي ايراني براي نگارش فيلمنامه پويانمايي يابي از افسانه ايده

ره شما

30 /ييزپا

1391

أا متسود برد، امت اين منـابع اسـتفاده نشـده اسـت سفانه تا كنون از تمام ظرفي .. ضـروري اسـت پويانمـايي نـويس ، براي فيلمنامـه ها مطالعه و آشنايي با افسانه

ــ ــه تخي ــه از پاي ــانتزي ك ــا ل و ف ي همحســــوب يانمــــاييپونامــــه فيلمهـا بـه فراوانـي در افسـانه ،شـوند مي

ــي ــه. شــود مشــاهده م ــويس فيلمنام نها به خلـق تواند با شناخت افسانه مي

ايده و موضوع بپـردازد و از سـاختار ي فيلمنامـه هـا ها در تمام زمينه افسانه

ــيت ــه شخص ــق از جمل ــردازي، خل پزي بهـره نتهـاي فـا كنش و موقعيـت

.ببردــر،از ــوي ديگـ ــه سـ ــا و قصـ هـد، بـراي سـاخت باشـ بخشي در آنهـا وجـود داشـته يي كه امكان جانها افسانه

شود كـه بتـوان اي انتخاب افسانه بايد ابتدا ،بنابراين. تر هستند مناسب پويانماييه. بخشي رساند ي آن را به مرحله جانها تشخصيهـاي عاميانـه ها و افسانه قص

ـ و فا دارنداي عناصر فانتزي ساده و بـه طـور هسـتند ت و معلـولي قد رابطه علدر ،به عبـارتي .هاي آن غلبه دارد كنندگي آنها بر ساير جنبه معمول جنبه سرگرم

.شود مشخصي بيان نمي پايان افسانه نتيجه اخالقي يا تربيتي يا فلسفي، حشـرات ،از پرنده ها موجودات كوچك و ضعيفي اعم قصهدر بيشتر اين «

هـاي سـاده و معمـوال كـودك و نوجـوان يـا كشـاورزان انسـان حيوانات و يـا مـثال بـز بـر گـرگ پيـروز . شـوند زورمندان پيروز مـي رب ،تهيدست و پيرزنان

) 198: 1389ضيايي، (» .كند خروس از دست روباه فرار ميو يا شود مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����106

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي پويانمايي ويژگي فيلم

مربـوط بـه ايـن و هر ايـده پويانماييفانتزي يكي از عناصر اصلي هر فيلم شـود كـه دو فانتزي زمـاني خلـق مـي ،عقيده داشت 1فوتودر تزو. است ژانر

بـه مـدد خصـلت . در بطن يك اثر موجود باشـد » جادويي«و » عجيب« ويژگيشـود و نسـبت بـه قـوانين اثر، مخاطب وارد دنياي فـانتزي مـي » عجيب بودن«

ايان داستان توجيه عقالني براي تمـام ا در پكند، ام حاكم بر اين جهان ترديد ميجـادويي «يعنـي ،مـين خصـلت در دو .شـود بيني مـي فاقات فوق طبيعي پيشات

بـا رويـارويي هاي پريان فراوان است، مخاطب خود را براي قصهكه در » بودندر ايـن نـوع . كنـد آمـاده مـي قصـه هر نوع جنبه جـادويي و غيـر معمـول در

. بـرد يابـد و از آن لـذت مـي راس كودكي را باز ميمخاطب بيم و ه ،رويدادها ) 169: 1385فيض، (

از دو خصـلت جـادويي برخوردارنـد، بنـابراين پويانمـايي هـاي اكثر فـيلم گيرند كه داراي حداقل يكـي از ايـن ه قرار ميها مورد توج هايي در افسانه ايده

هـا، كـاركرد شـناخت مـديوم سـينما، تكنيـك ،پويانماييدر . دو ويژگي باشندپردازي، براي خلق ايده ضـروري ، پرداخت داستاني و شخصيتقصهفانتزي در

شـوند يـا خلـق ها كشـف مـي شود كه آيا ايده مطرح مي پرسشهستند، اما اين در بعضـي از . هـم خلـق ،شـوند ها هم كشف مـي ايده ،ها ؟ در افسانهگردند مي

في است افسـانه را مطالعـه ها به صورت مشخص وجود دارند، كا ها ايده افسانهداسـتان مـا را ،ها ا در بسياري از افسانه، امنماييمآن استخراج و ايده را از كنيم

توان مي ،كه كشف ايده است نخستدر مورد . كند ميبه ايده جديدي رهنمون ماننـد ؛اشـاره كـرد ،كـه بـه اصـل افسـانه وفادارنـد هـايي پويانماييبه ساخت

پـري «، »الدينعالء«، »پيترپن«، »سيندرال«، »سفيد برفي و هفت كوتوله«هاي فيلم

1. Tzvetan Todrov فانتزي را به » فانتاستيك«از نخستين كساني است كه در كتاب خود با نام .بندي كرده است شكلي روشمند، شناسايي و طبقه

107 ���� هاي ايراني براي نگارش فيلمنامه پويانمايي يابي از افسانه ايده

ره شما

30 /ييزپا

1391

در ايـن . »زيبـاي خفتـه «و » آلـيس در سـرزمين عجايـب «، »پينوكيـو «، »درياييد، زيـرا شـو ي كشف هم نمييعني حت ؛دشو ايده بدون تغيير آورده مي ،ها افسانه

داشـــته و از ابتـــدا وجـــود ي ئــاتـي جز هنرمنـد بــا تغيير ـ آنها را مطرح مي ا در كند، ام

ــده افســانه ــروزي اي هــاي امــي ــق مـ ــود خلـ ــد ؛شـ ماننـ

كـه ايـده » شـرك « پويانماييشـود و جديدي آفريـده مـي

ــي ــور شخص ــول(تي منف ، )غتي تبــــديل بــــه شخصــــي

زيباي خفتـه قديمي قصه، پويانماييدر اين . گردد ميداشتني و محبوب دوست . شود ه مطرح مياقانبه صورتي جديد و خل

دن آنهـا بـه كـر و مطـرح هـاي قـديمي به هنر استفاده از ايده پويانماييدر ها عبارت اسـت از دسـتكاري بريكالژ ايده«. گويند مي 1صورتي جديد بريكالژ

هاي موجودي كه تاريخ مصرف آنها گذشته و تماشاگر سابقه ذهني از آنهـا ايده ) 182: همان(» .بر آن اساس اقانههاي نوين و خل دارد و خلق ايده

شـوند، بيشـتر تمثيلـي و هـاي حيوانـات آورده مـي قصـه هايي كـه در ايدههـر كـس «: ماننـد . شوند ه ميئها به صورت پند و اندرز ارا ، اين ايدهاند اخالقي

، كنـد مجـازات نتواند پيمان دوستي را بشكند، اگر چه دوست او ناتوان باشد وكه طبيعـت بـه آن«يا ) 114: 1373حلبي، (» .اند فرار كندتو از انتقام آسماني نمي

ــا او اســتعدادي داده اســت ــ ام ه وســيله بــه ســبب نداشــتن پشــتكار، اغلــب ب )112: همان(» .خورد تر از خود شكست مياستعداد كم

1. bricolage

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����108

ره شما

30 /ييزپا

1391

برايـت سـودي نـدارد، گذشـته از اگر دست به كاري بزني كه« :يا اين ايده: همـان (» .خـوري از انجام آن تأسف نيـز مـي ،آوري كه چيزي به دست نمياين

89( مضمون نيز به موضـوع افسـانه . ها به مضمون افسانه شباهت دارند اين ايده

را قصـه مضمون يك «. شود ها به كار برده مي بندي افسانه اشاره دارد و در طبقهـ »دربـاره «گزينند و كلمه را برمي قصهبخشي از : كنند اين گونه تعريف مي ه را ب

بـه ايـن . دارند را عرضه مي قصهكنند و به اين ترتيب مضمون آن آن اضافه مياي دربـاره قصـه ،اي كه در آن از جنگ با اژدها سـخن رفتـه اسـت قصهترتيب

) 29: 1371پراپ، ( .»ستجنگ با اژدهاهـا از ها در افسانه مايه بن«. شود مايه گفته مي بن ،انديشه ها به بن ا در افسانهام

و شـامل عناصـر مـادي، جـانوران، آدمـي ) شناس آلمـاني افسانه(نظر مارزلف تـوكلي، زاده حسـن (» .شـود اصنافش، گياهان، مفاهيم انتزاعـي و كردارهـا مـي

1382 :77 ( آن را گسـترش داد و هاي مايه توان بن مي قصهاز نظر مارزلف براي پرورش

مايـه در بـن . دايشنامه شـباهت دار در نم) سوژه(مايه مايه به ناب بن. غنا بخشيدهـا مضـمون مايه در افسانهاما نهادشود، به طرح داستان در چند جمله اشاره مي

هـا بـا بررسـي مضـامين افسـانه . گـردد مـي شود كه با يك جمله بيان ناميده ميهـا ترين مضـمون افسـانه مهم. اخت مردم يك جامعه دست يافتتوان به شن مي

تـرين رمان براي رسيدن به هـدف و مهـم و كوشش قه تالش، در آسياي شرقي. اسـت اعتقـاد بـه تقـدير و سرنوشـت محتـوم ،هـاي جهـان مضمون در افسانه

. هاست مين مضمون غالب در افسانهدو» عشق«مضمون

109 ���� هاي ايراني براي نگارش فيلمنامه پويانمايي يابي از افسانه ايده

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي ايراني انواع ايده در افسانه

ايده سرنوشت. 1

تأكيـد بـر سرنوشـت محتـوم ي ايرانيها يكي از مضامين برجسته در افسانهت بخت و اقبال نيـك بـه ثـروت و مـال ها مرد فقير به عل در اين افسانه. است

شـود كـه دختـرش به مرد تاجري گفتـه مـي ،اي در افسانه مثال .رسد فراوان ميمرد تاجر براي تغيير سرنوشـت دختـرش تـالش . شود نصيب پسر خاركني مي

در افسانه . كند خاركن با دختر تاجر ازدواج ميكند، اما در انتها پسر فراواني ميپسر فقيري است كـه سرنوشـت باعـث ،قهرمان )1381جهازي، . ك.ن( »جوبا«

بـه عقيـده مـردم، سرنوشـت . برسـد فـراوان شود به دختر پادشاه و ثـروت ميــم ــه آن مه ــه ب ــت ك ــان اس ــدبختي انس ــا ب ــبختي ي ــراي خوش ــل ب ــرين عام ت

تـوان منتظره را نيز مـي تصادف و اتفاق غير مضمون. گويند مي »نوشت پيشوني«فـاقي بـا يـاريگر قهرمـان بـه صـورت ات . داد در رديف مضمون سرنوشت قرار

يخوشـبخت بـه شود و سرانجام رو مي كند، با حوادث گوناگون روبه برخورد ميانـد، ايـن آرزو ازهـا و آرزوهـاي انسـان نشـئت گرفتـه هـا از ني افسانه. رسد ميجوان فقيري نمود پيدا كند كه با كمك سرنوشـت و ةرت افسانتواند به صو مي .كند نياز مي و خودش و پدر و مادر پيرش را بي رسد ل به خدا به ثروت ميتوك

ايده عشق. 2

به صورت يكي از مضـامين اصـلي ديـده ي ايرانيها اين مضمون در افسانهيدن وصـف اي بـا شـن ، عاشـق شـدن شـاهزاده ترين اين مضامين رايج. شود مي

در . سـت در خواب يا ديدن تصوير دختـر زيبا هاي يك دختر يا ديدن او زيباييعمو ديـده به صورت عشق بين دخترعمو و پسر اين مضمون ،هاي ايراني افسانه

ـ ،شـود عمـويش مـي پسـرعمو عاشـق دختر معموال. شود مي ـ ام ت فقـر ا بـه عل

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����110

ره شما

30 /ييزپا

1391

،خود يا بـا كمـك يـاريگر تواند با او ازدواج كند، ولي با نشان دادن لياقت نمي .رسد به هدفش مي

جدال بين نيكي و بدي. 3

جدال بين نيكي و بدي اسـت كـه قـدمت آن بـه ،ها قصهترين مضمون مهمهميشـه ،در ايـن نبـرد . گـردد هابيل برمي اسطوره آفرينش و جدال بين قابيل و

چنين نيروي خـوب هم. استنيروي خوب سرانجام پيروز و نيروي بد مغلوب ايـن مضـمون در اكثـر آثـار . خـورد رسد و نيروي بد شكست مي به پاداش مي

. كنـد زيرا عنصـر كشـمكش را در نمايشـنامه تقويـت مـي ؛نمايشي وجود داردايـن مضـمون در . سـاز اسـت ترين عناصر نمايشي عنصر كشمكش يكي از مهم

ـ . رود ها به صورت مضمون اصلي يا فرعي به كار مـي اكثر افسانه دون افسـانه ب .از كشش الزم برخوردار نيست) كشمكش(ستيزه

ايده مرگ. 4

مضمون مـرگ ،هاي جادويي سروكار دارد قصهيكي ديگر از عناصري كه با در افسـانه . شـوند در آغـاز مـي ها با مـرگ پـدر يـا مـا بسياري از افسانه. است

بـا . دهـد گالبتون مادرش را از دست مـي )1369پور، رواني. ك.ن( ،»ماهي ننه«اين مشكالت در زنـدگي واقعـي . شوند مصايب گالبتون شروع مي ،مرگ مادر

هـا بـه مضـمون مـرگ بـه در افسـانه . نيز ممكن است براي كودك روي دهنـد انگـاري دچـار شود، ماننـد قهرمـاني كـه بـا سـهل صورت تلويحي پرداخته مي

ماننـد ؛يابد با ياري ياريگر، جاني دوباره ميشود، اما مي) مرگي موقت(مصيبت قهرماني كه جانش از تيغي است كـه ؛ )1381جهازي، . ك.ن( »جان تيغ«افسانه

در مواردي . شود ا با درآمدن تيغ دچار مرگي موقت ميرفته، ام در پهلويش فرو

111 ���� هاي ايراني براي نگارش فيلمنامه پويانمايي يابي از افسانه ايده

ره شما

30 /ييزپا

1391

شود كـه ه ميرود و متوج زمين مي قهرمان با انداختن خود روي عالمتي به زير . آنجا هم زندگي عادي جريان دارد در

ايده اتاق ممنوع. 5

ايـن اتـاق در قصـر . شـود ها قهرمان از ورود به اتاقي منع مي در اين افسانهقهرمـان بـه . شـود راز شرير برمال مي ،شرير قرار دارد و در صورت ورود به آن

شـود و شـرير در همـان در غيبت شرير وارد اتاق مرموز مـي ،ت كنجكاويعلاز شـرير مهلتـي كوتـاه ،قهرمان كه زيرك و شجاع اسـت . رسد لحظه از راه مي

» هفت دختـران «در افسانه . گردد ميگيرد و در آن فاصله شرير رسوا و نابود ميديـو دزديـده از سـوي قهرمان افسانه بـه اسـم نمكـو ،)1382اردالني، . ك.ن(

ـ . بـرد اش مـي نمكو را به خانـه ،شرير. شود مي رزمين دخترانـي را نمكـو در زينمكو با زيركي ديو را از بين . د كه ديو آنها را از سقف آويزان كرده استبين مي .كند دختران را آزاد مي برد و مي

ايده انتقال. 6

كـه شـيء مـورد جسـتجو در (قهرمان در مواردي از جايي به جايي ديگـر كه قهرمان بـه كمـك اي البته نحوه انتقال و وسيله. كند انتقال پيدا مي) آنجاست

ـ همه انـواع زادن «از نظر پراپ . شود، متفاوت است آن منتقل مي دهاي هـا و تولسـفري آسا، بازگشت از دنياي مرگ و با كفش آهنـين عـزم سـفركردن، معجزه

ــه وســيله عقــاب و اســب ــواع انتقــال محســوب مــي »طــوالني ب .شــوند از اناي وســيله انتقــال، پرنــدهي ايرانــي، هــا افســانه در )216ـ 217: 1371پــراپ،(

آيـد، نيـز مـي ديو يا غولي كه به خدمت انسـان در . اساطيري مانند سيمرغ استانتقال ممكن است به كمك فـرش جـادويي يـا غـول . وسيله ديگر انتقال است

گاهي با ربودن يا تبعيد يا اخراج يـا ،مضمون انتقال. چراغ جادو نيز انجام شود

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����112

ره شما

30 /ييزپا

1391

اش و شود و با حركت قهرمان از خانـه ي آغاز ميقهرمان به دنبال چيز نفرستاددهد كه او را در رسـيدن جادويي مي اي رو شدن با بخشنده كه به او وسيله روبه

قصـه، در جريـان هابعـد . يابـد كند، بسط و تكامـل مـي به مقصودش ياري ميايـن نـوع از در هـدف تـرين مهـم . كنـد قهرمان با دشمن يـا رقيبـي نبـرد مـي

.كشتن اژدهاست پردازي ايده

ايده كار دشوار. 7

خواسـتگار فقيـر كـه بـراي از. هـا فـراوان اسـت اين مضمون نيز در افسانهشـود بـراي آوردن ته مي، خواساست ازدواج با شاهزاده خانم قدم پيش گذاشته

نيافتني به جاي دوري برود يا كار و مأموريتي غير ممكن را انجـام اشيايي دستاست كاخي از اسـتخوان فيـل بسـازد، يـا بـراي آوردن خواستگار مجبور. دهد

جهازي، ( »جوبا«در افسانه . ناشناخته عزم سفر كندجزيره يك بهگرانبها جاميدر اوكند تا نيافتني روانه مي را براي آوردن اشيايي دست شق، عاپادشاه )پيشين

بنـا كنـد كـه قهرمان بايد بتواند قصري ،ي ديگرا در افسانهيا اين راه كشته شود . باشد از نقره ديگر يك خشت آن از طال و خشت

مذهبي هاي ايده .8

ــيح ــرت مس ــد حض ــامبران، مانن ــورد پي ــب در م ــمون اغل ــن مض و uايو در مـواردي uو قـومش، حضـرت خضـر uحواريونش، حضرت موسي

اي اخالقـي نتيجـه هـا قصـه در پايان ايـن . آيد مي uو امام علي rپيامبر اسالمپيرمـردي )جهـازي، پيشـين ( ،»گشا آجيل مشكل«هاي در افسانه .شود ميگرفته

دهـد چند سنگ قيمتي مـي قصهبه پيرمرد است، uحضرت خضر كه احتماالـ شـود امـا كنـد، پيرمـرد از خـدا غافـل مـي كه او را پولدار مـي ه دوبـاره روحي

.آورد ش را به دست ميا مذهبي

113 ���� هاي ايراني براي نگارش فيلمنامه پويانمايي يابي از افسانه ايده

ره شما

30 /ييزپا

1391

يشدستيابي به اصل خو .9

گذارد و در پايـان ميسر ، ماجراهاي فراواني را پشتن قهرماندر اين مضمودر اين . مانند افسانه آخروس يا گنجشك فضول. يابد به اصل خويش دست مي

ا بعـد دهد، ام به پيرزني مي است، رفته تيغي را كه در پايش فرو ،ها پرنده افسانههـا نـان .دارد برمي هاي پيرزن را نان ،تيغ ازايكند و در آن را از پيرزن طلب مي

گيرد و ايـن ماجراهـا همچنـان ادامـه ميدهد و گوسفندانش را را به چوپان مي .گردد يابد تا قهرمان به اصل خودش بازمي مي

شود زيركي باعث نجات انسان مي .10

ديو، غول، اربـاب (هايي با اين مضمون، قهرمان با زيركي بر شرير در افسانه )1381جهـازي، .ك.ن(» گيـولي و كنگـاني «افسانه در. شود پيروز مي) بدجنس

اربـاب بـدجنس . رود برادر عاقل به نام كنگاني پيش اربابي براي كـارگري مـي هر كس پشيمان شد، ،گويد گذارد و به او مي هاي عجيبي مي براي كنگاني شرط

هاي ارباب، كنگاني بايد تمـام مزرعـه شرط براساس. شود صد سكه بدهكار مي به طوري كه غروب خورشيد تمام گندم سبز شده باشد، همـين ؛را گندم بكارد

به طور مقداري گوشت براي مصرف روزانه به خانه بياورد و هيزم جمع كند و از طرفـي غـذايي .انجام تمام اين كارها در يك روز غيرممكن است. خانه ببرد

ماست را بايد بـه نحـوي . ماند بايد دست نخورده مي ،شد داده ميكه به كنگاني خـورد كـه مانـد و نـان را هـم طـوري مـي مي قيماق رويش سالمخورد كه مي

روز خسـته و گرسـنه و بـدهكار كنگاني بعد از چنـد . شد اطراف نان تكه نميش پـي ،م كه بـه ظـاهر ديوانـه اسـت برادر دو. گردد كند و به خانه برمي فرار مي

د كـه اربـاب و همسـرش خانـه و آور رود و باليي به سرش مي ارباب ظالم مي .روند كنند و مي كنند و از دست گيولي فرار مي شان را رها مي زندگي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����114

ره شما

30 /ييزپا

1391

آرزوي داشتن فرزند. 11

يكي از داليل وجود . دخور ها به فراواني به چشم مي انهاين مضمون در افسپشـتوانه اقتصـادي ،فرزند. ساني استباروري در جامعه ان ، ارزشاين مضمون

د باشد، نيروي كار كمتري اي فاقد فرزن شود و اگر خانواده خانواده محسوب ميخـانواده اقتصادي و اجتمـاعي چنين ازدياد فرزندان در خانواده قدرتهم. دارد

.برد را باال مي

داماد ـ غول، يا داماد ـ درخت. 12

. شـود مـي ) اژدها، يا ديو( غوليب يك دختر نص غولهاي داماد ـ در افسانهص در پايان افسـانه مشـخ معموال. شود ديده مي ها البته اين الگو در اكثر افسانه

شود كه داماد به وسيله جادوي جادوگر به ديو يا عفريـت يـا اژدهـا تبـديل ميكنـد، باعـث پيدا مي غولبا عشقي كه نسبت به قصهو دختر قهرمان است شده

هـاي ايرانـي ايـن مضـمون بيشـتر بـه در افسـانه . شود طلسم مي شكسته شدن . شود صورت داماد ـ درخت ديده مي

آورد الف شجاعت، پيروزي مي .13

در ايـن . هاي خارجي و ايراني وجود دارد اين مضمون در بسياري از افسانهشـود، او زيـر همسرش از خانه بيرون انداخته مي از سويمردي تنبل ،ها افسانه

كشـد، رود و در عالم خواب و بيداري چند مگـس را مـي ختي به خواب ميدرنويسـد، سـربازان آيد و آن را روي كمربندش مي اين عمل به نظرش بزرگ مي

مرد تنبل چندين پهلوان را كشته، او را با خود بـه جنـگ ،برند پادشاه گمان ميناخواسـته دشـمن برند، مرد تنبل براي فرار از دست سربازان پادشاه، دشمن مي

خياط «هاي مانند افسانه. رسد كند و به فرماندهي لشگر پادشاه مي را تارومار مي

115 ���� هاي ايراني براي نگارش فيلمنامه پويانمايي يابي از افسانه ايده

ره شما

30 /ييزپا

1391

نيـز از » حسن تنبـل پهلـوان «و )1381جهازي، .ك.ن( »حسن ترسالو«، »شجاع .هاي اين مضمون است ديگر نمونه

رغم داشتن نقص جسمي رسيدن به پاداش علي. 14

شود ديگـران او را كه باعث مي دارد قهرمان يك نقص جسمي ،در موارديدر افسـانه . شـود ا قهرمان با ياري نقصش بر شرير پيـروز مـي حقير بشمرند، ام

اين سـر .است بدون تن يك سر قصه،قهرمان )1378درويشيان، .ك.ن( ،»سره«هرچند بدون تن است، اما اعتماد به نفس فراواني دارد و عاشـق دختـر پادشـاه

. آورد كند و او دختر پادشاه را به دسـت مـي كمك مي هبه سر پيرمردي. شود ميـ ، در خانواده»نصفه«در افسانه ا آخـرين پسـر اي همه پسـران سـالم هسـتند، ام

ـ پسران سالم براي گرفتن طلب پدرشان از ديو به راه مي. ناقص است ا افتنـد، امرسد و او را ديو ميافتد و به نصفه به تنهايي به راه مي .كند مياسير آنان را ديو

.گيرد آورد و طلب پدرش را از ديو مي به ستوه مي

رسيدن نيكوكار به پاداش. 15

فرد نيكوكار با انجام اعمال نيك به پاداشي درخـور دسـت ،در اين مضمونهـاي بسـياري بـا ايـن افسـانه . رسـد بدكار به جزاي عملش مـي يابد و فرد مي

)1381جهازي، .ك.ن( »نيكوكار تبهكار و« د، مانندنمضمون وجود دار

رسوايي خيانتكار. 16

زنـد شرير خود را به جاي قهرمـان جـا مـي ،هايي با اين مضمون در افسانههاي قهرمان راستين به صورتدهد و و اطرافيان را فريب مي) قهرمان دروغين(

،گشـايي اما در مرحله گـره ). دانه انار، نيدرخت، گهواره، ( شود ديگر مسخ مي ،به اين ترتيـب . كند رازش را برمال مي) سنگ صبور(قهرمان با ياري يك شيء

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����116

ره شما

30 /ييزپا

1391

و هاي نارنج اين مضمون در افسانه. شود مجازات مي وقهرمان دروغين شناخته ،»كـره اوربـاد «دريايي و افسانه كرهدر افسانه .شود ترنج و سنگ صبور ديده مي

، رسـوا و اسـت شـده )قهرمـان افسـانه (زن بدجنس كه باعـث آوارگـي پسـر .شود مجازات مي

هاي بسـياري بـراي دختر رنج ،هاي سنگ صبور و دختر نارنجون در افسانهرسـد و در آخـرين از راه مي) شرير(كند، اما كنيزي ل ميرسيدن به جوان تحم

شرير از سويگاهي مواقع دختر . شود مي) پسر پادشاه(لحظات صاحب پاداش . كند را رسوا مي شرير آسا اي معجزه گونهبعد به شود، اما كشته مي

شود مي مردزيركي زن باعث نجات .17

پادشـاهي از دختـرانش )1382اردالنـي، . ك.ن( »كچـل تنـوري «در افسانه آيـد؟ موفقيت مرد از خودش است يا با كمك همسرش به دست مـي :پرسد مي

پادشـاه .دانـد ت مرد را مـديون همسـرش مـي ترين دختر پادشاه موفقي كوچككنـد، تنـور زنـدگي مـي كـه در مـردي او را بـه همسـري شـود و ميعصباني

در افسـانه . كنـد مرد را صاحب ثروت فـراوان مـي ،دختر با زيركي .آورد ميدراش را التجـاره آنجا مردي شياد، مالرود، ديگري مردي تاجر به شهر ديگري مي

صورت ناشناس بـه شـهر شود و به لع ميهمسر تاجر مط. آورد دستش درمياز التجـاره همسـرش را پـس دهد و مـال مياد را شكست رود و مرد شي مزبور مي

. گيرد مياد ، مرد كارگري پولش را نزد قاضي شـي »قاضي و زن دانا«در افسانه مشهور

كنـد، زنـي كـه بـه طـور گذارد، قاضي امانت پول را انكار مي شهر به امانت ميشود، به ظـاهر بـراي امانـت جـواهراتش نـزد قاضـي ه مطلع ميفاقي از قضيات

ا بعـد ام. دهد قاضي به طمع جواهرات زن، پول كارگر را به او پس مي. رود مي

117 ���� هاي ايراني براي نگارش فيلمنامه پويانمايي يابي از افسانه ايده

ره شما

30 /ييزپا

1391

انـه ه نقشه زيركرود و قاضي متوج دارد و مي اي جواهراتش را برمي زن به بهانه . شود مي او

نذر و نياز. 18

ايرانـي فـراوان ديـده هـاي اين مضمون مانند مضمون سرنوشت در افسـانه در . شـود پادشاه با نذر كـردن صـاحب پسـر مـي » نارنجون«در افسانه . شود مي

صـاحب دختـر بـا نـذر كـردن قصـه زن » دملك محم«و » قباسبز « هاي افسانه . شود مي

بهروزي هنرمند. 19

بـه دليـل )شاهزاده جوان، تاجر جـوان (مالدار يشخص ،ها افسانهبرخي در ـ هنري مـي هر نياز از يادگيري دولتمند بودن، خود را بي ا دختـري كـه دانـد، ام

شـاهزاده قصــد ازدواج بــا او را دارد، شــاهزاده را مجبــور بــه آمــوختن هنــري اي بـه دسـت دزدان اسـير شاهزاده طـي حادثـه . كند مي) فرشبافي، حصيربافي(

. ك.ن( »حرفـه فرشـبافي «ه افسـان . يابـد شود و با ياري اين هنر نجـات مـي مي . اي از اين مضمون است نمونه )1375مقيمي،

توان به هدف رسيد تالش و كوشش مي با .20

و )1379ميركـاظمي، . ك.ن( »برگ خـاك ظلمـات «هاي اين ايده در افسانهبرگ خاك «در افسانه . شود ديده مي )1378دوست، ميهن.ك.ن( »گاو حصيري«

توان چشـم پادشـاه را ت آوردن برگي كه با آن ميقهرمان براي به دس »ظلماتشـاهزاده ابتـدا تنبلـي .شـود مـي رو روبـه افتد و با ياريگر به راه مي ،درمان كرد

و به هدفش كـه بـه دسـت آوردن بـرگ دهد تن به كار ميتدريج ا بهكند، ام مي، گرگ و ساير حيوانـات »گاو حصيري«در افسانه . يابد دست مي ،درخت است

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����118

ره شما

30 /ييزپا

1391

را آنهـا و حيوانات اهلـي روند ميداري به سراغ پيرزن و پيرمرد مزرعه شيوحكننـد و گاوي حصيري درست مـي ،و تالش كارا آنها با برند، ام دزدند و مي مي

خورند و بـه گـاو حصـيري حيوانات وحشي فريب مي .مالند به بدن آن قير ميـ شوند تا نزديك مي و بـا برگردانـدن چسـبند بـه آن مـي اآن را هم بدزدنـد، ام

پيـرزن و پيرمـرد آنهـا را از گـاو حصـيري قيـري جـدا ،حيوانات دزديده شده . كنند مي

توان بر دشمن غلبه كرد با كمك ياريگر مي .21

شود يا نياز به داشـتن ها وقتي قهرمان دچار مصيبت يا مشكلي مي در افسانهياريگر از قهرمـان ،ديدر موار .شتابد به ياري او مي) ياريگر(دارد، فردي ء شي

»كشـاورز و خـرس و روبـاه «ماننـد افسـانه ؛كنـد مزد طلب مي ،در قبال ياريكشـاورزي بـا تـالش ،در اين افسـانه كه )1373شناس، پريرخ و وظيفه. ك.ن(

شـراكت بـا مـرد كشـاورز مـدعي آيـد و كارد، اما خرس بزرگـي مـي گندم مي . كند خرس را نابود مي ،مرد كشاورز با ياري روباه. شود مي

شود و بدجنسي باعث نابودي فرد ميكينه .22

وزير از )درويشيان، پيشين.ك.ن( »جو ميوه سحرآميز و وزير كينه«در افسانه ت ناراحـت و عصـباني پادشاه بـه شـد از سويمورد توجه قرار گرفتن طوطي

دهـد تـا مـي اي دانه پادشاهبه ،طوطي كه مورد عالقه شديد پادشاه است. استو ميـوه گـردد تبـديل مـي درختـي شود و به ميدانه بزرگ . باغبان آن را بكارد

نـابود كند تا به اين وسـيله طـوطي را آغشته مي دهد، اما وزير دانه را به سم ميشود ا سرانجام خودش نابود ميكند، ام.

119 ���� هاي ايراني براي نگارش فيلمنامه پويانمايي يابي از افسانه ايده

ره شما

30 /ييزپا

1391

ندارند پايان سرانجامي بيآرزوهاي .23

مـاهيگيري يـك مـاهي ،)1375جـي، ديـه . ك.ن( »پرنده طاليي«در افسانه تواند آرزوهاي مـاهيگير ماهي مي. سازد ميكند، اما آن را رها طاليي را صيد مي

هـاي زن ابتدا آرزوي داشـتن قصـري زيبـا، لبـاس . و همسرش را برآورده كندكنـد شـود و آرزو مـي تدريج مغـرور مـي ا بهكند، ام گرانبها و ثروتي فراوان مي

بـه شـود و مـاهيگير و همسـرش را ر پيدا كند، مـاهي عصـباني مـي قدرتي برت .گرداند شان برمي زندگي فقيرانه

شود ت انسان ميصداقت باعث موفقيايده .24

پادشــاه و ســه «يــا )درويشــيان، پيشــين.ك.ن( »شــوري نمــك«در افســانه ؟كند كه چقـدر او را دوسـت دارنـد ال ميؤ، پادشاهي از دخترانش س»دخترشعنـوان اش بـه نمـك اش به پدر را بـه انـدازه عالقـه عالقه ،ترين دختر كوچك

ـ شود و دختر را زنداني مي پدر از اين حرف عصباني مي. كند مي ا آشـپز كند، امـ غذايي بدون نمك مي ،با راهنمايي دختر پزد و پادشاه متوجـ ه ارزش و اهم ت ي

. برد شود و پي به صداقت دخترش مي نمك مي

توان پيروز شد هاي خود مي اناييه بر استعدادها و توبا تكي .25

. كنـد گرگي به خانـه پيـرزن حملـه مـي ،)همان( »پيرزن و گرگ«در افسانه براي بيرون رانـدن ،شوند ار و كساني كه از آنجا رد ميپيرزن ابتدا از آهنگر، نج

سـرانجام پيـرزن بـا .آيـد كس به كمك او نمي اما هيچ ،خواهد گرگ كمك مي .كند اش بيرون مي گرگ را از خانه ،مك گرفتن از استعدادهاي خودشك

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����120

ره شما

30 /ييزپا

1391

بندي جمع

هاي ساير كشـورها با افسانه، هاي ايراني در افسانه موجود مضامينها و ايدههــاي ســحر و جــادويي و ايــن مضــامين در افســانه. شــباهت بســياري دارنــد

هـاي شـوخي و قصـه هـاي ديـو، ابلـه، قصـه هايي مانند داسـتان كوتـاه، افسانه . شوند مي ديدهاي ي زنجيرهها قصه

هـا الگوهـا در افسـانه . شـود مضمون و الگو نيز گفته مـي ،به ايده در افسانهرا هـا توان افسانه بندي مضامين مشابه، مي با دسته. اهت بسياري به هم دارندشب

هاي انهشناس معروف، اولريش مارزلف، افس همانطور كه افسانه. بندي كرد طبقه :بندي عبـارت اسـت از اين طبقه. بندي كرد يراني را بر اساس مضامينشان طبقها

هـاي مربـوط بـه قصههاي سحر و جادويي، قصههاي مربوط به حيوانات، قصهشـوخي و قصـه هـاي ديـو ابلـه، قصـه هايي ماننـد داسـتان كوتـاه، قصهاولياء،

.اي ي زنجيرهها قصه از آنجـا كـه يـافتن .يابي كرد ، ايدهها مضامين افسانه توان بر اساس گاهي مينـويس پويانمـايي اسـت، بـا هاي فيلمنامـه همواره يكي از دغدغه ،ايده مناسب .به اين مهم دسـت يافـت توان هاي ايراني مي افسانه هاي مهم در مايه بررسي بن

يـك كدام و هايي مناسب تبديل هستند در ابتدا بايد مشخص كرد كه چه افسانه؟ پـس از انـد مناسب كودكان كدام برايبزرگساالن و برايهاي ايراني از افسانه

ماننـد كـه اندكي افسانه باقي مـي به نسبتها و غربال آنها، تعداد بررسي افسانه .تبديل كرد پويانمايي توان آنها را به فيلم ايده و داستاني مناسب دارند و مي

121 ���� هاي ايراني براي نگارش فيلمنامه پويانمايي يابي از افسانه ايده

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

: ، بوشـهر هاي استان بوشهر ها و افسانه قصه) 1382(الحاجيه ي، شمساردالن. 1 .شروع

، ترجمه فريدون هاي پريان هاي تاريخي قصه ريشه )1371(پراپ، والديمير . 2 .توس: اي، تهران بدره

آي قصه قصه ) 1373(شناس، شراره و طائرپور، بهاره پريرخ، زهره و وظيفه. 3 .فكري كودكان و نوجوانان كانون پرورش: ، تهرانقصه

.مدبره: ، تهرانهاي جنوب؛ استان بوشهر افسانه) 1381(جهازي، ناهيد . 4 .انتشارات اساطير: ، تهرانهاي ازوپ افسانه )1373( اصغر حلبي، علي. 5 .چشمه: ، تهرانهاي كردي ها و متل افسانه) 1378(اشرف درويشيان، علي. 6 .افق: ، تهرانهاي تركمن افسانه) 1375(جي، عبدالرحمن ديه. 7 .نجوا: تهرانها و باورهاي جنوب، افسانه) 1369(پور، منيرو رواني. 8 .زالل: ، تهرانيهاي محل افسانه) 1375(مقيمي، ميريندا . 9

: ، تهـران هـاي ديـار هميشـه بهـار افسانه) 1379(ميركاظمي، سيدحسين . 10 .سروش

.توس: ، تهرانكليدنه )1378(دوست، محسن ميهن. 11

مقاله) ب

فصـلنامه ، »بررسي واژه كات در گـويش اوزي « )1389( ضيايي، محمدرفيع. 1 .34، ش 9، س فرهنگ مردم

، »يـابي مجموعه مقاالت تخصصي انيميشن؛ ويژه ايـده «) 1385( فيض، فائزه. 2سيميا؛ كتاب اوانتشارات دانشگاه هنر: تهران، مل و دو.

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����122

ره شما

30 /ييزپا

1391

گزارش پژوهشي ) ج

هـن بـراي فـيلم هاي ك قصهاقتباس از « )1382( لي، حميدرضازاده توك حسن. 1مركـز تحقيقـات : ، تهـران گـزارش پژوهشـي ، »شناسـي كودك از منظر روايت

. سيماصداو

؛ سازي تلويزيون در برنامه 1استريپ كميك كاربردهاي ها بازآفريني اسطوره

2الهه عطاردي

چكيده

هـاي سازي تلويزيون همـواره از دغدغـه هاي روايي نو در برنامه فتن قالبياهاي روايي كه در حـوزه ارتباطـات قالب يكي از. رود ميشمار اصحاب رسانه به

ــانه ــااهم رس ــاه ب ــتياي از جايگ ــوردار اس ــتان ،تي برخ ــو داس ــاي مص ــا ه ر ياسـتريپ كـه در نـوع زبـان و بيـان هاي كميك ويژگي. ها هستند استريپ كميك

هـاي ها و اسطوره تا افسانه ردت آن را دابه خوبي قابلياست، تصويري آن نهفتههـاي تـاريخي و في چهرههاي معر ايراني را در ظرف بياني خود بپذيرد و زمينه

هاي داستان يها ويژگي. هاي ايراني را به نسل جديد فراهم سازند احياي افسانهسازي تلويزيوني موضـوعاتي اسـت كـه گيري از آن در برنامه ر و نوع بهرهمصو

.آن پرداخته شده استدر اين مقاله به

1. comic strip

e_atarodi@yahoo.comات نمايشي، پژوهشگر مركز تحقيقات ارشد ادبي يكارشناس. 2

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����124

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـاي استريپ، افسانه، اسطوره، قالب هاي مصور، كميك داستان: ها كليدواژه تلويزيوني

مقدمه

ديرزماني است كه به نياز بشر بـه داشـتن ،سازي در جهان صنعت سرگرميه ويژه نشـان داده اي توج اي و اسطوره هاي افسانه الگوها و روايت و ها اسطورهــت ــه . اس ــين ب ــلهم ــي دلي ــدات فرهنگ ــيم تولي ــه عظ ــه در چرخ ــت ك ،اسهـاي بشـري و فـوق بشـري توليـد الگوهـا و نمونـه كـار ساختارمند به نظامي

ـ استريپ كميك/ ري مصوها آنها را در كتاب ،پردازد مي سـازد و بـا د مـي ها متول مجموعــهايــن ه بــه ميــزان اســتقبال آنهــا ازچشــيدن ذائقــه مخاطبــان و توجــ

، شوند ها و نشريات تخصصي منتشر مي كه اغلب در كتاب محصوالت فرهنگيهـا را راهـي پـرده سـينما تزند و در ادامه اين شخصي دست به توليد عظيم مي

كاركردهاي اين نظـام تنهـا در دسـتيابي بـه اهـداف مـالي و تجـاري . سازد ميد نظـر خـو هاي مورد توانند پيام ها مي رسانه ،بلكه در اين بين ،شود خالصه نمي

بـه آن ،انـد ل مخاطب خود را بـارور سـاخته و در حالي كه تخي دهندرا اشاعه نخسـتين ءدر اين بين كودكـان و نوجوانـان همـواره جـز . سمت و سو بخشند. انـد پردازان تصويري قرار گرفتـه ه داستاناند كه مورد توج گروه مخاطباني بوده

به خوبي جذب و حفـظ ها مخاطبان بزرگسال خود را نيز استريپ اگرچه كميكدر ل بيكران كودكان كـه بـه آرامـي ا قدرت پنهان در تصاوير و تخيام ،اند كرده

بسـتر ،دهـد نوجواني جاي خود را به شناخت آگاهانـه و گـزينش الگوهـا مـي هـاي امروز هجوم رسـانه . استريپ را در جهان فراهم ساخته است باليدن كميك

كـودك و ،كشـور سـازي خـارج از سرگرميگوناگون و فضاي ملتهبي كه بازار بيش از هر چيـز نمايـانگر نشـانه رفـتن ،نوجوان ايران را در آن قرار داده است

مخاطبي كـه بـر اسـاس ؛سال ايراني است سن و ت مخاطب كمفرهنگ و هوي

125 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

در جسـتجوي يـافتن الگوهــا و خـود ،نيازهـاي روانـي و روحيـه كنجكــاوش هـاي در بـين روايـت ،هاي داستاني ته شخصيپنداري با اعمال قهرمانان همذات

ماند و در ايـن سرگردان مي ،پوش هاي سياه اشناآشناي مردهاي عنكبوتي و خف ايراني اسالمي - اي از الگوهاي آرماني منطبق با فرهنگ كمتر نشانه ،سفر ذهني

هـاي اي از روايـت دار گنجينـه اين در حالي است كه وي ميـراث . يابد خود مي چهـره آن ،هاي ايراني است كه بـا وجـود گذشـت زمـان ها و افسانه هصكهن ق

يافتن قالـب بيـاني ،بر همين اساس. تابناك و همچنان در حال درخشيدن استهاي اسطوره يو به احيابيامزد وري را درهمات و فنكه در دل خود خالقي يينواز سـوي ديگـر هـاي ايرانـي بپـردازد و ههاي كهن و قص افسانه ،ي و مذهبيمل

بـه يكـي از الزامـات و ،پاسخگوي نياز مخاطب كودك و نوجوان ايراني باشـد هـاي استريپ يـا داسـتان كميك. شده استهاي داخلي تبديل ات رسانهضروري

ـ دليـل ر يكي از ابزارهـاي روايـي اسـت كـه بـه مصو ـ ماهي برانگيـز و لت تخيطي مناسـب و تأثيرگـذار بـر به خوبي قادر به برقراري ارتبا ،تصويري بودن آن

راحتـي هاي آن به مخاطب خود است و از سوي ديگر ابزاري است كه شاخصهسازي را در اختيـار هنرمنـدان داخلـي و وسايل بومي ردپذيري دا ت تعميمقابلي

در حوزه كتاب و نشريات ها استريپ اگرچه چاپ و انتشار كميك. دهد ميقرار ـ ،ته اسبسيار سودمند و قابل توج اوج پويانمـايي، ا كاربردهـاي آن در هنـر ام

سازد هاي اين قالب روايي را آشكار مي تقابلي . بـيش از هـر ،ساز رسانه تلويزيون به مثابه يك نظام فرهنگ در حال حاضر،

هـايي از ايـن دسـت بـه ت را دارد تا با سـاخت برنامـه رسانه ديگري اين قابليــه ــيم ريش ــان و تحك ــي جوان ــاي فرهنگ ــردازده ــان بپ ــين رو. نوجوان ،از هم

بـه منظـور قالبي اسـت كـه پويانماييكارگيري آن در توليد استريپ و به كميكسـازان ت رسـانه تلويزيـون بـه برنامـه مـد دستيابي به بخشي از اهداف طوالني

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����126

ره شما

30 /ييزپا

1391

چرايي و چگـونگي آن موضـوعي اسـت كـه در ايـن نوشـته . شود پيشنهاد مي .بررسي خواهد شد

ستريپ ا كميكچيستي

درپي اسـت كـه بـه قصـد روايـت اي از تصاوير پي استريپ مجموعه كميك در. گيرنـد دار در كنار هم قرار مي داستاني در كادرهايي مرتبط و به شكل دنباله

روايت تصويري يك داستان است و كالم نوشتاري در آن ،استريپ واقع كميكتصوير بيشترين سهم را ،استريپ در كميك. شود وجز به كار برده ميبه شكلي م

در ايجاد ارتباط با مخاطب برعهده دارد و نوشـتار فقـط مـوقعي بـه كـار بـرده ــه بيــان مفهــوم مــورد مــي مخاطــب . نظــر نباشــند شــود كــه تصــاوير قــادر ب

تنها با ديدن تصاوير قادر به درك و دريافت پيام اسـت و بـراي ،استريپ كميكاربرد تصـوير و تـأثير شـگرف آن در كـ . فهم آن نياز چنداني به خواندن نـدارد

آنها ،دهد تا عالوه بر ديدن تصاوير به مخاطب اين فرصت را مي ،ل پردازيتخيترا بشنود و در ذهن خود شخصي و به آنها حيـات ببخشـد و كند م ها را مجس

عالقه استريپ است كه آن را به الگوي مورد فرد كميك ههمين ويژگي منحصربسازد و از سوي ديگـر ني در سنين قبل از دبستان تبديل ميكودكان در كتابخوا

. رود ميشمار ايي كودك با عالم مطالعه بهآشن نقطه آغاز

127 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

ر هاي مصـو داستان« ،»رهاي مصو داستان«در زبان فارسي به ،استريپ كميكترجمه و به كاربرده شده است» دار كاريكاتورهاي دنباله«يا » ليتخي، ا از آنجـا ام

ر است و تصـاوير تنهـا م با نوشتاهاي داستاني كودك نيز كه در آن تقد كه كتابر خوانـده هـاي مصـو اغلب با عنـوان داسـتان ،كننده متن هستند درحكم تكميل

. استريپ بيشـتر متـداول اسـت كاربرد اين واژه به همين شكل كميك ،شوند ميــك«واژه ــتريپ كمي ــب دو واژه » اس ــ«از تركي ــحك و » ككمي ــاي مض ــه معن ب

اگرچه كاربرد واژه كميك در . به معناي نوار يا باند ساخته شده است» استريپ«ـ ،كمدي و طنزگونـه ايـن شـيوه روايـي اسـت هاي ويژگيه متوج ،اين ميان ا ام

. دهنـد استريپ را تشـكيل مـي هاي كميك نز تنها يكي از زيرشاخههاي ط كميكتمـام ،مـيالدي 1827مقـارن بـا ،استريپ د كميكت تولدر دهه نخس«در واقع

سـته بـه ذوق و سـليقه ولـي بعـدها ب ،كمـدي و طنـز بـود ،موضوعات كميكهـا مسـير متفـاوتي را پيمودنـد و بـا تمركـز بـر روي اسـتريپ مخاطبان كميك

اغلـب ،اسـتريپ م تولـد كميـك در دهـه دو . مضامين مهيج انواع ديگري يافتندندرت مضحك بـه نظـر پرزدوخورد شدند و بهشم پليسي و داراي ،موضوعات

اسـتريپ در ل در مضامين كميكروند تحو )68: 1381 ،احمدوند(. »رسيدند ميورد ايـن ابـه طـوري كـه امـروز رهـ ؛طي عمر به نسبت طوالني آن ادامه دارد

هاي جديدي از داستان الت به خلق گونهتغييرات و تحو ر انجاميـده هـاي مصـو اي ر تـازه هاي مصو استريپ يا داستان ككمي ،هاي گرافيك انرممثال براي. است

تفاوت عمده آنچه كـه . اند هستند كه مشتريان بسياري در بازارهاي جهاني يافتههاي معمولي اين است كـه استريپ با كميك ،شود هاي گرافيك خوانده مي رمان

پ فراتـر اسـتري هاي كميك ها پا را از موضوعات ساده و معمول كتاب اين كتابتري را با رويكرد ادبي و فلسفي مطـرح يتر و جد گذاشته و موضوعات پيچيده

)43: 1381نام، بي. (اند ساخته

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����128

ره شما

30 /ييزپا

1391

تصـويري از معايـب و ،همچـون آينـه ،ها به مـدت طـوالني استريپ كميكهاي اجتماعي را به جامعه معاصر نماياندند و تقريبا از همان ابتـدا بـراي زشتي

ذيـل پـديا ويكـي ( تفسيرهاي سياسي يا اجتماعي مـورد اسـتفاده قـرار گرفتنـد ايـاالت ،كـه بحـران اقتصـادي ميالدي هنگامي 1927در سال ). استريپ كميك

ياهـا و ؤها با بـه تصـوير كشـيدن ر استريپ ميكك ،حده را از پا در آورده بودمتسعي فراواني در تلطيف فضا و از بين بردن روحيه يأس و ،تخيالت اميدبخش

كه جهـان ملتهـب از نااميدي ايفا كردند و سپس در دهه چهل و پنجاه هنگاميانگيـزه ،توانستند با خلق ابرقهرماناني مانند سوپرمن ،عوارض جنگ جهاني بود

بـه اقبـال عمـومي . نفس تقويت كنند براي خودشناسي و ايجاد اعتمادبه راافراد بسـتري آمـاده را فـراهم ،سـني ةسوي مخاطبانش در هـر رد استريپ از كميك

پاسخ دهد و از سـوي ساخت تا از سويي به نيازهاي مخاطبانش براي سرگرميهـا و نـه همـه گو اگرچه ايـن نكتـه دربـاره . هاي اخالقي باشد ج پيامديگر مرو ،كاركردهـاي فرهنگـي اما كماكـان ،استريپ صادق نيست هاي كميك زيرشاخه

تـا رونـدي رو بـه رشـد را ه اسـت هايي سـاخت استريپ را واجد ويژگي كميككه بـا گذشـت يـك به طوري ؛و چه كيفي ارتقا يابد يبپيمايد و چه از نظر كم

بـه ت خود رايبا اهماين هنر توانسته است جايگاه ،استريپ د كميكقرن از تول .بازيابدها در جهان رسانه ،وسيله ارتباطي قوي نوعي عنوان

استريپ هاي كميك ويژگي

در . هـا هسـتند ها زاييده عصر ماشين چاپ و انتشار روزنامـه استريپ كميكاسـتريپ كميـك گيـري در شـكل مـأوا نخسـتين هـا هـا و روزنامـه واقع نشريه

همچنـان بـه ،و عجيب اينكه با وجود گذشت بيش از يك قرن روند شمارمي به ،چنانچـه شـيوه روايـي آن . ابتدايي و اصلي خود وفادار مانده است هاي ويژگي

،كنـد و موضـوعي واحـد را دنبـال مـي يابـد مـي كه از قابي به قابي ديگر ادامه

129 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

بـدون تغييـر تريپ شـناخته شـده و اسـ اصلي كميكهمچنان به عنوان شاخصه هـاي مختلـف و زبـان تصـويري اگرچه در زمينه ژانر و گونه ؛جا مانده است به

هـا در اواسـط اسـتريپ كميـك . گيري را پشت سر گذاشته استات چشمتحولهاي فكاهي به سوي چاپ در هصي را از صفحات مجلقرن هجدهم مسير مشخ

در همـان در چهل صـفحه، نخستين كتاب كميك. هاي مستقل طي كردند كتابشـش تـا دوازده پانـل ،در حالي كـه هـر صـفحه آن ،دوره به چاپ سپرده شد

حبـابي كـه (و البتـه بـه جـاي بـالون گفتگـو شـد را شـامل مـي ) قاب/ لوحه(از متنـي در زيـر ) كننـد استريپي در آن با هـم گفتگـو مـي كميك يها تشخصي

ايـن ) 15: 1388 ،ترابي مهرباني( .تصاوير براي توضيح داستان استفاده شده بودهـا در ايـاالت كميـك نخسـتين ،كه در اوايل قـرن بيسـتم بعدها هنگامي ،روند

ها تدر اين زمان گفتار شخصي .دستخوش تغيير شد كمي ،حده شكل گرفتندمتب شــد و بــراي غــافلگيري و نشــان دادن تعجــ هــا نوشــته مــي در درون بــالون

ها تشخصي، برخـي از آواهـاي صـوتي مثـل . رفـت ار مـي به كب عالمت تعجبراي بيان حاالت به كار گرفتـه نيز ...اي ناگهاني و افتادن چيزي در آب يا ضربه

. شد كه تا امروز نيز كاربرد دارد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����130

ره شما

30 /ييزپا

1391

توان در سه بعـد آن را مي هاي ويژگيقالب روايي است كه ،استريپ كميكدر رسـانه سـينما و زبـان و شيوه طراحي و سپس تصوير ،گويي ادبي و داستان

را بـه هـايي ، ويژگـي هـر يـك از ايـن سـه حـوزه . تصويري آن جستجو كـرد ،)دكوپـاژ ( شيوه تقطيع نماها ،استريپ از سينما كميك. بخشند استريپ مي كميك

ت يكادر و اهم ،بندي تركيب ،تصويرگري؛ طراحي زوايا و نماها و بيان سينماييـ ؛لفرم و محتوا و توازن و تعـاد ،آن گـويي و هـاي داسـتان شـيوه ،اتو از ادبي

كـارگرفتن نـور و رنـگ ساخت فضا مديون به. گيرد وام مي شگردهاي تعليق را. روند است و گفتارها اغلب برحسب قراردادهايي از پيش تعيين شده به كار مي

يكـي از قواعـد «؛ هسـتند ها حكمفرمـا استريپ قواعد بسياري بر ساخت كميكهاي كلـي و انتزاعـي عيني و واضح كردن ايده ،ها استريپ ه كميكدر تهي الزامي

زمـان و ،براي دستيابي به اين هـدف . با استفاده از زبان مجازي تصويري است ،عوامل گرافيكي ،استعاره ،شود و با استفاده از نمادها مي) دكوپاژ(فضا تكه تكه

اسـماعيلي ( ».ودشـ بازنمايي مـي ،بافت و ريتم ،حجم ،سطح ،زاويه ،رنگ ،خطـ جزئيـات اهم ،روايـي نمـايش ةدر اين شيو) 21: 1375 ،سهي ت بسـزايي در ي

باورپذيري مخاطب و فعمخاطب از طريـق چشـم بـا . ل او داردال ساختن تخياسـتريپ مهـارت كنـد و هـر چقـدر آفريننـده كميـك مي تصاوير ارتباط برقرار

اشته باشد و بيشـتر قواعـد را كارگيري شگردها و ابزار كار خود د بيشتري در بهاسـتريپ خلـق تـرين ويژگـي كميـك اصـلي . نتيجه بهتر خواهـد بـود ،بشناسدها و شيوه بازنمـايي صـفات و رفتارهـاي بيرونـي و حـاالت درونـي تشخصي

روايت ،محور داستان مطرح و اغلب ت وت به عنوان نقطه قوشخصي. نهاستآت و براساس اعمال و رفتار و گفتارهاي شخصـي گيرد ميبا محوريت آن شكل

از ي كـه پـيش فن هاي ويژگياگرچه هر يك از . يابد و گسترش مي رود ميپيش ـ ز اهميهـر كـدام حـا ،ها برشـمرديم استريپ اين براي كميك و در هسـتند تي

نيازمنـد ،ا پرداختن به جزئيات هر يـك ام ،ساخت نهايي اثر تأثير بسزايي دارند

131 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

ه به بحث الگوسازي و نياز مخاطب كودك در اينجا با توج. يگر استفرصتي دت را بـا هـدف كنيم تا عنصـر شخصـي تالش مي ،نوجوان به شناخت الگوها و

قرار بررسي مورد استريپ با تأملي بيشتر شناسايي روند توليد الگو در كميكباز .دهيم

پردازي تاستريپ و شخصي كميك

يكـي . دست كم از دو زاويه قابل بررسي استاستريپ ت در كميكشخصييابي فـردي و سـپس ابـزار روايـي و زبـان ر مخاطب از زاويه هويتتأثير آن ب .آورد استريپ كه شخصيت را به نمايش درمي كميكتصويري

ترين عناصر داستان است و محوري است يكي از مهم ،ت در داستانشخصيكه تماميچرخد ه بر مدار آن ميت قص .ت عاملي است كه به واسطه آنشخصي،

هاي روايي بر محوريت كند و چارچوب نويسنده افكار و عقايد خود را بيان مي هـاي ويژگـي خواننده در خـالل داسـتان بـا . گيرد اعمال و رفتار وي شكل مي

اش آشنا ت و جايگاه اجتماعيشخصي خالق خاصعادات و ا ،رواني ،جسمانيات دراماتيك به آنها هايي كه در تاريخ ادبي تاع شخصيدر شناخت انو« .شود مي

اي قائـل شـد كـه شـايد بنـدي چهارگانـه تـوان تقسـيم مي ،پرداخته شده استايـن .ات دراماتيك باشدت در ادبيترين تقسيم بندي ممكن از انواع شخصي يكل

اي ت افسـانه شخصـي .2اي ت اسـطوره شخصـي .1: بندي عبارت است از تقسيم 3. 4ت رئاليستي شخصي. 46 :1376 ،زاهدي( . »ت مدرنشخصي(

شـناختي هاي گونه لفهؤروايي اثر و م استريپ تابع زمينه ت در كميكشخصي هـاي متفـاوتي را تجربـه و از ت طـوالني گونـه استريپ در مد كميكآن است؛

يا معمـايي و ،هايي در ژانر حماسي و تاريخي استريپ كميك ؛سرگذرانده استپردازنـد و در اي مـي هـاي اسـطوره تهايي كه به شخصـي كميك ؛پليسي يا طنزفـي را بـه مخاطبـان خـود معر ها اي و ابرقهرمان هاي فرااسطوره تادامه شخصي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����132

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ ،تشخصـي ،در هر كدام از اين انـواع .دنكن مي هـاي خـاص خـود را همشخصت مركزي و محوري جود شخصيها و ا فصل مشترك همه اين روايتام ،يابد مي

يابـد و داسـتان را پـيش در مقام قهرمان است كه در زمينه روايي اثر حضور ميكند تا به هـدف خـويش دسـت قهرمان داستان بيش از همه تالش مي« .برد مي

كند؛ كسي اسـت تماشاگر با او همدلي مي/ تي است كه خواننده او شخصي .يابد قهرمـان داسـتان . شناسـد او را مـي ،هـا تكه مخاطـب بـيش از سـاير شخصـي،

شخصياو هميشه در معرض خطـر اسـت . ك داردتحر ال و نه منفعل و بيتي فع. شود اش نابود مي از زندگي بخش مهمي ،و اگر نتواند به هدف خود دست يابد

قهرمان داستان مجبور است هدفي براي خود تعيـين كنـد و راهبـردي مناسـب . يابـد كاربندد تا به هدف خود دست مسير تمام تالش خود را بهبيابد و در اين

پذيري الزم را داشته باشد تا بتوانـد موانـع را يـك بـه او بايد توانايي و انعطاف ،تهاي ديگر شخصي صهاز مشخ). 90: 1387 ،مهرينگ( »يك پشت سر بگذارد

ت بـه نمـايش گذاشـته اي كـه از شخصـي چهـره . داشتني بـودن اوسـت دوسترا همـدلي و همراهـي مخاطـب باشد تا حس هايي ويژگيبايد داراي ،شود مي

،شـود تـا مخاطـب پنداري با قهرمان داستان باعـث مـي همذات حس. برانگيزدت داسـتان ي وجود خويش را در شخصـي تجل ،مخاطب كودك و نوجوان بويژه

.ببيند و سرنوشت او را دنبال كند

يابي مخاطبان تاستريپ و هوي قهرمانان كميك

هــا همــواره هت قصــاســتريپ بــا شخصـي كميـك رويــاروييشـكل و نــوع چنـان كـه ايـن . پردازي بوده اسـت سازي و اسطوره برخوردي مبتني بر قهرمان

آنكـه هاي جديدي انجاميد كه بي اسطوره خود به خلق ،رويكرد در عصر مدرندست بـه ،اد خود باشندهاي پهلواني يا قهرماني برآمده از نژ در پي توجيه ريشههـاي عـادي برگزيـده اين قهرمانان كه از ميـان انسـان . زنند اعمال قهرمانانه مي

133 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

توانند مخاطبان خود را در جهاني قرار دهند كه تابع قـوانين خـود مي ،شوند ميشـود و بـه مخاطـب ايـن هر غيرممكني ممكن مي ،در اين جهان خيالي. است

مرزهـاي ،زندگي واقعـي گي و كسالتز روزمردور ابه شود تا فرصت داده ميدر ايـن .ت را درهم شكند و از سويي نيروهاي دروني خود را بـاور كنـد واقعيلي از يـك انسـان تحـو رونـد بـا پنداري او با ابرقهرمان كه اغلب همذات ،ميان

ـ همراه بوده است،عادي به يك انسان با نيروهاي ويژه يـابي او تـأثير تدر هوياي كـه ابعـادي فـوق هاي اسـطوره قهرمان«درباره مخاطب كودك .فراوان دارد

ه ارتباط برقرار كنـد، زيـرا اسـطوره از دهند با قص بشري دارند، به او امكان ميخواهد خواهد خود را همتراز قهرمانان فراانساني كند، بلكه از او مي كودك نمي

بـه . سـازي نمايـد با آنها همسانتر با قهرمانان رقابت كند و در قلمروي كوچك

اي احسـاس همين دليل، كودك از كوچك بودن خود در برابر قهرمانان اسطوره )25: 1386 ،پوالدي(» .كند حقارت نمي

پـس ،اسـت » اجتمـاعي «، عملـي است كه اصوال قهرمـاني ينكته مهم ،اينمعـه و يعني براسـاس باورهـاي جا ؛سازي هم بايد عملي اجتماعي باشد قهرمان

بـين خالقـان آثـار همـواره رابطه تعاملي كـه . هاي آن تعريف و توليد شود نياز

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����134

ره شما

30 /ييزپا

1391

گيـري تـأثير بسـزايي در رونـد شـكل ،استريپ با مخاطبانش برقرار بوده كميكهـا بارهـا گاه آثاري كه از طرف كمپاني«به طوري كه . ها داشته است خصيتش

ال چشمگير و دور از انتظـار به محض ورود به بستر اجتماع با استقب ،شد رد ميهاي ابرقهرمانـاني كـه بعـدها توانست در ويژگي شد و مي خوانندگان مواجه مي

قهرمانـان ،از همـين روي ). 77: 1389 ،بيرانونـد ( »تأثير بگذارد ،شدند توليد ميهمواره تصويري زنده از تمايالت مخاطبان عصر خود را به ،رهاي مصو داستان

نسبت به استريپ در طول تاريخ هاي كميك تحيات شخصي .اند نمايش درآوردهـ ،طوالني آن ت در گرو پذيرش و اقبال خوانندگان آن بوده است و به همين عل

بـه روشـني رونـد تحـوالت فكـري ،ها تل شخصيهاي تحو جستجو در ريشهاسـتريپ كميـك اين تغييرات در تاريخ قهرمانان . سازد جامعه را نيز منعكس مي

ـ « :ح زير پيش رفته استبه شر از قطعي ـ ت در ارزشت بـه نسـبي ت هـا، اخالقيهـاي ذهنـي كيد بر قواي فيزيكي ابرقهرمانـان برتوانـايي أسپس از ت ،ايدئولوژي

)81 :همان( .»فرم مدرن قهرمانان تا فرم پست مدرن آن آنان و باالخره ازمطالعه بر . ده استاثر نبو ل بيسليقه و نياز مخاطبان نيز در اين تغيير و تحو

سني مختلف نشان داده است كه هـر گـروه سـني از هاي روي طرفداران گروه :متفاوتي دارند انتظارمخاطبان

طرفدار ابرقهرمانان كالسيك همانند اسـپايدرمن :سال 8-13 گروه سني .1عضـالت هـاي جسـمي كيد اين گروه بر روي قدرتأت. هستند) عنكبوتي مرد(

شـود و ظر گرفته مـي ن ق درهاي اخالقي به صورت مطل ارزش. ابرقهرمان است .گيرد آليستي به خود مي شكل ايده

ـ هاغلب عالق :13-17 گروه سني .2 ت اجتمـاعي ابرقهرمانـان منـد بـه ماهي . هستند

135 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ أت: سال 17-36گروه سني .3 هـاي قـدرت و توانـايي ،اتكيـد بـر اخالقيــ ،ذهنــي و رنــدت ابرقهرمانــان داهــوش و خالقي هــاي فــردي و تبــه جــذابي

)همان( .دهند ت مييهاي اجتماعي اهم واقعيتدسـت بـه توليـد ،سازي با شناخت كامـل خـود از مخاطـب نظام سرگرمي

مـورد هاي آنان ويژگيكه كند را خلق ميهايي تزند و بر همين مبنا شخصي ميروي هـا در تچنانچه ايـن شخصـي . گيرد هاي سني مختلف قرار مي پسند گروه

در ادامه سرنوشت آنـان بـه كنند،هاي كاغذ ذائقه خوانندگان خود را ارضا برگههـاي هاي توليد فيلم سـپرده خواهـد شـد و از آن پـس در بـازي دست كمپاني

تي مضـاعف و محبـوبي شـوند مي اي تكثير و انواع ديگر توليدات رسانه اي رايانه .كنند كسب مي

تاستريپ و ابزار خلق شخصي كميك

استريپ عصاره و چكيـده هنـر كـاربرد ابزارهـاي ت در كميكخلق شخصيهاي نويسنده است كه بستر تفسيرهاي فرامتني مده از تحليلآروايي كميك و بر

چيـز ها بيش از هر ت در كميكساخت شخصي. سازد را نزد مخاطب فراهم ميانـدازه ،كادرها با كمك تشخصي ،در كميك. وامدار سينما و زبان تصوير است

.شود نماها و نوع زوايا معرفي و حاالت عاطفي آنها تشريح ميت در كـادر تنـگ بـا طراحـي استريپ طراحي يك شخصي در كميك: كادر

كـادر يـا قـاب . كنـد ت در كادر باز، مفاهيم متفـاوتي را القـا مـي همان شخصيحـالتي ،دراصوال كـا . استريپ است بندي در كميك تصوير، پايه و مبناي تركيب

ه مخاطب را به چيزي سازد كه توج كننده دارد و اين امكان را فراهم مي تفكيكـ تر، كمتر مورد اي وسيع كه در زمينه كندمعطوف كـادر، . گيـرد ه قـرار مـي توج

دهـد كـه موضـوع را از را ارائه مـي ساز و بنيادي است و نظمي شگردي قاعدهگـاهي از كـادر بـه عنـوان نمـاي نزديـك .سازد بيرون كادر جدا مي پراكندگي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����136

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـاي درونـي و روحـي يا نماي بسيار نزديك و با هدف بيان حالت) كلوزآپ(شود، گاهي براي ريزبيني و تأكيد بر جزئيـات هاي داستان استفاده مي تشخصي

ت و تنگنـا، رود، گاهي براي برانگيختن احسـاس محـدودي نظر به كار مي موردــره ــوان پنج ــه عن ــاهي ب ــس گ ــاد ح ــراي ايج ــب و اي ب ــاوي در مخاط كنجك

هاي داستان و گاهي نيـز بـراي تكشيدن او به جزئيات خصوصي شخصي سرك .بينـد مشابه آنچه در صحنه تئاتر يا بر پـرده سـينما مـي ؛تماشاي روايت داستان

)11: 1375 ،اسماعيلي سهي(

ات توانـد در نشـان دادن صـف انتخاب زاويـه ديـد مناسـب، مـي :زاويه ديدمثال، طراحي فردي با زاويـه سـر پـايين بـا براي. ر باشدثؤها بسيار م تشخصي

زاويـه ديـد . كنـد طراحي همان فرد از زاويه ديگر، دو معناي متفاوت را القا مي طبيعـي ديـدي تواند همانند وضعيت ناظر صحنه در شـرايط عـادي، زاويـه مي

.ن بـار دراماتيـك بـه تصـاوير داد تـوا با تغيير اين زاويه يا ارتفاع آن، مي. باشدقدرت را به مخاطـب القـا شناختي، حس ، از لحاظ روانزاويه ديد رو به پايين

براي طراحـي . كند همه چيز را در كنترل خود دارد و بيننده احساس مي كند ميشود و به همين دليل بـراي نشـان دادن از اين زاويه، ارتفاع اشيا كاهش داده مي

هـايي كـه از بـاال تصـوير تشخصـي . ر نيسـت ثؤحركت و سرعت، مفيـد و مـ ، حالت عمـودي الزاويه ديد رو به با. آيند آزار و حقير مي د، به نظر بيشون مي

ـ ك و اهميابـد و تحـر در اين نما، ارتفاع اشيا افزايش مـي . كند را تداعي مي يت هـاي تصويرشـده از ايـن زاويـه، حـس تشخصي. كند بيشتر جلوه مي ،موضوع

ــرام مخاطــب را برمــي ــد هــراس و هيبــت و احت ــد، در . انگيزن ــه دي ــن زاوي ايزاويـه ديـد .برد سـينمايي دارد هاي قهرماني، حماسي و اساطيري، كـار داستانكند و براي نشان دادن جنگ و تنش، انتقال و حركت را تشديد مي ، حسمايل

در اين زاويه . رود آميز به كار مي هاي خشونت تشاش تصوير و صحنهغگريز و ا )17و 16 :همان( .آيند هاي عمودي و افقي نيز به صورت مايل درمي ديد، خط

137 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

ري بـراي تصـويرگر اسـت تـا بتوانـد ثؤها، كمك مشناخت نما: )پالن(نماتصويرهاي الزم در كادرهاي مختلـف را، بـا هـدف تـداعي مفـاهيم مـوردنظر

براسـاس ميـزان ني، نماهاي گوناگوبه طور كل .تر ترسيم كند آگاهانه ،نويسندهتفـاوت تصـويرگر معمـولي بـا . شـوند مرئي بودن قامـت انسـان تعريـف مـي

بنـدي سـينما، در اسـتفاده از تكنيـك نماسـازي يـا پـالن تصويرگر آشنا به فنـ ا تكنيـك نماهـا، در خلـق آثـار تصاوير است و توانمندي تصويرگران آشـنا ب

. شود استريپ كامال نمايان مي كميكو بـه شـود مـي ف شـناخته به عنوان نمـاي معـر ،اين نما: دور نماي بسيار

هاي از اين نما بيشتر در داستان. دپرداز ي داستان ميت محلفي فضا و موقعيمعرشود و براي نشان دادن عظمت و شـكوه جنگي استفاده مي تاريخي، حماسي و

مكان يا موقعيرود ت و شيء خاص به كار ميت يا شخصي. ارتبــاط بــا فضــا و ايــن نمــا، طــول قامــت يــك انســان را در :نمــاي دور

دهــد و تماشــاي آن هماننــد ديــدن هــا و اشــياي ديگــر، نشــان مــي تشخصــيبيشـتر بـراي .كنـد مـي اين نما، احساس حركت را كنـد . هاي تئاتر است صحنه

.رود هاي مختلف به كار مي نشان دادن وجود انسان در محل

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����138

ره شما

30 /ييزپا

1391

در اين نما، معمـوال قامـت انسـان از كمـر بـه بـاال طراحـي : نماي متوسطهـاي عــاطفي و ي نشـان دادن اعمـال فيزيكــي و حالـت شـود و از آن بــرا مـي

شود ها استفاده مي تاحساسي شخصي. اين نماها، براي تأكيد هـر : و نماي بسيار نزديك) كلوزآپ( نماي نزديك

هـا، جلـب تهاي روحي و رواني شخصي هاي چهره و حالت چه بيشتر برحالتيك شكل يا شيء و ت نمادين يترين اجزاي صورت، اهم نظر مخاطب به جزئيمثال، كادربنـدي يـك تصـوير بـا براي. روند ر، به كار مينشان دادن نوعي تفك

بـراي . تـر اسـت نماي نزديك و از پايين كادر، بيانگر حركتي شديدتر و سـريع هاي تراژيك و حماسـي اسـتفاده از ايـن نماهـا، حركت در داستان ايجاد حس

.است الزاميب از نماي نزديـك بـه نگاه مخاطب را به طور مرتتوان در طول داستان، مي

يك نماي بسيار نزديـك گاهي انتقال از. ي دور هدايت كردنمايي متوسط و حتفـي دوبـاره و معر ضـرباهنگ به يك نماي دور، شگردي سودمند بـراي ايجـاد

اسـب و فـرينش تصـاويري من آچگونگي كاربرد ايـن نماهـا در . موضوع استزان توانـايي و شـعور تصـويرگر و زيباشناختي، ميـ شناختي داراي مفاهيم روان

)16 :همان( .كند ص مياستريپ را مشخ كميك

پويانمايي ريشه اصلي ؛استريپ كميك

ك وري تصاوير متحـر اانسان به فن يابي از دست پيشها سال ،استريپ كميكـ ـ ،د شـد در سينما متول از فـي آن بـه عنـوان يكـي ا بـا اختـراع سـينما و معر ام

اي هاي ديداري كه بعـدها بـا الحـاق صـدا بـه آن بـه رسـانه ترين رسانه بزرگدر تعامل با آن قـرار گرفـت و بـه زودي توانسـت بـا ،شنيداري نيز تبديل شد

فرد و بـه نوبـه هتأثيرپذيري از سينما و بيان تصويري آن دنيايي بديع و منحصرب رفتـه اسـتريپ زبـان خـاص اي كه رفته به گونه ؛خود تأثيرگذار به وجود آورد

139 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

: 1379 ،نيسـتاني (تأثير گذاشـت نيز بر سينما به طور متقابل خود را پيدا كرد و 23.( فبراي نماهاي معر» النگ شات«دوربين مانند استفاده از زواياي خاص،

ــان احساســات و حــاالت چهــره » كلــوزآپ« ــراي بي ــراي » تاينســر«هــا و ب بز جملــه ا ،ه كــاركرد دراماتيــك دارنــدكيــد بــر اشــيايي كــأنمــايي و ت درشــتامـا ،سينما كرده اسـت ديدارياستريپ از امكانات هايي است كه كميك استفاده

در استريپ تصاوير تداوم حركتي سينما را ندارنـد و ايـن ؛با يك تفاوت عمدهتداوم با انتخاب درست تصاوير و توالي منطقي آنها كـه كـاري دشـوار و حس

ضمن آنكه در استريپ اين امكان وجود دارد كه . شود يتداعي م ،حساس است دليـل كاري كه به ،كيد بيشتر يا كمتري كردأبر يك رويداد ت ،با تغيير ابعاد كادر

.شـود هاي ديگري حاصـل مـي ثابت بودن پرده در سينما ناممكن است و از راه )همان(

را در ميـان استريپ ترين شكل هنري به كميك ا شايد اگر بخواهيم نزديكام پويانمـايي هيچ كـدام از آنهـا را بـه نزديكـي ،هاي ديداري جستجو كنيم رسانهـ افن. نيابيم ه وري ايجاد حركت بـر روي نوارهـاي سـلوئيد در ذات خـود متوج

ق به ايجاد موف ،درپي در هر ثانيه پي) فريم(كادر 24تصاويري است كه با عبور در مقايسـه بـا تصـاوير . شوند ما ميك بر روي پرده سينتصويري واحد و متحر

توان نوعي روايت تصـويري سـاكن دانسـت كـه استريپ را مي كميك ،كمتحرتي همسان با تصاوير متحرماهيايـن .شود گويي دارد كه سينما ناميده مي هك قص

بـا اي از تصـاوير هسـتند كـه مجموعه كه پويانماييقرابت انكارناشدني درباره اين موضوع جـدا از رويكـرد . شود چندان مياند دو ن گرفتهنمايي جا اصل زنده

هـاي كميـك تجهان در به كارگرفتن شخصي هاي پويانماييسازندگان نخستين ـ شخصـي نخسـتين است؛ چنـان كـه ت برگرفتـه از شخصـي ،قت كـارتوني موف

.ها پيش به انتشار رسيده بود استريپي بود كه سال محوري كميك

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����140

ره شما

30 /ييزپا

1391

ر را هـاي مصـو جـوهره خيالپردازانـه داسـتان ،مرز آن ل بيتخي و پويانماييهـا را در اسـتريپ مسيري همچون كميك ،و در ارتباط با مخاطب كند تداعي مي

الت بسـيار و يـافتن تحـو پشت سر گذاشـتن جذب مخاطبان بزرگسال پس از انيميشـن ، پويانمـايي به عبارت ديگر. طي كرده است ،هاي مورد پسند آنان ايده

مخاطـب كـودك شـناخته ر ابتدا قالبي براي سرگرميهاي مصو ند داستاننيز مانهـاي روه سـني و ويژگـي شد و از همين روي متناسب بـا نيازهـاي ايـن گـ مي

از پويانمـايي اگرچـه . به زبان تصـويري خـود دسـت يافـت تي كودكشخصي ،جويد عوامل برتري همچون صدا و موسيقي براي فضاسازي و ارتباط سود مي

امر ثؤشگردهايي كارامد به نحـوي مـ ،ه به آنچه گفته شدا در كميك نيز با توج . دنكن جاي خالي اين عناصر را پر مي

اسـتريپ رابطـي اسـت بـين هنـر كميـك « :تـوان گفـت ين وصـف مـي ابا سـينما كـه فقـط ظـاهرش بـه سـازي انيميشـن و كتصويرگري و هنـر متحـر

استريپ به سينما و انيميشـن شـباهت در واقع كميك .صويرگري شباهت داردتاسـتريپ همـان سـينماي كميـك . انيميشني ثابت اسـت ،اين هنر. بيشتري دارد

انيميشن است با اين تفاوت كه فيلم انيميشـن و ماننـد آن را از طريـق دسـتگاه استريپ روي كاغذ چاپ شده و مخاطب ا كميكام ،كنند نمايش فيلم عرضه مي

رسـاني انيميشـن در پايگاه اطالع ماليمي( ».بخشد يبه آن در ذهن خود جان م )ديتا

استريپ را نوعي شبه فيلم انيميشن بـه حسـاب كميك«توان از اين منظر ميتوليد يك فـيلم انيميشـن تلقـي توان آن را به مثابه پيش ت كم ميآورد و يا دس

،صـحنه ،دهنـده يـك فـيلم انيميشـن ماننـد پـالن اغلب عناصر تشـكيل . نمودبـازيگري ،كارگرداني ،تداوم سينمايي و نمايشي ،تدوين، خط فرضي ،نسسكا

،تطراحـي شخصـي ،دكوپـاژ ،تعليـق ،پردازي و فيلمنامـه داستان ،سازي و بازياستريپ نيـز وجـود ميزانسن به نوعي در كميك و طراحي صحنه ،طراحي فضا

141 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

اسـتريپ تـا حـدودي وجود برخـي از عناصـر ديگـر در كميـك هرچند . دارندديـالوگ ،موسـيقي ،هـاي صـوتي از جمله جلوه ،باشد تر از انيميشن مي كمرنگ

بندي كـه البتـه بخشـي از ايـن فقـدان در حركت و زمان، 1ريتم پويا ،شنيداريكارگيري تمهيداتي قابل جبران است و به ازاي برخي هاي چاپي نيز با به كميك

. »اسـتريپ وجـود دارد اي در كميك معادل و ترجمه ،از اين عناصر در انيميشن )همان(

ها بر سينما و بازشناسايي آن به عنوان ريشـه ثير كميكأتري از ت شكل عيني .جسـتجو كـرد ريا فيلمنامـه مصـو 2برد توان در استوري را مي پويانمايياصلي

هـاي پلي ميان يـك فيلمنامـه مكتـوب و جهـان تصـويري رسـانه ،برد استوريدهد تا بهتـرين راه بـراي بيـان ر اجازه ميمه مصوفيلمنا. رود ميشمار به ديداري

عـالوه بـر كشـف نحـوه بيـان تصـويري . تصويري هر كنش داستاني پيدا شودسازد تا پيش از شروع ضـبط يـا ر اين امكان را فراهم ميفيلمنامه مصو ،داستان

ــرداري ــين ،فيلمب ــاي دورب ــد زواي ــيلم مانن ــر ســاير مشخصــات ســينمايي ف ،بهـا و حـاالت ژسـت ، هـا برش ،ها تحركت اشيا و شخصي ،تداوم ،بندي تركيب

در دنيـاي .)بـرد ذيل اسـتوري پديا ويكي( كار كرد ضرباهنگ،ي چهره و تا حددر يـك شـود و اصـوال برد آغـاز مـي اقانه توليد با استوريفرايند خل پويانمايي

بـرد ه اسـتوري مگر آنك ،شود آغاز نمي پويانماييتوليد يك فيلم ،آل سيستم ايدهبرد به كه استوريبا اين تعريف ،بنابراين. كامل و نواقص آن برطرف شده باشد

بيـراه ،ص آن اسـت ا با كاربري محـدود و مشـخ ام ،استريپ نوعي همان كميك گيـري آن در اساس و پايه شكل و پويانماييسرمنشا ، هم ها را نيست كه كميك

مثابه نـوعي فـيلم از آن به ،پيش از اين نيز گفته شد و چنانكهروند توليد بدانيم .با اطمينان بيشتري ياد كنيم بدون عنصر حركتا ام پويانمايي شبه

1. dynamic

2. storyboard

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����142

ره شما

30 /ييزپا

1391

سازي تلويزيوني استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ها و استريپ ت كميكيجايگاه و اهم ،ها تبيين ويژگي ،آنچه تاكنون گفته شدـ ت كميـك ياهم ،سوي ديگراز . گر بودهاي دي ثير آن در رسانهأت ه اسـتريپ توج

هـا اسـتريپ كميـك . سازي تلويزيون است هاي آن در برنامه توري و قابليابه فنهـاي داسـتاني ارزيـابي هـا در حـوزه خلـق قهرمـان ترين رسـانه قيكي از موف

ـ د عهـده تواننـ مي دليلشوند و به همين مي از فرهنگسـازي و يدار بخـش مهمامـري پويانمايياستريپ در مراحل توليد استفاده از كميك. دانتقال مفاهيم باشن

بهـره گـرفتن از ،توانـد مهـم باشـد ا آنچه در اينجا براي ما ميام ،متداول استهاي پنهان و آشكار آن در اقانه به اين هنر و كشف ظرفيتنگاهي متفاوت و خل

تاري كميك به مخاطب كـودك و هاي ساخ ويژگي. روايت و توليد برنامه استچنـدين نمـاي پيـاپي را ،اجمـالي نگـاهي دهد تـا در نوجوان اين اجازه را مي

ع نشانگان تصويري در تمركزبخشي او تأثير فـراوان همزمان ببيند و همين تجمتوانـد اين ويژگـي مـي ،در تلويزيون .سازد ال ميل او را فعو به نوعي تخي دارد

از ،و با تكيه بـر اصـل آشـنازدايي شودشكني در روايت منجر به نوعي ساختارزباني متفاوت براي روايت بهره گيرد و در عادات مـألوف تماشـاگر تغييـر بـه

و درك تصـويري او را نيـز ارتقـا ديـداري وجود آورد و از رهگـذر آن سـواد استريپ اين قابليت را دارند تا به شكل خام رفته در كميككار به تصاوير. بخشد

اسـاس و ،ي كه حركتبا درك اين قاعده كل. سازي به كار برده شوند هدر برنامبخشـيد توان به تصاوير كميك جان مي ،پايه ويژگي تصويري در تلويزيون است

، واقـع در. تـأثير آن را دو چنـدان سـاخت ،و با اضافه كردن صوت و موسيقيهاي مصـور داستان ،ها هاي گرافيك تصويري و طراحي كميك امتيازها و ويژگي

،و از سـوي ديگـر كننـد مـي توليد برنامـه تبـديل براياي را به مواد خام آماده ،هـاي تـاريخي هـاي پرهزينـه ماننـد روايـت هد تا قصنساز امكاني را فراهم مياز پرداخـت اي با كمترين بودجه به تصوير كشيده شـوند و حماسي يا اسطوره

143 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

ــه كمــك . لبــاس پرهيــز شــوده و هــاي گــزاف مثــل طراحــي صــحن هزينــه ببـدون آنكـه ،اي از تاريخ برد را به هر دوره ها تشخصيتوان استريپ مي كميكتوان به مي ي گزاف بشويم وها ل بودجهمتحم ها هراحتي قصل را با ايجاز ي مطو

.استريپ روايت كرد بياني كميكتنهـا در ها بـه شـكل خـام استريپ جويي در كاربرد مستقيم كميك صرفها ام

توليـد قالـب ي و تكنيكي نيز در بلكه به لحاظ فن ،شود موارد فوق خالصه نميتوانـد بـه يـك فـريم مـي ،چرا كه هر ؛شود به نوعي ديگر نمايان مي پويانمايي،

و به همان اندازه در بيان تصـويري گويـا باشـد، رودفريم به كار 12يا 8جاي .و زمان به همراه داردكاهش چشمگير بودجه ترديد بيهمين نكته

هـاي امروز روند توليد برنامه به ايـن سـبك و سـياق در بسـياري از شـبكه ـ شـده دنبـال پويانماييتلويزيوني و مراكز توليد وري ديجيتـال او بـا كمـك فن

2موشـن يـا كميـك 1كمختلفي مانند گرافيك متحر شامل انواعگسترش يافته و ابـزاري ماننـد اي، يـا رايانـه هـاي بـازي ،هاي ديجيتالي پويانمايي. است گرديدهكـه عرضـه محصـوالتي باشـند تواننـد محـل هريك مـي ،هاي هوشمند موبايل

انگيـز هاي هيجـان اينها امتيازات و جنبه. اند استريپ شكل گرفته براساس كميكهـاي پيچيـده را در توان داستان اي است كه به واسطه آن مي چندرسانه هنرهاي

تري در سراسـر جديد به مخاطبان وسيع فناوريفضايي متفاوت و با استفاده از .جهان رساند

استريپ ي ايراني در قالب كميكها ها و اسطوره بازآفريني افسانه

و رونـد مـي شمار به تها بخشي از حافظه فرهنگي هر مل ها و اسطوره افسانه ،هـاي ايرانـي تـرين افسـانه كهـن .بخش هويت فردي و جمعي هسـتند انسجام

1. motion graphic

2. comic motion

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����144

ره شما

30 /ييزپا

1391

دو سـويه بـودن جهـان بطن خود انديشـه اي هستند كه در هاي اسطوره افسانه يـا خيـر و شـر يا بديو نيكيدو قطب مياناز تقابل . كنند هستي را حمل مي

ترين جنبه آنهـا هاي حماسي خلق شدند كه مهم اسطوره ،زيبايي مطلق و زشتيهـايي كـه در پهنـه حـوادث تشخصـي . خلق و آفرينش انسـان آرمـاني اسـت

و دست به اعمال قهرماني و خـرق عـادت يابند مياي تي اسطورهاي ماهي افسانههيچ گـاه در چـارچوب قواعـد منطـق ،اي حماسي هاي اسطوره انسان. زنند مي

از اين رو ميـان اسـطوره و حماسـه . و سرشتي ماورايي دارند جندگن نميذهني شـود تـا حماسـه از ارتباطي كه موجب مـي ؛آيد ارتباطي تنگاتنگ به وجود مي

بـه موضـوعي ،ها با يكديگر يا با طبيعت جنگي و درگيري بين انسان يرويدادال و ي سـي تمـاهي ،هـا اسطوره .ماورايي تبديل شود و قابليت تأويل و تفسير يابد

شـوند كـه طـي سـاز مـي شد دارند و زماني محبوب و سرنوشـت ر حياتي روبه ،از ايـن نظـر . باشـند و مرجع و منبع الهام مردم گيرندساليان طوالني الگو قرار

و شاخ و بـرگ كند مي تدريج رشد توان به نهالي تشبيه كرد كه به ياسطوره را ماخـالق ،مختلف فرهنگ و تمـدن ابعاد مختلف اسطوره كه در سطوح. گيرد مي

همـان شـاخ و اند، هاي معاصرتر پخش و پراكنده ها و حماسه داستان ،اجتماعي، تركيـب آنهـا از و دواننـد مـي هايي هستند كـه در ضـمير جوامـع ريشـه برگ

.آيد پديد ميتي مستحكم هاي هوي لفهؤاي با م جامعه ،قالـب كهـن ادبـي هـاي ايرانـي از ايـن و افسـانه ها سرشت روايي اسطوره

پـيش از . سـازد ر فراهم ميهاي مصو اي فراخور تأليف و ساخت داستان گنجينه بـه منظـور هـاي روايـي ها يكـي از بهتـرين قالـب استريپ اين گفتيم كه كميك

آنهـا هاي بيان تصويري اند كه ويژگي تاني شناخته شدههاي داس آفرينش قهرماناين شـيوه روايـي و محتـواي ميانتعامل .ازدس ر ميانتقال پيام را به آساني ميس

برخـوردار مضاعفثيرگذاري أهر دو سوي اين معادله را از ت ،غني و اساطيري .سازد مي

145 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ هـا لفهؤهاي ايراني به عنوان م اسطوره و افسانه فرهنگـي و بخـش تي هويهـاي هـاي رسـانه همـواره از دغدغـه ،ابزبـان و بيـاني جـذ بازآفريني آنها بـا

هـا و گذشـته از توليـداتي ماننـد فـيلم . سازي مانند تلويزيون بوده است فرهنگبستري ،زبان تصويري انيميشن ،اي تلويزيون ي برنامهها در ميان قالب ،ها سريال

بـه همـين . ها فراهم ساخته اسـت اساطيري افسانهي ترجمان معناي برايمناسب ايم كـه بـا هاي اخير شاهد توليدات ارزشمندي در اين زمينه بوده در سال دليل،

هاي ايراني و اسـتفاده ها و اسطوره حكايت ،ها هقص ،ها دستمايه قرار دادن افسانهتعـداد انـد كـه در ميـان آنهـا، پويانمايي، توليدات خوبي داشتهمختلف فنوناز

يـك «ماننـد مجموعـه ،انـد تهاستريپ يـاري جسـ ي كميكها اندكي نيز از شيوهشـبكه از ،كننـدگي حسـين عطـار حسن وارسته و تهيه يكارگردانبه ( »حكايت

چهارم را پشت سر گذاشته است و در آن بـا دورهكه اينك مراحل توليد ) قرآنهـاي آثـاري از حكايـت بخشـي پويانمايي،فتورمان و كات اوت فناستفاده از

مجموعه آثاري ماننـد يا ه كار خود ساخته استئف را دستمايالطوا مانند لطايفشكرستان كه از سوي حوزه هنري توليد و با استقبال فـراوان از سـوي جوامـع

نگـي را تشـويق بـه جـدي و اين نهاد فره ه استرو شد هداخلي و خارجي روب . كرد پويانمايياستريپ در بحث توليد گرفتن كميك

ايرانـي كـه ريشـه در تـاريخ كهنسـال و هـاي ها و افسانه بازآفريني اسطوره هاي اخير بسيار مورد در سال ،دارد اسالمي – پيشينه غني فرهنگي تمدن ايراني

استريپ به شكل كميك ها اين افسانهه جوامع ديگر قرار گرفته و بخشي از توجهـاي مثـال كتـاب بـراي . مندان قرار گرفته اسـت هو در اختيار عالق شده ساخته

در دهـه گذشـته وارد دنيـاي » ههـايي از شـاهنام داستان: رستم«وان كميك با عنرسـتم و «هـاي جلـد از آن بـا نـام و چهـار هزبان شـد استريپ انگليسي كميك

بـه بـازار » در جستجوي پادشاه«و » نبرد با ديوها« ،»بازگشت پادشاه« ،»سهرابـ قـرا از كشـور آمده است كه بسيار مورد استقبال ايرانيان مقـيم خـارج ه ر گرفت

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����146

ره شما

30 /ييزپا

1391

المللي كه با هاي بين توانمند كشورمان در عرصهامروز با وجود هنرمندان . استاي دسـت هـاي اسـطوره بـه سـاخت چهـره ،رهـاي مصـو داستان فنونتكيه بر

در و هـم در داخل و براي مخاطب داخلي همتوان اميدوار بود كه مي ،زنند ميشناخته و از اين رهگذر پيشينه قهرمانان ايراني چهره پهلوانان و ،عرصه جهاني .في و صادر شودمعر اسالمي – فرهنگ ايراني

پيشنهادهايي براي توليد

هـاي اسـاطيري ماننـد هاي كهـن در كنـار چهـره ها و افسانه اگرچه حكايتهاي شاهنامه همچون رسـتم و سـهراب و گرشاسـب بـراي سـاخت تشخصيـ ،انـد ن موضوع شناخته شـده ترين و بهتري ر هميشه مناسبهاي مصو داستان ا ام

ر تنها به ايـن موضـوعات هاي مصو هاي بياني داستان تتوان با تكيه بر ظرفي ميـ بخشي از داسـتان ،ات كهندر حيطه ادبي. بسنده نكرد اراناران و طـر هـاي عي،

اب و گيرا به تصـوير بسيار جذ ،در اين قالب روايي توانند مي ارمانند سمك عيشهريارنامه نيـز بـه ي حماسي مهجورتر مانندها داستان ،همچنين. كشيده شوند

بـا عنايـت بـه بـار ،شب هاي مثنوي يا هزارويك داستان. دنخوبي جاي كار دارهـاي ويـل مـتن أهـاي تفسـير و ت و فراهم ساختن زمينـه آنها تربيتي و آموزشي

كـه هاي هفـت پيكـر نظـامي حكايت همچنين،. ه هستندداستاني نيز قابل توجت را پـيش روي خواننـده شخصي ه وكران از نور و رنگ و قص خود دريايي بي

ـ يا تماشاگر خود قرار مي دهـد و بـر محوري ت بهـرام گـور پادشـاه ت شخصـيهاي كميك بسـيار جـذاب خواهـد در قالب داستان است، ساساني شكل گرفته

. نبايد غافل مانـد هايي با موضوعات معاصر نيز در اين بين از توليد داستان. بودس يا ترسيم خاطرات هاي دفاع مقد رشادت رزمندگان و زندگي برخي از چهره

اند فراوانل جنگ هر كدام در جاي خود قابل تأم.

147 ����ها سازي تلويزيون؛ بازآفريني اسطوره استريپ در برنامه كاربردهاي كميك

ره شما

30 /ييزپا

1391

بندي جمع

تواند در عالم رقابت توفيـق يابـد اي مي تجربه ثابت كرده است رسانهامروز . بزنـد وليـد برنامـه دسـت بـه ت ،كه با شناخت دقيق از نيازهاي مخاطـب خـود

هـاي تي در هنرياهمبااز جايگاه ،قالب بياني جذاب مثابه نوعي استريپ به كميكـ وتصويري برخـوردار اسـت هـا در حـوزه خلـق تـرين رسـانه قيكـي از موف

ـ دليـل شـود و بـه همـين هاي داستاني شـناخته مـي قهرمان هـاي آن در تقابليـ ،اسـتريپ كميـك . نظر بوده است مدهمواره سازي و انتقال مفاهيم فرهنگ يفن

تـا داين قابليت را دار ،ابزار بياني مدرن و جذاب نوعيمعاصر است و به مثابه تلويزيـون . با كمترين هزينه در توليد آثار فاخر تلويزيوني به كـار گرفتـه شـود

هـاي در ژانـر و گونـه ،هايي از اين دست تواند با تمركز بر توليد انبوه برنامه ميهـاي مخاطبان خود را با اين سبك و سياق روايي آشنا و ساير دستگاه ،مختلف

فرهنگي را نيز متوجو ها ته ظرفي تقابلي ؛ ضمن آنكـه ر سازدهاي داستان مصوميل مطالعـه در ميـان مخاطـب كـودك و نوجـوان خـود بر به طور غيرمستقيم

ـ افسـانه . بيفزايد لوانـان ايرانـي در كنـار اسـاطير و په ،هـاي عاميانـه ههـا و قصزنـدگي ،سدفـاع مقـد دوران هاي رزمنـدگان در هاي معاصر از رشادت روايتهـاي تواننـد بـه عنـوان محتوا مي... و هاي تاريخي و علمي تشخصي ع و ي متنـو

،از سوي ديگر ر تلويزيويي قرار بگيرند وهاي مصو دستمايه توليد داستان ،غنينه تاريخي خـود فـراهم يمخاطبان تلويزيون را با پيششنايي نسل جديد آاسباب . سازند

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����148

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

: تهـران اسـتريپ، تاريخچه تحليلـي كميـك ) 1388(مهرباني، مهدي ترابي. 1 .سوره مهر

مقاله) ب

، ش نشـريه پيلبـان ، »اسـتريپ تعريفي از كميـك « )1381(احمدوند، احمد . 1 .2و1 ،»اســتريپ هــاي فنــي كميــك ويژگــي«) 1375(رتضــي اســماعيلي ســهي، م. 2

.4ش ات كودك و نوجوان،نامه ادبي پژوهشيـابي تاستريپ در هوي نقش و رابطه قهرمانان كميك«) 1389(بيرانوند، شيوا . 3

.158شكتاب ماه كودك و نوجوان، ، »فردي و اجتماعي مخاطب، »اسـتريپ ي كميـك ها هاي گرافيك؛ نسلي تازه از كتاب رمان«) 1381(نام بي. 4

.6شنشريه پيلبان، ترجمه مليحه اكبري، ششـم، ، دفتـر روشـنان ، »ات كـودك اسطوره و ادبي«) 1386(پوالدي، كمال . 5

.تابستان و پاييزفصـلنامه ، »ات نمايشيپردازي در ادبي تشخصي«) 1376(فريندخت زاهدي،. 6

.34ش ،هنرــارت . 7 ــگ، مارگ ــينماي «) 1387(مهرين ــتاريس ــيت: نوش ــردازي در شخص پ

.56، ش نقد سينما، ترجمه حميدرضا منتظري، »فيلمنامهش كيهان كاريكاتور، ، »استريپ بر سينما تأثير كميك«) 1379(نيستاني، مانا . 8

.104و 103

تارنماي مجازي)ج

ماهنامـه ، »استريپ، حلقـه مفقـوده انيميشـن ايـران كميك«ماليمي، حسين، . 1 :رساني انيميشن ديتا پايگاه اطالع، خطي الكترونيكي خط

http://animationdata.org

؛مستنديك برنامه هاي كارگاهي يافته بررسي موردي مراسم عروسي در همدان

1سرشكي آزيتا رفيعي

چكيده

ترين واقعه در زنـدگي گيري نهاد خانواده، مهم ازدواج به عنوان مبناي شكلاين مراسـم، يكـي . هم از ديدگاه زيستي و هم از منظر اجتماعي است ،ها انسان

ـ ت وهر كشور، مل. هاي پسنديده نزد خداوند است از سنت ه بـه قومي بـا توجبراي برپـايي مراسـم ازدواج، خود، شناختي هاي مردم ل فرهنگي و ويژگيئمسا

هاي مربوط بـه تامروزه بسياري از آداب و سن. دهاي خاصي دار تآداب و سنهـاي تسـازي در مـورد سـن امـا برنامـه ،اسـت دگرگون شدنازدواج در حال

تگذشته در مورد اين موضوع همچنان جذابي در ايـن . خود را دارد هاي خاصسـازي هاي آن به همراه مراحل برنامه تعروسي و آداب و سنبه موضوع مقاله،

، به شيوه الگوهاي استخراج شده از جلسـات كارگـاهي ،براي توليد ژانر مستند . شده است پرداخته

پژوهش ، برنامه مستندكن، ، خوازمني، زرمثقالي، خوازهعروسي: ها كليدواژه

اي برنامه

جم جامپژوهشگر شبكه جهاني ،هاي باستاني ارشد فرهنگ و زبان كارشناسي. 1

a.rafeesereshki@irib.ir

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����150

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

اي نـه آيين ازدواج با مراحل و تشـريفات باشـكوه خـويش كـه در گذشـته . امروزه از منظر جوانان جنبه تزييني پيـدا كـرده اسـت ،داده چندان دور رخ مي

هرچند تغييرات زندگي امروزه مجالي براي تدارك آيين كامل عروسي به شـيوه هـاي د مراسم پيونـد كـه يكـي از سـرگرمي دهد، اما روايت مجد گذشته را نمي

آنچه در گذشته بـه . كاهد از شيريني و لذت آن نمي ،ويژه گذشتگان بوده استجـزء الينفـك ، داده نام مراسم عروسي در ميـان اقـوام ايـن سـرزمين روي مـي

. رفته است ها به شمار مي زندگي روزمره خانوادهمراسـم و آداب و سـپس اي هپـژوهش برنامـ يك الگويابتدا ،در اين مقاله

در ) هـاي توابـع هـا و روسـتا شهر همدان و شهرستان(ازدواج در استان همدان .شود چهار دهه شرح داده مي

اي مستند برنامه پژوهشمراحل

توليد يك برنامه، انتخاب ايده مناسب بر اسـاس پـژوهش براي گام نخستبـه يـك برنامـه بـا بيدسـتيا بـراي تـرين روش علمـي مناسب. اي است برنامه

.اي است سازي؛ انتخاب پژوهشگر برنامه هاي نوين برنامهداستاندارآوري اطالعات مورد نياز ، او شروع به جمع برنامه پژوهشگرپس از انتخاب

: پذيرد صورت ميمين سه ركن زير أت برايالعات اط كه اين كند ميـ شيوه اوه موضوع برنامه بالعات درباره آوري اط جمع( العاتاط خط .1 ه لي

يافتن منابع تصـويري بـراي ،طرح حادثه در حال وقوع ،پرسشطرح ، هو ثانوي كنـد العاتي كه به دراماتيزه كردن برنامه كمـك مـي آوري اط جمع ،بيان موضوع

....)و

ــردازي تشخصــي ،كشــمكش(كشــش خــط .2 ايجــاد ،مســائل عــاطفي ،پ ....)، وواقعه ،كنجكاوي

151 ���� يك برنامه مستند هاي كارگاهي يافته

ره شما

30 /ييزپا

1391

)تركيبي ،غير داستاني ،نمايشي( تارساخ. 3دقت كند، به هاي علمي ساز در يافتن ايده به نو بودن و روش چنانچه برنامه

، اي كننـده يـا پژوهشـگر برنامـه تهيه. اي مناسب دست خواهد يافت تهيه برنامهيـاتي را بايـد بدانـد كـه از مجموعـه كل ،»مسـتند «براي ساخت يك براي مثال

:آيد دست ميه زير ب هاي پرسش موضوعي است يا ديدگاهي؟ پژوهشالگوي .1

چيست؟ پژوهشهدف آشكار و پنهان . 2تعيــين مخاطــب خــاص يــا عــام، (ت؟كــدام اســگــروه ســني مخاطــب . 3 ...)مرزي يا داخلي و برون

العات مخاطب درباره موضوع چه ميزان است؟اط. 4

چه واكنشي در مخاطب ايجاد كنيد؟قصد داريد . 5

منابع بصري چه ميزان است؟ .6

چه مقدار است؟ پژوهشزمان بودجه و .7

متناسب با ايده چگونه است؟ برنامه 1ژانر .8نحـوه چيـدمان ؛ نامگذاري مناسب،كند كه يك مستند را موفق مي شاخصي

اسـتفاده مناسـب از هنگ و ضـربا –شـيوه تقسـيم اطالعـات –عناصر برنامـه .استموسيقي

تي عروسـي در شهرسـتان و مراسم سـن ةيافتن ايده كه در اينجا شيوبعد از آنچـه را ،اي براي روشن شدن كار پژوهشـگر برنامـه ،توابع استان همدان است

به عنوان ابزار كار و جوهره سـاخت يـك برنامـه بـه دسـت پژوهشگركه بايد ـ تهيه ه كننده و عوامل توليد برساند، طرحـي مكتـوب و كارسـاز اسـت كـه ارائ : شود مي

از خوازمني تا پاتختي: عنوان برنامه

هاي تلويزيوني بندي برنامه سازان در زمينه طبقه انتظارات مشترك بين مخاطب و برنامه. 1

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����152

ره شما

30 /ييزپا

1391

اجتماعي: موضوع در مجمــوع(شــود هــايي كــه در هــدف طــرح دنبــال مــي درصــد موضــوع

):بايد باشد درصد100 آموزشي درصد 20 سرگرمي درصد 30 اطالعات عمومي درصد 40 ارشادي درصد 10

اسـتان نحوه اجـرا و مراتـب ازدواج در چهـار دهـه گذشـته : هدف آشكار همدان

شناسي انتخاب همسر تا مراسـم عروسـي و ها و آسيب تفاوت: هدف پنهان ها از ديروز تا امروز هاي زوج ميزان موفقيت

تغييرات و نحوه مراحـل خواسـتگاري تـا پايـان مراسـم : مرزهاي موضوع جشن عروسي

شـكل و شـمايل موضوع بازسازي عروسي آن هم با : جذابيت براي طراح .اي است العاده فوق داراي جذابيتسنتي

عروسي و پيوند يكي از زيبـاترين مراحـل زنـدگي : جذابيت براي مخاطب .بشر بوده و هست

تغييرات در نحوه پيوند زناشويي در سـه تـا چهـار : ت انتخاب موضوععلو تـأثير مسـتقيم آن بـر هـاي قـديمي دهه اخير در ايران و كمرنگ شدن شـيوه

.است بوده علت اساسي انتخاب اين ايده ،پايداري پيوندهاجوانـاني هسـتند » هدف«ا مخاطب ام ،به ظاهر، مخاطب عام است: مخاطب

.كه در آستانه انتخاب و ازدواج قرار دارند ،با توجه به مراحل و مراتب عروسـي بـه شـيوه ايـن شهرسـتان : 1ها يونيت

عروسـي در دسـت شماري از خواستگاري تا پايان يافتن جشـن هاي بي يونيت

بندي شده يك برنامه هاي زمان ها و آيتم بخش. 1

153 ���� يك برنامه مستند هاي كارگاهي يافته

ره شما

30 /ييزپا

1391

دقيقـه بـرآورد شـده 60در اينجا مدت كل (است كه بر اساس زمان مقرر شده .شود چيده مي) است

هايي مستند و داسـتاني فيلم ،ازدواج شايد در خصوص مراسم: پيشينه طرحبايگـاني ولي اين مستند با هدف به كارگرفتن منابع و اطالعات باشد، تهيه شده

،ازدواج امروزي آن با مقايسه وز نحوه مراسم ازدواج مكتوب در گذشته ا شده .رسد كاري جديد به نظر مي

هـا در دادن سـفيدان خـانواده ر ريـش بيشترين تمركز بر حضور مؤث: تمركز مشاوره و ميانجيگري است

هـاي هاي بارز ميان نحوه آشـنايي تـا پيونـد ميـان زوج تفاوت: خط كشش گذشته و امروز

طرح منابع و اطالعات

واحـد فرهنـگ مـردم مركـز سال اخير 40بايگاني شده استفاده از منابع . 1 تحقيقات سازمان صدا و سيما

مشاهده. 2

است مانده يجا رآيا تا به امروز از اين مراسم بقايايي ب(ميداني پژوهش. 3 )يا خير

مصاحبه با افراد محلي . 4

و توابع ن شهرستان همداناخاطرات فرهنگياران و ساكن. 5

آپـارات، (هـاي خـانگي آلبـوم عكـس خـانوادگي، فـيلم منابع تصويري؛. 6 )ويدئو

فيلم نريشن دارد و پيوند تصويري گذشته و : در بخش نريشن و گفتار فيلمهـاي تـأليفي گيرد كـه بـر روي سـكانس حال از طريق گفتار راوي صورت مي

.شود خوانده مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����154

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ . خواهد بـود ها تداومي نسسكا ،در بخش بازسازي مراسم: ها سكانس هبقي ) قـديم و جديـد ( ها تأليفي اسـت و راوي بـه تفـاوت ميـان دو شـيوه سكانس

محيط خارج از منـزل، ازدواج سـريع در فرد دو ها؛ آشنايي سكانس. (پردازد مي ) پايان ازدواج -باشگاه –در دفترخانه

.يكـي ديگــر از عناصــر خـط كشــش؛ عنصـر زبــاني اســت : عنصـر زبــاني .ها با گويش محلي اين منطقه است ازسازيب

تاريكي محض؛ يكباره فضا با نـور فـانوس نفتـي روشـن : سكانس آغازينـ مي دامـاد ةشود؛ صداي جمعيتي كه با ذكر صـلوات عـروس را بـه سـوي خان

.كنند مشايعت ميهـاي دسـت دسـتي بـا ويژگـي –آيـد دستي در كـادر مـي : سكانس پاياني

زي بـا حلقـه؛ نشـان از ترديـد در بيـرون آوردن و نگـه نوعروسان امروزي، با .داشتن حلقه ازدواج در دست

گزارش شفاهي از نحوه اجراي كار

كنـد؛ كننده مـورد نظـر برگـزار مـي اي كه پژوهشگر برنامه با تهيه در جلسهكـه شـامل مراحـل را دهـه گذشـته چهـار نكات جذاب بازسـاي عروسـي در

بـران، خريـد بران، نامزدي، رخـت بينان، قند شكستن، بله خواستگاري، مصلحتبـردن عـروس، (بردن، حنابندان، عقدكنان، مراسم شب عروسي عروسي، خنچه

و روز پـاتختي و سـاير ) سيب زدن داماد بر سر عـروس، نمـاز خوانـدن دامـاد هـايي فصـل همه به عنوان سر كه عناوين آمده گذارد در ميان مي شود مي مراحل

شوند هاي فيلم مطرح مي ه سكانسبراي تهي. تـرين ها يا لوكيشن فيلمبرداري بسيار حائز اهميت است و از پرجاذبـه مكان

از . شـود مـي كننده پيشـنهاد كه به تهيه رود به شمار ميعوامل ايجاد خط كشش و مشـاهده بـه هـاي پـژوهش ميـداني برنامه از طريق روش پژوهشگركه آنجا

155 ���� يك برنامه مستند هاي كارگاهي يافته

ره شما

30 /ييزپا

1391

بــراي محــل و اســت، آوري اطالعــات و مســتندات خــود دســت يافتــه جمــع تواند اين اظهارنظر مي .هاي مناسبي ارائه دهد تواند ايده مي ،هاي مورد نظر مكان

هـاي محـيط، پوشـش طراحـي دكـور و انتخـاب رنـگ 1لوكيشن، به اكسسوار .را دربربگيرد... بازيگران، گريم و

كننده به تهيه مراحل گزارش كتبي :ها از اين قرار است پيشنهادنمايش، مصاحبه، تصاوير آرشـيوي، (مستند نمايشي با فرم تركيبي : ساختار

...)هاي گرافيكي و نمايه اي دقيقه 60برنامه: تعداد و مدت زمان برنامه

اجتماعي: موضوع آموزشي - سرگرمي: رويكرد

ت معاونت سـيما و و بيانيه مأموري هاي مصوب ها و نبايد ر پايه بايدب: محتوا شبكه مورد نظر

ــه اي از اســناد منــابع مكتــوب بــا مجموعــه: محتــواي آكادميــك قابــل ارائها، تصاوير، عكس و صدا از فرهنگيـاران ها، راش ها، مصاحبه اي، فيش كتابخانه

.شوندگان و مصاحبهفضـاي استفاده از فضاي موجود يـا بازسـازي و طراحـي : يشنتصاوير لوك

استفاده از وسايل تزيينـي مرسـوم در گذشـته؛ آويخـتن فـرش، گلـيم، ( گذشته ...)هاي رنگين در جايگاه عقد و شب حنابندان و پرده

از مركـز (هاي عروسي جديد و قـديم براي استفاده ميان سكانس: ارائه آمارد شـو آمار ايران و مراكز ثبت احوال و دفاتر ازدواج و طالق موجود استفاده مي

هـاي و نمايـه 3Dهـا بـه صـورت اي از نمـودار كه ارائه آن از طريق مجموعـه ) گردد ممكن ميگرافيكي

چيدمان وسايل دكور. 1

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����156

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي بازسازي مراسم عروسي در ميان سكانس: هاي مصاحبه سكانساستفاده از موسيقي محلي و نواحي بر روي تصـاوير و تيتـراژ : منابع صوتي

...لي و گرامافون وآغازين و پاياني، استفاده از آالت موسيقي محهاي پيوند و عشق ها و نشانه نماداستفاده از : ديگر منابع تصويري پيشنهادي

ها در جاي جاي سكانس...) سيب، انار و(از آغاز تا پايـان ،ساز اي در كنار عوامل برنامه برنامه حضور پژوهشگراصوال

توانـد ارتبـاط اوست كـه مـي . عنصري حياتي و الزم است ،سازي جريان برنامهها، تهيه لوكيشـن، مـدعوين عوامل توليد را با شاهدان عيني براي انجام مصاحبه

بخشـي بـه تفكـر خلـاق ارتباطي ميان عينيت پلو برقرار سازدو سياهي لشكر .ساز باشد خود و عوامل برنامه

:شود در زير پژوهش انجام شده در مورد مراسم عروسي همدان آورده مي

)خوازمني(ي خواستگار

» خـوازمني «كـه بـه گـويش همـداني استخواستگاري، شرط اول ازدواج (xâzmeni) در گذشته، خواستگاري از دختران فاميل و اقـوام . شود ناميده مي

يـا دختـري ازدواج شـد اگر دختري مورد پسند واقع نمـي و گرفت ميصورت خواسـتگاران، . رفتند ها مي به سراغ غريبه ،شد نكرده در ميان بستگان يافت نمي

هايي شدند، گزارش تشكيل ميو خواهران پسر ها ها، عمه ترجيحا از مادر، خالهكه پدر و گاهي دايي پسر نيز به همراه ديگران بـه خواسـتگاري است هم آمده . شدند برده مي

) بسـتان در فصل بهار و تا(در اين مراسم از خواستگاران با شربت و بستني اين جلسه، تـأثير . شد پذيرايي مي) در فصل پاييز و زمستان(و چاي و شير گرم

كردنـد مراسـم بنابراين هر دو طرف سعي مي ؛گذاشت ها مي اي بر انتخاب ويژه .خواستگاري به نحو مناسبي برگزار شود

157 ���� يك برنامه مستند هاي كارگاهي يافته

ره شما

30 /ييزپا

1391

پس از مراسم خواستگاري، خانواده پسر به انتظار پاسـخ از سـوي خـانواده .شد نشستند و در صورت شنيدن پاسخ مثبت مراحل بعدي آغاز مي دختر مي

)مهريه بران(بينان خوران، مصلحت قند شكستن، شيريني

به همراه ) ها ها و مادر بزرگ پدر بزرگ(در اين شب، ريش سفيدان خانواده نزديكان و خويشاوندان عروس و داماد براي قند شكستن و شيريني خوردن به

از برگزاري مراسم، خانواده دامـاد هـدايايي از پيش. رفتند ميمنزل پدر عروس قبيل چند جعبه شيريني، يك عدد كله قند، يك عـدد انگشـتر طـال يـا انگشـتر

بــه منــزل دختــر ،حــك شــده بــود عقيــق كــه روي آن نــام ائمــه اطهــارخـوران خانواده پسر به مجلـس شـيريني از سويگاهي اين هدايا . فرستادند مي

.دش برده مي. شـد بينان، ميزان مهريه با صالح بزرگان فاميل تعيـين مـي در شب مصلحت

عمو يا دايي دختر به رسم قبول كردن وجه مهريه پس از ذكر صلوات، انگشـتر خوردند و يكـي كرد، سپس شيريني مي پسر را دست دختر مي سويتعارفي از

زر «عـده روز سپس و. شكست كله قند را با ظرافت خاصي مي ،سفيدان از ريش .گذاشتند يا نامزدي را مي» مثقالي

روز زر مثقالي، نامزدي، دستگيران

در . بـود » نـامزدي «يا » زر مثقالي«يكي ديگر از مراتب مراسم عروسي، روز خانواده داماد يك آينه، دو شمعدان، دو عدد گلدان، يـك شـال ،روز زر مثقالي

شيريني به عنـوان هديـه بـه ترمه، يك انگشتر الماس، يك دست لباس كامل و در ايـن . گرفتنـد انواده عروس قرار مـي خبردند و مورد احترام خانه عروس مي

خانواده (» دامادان«ايستادند تا به محض ورود مي جلوي در خانه روز، چند نفراسپند در آتش بريزند و گالب بدهند و از مادر و خـواهران دامـاد انعـام ) داماد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����158

ره شما

30 /ييزپا

1391

و صرف چاي، عروس خانم با ديسي مملـو از شـيريني پس از نشستن. بگيرندعـروس، ديـس . شـدند زدند و به احترامش بلنـد مـي ل ميشد، همه ك وارد مي

اگـر مـادر شـوهر خـودش فـردي . بـرد ل به طرف مادر شوهر ميشيريني را اوكرد، در غير اين صورت انگشتر را خودش به دست عروس مي ،خوشبخت بود

. كرد دست عروس مي بهان خوشبخت مجلس انگشتر را يكي از زنبه عبـارت ديگـر، . شد لفظ دستگيران به دوراني طوالني از نامزدي گفته مي

مصـادف شـدن بـا زماني كه موعد عروسي، بر اثر فوت يكي از افراد فاميل يـا گفتنـد عـروس و دامـاد در دوره افتـاد، مـي محرم و صفر به تعويق مـي هاي ماه

.دستگيران هستند

خت برانر

در فاصله ميان خريد نامزدي و عقدكنان، چند نفـر از افـراد فاميـل دامـاد و بعـد از . شـدند به منزل عروس دعـوت مـي براي نهار عروس با يك خياط زن

هـا و پارچـه . شـد ها آغـاز مـي يا بريدن پارچه» رخت بران«صرف نهار، مراسم . پريـد از روي آنها مـي مرتبههفت ند و عروستگذاش اي مي ها را در بقچه لباس

هـا را بـراي هاي خوشبخت مجلـس يـك قـواره از پارچـه سپس يكي از خانمهاي ديگر هـم مرتـب نقـل و نبـات سـر عـروس زد و خانم عروس قيچي مي

ها را شد و خياط پارچه ها، قيچي زده مي در اين مجلس همه پارچه. پاشيدند مي .برد با خود براي دوختن مي

كن دهقاصد و خوان

كردنـد خانواده داماد در دوران نامزدي ساعت مناسب عقدكنان را تعيين مي. فرسـتادند را براي اعالم ساعت عقد به منزل عروس مي» قاصد«و فردي به نام

159 ���� يك برنامه مستند هاي كارگاهي يافته

ره شما

30 /ييزپا

1391

مخالفـت بـا سـاعت مقـرر شـده ،احتـرام براي عموال مپدر و مادر عروس هم .رساندند داماد ميبه اطالع كردند و موافقت خود را از طريق قاصد نمي

پس از موافقت بر سر زمان عروسي، زناني از خانواده داماد براي دعـوت از نـو و يـك بشـقاب نقـره بـه منـزل بستگان و آشنايان با يك دستمال ابريشمي

ت رفتند و اهل خانـه را بـراي شـركت در عقـدكنان دعـو آشنايان دو طرف مي . ندگفت مي» كن خوانده«به اين زنان . كردند مي

عقدكنان

وسـايل سـفره عقـد را بـا . شد معموال مراسم عقدكنان، صبحگاهان بر پا ميهـاي كوچـك رنگـي يك حجله يا خنچه كه اطرافش را با آينـه، گـل و چـراغ

هاي كوچكي بود كه از درون خنچه پر از بشقاب .آوردند مي ،تزيين كرده بودندت، چند قالب صـابون، چنـد عـدد راسپند، شمع، پسته و بادام، گياه مورد يا مو

هاي رنگي ابريشمي، سـوزن و ديگـر اي عسل، روغن، ليمو، نخ مرغ، كاسه تخم .اشياي تزييني تشكيل شده بود

در كـف هاي گلدوزي شده رو به قبلـه وزنيدر منزل عروس هم سفره و ساهللا مجيد، آينـه شد و درون آن يك جانماز، يك عدد كالم اتاقي مناسب پهن مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����160

ره شما

30 /ييزپا

1391

. گذاشتند ميهاي سبز داخل آن و ظرفي نبات برگ با، يك كاسه آب و شعمدان . شد نچه، وسايل داخل آن به سفره عقد اضافه ميهنگام ورود خ

يافتند، عـروس را بـر سـر سـفره زماني كه همه مدعوين و عاقد حضور ميآوردنـد و بـا اجـازه مـادر شـوهر او را سـر سـفره مقابـل آينـه و جانمــاز مـي

مـادر دامـاد و كرد ها را روشن مي خود شمع ،در اين وقت عروس. نشاندند يم. داد تا الي انگشتان دست و پايش قرار دهد سكه طال به عروس مي هم شانزده

داد كـه بـراي عـروس توضـيح مـي و آورد در اين هنگام عاقد قباله عقد را مـي چند بـار جـواب عاقد. اش كيست و مهريه مقرر او چه مقدار است شوهر آينده

بـه » زير لفظـي «در اين هنگام مادر شوهر يك ليره طال به عنوان . كرد طلب ميهـا در اين حين يكـي از خـانم . شد صيغه عقد جاري ميو آنگاه داد عروس مي

برخـي دختـران هـم بـراي و شـد مشغول خواندن سوره حضرت يوسـف مـي هـاي خالـه سـاييدند و يكـي از گشايش بخت خويش بر سر عـروس قنـد مـي

بـر ،گفتند كه به آن پارچه پيراهن عقد مي) قرمز يا آبي(اي رنگي عروس پارچههـاي رنگـي و سـوزن، بـه خنـده و شـوخي انـداخت و بـا نـخ سر عروس مي

در تمـام ايـن . »دوزم ها را دارم مـي زبان مادر شوهر و خواهر شوهر«: گفت مييـك ،شـد به تمام ميوقتي خط. داشت ت، عروس چشمانش را بسته نگه ميمد

كـرد تـا او نيـز داراي گذاشـت و آرزو مـي نفر كودكي را در آغوش عروس ميها را با كرد و شمع عروس چشمانش را مقابل قرآن باز مي. فرزنداني سالم شود

خـانواده سـپس يكـي از دختـران . كـرد برگ سبز درون كاسه آب خاموش مي ،بـه اتـاق مجـاور بودنـد، وس سـاييده ها را كه بر سر عر يكي از كله قند ،داماد

پارچـه (» خلعـت «بـرد و مـي ،هـايش نشسـته بـود جايي كه داماد با سـاقدوش شـد و در عروس از سر سـفره بلنـد مـي . گرفت به عنوان مژدگاني مي) پيراهني

مادر شوهر هم گردنبندي به گردن عروس . ريخت دستان مادر شوهر گالب مي

161 ���� يك برنامه مستند هاي كارگاهي يافته

ره شما

30 /ييزپا

1391

همـه بـه ؛شـد ر اين حين، داماد وارد اتـاق مـي د. بوسيد انداخت و او را مي مي . نشاندند او را كنار عروس مي و گفتند زدند و مبارك باد مي افتخارش دست مي

اي هــاي پارچــه در پايــان مراســم وســايل داخــل خنچــه عقــد را در كيســهزيرا آنها را مايه خير و بركت خانـه ؛داشتند گذاشتند و براي عروس نگه مي مي

.تنددانس عروس مي

جهيزيه بران و تعويض رخت داماد

در اين هنگام . بردند جهيزيه عروس را به منزل داماد مي ،صبح روز عروسي . شد مادر داماد تهيه مياز سوي ،اي از جهيزيه عروس سياهه

در 1/6/1346اي از رونوشـت كامـل جهيزيـه كـه در تـاريخ نمونه ،ادامهدر :آورده شده است ،ه شدهتهي» همه كسي« ، روستايشهرستان همدان

با نام خدا

يه مشـهدي علـي ذوالفقـاري، عـروس بصورت جهيزيه دوشيزه فانوس، ص آقاي كرباليي رضا قلي حسيني

تومان 350رختخواب، يكدست تومان 80، يك جفت )صندوق(يخدان

تومان 7چراغ گردسوز، يك عدد تومان 10چوب پرده، يك جفت

تومان 4 پرده، يك جفت تومان 400وسايل ميان يخدان،

تومان 200بقچه حمام و سجاده، تومان 150لباس داماد،

تومان110سماور نفتي، يك عدد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����162

ره شما

30 /ييزپا

1391

تومان 170، دو عدد )سيني مسي(مجمعه مسي تومان 70آينه بزرگ، يك عدد

تومان 7ذغالدان و انبر، دو عدد تومان 450، )2در 5/1(قاليچه دو قطعه

تومان 22ه نجمه، سفر تومان 70وسايل سفره،

تومان 80پشتي، دو عدد تومان 150جفت 3جوراب پشمي،

تومان 45عدد 15كيسه حمام، تومان 40عدد 4كيسه پول،

تومان50ديگ مسي، يك عدد تومان 20قابلمه مسي، يك عدد

تومان 18عدد 6جام مسي، تومان 37ت حمام، دو عدد تش

تومان 14دو عدد چوب لباسي، تومان تمام 2468جمعا

)داماد(حسين حسيني : امضا قلي كرباليي رضا:اثر انگشت ) داماد به داماد بخشيده است پدروجهي كه (رونوشت مال وجه

بسم اهللا الرحمن الرحيمـ د حسـيني پـدر آقـاي حسـين اسباب و وسايل زير را آقاي كرباليـي محم

ـ ه مشهدي علي ذوالفقـاري س خانم صبيعروس خود فانوحسيني به نـوان عه ب . مبارك استمال وجه بخشيده است، انشاءاهللا

تومان 600رختخواب، دو دست تومان 800،يك عدد 5/3در 5/2قاليچه

163 ���� يك برنامه مستند هاي كارگاهي يافته

ره شما

30 /ييزپا

1391

تومان 140سماور ذغالي برنجي، يك عدد تومان 150تشت برنجي بزرگ و كوچك، دو عدد

علي ذوالفقاري : اثر انگشت تومان 1765جمعا مراسـم تعـويض ب عروسي نيز بود، در منـزل دامـاد عصر همين روز كه ش

لباس داماد و هداياي او را خانواده عروس در همان . شد رخت داماد برگزار ميلـوازم . فرسـتادند گذاشتند و به خانـه دامـاد مـي خنچه يا حجله تزيين شده مي

يك دست كت و شلوار، يك دست پالتو، كفـش، : داخل خنچه از اين قرار بود، تسبيح، پيراهن، جوراب و سـاير وسـايل كـه عطركاله، لوازم اصالح صورت،

هـاي اين رسم با حضور جوانان و ساقدوش. ها بستگي داشت به سطح خانوادهپـس از . بودگرفت كه همواره با ساز و آواز و پايكوبي همراه داماد صورت مي

پـدر و رفـت تعويض رخت، داماد براي ديدن پدر زن خود به منزل عروس مي . كرد و با اسپند از داماد پذيرايي مي هم گوسفندي زير پاي داماد قربانيعروس

مراسم عروسي

در اين شب قبل از آوردن عروس به منزل دامـاد، بـاالي در ورودي ميخـي مـيخ را . ماليدنـد و روغن بـه روي آن مـي كوبيدند و مقداري عسل به ديوار مي كوبيـده دانستند كه بايـد اسـتوارتر كوبيدند كه آن را پايه زندگي مي براي آن مي

.دادند قرار مي زندگي شيريني برايشود و عسل و روغن را اش به انتظار داماد و خـانواده ،اندازي سرخ بر سرعروس در خانه پدر با رو

خـانواده ) هاي خـويش هر دو خانواده در منزل(، بعد از صرف شام. نشست مياي كـه با پارچـه كوچكپسري . شدند داماد با ساز و آواز وارد منزل عروس مي

بار و هر بار بـه نيـت آوردن هفـت ، هفتدرون آن نان و سبزي بسته شده بودعروس با كمر بسته شده بـا نـان . بست كمر عروس را ميپسر و افزايش بركت

در ايـن ميـان، اقـوام دامـاد بـه مـزاح و . شـد و سبزي از منزل پدري خارج مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����164

ره شما

30 /ييزپا

1391

وسـايلي را از منـزل ) خانواده دامـاد (شوخي و براي نشان دادن زيركي دامادان در مقابـل، اعضـاي خـانواده عـروس مراقبـت . بردند پدر عروس به سرقت مي

ايـن شـرايط فضـاي شـاد و . د سرقت را انجام دهنـد كردند تا دامادان نتوانن مي . كرد بود، ايجاد مي يمفرحي را هنگام بدرقه عروس كه اغلب فضاي اندوهناك

كردنـد و عـروس را هنگام آوردن عروس، خانواده داماد اسبي را تزيين مـي عـروس را پيـاده همراهـي ،تر بـود ها به هم نزديك اگر خانه. نشاندند بر آن مي

. رفتند راه ميد و در مقابل عروس، دختراني خردسال با آينه و گل كردن مي

هنگام ورود عروس، داماد با سبد سيبي كه قبال در سفره عقد گذاشته شـده دو ركعـت و رفـت به باالي پشت بام مـي ،بود و با كالهي كه هديه گرفته بود

،اطرافيـان .كـرد كاله را براي عروس پرتاب مـي آنگاه آورد، جا مي نماز شكر بهسپس داماد از باالي بام مشغول . گذاشتند گرفتند و بر سر عروس مي كاله را مي

هـا مدعوين براي گـرفتن سـيب . شد هاي سرخ بر سر مدعوين مي پرتاب سيبپـس از پايـان . دانستند يمن مي ها را خوش زيرا آن سيب ؛كردند تالش بسيار مي

جلـو ، در حالي كـه پـدر دامـاد شدند سم، عروس و داماد وارد منزل مياين مرا

165 ���� يك برنامه مستند هاي كارگاهي يافته

ره شما

30 /ييزپا

1391

ةداپـدر دامـاد يـا بزرگـي از خـانو . كرد ها گوسفندي قرباني ميآنپاي هر دوي گذاشـت و برايشـان آرزوي دست عروس و داماد را در دسـت هـم مـي ،داماد

عروس وارد اتاقي كـه تـزيين شـده . كرد سعادت و خوشبختي و دعاي خير مياي به عنـوان زد و هديه شد و مادر داماد چادر او را از صورتش كنار مي بود، مي

. داد به عروس مي» رونما«

پاتختي

در منـزل دامـاد ،در روز پاتختي كه در واقـع فـرداي شـب عروسـي اسـت از منزل پدر عروس هم شـيرين پلـو بـا مـرغ . شد هار ترتيب داده ميامهماني ن

بـود » كاچي«يا » قيماق«هاي مرسوم اين روز، پخت يياز پذيرا. شد فرستاده مي . آورد غذا را مادر عروس براي مهماني مي كه اين دسر يا پس

اقوام دو طرف هداياي خود را جداگانه به مـادر دامـاد و ،در مراسم پاتختيقسـمتي از هـدايا را ،صالح خويش هكردند و مادر داماد بنا ب عروس تقديم مي

معموال خانواده عروس بـه جـاي وجـه نقـد، . كرد به عروس و داماد تقديم ميآوردند تا هميشه بـه عنـوان يـادبود وسايل مورد نياز يا تزييني براي عروس مي

نزد عروس بماند و از اين راه همدلي و عالقه خود را به دختري كه از خانواده .د، نشان بدهندبه خانه بخت رفته بو شده جدا

بندي جمع

تنوع بسـيار گونـاگوني در از فرهنگي به فرهنگ ديگر و در جوامع مختلفمراسـم ازدواج، يكـي از . هـا وجـود دارد گيـري خـانواده ساخت و نحوه شكل

ايـن مراسـم سـنتي يـا آيينـي در كشـورها، . هاسـت گيـري مقدمات اين شـكل ي طبقات اجتماعي مختلف بـه هاي قومي و حت ها، اديان، مذاهب، گروه فرهنگ

اين مراسم، در مناطقي كه هنوز رنگ و بـوي . شود اشكال گوناگوني برگزار مياين آداب . دي همراه استعدهاي مت ، با آداب و آييناز ميان نرفته در آنها تسن

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����166

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي مختلـف عروسـي در منـاطقي ماننـد همـدان، ايـده مناسـبي بـراي و آيينآوري اطالعات، اي پس از جمع پژوهشگر برنامه. دشو سازي محسوب مي برنامه

ت انتخاب موضوع، داليل جذابيت براي مخاطب و پيشـينه طـرح را اهداف، علمراحل سـاخت و توليـد يـك برنامـه به اين ترتيب كند و كننده ارائه مي به تهيه

هـا، موسـيقي و منـابع صـوتي تصاوير، عكـس استفاده از. گيرد مستند شكل مي . بيفزايد برنامه هاي تواند بر جذابيت يديگر م

167 ���� يك برنامه مستند هاي كارگاهي يافته

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

اي از جلســات چكيــده ،اي مســتند ايــن مقالــه برنامــه پــژوهشمراحــل . 1 از سـوي كارگاهي است كه از سوي مركز آموزش صداوسيما در معاونت سيما

درضا پاسدار تدريس شده استاستاد محم. ،گنجينه واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقـات هاي اين مراسم از اسناد داده. 2

.اخذ شده است ،پوشه مراسم عروسي همدان

نمايش؛ - متل راديويي هاي نمايش ها در قالب بررسي امكان بازآفريني متل

1ئيان ميترا خواجه

چكيده

هـا و سـال هستندهاي گوناگوني روايتواجد هايي هستند كه ها، افسانه متلهـاي هـا بـه دليـل ويژگـي متـل . اند به صورت شفاهي به حيات خود ادامه داده

ل و طنز اين امكان را زباني، ساختار، نوع قهرمانان، وقايع، مضمون، اغراق، تخيهـاي راديـويي، در نمـايش . برداري شـود دارند كه از آنها به شكل نمايشي بهره

تواند شنونده را تا آخرين كالم نمايشـي بـا ل نمايشي به غايت قوي مييك عمرا دارنـد كـه تبـديل بـه مـتن نمايشـي ها، ايـن ويژگـي متل. خود همراه سازد

.راديويي شوند و مخاطبان شنونده را با خود همراه كنندـ » متل«در اين نوشتار، ابتدا تعريفي از ات به عنوان بخشي از فولكلور و ادبي

هاي آن، به ويژگي فاهي كودكان ارائه شده است و بعد از سخني كوتاه دربارهشه به فنون نوشتاري پرداخته شـده و سـپس وجـوه با توج» متل«طنز موجود در

.ها مورد بررسي قرار گرفته است نمايشي متل

هاي كودكانه، نمايش، نمايش راديويي، طنز راديويي متل، متل: ها كليدواژه

هاي راديويي شبكه فرهنگ كارشناسي ارشد كارگرداني، سردبير برنامه. 1

khajeheiyan@yahoo.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����170

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

هستند كه در زمان گذشته از سـوي مـادران ادبيات شفاهيها بخشي از تلمكننـدگي، شدند و جداي از وجه سـرگرم ترها براي كودكان خوانده مي يا بزرگ

مـا پدران و مـادران فرزانـه « .دادند دي هم به مخاطبان خود ارائه ميمعاني متعدكـه از همـان ابتـدا نـد كرد مـي هاي دور، چه نيك انديشيده و عمـل در گذشته

ها و باورهاي مردم اين سـرزمين فرهنگ پربار ايراني و سنت فرزندان خود را بابـوم نيـز در و رمز بقاي مردم با فرهنـگ ايـن مـرز ،در واقع. دادند پرورش مي

همين نكته پرمعني نهفته و همين امر سبب شده اسـت كـه فرزنـدان ايـران بـه هـاي تـاريخ دارد، مباهـات ها و هزاره دهمذهب و مليت خويش كه ريشه در س

اي همگـاني و در دسـترس از آنجا كه راديو، رسـانه ) 9: 1387وكيليان، (» .كننداي قرار داد براي انتقال ايـن بخـش از فرهنـگ كـه توان آن را واسطه است، مي

.اي طنز دارد كي بركالم است و درونمايهمتبه مـدد نمـايش راديـويي، جـاني ت را دارند كههاي كودكانه اين ظرفي متل

دوباره بگيرند، لحظـات خـوب و خوشـي را تـدارك ببيننـد و در عـين اينكـه دارند، با مفـاهيمي انسـاني و هميشـگي چـون هاي كهن را زنده نگه مي يادمان

نشدني بـر جـاي ، بر جان و روح كودك اثري فراموش...همدلي، عشق، مرگ و .بگذارند

متل

اي اسـت متل، افسانه«: آمده است» لغات عاميانه«نگ در تعريف متل در فرهداننـد و تقريبا تمام مردم ايران آن را مـي . هاي گوناگون دارد كودكانه كه روايت

اتوتـل «مثال در لهجه مردم اصفهان، متلي به نـام . خوانند براي كودكان خود مياين متل . ويندگ مي» اتل متل توتوله«معروف است كه در تهران به آن » توته متل

171 ���� هاي راديويي ها در قالب نمايش نمايش؛ بررسي امكان بازآفريني متل –متل

ره شما

30 /ييزپا

1391

زاده، جمـال (» .هاي مختلف از آن ضبط شده است بسيار مشهور است و روايت1382 :8(

داستان كوتاهي ،متل«، »هاي ايراني ها و افسانه متل«از نظر وكيليان در كتاب كننده، گاه به صورت شعر و زماني با نثري است كه با مضامين لطيف و سرگرم

هـا بيشـتر شخصـيت متـل . شـود انان خوانده مـي موزون، براي كودكان و نوجوهـا، ضـمن متـل . باشـد حيوانات و مظاهر طبيعت و در برخي موارد انسان مـي

كـودك . سرگرم ساختن كودكان، داراي مضامين تربيتي و اجتماعي هم هسـتند گيرد و از همان ابتدا با سرزمين با شنيدن متل با طبيعت اطراف خويش انس مي

)9: پيشينوكيليان، (» .شود عرف محيط خويش آشنا ميين و يآ مادري واي از ادبيـات كودكـان ها گونـه توان گفت، متل ه به تعاريف فوق ميبا توج

هـا از متـل . انـد ها به صورت شفاهي به حيـات خـود ادامـه داده هستند كه سالپردازي و درونمايه مشخص، كمتـر در آنهـا بـه ترند و شخصيت كوتاه ها افسانهاند تا روايتي دلنشين در واقع، ادبيات و بازي درهم آميخته شده. خورد مي چشم

هايي دارنـد؛ ها ويژگي اين تفاصيل، متل به نام متل به وجود آورند؛ ولي با همهدهند تا آنها را بـه شـكلي نمايشـي ارائـه هايي كه اين امكان را به ما مي ويژگي

در دنياي كودكان و نوجوانان خود پـر دهيم و خالء اين گونه ادبي ارزشمند را .كنيم

ويژگي متل

اساس متل بر كالم اسـتوار اسـت كـه گـاه در كالبـد ترانـه شـكل : زبان. 1 :هايي است گيرد و گاه روندي روايتي دارد و داراي ويژگي مي

متل از نظر زباني، فخيم و فاخر نيست و با توجه به خاستگاه آن به زبان ●. سـاده اسـت بيـان آن است و به عبارتي، شيوهردم نزديك اي م ساده و محاوره

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����172

ره شما

30 /ييزپا

1391

ها از آنجا كه براي كودكان و عامه مردم و از سوي خـود مـردم گونه داستان اين .شوند ها جاري مي ف هستند و به راحتي بر زبانتكل شوند، ساده و بي نقل ميريـق سـت و از ط »گفتگو«برنده داستان، ها، عنصر پيش در بسياري از متل ●

رونـده بـه گيرد و جرياني پيش داستان شكل ميهاي بين اشخاص، بيان ديالوگ . گيرد خود ميرو هستيم كه اين تكـرار بـه يـك ها با تكرار كلمات فراواني روبه در متل ●

دهد، گـاه داسـتان را مي طنزآميز به متل شود كه گاه جنبه بازي زباني تبديل مي .شود اي به كار برده مي بر واقعه برد و گاه براي تأكيد پيش مي

:ندا ها متفاوت قهرمان متل: قهرمانان. 2 )داشت و نداشت(: انسان ● )شنگول و منگول(: حيوان ● )سنگ و گردو(: نمودهاي طبيعي ● )خروس و پادشاه(: تركيبي ●داسـتان از . ها بسيار ساده و به صورت خطي اسـت ساختار متل: ساختار. 3

ـ شود و بي مييك نقطه شروع ي داشـته باشـد، بـه پايـان آنكه پيچيـدگي خاصشـوند و بالفاصـله ها در همان آغاز كار معرفي مي در واقع، شخصيت. رسد مي

گـردد و در پايـان بـا رو مـي شخصيت اصلي بـا گـره يـا مشـكل اصـلي روبـه گشايي يا تعيين تكليف، به همان سرعت كه داستان آغاز شده بود، به پايـان گره .رسد مي

يعنـي بـه جـاي توصـيف، تر از صفت است؛ ها، فعل مهم در متل: وقايع. 4خطي بودن، شود و بنابر اصل تك فعل بيان مي اعمال قهرمانان يا حوادث با يك

به عبارتي، . شود آغاز و پايان مشخص است و داستان از وسط يا آخر آغاز نميطق ماجراها و وقايعي كـه رخ دهند و من وقايع زنجيروار و پشت سر هم رخ مي

.هاست دهند، منطبق بر جهان فانتزي متل مي

173 ���� هاي راديويي ها در قالب نمايش نمايش؛ بررسي امكان بازآفريني متل –متل

ره شما

30 /ييزپا

1391

گيري از زبان كودكانـه و طنـزي ها با بهره هدف بسياري از متل: مضمون. 5اي به مرحلة ديگـر و اينكـه بـه است؛ گذر از مرحله» گذر«اي، بيانگر درونمايه

هــر حــال بايــد مراحــل را پشــت ســر . ل مقصود برسـيم بگذاريم تا به سر منز

ها بـه در واقع، مضمون بسياري از متلشـود؛ مفاهيم عميق زندگي مربوط مـي

مانند همدلي در غم از دست دادن يك ، احقــاق حــق )كــك بــه تنــور(عزيــز

ل و وشـنگ (، تعليمـي )پيرزن و قاضي() خـروس و پادشـاه (، اعتراض )لومنگ

بنـابراين، بـا ). خاله سوسـكه (و عشق و مفاهيم ذكـر شـده، ه به مضامينتوج

شـوند، ها فقط به زندگي گذشتگان مربوط مـي توان پذيرفت كه متل نه تنها نمي مانـدگار ها بخشي از فرهنـگ و تمـدن كه بايد اين حقيقت را پذيرفت كه متل

.هاي انساني در تمامي اعصار رابطه دارند اين مرز و بوم هستند و با ويژگيشويم كه رو مي ها با اعمالي روبه ياري از متلدر بس: نمايي و اغراق بزرگ. 6

تصـو ر بـه در حالت عادي امكان وقوع آنها ممكن نيست؛ قدرتي بيش از حـدشود مانند برداشتن يك گوسفند از زمين از سوي يـك قهرمانان داستان داده مي

.»گنجشك و خار«گنجشك در متل كـاني بـه واسـطه كـالم هـاي زمـاني و م ها، فاصله در متل: زمان و مكان. 7

تواننـد هاي داستان بـا توجـه بـه نيـاز داسـتان مـي شود و شخصيت برداشته مير لحظه، زمـان و مكـان را اي بعد در شهر و د اي باالي كوه باشند و لحظه لحظه

هاي كودكان، زمـان داستان«به طور كلي در . »تو چه مردي«مانند متل درنوردند

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����174

ره شما

30 /ييزپا

1391

يكـي بـود، «: با زمان دروني ما هماهنـگ اسـت هيچ تاريخي ندارد و اين زمان )173: 1384آقاعباسي، . (ها و ساير متل» روزي روزگاري«، »يكي نبود

هاي بارز و قابل توجه در متل، به كـار بـردن يكي ديگر از ويژگي: تخيل. 8خرق عادت به معناي خالف عـادت «. تخيل و انجام كارهاي خرق عادت است

ي و عيني جـور در با محسوسات عقلي و تجربيات حس آمده است، يعني آنچهزنند و انسان نيز با آنـان ها، حيوانات و اشيا با انسان حرف مي آيد، در قصه نمي

)101: 1375ميرصادقي، . (»شود هم صحبت ميپـردازي اسـت كـه هـا، طنـز و لطيفـه يكي از داليل ماندگاري متـل : طنز. 9كند ا با طنز دروني خود، مخاطب را جذب ميبسياري از آنهاست، زير مايه جان

.سازد و او را سرگرم مي :ند ازا ها عبارت بعضي از شگردهاي طنزآميز شدن متل

)داشت، نداشت(تناقض ● )خروس و پادشاه(رفتارهاي خرق عادت ● )هادي و هدي(بازي كالمي ● )يك بز و نيم بز(سازي واژه ● )زور دارم و زوربچه(نمايي و اغراق بزرگ ●

طنز در متل

ت استفاده از سوي طنزنويس را دارند و كمتر نوع ادبي قابلي ،انواع آثار ادبي مايـه ها هم بـا بـن متل. توان يافت كه نتوان از آن در طنزنويسي استفاده كرد مي

ه برخـي از فنـون چنان كـ . هاي نمايشي، جداي از اين امر نيستند تطنز و قابليها نهفته است، فنوني كه تحـت مورد استفاده براي خلق يك اثر طنز، درون متل

كوچك كردن، بزرگ كردن، تقليد مضحك «: شده استاين چند عنوان خالصه تي در داستان يا نمايشنامه كه خود بـه از يك اثر ادبي شناخته شده، ايجاد موقعي

175 ���� هاي راديويي ها در قالب نمايش نمايش؛ بررسي امكان بازآفريني متل –متل

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ خود طنزآميز است يا به اصطالح نقد و همچنـين ت كنـايي ادبي غربي، موقعياستفاده از كنايه، گوشه و طعنه، به كار بردن عين كلمات كسي كـه مـورد طنـز

بعضـي از آثـار طنـز شـيوه . گيرد و ايجاد چارچوبي مضحك بـراي آن قرار مي )17: 1384جوادي، . (»ممكن باشد اي از دو يا سه شيوه ممكن است مجموعه

رو هسـتيم و همـان طـور كـه ايي از اين فنون طنز روبهه ها با نمونه در متلبدين معنـا «. ترين فنون طنزنويسي است اشاره شد، كوچك كردن يكي از عمده

خواهد مورد انتقـاد قـرار دهـد، از تمـام ظـواهر كه نويسنده شخصي را كه ميتواند بـه اين كار مي. كند سازد و او را از هر لحاظ كوچك مي فريبنده عاري مي

تواند از لحاظ جسمي يا از لحاظ معنوي هاي مختلف صورت گيرد؛ مي ورتص )17: همان(» .هاي ديگر باشد يا به شيوه

گيـرد، نـوعي از طنزنويس قـرار مـي دنياي حيوانات كه اكثرا مورد استفاده«يكي اينكـه نويسـنده بـراي . گيرد كوچك كردن است كه به دو طريق انجام مي

هـاي خـود را از ميـان و مجازات قرار نگيرد، شخصيت اينكه مورد بازخواستهـا هسـتند كـه از زبـان كند، ولـي در اسـاس ايـن انسـان حيوانات انتخاب مي

)19: همان(» .زنند حيوانات حرف ميكوچـك كـردن، شـيوه بـزرگ كـردن هـم وجـود دارد كـه در مقابل شيوه

نيز از ايـن شـيوه » متل«در اين گونه ادبي يعني . كند طنزنويس از آن استفاده مي» گنجشك و خار و پيـرزن «به صورتي زيبا استفاده شده است؛ چنان كه در متل

.ها موارد متعددي قابل مشاهده است و ديگر متل

رود، طعنه يا كنايه طنزآميز است كه در ديگري كه در طنز به كار مي وسيله«پيـرزن و «ر متـل د). 38: همـان (» آن بازي با كلمات و ظرافت لفظي مهم است

گيـرد، بـا هايي از قاضي مي برد و پاسخ كه پيرزن شكايت نزد قاضي مي» قاضيالبتـه در . دهـد رو هستيم كه طنـزي ظريـف را شـكل مـي چيدمان كلماتي روبه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����176

ره شما

30 /ييزپا

1391

ترانـه، از ايـن فـن –هاي ديگر هم، چه به شكل متـل يـا متـل بسياري از متل .استفاده شده است

دهـد، طنزنويس امكان خلق يك اثـر طنـز را مـي يكي از موارد ديگر كه بهداستان به يك طنز در يك سرزمين خيالي است، بردن صحنه قرار دادن صحنه«

پـردازي و سرزمين خيالي اين مزيت را دارد كه امكانـات وسـيعي بـراي خيـال ها نيز مكاني است كه در مكان رويداد متل) 76:همان(» .دهدبانتقاد به نويسنده

بـراي . گيـرد ر مخاطب شكل، رنگ و حال و هواي خاصي به خود مـي ذهن هبـه سـر كـوهي «كنـد كـه راوي عنوان مي» دويدم و دويدم«مثال وقتي در متل

توانـد هـر كـوهي باشـد و دو خـاتون ، اين كوه مي»رسيدم، دو تا خاتونو ديدمكـه توانند هر سني و هر شكلي و با هر پوششي باشند؛ يعني آن گونه باشند مي

رو با جهاني روبـه » پنبه گنجشك و غوزه«يا در متل . كنيم ما در ذهن تصوير ميهاي غيرقابل تصور در جهان واقعي برخـوردار از توانايي» گنجشك«هستيم كه

پردازي متـل، مخاطـب ايـن جهـان و اعمـال است، ولي براساس قوانين افسانه .پذيرد خرق عادت آن را مي

متل و نمايش

ش راديويي از آغاز تا پايـان متمركـز شـده اسـت تـا يـك عمـل يك نماي«نمايشـي آن اسـت، پـس فقـط عنصر نمايش راديويي فقط جنبه. نمايشي باشد

تواند انسان شنونده را كـه تنهـا از يك عمل نمايشي به غايت قوي است كه ميكند، متقاعد سازد و او را با خود بكشد كـه طريق گويش رخدادها را تجربه مي

) 213: 1384مولر، (» .ا آخرين كالم نمايش را با هيجان و جذابيت بشنودتداستان، شالوده هـر اثـر «ند كه ك ادقي به اين نكته مهم اشاره ميجمال ميرص

در نمايش كـودك نيـز ). 93: 1375ميرصادقي، (» روايتي و نمايشي خلاقه استعاع آن قـرار الشـ تآنچه بيش از همه اهميت دارد، قصه است و همه چيـز تحـ

177 ���� هاي راديويي ها در قالب نمايش نمايش؛ بررسي امكان بازآفريني متل –متل

ره شما

30 /ييزپا

1391

و چـارچوب مـنظم و » نتاسـتيك فا«افسانه به دليـل دارا بـودن ابعـاد «. گيرد مي، قادر است مخاطب را به سـرعت و صـراحت، جـذب نمـايش كنـد و منسجم

شود و اين با عالقه افسانه به سرعت آغاز مي. خطوط كلي خود را آشكار سازديكي «: رود ن به سراغ ماجرا ميخورد كه در كمترين زمان ممك كودك پيوند مي

هـا كـودك از همـان ابتـدا وارد و در ساير افسانه» پيرزني بود«، »بود، يكي نبودشود و طرح سريع مسئلة اصلي و مهم جلوه دادن آن، تمركزي كامـل ماجرا مي

) 43: 1385اكبرلو، (» .كند در كودك ايجاد ميقايع و اعمال در قالب كـالم حايز اهميت ديگر اين است كه در متل، و نكته

آينـد كـه ديـده رخدادهايي به نمايش درمي] نيز[راديو «شود و در گنجانده مييك بخش از كردار صحنه زير پوشـش كـردار . شوند شوند، ولي روايت مي نمي

)194: مولر، پيشين(» .گيرد اي ديگر قرار مي صحنهشـود و نخسـتين مي در واقع يك نمايش راديويي با كرداري دراماتيك آغاز

در يـك نمـايش راديـويي بايـد «. گفتگو، شمايي از موقعيت يك رخداد اسـت . فوري فهميده شود چه كسـي قهرمـان نمـايش و چـه كسـي حريـف اوسـت

: همـان (» .واسـطه واضـح باشـد درگيري دراماتيك بايد با تمامي خشونتش بـي 211(

يم؛ براي مثـال در متـل شو رو مي ها هم بالفاصله با اتفاق اصلي روبه در متلشـود ابتداي روايت، بدون هيچ پيچيدگي و به سادگي، بيان مي» بريده موش دم«

يكي بود، يكي نبود، غير از خدا كسي نبود، موشي رفت دزدي، به تله افتاد «كه تـوان از طريـق نمـايش راديـويي، كـرداري در واقع مـي . »...و دمش پاره شد و

كالم استوار اسـت و يد، همانطور كه متل بر پايهپرهيجان براي شنيدن تدارك داي نمايش راديويي و درام صـحنه «. اي در پيشبرد وقايع دارد گفتگو نقش عمده

. كـالم، تنهـا ابـزار عمـده خبـري نيسـت . زنـدگي دارنـد ،هم به اتكاي گفتـار

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����178

ره شما

30 /ييزپا

1391

نمـايش چيـزي . تواند ريخت را به طور كامل منسجم كند زيباشناسي گفتار مي )188: همان(» .ايه نيستجز درونم

ها، عنوان شد كه زمـان و مكـان در متـل محـدوديتي در بخش ويژگي متلبـه همـين . در نمايش راديويي نيز هيچ محدويت مكاني وجـود نـدارد «ندارد،

هاي جهان را در يك برنامه راديويي به راحتي سـياحت توان تمام مكان دليل مياند، ولي بايد به اين را ويژگي راديو دانستهدر واقع نابينايي ) 209: همان(» .كرد

خلاقيـت پايـه و نشـانه نابينايي براي نمـايش راديـويي بـن «نكته اشاره كرد كه گمشـدة زنـدگي اسـت؛ همـان خلاقيت، همـان حلقـه «و ) 186: همان(» استهاي ديگر اي با لحظه شود روزي با روزهاي ديگر و لحظه اي كه باعث مي حلقه

پـس بـه ايـن . ها نهفته اسـت دا كند و معناي زندگي در همين تفاوتتفاوت پيترين چيزي باشـد كـه مـا بايـد بـه كودكـان خـود معنا، خلاقيت شايد ضروري

تــر و بيشــتري بــراي يــك زنــدگي بيــاموزيم؛ چــرا كــه توســط آن، فرصــت بهنكتـه بايد به ايـن ) 5: 1381يثربي، (» .دهيم فرد در اختيار آنها قرار مي منحصربه

پـردازي خلاقيـت اسـت و كـودك بـا خيـال زمينه نيز اشاره شود كه تخيل پيشها ايـن مفـاهيم را درك هاي قصه هاي شخصيت ها و شادي ها و رنج جهان قصه

دهـد، كـودك از عـادات از آنجا كه اساس افسانه را تخيل شكل مـي «كند و ميارد كه منطق خاص خـود را گذ شود و به دنيايي قدم مي روزانه جهان خارج مي

پذيرد و ايـن نقطـه اتصـال و اين روند، دقيقا در نمايش هم انجام مي. داراست )45: 1385اكبرلو، (» .اشتراك افسانه و نمايش است

در هنگام پخش نمايش، مخاطب راديو نيز منفعـل نيسـت، بلكـه بـه خلـق يالپردازي اجـرا و تخيل نمايش به دو بخش خ«. پردازد؛ خلق از طريق تخيل ميـل مخاطبـان را ل تماشاگر تقسيم ميتخيشود و هر اندازه كه نمايش بتواند تخي

گرايي بنابراين، خيال. در تكميل خويش بيشتر به كار گيرد، ارزش بيشتري دارد

179 ���� هاي راديويي ها در قالب نمايش نمايش؛ بررسي امكان بازآفريني متل –متل

ره شما

30 /ييزپا

1391

» در هنرهاي نمايشي، بخشـي از واقعيـت اجرايـي نمـايش و مكمـل آن اسـت )173: 1384زاده، كوچك(

به خوبي با اين مقوله آشناست كه قهرمانان در بسياري مـوارد مخاطب متل، ــي ــاني كــه انســان نيســتند، ول حيوانــات و نمودهــاي طبيعــي هســتند؛ قهرمان

هاي انساني به آنها نسبت داده شده اسـت و دسـت بـه اعمـالي خـاص ويژگينمايش راديـويي نويسنده«. شوند فرد مي زنند و دستخوش حوادثي منحصربه مي. منـد گـردد ند از موجـودات فـانتزي، حتـي حيوانـات و اشـيا هـم بهـره توا مي

)205: 1384مولر، (» .نويس راديويي با درماندگي بيگانه است نمايشنامه

بندي جمع

تـرين مخاطبـان دنيـا هسـتند؛ زيـرا بـه هنگـام كودكان و نوجوانان صـادق دوسـت ريزنـد و در هنگامـه خندند، به هنگام ناراحتي اشك مي خوشحالي مي

اي ادبي است كه به شكل داسـتان، ترانـه يـا متل، گونه. ورزند داشتن، عشق ميتـوان شود و مي اي طنزآميز، براي كودكان خوانده مي اي كوتاه با درونمايه افسانه

اگرچـه واژه . از آن به عنوان منبعي ارزشمند براي توليد نمـايش بهـره جسـت تركيـب » راديـو «لي وقتي ايـن واژه بـا همراه است، و» نشان دادن«با » نمايش«

شـويم كـه چـه ابـزار دهد، متوجه مـي را شكل مي» نمايش راديويي«شود و ميها دميـده شـود تـا چـون اي در كالبد متل گيرد تا روح تازه قدرتمندي شكل مي

.پرچمي استوار بايستد و معرف بخشي از فرهنگ و تمدن باشدود و با اتكا بر كالم كه جزئـي جدانشـدني از خ طنزگونه مايه ها، با جان متل

هـاي راديـويي، بـويژه بسيار ارزشمندي براي تهيه برنامه اوست، دستمايه پيكرههـايي ويژگـي هـا گونه كه اشاره شد، متل هستند؛ چون همان» نمايش راديويي«

توان آنها را در قالبي جذاب و شـنيدني، دارند كه با دقت و پژوهش و تأمل، مي .در اختيار مخاطبان قرار داد و آنان را غرق لذت ساخت

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����180

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

.قطره: ، تهرانگويي اق و قصهنمايش خل) 1384(آقاعباسي، يداهللا . 1

.انتشارات نمايش: ، تهرانپرواز پروانه خيال) 1385(اكبرلو، منوچهر . 2

.سخن: ، تهرانفرهنگ لغات عاميانه) 1382( دعلي دمحمزاده، سي جمال. 3

.كاروان: ، تهرانتاريخ طنز در ادبيات فارسي) 1384( جوادي، حسن. 4

: ، تهـران انديشي تخيـل هنـري مقاالت اولين هم) 1384(زاده، رضا كوچك. 5 .فرهنگستان هنر

اس عب، ترجمه دراماتورژي تياتر و نمايش راديويي) 1384(مولر، گوتفريد . 6 .قطره: تهران شادروان،

.نگاه: ، تهراناتداستان و ادبي) 1375(ميرصادقي، جمال . 7

8 .سروش: ، تهرانهاي ايراني ها و افسانه متل) 1387(داحمد وكيليان، سي.

مجموعه مقـاالت تخصصـي پيرامـون (عشق سوم ) 1381(يثربي، چيستا . 9 .ناميرا: ، تهران)مسائل كودكان و نوجوانان

ييراديو هاي و جايگاه آن در نمايش نقالي 1خدايي دكتر مجيد شريف

2فريده گودرزي

چكيده

در اصـل همـان نقـاالن و هاي راديـويي گويندگان راديو و بازيگران نمايشهـاي ديگـري بـراي بيـان خـود اسـتفاده كه از روش هستندگويان گذشته قصهبود، اكنـون محـل نقـل نقـال خانه اگر در گذشته محل نقل نقال، قهوه. برند مي

هـاي نقـل نقـاالن گذشـته كه اگر از تكنيـك است، استوديوي راديويي امروزي .كند تواند مخاطب خود را جذبببرد، بيشتر ميبهره

طول تاريخ و زندگي در هاي شيرين و آموزندهگويي و شنيدن قصهداستانترين تفريحات و روشـي معمـول بـراي انتقـال تجـارب و يكي از قديميبشر،

.است هاي جديدتر بودهدانش پيشينيان به نسلكردند كه شـنونده اي حكايت ميداستان را به شيوه ها، واژه بر با تكيه نقاالن

.پنداشت نفس قهرمان داستان ميخود را همراه و هم

گويي راديويي، نقالي راديويي راديو، قصه ،ييگو نقالي، قصه: ها كليدواژه

، عضو هيئت علمي دانشگاه صداوسيمادكتراي تاريخ از دانشگاه تهران. 1majidsharifkhodaei@yahoo.com

هاي راديويي شبكه فرهنگ سردبير برنامهكننده و تهيه ،راديو كنندگي كارشناسي ارشد تهيه. 2

farideh.goudarzi@gmail.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����182

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

كـه كمتـر در رود مـي ديـداري بـه شـمار - نمايشي يهنر ،نقالي و روايتتصويري ها، البته برخي از انواع نقالي .است رسانه شنيداري به آن پرداخته شده

خـواني يـا نقـل مانند نقل بـا اسـتفاده از متـون مكتـوب مثـل شـاهنامه ؛نيستنداز در ايـن مقالـه نقلـي منظور از نقل نمايشي .هاي آذريموسيقايي مثل عاشيق

اي رسـانه راديو بـه عنـوان با اين اوصاف آيا . است »ترابي مرشد«هاي نوع نقلزنـده بـه توانـد كار دارد، مـي ا كه بـا مـتن و موسـيقي و سـكوت سـرو زلتخينـر در راديـو چگونـه هاي اجرايي اين هتظرفي ؟كند داشتن اين هنر كمك نگه ؟كند اق راديو بروز پيداسازي خلتواند در برنامه مي

و انـواع هاي آنها ارائـه در اين مقاله ابتدا تعريفي از راديو و نقالي و ويژگيبـا راديـو از ديـد ، سـپس ارتبـاط نقـالي اختصار برشمرده خواهد شدبه نقالي

.مورد بررسي قرار خواهد گرفتنظران صاحباين دو رسانه خاص هستند كه هايي ويژگيهر دو داراي ،راديو و تلويزيون

است و نه با سـينما و نـه بـا مطبوعـات هـيچ وجـه اشـتراكي نـدارد و همـين تـرين را به صورت كامل آنها ها اين دو رسانه را به هم نزديك ساخته و ويژگي

. است آوردهوسايل ارتباطي در صـداي پيرامـوني پديـد نصر كالم، موسـيقي و هاي راديويي از سه عبرنامه

دهند كه از بيان مكتـوب تشكيل مي را يآيند و نيروي بياني و ارتباطي خاصمي .مطبوعاتي و بيان تصويري سينمايي يا تلويزيوني متمايز است

يعنصر صوتي راديو نيز مانند كالم انسان و موسيقي، در بيان راديويي نقشـ در صورتي كه اين عنصر با عنصـر تصـويري سـينما و دارد و اس به عهدهحس

ـ تلويزيون مقايسه شـود، اهم تصـوير سـينمايي يـا . شـود مـي ت آن آشـكارتر ي، در دهـد يا اشخاص است و وجود آنها را به ما نشان مي ف اشيازيوني معريتلو

.كندفي ميت افراد را به ما معراليو فع صورتي كه صدا فقط حركت اشيا

183 ���� ييهاي راديو نقالي و جايگاه آن در نمايش

ره شما

30 /ييزپا

1391

كافي نيست، زيرا بسـياري از براي بيان راديويي عنصر صوت اين،وجود با . گرفـت في آنها از پخش صـدا كمـك توان براي معرو نمي هستندصامت اشيا

يـا ف اشـيا توانـد معـر در بسياري از موارد يك صداي واحد مي ،اين عالوه بر حركات مختلف باشد كه در اين صـورت اسـتفاده از آن ترديـد و ابهـام پديـد

ايـن عنصـر بـا دو عنصـر كـالم و بايد در بسياري از مـوارد ،بنابراين. آورد مي .شود ارتباط فكري و معنوي كامل برقرار ،موسيقي تركيب شود تا با توازن آنها

دارد تـا مـي چون شـنونده را وا ؛انگيزدميل را برقدرت تخي ، همچنينراديو تواند مخاطبان وسـيعي داشـته همچنين مي. اندازدكار برداشت بصري خود را به

يا از راه پخش واحد يا به صورت متوالي و از طريق تكرار پخش، سـطح ؛باشداسـت، در سـرگرمي كند و باالخره راديـو وسـيله وسيعي از مخاطبان را جذب

اسـت كـه در آن امكـان اسـتفاده از شـيوه ديـداري اي كه تلويزيون رسانهحاليل كمك آموزشي بصـري وجـود يامل با ساير وسابستگي كاقه و همتوليدي خل

)98: 1384حنيف، (. دارد

نقالي معنا و انواع

نقالي عبارت است از نقل يك واقعه يا قصه، به شعر يا به نثر، با حركـات و نظـر واژگـاني از .)65: 1379 بيضايي،(حاالت مناسب و بيان آن در برابر جمع

فارسـي، -در فرهنـگ معاصـر عربـي كـه اي عربي است نقال واژه ،بايد گفتجا كننده، قابل حمـل، كننده، جابه بسيار نقل: معاني زير براي آن ذكر شده است

معاني ديگـري نيـز دارد و ،ا در زبان فارسيام .شدني، اسب تيزرو منقول، حمل ،نامـه دهخـدا در لغت. زبانان است ه فارسيامروزه همين معاني مورد توج فاقاات

خـوان، گـو، قصـه افسانه: ره نقال عالوه بر معاني عربي آن چنين آمده استدرباسـراي، گوي، آنكه نقل گويد، افسانه كند، قصه كسي كه قصه و حكايت بيان مي

هـاي حماسـي و ها و مجامعي از اين قبيـل، داسـتان

نقالي در لغت به معناي كار و پيشه نقال است كه كاال يا چيزي را از جـايي به پيشه و هنـر كسـي گوينـد كـه

بـراي ،ابي را كه شـنيده يـا خوانـده اسـت در گـوي هنرمنـد را

كـه است هاي شاهنامه بودههايي نظيـر داستان

بيضايي بـه . خوانند »نامـه سياحت«نقل از

ــه شـــــــاردن بـــــخواني ايرانيان شاهنامه

ــي ــاره م ــد اش در « :كنــرق ــات مش ــين اوق زم

ــت ــه قرائ ــان ب مهمانكتاب يا شنيدن و نقل

هـاي خوانان كه كـار ».ردگـذ مـي ،كننـد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����

ها و مجامعي از اين قبيـل، داسـتان خانه سمرگوي كه در قهوهكند آهنگي خاص نقل مي ااران را بسرگذشت پهلوانان و عي.

نقالي در لغت به معناي كار و پيشه نقال است كه كاال يا چيزي را از جـايي به پيشه و هنـر كسـي گوينـد كـه ،ا در اصطالحام .دهد انتقال ميبه جاي ديگر

ابي را كه شـنيده يـا خوانـده اسـت جذ انگيز و هيجان وقايعها و داستانگـوي هنرمنـد را ار و قصـه گـز ايـن داسـتان .سرگرم كردن مردم بيـان كنـد

)88: 1375بلوكباشي، . (گويند نقال مي اصطالح

خواني شاهنامه .1

هاي شاهنامه بوده خواندن يا روايت داستان ،ها يكي از انواع نقالي خوان نقاالن شاهنامه ت ادامه دارد و كمابيشهنوز هم اين سن

خوانند ميها خانه در قهوه را...رستم و سهراب، رستم و اسفنديار ونقل از

ــه شـــــــاردن بـــــشاهنامه

ــي ــاره م اشــرق مش

ــت ــه قرائ ــان ب مهمانكتاب يا شنيدن و نقل

خوانان كه كـار شاهنامه حكايت و شعر و به شنيدن آواي دلنشين و رسايكننـد نم مـي هاي منظـوم تـر پادشاهان باستاني ايران را طي داستان

)72: 1379 بيضايي،

184����

ره شما

30 /ييزپا

1391

سمرگوي كه در قهوهسرگذشت پهلوانان و عي

نقالي در لغت به معناي كار و پيشه نقال است كه كاال يا چيزي را از جـايي به جاي ديگر

داستانسرگرم كردن مردم بيـان كنـد

اصطالح

1

يكي از انواع نقاليهنوز هم اين سن

رستم و سهراب، رستم و اسفنديار و

حكايت و شعر و به شنيدن آواي دلنشين و رسايپادشاهان باستاني ايران را طي داستان

بيضايي،(

185 ���� ييهاي راديو نقالي و جايگاه آن در نمايش

ره شما

30 /ييزپا

1391

خواني غزل .2

هـاي آيينـي در يكي از زيباترين جلوهخواني از جمله هنرهاي آوايي و غزلكـه همـواره در اسـت ايـران )نقـالي ( هاي روايي تتي يا سنگستره فرهنگ سن

خواني اجـرا و خوانـده و كالم آواز صورتبه نظم فنونقالب روايي يا روايت هماننـد ،لحـن و صـدا توانا و خـوش ) نقال( گوينده ،اين هنر آواييدر .شد ميهـاي مـردم و بـا بهـره ها و خواسـته نياز سوي به نمايندگي از ،نگر ادي ژرفنق

اخالقـي پيـام خـود را همـراه و يهـا هشدارگرفتن از اشعاري متين و عرفاني هـا خانه قهوه ،خاستگاه اين هنر. كرد ميي عرضه هاي ديني و مل همگام با آموزه

)355 :1389 عاشورپور،. (شد خوان گفته مي مطلب ،خوانان و به غزل بود

هختـم. 3

چـرا كـه مختـه نـوعي آيـين ، خواني بنـاميم نامه نوعي رشادت بايدمخته را ـ ،نمايشي روايـي ،اين نمايش. سوگواري در ميان طوايف هزاره است ب از مرك

نقالي در ايران اجرايي مانند انواع ديگراين نمايش . است شعر، موسيقي و كالم )359: همان. (استنفره دارد و درونمايه آن نيز حماسي و تراژيك تك

ها نقل عاشيق .4

ها از عوامل عاشيق .است تركي آوازيها نوعي نقل موسيقايي و نقل عاشيقها عـالوه بـر آن. هستند آذربايجان ات شفاهيعمده آفرينش، حفظ و اشاعه ادبي

هـاي عاشـقانه و ها و تعريف و اجراي داسـتان آهنگ ،خواندن و نواختن اشعارسـرايند، آهنـگ خـود نيـز شـاعرند و شـعر مـي ،هـا پهلواني بازمانده از گذشته

)417: همان. (كنند پردازي مي سازند و داستان مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����186

ره شما

30 /ييزپا

1391

خواني مناقب .5

تقسـيم گـروه آنها را به چهار و اح خواندهخوان را مد مناقب ،واعظ كاشفي :كرده است

ايشـان را از و اهـل بيـت rاحاني كه مدح حضـرت رسـول مد) الف«ت طبع خـود انشـاد قوكردند و روايـات و مي

ــب ــات و مراتـ حكايـــم ــه نظـ ــان را بـ ايشـ

.كشيدند ميگروهـــي كـــه ) ب

ــات بزرگــان را منظومكنند و اين طايفه را ادا مي ،اند كه ديگران به نظم كشيدهرا خوانند و سخناني مي

.گويند راويان مي .مثل سقايان ؛كنند كار ديگري هم مي ،گروه ديگري كه با وجود مداحي) جخواننـد و هـا مـي و در خانـه گيرنـد مـي پراكنـده يـاد يجمعي كه ابيـات ) د

ـ اي به نان مـي قصيده دفروشـند و مـدح آل محمr را وسـيله گـدايي خـويش )281-282: 1350 كاشفي،( ».سازند مي

خواني ليفضا .6

افـرادي بودنـد ،خوانـان ليفضا. خواني بود ليفضا ،خواني نقطه مقابل مناقبل يفضا ،در بازار آنهامقابل شيعيان تربيت كرده بودند ت ايشان را دركه اهل سن

اصول جبر و تشبيه و امثال آنها را بـه هاي رافضيان و ذكر دشنام ،ابوبكر و عمر و از ايــن طريــق خواندنــد و در ايــن كــار از شــيعيان پيــروي كــرده شــعر مــي

)70: 1379بيضايي،( .خواستند اثر تبليغات ايشان را ضعيف كنند مي

187 ���� ييهاي راديو نقالي و جايگاه آن در نمايش

ره شما

30 /ييزپا

1391

خواني حمله .7

ةحملـ «ايع مختلفي از كتـاب قا وها ي خواني عبارت بود از نقل قسمت حملهشـاعر ايرانـي ) ق.قرن يازدهم و دوازدهم ه(رفيع باذل دميرزا محم كه »حيدري

اين كتاب كـه بـر اثـر مـرگ نويسـنده . آن را تصنيف كرده است مهاجر به هند. ميرزا ابوالقاسم ميرفندرسكي به پايان رسـيد از سويق .ه 1135در ،ناتمام ماند

و uو حضـرت علـي rحيدري عبارت بود از زندگي پيـامبر ةموضوع حمل .uهاي ايشان تا ضربت خوردن و پايان گرفتن زنـدگي حضـرت علـي جنگ

)75: همان(

خواني خواني و صورت پرده .8

تـري هاي نمايشي هاي مذهبي است كه از جنبه خواني يكي ديگر از نقل پردهنقل مذهبي همراه با تصـاوير، يكـي برخوردار است و شايد بتوان گفت كه اين

هاي مذهبي بالفاصـله هاي نقالي است كه در ميان نمايش ترين شكل از نمايشي )44: 1365 شهرياري،( .پس از تعزيه جاي دارد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����188

ره شما

30 /ييزپا

1391

خواني روضه .9

ها و حـوادث خواني شكل ديگري از نقالي مذهبي است كه به داستان روضهخوانـان روي منبـر يـا در برابـر روضـه ويو از سپردازد ف ميتكربال و واقعه )108: 1381طالقاني، ( .شود جمع بيان مي

هاي آن و ويژگينقال

هاي مهـم و اصـيل بـازيگري در نمـايش ايـران اسـت و نقال يكي از چهرهـ ؛ندا ترين بازيگران دست خوانان از چيره برخي از واقعه ص در بـازيگراني متخص

كه در كار خـود نقاالن. دانستن فنون و شگردهاستهنري كه محتاج پختگي و ط بـر جمـع و شناسي مردم و تسـل آگاهي دقيق و خودآموخته از روان ياز نوع

ـ برخوردارند،خودشان خـواني، حمـزه : ص هسـتند هـر يـك در كـاري متخصداننـد كـه كجـاي قصـه بـراي مـردم ايشان مي... و خواني خواني، شاهنامه حمله

زده كنند آن را چگونه بگويند تا بيشتر تماشاگر را هيجان ست وانگيزتر ا هيجانحركات نقـال .خودشان هستند ،تنها ابزار آنها در نمايشنامه. يا به گريه بيندازند

تي نمايشي برخوردار است و به بهترين وجه مخاطـب از كيفي سادگي،با وجود نقـال . سـازد مـي ي وارد فضايي داستان بهكند و او را خود را با ماجرا درگير مي

شـوند و هـاي او مـي كند كه مردم شـيفته حركـات و كـالم و داسـتان كاري مي ،او بـا تردسـتي خـاص . رددا را در حالت اشتياق و هيجان نگه مـي آنهاهمواره و تماشـاگر مشـتاق در ايـن سـازد مـي هاي بعد موكول كشي را به شب سهراب

بـراي ايـن داسـتان سرودسـت كـه آنهـا . كنـد خانـه غوغـا مـي ها در قهوه شبرسـانند تـا غـروب خـود را بـه مجلـس مـي هنگام هر جا كه باشند ،شكنند مي

آلـود و افتـد و كاكـل خـون كه گيسوان بلند سهراب به دست رستم مي هنگاميريـزد و گيرد و رسـتم خـاك بـر سـر مـي اش به دست او قرار مي فرق شكافته

نقـال در اوج . خانـه باشـند قهـوه رسـد، در نوشدارو پس از مرگ سـهراب مـي

189 ���� ييهاي راديو نقالي و جايگاه آن در نمايش

ره شما

30 /ييزپا

1391

خواهند كه حرفش برد و گروهي ديگر از نقال مي داستان را به پايان مي ،هيجانتهمينه را مهره ،را پس بگيرد و پايان داستان را تغيير دهد و كاري كند كه رستم

خانه خارج كنند و برخي از قهوه بسياري گريه مي. شناسددر بازوبند سهراب باز )81-82 :1379بيضايي، . (ند تا خبر مرگ سهراب را نشنوندشو مي

كسوت فقـر ،توان گفت كه اگر نقال درويش بود باره لباس اين نقاالن ميدرو در غيـر پوشـيد رخت عزا مـي ،و قلندري بر تن داشت يا اگر اهل تعزيه بود

لحن صداي او همـراه .رعي به همراه داشتفتان و دود و خاين صورت كالهخ )45 :1366عناصري، ( .شد عوض مي ،آفرينان داستان با رفتار قهرمانان و نقش

تـرين حركـت و كوچـك و دهنـد گفتار نقال را با هيجان گـوش مـي ،همهدسـت چرخـد، دسـت بـر نقال به دور خود مـي . را زير نظر دارند اوچرخش

كنـد، مـي هايش را گـره زند، مشت سايد، محكم بر پيشاني يا زانوي خود مي مياشـك بـر چشـمان زند و چرخاند، زانو بر زمين مي هايش را در حدقه مي چشم

ايـن حركـات بـه حـد . گويـد از مرگ يلي نامدار سخن مي ،آورد و با اندوه ميا اگر از ظاهر نقالي بگذريم و به معناي واقعـي حركـات نمايد، ام كافي ساده مي

حركـات . شـود مـردم تبـديل مـي دست يابيم، نقالي به نمايشي درباره زنـدگي )46 :همان. (ت نمايشي برخوردار استاز كيفي ،نقاالن با وجود سادگي

مگـر ،اين هنر نقال در شناخت درست از كالم و چگونگي بيان آن است ودادن به هايي در بيان، آهنگوجودآوردن وقفهنقال با به همان بازيگري نيست؟

كردن و دادن مطلب، گاه نجواموقع دست و سر، كشبه بردنكالم، باال و پايينكـوفتن ، بـويژه كردن صداكشيدن، گاه لرزاندن صدا و نيز عوض فاصله فريادبي

ـ هم و پا ها بهكف دست داشـتن واقعـه در ق نگـه زدن بر زمين و همچنين معلنقـال عالوه بر ايـن، . داردتماشاگر را در هيجاني مطبوع نگه مي ،اسجايي حس

دانـد و نيـز بـا قـرار دادن خـود در با آنچه از بـازيگري و حركـات بيـاني مـي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����190

ره شما

30 /ييزپا

1391

تموقعي قهرمانان هاي حاد در واقـع بـراي كند مي منتقل يخوببه آنها را حس ،81 :1379بيضايي،. (برد م داستان خود نهايت توانايي را به كار ميتجس(

:از اند عبارتهاي نقال برخي از مشخصات و ويژگي داشتن وجهه و اعتماد در بين مردم كوچه و بازار -- ـ درك و تشخيص و دارا بودن حس م و صـاحب قريحـه و قـدرت تجس ذوقبرخورداري از حافظه قوي و سـرعت انتقـال در ذكـر كـالم و انتقـال از -

شدگي ف و گمداستاني به داستاني ديگر بدون تكلهـاي مختلـف از گوشـه لـب و گريـز زدن بـه اقدرت ضـبط و ربـط مط - هاي گوناگون قصه

بيان كي بودن بر بالغت و فصاحت و آگاهي از فنمت -هـا و جلـب نظـر شناسي عاميانه به منظـور شـناخت روحيـه كا به روانات - هاي مختلف تيپ

دارا بودن استعداد بازيگري - دار و نافذ و خوش داشتن صداي زنگ -- ها توصيف پردهگويي و قدرت ت نقلقابلي ـ خواني و گردآوري افسـانه قدرت قصه - ه بـه هـا و نقـل بـه موقـع و توج

اقتضاي زمان و مكان و حوادث روزمره ه به اوضاع و احوالشناسي و توج موقع - هاي متفاوت تپذيري در برابر شخصي شناسي و انعطاف تيپ - ايجاد هيجان در مسير واقعه - حركتدارا بودن قدرت چابكي و - استفاده از لغات مأنوس - قدرت پيوستگي كالم منظوم و منثور -

191 ���� ييهاي راديو نقالي و جايگاه آن در نمايش

ره شما

30 /ييزپا

1391

البداهه مجالس پهلواني و مذهبي دارا بودن قدرت نقل في گويي و بديهه - ها افزودن شاخ و برگ و حواشي بر اصل داستان - خواني انتخاب موضوع مناسب و مناسب -- تحسين و اعجاب شنوندگان برانگيختن حس اغمـاض و ل اخالقي، گذشت و جوانمردي و عفو ويتن از فضاسخن گف -

دليري و پايداري قهرمانان هاي آموزشي بازگويي نتايج اخالقي حكايات و گرايش - يروي بن و دوب و جتقل ذم و نكوهش رذايل و - التفات داشتن به مسائل جاري روزانه و افزودن آن به متن داستان -براي قطع كالم كه در برخي موارد نـاگزير از هاي مناسب شناخت بزنگاه -

)47 :1366عناصري، ( .آن بودندكردنـد كـه نقاالن براي اجراي نقالي، از منابع نوشتاري مكتوب استفاده مـي

بـا ،كه به عنـوان مـتن نقـالي بود نويسي دست هنسخ ،طومار. طومار نام داشتـ ها يا هاي مندرج در كتاب گيري از افسانه بهره ن و مـردم اربرگرفته از سينه معم

كـه بـود دفتري محرمانـه ،طومار .شد خوانده مي نقاالن از سويصاحب تجربه اي ايـن دفتـر نسـخه .دشـ و بـدل مـي رد -هنـر نقـالي -ل فن معموال ميان اه

نامه ار، اسـكندر هاي ديگر، نظير سمك عي نويس از روي شاهنامه و افسانه دستــود كــه ...و ــ ب ــال ه خــط وب ــد(انشــاي خــود نق ــخط و پــراغلــب ب ا غلط، ام

ند ت الزم را براي اين كار داشتاقييا كساني كه سواد و قدرت خل) گرانه آفرينش ،در ايـن دفتـر . يافـت نگـارش مـي ،بودنـد و بسيار پـاي نقـل نقـاالن نشسـته

ها، شرح كاري با ريزه همراه گفتند ميها خانه هايي كه نقاالن بايد در قهوه داستانآمـده هاي نقـال ها و تكيه كالم ها و قرارداد ها و شاخ و برگ ها، چاشني و بسط

ي غالبا بدسليقه و به خط آشـفته و هاي خط اين نسخه )301 :1390نجم، . (بودم با همان سواد قليل خويش نوشته رسيد كه نقاالن متقد غلط به نظر ميبسيار پر

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����192

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي نقـالي و طومـار اظهار نظر را درباره كل نسخهتوان اين هرچند نمي. بودندهايي كه به خـط و انشـاي نقـاالن طومار ،ها در بين اين نسخه. نقاالن تعميم داد

معروف و وارد و كارآزموده نوشته شده بود، اهمـ ي ي داشـت و ت و اعتبار خاصاهي از سـفانه گـ أا نقاالن عـادي كـه مت ام. شد فروش مي به بهاي گراني خريد و

هـاي ديگـران رونويسـي پردازي محـروم بودنـد نـاگزير از نسـخه ذوق داستان . شدند كردند و خطاي قلم و انديشه را در تحرير اين طومارها مرتكب مي مي

نقالي در راديو

در ،كنـد متبـادر مـي هـا خواني را در ذهـن نقالي بيشتر شاهنامه امروزه واژه ،به آنها اشاره كرديم پيشتروجود دارد كه نقل مختلفي ازهاي كه صورت حالي

.فق قرار گرفته استاولي شاهنامه از همه انواع نقل بيشتر مورد تونظر بـوده در راديو هم هر جا صحبت از نقالي شده، نقل شاهنامه بيشتر مد

ايـن ،انـد هاي مختلف راديويي نقل گفتـه نقال هم كه در برنامه استادانو است هاي ديگري هم در راديـو اجـرا نقل ،البته بنا به مناسبت. اند رگزيدهنوع نقل را ب

نقل ضامن آهو يا به مناسـبت u، مثال به مناسبت والدت امام رضااست شدهخواني صورت گرفته اسـت، ولـي تعـداد ايـن منقبت uوالدت حضرت علي

بـه ايـن ،كند، حال آنكه جـا دارد ها از انگشتان دست هم تجاوز نمي گونه نقل . ن راديو با انواع نقل آشنايي پيدا كننداها هم پرداخته شود و مخاطب گونه نقل

هـاي نمـايش راديـويي تشخصـي . دنياي نمايش راديويي دنياي زبان استضور عيني، ملموس و پررنگي دارنـد تئاتر كه ح هاي فيلم و تبرخالف شخصي

شـور كالم در راديو شامل زبان و برهان و .تقريبا همگي وابسته به كالم هستندناخودآگـاه تنهـا بـر عهـده و تـر كشف معناي نهفته، عميق و شود هيجان مي و

قدرت راديو در كالم اسـت و ايـن كـالم بـر پايـه منطـق شـكل . بازيگر است .گيرد مي

193 ���� ييهاي راديو نقالي و جايگاه آن در نمايش

ره شما

30 /ييزپا

1391

و داشـتن متفـاوت اسـت تصوير نـدارد بـا تلويزيـون از اين نظر كهراديو ــم ــي مه ــه ويژگ ــوير ك ــم آن تص ــب مه ــع عي ــت، در واق ــون اس ــز تلويزي ني

ـ رود ميشمار به ر و تعميـق گيـرد و مخاطـب را از تفكـ ل را مـي ، زيـرا راه تخيراديو آنقدر مهم و اساسي است كه برخي، آن سازي در لفرآيند تخي. دارد ميباز

كننـده روردانند و كار واقعي آن را با ساز مي لرا رسانه تخي ياهـا ؤالت و رتخـيچنان زياد اسـت كـه برخـي مخاطبان آن زايي راديو بر لثير تخيأت. كنند مي ذكر

اي بتوانـد آنهـا را در الت مورد عالقه خود برسند، يـا برنامـه كه به تخيبراي اينل فروتخي فاقا قـدرت نفـوذ ات. كنند را انتخاب مي يببرد، ايستگاه راديويي خاص

گويندگان تلويزيـون برخاسـته برتري آنها بر گويندگان راديو و تفوق و و اقناعت خود را سـوار بـر امـواج و كلمـات آنها شخصي. از همين ويژگي راديوست

ل خود بر حسب هر شنونده با تخي. شوند ذهن شنوندگان وارد مي و بر كنند ميده يا مجـري ديگر عناصر برنامه، تصويري از گوين نوع صدا و چگونگي اجرا و

)11 :1387 خجسته،. (سازد كه هميشه همراه اوست راديو ميبه همين جهـت بر عهده داشتيك رسانه را وظيفهنقل و نقالي در گذشته

از جــوانمردي، اعــم گرفتنــد، را مــردم پــاي نقــل يــاد مــي ي بســياريهــا چيــزهـا بعضـي ...پرستي، كمك به زير دست و كمك به همنوع و نوعدوستي، وطن

ولـي نقـل كننـد داستان مضحكي را ممكن بود براي انبساط خاطر و سرگرمينقـل اساسـا . به همـراه داشـت الي خود پند و اندرزي همان داستان هم در البه

.شود شد و هنوز هم نمي بدون هدف و انگيزه انجام نمي

بندي جمع

دانـيم مـي ديداري و واژه نمايش را بيشتر نفره ما نقالي را نوعي نمايش تكـ ،كند ايجاد شايد شنيدن نقالي راديويي در ذهن ما تناقض .تا شنيداري ا بايـد ام

ـ نيـز ي در حضور گفتاري است كه حت يگفت كه نقالي نمايش ل بيشـتر بـا تخي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����194

ره شما

30 /ييزپا

1391

شـود و وسيله گفتار نقال خلق ميه كار دارد تا ديدن محض او و بمخاطب سروهاسـت بهتـرين گزينـه در بـين ديگـر رسـانه ،ليراديو در ارائه اين گفتار تخي .

ل در نقالي وقدرت تخي هاي دراماتيـك تبه ظهور رسيدن آن در راديو از قابلي .شود نقالي محسوب مي

نقال راديويي بايد به نمايش راديويي آشنا باشد تا بتواند با بهـره گـرفتن از او بايـد .رائـه دهـد اراديويي خـوب -فنون نمايش راديويي يك نقل نمايشي

صـداي دادن به با تغيير حالت بايد پس ،شود بداند كه فقط صداي او شنيده ميبهتـر بـراي شناسـاندن بشناسـاند و هاي داستان را بـه شـنونده تشخصي ،خود

الزم است نام آنها را در ابتداي گفتارشان بر زبان بيـاورد ،هاي داستان شخصيت .جراي نقالي ايفا كندو نقش يك راوي را نيز در حين ا

چگـونگي بـه اگر نقـال از لحـن شـيريني برخـوردار باشـد و طبيعي استباشد و اينكـه بدانـد چـه نقلـي را ي و اشراف داشتههاي راديويي آگاه نمايش

مخاطـب خـود را جـذب ،هاي شـنيداري آن بيشـتر باشـد جنبه تاانتخاب كند .خواهد كرد

195 ���� ييهاي راديو نقالي و جايگاه آن در نمايش

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

هـاي دفتـر پـژوهش : تهـران ،هاي ايـران خانه قهوه )1375( باشي، عليكبلو. 1 .فرهنگي

.روشنگران: ، تهران2چ، نمايش در ايران) 1379( بيضايي، بهرام. 23 .ه) 1384( دحنيف، محمسروش: تهران ،گويي در راديو و تلويزيون قص. دفتـر : ، تهـران شناسـي راديـو درآمدي بر جامعـه ) 1387( خجسته، حسن. 4

.هاي راديو پژوهش .امير كبير: ، تهرانكتاب نمايش) 1365( شهرياري، خسرو. 56 .اداره : ، تهـران عاشـورا رويكرد عوامانه به واقعه) 1381( دعليطالقاني، سي

.هاي سيما كل پژوهش .سوره مهر: ، تهران4ج، هاي ايراني نمايش) 1389( عاشورپور، صادق. 7واحد فوق برنامـه : تهران ،و نيايش در ايراننمايش ) 1366( عناصري، جابر. 8

.بخش فرهنگي دفتر مركزي جهاد دانشگاهيـ نامـه سـلطاني تفتو) 1350( كاشفي، مالحسين. 9 دجعفر ، بـه كوشـش محم

.بنياد فرهنگ ايران: محجوب، تهران .فرهنگستان هنر: تهران ،هنر نقالي در ايران) 1390( نجم، سهيال. 10

ي هاي كالم شناسي بازي ريخت سرگرمي كودك و نوجوان - هاي مسابقه برنامه براي

1زاده علي آني

چكيده

هاي كالمـي كـه از در اين ميان، بازي. ها انواع و گستره بسياري دارند بازيخلقيات روحي، رواني و شـرايط هاند، بسيار ب ساختارهاي متفاوتي تشكيل شده

كننـدگي و هاي كالمي، جداي از وجه سـرگرم بازي. اند فيزيكي كودكان نزديكبخشي، حاوي مفاهيم آموزشي فراواني هسـتند كـه كودكـان را بـه طـور شادي

ـ غيرمستقيم با تعدادي از مفاهيم رياضي ات بـه صـورت سـاده، مفـرح و و ادبي .سازند طنزآميز آشنا مي

هـاي والـدين، بـويژه هاي كالمي را در ناز و نـوازش بسياري از بازيريشه اي گـرم و از آنجـا كـه راديـو رسـانه . توان واكاوي كرد مادران اين سرزمين مي

ـ صرفا شنيداري است و كـالم در آن بيشـترين نقـش را ايفـا مـي ت كنـد، قابلي .هاي كالمي كودكانه دارد فراواني براي طرح بازي

هـاي آوازي، ، بازي كالمي، بازي شمارشي، بازيبازي كودكان: ها كليدواژه

سازي قافيه

پژوهشگر واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقات صداوسيما ،كارشناسي ارشد آموزش زبان فارسي. 1

anizadehali@yahoo.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����198

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

بـه همـين دليـل، . يادآور گروه و اجتماع كودكـان اسـت معموال واژه بازيگـروه سـني كودكـان و نوجوانـان تي را هـاي سـن حجم بسيار بـااليي از بـازي

و ايجـاد تنـوع در ها بهترين راه براي كسب لـذت فـردي بازي. بخشند مي جانزندگي اجتماعي هستند و بهترين راه به مصرف رساندن انرژي اضافي كودكـان

ها، كودكـان را بـه كشـف و شـناخت از محـيط پيرامـون بازي. روند مي شمار بههـاي رفتـار و گـرايش ،كودكان با پرداختن به بازي. سازند مند مي زندگي عالقه

كـه الزمـه زنـدگي اجتمـاعي اسـت، هـايي را مهارت كردهاجتماعي را تمرين . آموزند مي

ها و اعتقـادات اجتمـاعي اسـت و اجتماعي شدن، دريافت هنجارها، ارزشبـه نظـر نويسـندگان، . گيرد ت و كودكي جان ميبنيان اجتماعي شدن در طفولي

تـرين مندي و فقدان اجبار و اضطرار، مهـم ها به دليل برخورداري از قاعده بازيشوند و كودكان در اين فرآينـد، ماعي كردن كودكان محسوب ميوسيله در اجت

كنند و در زندگي به شوند و آنها را دروني مي هاي اجتماعي آشنا مي تبا موقعي rت بازي در دوران كودكي تـا آنجاسـت كـه رسـول اكـرم ياهم. گيرند كار ميـ در هفت سـال اول زنـدگي، محـور فع «: اند فرموده بـازي هـاي كـودك را تالي

كودكـان . كودك بدون بازي، كودك بدون دوران كودكي است. »دهد تشكيل ميي دارند و از اطراف و پيرامون خود و نوجوانان در سنين مختلف نيازهاي خاص

هـايي كنند؛ بـازي از جملـه راه جويي مي اطالعات و مفاهيم مرتبط با آنها را پي . سازد ايي به آنها منتقل مياست كه اين مفاهيم را غير مستقيم و به زيب

هاي كودكان بازي

هـاي هاي حركتي، بـازي هاي آييني، بازي انواع مختلفي دارند؛ بازي ها بازيها نيز خود انواعي دارنـد كـه بـه هريك از اين بازي. هاي كالمي فكري و بازي

199 ���� سرگرمي -هاي مسابقه هاي كالمي براي برنامه شناسي بازي ريخت

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي كالمـي، بازي. ه قرار دادتوان آنها را مورد توج ها مي لحاظ ساختار و ريشههاي كالمي هستند كـه از طنـز، مطايبـه، كاري تفنن و سرگرمي بر اساس شيرين

هـاي متفـاوتي ختسـا ها بازي. شوخي و گاه هزل و هجو مسخرگي سرشارند :شود دارند كه در زير به برخي از آنها اشاره مي

المخرج كالمي بر مبناي كلمات و حروف قريب بازي. 1

خـالي باشـد، آن را غـالق اخن ادبي كه روان و مطبوع و از پيچيدگي و س«ت آن است كه زالسليس و منسجم و آن حالت را سالمت و انسجام گويند و ج

و 13: 1368همـايي، (» سخن فشرده و پر مغز داراي الفاظ قوي و محكم باشدو اي كــه نامــأنوس و دور از ذهــن يـا در گــوش مســتمع ســنگين كلمـه «). 14

آهنگ باشد، آن را وحشي و غريب يعنـي بيگانـه و ناآشـنا يـا ثقيـل و ناخوشبا ايـن تعريـف از ). 15و 14: همان(» گويند بدآهنگ و آن حالت را غرابت مي

اي هـاي كالمـي بـه گونـه هاي بازي توان گفت، برخي از ساخت سخن ادبي ميبالغت به وجـود هستند كه با حفظ بعضي صناعات ادبي، بر اساس موانع فنون

.آيند ميترين مانع در فن بالغت، تنافر يا همان رمندگي و ناسـازگاري اسـت؛ اصلي

هاي متوالي، تناسب و سازگاري و اي كه ميان حروف و كلمات يا جمله به گونهتنافر به دو قسم لفظـي و معنـوي اسـت و تنـافر . هماهنگي وجود نداشته باشد

اگـر آهنـگ . تنافر حروف و تنافر كلمـات : ودش لفظي نيز به دو قسم تقسيم ميگوينـد؛ مـي » تنافر حـروف «اي بر زبان، سنگين و دشوار باشد آن را ظ كلمهتلف

المخرج و اگر الفاظ جمله هر كدام به تنهايي تنـافر نداشـته مانند حروف قريبباشند، اما گفتن آنها به توالي و پشت سر يكـديگر بـر زبـان سـنگين و دشـوار

اي كـه تكـرار چنـد بـاره آن دشـوار باشـد، آن را تنـافر كلمـات ه گونهباشد، بهـاي وجود آمدن ايـن نـوع از بـازي ترين دليل به پس اصلي). همان(گويند مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����200

ره شما

30 /ييزپا

1391

كالمي، تنافر حروف و بويژه تنافر كلمات ناشي از چيـنش و نزديكـي كلمـات هـاي ها كه معموال در گذشـته در شـب هدف از اين بازي. المخرج است قريب

پـردازي و شد، ايجاد فضاي مفرح و با طراوت و شـوخي سرد زمستان اجرا ميانبساط خاطر كودكان بر اثر ناتواني در اداي صحيح كلمات و خطـاي لفظـي و

و ) گفتـاري ( هاي لفظي معناي مخالف ايجاد شده است؛ هرچند تقويت مهارتبـردن سـرعت، پرورش خلاقيت ذهني كودكان و افزايش تمركز حـواس، بـاال

دقت و صحت كاربرد در كالم و نظم و هماهنگي ذهـن و زبـان ايشـان را نيـز اين بازي همچنين موجب رفع تپق زدن و لكنـت زبـان . توان ناديده گرفت نمي

هـاي كالمـي، نحـوه در بـازي ). 50: 1385سفيدگرشـهانقي، (شـود كودكان ميت كـه گويـاترين، اي اسـ گونـه چينش حروف و كلمات در كنـار يكـديگر، بـه

شـوند؛ ترين كودكان نيز به اشتباه واداشـته مـي بيان ترين، حراف و خوش متكلم :مانند. كند اشتباهي لفظي كه گاه معنايي مخالف را منتقل مي

ب و اون سـه اس اين سه سه شـ شنبه اس فرداشبم سه شنبه امشب شب سه - اس شنبه سه شب هر سه سه شب سه

)1391شمس، تهران، (شيش هزار شيش سيخ جيگر سيخي - سه شيشه شير سه سير سرشير - ساز شاطهآفرين ز ذات ساج -

)1347كرزبر ياراحمدي، بروجرد، (پزي آفرين به ذات و جنس تابه نان

د شمس آواد، شش كاسه ماس، شش سيخ كواو خورد الدين، شيخ شمس - )1351سميعي، بروجرد، . (و نمرد

آباد، شش كاسه ماسـت و شـش سـيخ كبـاب شمس الدين، در شيخ شمس(» ش«و » س«هاي فوق قرابت در تلفظ حـروف در تمامي نمونه) خورد و نمرد

.باعث پيدايش بازي كالمي شده است bâz burene lešt, bur bâzene lešt باز بورنه لشت بور بازنه لشت

201 ���� سرگرمي -هاي مسابقه هاي كالمي براي برنامه شناسي بازي ريخت

ره شما

30 /ييزپا

1391

گ دم سـفيد را ليسـيد سگ دم سفيد، سـگ بـور را ليسـيد سـگ بـور، سـ )1351آباد، زحمتكش، خرم(

زيره ريزه ميزه از زير ميز ميريزه -باعث پيـدايش بـازي » ز«و » ر«در دو نمونه فوق نزديكي در تلفظ حروف

.كالمي شده است قيزيديق بيزي بوزدولر، ايپه دوزدولربيز قيزيديق يوز

biz qizidiq, yuzqizidiq, bizi buzdular, ipa duzdular

)چين چين كردند و از نخ گذراندندختر بوديم، صد دختر بوديم ما را ما د( )50: 1385سفيدگرشهانقي، (

ـ اين نوع از بازي ت، زبـان و گـويش هاي كالمي رابطـه معنـاداري بـا قوميـ از آنجا كه گويشوران برخي از گويش. ن داردكنندگا بازي ي در اداي هـاي محل

ظ هستند، استفاده برخي حروف به زبان فارسي معيار دچار ثقيلي و سنگيني تلفاز همين خصيصـه درصـد اشـتباه كالمـي را در گويشـوران آن زبـان افـزايش

ي «لرها و» ق و خ«ها ، يزدي»چ و ك«ها ، تات»ق و گ«ها مثال آذري. دهد ميظ كلمـاتي كـه به همين دليل در تلف. كنند ظ ميرا بسيار نزديك به هم تلف» و ل

اند، بيشتر از ديگـران دچـار اين حروف در نزديكي و مجاورت هم به كار رفته . شوند اشتباه مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����202

ره شما

30 /ييزپا

1391

كننـد، ي برنامه پخش ميهاي راديويي استاني كه براي گويشوران محل شبكهل آنكـه هاي كالمـي بهـره گيرنـد تـا او انند از اين خصيصه بازيتو خوبي مي به

ي آشــنا ســازند و ديگــر آنكــه بــا تمــرين حــروف كودكــان را بــا زبــان محلــي، انعطـاف هاي كالمي، بويژه با ذكر مصاديق محل المخرج، در بستر بازي قريب

.كالمي آنها را افزايش دهندهـاي كالمـي، انتخـاب پـردازي در ايـن نـوع بـازي يكي از ظرايف شوخي

ـ ظ، بـه كلمـات ممنوعـه بـدل آگاهانه واژگاني است كـه در اثـر اشـتباه در تلفوار، ازانـه و شـوخي تابوها، از جمله مواردي هستند كه تنهـا بيـان طن . شوند مي

قادر به بيان آنها هستند، به خصوص آنكه، اشتباه و نبود عمد در به كـار بسـتن هم شدن مناسبي است كه به كاربرنده آن را از متكلمات تابو، سرپوش اجتماعي

احان پس بديهي است طر. سازد ري ميشكني مب ادبي و حرمت نزاكتي و بي به بيهاي راديويي بايد بر اين امر واقـف باشـند و مالحظـات بازي كالمي در برنامه

ـ باي را مدنظر قرار دهند و لبه تيغ و برنده كالم را دريا رسانه اي كـه هند، به گونخطاي گفتاري در به كار بردن كلمات را بسـنجند، اگـر قابـل طـرح در سـپهر رسانه به لحاظ عرفـي و اخالقـي بـود، آنهـا را مطـرح سـازند و در غيـر ايـن

. ه را جايگزين آنها كنندصورت، كلماتي سالم و منز

آرايي كالمي بر مبناي نغمه حروف يا واج بازي. 2

ف يكي از صناعات ادبي است كه پيشينه ديرينـي در آرايي يا نغمه حرو واجهايي از اين آرايه ادبـي ات فارسي دارد و شاعران بسياري در آفرينش نمونهادبي

:اند؛ از جمله منوچهري دامغاني پردازي كرده قريحه زان است خزآريد كه هنگام خيزيد و خ

وارزم وزان استخنك از جانب خباد

203 ���� سرگرمي -هاي مسابقه هاي كالمي براي برنامه شناسي بازي ريخت

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي پاييزي را به خش برگ موسيقي خش» خ«آرايي حرف بيت واجدر اين .سازد ذهن متبادر مي

:يا در شعر سعدي يريني شراب و شمع و شاهد و شب است و ش

بي كه دوستان بينيشغنيمت است چنين :يا در شعر حافظ شيراز

واهم برد خاك خود به خال تو با خيال خ شود عبيرآميزاكم خال تو خكه از كند من نميچرا ميل چمان من چسرو كند شود ياد سمن نمي همدم گل نمي

وبي شهر آشيوه شي و شك قشرسم عا اي بود كه بر قامت او دوخته بود جامه

شوند كه عـالوه اين ترنم و نغمه حروف گاه چنان استادانه به كار گرفته مييجاد موسيقي بيروني و ظاهري، به موسـيقي درونـي و معنـوي نيـز منتهـي بر ا .شوند مي

ترين عنصري هستند كه كودكان را به تكرار حروف، كلمات و جمالت مهمهاي كالمي باعث ايجاد موسـيقي و تكرار حروف در بازي. كنند خود جذب مي

اد و شـود و ضـمن ايجـاد فضـايي شـ وجد و شور و اشـتياق در كودكـان مـي ســرورآفرين، كودكــان را در دريافــت مطالــب در ايــن قالــب كودكانــه يــاري

منـدي از غنـاي صـنايع ادبـي در از اين بازي كالمي بـه دليـل بهـره . رساند ميكننـدگان تـوان بهـره گرفـت و از شـركت هاي مشاعره نوجوانان نيز مـي برنامه

. ره بگذارنـد آرايي هسـتند، بـه مشـاع خواست اشعاري را كه داراي صنعت واج :تر استفاده كرد همچون توان از مصاديق ساده تر مي البته در سنين پايين

پا را شش شك شپش شپشتم شك

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����204

ره شما

30 /ييزپا

1391

در بــازي نغمــة حــروف، هرچنــد كــودك بيشــتر تحــت تــأثير موســيقي و ـ ضرباهنگ ناشي از حروف است تا تصاوير غيرقابـل بـاور، ام ر پاهـاي ا تصـو

يت است، نه تنها در نظر بزرگساالن، كـه ؤقابل رگانه شپش كه تقريبا غير ششنكته ديگـر آنكـه ايـن . رسد آور به نظر مي در چشم كودكان هم عجيب و خنده

يابـد و تشـخيص و خوانـدن هاي سني باالتر شكل مكتـوب مـي بازي در دورهتركيب . آيد ن علمي به حساب ميهاي نزديك به هم، نوعي تفن ها و تركيب واج

خوانـده پيرازبـان كالم كه نجيريرزبز ن كلمات، شناخت عناصرو بسيط خواند) 73: 1386هارجي ، ...(شوند مانند مكث، تكيه، فراز، فرود، سرعت گفتار و مي

:مانند شوند ميهايي هستند كه موجب تقويت ذهن و زبان نوجوانان مهارت زني زني خوشش آمد ني زني ز - )آمديك زن از ني زدن زن ديگري خوشش (در اين درگه كه گه گه، كه كه و كه كه شود ناگه، مشو غره بـه امـروزت -

اي آگه كه از فردا نهشود به امروزت در اين درگاه كه گاهگاه كاه به كوه و كوه به كاه تبديل مي(

)مغرور مشو كه از فردا آگاه نيستي شيراز شيراز ، اهواز اهواز - )آهوي رمنده از شهر اهواز شير درنده از شهر شيراز،( سربازي سربازي سربازي سربازي را زد - )يك سرباز هنگام سربازي يك سرباز ديگر را زد(

هاي كالمي كه بر خواندن متكـي هسـتند بيشـتر مناسـب بديهي است بازيهاي تلويزيـوني هسـتند تـا راديـويي؛ چـرا كـه مخاطبـان بايـد صـورت برنامه

كنندگان در بـازي را ينند تا بتوانند توانايي يا ناتواني شركتنوشتاري اشعار را بب .دريابند

205 ���� سرگرمي -هاي مسابقه هاي كالمي براي برنامه شناسي بازي ريخت

ره شما

30 /ييزپا

1391

اليؤآرايي س بازي كالمي بر مبناي واج. 3

هاي نخست دوره آمـوزش اين بازي كالمي ويژه خردساالن و كودكان سالهاي جديـد خـود را بـه اين دسته از كودكان عالقه دارند آموخته. ابتدايي است

ابقه بگذارند و به همين دليل با عالقه و پشتكار بسـيار ايـن بوته آزمايش و مساليـه دارد؛ كودكـاني اين بازي، ساختاري چند. گيرند مي نوع بازي كالمي را پي

آرايي جمـالت و نيـز آزمـايش گيرند، تحت افسون واج ال قرار ميؤكه مورد سلوحانـه و سـاده گيرند و معموال به پاسخ ها و سواد نويافته خود قرار مي آموخته

انگارانـه، فضـايي دلنشـين و رسند و همين فريب ساده كننده نمي ؤالمتفاوت سكند؛ فضـايي كـه در نهايـت مفرح و سراسر خنده براي جمع كودكان ايجاد مي

هوشي و ناداني مـتهم راهي و پاسخگو به كم پرسشگر در آن به فريبكاري و كج .شود مي

احـي شـده اسـت و بازي نغمـة حـروف طر اين نوع بازي يك پله باالتر ازگونه آن كـه چيـزي كودكان جداي از ترنم و ضرباهنگ حروف، از پاسخ تعليق

مانند برند ت ميجز انتظار آنهاست، لذ چند تا نقطه دارد؟ اينكش شش پا را كشتم شپش شپش -

هاي شعر است، غافل از آنكـه پرسشـگر پاسخگو مدام در پي شمارش شينپس هر عددي كـه پاسـخگو بدهـد، اشـتباه اسـت؛ . را مد نظر دارد »اين«واژه

.مدنظر گوينده است» اين«چراكه واژه يـن اداند كسي دكتر دانا بداند درد دندان مرا درد دندان دارم و دردم نمي -

چند تا دال دارد؟يه دوست دارم كه دوست داره با دوست تـو دوسـت باشـه تـو دوسـت -

اينداري با دوست من كه دوست داره با دوست تو دوست بشه دوست باشي چند تا سين داره؟

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����206

ره شما

30 /ييزپا

1391

آرايي هاي راديويي بايد بالفاصله بعد از بازي كالمي واج اين بازي در برنامهابتـدا درگيـر صـنايع نغمـه كننـده در بـازي، انجام گيرد تا ذهن كودكان شركت

.ال انحرافي موجود در بازي غافل سازدؤحروف شود و همين امر آنها را از س

ضادها و عبارات مت بازي كالمي بر مبناي واژه. 4

اين بازي كالمي نيز ضمن واداشتن كودكان به ممارست در آموختن مفاهيم ضاد، فضايي سراسـر خنـده ايجـاد هاي مت جا شدن واژه ضاد، از اشتباه يا جابهمت

كند؛ چرا كه اشتباهات لفظي اين بازي، تصـاويري طنزگونـه و كاريكـاتوري مي :سازد در ذهن كودكان مي

سپر جلويي ماشين عقبي خورد به سپر عقب ماشين جلويي

تيهاي جنسي جويي مبناي برتري بازي كالمي بر. 5

يتي و شــاعرانه پــردازي جنســ شــوخيهــاي كالمــي كــه نــوعي ايــن بــازيهـاي رود، حاكي از نزديكـي كودكـان بـه آسـتانه آگـاهي از تفـاوت ميشمار به

در اين اشعار كه گاه بـه صـورت جمعـي و از سـوي . تي خويشتن استجنسيهـاي شود، برتـري كودكان پسر عليه جمع كودكان دختر يا بالعكس خوانده مي

لف بـه طعـن و هاي جنس مخا فيزيكي و روحي يك جنس بر شمرده و ضعف

207 ���� سرگرمي -هاي مسابقه هاي كالمي براي برنامه شناسي بازي ريخت

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي كودكانه را بايـد در نـاز و پردازي ريشه اين نوع شوخي. شود هجو گفته ميهـا و جـويي ن مفاهيم مبتني بر برتـري يهاي والدين جستجو كرد كه هم نوازشهـاي نـاز و نـوازش بـه كودكـان هاي جنسيتي را در قالب ترانه شماري ضعيف

هـا كودكانه كه ريشه در ناز و نـوازش هر چند گاه به اين اشعار . اند تلقين كردهـ توان به ديده جامعه دارند، مي ت شناختي نگريست؛ اينكـه چگونـه مهـر و محب

تي، عرفـي و اجتمـاعي را در هـم هاي جنسي ها، مرزها و برتري موجود در واژه .شكسته است

تي اي كه همانا پنداشـت تبعـيض جنسـي اين بازي نيز بنابه مالحظات رسانهد با ظرايف خاصي اجرا شود، در غيـر ايـن صـورت نـه تنهـا باعـث است، باي

شود، كه نهال كينه بـه جـنس مخـالف را ت در دل كودكان نميكاشتن بذر محبهاي مثبت ايـن بهترين موعد استفاده از نمونه. در دل آنها بارور خواهد ساخت

گـروه زماني است كه كودك با سرگرمي كودكان -هاي مسابقه اشعار در برنامهدهد، آن زمان اين اشعار در حكـم ها پاسخ مي كننده به درستي به پرسش شركت

.»پسرا شيرن مثل شمشيرن«مانند .تواند مورد استفاده قرار گيرد تشويق ميبايست از ذكـر اشـعاري كـه بـه نـوعي، ضـعيف بديهي است در رسانه مي

. شمردن و تحقير گروه دختران يا پسران است، پرهيز كرد

سازي كالمي بر مبناي قافيه بازي. 6

زبان فارسي ، زبان شعر و موسيقي و عروض و قافيـه اسـت، پـس بـديهي گيـري از ضـرباهنگ و قافيـه در زبـان، بـه است كه كودكان اين ديـار بـا بهـره

: 1388پورطاهريـان، . (شوخي، طنز يا هجو همساالن و همبازيان خود بپردازند128( هـا، اغلـب كوتـاه و متناسـب بـا حافظـه هاي موزون اين نوع از بازي ختل

هاي كودكانـه بـه لحـاظ ريخـت و پردازي سازي در شوخي قافيه. كودكان است

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����208

ره شما

30 /ييزپا

1391

ساختار، طيف متنوع و متفاوتي دارد و به لحاظ طنز، از شوخي زباني تا هجو و .دهد مسخرگي را در خود جاي مي

وفتگگر سازي با ساختا بازي قافيه. 6-1

مـوال بـا عناصـر و سازي كودكانه اسـت كـه مع بخشي از قافيه ،اين ساختارم ل از كـودك دو كالمي همراه است؛ به اين ترتيب كه كودك اوهاي غير مهارت

كند كه يك واژه را بر زبان براند و پس از اداي آن واژه، كـودك درخواست ميكند كه همين موجـب سازي مي افيهل عبارتي طنزآميز را متناسب با آن واژه، قاو

هـا اجـرا اين بازي گاه نـوبتي در جمـع بچـه . شود سرخوشي جمع كودكان مي :شود مي

- لكودك او :م بگو متكا كودك دو :بخور از اين كتكـا : لمتكا كودك او )همراه با كتك زدن(

جـرا ها و جمالت هم ا تر با عبارت ها و در سطح وسيع اين بازي گاه با واژهها ويژه نوجوانان و كودكـاني اسـت كـه بديهي است اين قسم از بازي. شود مي

.قدرت به زبان راندن عبارات را دارند- لكودك او :در كيفت بازه : مبگو در كيفت بازه كودك دو بابات تيراندازه: لكودك او

اه پـس از ل را ايفـا كنـد، آنگـ تواند ابتدا نقش كودك او در راديو مجري ميكننده را به مسـابقه آموزش كودكان، با قرار دادن فهرستي از كلمات، دو شركت

.سازي، مورد سنجش قرار دهد فراخواند و ذهن ادبي آنها را درخصوص قافيهيكي از نكات جالب توجات كودكان، تعامل تأثيرپذيري يـا ه در بررسي ادبي

ـ ه ات بزرگساالن از قالبگيري ادبي ي وامحت ه همـراه اي ادبي كودكانه و صد البت :با تغيير، تعديل، و گاه بازآفريني آنهاست

209 ���� سرگرمي -هاي مسابقه هاي كالمي براي برنامه شناسي بازي ريخت

ره شما

30 /ييزپا

1391

سازي با ساختار قهر و آشتي بازي قافيه. 6-2

هاي كالمي قهر و آشتي اسـت كـه سازي، بازي هاي قافيه يكي از انواع بازيبـراي مثـال دو بچـه كـه از . اي از مراسم آييني باشـد شده هتواند شكل ساد مي

:رنجند يكديگر مي رو زمين چيه؟ - خاك - حساب من و تو پاك -

:گويند در موقع آشتي نير مي رو زمين چيه؟- ريگ - من و تو رفيق - يا تو ديگ چيه ؟- آش - )129و128: همان(من و تو داداش -

گـذارد اي خود را كنار مي قهر و آشتي صورت مناظره ،البته در برخي مناطق .شود و به همنوايي طرفين دعوا منجر مي

آشتي آشـتي بـا هـم -آشتي آشتي تا روز بهشتي -قهر قهر تا روز قيامت - ريم تو كشتي مي

سازي با ساختار هجو اسامي بازي قافيه .6-3

ازي توأم با هجـو س وزن سازي و هم هاي كودكان قافيه پردازي يكي از شوخي :اين بازي در گذشته در بين كودكان همسال بسيار رايج بود، مانند. اسامي است

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����210

ره شما

30 /ييزپا

1391

فرشته آش رشـته بابـات بزغالـه كشـته در دروازه كشـته مامانـت ديـزي - ...و گذاشته

سازي با ساختار هجو ظواهر بازي قافيه .6-4

هـاي كـوي كودكانه، بويژه هجو ظواهر، در گذشته يكي از سرگرميشوخي ه تيـزبين ها جداي از مباحـث اخالقـي، از نگـا اين شوخي. و برزن كودكان بود

:كرد حكايت ميافراد و محيط اطراف آنها كودكان به روغن كله پاچه كچل كچل كالچه -

كچل رفته به اردو براي نصف گردو )487: 1345همايوني، (

كالمي بر مبناي شمارش اعداد يباز. 7

ها، انواع گوناگوني دارند كه در زير به چنـد نمونـه از آنهـا اين نوع از بازي :شود اشاره مي

شمارشي با ساختار حروف مشابه بازي .7-1

ويژگي اصلي اين بازي، آموزش اعداد به وسيله كلماتي اسـت كـه حـروف :مانند كننده همان اعداد است آنها تداعيآغازين چـار ، سپاسـگزارم، سـه داشـتم، ، دوسش ميدو، يك بزغاله داشتم، يك -

تيـرم افتـاد، هفـت هفـت شيشـه شكسـت، شيشپنجره افتاد، پنجچاره ندارم، دوازدهزير ميزه، يازدهدهم بعثت، دهساله پسر، ، نهنهساله دختر، هشت هشت

)1391رامندي، دانسفهان، يوسفي( ....و رفته در مغازه سيزدهروي ميزه،

211 ���� سرگرمي -هاي مسابقه هاي كالمي براي برنامه شناسي بازي ريخت

ره شما

30 /ييزپا

1391

ت بسياري براي بازآفريني موسيقايي و تبديل به يـك اين بازي آوازي، قابليسرود كودكانه را داراست، از اين رو هم با ضبط ساده آن از سـوي كودكـان و

. هاي راديويي از آن استفاده كرد توان در برنامه هم با بازآفريني دوباره آن مي

سازي مارشي با ساختار قافيهبازي ش .7-2

سازي به كمك همنشـيني هاي شمارش اعداد، قافيه يكي ديگر از انواع بازيهــاي حفــظ كــردن اعــداد روش رترينثؤايــن شــيوه يكــي از مــ. اعــداد اســت

.رود مي شمار به زنگ مدرسه يك، دو، سه -

چار، پنج، شيش ناظم بيا پيش )130: 1388پورطاهريان، (يك قدم جلو هفت، هشت، نه

اين بازي كالمي بهتر است با صداي گروهي كودكان ضبط و سـپس در آرم .ها استفاده شود برنامه هاي راديويي يا ترجيعات ميان برنامه

بازي شمارشي با ساختار اعداد معكوس. 7-3

كننـده همـان هـاي تـداعي آغازين واژهاين بازي، اعداد را به وسيله حروف دهد، ضمن آنكه ذهن كودكـان را بـه تمـرين و ممارسـت در اعداد آموزش مي

كنندگان در انجام شمارش معكوس، كند و ناتواني بازي بيني تقويت مي معكوسايـن . آورد فضايي شاد همراه با تالش دوبـاره، بـراي كودكـان بـه ارمغـان مـي

هاي كودكانه دارد، بويژه زماني كـه سبي در ميان برنامههاي آوازي جاي منا ترانهكننـده سـرگرمي، عـددي بـه اشـتباه از سـوي شـركت –هاي مسابقه در برنامه

. شود انتخاب يا جواب داده مي شيشم شيشه عمره پنجم پنجه شيره -

م سه نهر آبهچارم چارپايه داره سو

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����212

ره شما

30 /ييزپا

1391

131: همان(زلف ياره يكم يك گل خاره م دو دو(

بازي شمارشي با ساختار اعداد دهگان. 7-4

ـ هـاي سـن بازي ات شـفاهي غنـي و پربـاري برخوردارنـد تي ايـران از ادبي .يارگيري، نحوه انتخاب زمين، انتخاب گرگ، انتخاب سرگروه يا استاد، تشـويق

هــاي ي بــا خوانــدن شــعر و ســرود و ترانــهو تنبيــه در بــازي كودكــان، همگــهـا، مفـاهيم رياضـي نيـز بـه بخش همراه است كه در رهگذار اين بـازي شادي

:شود صورت غيرمستقيم دستگير كودكان ميحـاال كـه . پنجاه، شصت، هفتاد، هشتاد، نود، صـد بيست، سي، چهل، ده، -

دستمال آبي بردار، پري خانم حاضر باش، . صدتا زنيم سي رسيد به صد تا ما ميپر از گالبي بردار، آش ماش بيرون باش، مراقب خـودت بـاش، دختـر پادشـاه

.باش، چاقاله بخور بيرون باشاصل آموزشي در اين ترانة آوازي، شمارش دهگـان از ده تـا صـد اسـت و

و نـام برنامـه راديـويي و نيـز توانـد بـه تناسـب موضـوع مابقي اشعار آن مـي .كند؛ يعني اشعاري تازه سروده و به آن اضافه شود كنندگان تغيير شركت

بازي شمارشي با ساختار اعداد سه رقمي .7-5

معنـا كـه بـراي يـارگيري هاي گاه بي كودكان در قالب اشعار موزون و ترانهكننـد و گـاه را مشق مي) هزار و شصت و شونزده(خوانند، اعداد سه رقمي مي

سه پونزده يعني سه تا (ار چهار عمل اصلي ذهن و زبان آنها آماده شنيدن ساخت .شود مي) پانزده تا

ونزده ـصت و شـزار و شـه ـزده ه پونـت ســده بيس - گه شونزده نيست هيفده، هيجده، نوزده، بيست هركه مي

213 ���� سرگرمي -هاي مسابقه هاي كالمي براي برنامه شناسي بازي ريخت

ره شما

30 /ييزپا

1391

اي است كه عموپورنگ و اميرمحمد و نام برنامه» هزار و شصت و شونزده«ت آوازي و موسـيقايي اند و با استفاده از قابلي ساز از آن بهره گرفته امهعوامل برن

ه كرده و به تناسب، بـه عنـوان اي شاد و موزيكال تهي اين عدد سه رقمي، برنامه . اند ميان برنامه، از آن سود برده

هاي ناز و نوازش مـادران هاي شمارش اعداد را نيز بايد در ترانه ريشه ترانهـ هرچنـد آمـوزش اعـداد، هـدف او . ين جستجو كرداين سرزم ه ايـن نـوع از لي

ها نيست و كودكـان بيشـتر از ضـرباهنگ شـاد و نغمـه حـروف و اعـداد ترانهوسيله مـادران در سازي آموزش اعداد به ا زمينهشوند، ام سرمست و مشعوف مي

هايي شمارشي كـه مـادران ضـمن گيرد؛ ترانه هاي نوازشي شكل مي همين ترانه :خوانند ورز دادن انگشتان كودكان، آنها را مي

بيا يك، بيا يك بيا يك ياري دارم - دارم بيا دو، بيا دو ، بيا دوست مي

بيا سه، بيا سه ، بيا سيمين عذارم بيا چار، بيا چار، بيا چاره دردم

بيا پنج، بيا پنج، بيا پنجه آفتاب بيا شيش، بيا شيش، بيا شيشه عمرم

ا هفت، بيا هفت، بيا هفت آسمونميب ...بيا هشت، بيا هشت، بيا هشت در بهشتم و

)50:1371انجوي شيرازي،(

بندي جمع

روند كـه انـواع ميشمار تي ايران بههاي سن بخشي از بازي هاي كالمي، بازيت در كالم و نظـم ت، صحمختلف دارند و بر مبناي تمركز حواس، سرعت، دقهـا ايـن قسـم از بـازي . اند و هماهنگي در اداي حروف و كلمات طراحي شده

هاي سني، بويژه گروه كودكـان و نوجوانـان قابـل اجـرا تقريبا براي تمام گروه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����214

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـا بـا ها و زمـان ي نياز ندارند و در تمام مكانها به ابزار خاص اين بازي. هستندهـاي كالمـي بازي. نند انتخاب و اجرا شوندتوا رعايت حال مجلس و عرف مي

از آنجا كه از سويي بر صناعات ادبي استوارند و از سوي ديگر، پاسدار كلمات توانند بستر مناسبي را براي اجـراي مسـابقات تلفنـي و ي هستند، مياصيل محل

همچنـين، . ي كودكان و نوجوانان فراهم آورنـد هاي سن حضوري راديويي گروهيكي از ابزار و فنون اصلي بـازيگري اسـت، بـا تقويـت، » بيان«ه هنر از آنجا ك

گيـري در توانـد منبـع خـوبي بـراي بهـره ها مـي تعديل و تغيير كالم، اين بازي .هاي راديويي با محور سرگرمي و مسابقه باشد برنامه

مهـري ي گرفتـار طوفـان بـي هاي محل ه به اينكه زباناز سوي ديگر، با توجآمـوزي قـرار دارنـد، ي خردسـاالن و كودكـان در اوج زبـان وه سنهستند و گر

هـاي هـاي بيمـه كـردن گـويش ين شيوه تواند يكي از بهتر هاي كالمي مي بازي .ي و انتقال ظرايف آن به خردساالن باشدمحل

هاي كالمي و راديو فصل مشترك عميقي دارنـد كـه همانـا، شـنيداري بازيلحاظ داشتن حدود رسانه و رعايت اصـل . هاستبودن و مبتني بر كالم بودن آن

پـذيري آمـوزش نزاكت و ادب در پهنه رسانه، بويژه براي كودكان كـه در سـن . هستند، بايد با ظرايف بسيار همراه باشد

215 ���� سرگرمي -هاي مسابقه هاي كالمي براي برنامه شناسي بازي ريخت

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

گذري و نظـري در فرهنـگ مـردم ) 1371(انجوي شيرازي، سيدابوالقاسم . 1 .اسپرك :تهران ايران،

هـاي مهـارت ) 1386(هارجي، اون و كريستين ساندرز و ديويـد ديكسـون . 2، ترجمه خشايار بيگي و مهرداد فيروزبخت، اجتماعي در ارتباطات ميان فردي

.رشد: تهرانچاپخانـه وزارت : ، تهـران فرهنگ مردم سروستان) 1345(همايوني، صادق . 3 .العاتاطـ ) 1386(ين الد همايي، جالل. 4 : تهـران ، 6چ، ت و صـناعات ادبـي فنون بالغ

.مؤسسه نشر هما

مقاله) ب

فصـلنامه فرهنـگ ، »هاي كالمي افسون بازي« )1388(پورطاهريان، معصومه. 1 .16، شمردم ايران

شناسـي فولكلـور آذربايجـان بـر رساختا«) 1385(قي، حميـد سفيدگر شـهان . 2، »هـاي مشـترك در جمهـوري آذربايجـان و آذربايجـان ايـران اساس واريانـت

.1، شفصلنامه نجواي فرهنگ

واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقاتفرهنگياران

1351آباد، لرستان، اصغر، خرم زحمتكش، 1351 لرستان، سميعي، علي، بروجرد، 1391شمس، مهدي، تهران،

1347 لرستان، بروجرد، حسين،غالم اراحمدي،كرزبر ي 1391رامندي، اقدس، دانسفهان قزوين، يوسفي

سازي راديويي در برنامهو كاربردهاي آن چيستان 1هاشمي سيدعليرضا

چكيده

ـ منظور از ادبي هـا، هـا، حكايـات، لطيفـه هات شفاهي آن دسته از اشعار، قصكه به صورت شفاهي يا سـينه بـه هستنديي هاو چيستان ها المثلضرب ،هاكنايه

ـ ،توان گفـت واقع مي در. دنكن سينه از نسلي به نسل ديگر انتقال پيدا مي ات ادبيـ ابه لحاظ محتو كه شيوه ارتباطي است نوعيشفاهي گذشـته ق بـه دوران متعل

. استفـي، بازتوليـد و اشـاعه توانـد در معر راديو به مثابه يك رسانه عمومي، مـي

هـاي فردي ايفا كند و به دليـل ويژگـي هي كشورمان نقش منحصربهات شفاادبيخاصسـازي ات شفاهي كمال استفاده را در برنامـه ي كه دارد، از موضوعات ادبيـ » چيسـتان «در اين مقاله، . ببرد ات شـفاهي و بـه عنـوان يكـي از ژانرهـاي ادبيواكاوي شده استسازي هاي محتوايي آن در برنامهتقابلي .

سـازي راديـو، برنامـه ژانـر چيسـتان، ات شفاهي، چيستان، ادبي: ها واژهكليد راديويي

عامهدانشجوي دكتراي فولكلور در تاجيكستان و پژوهشگر فرهنگ. 1

400hashemi@gmail.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����218

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

اند با فرهنـگ، تعـاملي خـاص و در عصر حاضر، راديو و تلويزيون توانستهها در تقويت و بازتوليد عناصـر فرهنگـي مختلـف اين رسانه. نظير پيدا كنندكم

تأثيرگذار است كه بنا به گفتة مـك كوايـل بسيار تأثيرگذارند و نقش آنان چنان ــانه« ــگ رس ــي از فرهن ــا بخش ــا » ه ــتند ي ــرآورده «هس ــام، ف ــيپي » اي فرهنگ

.درو ميشمار بهعامه در دنياي امروز، وسـايل هاي اصلي فرهنگدهندهدر واقع يكي از شكل

ارتباط جمعي است كه به انحـاي مختلـف در زنـدگي روزمـره مـا نقـش ايفـا رساني، چه تفريحـي و ورزشـي العارتباط جمعي چه در بعد اطوسايل . كند مي

اند برهمه ابعاد زندگاني فردي و اجتمـاعي مـا ها، توانستهو چه تجاري و آگهيعامه سبب شده اسـت ها و فرهنگاين رابطه تنگاتنگ ميان رسانه. ثير بگذارندأت

.ي شودكه هر يك، منبعي تقويتي براي ديگري تلقهاسـت، بـا كـالم، اي متفـاوت از سـاير رسـانه راديو كه رسانهدر اين بين،

هاي خود را بـا كمتـرين اخـتالل و ابهـام بـه كند پيامموسيقي و صدا تالش مياگــر چــه . مخاطــب انتقــال دهــد

العـاتي در عصـر هاي اط فناوريهـاي راديـو حاضر برخي ويژگي

همچـــون در دســـترس بـــودن، ــ ــي و قابلي ــا ت تحــرارزان ك را ت

زيــادي از انحصــار آن حــدودا راديو هنـوز اند، ام خارج ساخته

ت محـدودي در واقـع، .دهـد تـأثير قـرار مـي بسياري از مردم را صميمانه تحتزيرا بيش از ساير باشد، راديو شدن خارج از ميدان معناي تواند به نمي مخاطب

ين وسيله اسـت با ا. ت حضور در زندگي روزانة مردم را داراستها قابلي رسانه

219 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

توان با مردم صحبت كـرد، آيـين و مناسـك خـاص را بـه كه بدون واسطه ميهاي آموزشي را با كمترين هزينـه سـامان داد، عناصـر تالينمود، فع برپاراحتي

فرهنگي را در جامعه اشاعه داد و از قدرت تبليغاتي آن به تهييج افكار عمـومي تـوان گفـت، راديـو چيـزي بـيش از ميبا اين تفاسير . و هدايت مردم پرداخت

.صداي زندگي واقعي است

ـ از عناصر موجود در فرهنـگ كشـورمان مـي ات شـفاهي كـه تـوان بـه ادبييكـي از عناصـر ايـن . هاي بعد راه يافته است، اشـاره كـرد سينه به نسلبه سينه

كننـدگي آن موجـب شـده جه سرگرمها هستند كه و»چيستان«فرهنگ شفاهي، هـاي ها و بخـش هاي شبانه خانوادگي روستاهاي دور و در محفل است از سال

هرچنـد . هاي بلند زمستان، رواج داشته باشـد مختلف كشورمان، بويژه در شبها در عصر ديجيتال، كاركرد سرگرمي و پركردن اوقـات فراغـت را در چيستان

عنوان يك ژانـر را بهتوان آن ا همچنان ميبين عامه مردم از دست داده است، امرا در مخاطبـان بـه سازي راديـويي رابطـه نوسـتالژيك ادبي برشمرد و با برنامه

ات شفاهي فرهنـگ عاميانـه مـردم عنوان يك منبع مهم در ادبيوجود آورد و به . اي كردكشورمان بازتوليد رسانه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����220

ره شما

30 /ييزپا

1391

عـام هـاي تثانيا از قابلي و خاص هاي تال از قابليبتواند او راديو اگر رسانهمطمئنـا ؛را بكنـد اسـتفاده نهايت ،مند هستند بهره ديگر نيز از آن هاي رسانه كه

كار، اين الزمة ترديدبي. بخشد بهبود مي ارتباطات نوين خود را در نظام جايگاه تعبـار يـا بـه رسـانه ايـن عناصر دخيـل در ها و همة ويژگي درست شناخت

هارولـد قسـمتي پـنج ارتباطـات زنجيره به و درست سنجيده ديگر، پاسخگويي؟ كسـي چه به ؟ خطاب اي رسانه چه گويد؟ از طريق مي ؟ چه كسي چه( السول

)3: 1378ديفلور، ( .است) ؟ تأثيري و با چه ارتباطاتي رةاز زنجي پرسش يك به تا حد امكان شودتالش مي مقاله در اين

ايـن بـراي . دهـيم پاسخ» محتوا«و راديويي هاي پيام درباره السول قسمتي پنجي مـورد »محتـوا «به و سپس پردازيم راديو مي ويژگي به مختصري منظور، ابتدا سـازي در برنامـه » چيسـتان «ات شفاهي و به طور مشـخص ژانـر نظر يعني ادبي

.شودراديويي پرداخته مي

221 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي آنرسانه راديو و ويژگي

اي فراگيـر، در اصـل دسـتگاهي فرهنگـي محسـوب راديو به عنوان رسـانه شود كه در سازوكارهاي محتـوايي خـود، اصـل خـدمت عمـومي و اشـاعه مي

ـ شناسـي و مـردم فرهنگي را به مثابه مفهومي جامعه ه قـرار شناسـي مـورد توجهاي خاصي داشته باشـد كـه تواند نقشعقيده بر آن است كه راديو مي. دهد مي

... كننـدگي و دهنـدگي، تبليغـي، هـدايت ترين آنها نقش آموزشي و آگـاهي مهمشود و پذير ميهاي گوناگون امكاناين امر از طريق پخش گسترده برنامه. است

.در تحقق توسعه فرهنگي تأثيرگذار استيان شده است كـه بـه هاي مختلفي ب هاي رسانه راديو ديدگاهدربـاره ويژگي

:شودمواردي از آنها پرداخته ميتر از تلويزيون مند شدن از آن به مراتب سادهدسترسي به راديو و بهره) الف )190:1385نژاد،معتمد. (تر از وسايل ارتباط جمعي مكتوب استو سادهكننده است؛ بدين معنا كه هرچند توجه زيـادي از شـنونده راديو احاطه) ب

كند كه هـيچ رسـانة ديـداري بـه پـايش ا چنان فضا را احاطه ميواهد، امخنميتواند صـداي به بيان ديگر، گوش انسان سرپوش ندارد و شنونده نمي. رسدنمي

تواند به تلويزيوني كـه روشـن اسـت نگـاه يك راديو را نشنود، اما شخص ميوجـود دارد، » شـا كاناليزه كـردن تما «گونه كه امكان نتيجه آن است كه آن. نكند

)54:1381فاركند، . (در صدا چنين امكاني نيسته مسـتقيم دارد و راديو چون نياز كمي به توج. برانگيز استلراديو تخي) ج

دهنـدگي اي براي پرورشاز نظر آزادگذاري تصورات مخاطب، باز است، زمينهل راديو تخي«؛ يعني )55: انهم(شود رؤياي بيداري و خيالپردازي فرد، تلقي مي

گـري ل خود، به تصـوير تواند با تخيانگيزد و مخاطب راديو ميانتزاعي را برمي )47:1364كازنو،( ».شنود، بپردازدآنچه مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����222

ره شما

30 /ييزپا

1391

راديو از نظر سرعت انتشـار، گسـترة انتشـار و مـداومت آن، در رديـف ) دز نقاط انتقال سريع آموزش و پيام به مخاطبان يكي ا. ل استهاي طراز اورسانه

ت راديوستقو. ـ راديو، نياز به توج) ه ه زيـادي را از مخاطـب طلـب ه مستقيم ندارد و توجخـوردن يـا كردن يا غـذا هاي ديگر و هنگام كاراليتكند و انسان، ضمن فعنمي

البتـه ايـن موضـوع . هاي راديو استفاده كنـد تواند از برنامهنيز مي... رانندگي و .ت و هم نقطه ضعف تلقي شودتواند هم نقطه قومي

هاي آن را ديد شود پياماي شنيداري است؛ بدين معنا كه نمي راديو رسانه) و )1:1381 كرايسل،. (هاي آن، تنها شامل صدا و سكوت استو پيام

ثيرگذار شـايد بـه مراتـب، أبايد اشاره كرد كه يك برنامه راديويي خوب و تتواننـد بـه برنامه تلويزيوني باشد؛ زيرا در تلويزيون تصاوير ميتر از يك سخت

سرعت به بيننده كمك كنند تا آنچه را كـه در يـك فـيلم سـينمايي يـا سـريال تلويزيوني قابل مشاهده نيستند، به سرعت در ذهن خود بازسازي كنـد، امـا در

ي بسـيار گيرد يا در صورت امكان، با تأخيرراديو اين كار به سختي صورت مي. توان مخاطب را بـا گذشـتة داسـتان و واقعـه آشـنا كـرد بيشتر از تلويزيون مي

)4:1384خجسته، (

ات شفاهيراديو و ادبي

ن غنـي نمـاي فرهنـگ و تمـد گي كشور پهناور ايران، آينه تمامفرهنميراث ـ هـا قرنمردماني است كه در طول ات، ، در حفـظ آداب و رسـوم، زبـان و ادبي

ات شادبيي و معنوي و هر چيزي كه از نياكـان فاهي و به طور كلي فرهنگ ماد .اندما برجاي مانده است، كوشيده

في اين ميراث غني فرهنگـي نقشـي مهـم و هاي هر كشوري، در معررسانههـاي لوهان، راديـو جـزو رسـانه بندي مكبر اساس تقسيم. كنند اساسي ايفا مي

223 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

گانـه كـه تنهـا يكـي از حـواس پـنج اي اسـت شود و رسـانه گرم محسوب ميــي ــار م ــه ك ــدرت آن ب ــل و ق ــت تكام ــرد مخاطــب را در نهاي ــيدپور،(گي رش

في اين ميـراث ؛ با وجود اين، نقشي بسزا در جذب مخاطبان و معر)107:1354هـاي فرهنگـي و ميـراث في تمامي جاذبـه هاي معرشيوه. غني به مخاطبان دارد

گيـري از بس خطير اسـت و راديـو بـا بهـره ماندگار كشور پهناور ايران، كاري توانـد در طور مسـتقيم و غيـر مسـتقيم مـي سازي، بههاي برنامهها و قالبشيوهها و ميراث فرهنگي به جلـب و جـذب مخاطبـان عـام و خـاص في جلوهمعر

.بپردازدات شفاهي جزئي از ميراث گذشتگان ماست و همـان طـور كـه معلـوم ادبي

امـروزه يكـي از . و نسل به نسل به مـا منتقـل شـده اسـت است، سينه به سينه اگـر كمـي بـه .تـوان يافـت ها مي»چيستان«ات شفاهي را در هاي اين ادبيجلوه

هاي دور برگرديم، شيوة زندگي مردم را ساده و معيشـت آنهـا را مبتنـي گذشته از آنجا كـه در گذشـته اسـتفاده از فرهنـگ . يابيمپروري ميبر كشاورزي و دام

ات شفاهي سينه به سـينه و نسـل بـه نسـل مكتوب ميان مردم محدود بود، ادبيآن زمان مردم مناطق مختلف خسته از كار روزانه، اوقات فراغـت . شدمنتقل مي

ـ »چـره شـب «هايي كه نقل مجلس آنها يا نشينيخود را با شب هـا و هشـان، قصاز ايـن رو پرسـش از . كردنـد ها بود، سـپري مـي ها و چيستانها و بازيروايتهاي هستي، لطف و حال ديگري داشت، به طوري كه بـراي نوباوگـان، چيستي

هايش ها، آشنايي با رمز و راز هستي و چيستيتر اي تعليمي و براي بزرگآموزه .داشت

هـاي بلنـد و طـوالني زمسـتان را پـاي هاي سال مردم روستايي، شـب سالخوشـبختانه در . انـد سـر گذاشـته پشـت كرسي با بيان و انتقال فرهنگ شـفاهي

واحد فرهنـگ مـردم مركـز »گنجينه« بايگاني راديو و همچنين اسناد موجود در

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����224

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـاي مختلفـي از سراسـر كشـور موجـود اسـت كـه كـاربرد تحقيقات چيستان .كند ها را در زندگي روزمره و اوقات فراغت مردم بيان ميچيستان

يمي براي نوباوگان و موضـوعي آموزة تعلها كه زماني چيستان ناگفته نماند،هـاي بلنـد زمسـتان هـا در شـب خانـه ها و محفل قهوهنشيني خانوادهشب براي

آينـد و جـاي خـود را بـه بودند، در حال حاضر موضوعي بيگانه به شمار مـي اند كـه هاي تلفن همراه، موسيقي، عكس، فيلم يا گفتگوهاي روزمره دادهپيامك

مقبـول «تـوان ها را مـي به عبارتي چيستان. شودياد مي» اليهفرهنگ گ«از آن به هـا هاي خود را در خانواده و ميهمانيدانست كه كاربرد» ديروز و مغفول امروز

رسانه راديو ،با اين حال). 2:1390هاشمي،(ها از دست داده است نشينيو شبتبا استفاده از قابلي ـ هاي خاص سـازي برنامـه هـاي ه بـه شـيوه خود و بـا توج

. تواند به اين ژانر ادبي بپردازد مي

سازي راديوييهاي مختلف برنامهو قالب» چيستان«موضوع

بـا فـرم يـا تـوان را مـي » چيستان«يك برنامه راديويي در موضوع 1ساختارهـاي در اينجـا بـه تفصـيل بـراي هريـك از قالـب . هاي مختلفي ارائه دادقالب

ات شفاهي به همـراه مباحثي از اين ژانر ادبي 2تركيبيموجود در ساختار ساده يا :شودها آورده ميهايي از چيستاننمونه

. شـود شكل نهايي ساخت يك برنامه راديويي است كه از يك يـا چنـد فـرم يـا قالـب تشـكيل مـي . 1 )27 :1386صادقي، (هايي هستند كه از يك قالب راديويي تشكيل شـده باشـند؛ مثـل ميزگـرد، ساختارهاي ساده، ساختار. 2

هايي هستند كه بيش از دو قالب راديويي داشـته ساختارهاي تركيبي نيز ساختار. و كارشناسي سخنراني )28: انهم. (شوندنمايشي تقسيم مينوع تركيبي نمايشي و تركيبي غير باشند كه خود به دو

225 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

قالب گفتاري) الف

شـود و در در اين قالب، برنامه راديويي با حضور يك يا دو مجري اجرا ميهــا و ات شــفاهي، چيســتان، گونــاگوني چيســتانآن مباحــث مربــوط بــه ادبيــ

براي مثـال اگـر فـرض كنـيم . گرددنقاط كشور بيان ميهاي آن از اقصي نمونهموضوع برنامه در خصوص چيستان در تاجيكستان باشد، مطالب زير از سـوي

: شود مجريان بيان مي

ــار» چيســتان«اصــطالح در فرهنــگ تاجيكســتان : 1مجــري تاصــال از عبهـاي اخذ شده است و معني آن تصوير مجازي عالمـت و نشـانه » چيست آن«

سؤال و جواب، عبارت يك چيسـتان را . گوناگون اشيا و حوادث زندگي استدر قسمت سؤال، صـورت مجـازي اشـيا و حـوادث توصـيف . دهدتشكيل مي

زاده، صـوفي . (يابنـد اصلي آنهـا افـاده مـي شوند و در قسمت جواب، معني مي41:1373(

اصـطالح تاجيـك نـدگان فرهنـگ براساس نوشـته يكـي از نگـار : 2مجرينشين به همين شكل معلوم باشـد، ولـي هاي تاجيك در بعضي موضع» چيستان«

. هيم گونـاگون انتشـار يافتـه اسـت هاي ديگر با عبارات و مفا در بعضي موضع، در »يـافتگي متل مي«، »متل«نانچه در بين تاجيكان خجند و سمرقند به شكل چ

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����226

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي كـوالب ر بين تاجيكان موضعو د» يافتگيشگ مي«، »شگ«بخارا به شكل و در » يافتنـك «، »چيسـتان « -، حصـار »چيسـتون « -، غـرم و درواز »چيستان«

)41: انهم. (و غيره شهرت دارد» غوستك« -بدخشان پراكندگي حيات فيـودالي، از هـم «: نويسداين نويسنده تاجيك مي: 1مجري

داد كـه اصـطالح نمـي جدا زندگي كردن مـردم تاجيـك در گذشـته، امكانيـت » متـل «و » شگ«مردم تاجيك . ها يك خيل انتشار يابد در همه موضع» چيستان«

برد و از ايـن فهميـدن ممكـن اسـت كـه استفاده مي» افسانه«را بيشتر به معني تل«را نفهميده، » چيستان«ت خاص آدمان خصوصيچيسـتان «را نيـز » شگ و م «

)انهم. (»اند ناميدهين روال همراه با موسيقي فاصـله مبحـث مربـوط بـه چيسـتان در و به هم

.شود تاجيكـستان از سوي مجريان بيان مي

قالب مصاحبه) ب

باشـد، » چيسـتان «راديويي هنگامي كـه موضـوع برنامـه 1در قالب مصاحبهـ ات فارسـي يـا فرهنـگ كارشناس مربوط كه در زمينه ادبي ر دارد، بـه مـردم تبح

:گويدپرسش مجري پاسخ ميهـا در طـرح شما به عنوان كارشناس فرهنگ مردم جايگاه چيسـتان : مجري

توانيـد هايي بـراي آن مـي كنيد و آيا نمونهموضوعات ديني را چگونه تفسير مي ذكر كنيد؟

ـ بررسي چيسـتان : كارشناس راديويي فرهنگ مردم ات شـفاهي و هـا در ادبيفرهنگ مـردم كشـورمان دارد؛ حجم آنها در موضوعات مختلف، نشان از غناي

ي در موضوعات ديني نيـز موضـوعيت ها حتطوري كه برخي از اين چيستانبه

. گويدهاي طرح شده پاسخ مي از پيام راديويي است كه در آن، كارشناس يه پرسش اي مصاحبه گونه. 1 )54: 1386، صادقي(

227 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

يافته است و پاسخ آنها يكي از مفاهيم حوزه ديـن يـا اعمـال عبـادي را شـامل هـاي از جمله موضـوعاتي اسـت كـه بـا كنكـاش در چيسـتان » نماز«. شود مي

كه مضمون جمله يا ابيـات چيسـتان، بـه توان مواردي را يافت مردم ميفرهنگبـه طور مستقيم به فريضه عبادي نماز اشاره دارد و پاسخ چيستان نيز مسـتقيما

.كندداللت مي» نماز «واژه » نمـاز «هاي مربوط بـه بايد اشاره كرد، آنچه زيبايي و دلنشين بودن چيستان

بديع ادبي در پرسـش كند؛ تعابير، استعارات و استفاده از صنايعرا دوچندان ميهاست كه مخاطب از پس اين جمالت و ابيات شـيرين، در نهايـت بـه چيستان

:رسد، مثلمي» نماز«پاسخ چهار طاق، چهار باغ، هفت ايوان، دو در است «

»خبر استهر كس اين معني نداند، از خدا بي كيـد بـر نمـاز أت هاي نمازهاي يوميه، بـا پيداست كه در اين چيستان، ركعت

)22: 1388هاشمي، . (شودصبح بيان مي

قالب مسابقه) ج

است كـه در صـورت 1سازي راديويي، قالب مسابقههاي برنامهيكي از گونهاب خواهــد بــود و اجــراي درســت و موضــوع مناســب، بــراي مخاطــب جــذ

آزمايي و حتـي مشـاركت در برنامـه ترغيـب دادن، هوششنوندگان را به گوشبودن عبـارت چيسـتان بـراي يموضوع چيستان با توجه به پرسش. كردخواهد

بسيار مناسب است؛ بـراي ) ايحضوري، تلفني و مكاتبه( سازياين قالب برنامه : است» نقطه«نمونه هشت چيستان زير كه پاسخ همه آنها

اي از پيام راديويي است كه در آن بر اساس پرسش و پاسخ، ضمن ايجاد فضاي رقابتي، گونه. 1مسابقه راديويي در انواع . شودكنندگان ارزيابي ميالعات و ميزان هوش و سرعت عمل شركتاط

)53: 1386، صادقي. (گيرداي صورت ميحضوري، تلفني و مكاتبه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����228

ره شما

30 /ييزپا

1391

)1370رضايي، اصفهان، (شه شه، ميره پايين جدا مي ميره باال خدا مي. 1خـزروان، (چيست كه من دارم و عالم ندارد، شام دارد و سحر ندارد اين . 2

)1363اصفهان، علـي (آن چيست كه اگر پايين باشد جداست و اگر باال باشـد خداسـت . 3

)1363پور، بوشهر، ارـدر بهـك انـز و يـاييـهشت در پ چيستم من در زمستانم چهار. 4

صد و شصت و چهارتا كه گردد يك چهار حرفم را به ابجد برشمار )1363مالعالي، الرستان، (

يك معما از تو پرسم اي حكيم نكته دان. 5 )1363توكلي، خمين، (سه به دنيا، اندر عالم هيچ و دو اندر جهان صد ندارد، ليك دارد پنج بيست. 6

زن دو تا دارد ولي در مرد نيست نيست در مادر ولي در بچه هست

)1368زرتابي، نجف آباد، (كيست تو دو تا داري ولي در من ي7 .1385پور، تهران، ميري(ا مرگ ندارد آن چيست كه تولد دارد، ام(

قالب كارشناسي) د

يـك در آن هاي مهـم راديـويي اسـت كـه از جمله قالب 1قالب كارشناسيدر ژانـر چيسـتان عـالوه بـر . شودموضوع خاص از سوي كارشناس تحليل مي

هاي شود، عبارتات شفاهي مربوط ميآن كه به ادبي ايبحث نظري و تاريخچهاند؛ چرا كه مضمون هر چيستان برآمـده از دهنده چيستان نيز قابل شرح تشكيل

نتيجـه ها سينه به سينه منتقـل شـده اسـت و در زندگي مردم است و طي نسل

ز پيام راديويي است كه در آن كارشناس يا مطلع، بـه تشـريح و تحليـل موضـوعي خـاص اي اگونه. 1

)54: 1386، رضايي. (پردازد مي

229 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

عامـه از دل تفسير آن از سوي كارشناس موجب آشكار شـدن زوايـاي زنـدگي هـا كـه توسـط براي نمونه، در زيـر سـه گـزاره از چيسـتان . شود ميها چيستان

توانـد بـه تفسـير آنهـا بپـردازد، توصـيف مردم مـي ات يا فرهنگكارشناس ادبي :شود مي

گزاره يك بگو آن چيست از انواع بنشن«

كه فسفر دارد و سولفور و آهن گهي در آش و گاهي در برنج است

»گهي تنها و با يك ذره روغنهاي فارسي به صورت يك خصـلت مشـترك چيزي كه در همه چيستانآن

يابيـد كـه در آن شما هيچ چيستاني را نمـي . وجود دارد، حقيقي بودن آنهاستنقش اساسي داشته باشد؛ يعني هر چيسـتان بـه صـورت يـك » خيال«و » ياؤر«

گيـرد و ارگانيسم ساده كه اغلب نيز كاربرد ادبي پيـدا كـرده اسـت، شـكل مـي ـ هدف ت و ادراك يـك اصلي آن ادراك و آگاهي اسـت؛ آگـاهي از يـك واقعي

ها تغيير اساسـي ر و تصور حقيقي؛ بنابراين تنها چيزي كه در بيشتر چيستانتفككند، درونمايه آنهاست و كمتر اين تغييـرات در زاويـه ديـد و شـيوه و پيدا مي

كـه مـا تعـداد روسـت شـود و از ايـن ها نمايـان مـي شكل نقل و بيان چيستانهـاي چيسـتان ،البتـه . بينـيم هاي منثور فارسي را كمتر از منظوم آنها مي چيستان

دهنـد و هـا را تشـكيل مـي اي از چيسـتان منظوم فارسـي، خـود بخـش عمـده .ها و مختصات خود را دارند ويژگي

نخستين گام در درك يك چيستان آن است كه معني واژگان، اصطالحات و فته در ساختار آن را به درستي بدانيم و بـا پيونـدهاي معنـايي تركيبات به كار ر

در ايـن چيسـتان كـه نـام » بنشـن «واژه . عناصر به هم بافته شـده آشـنا باشـيم است، تكليف ما را ... حبوبات در معناي عام؛ يعني نخود، ماش، لوبيا، عدس و

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����230

ره شما

30 /ييزپا

1391

ونـه مـورد نظـر ها و انواع اين گياهان، نمحاال بايد از ميان جنس. كند معلوم مي .پرداز را بيابيم چيستان

پردازيم ابتدا به تشخيص كاربرد هر يك از اين حبوبات در برنامه غذايي ميـ و هر يك را از نظر تغذيه انساني با ديگـري مقايسـه مـي ه بـه كنـيم و بـا توج

رسـيم كـه مصـرع آخـر، وجـود واژه به نتـايجي مـي » برنج«و » آش«هاي واژهگرداند و مـا عنصر اصلي هدف چيستان، براي ما محرز مي را به عنوان» عدس«

سـپس . انـدازد تي كشورمان، يعني عدسـي مـي را به ياد نوعي غذاي بومي و سن :ين بيت مناسب ناصرخسرو قباديانيا

اگرت خواب نگيرد ز بهر چاشت شبي « »كه در تنور نهندت، هريسه با عدسي

هاي ديگر تسبيح را به سـه قسـمت ند عدس، دانهو دو دانه تسبيحي كه مانكه از نظر خوراكي، سـرد و قـابض بـوده اسـت و » عدس«كند و خود دانه مي

كند، براي معده و عصب، مفيد است و در برنامه غذايي مـردم خون را غليظ مي .ما با گوشت برابر است

ورند كـه شناسان و كارشناسان علم تغذيه و بهداشت بر اين با هر چند روانكنـد؛ وجـود عناصـر مهـم عدس، خواب و آرامش خاطر آدميان را آشـفته مـي

ي ه مقـو ت اين حبي، اهم»ث«و » آ«فسفر، آهن، كلسيم و ويتامين : معدني مانند .رساند به اثبات ميبيشتر را در خوراك روزانه ما

80 ايم كه او بـيش از ي خواندهبراي نمونه در شرح زندگاني ابوالعالي معزاش به جـاي گوشـت حيـواني، تنهـا عـدس سال عمر كرد و در طول زندگاني

انـد اين را هم گفته. است دانسته ت و آزار حيوانات را حرام ميخورده و اذي ميروي شود، خطر ابتال به مرض قولنج، استسقاء اگر در خوردن عدس، زياده«كه

اين بابت بوده است؟ خـدا ي ازآيا كوري ابوالعالي معز. آيد پيش مي» و كوري .داند مي

231 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

ببينيد، چگونه گزارنده چيستان، همه ايـن معـاني و معلومـات را در چهـار مصراع موزون و مقفا گردآورده و خرد جمعي ما را براي گراميداشت اين دانـه

برانگيخته است؛ از اين روست كه ما چيرگي عقل را ،»گوشت نباتي« ،خوراكيبـه همـين چيسـتان . بينـيم هاي فارسي گسترده مي تانبر احساس عامه در چيس

نگاه كنيد؛ در ظاهر نوعي يادآوري ساده و معمولي زندگاني و معني يك دانه با ارزش غذايي است، ولي پشت اين عناصري كه چيستان بر پايه آن استوار شده،

ت خـوراكي و يـك دهد و يك سن حقيقتي وجود دارد؛ حقيقتي كه آموزش ميهـا سـرگرم آري، بعضـي چيسـتان . رسـاند دمي و بومي را به ثبـت مـي آيين مر

آور هسـتند، ولـي در ايـن سـرگرمي و تبخش و شـادي كنند و براي مـا لـذ ميگيـرد؛ كـه شادماني، كوششي هم براي يادآوري، آگـاهي و اقـدام صـورت مـي

هاي فارسي و تأكيدي بر فراموش نكردن حيات تأييدي بر معقول بودن چيستان .و آفرينش الهي مظاهر زندگاني است مادي

انـد، هاي فارسي كه در سـاختي مـوجز و هيـأتي سـاده ارائـه شـده چيستانـ اقه و آفرينشـگر دارنـد و از خصلتي خل ات شـفاهي مـردم مـا سرچشـمه ادبي

هاي زندگاني انساني مردم ما را نگاه اند و سينه به سينه نقل شده و خاطره گرفته .اند داشته

گزاره دو »شاهي، سرراهي؛ كالهش مخمل و تاجش طاليي«

هـاي اجتمـاعي و هاي فارسي، ريشه در نگرش ن ديرپايي و فراگيري چيستا .شان داشته اسـت هاي زندگاني ت ما نسبت به پديدهباورهاي مردمي و قومي مل

، هر چيستان به عنـوان يـك شناسـنامه، رفتـار روحـي و بازتـاب ديگر به بيانيهـاي آنـان ها و خواسته انديشه ،اي از آرزوها را بازنموده و نمونهرواني مردم ما

.بوده است

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����232

ره شما

30 /ييزپا

1391

هـا و هاي فارسـي، پيـرو سـازگاري گـزاره ساختمان و شكل بياني چيستان. انـد شان، همواره در پيوند با آنها بـروز كـرده موضوع آنهاست و عناصر وصفي

ت عناصـر وصـفي كه در حقيق» تاج طاليي«و » كاله مخمل«هاي كالمي تركيبچيستان باال هستند، با بخش نخستين ساخت چيستان، شاهي، سرراهي در يـك

اي كلـي از موضـوع چيسـتان و گستره سازگار، ارائه شده و روي هـم، گـزاره .اند را به دست داده ،»گل بابونه« ،نتيجه آن

به صـورت خـودرو در كنـار ه، نام گياهي است ك»وارونه«بر وزن » بابونه«هـا هـاي گلـي خانـه ها و پشت بـام ا، نهرها، كشتزارها و حتي در باغچهه جوي

از عهد باستان تاكنون مصـرف عـام داشـته و ،سبزي نوعي رويد و به عنوان ميكوفتـه و انـواع ،، در پلو، آش»شود«، با لهجه كازروني »شوت«هميشه به جاي

ـ «رفته است و هنوز كه هنـوز اسـت ها به كار مي خورش ، يكـي از »ه پلـو بابون .هاست هاي معروف كازروني اكرخو

هـاي گيـاه بابونـه، سـفيد و نهـنج آن زرد رنـگ اسـت و از اواخـر گلبرگها و چمنزارها هاي دشت ها و علف اسفندماه تا مهرماه، زيبايي خاصي به سبزي

در همـين ) شـيراز و كـازرون (بخشد و در بيشتر شهرهاي جنوبي كشور ما مينـد و پـس از خشـك كـردن، بـه كن آوري مـي اي بابونه را جمعه ايام مردم گل

نوشند و بنابر اعتقاد عامه، اين جوشانده، مسكن كرده، مانند چاي مي صورت دماز بـرگ حكيمان قديم ما نيز . هاي مخاط معده است كننده زخم دردها و تقويت

برنده ياناز م كننده غذا و نيروبخش اعصاب و روان و بابونه به عنوان ماده هضمهاي قديمي هنوز مردم روستاها و خانواده. اند كرده هاي بيني استفاده مي آبريزش

ت آنها كنند و بر زيبايي و شفافي با جوشانده گل بابونه، موهاي خود را رنگ ميتنگـي «هاي پزشكي و دارويي، حاكي است كـه گـل بابونـه گزارش. افزايند مي

كند و براي درد قفسـه سـينه و جگـر مان ميدهد، يرقان را در را شفا مي» نفسكنـد و در دفـع عفونـت سـودا و بلغـم و مفيد است و كيسه صـفرا را بـاز مـي

233 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

هنوز هم در روستاهاي كازرون . هاي مزمن و قولنج روده، بسيار مؤثر است تببـراي فرونشـاندن ورم » گل بابونـه «و ديگر شهرهاي جنوبي كشورمان، روغن

) بابونـه گـاوي (گونه وحشي بابونه . مصرف عام داردهاي چركي و آبكي زخمبراي درمان زكام توأم با تـب، دل دردهـا و » جوشانده«نيز از ديرباز به صورت

.تشنجات عصبي در ميان مردم شهرهاي قديمي سرزمين ما متداول بوده استولي بارزترين ويژگي چيستان باال، وزن عاميانه و كالم دو آهنگي آن اسـت

هاي نامتسـاوي بـا معيارهـاي شـعر عاميانـه افاعيل و پاره ها و ظر صوتكه از ن .هاي آنها همخواني دارد كهن ما و ويژگي

وزن چيستان باال و آهنگ كلي ساختار زباني آن، بسيار دلپسند و آرامـبخش ي كه شـمار آنهـا هـم زيـاد اسـت، هاي محل ها و گويش است و بيشتر با الاليي

و ) اخـرب (بحـر هـزج 1راع باال در يكي از ازاحيفوزن دو مص. هموزن استاسـت كـه در شـعرهاي عاميانـه فارسـي و بيشـتر » مفاعيلن مفـاعيلن فعـولن «

:ها و معماها، بسيار كاربرد داشته است چيستان

از بحور فوق پنج بحر كامل، وافر، مديد، طويل و بسيط . خفيف، مشاكل ، متقارب و متدارك. 1

پس . اند كردهآزمايي ن مهارتبه صورت تفنمخصوص زبان عربي است و شعراي فارسي زبان فقط گانه نيز ممكن است به اين بحور چهارده. اند سي در چهارده بحر ديگر سروده شدهاشعار زبان فار

الم و هم ازاحيف آنها صورت سالم يا مزاحف به كار رفته باشند و غير از رجز و هزج و رمل كه هم سكاربرد نداشته بلكه ازاحيفشان زبانان خوشايند است در مورد ساير بحور انواع سالم چندان براي فارسي

.گواراي طبع فارسي زبانان است :ت زيريهر مصرع اين بحر تكرار چهار يا سه بار مفاعيلن است، مانند ي :بحر هزج در

)مفاعيلن(دم ، ش چون هر)مفاعيلن(، چه امن و عي )مفاعيلن(ل جانان د، )مفاعيلن(مـرا درمن )مفاعيلن(ها لد محم) مفاعيلن(، كه بربندي )مفاعيلن(دارد مي ، د)مفاعيلن(جرس فريا

/تنن تن تن / تنن تن تن / تنن تن تن / تنن تن تن :آهنگ هر مصرع در اين بحر به صورت زير استترين مزاحفات اين بحر ممكن است اكثرا به صورت تركيبي از سه يا چهاربار مخلوطي از مقبول

.مفاعيل، فعولن يا فعوالن باشندمفاعيلن، مفاعلن، مفعول، :وبالگ وايقان به نشاني اينترنتي: براي اطالع بيشتر نك

http://vayghan-shabestar.blogfa.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����234

ره شما

30 /ييزپا

1391

= كالهـش مخمـل و تـاجش طاليـي / مفعـول فعـولن = شاهي، سر راهي مفاعيلن مفاعيلن فعولن

ها در ساختار زبـاني چيسـتان بـاال بـه تامتداد مصوبينيم، گونه كه مي همانعاميانه هاي شعر غير در آن با ديگر گونه درستي ثابت نيست و امتداد هجاها نيز

بـودن ايـن گونـه » هجـايي «مطابقت ندارد و از همين رو بيشتر پژوهشگران بر و ل چيستان باال حذف شـده يك هجاي كوتاه در پاره او. اند ها تأكيد كردهوزن

هـا در آمده كه اين گونه حذف، اضـافات و ابـدال »مفاعيلن«، »مفعول«به جاي شعرهاي عاميانه قديم ما معمول بوده است؛ مانند شعر عاميانه زير كه بـه گفتـه

:ترين وزن عاميانه را دارد امه قزويني، قديميعل مفعول فعولن= آب است و نبيذ است

مفاعلن فعولن= سميه رو سپيد استاين گونه تفاوت و تغييـر در تعـداد هجاهـا و اصـوات و وزن گفتـار ،هلبتا

شـود ر موسيقي كالم گوينده آن ناشي ميعاميانه، بيشتر از آهنگ متفاوت و تغييگونـه كـه ها بوده است و همان بيشتر چيستانت آن هم در اجراي شفاهي و علدر چيسـتان بـاال بـه پـرداز، رگي موسيقي بر معناي كـالم چيسـتان بينيم، چي مي

هـاي ادب بـومي و شـعرهاي مردمـي اينها همه از ويژگي. درستي آشكار است .كند سرزمين ما حكايت مي

پردازان نيز هوشيارانه از مواهب الهي و محيط جغرافيايي خود براي چيستانتر كردن فرهنگ و دانش و ميـراث معنـوي عامـه كشـورمان، توانمند و پردامنههـاي قلبـي اعصار دور و نزديك به نيازهاي روحي و خواستهسود جسته و در .اند مردم ما پاسخ داده

گزاره سه برگ سبز چمني

شكني ورق ورق مي

235 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

يـك بـدون هاي ادبي زبان مـا، هـيچ هاي فارسي، همانند ديگر گونه چيستاناند و در هر چيستان، نوعي احسـاس و فكـر، مورد نبوده فايده و بي فلسفه و بي

خواننـده يـا شـنونده رائه بينش و دانش مردمي و خـاص شـده اسـت و بهانه اهـايي كـه طـرح و پيكـره چيسـتان را ها و اشـاره بايست تنها با رمزها، كنايه مي

هايي كـه هـر يـك بيـانگر پنـدارهاي اند، آشنا باشد؛ رمزها و اشاره آرايش دادهنسـاني نگـرش فرهنگـي قشـري از جامعـه ا قومي و باورهاي زندگاني بومي و

ماست؛ از اين رو، فهميدن معناي ويژه هر نشانه و رمز در اين زمينه كاري بـس بااهمت است و راهنما و ساختار غيرتقابلي و ديداري چيستان باال، تأييدي بـر ي

اين گونه ارزيابي و اهمت شناختي استي. از دو جمله سـاده درسـت شـده اسـت كـه در باال تركيب ساختي چيستان

م كـه در جمله نخست، توصيفي از موضوع چيستان ارائه شـده و در جملـه دوحقيقت خبر يا گزاره آن است، آن وصف، گسترده، معني و تشريح شده اسـت

اي تواند به عنوان عنصر وصفي مكملي به حساب آيـد كـه گونـه و در واقع ميعنصـرهاي . اخت بياني چيستان ايجاد كـرده اسـت سازگاري در ساختمان و س

نوعي ابزار زباني » شكني مي«در پيوند با فعل » برگ سبز«و » ورق ورق«وصفي ر مـا بـه صـورت انگيز به وجود آورده است كه نتيجه چيستان را در تصو خيال

تواند يك گياه و يك سـبزي ورق كند؛ طرحي كه مي طرحي ابتدايي، ترسيم ميشناسـان آن را جـزو ؛ همان گياه خوردني كه گياه»كاهو«شد؛ به نام ورق شده با

.دانند ها مي خانواده كاسنيبـا صـنم «و به لهجه كازروني، » كهو«ها، ها و گيلك كاهو در زبان مازندراني

بـه كـار » تـابوت «در عهد باسـتان بـه معنـاي » كاهو«واژه . شود ناميده مي» كوه :رفته است مي

نهادند بر تخت، ديبا و رخت هو و تخت ببردند بسيار كا )فردوسي(

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����236

ره شما

30 /ييزپا

1391

هاي گرد و در هـم ترين آن كه برگ دي دارد و معروفهاي متعد گونه كاهو،ناميـده » كـاهوپيچ «فـراوان اسـت، بار كشور مـا پيچيده دارد و در بازارهاي تره

ورت ساالد يا جداگانـه انواع مختلف اين سبزي در ميان مردم ما به ص. شود ميهـاي خـوراك روزانـه مصـرف در ميـان وعـده » سكنجبين«و » سركه، شيره«با ـ آنچه اين سبزي خوراكي را در ميان مـردم مـا بااهم . شود مي ت كـرده اسـت، ي

به مقدار كافي و عناصـر معـدني و امـالح » ث«و »ب«، »آ«هاي وجود ويتامينهـاي آن دي و چربـي در تمـام قسـمت ي مانند يد، كلسيم، فسفر، مواد قنـ مغذ

به طوري كه برگ، سـاقه، ريشـه، شـيرابه و تخـم كـاهو، همـه مصـرف : استپزشكان و حكيمان كهن ما نيـز كـاهو را بـراي رفـع . خوراكي و دارويي دارندهـاي مـداوم و خـوابي هـاي صـفراوي و يرقـان و بـي تشنگي و درمان بيماري

ر ثؤشده طحال، كبـد و ادرار، بسـيار مـ پريشاني خيال و باز كردن مجاري بسته اند كه وقتي كـاهو را خـوب بجونـد و پـيش از غـذا اند و معتقد بوده دانسته مي

بخورند، در اثر توليد فعل و انفعاالت شيميايي، معده و روده را تحريـك و بـه ي كند؛ چون كاهو پر از الياف و مـواد قابـل هضـم و مغـذ هضم غذا كمك مي .شود در بدن جذب مياست و خيلي زود

هـاي فارسـي، چگونـه در بينيم كه منابع فرهنگي چيسـتان به اين ترتيب ميه به شرايط زندگاني قالب گفتار و ادب عوام، تداوم يافته و حفظ شده و با توج

انـد؛ و و تقويم حيات آدميان با فرهنگ غيرشفاهي ما سـازگاري و پيونـد يافتـه ه و كردار عمومي مردم ما بستگي داشته است و ناين، به پويايي و اصالت پندار

.كننده گروه خاصي از جامعه انساني ماهاي فرهنگي محدود به بند و بست

بندي جمع

د و بر طرز فكـر نشو ها يكي از نهادهاي ضروري جامعه محسوب مي رسانهها به بازسـازي فرهنـگ، افكـار و عقايـد رسانه. و نگرش ما تأثير بسزايي دارند

237 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

شـرط اساسـي آنهـا . بخشند پردازند و به آنها استحكام مي موجود در جامعه ميهـاي زيرا رسانه از طريـق پيـام ؛هستند نيزهاي رفتار يا كردار گرفتن شيوهشكل

همچنـين . دهـد گـذارد و بـه آن شـكل مـي ثير ميأر ما تخود بر فرهنگ و تفكاز ايـن . صـر فرهنگـي بپردازنـد ي اشاعه عناتوليد و حتتوانند به بازها ميرسانه

جا مانـده از فرهنـگ كشـورمان را به منظر، موضوعات مختلفي در زمينه ميراثتوان از رسانه راديو انعكـاس داد؛ طبـق ايـن بررسـي، در خصـوص مقولـة ميچيستان«ات شفاهي، ژانر ادبي «سازي راديويي دارد و ت مناسبي براي برنامهقابلي

ـ هاي مختلف برنامهدر قالبتوان اين ژانر را مي ه و از رسـانه راديـو سـازي تهي .براي عامة مردم پخش كرد

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����238

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

طـرح : ، تهرانباره راديوشناختي در تأمالتي جامعه) 1384(خجسته، حسن . 1 .آينده

.سروش: ، تهرانلوهان هاي جيبي آقاي مكآيينه) 1354(پور، ابراهيم رشيد. 2

دفتــر : تهــران ســازي راديــويي، نامــه برنامــه واژه) 1386(رضــايي، عــادل . 3 .هاي راديو پژوهش

دفتــر : ، تهــرانســازي راديــويينامــه برنامــهواژه )1386(صــادقي، عــادل . 4 .هاي راديو پژوهش

، سـازي بـراي راديـو در آينـده راهبردهاي برنامـه ) 1381(فاركند، ديويد . 5 .حقيق و توسعه صدات: ترجمه مينو نيكو، تهران

: ، ترجمـه دكتـر علـي اسـدي، تهـران قدرت تلويزيـون ) 1364(كازنو، ژان . 6 .اميركبير

تحقيـق : ، ترجمه معصومه عصام، تهـران درك راديو) 1381(كرايسل، اندرو . 7 .و توسعه صدا

امـه دانشـگاه عل : ، تهـران وسايل ارتبـاط جمعـي ) 1385(نژاد، كاظم معتمد. 8 .طباطبايي

9 .تهـران چيستان؛ مقبول ديروز، مغفول امروز) 1390(دعليرضا هاشمي، سي ، : .انتشارات سروش

مقاله) ب

ناهيــد كــاتبى، ترجمــه ،»فهــم ارتباطــات جمعــى«) 1378(ديفلــور، دنــيس . 1 .20و 19ش ، فصلنامه پژوهش و سنجش

239 ���� سازي راديويي چيستان و كاربردهاي آن در برنامه

ره شما

30 /ييزپا

1391

نشـريه ، »هـاي آن چيستان و خصوصيت«) 1373/1993(زاده، اسداهللا صوفي. 2 .1، ش1، س)گاهنامه علمي و عاموي فرهنگ مردم تاجيكستان(گياه مردم

3 .هـاي عامـه بازنمايي فريضه نماز در چيستان«) 1388(عليرضا دهاشمي، سي« ، .16، ش فصلنامه فرهنگ مردم ايران

تارنماي مجازي) ج

:25/9/1391وبالگ وايقان مشاهده شده در http://vaghan-shabestar.blogfa.com

فرهنگياران واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقات

1363لي، عبدالرضا، چنار، خمين، مركزي، توك 1363 خزروان، بهمنيار، سميرم عليا، اصفهان،

1370رضايي، سيفور، فراموشجان، داران، اصفهان، 1368آباد، اصفهان، زرتابي، مجيد، نجف

1363پور، حسين، خورموج، بوشهر، علي 1363ضا، الرستان، فارس، اعالي، غالمرمل

1385پور، ميرمصطفي، تهران، ميري

؛ هاي استاني ي در شبكهات محلادبي فرهنگ كردخواني در بيت

1محمد اخگريدكتر

2حميرا آذرخش

چكيده

معينـي، فكـر و ذوق آن نوع ادبياتي است كـه پديدآورنـده ،ادبيات مكتوبهـاي خود را مكتوب كرده باشد و از همين راه، يعني شكل نوشتاري، بـه نسـل

كه از آن با نام ادبيات عاميانه يـا عامـه بيات شفاهياما اد. بعد منتقل شده باشدگر معيني آفرينشادبيات شفاهي اوال. هايي است شود، فاقد چنين ويژگي ياد مي

ندارد و ثانيا شكل اصلي حفظ و انتقال آن از نسلي به نسل ديگـر بـه صـورت خـواني در اين ميان بيت و بيـت . شفاهي و به اصطالح سينه به سينه بوده است

اي دارد و به اين لحاظ كه جايگاه ويژه ،در ادبيات كرد به عنوان ادبيات شفاهيكه بيشتر از طريق خوانـدن بـه صـورت آواز پايـدار هنري شاعرانه است ،بيت

.مورد استفاده قرار گيردتواند در راديو مي ،مانده است

خـواني، ادبيـات كـردي، بيـت فرهنگ كردي، ادبيات شفاهي،: ها كليدواژه خواني در راديو بيت

akhgari@gmail.comدكتراي عرفان اسالمي و هيئت علمي دانشكده صداوسيما . 1

homicazarkhsh@gmail.comكنندگي راديو ارشد تهيه كارشناسي. 2

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����242

ره شما

30 /ييزپا

1391

مقدمه

رونـد ميشمار هاي بومي ايران بهاي فرهنگسانهخنياگران محلي از عناصر رايـن هنرمنـدان . كه هنر و تاريخشان، با حماسه، عرفـان و آيـين آميختـه اسـت

. اي هستنندهاي ويژهها و تواناييمردمي، داراي خصلت : ، دو ويژگي عمده دارندمحليخنياگران

داراي فرهنگ آييني هسـتند، ،اندهاي كهن برخاستهاز آيين: ويژگي آييني. 1 .ند و فرم آييني دارندشوها اجرا ميدر آيين

در گذشته، خنياگري يكي از اشـكال قدرتمنـد ارتبـاطي : ويژگي ارتباطي. 2رسـاني، رفتند كه همزمان در تبليغ و اطالعمي شمار اي بهرسانه ،بود و خنياگران

اي تربيت، آموزش و حتي سرگرمي مردمان، اقـوام و قبايـل خـود نقـش ويـژه هـاي مـدرن قابليـت ارائـه از رسـانه از فشـان، داشتند و امـروزه هنرهـاي مختل

. است برخوردار

هاي توان از ادبيات شفاهي و آييناي از ايران زمين را نمياگرچه هيچ خطههاي فرهنگ عامه عاري يافت، ليكن نقـالي مربوط به سور و سوگ و ديگرگونه

از جملـه و موسيقي آييني و مقامي، در مناطق روستانشين و عشايرنشين ايـران ساير مناطق رشد و و آذربايجان، كردستان، لرستان، گلستان، مازندران، خراسان

.است يافتهنمو

بخش ادبيات كالسـيك اسـت و در طـول حيات ،ادبيات و فرهنگ فولكلورضمن . انداي فولكلور داشتهمايهتوان يافت كه درون فراواني مي آثار فاخر ،تاريختـر هاي فولكلور بسـيار آسـان اي مختلف از طريق قالبهارتباط با فرهنگآنكه ع فرهنگـي ن و فرهنگ ايراني در طول تاريخ بـا تنـو تمد ،از سوي ديگر. است

پـرداختن بـه زوايـاي بنابراين،. اقوام مختلف آن رشد كرده و بالنده شده است .ي بسيار كارآمد خواهد بودانسجام مل به منظورمختلف فرهنگي اقوام ايراني

243 ���� فرهنگ كردخواني در هاي استاني؛ بيت ادبيات محلي در شبكه

ره شما

30 /ييزپا

1391

تي باال در توسعه و انتقال ادبيات فولكلـور بـه اي است كه ظرفيراديو رسانهدر حفـظ و احيـاي تـوان اساس از اين رسـانه مـي اين بر .هاي آينده داردنسل

اسـتفاده مـؤثري منطقه مكريـان بويژه كردستان مختلف در مناطق» خواني بيت« گامي براي رسيدن به هويـت فرهنگـي ،پرداختن به فولكلور منطقه مذكور. برد

بـه پژوهشدر اين ،بنابراين. رود شمارمي بهراديو كه يكي از اهداف مهم استهاي راديـويي آن تبه عنوان يكي از اشكال فولكلور كردي و قابلي» خواني بيت«

.پردازيممي

كردي ادبيات عاميانه

. آيـد كـردي بـه شـمار مـي ادبيات مكتوب كرد، در واقع جزئـي از ادبيـات ها كردي كه در قلب كشـورهاي خاورميانـه ادبيات كرد نيز مانند تاريخ ميليون«

نـدرت مـورد كنند، ناشـناخته مانـده و بـه گي مياي تقريبا محدود زنددر منطقهچه در تحقيـق و آن«) 28: 1371هوشنگي، (» .ستمطالعه و بررسي قرار گرفته ا

فولكلـور كند رشد بيش از حـد زده ميدي آدمي را حيرتمطالعه در ادبيات كر )532: 1366نيكيتين، (» .آن است

چـون از هـا، كرد«: كنند ترين علت اين امر را چنين بيان ميمستشرقين، مهمد نوشتن بـه زبـان نتوانو نمي هستندامكان آموزش به زبان مادري خود محروم

ه ادبيات شـفاهي فولكلـور بـه معنـاي ب ندمجبور ،دنكردي را در مدرسه بياموزاين زمينه الحق برهان قاطعي دال بر عالقه خود بـه د و درندقيق كلمه بسنده كن

)536:همان(» .اند زبان مادري به ما عرضه كردههـا در شرح داستان زبان كردي، موجز و كوتاه بودن آن هاي ويژگييكي از

معمـوال كردهـا بـا اسـتفاده از اصـطالحات، و اينكهو اصوال در محاوره است و كننـد مـي هاي فولكلوريك، زبـان خـود را مـزين ها، معماها و چيستانتمثيل

. دهندرواجي به ادبيات نهفته و عاميانه مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����244

ره شما

30 /ييزپا

1391

) beyt(يت هنر ب

تركـي نوعي هنـر مردمـي و بـومي كـردي، شـبيه داسـتان يـا حكايـت در دانمـاركي و 1اسـكاتلندي و بريتانيـايي و ويسـي نههاي عامياآذربايجاني، ترانه

ــانس ــا 2روم ــان كــردي . روســي اســت ي3اســپانيايي و بيلين ــه » بيــت«در زب بزيـرا ؛طوالني و مفصـل هسـتند اغلب شود كهاي اطالق مي هاي عاميانه منظومه

وقايع تاريخي و اتفاقات مهمي است كه در محـل روي داده بيشترموضوع آنها .استبـه صـورت شـود و تمـام آن ميداستاني است كه سينه به سينه نقل » يتب«

وجه تمـايز آن . آيد درمياجرا به اي از آواز و گفتار عاديآواز يا به شكل آميزهخصلت داسـتاني نيز حيران، قطار و الوك مانند از ديگر آوازهاي غنايي كردي

. و معموال بلندي آن استنظـوم آوازي، بـه روشـني از نـوع ديگـر بـه سـبب داشـتن شـكل م » يتب«

خـوان بـرخالف متمـايز اسـت و آواز »چيروك«هاي كردي؛ حكايت يا داستانهـا از اين منظومه«. شود، با ساز همراهي نمي»عاشيق«همتاي آذربايجاني خود،

شايد اگر بگـوييم وزن . حيث وزن و قافيه با اشعار معمولي اختالف كلي دارندهـا ولي بايد دانست كه وزن اين بيت ،از حقيقت دور نباشد ؛اينها هجايي است

طوري است كه بايد با آواز خوانده شوند و شايسته است اين موضوع از نقطـه گوينـدگان اصـلي، آنهـا را بـا . نظر موسيقي مورد مطالعه و تحقيق قـرار گيـرد

ز خـوش ها كـه عمومـا آوا خوان امروز نيز بيت .اند سروده صداي بلند و آواز مي )308: 1345احي قاضي، فت(» .خوانندآنها را با آواز مي ،دارند

1. Vise

2. Romance

3. Bylina

245 ���� فرهنگ كردخواني در هاي استاني؛ بيت ادبيات محلي در شبكه

ره شما

30 /ييزپا

1391

ا بـر خـالف شـعرا چنـدان خـود را ه از لحاظ قافيه نيز سرايندگان اين بيتهـايي ديـده هـا مصـراع ي گاهي در اين بيـت حت«. دانستند بند قافيه دقيق نميپاي

ين شـباهتي نـدارد، تـر كوچـك ،هاي قبل يا بعـد شود كه قافية آنها با مصراع ميگاهي ناگهـان نظـم بـه صـورت نثـر شايد به علت همين آزادي عمل باشد كه

آيد، سپس بعد از چند سطر مجددا نظم شروع مي شود و عبارات دوبـاره ميدراي بيشتر از استعداد ذاتي و ذوق سـليم و البته هر اندازه گوينده. شوند ي ميمقف

ر الفاظ و كلمـات مسـلط خواهـد بـود و در بيشتر ب ،طبع روان برخوردار باشد )309: همان(» .تري به كار خواهد برد نتيجه قوافي دقيق

زيــن، خــج وســيامند، شــرمحمود و و ماننــد مــم(هــاي عاشــقانه حماســه، بـاپير 2دم دم(غيـر كـرد هاي كرد با حاكمـان جدال بين اميرنشين ،)1مرزينگان

از ) خـان مكـري عبـداهللا داسـتان (هـا لـه نزاع بين اميـران بـا قبي و )آقاي منگورسرايي و زندگي شـاعران ها درباره هنر ترانهيتبعضي ب. ها هستندمضامين بيت

ها آغـاز و انجـام اخالقـي دارد و بعضي) ، هلكتي وخرنان3مانند پيوازان(است ). 4كور و كچ(آور است بعضي تنها خنده

بسـياري از شـاعران . اي دارنـد ها با ادبيات نوشـتاري پيونـد زنـده اين ترانههـا سنتي و هم نويسندگان امروزي، در آفرينش آثار ادبي از گنجينـه ايـن ترانـه

در اصل يك ) 1105( »مم وزين احمدخاني«داستان ،براي نمونه. اندالهام گرفتههاي هنـر عاميانـه مايههرچند درون. ملي كردها شده استيت بوده كه حماسه ب

و بعضي مثـل شـيخ صـنعان، مهـر و وفـا، ليلـي و مجنـون، تداراسجهاني را

.همگي اسامي خاص هستند. 1

.شود دم دم به صداي بيدار باش سحري گفته مي. 2

پيازها. 3

پسر و دختر. 4

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����246

ره شما

30 /ييزپا

1391

سرچشـمه گرفتـه اسـت، امـا بيشـتر يوسف و زليخا از ادبيات فارسي و عربي .ها منشأ محلي دارند يتب

ند و زندگي خود را از راه كشـاورزي و اي بودحرفه، نيمهخوانان بيشتر بيتد روسـتا و ي اهـالي، مسـج هـا در خانـه نيز اجراها . كردندآوازخواني تأمين مي

وردار و خوانندگان از احترام بسـيار برخـ . شددار برپا ميهاي اعيان زمين مهماني، »انيشـ علـي بـرده «. زادگان و نـزد اعيـان بودنـد ركني ضروري در دربار شـاه

حمان خوان، در دربار اميرنشين بابان در زمان سـلطنت عبـدالر يتمشهورترين بحمان هاي معروف مانند عبـدالر تيو شماري از ب بود) ق.هـ1227-1204(پاشا . به او منسوب است) rawi bardašâni(شاني رده ، خزيم و راوي بهپاشا

ها بندي بيت تقسيم

: كردندها را به چهار گروه تقسيم مي هاي قديم بيتخوان بيتشـد كـه سرگذشـت عشـاق و هـايي گفتـه مـي به بيت: هاي مجازيبيت. 1 .مانند زهره و مشتري، مم و زين و مهر و وفا ؛كردشقانه را بيان ميهاي عا قصه هاي مجازي از خداشناسيها بر عكس بيتدر اين بيت: هاي حقيقيبيت. 2

ماننـد زنبيـل فـروش، بيـت ؛آمـد مسائل ديني و اخروي صحبت به ميان مـي و .عقيده، بيت قبر، بيت شيخ صنعان

هـاي تـاريخي و هـا و سرگذشـت يـت هـا از روا در آن: هاي مجلسيبيت. 3چون در مجالس و محافل بزرگان، خواندن ايـن دسـته . رفتها سخن ميجنگ

در روزگـار . ها به بيت مجلسي معروف شـدند بنابراين اينتر بود، ها رايج از بيتنـد دمـدم، مان ؛ارزش و اليـق اسـت ود از بيت مجلسي بيت شايسته و باما مقص

.به، لشكريبهشا ، آ رحمان پا)حاتم(حتم پـايكوبي بـود و در حـين پـايكوبي هـا مخصـوص اين بيت: بيت داوت. 4

) 11: همان. (مانند شم و شم زين ؛شدخوانده مي

247 ���� فرهنگ كردخواني در هاي استاني؛ بيت ادبيات محلي در شبكه

ره شما

30 /ييزپا

1391

ها را به لحاظ محتواي آنها و موضوعاتي قابل ذكر آن است كه بيت نكتها ام .كردتقسيم هاي گوناگون توان به دسته ، ميگيرند كه دربرمي

د مركز صدا و سيماي مهابا بايگانيهاي موجود در زير تعداد بيت در جدولبندي هاي زير طبقهو با توجه به موضوعات و محتواي آنان به دسته شدبررسي

:گرديد ها اسامي بيت طبقه رديف

حماسي 1

الي كرماشان قه –دم الي دمقه –سام سام –حمدي شنگ ئه –له شكري –خالو پاشـاي بابـان –عبدالرحمان پاشاي بابان -لي سوران خان ئاو ده –

ي كوردي شاهنامه –سوهراب م وروسته –اركان و خليل پاشا

يالني غوث گه -نعانشيخ سه –ويس القرني -ششيخ مند و شيخ ره عرفاني 2

عاشقانه 3

–مـي تاالنـه مه –زين م ومه –زال خه الس و –يران حه -ندسيامه خج و –مال ناصر و مالخـدر و –شـتيان لي دهحمهبرايم و مه –الي زيندين برايمي مه –برايموك -شـيرين و فرهـاد -ورامـي ليلـي و مجنـون هـه –ليلي و مجنون –زيرين

–فـا مير و وه –يتي دركان به –كانبي -سوارو -وراميشيرين و فرهاد هه –ندام ئهبارام و گول -رخورشيدي خاوه

مزين م و شهشه –يوسف و زوليخا –زيم خه

مذهبي 4سولي ره –وي و ئاسمان زه –الي خاو و زريبار قه –زريبار –نبيل فروش زه ندي جوله -رروهسه

توصيفي 5-سپ له فهئه –حره سه –) جنگ حيوانات(ل و شيركه -)وصف پاييز(پاييزه

رهنگي كوردي دا

كري نشيني –كاني ژنان يتهبه -دين عيد و مير سيوهسه –لو گه اجتماعي 6

ري گيران مهچه –ل ل و گوزهينهزه –كاكه مير و كاكه شيخ مرثيه 7

شور محمود و مرزينگان -وانسيده تراژيك 8

كوروغلي تاريخي 9

لك كاني گشتي خهرهباوه فولكلور 10

رج و خاتون استي شيخ فه اي افسانه 11

12 شـــــرح

حال -رده رشانيلي بهعه –ي بيت بيژان ژيان نامه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����248

ره شما

30 /ييزپا

1391

خواني روش بيت

طرفـي و بـا وسـعت نظـر خوان وقايع را بدون دخالت و در كمال بـي بيتبـه سـان و كشـاند خوان پاي خود را به معركـه نمـي بيت«. كندي بيان ميخاص

تنهـا . كندجلوه مي ،مردي وارسته كه گويي خود از گزند حوادث در امان استخواهد جانـب خيـر و سازد و از او ميه ميكار او اين است كه خواننده را متنب

مدها كـه را سرمشق خود قرار دهـد و از پيشـا خوبي را بگيرد و اعمال شايسته هراسـي بـه ،مربوط به قضا و قدر استظاهرا بشر در آنها دخالت دارد و باطنا

خوان بـا بيت. خود راه ندهد و آنها را بپذيرد و تحمل كند و خم به ابرو نياوردكاهد و بـدين از شدت تأثر خواننده مي ،كوچك نشان دادن نقش بشر در كارها

)13: همان(» .بخشد وسيله دل او را تسلي مي

ها سبك بيت

ـ مانـد و در آن ه قصـايد سـبك خراسـاني مـي بيت در استحكام و فخامت بمظاهر طبيعت، جمال دلبـران، دالوري و رشـادت مـردان و اسـب و اسـلحه و

چون براي گويندگان بيت از حيـث . شده است ساير خصوصيات آنان توصيفوزن و قافيه زمينة مساعدي فراهم بود و ساختمان بيـت بـه گوينـدگان مجـال

كـرد، از ايـن رو شـعرا برابر آنـان ايجـاد نمـي داد و مانعي در پردازي مي سخنالبته در ايـن قسـمت طبـع روان و قريحـة . راندند مطابق دلخواه خود سخن مي

. توان ناديده گرفت سرشار خدادادي شاعر را نمي

راديو و بيت

. هـاى آن اسـت دهنده ماده اصلى پيـام اى است كه صدا تشكيل راديو رسانه، ارتبـاط )موسيقى، افكت و سكوت(ديگر عناصر صوتى بنابراين، تركيب آن با همين امر سبب مزايايى براى . سازد برقرار مى با مخاطب فكرى و معنوى كاملى

249 ���� فرهنگ كردخواني در هاي استاني؛ بيت ادبيات محلي در شبكه

ره شما

30 /ييزپا

1391

يات است؛ در هاى ديگر شده است كه يكى از آنها بيان كل راديو در مقابل رسانهن هاى تصويرى همانند تلويزيون تنها قادرند جزئيـات را نشـا صورتى كه رسانه

ى مانند اميد، ايمان، تـرس و هيجـان، جـز بـا تنـزل عناصر انتزاعى و كل. دهنداگر يك مفهـوم . ه تصويرى نيستندئسطح آن به برخى از صور ابتدايى، قابل ارا

ى مانند گل يا انسان، نشان داده شود، به وضـوح از معنـاى اصـلى منحـرف كلتأكيـد بـر جنسـيت له در تحريف معناى كلـى انسـان، ئمس نخستين .شده است

ز آنجا كه راديو، ا. ناگزير از نشان دادن يكى از دو جنس است ،است كه تصويرو همـراه اى ست، شنونده ناگزير است اطالعات ديدارى زمينـه فقط داراى صدا

راديـو رسـانه « كـه شـود براى همين گفته مـى . آفريندآن را، خود براى خود بازـ .تخيل، تصور و تئـاتر ذهنـى اسـت وعى تجربـه بصـرى اسـت كـه برتـر از ن

. زيرا تصـاويرش متعلـق بـه شـنونده و خـاص اوسـت ؛هاى مشابه است نمونهـ بر ها و اجراهاى راديويى انزوا و تنهـايى شـنونده را از ميـان مـى برنامه د و در ن

هـاى منحصـر يكى از ويژگـى ،اين. ندنك اى خلق مى ذهن تماشاگر تصاوير تازه» .انگيزاند مىوير كردن تجربه، آن را در ذهن برجاى تص به فرد راديوست كه به

سـه ويژگـى ،توان گفـت مى) 1381فارلند، مك. ؛ نيز نك15: 1381ريچاردز، (هـاى تـرين ويژگـى ىآميـز بـودن از اصـل نداشتن تصوير، بيان كليـات و تخيـل

.ستاختصاصى راديواين رسانه، تمامى ها به اين دليل نيست كه تمايزپذيرى راديو از ديگر رسانه

كند، بلكه به اين علت است كـه راديـو تخـيالت را تخيالت انسان را درگير مىدر ادبيات همه چيز بايد تصور شود، زيرا . گيرد اى متفاوت به كار مى در گستره

شود و به همين نحو چيز زيـادى هايى چاپ شده، چيزى ديده نمى به جز كلمهتوانند ديده شوند هاى ديدارى، بسيارى چيزها مى هدر رسان. شود هم شنيده نمى

در راديو چيزهـاى زيـادى . ماند و به نسبت، بخش كمترى براى تخيل باقى مىتــر بــه شــود و توصــيف كالمــى آن مــوجزتر از ادبيــات و نزديــك شــنيده مــى

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����250

ره شما

30 /ييزپا

1391

) 7: 1381كرايسـل، . (هاى به كار رفته در تئاتر، فيلم و تلويزيون اسـت توصيفى راديو سبب قدرت نفوذ و اقناع گويندگان راديو و تفوق و برترى همين ويژگ

توانند به ذهـن طورى كه به راحتى مى آنان بر گويندگان تلويزيون شده است، بههر شنونده با تخيل خود بر حسب نوع صدا و چگونگى . شنوندگان وارد شوند

سـازد كـه مـى اجرا و ديگر عناصر برنامه، تصويرى از گوينده يا مجـرى راديـو .گونه نيست هميشه همراه اوست، ولى در تلويزيون اين

تواند هاي تصويري و بصري دارد كه ميراديو اين مزيت را نسبت به رسانهبـه خواهيم آن را ببينيم، منتقل كند؛ يـا هاي نمايشي را كه نمي به راحتي، صحنه

دنيـاي عينـي و هـايي از يا مربوط بـه صـحنه اين دليل كه مربوط به ذهن استتوانـد كه بيت مـي با توجه به اين. توان ديد شم ميخارجي است كه آنها را به چ

،يـرد در حيطة ادبيات تخيلي قـرار گ تواندنيز مي اي نمايشي داشته باشد و جنبههم راديـو و هـم ؛دباشداشته با راديو ي مشتركيها ند مضامين و ويژگيتوامي

از . طريق متن، درگير يك عمل خلاقانه ذهني كننـد توانند مخاطب را از بيت مياين قبيل آثار هر دو با مخاطبان انبوه سر و كـار دارنـد، از ايـن رو ،ديگر سوي

بلكه منفرد اسـت و بـه ،آن دارد، نه تنها دروني دربارهتخيل يا قضاوتي كه فرد .هاي نامحدودي به خود بگيرد تواند شكلهمين دليل مي

شود و كالمـي از آنجا كه بيت بيشتر بدون ساز و آواز خوانده مي همچنين،نشـيند، راديـو در است كه تنها از طريق گوش سپردن به آن در ضمير جان مـي

ارزش راديـو زمـاني .توانـد بسـيار بـا ارزش باشـد شكل بخشيدن بـه آن مـي ي آن اشود كه فرد به راحتي و بدون آنكه كوششي براي تجسم معنمشخص مي

تواند بر حسب حاالت روحـي بكند، به آن گوش دهد و حتي اگر بخواهد، ميبيت مي تواند در راديو جـايگزين يـك بنابراين. كندو خلقي خود آن را درك

.برنامة موسيقي شود

251 ���� فرهنگ كردخواني در هاي استاني؛ بيت ادبيات محلي در شبكه

ره شما

30 /ييزپا

1391

هظرفيهاي بيت در بازآفريني ت قص

خوانان معتقد بودند كـه بيـت محصـول هرچند برخي از كارشناسان و بيتخاص اجتماعي و تاريخي بوده كه در يك زمان و مكان خـاص ايجـاد شرايط

از همـين رو به فولكلور آسيب خواهد رساند و ،و امروزي كردن آن است شدهبايد جانب امانتداري در آن رعايت شود، ولي بعضـي ديگـر از كارشناسـان بـر

فـرادي كـه ين صادقي و االداين باور بودند كه كساني مانند بهرام بيضايي، قطبانـد آنهـا را بـه انـد، توانسـته كرده و تغييراتي در آن داده ها را بازنويسي نمايش

از سوي بهرام بيضايي بـه نمـايش در كه »آرش كمانگير«مثل ؛ندنمايش درآوربود، مشكلي بـه همـراه نداشـت و داده شدهتغييراتي كه در آن با وجودو آمد

شـهرام ميكـائيلي يكـي از ،با اين تفاسير. ردك اتفاقا طرفداران فراواني را جذبرا بـا تغييراتـي بـر » بيت سـيدوان «هاي راديو در سنندج نيز كنندگان برنامهتهيه

مـدرن ايـن بيـت را پسـت با نگـاه »كيش و ديش«روي صحنه آورد و در تئاتر تـوان بـه معتقد بود كه بيـت را مـي ) كننده تهيه(يا صالح خضري . امروزي كرد

تان، فيلمنامه راديويي يا تلويزيوني درآورد و حتـي در سـينما يـا بـه شكل داسبعضي از كارشناسان نيز معتقد بودنـد كـه .استفاده كرد پويانمايي از آنصورت

تـوان مـي ، بـراي مثـال توان در ديگر هنرها بهره گرفـت ها مياز شعر اين بيتعر آن را خطاطي صحنه داستاني يك بيت را به صورت يك نقاشي درآورد يا ش

بـه كرد و اين بستگي به خلاقيت و هنر خاص هنرمنـد دارد كـه ايـن اثرهـا را اگـر ،كنندگان به نظر تهيه. اي وارد نشودكه به اصالت بيت لطمه اي بيارايد گونه ،ها امري معمول است و نويسـنده بـر اسـاس ديـدگاه خـاص خـود بيت تغيير

هـا هـم ايـن ظرفيـت را داشته باشد و بيت اني آزاد از آن داستبرداشتتواند مي .دارند

به نظر كارشناسان، با توجه به تغيير شيوه زندگي مـردم و بـه وجـود آمـدن هـا را تـوان بيـت هاي جديد و همچنين دگرگوني در كـاركرد بيـت، مـي رسانه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����252

ره شما

30 /ييزپا

1391

نمـود و آنهـا را اسـتخراج و موسيقي و ملودي ضبط و نگهداري كرد ،مكتوب .ديده فرهنگي تهي بسته بدين ترتيب يك

هاي راديويي و تلويزيوني و كارشناساني كه بـا آنـان بـه كنندگان برنامه تهيهمعتقد بودند كه نياز امروز جامعه ما تغيير كـرده اسـت و مـا ،مصاحبه پرداختيم

چـرا كـه ؛ها را به همان شيوه چند صد سال قبـل ارائـه بـدهيم توانيم بيت نمييك فكر، يك ايده و يـك ها به بيت. پذيرد نميشيوه را مخاطب امروزي ما اين

د و بـا نقابل قبول باشند براي مخاطب امروزي نبتوا نياز دارند تاشكل امروزي سـاز، برنامـه . شـوند ارائـه با محتواي قديمي به شـكل جديـد ،خلاقيت خاص

ـ ،خود هنر خاصبا خلاقيت و بايد ساز و نقاشفيلم ا تـ ددر ارائه بيت كـار كن .امروزي شوند ،آثار بومياين

منشأ تاريخي بيت

توانند منشأ تحقيقـات تـاريخي ها ميكه بيت ندهمه كارشناسان بر اين باورهـا چـون بيشـتر بيـت همچنـين، . گويندباشند، چون از دورة خاصي سخن ميتـوان از آنـان در بـراين اسـاس مـي ،انـد دربردارنده وضعيت زندگي مردم بوده

ل سياسـي و ئشناسي و ساير مسـا فرهنگي، فولكلور، پوشش، زبان هاي پژوهشاقتصادي، هاي پژوهشتوانند براي ها ميحتي بيت .اجتماعي جامعه بهره گرفت

. روند شمار بهاي ارزشمند شناسي، تغذيه و تحقيقات مذهبي گنجينه روان

خواني الحان در بيت

،نـد الزم اسـت هرچ ،ها مشخص شد كه صرف مكتـوب كـردن در مصاحبهخوانان هم هست و بايـد ولي كافي نيست، چون بيت شامل لحن و صداي بيت

دانان آنهـا د دارد كه موسيقيو حتي اين امكان وجو كردآن را ضبط و نگهداري .نويسي كنند را نت

253 ���� فرهنگ كردخواني در هاي استاني؛ بيت ادبيات محلي در شبكه

ره شما

30 /ييزپا

1391

ها را با سـاز هـم كارشناسان موسيقي همگي معتقد بودند كه بعضي از بيتكه پرده ندارنـد و بـادي هسـتند ماننـد نرمـه نـاي، سازهايي ؛توان اجرا كرد مي

هايي بـراي گاهي فراز و نشيببيت خواننده . شمشال و كمانچه و ساير سازها كند به عنوان تاكتيك و متد انتخاب مي ،آرايش دادن و تأثير گذاشتن در شنونده

انجام جا اگر درست و مناسب و ب اين كاركه كندخارج از يكنواختيبيت را تا . پسنديده و الزم است بسيار ،شود

تفاوت بيت با ديگر آوازهاي فولكلور كردي اين است كه آنها بيشتر يا بنـد مثل توصيف بهار، پاييز يا توصـيف عشـق يـا ؛انداي توصيفيقطعهيا هستند و

شـد، يـا توصـيف عرفـان، ولـي بيـت عناصـر سحره كه در رمضان خوانده مي .داستاني دارد

ت و عناصر زمـاني و بنـا بـه جغرافيـاي منطقـه و ه به موقعيي با توجهر بيتبـه خـود را آواز و تحريرهـاي مخـتص ،لحـن زبان كردي سـوراني، دسـتگاه،

بـا از آنهـا ولـي بعضـي ،شـوند ها بيشتر بدون ساز خوانـده مـي بيت .داراستازنظــر آوازي و موســيقي جــزو ديگــر،بعضـي و شــوندشمشـال خوانــده مــي

و اصـال بـا هـيچ سـازي خوانـده روند شمارمي بهاي ناشناخته موسيقي ه گوشهخـوان بيـت ،استپايين ساز شمشال چون از نظر كوك ساز و تناليه . شوندنمي

به راحتي خوانـده خواند، ولي با ساز باالبان بيت معموال چند پرده با فاصله مي .ت دارندراني سنخيهايي كه با رديف ايهاي حماسي و بيتبيت بويژه شود؛ مي

اند و مردم چـون بـه ها در اثر يك رويداد تاريخي به وجود آمدهبعضي از بيتهـا اند، بعضـي از بيـت اند آن رويداد را با آواز منتقل كرده موسيقي عالقه داشته

.اندي خوانده شدهدر زمان پادشاهان خاصنيز اد بندها در بعضـي مثال تعد ؛ها با همديگر متفاوت استسبك خواندن بيت

همه بيـت را بـا يـك لحـن و آواز ، بنابراينندا ها كوتاهها كم است و بيت بيتبرخـي . دنـ كنها از نظر فاصله موسيقي تغيير ميتوان خواند، ولي بعضي بيت مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����254

ره شما

30 /ييزپا

1391

كنـد كـه چگونـه قهرمـان سرايي مي راوي داستانابتدا راوي دارند و نيزها بيتهسـتند و ابتـدا بـه صـورت نجـوا آهنگين ها بيتبرخي . شودداستان خلق مي

هـر بيتـي لحـن و آواز .دنـ كنحالت حماسي پيدا مي سپسو شوند خوانده ميكـدام از نظـر آواز و لحـن بـا ديگـري هـيچ ترديد بيخودش را دارد و خاص

باز شـيوه خوانـدن و ،شباهت ندارد، حتي اگر در يك دستگاه و آواز هم باشند .كندگر فرق ميتحريرشان با همدي

م در هاي كردي در درجه اول در دستگاه شـور هسـتند و در درجـه دو بيتها بيشتر در حالـت آرام و آوازي و بيت .هاي شور قرار دارندانشعابات و شاخه

تغييـر مداوم است وآرام گاهيسريع و گاهي،ها بيت ضرباهنگ .مقامي هستندشعر بگويد، ولي هنوز قادر بـه نوشـتن از همان زماني كه بشر توانست .كندمي

هاي كوچك، بيـت را بـه ها سپرده شدند و همان شعرها به حافظهبيت ،آن نبودوجـود وجود آوردند كه هجايي هستند و ممكن است در ادبيات ساير ملل هم

. باشندداشته

كنندگان سازي از نگاه تهيه هاي بيت در برنامه تظرفي

،دارد بيـت و محتـوايي كـه ظرفيته به با توج ،تقدندكنندگان مع تهيهبرخي خوانـان و معرفـي بيـت .قرار گيـرد استفاده موردهاي متفاوتي به گونه دتوان مي

. خوانـان اسـت گيري از بيت ي بهرهاه يكي از راهبردن آنها در فضاي تلويزيوني هـا بيـت يـاتي در مـورد خوانـان ديگـر و كل در مورد پيشينه، محتوا، بيت سؤال ،همچنين. هاي تركيبي از آنها استفاده كرد توان در برنامه است كه ميهايي نمونه

. اجـرا كـرد آنهـا را فيلمنامـه راديـويي و تـوان بـه شـكل داسـتان در راديو ميبـه شـكل نمـايش و داسـتان ،ها را ارائه داد توان بيت اي كه مي رترين شيوهمؤث

.را به صورت مصور درآورد هاتوان آن است و مي

255 ���� فرهنگ كردخواني در هاي استاني؛ بيت ادبيات محلي در شبكه

ره شما

30 /ييزپا

1391

سـاختار از يعنـي ؛ها اغلب جنبة دراماتيـك ندارنـد بيت ،برخي نيز معتقدندبـاقي نقـل فقط در حد يك قصـه بـراي و برخوردار نيستنددراماتيك نمايشي

در آنهـا وجـود نـدارد و بايـد الزم دراماتيـك و كشـمكش و تضـاد ماننـد ميسازي راديـو و تلويزيـون از ود و در برنامههاي ديگري براي آنها لحاظ ش شيوهظرفيت تبـديل ها از بيت تعداد اندكي در واقع. كرداستفاده به عنوان مكمل آنها

به همان شيوة امروزه نظر كارشناسان، يك بيت اگر به .شدن به نمايش را دارندو بايـد يـك قالـب بـود خواهد جذابيت الزم ن از ،چند صد سال قبل ارائه شود

توانـد به نظر آنان، سينما هم مـي .آنها يافتبراي تبديل زماني و مكاني ناسبماسـتفاده در مجلات كودكـان آنها از توان مي ،همچنين. شود فعال حوزه در اينفرهنـگ و فولكلـور را بـه نسـل اين گونه، در اختيار مدارس قرار داد و كرد و

در اي هاي تاريخي و اسـطوره را به عنوان شخصيت آنهايا منتقل ساختجديد و سـناريوهاي بسـيار هـا توان فـيلم ها مي از بيت .به كار برداي رايانه هاي بازي

. بستگي به نوع بيت دارد در عملقوي ساخت و اين ه به اينكه بيت داراي عناصر راديويي مثـل كنندگان راديو با توج به نظر تهيهآنـان . داشـته باشـد بـراي اجـرا باالييت تواند قابليمي ،است.. سكوت، صدا و

چون در راديو فقط با صدا سروكار داريم، عنصر تخيل در راديو قوي ،معتقدندو آراسـته بايـد امـروزي كه البتـه –ها از بيت توان مياست، پس در راديو بهتر

ولـي نحـوة پرداخـت اصالت بيت هم بايد حفـظ شـود، .استفاده كرد –شوند . مهم است بسيار

پژوهشيها به عنوان مرجع استفاده از بيت

مـورد پژوهشـي توانند به عنوان يك منبع و مرجع براي انواع كار ها مي بيتوقتي يك قاشق يا جسد به جامانده از گذشته منبـع خـوبي . قرار گيرنداستفاده

چرا اين ،تاريخي، جغرافيايي و پزشكي است پژوهشيبراي بسياري از كارهاي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����256

ره شما

30 /ييزپا

1391

از يداسـتان كـامل بيسـت .مرجع مطالعات فرهنگي قـرار نگيرنـد ر آثار فولكلو توانـد ست كه، مـي ها هاي خاص و دنيايي از دانستني تصاوير خاص، شخصيت

ــه ــاريخ، در زمين ــد ت ــاعي، روانامــور هــاي مختلــف فرهنگــي مانن شناســي دف .قرار گيردها استفاده ها، لباس، تغذيه، اقتصاد، سياست و ساير حوزه شخصيت

هـا و هـا را ترجمـه كـرد و بـه زبـان تـوان بيـت مـي براي اسـتفاده مفيـدتر ها كه در ادبيات اقوام ديگر چه بسا بسياري از بيت. هاي ديگر انتقال داد گويش

و بيت موسيقي است زيرا توان فرا مرزي كرد،بيت را مي .دنايران نيز وجود دار .دنموسيقي و سروده مرز نمي شناس

بندي جمع

را بيـت در واقع بندهاي پشت سر هم. داستان شعرگونه طوالني استبيت، بـا هـا آوازهـاي مختلفـي بيت. كريان منشاء بيت استبيشتر منطقه م. گويندمي

افـراد مختلـف خوانـده از سـوي چه اگر بيتي ؛آهنگ مخصوص به خود دارندتوانـد آهنـگ بيـت مـي . هاي متفاوتي هم داشته باشـد ممكن است آهنگ ،شود

حفـظ فرهنـگ و ،خوان ترين هدف بيت اصلي. آوايي يا همراه با موسيقي باشدزبـان ديگـر اسـتفاده از خواهد زبان را كامـل و بـدون اصالت زبان است و مي

.انتقال دهدحالت گفتـاري ؛ گاهيكندآواز بيت با توجه به اتفاقات درون بيت تغيير مي

كه هر بيت، شامل واقعيات يك آنجاز ا .اي موارد آوازگونه استدارد و در پارههـاي تواند در حكم منابع قابل اعتمادي عمل كند كه در زمينـه مي ،داستان است

.دهد تاريخي، حماسي، مذهبي و عاشقانه اطالعات مفيدي در اختيار قرار ميـ ها، تراوش احساسات و انديشهبيت ايـن ميـراث .رد هسـتند هـاي مـردم ك

ايالت روحـي و فكـري مـردم و از سـوي يي نمايانگر تممعنوي گرانبها از سودر . پايه و اساسي استوار براي تطبيق با روحيات ديگر ملل و اقوام اسـت ،ديگر

برخـي خـورد، در ها، دينداري و كشف راز هستي به چشـم مـي برخي از بيت

257 ���� فرهنگ كردخواني در هاي استاني؛ بيت ادبيات محلي در شبكه

ره شما

30 /ييزپا

1391

اي و در پـاره است پرستي نفرت از بيگانه و پرستي ديگر سخن از مبارزه و ميهنهاي زندگي مردمان گذشـته تها واقعيبيت. رود مي ها سخن از دلدادگيبيت از

ـ اي تمـام تواننـد آيينـه گويند و بر همين اساس ميميرا باز هـاي تنمـا از واقعيهـاي موسـيقي فولكلـور تـرين شـاخه بيت از اصلي. زندگي مردمان كرد باشند

تـرين شـعر نـو هـن توانـد ك و مـي است سينه به سينه نقل شده كه كردي استبا وجود آنكه بيـت را .آهنگ و آواز مخصوص به خود را دارد كردي باشد كه

منطقـه ،، امـا منشـأ اصـلي بيـت كردتوان مشاهده در اكثر نقاط غرب كشور مياي از شعري هجايي و آميزه ،بيت. شهر مهاباد و حومه آن است بويژهكريان و م

وع بـا مناجـات شـر اغلـب پايدار دارد وم و منظ يساختار نظم و نثر است كه .شود مي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����258

ره شما

30 /ييزپا

1391

منابع

كتاب) الف

ــيج . 1 ــويي) 1381(ريچــاردز، ك ، ترجمــه مهــدي نگــارش نمايشــنامه رادي .سروش: زاده، تهران عبداهللا

مؤسسـه تـاريخ و : ، تبريـز منظومة مهـر و وفـا ) 1345(فتاحي قاضي، قادر . 2 .فرهنگ ايران

طـرح : ، ترجمه معصومه عصـام، تهـران درك راديو) 1381(كرايسل، آندرو . 3 .آينده

، سازى براى راديـو در آينـده راهبردهاى برنامه) 1381(فارلند، ديويـد مك. 4 .تحقيق و توسعه صدا: ترجمه مينو نيكو، تهران

هــاي بررســي نقــل، گوســان پارســي) 1385(نصــري اشــرفي، جهــانگير . 5 .سوره مهر: ن، تهراموسيقايي

: محمـد قاضـي، تهـران ، ترجمـه كرد و كردستان) 1366(نيكيتين، واسـيلي . 6 .نيلوفر

مقاله) ب

فصـلنامه كيهـان ، »گذري بر ادبيات كردي«) 1371(هوشنگي، اميرهوشنگ . 1 .88، ش فرهنگي

ي؛ محل اشعارتصويرسازي سبك زندگي به روايت هاي ويدئويي و تصويري رد قم در قاب نماهنگگدست

1دستجردي مصطفي جعفرزاده

چكيده

اسـت كـه هاي زبـان ادبـي ترين و رساترين گونه كالم منظوم يكي از كوتاهبـازگويي . كنـد بسياري از مفاهيم را به شكلي جذاب بـه مخاطـب منتقـل مـي

تاكنون از سوي برخـي شـعرا ،هاي مردمي از طريق شعر ادبيات شفاهي و آيينبه كارگيري لغات مهجور و قـديمي و آنهاآزمايي شده است كه هدف اكثر طبع

.ها و اصطالحات بوده است واژه اين داشتن زنده نگاهگـذري و ،»تقيه يادت ميـاد؟ «با نام مصطلح ،منظومه فرهنگ مردم دستگرد

بيت 229اين منظومه .نظري بر آداب و رسوم روستاي دستگرد كهك قم استـ بيـت از آن انتخـاب و بـا مختصـر توضـيحاتي ارا 69دارد كه در اين مجال ه ئ

ـ ،»هاي قمي قصيده«به استقبال ،اي به گونه ،اين منظومه. شود مي اس سـروده عب

مصطفي جعفرزاده دستجردي بازنشسـته آمـوزش و پـرورش قـم، يكـي از شـاعران و فرهنگيـاران . 1

رد از بخش كهك استان قم را سـال گكوشاي واحد فرهنگ مردم است كه از فرهنگ مردم روستاي دستهمزمـان بـا آن از . انـد آوري و براي واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقات ارسال كرده تاكنون جمع 1353تبـه بـه و چنـدين مر ندبا برنامه فرهنگ مردم راديو سراسري نيز همكاري خود را آغاز كرد 1371سال

.عنوان فرهنگيار برتر، برگزيده شدند

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����260

ره شما

30 /ييزپا

1391

جز به كارگيري واژگان اصيل و از ياد رفته قمي، ،فرساد رفته است و هدف آن . رد قم استگها و رسوم و ظرايف فرهنگ عامه مردم دست مروري بر آيين

كـه هستند هاي كوتاه و موجزي از قالب هاي ويدئويي و تصويري، نماهنگرسد خـوانش به نظر مي. دنكن با كمك تصوير، حس و حال موسيقي را بيان مي

از انگيـز بـودن آنهـا، صحيح اشعار محلي، به دليل حـس نوسـتالژي و خـاطره و از آنجـا كـه خـاطرات گذشـته برخوردار استت تصويري بسيار بااليي قابلي

از ايـن ،با آداب و رسوم پيوند خورده است مملو از تصاويري است كه ،آدميانهاي ويـدئويي و تصـويري نماهنگدر قالب رو بستر مناسبي براي به كارگيري

.روند شمارمي به راسشو بوگو بچيگيامون يادته؟ 1تقيه

گيامون يادته؟توي دسگرد كه بوديم زند

taqiye râsešo bugu bačegiyâmun yadte, tuye dasgerd ke budim

zedegiyâmun yâdte?

تگرد كـه در روسـتاي دسـ .هايمان يادت هسـت راستش را بگو بچگي تقي هايمان يادت هست؟ بوديم زندگي

چن خونوار اونا محل داش، تو ات دهمون چن راس تون حمون يادته؟ بوزه تادم در ا

dehemun čan tâ mahal dâš, tu unâ čan xunevâr, a dama darbuze tâ râs

tune hamun yâdte?

از جلوي دروازه تـا مقابـل .ده ما چند تا محل داشت و در آنها چند خانوار ؟آتشخانه حمام يادت هست

يـادآور خـاطرات گذشـته زنـدگي در روسـتاي و به عنوان يك دوست همسـن و قـديمي ، تقينام . 1

.مورد استفاده قرار گرفته است ،دستگرد

261 ���� تصويرسازي سبك زندگي به روايت اشعار محلي

ارهشم

30 /يز پاي

1391

قا، آق جوينامل ابراييمي، كبال جا مله يادته 1تون قلعه، دمكوچه مل كريمي، پا

malle mol ebrayimi, kablâjâqâ, âqjuyinâ, kuče moll karimi, pâqal?e

dametun yâdte

قلعه ا كريمي، پاكوچه مل .ها جونيابراهيمي، كربال حاجي آقا و آقا محله مال ؟و نزديك و اطراف حمام يادت هست

سف اري، چارآسياب و عصاسيه ملب يادته؟ 2ها سينجون گيوه لي، خدشي اوسك تخ

âsiyâb o assâri, čâr soffe molabbâsi, taxkaši ussali xod givehâ sinjun

yâdte?

هاي علي و گيوهكشي استاد تخت .اسيا عبه ملر سفآسياب و عصاري و چها ؟سنجاني يادت هست

بو اق داش وسطش تندوريتهامون يه ا خونه يادته 3گل گوشاش ديالبچه و پسينه و سولدون

xunehâmun ye otâq dâš vasateš tanduri bu, gal gušâš dilâbča o pasina

o suldun yâdte

ها هـم دوالب و كنار گوشه .بوداق تنور تاق داشت ميان اتهايمان يك ا خانه ؟حفره نگهداري مواد خوراكي يادت هست

دم به معناي نزديك و كنار. 1 . تروي كه به نام سنجان اراك شهرت داش نوعي گيوه سبك و چابك مخصوص پياده. 2

اق داشتند و در قسمت مياني آنها يك چالـه تنـور بـراي پخـت نـان در تهايي كه معموال يك ا خانه. 3ـ دادند و كنار گوشـه ايـن ا ها روي آنها كرسي قرار مي مواقع ضروري بود و در زمستان ،هـاي تكـي اقت

براي نگهـداري ) suldun( سولدون، )pasineh( پسينه ،)dilâb( هايي از قبيل ديالب سوراخ و حفرههـا هـم اقتـ غالت و مواد خوراكي و مايحتاج ديگر زنـدگي تعبيـه شـده بـود و اطـراف بيـرون ايـن ا

. بودمرغ و خروس ،حشم، هايي براي دام مكان

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����262

ره شما

30 /ييزپا

1391

گفدن اون عد قديم بال ميدر حياط در ته؟دسولخه كلندون يا كردن ا از و بس ميو

dar hayât o darbelâ migofdan un ?ade qedim, vaz o bas mikardan a

sulxe kalandun xâdte?

كردند آن را از بسته مي و باز ،در آن عهد قديمگفتند در حياط را در بال مي محل سوراخ كلندون يادت هست؟

دهنا بس نداش دراشون مث يه پار چفد و شوم وا بو برا برو بيامون يادته؟ صب تا

čefd o bas nadâš darâšun mese ye pârdahanâ, sob tâ šum vâ bu barâ

boro biyâmun yâdte

شب باز بـود تاصبح ،ها درهاي آنها مانند بعضي دهانقفل و بست نداشت يادت هست؟) آمد و رفت(براي برو بيا مث حاال يخچالو فيلزر كه نبو ااون روز

يادته؟ 1ونرو قف دريخدن تو كوزه گوش آب مي un ruzâ mese hâlâ yaxčal o filzer ke nabu, âb mirixdan tu kuze gušd

o ru qafun yâdte

آب را داخل كوزه و گوشـت كه ،ودنبروزها مانند حاال يخچال و فريزر آن ؟گذاشتند يادت هست را روي قفان مي و و باديه مسييكچه بود و كاسلظرفامون تيم

لكينه و نوندون يادتهتاغار و خمبه و دو zarfâmun timče bud o kâsaliko bâdye mesi, tâqâr o xombe o dulkine

o nundun yâdte

گرفت و بـه سـقف ايـوان خانـه اي چوبي بود كه گوشت مصرفي چند روزه روي آن قرار مي وسيله. 1

. شد براي نگهداري آويزان مي

263 ���� تصويرسازي سبك زندگي به روايت اشعار محلي

ارهشم

30 /يز پاي

1391

تغار و خمره و دولكينه و ،كي و باديه مسيهايمون تيمچه بود و كاسل ظرف داني يادت هست؟ نان

و كفگير ملقهلهشبوال و الكو غلبي يادته؟ 1قاشق و گوشكوف چوغي با كمجدون

hošbulâ o alako qalbilo kafgir maloqa, qâšoq o guškufe čuqi bâ

komojdun yâdte

قاشق و گوشكوب چـوبي بـا ظـرف ،هقل كفگير و مالآبكش و الك و غربا كماجدان يادت هست؟

نخد بيجه قلقلي ريزه و شامي كوفده با يخني عدس يا يتيمچه با بادنجون يادته؟

qelqelirize o šâmi kufde bâ noxod bija, yaxni adas yâ yatimče bâ

bâdenjun yâdte

كرده گوشـت بـا رنخود نامرغوب باه ريز و شامي با گوشت كوبيده و تكوف پز يادت هست؟ عدس و بادنجان آب

ريخديم تو كاسه چنت ملقه آش اماج مي گا كرديم وسطش دت نون تفتون يادته؟ لي مي

gâ mirixdim tu kâse čante maloqeâš omâj, le mikardim vasateš dot

nune taftun yadte

دو عدد نـان ،داخل آنو آش اماج ريختيم داخل كاسه چند مالقه گاهي مي ؟يادت هست كرديم خرد مي ضخيم

تيمچـه بـدون درب مسـي بـراي پخـت :ازنـد عبارت بود كه از جنس مس و روي و سفال يفظرو. 1

اسـتفاده باديه مسي براي گرم كردن شير ،كاسه لكي گلي براي كشك و ماست و لبنيات ،غذاهاي آبكي .كردند مي

قاشق و گوشكوب چوبي با ظـرف كماجـدون مسـي ،مالقه ،كفگير ،غربال ،الك ،آبكش مسي همچنين . دادند اينها اسباب و اثاثيه آشپزخانه را تشكيل مي همه براي پخت انواع غذاهاي گرم كه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����264

ره شما

30 /ييزپا

1391

توت خشك و بلگه و قووتو گندم شادونه چره بو شبا زمسون يادته؟ خوراك شب

tute xošk o balge o qovut o gandom šâdune, xorâke šab čare bu šabâ

zemessun yâdte

چـره دانه خوراك شـب شاهرگه قيصي و قاووت گندم توت خشك شده و ب ؟يادت هست بود، هاي زمستان در شب

تا خرما زاهدي شد هفش موقه عيدم كه مي پنير جخ مال مهمون يادته؟خد يه چنگ شكر

moqe ?eydom ke mišod hafaš tâ xormâ zâhedi, xod ye čang

šekarpanir jax mâle mehmun yâdte

هشت عدد خرما زاهـدي همـراه بـا شد هفت عيد هم كه مي) موقع(هنگام ؟يادت هست ،مقداري نقل شكر پنير تازه براي مهمان

يه وخ بس نكنيم روش آب نمخورديم تا 1قوچو نون يادته؟ نمخورديم همساخ سنجيد خد

qučo ruš âb namxordim tâ ye vax bas nakonim, namxordim hamsâx

senjido xod nun yâdte

همينطور سنجد .خورديم تا يك وقت بست نكنيم نميقوچ را روي آن آب ؟يادت هست ،خورديم نمي را همراه نان

گيريد مي وگ بوخوريد سنجيد نون جاگفدن مي يادته؟ عليه خورد و نداش چن وخ سيرامون

زالك كه نارس آن هاي اطراف به رنگ و اندازه آلبالو و با طعم و مزه زال اي جنگلي در رودخانه ميوه. 1

ي در خـوردن آن موجـب نفـخ شـكم و رو زيـاده .اسـت كشد و رسيده آن هم چسبنده دهان را هم مي . شود و با آب سازگاري ندارد درد مي دل

265 ���� تصويرسازي سبك زندگي به روايت اشعار محلي

ارهشم

30 /يز پاي

1391

migofdan ag boxorid senjid o nun jo migirid, aliye xord o nadâš čan

vax sirâmun yâdte

علي .گيريد مي مرض جوغگفتند اگر سنجد و نان را با همديگر بخوريد مي يادت هست؟ ،شد خورد و چند وقت شكمش سير نمي

نو خد كل نمديهامون يه قبا داشدبابا هامون يادته؟ ننه كرباسا چارخونه بو سر

bâbâhâmun ye qabâ dâšdano xod kol namadi, karbâsâ čâxune bu sare

nanehâmun yâdte

هـاي چهارخانـه سـر كربـاس .ديباباهايمان يك قبا داشتند و يك كاله نمـ يادت هست؟ ،مان بود مادران

خونمون ه زن سد سن تومونزيكا عيد مي جامون يادته؟پينه مينداخ همه رخد جلو

nazikâ ?eyd miyome zan sedo sen tu xunamun, pino mindâx hame

raxdo jolojâmun yâddte

همه رختخـواب و مان آمد خانه رسيد زن سيد حسين مي نزديك عيد كه مي يادت هست؟ ،كرد وصله مي و لباسمان را مال و خرجي نداشجكو شالم كه كال و ال

1چيدن باباهامون يادته؟ ريشدن پله مي مي

.اسـت با پوشـاكي كـه امـروز مـد شـده آن مقايسه و .سخن از پوشاك و البسه قديم در ميان است. 1

چادرهـاي كرباسـي طـرح هـا خـانم معموال يك قباي بلنـد و كـاله نمـدي بـود و مردهاپوشاك قديم شد زن مرحوم سيد حسين معـروف بـه زن آقـا كـه در كردند و نزديك عيد كه مي به سر مي هچهارخان

هـاي ها و لباس و رختخواب رفت ميهايشان به خانه ،با دعوت مردم ،كار دوخت و دوز مهارت داشتو شـال هـم ) دسـتكش aljak( پوشاكي از قبيل الجك. زد را اگر الزم بود وصله و پينه مي آنها مناسب

شته شـده از پشـم رتهيه و خود مردم به وسيله نخ .چنداني نداشتند هزينهه پوشاك زمستاني بودند و كبافتند و اغلب زنان و مـردان ميل چوبي مي ،يا اگر نبود را با استفاده از تعدادي ميل فلزي،گوسفند آنها

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����266

ره شما

30 /ييزپا

1391

kolâ o aljako šâlom ke mâl o xarji nadâš, mirišdan palla mičidan

bâbâhâmun yâdte

پدرانمان پشم به وسـيله پلـه ،كاله و دستكش هم كه مال و خرجي نداشت ، يادت هست؟بافتند و مي سيدندري مي

مالونديم تا بشه يه عروسي ش ميپري وخ چ م جلو حمون يادته؟يجم ش وصبياتي هم

pori vax čaš mimâlundim tâ beše ye arusi, sobbiyâti hamue jam čim

jelo hamun yâdte

صـبح زود همـه جمـع .كلي وقت چشم انتظار بوديم تا يك عروسي بشود ؟شويم مقابل حمام يادت هست

قيف حلبي ه تو سرنا وزعمسنه ساز مي تو سردخون يادته؟ كه در ميلوطي قمبر ادا

amosena sâz miza tu sornâ o qif halabi, luti qambar adâ dar mike tu

sardxun yâdte

داخـل ) قمبـر (مطـرب ، وزد بـا سـرنا و قيـف حلبـي عمو حسين ساز مي يادت هست؟ آورد بازي درمي سردخون حمام

خد ساقدوشاشو ددادن دوما كوچه گردش مي هاشون يادته؟ خونه مگي تخ ميزدن دره

kuče gardeš midâdan dumâd o xod sâqdušaš o hamegi tax mizadan

dar xunehâšun yâdte

همه مردم جلـوي در ،دادند گردش ميهايش را دوشقو ساداماد كوچه در يادت هست؟ ،زدند تخت مي هاي خود خانه

كـار اوقـات فراغتشـان ،نحتي جوانان اين هنر را از بزرگان خود آموخته بودند و در طول فصل زمستا

. بافتن پوشاك گرم از قبيل دستكش، شال، جوراب و كاله بود

267 ���� تصويرسازي سبك زندگي به روايت اشعار محلي

ارهشم

30 /يز پاي

1391

شيت بورو تخد كرسيا فرشو قالچه همه جا سمور و قوري و سيني و اسفندون يادته؟

farš o qâliče hame jâ šit buru taxd o korsiyâ, sam rar o quri o sini o

esfandun yâdte

هـا سـماور و روي تخت و كرسي و شد فرش و قاليچه همه جا گسترده مي يادت هست؟ ،قوري و سيني و اسفند بود

ذاش خونش مي هر كي چن جور خوراكي رو تخت در بلگه با ناردون يادته؟ شربتو ميوه و آب

har ki čan jur xorâki ru taxte dar xunaš mizâš, šarbat o mive o âb

balge bâ nârdun yâdte

شـربت، .گذاشـت اش مـي خانـه هر كسي چند نوع خوراكي روي تخت در يادت هست؟ ،بلگه با دانه انار ميوه، آب

پريد باال پين عم غولوم سلموني هي مي دون يادته؟كشيد آي خونت او ور و وور جار ميو

am qulum salmuni hey miparid bâlâ pin, voro vor jâr mikošid ây

xunat odun yâdte

آهـاي :زد تند تنـد جـار مـي .پريد عمو غالم سلماني مرتب باال و پايين مي يادت هست؟ ،ات آبادان خانه

شد ريخده ميماد دو باس خاطر دشييا كه سر پالمون يادته؟ خاكا با چنگو رافيديم رو مي

bâs xâter dašoyâ ke sar dumâd rixde mišod, mirâfidim ru xâkâ bâ

čango pâlmun yâdte

رفتـيم خيـز مـي سـينه ،شد كه بر سر داماد ريخته ميشاهي به خاطر سكه ده يادت هست؟ ،زديم روي آنها ها و چنگ مي روي خاك

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����268

ره شما

30 /ييزپا

1391

تختونچه چنار اوس قولي بساتشو شيت ميكه رو پيه چكشو سندون يادته؟ه سيخو ميخو س

us qoli basâteš o šit mike ru taxtunče čenâr, six o mix o čakoš o

sendun yâdte

سـيخ و ؛كرد روي تخت چنـار استاد قلي آهنگر ابزار و وسايلش را پهن مي يادت هست؟ ،ميخ سه پايه و چكش و سندون

هزرچفد نسغاله، كلنگو قشنكد بيلو هوره و منقلو ساجو خذ ذغالدون يادته؟

bil o dasqâle, kolang o qanšekan o čefd o zere, hure o manqalo sâj o

xoz zoqâldon yâdte

هوره و منقل و سـاج و ،فت و بست دربچشكن، بيل و داس، كلنگ، قند يادت هست؟ ظرف ذغالدوني

تقيه بازياي قديم مونو يادت مياد؟ تخته زاري، لب يخچال و تو ميدون يادته؟

taqye bâziyâye qadim muno yâdt miyâd, taxte zâri labe yaxčal o tu

meydun yâdte

تختـه زاري و لـب يخچـال و ) محل( .آيد هاي قديم را يادت مي تقي، بازي يادت هست؟ ها داخل ميدان

ماچوغ ي غليون بيارك، مره بازي، الغباز آال داد، اتك متك، دور چاله گردون يادته؟

bazi qalyun biyârak, merre bâzi, aloqmâčuq, allâ dâd, atak matak,

dor čâle gardun yâdte

آالداد، اتـك متـك، دور چالـه ،بازي، غليون بيارك، توپ مره، الك دولـك يادت هست؟ ،گردان

269 ���� تصويرسازي سبك زندگي به روايت اشعار محلي

ارهشم

30 /يز پاي

1391

كو درنه به خطوها گنگلهخربوزه گرد ون يادته؟بسيم گل ونب طناف اهو مي با

xarboze gerdak o dorne be xatohâ gengele, bâ tanâf oho mibasim

gale vanbun yâdte

بسـتيم بـه شـاخه ب تـاب مـي خربزه گردك، درنه به خط، هاگنگل با طنـا ؟يادت هست ،وندرخت ونب

هف سنگو بازي حاجمبرات و پشتكاخردل بازي سنگ آبده رو آب سلخ چرسون يادته؟

dollâ xar poštak o haf sang o bâzi hâjambarât, bâzi sang âbde ru âb

selxe čerassun yâdte

بـازي سـنگ آب اسـتخر ،خميده خرپشتك، هفت سنگ، بازي حاجمبرات ؟چنارستان يادت هست

گه بازي باريگ هم كفي بو هم چكشيدگد ؟شگون يادتهاي و آتشي سليو و پنبه

dagdage bâzi bârig ham kafi bu ham čakoši, panbeyi o âteši selliyo

vešgun yâdte

اي و آتشـي وسيله ريگ هم كفي و هـم چكشـي بـود پنبـه دگدگه بازي به ؟سيلي و ونگوش يادت هست

زدي تو ناقال سرد و قلش تف تو ضربش مي لكو بشكونو نشكون يادته؟يمش پر و غلب

tof tu zarbeš mizadi to nâqolâ sard o qoleš, moš por o qalbilak o

beškuno naškun yâdte

مرحلـه مشـت پـر و ،سـوزاندي طـرف را مـي تو زرنگ و زيرك بـودي و ؟غلبولك و بشكن و نشكن يادت هست

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����270

ره شما

30 /ييزپا

1391

توپ مره ما همپشكي بوديم غ وتو الغ ماچو رفدي بيرون يادته؟ دادي مي ل ميتو اقص ب

tu aloq mâčuq o tup marre mâ hampeški budim, to aqas bol midâdi

mirafdi birun yâdte

ه من و تو هميار بوديم تا از روي قصد تـوپ رم در بازي الك دولك و توپ ، يادت هست؟شدي دادي از بازي خارج مي ل ميا بو الك ر اي اي بود و چاله هبازي با مره وج تيله

كرديم آلچه سرون يادته؟ موقه آلچه هام مي tile bâzi bâ more vejjeyi bud o čâleyi, moqe âlče ham mikardim âlče

sorrun yâdte

هـا هـم موقع آلوچه ،اي بود تيله بازي به وسيله مهره به شكل وجبي و چاله كرديم يادت هست؟ بازي آلوچه سرون مي

په پالستيك كه نبوقديما بادكنكو تو كرديم تو سوالخ روده و چردون يادته؟ باد مي

qadimâ bâdkonako tupe pelâstik ke nabu, bâd mikardim tu sulâx rude

o čordun yâdte

نبـود بـاد داخـل سـوراخ روده و هاي پالستيكي كه ها بادكنك و توپ قديم يادت هست؟ ،كرديم دان گوسفند مي زهره

شه گفدن آب قناتا كم مي قوزقوزك بو كه مي ه رسمون يادته؟و دو وجيه ليشكه چيله بود

quzquzak bu ke migofdan âb qanâtâ kam miše, ye liška čile budo do

vajje resmun yâdte

ه چـوب يـك تكـ ،شود ها كم مي گفتند آب قنات قوزقوزك بازي بود كه مي بود و دو وجب ريسمان يادت هست؟

271 ���� تصويرسازي سبك زندگي به روايت اشعار محلي

ارهشم

30 /يز پاي

1391

ون زير كرسي جا ما بود كل دمينهتو زمس 1كله باال بغل بو مال بزرگون يادته؟

tu zemessun zire korsi jâ mâ bu kol damine, kole bâlâ o baqal bu

mâle bozorgun yâdte

ترها بـود باال براي بزرگ و ،در زمستان زير كرسي جاي ما پايين كرسي بود يادت هست؟

رف رسمو روسوماي شبا ما مباركي؟ كجي قرائت سياره داشديم ما رميضون يادته؟

koji raf rasm o rosumâye šabâ mâ mobâraki, qarâ?at seyyâre dâšdim

mâ ramizun yâdte

اي قرائـت قـرآن دوره ؟مبارك رمضان ههاي ما شب كجا رفت رسم و رسوم ؟داشتيم ماه رمضان يادت هست

شوم تا سحر يم اشس شبا احيا همگي مي به عبادتو داعا با چشما گريون يادته؟

šabâ ahyâ hamgi mešessim a šum tâ sahar, be ebâdat o dâ?â bâ čašmâ

geryun yâdte

نشستيم از شب تا سحر بـه عبـادت و دعـا بـا همه مي) قدر(هاي احيا شب ؟هاي گريان يادت هست چشم

ها بچهشد سر شب بر شب پونزهم كه مي ؟خون يادته شدن اهي اهي بيله بيله مي

كلـه ،نشسـتند هر طرف كرسي را كه يك يـا چنـد نفـر مـي ،در فصل زمستان كه كرسي برقرار بود. 1)koleh (اق هم كل دمينهتگفتند و طرف پايين سمت درب ا مي )koldamine ( نام داشت كـه جـاي

نشسـتند و در دو طـرف ديگـر سـمت بـاال مـي ) پـدر و مـادر (بود و بزرگ خـانواده هاي كوچك هبچ . گفتند تر كه آنها را كله بغل مي خواهران و برادران بزرگ

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����272

ره شما

30 /ييزپا

1391

šabe punzahom ke mišod sare šab bar bačehâ, beyle beyle mišodan

ohoy ohoyxun yâdte

هـا دسـته دسـته اهـي ه و نوجـوان شـد اول شـب بچـ شب پانزدهم كه مي ، يادت هست؟كردند خواني مي اهي

محمود زرخانوم بوديم ي تو تو دسه و من ون يادته؟ريخ يه كيله سم جا پول آجيل مي ا

man o to tu dasseye mahmude zar xânum budim a jâ pul âjil mirix ye

kile sammun yâdte

آنهـا را خـانم آبجـي .دسته و گروه محمود زهرا خانم بـوديم من و تو جز ؟يادت هست ،دوخت به همديگر حسن جان مي

روزه ما بچ كوچيكا تا كله ظر گنجيشي بو اونار آبجي حسنجون ميدوخ به همشون يادته؟

ruze mâ bač kučikâ tâ kale zor gonjiši bu, unâre âbji hosnejun midux

be hamšun yâdte

روزه مات بچه كوچولوها تا سر ظهر كله گنجشكي بود، آن روزها را آبجي دوخت يادت هست؟ حسن جان به همديگر مي

شد كي ميدوخ به هم پونز تا راس سي تا شو مي شدن به حسابمون يادته؟ون مالئكا مي

si tâ šo midux be ham punza tâ râssaki mišod, malâ?ekâ minevešdan

be hesâbmun yâdte

هـا مالئكـه .شـد دوخت پانزده تـا واقعـي مـي سي تا روزه گنجشكي را مي يادت هست؟ نوشتن آنها را به حساب ما مي

داري؟ ماي قديمو به يادآتقي محر مون يادته؟ شد حسينه ديه اول كه مي

273 ���� تصويرسازي سبك زندگي به روايت اشعار محلي

ارهشم

30 /يز پاي

1391

âtaqi moharramâye qadimo be yâd dâri, deyye avval ke mišod

hoseyniamun yâdte

مـان شد حسـينه دهه اول ماه كه مي .داريهاي قديم را به ياد محرم ،تقي آق را يادت هست

هلد و آكال قوتاي نخلو سپر سنج مزقون يادتهو اينه و شمايلو شيفور

akalâ qutâye naxl o separ o senj o dohol, oyne šamâyel o šeyfur o

mezqun yâdte

آيينـه و شـمايل و شـيپور و ،خودهاي نخل و سپر و سـنج و دهـل كالهاز يادت هست؟ مزقان

گفدن كه سه چارپنش تا بودن به خادم بابا مي بابا من، كبالجاقا، كبللي قربون يادته؟

be xâdem bâbâ migofdan ke se čâr panš tâ budan, bâbâ man

kablâjâqâ, kablali qorbun yâdte

گفتند كه سه چهار و پنج نفر بودند پدر مـن و كـربال بابا مي ،تكيهبه خادم ؟يادت هست ،حاجي آقا و كربال علي قربان

اسعلي بو قديماعا شب عبشب تاسو 1داد خاله سلطون يادته؟ سو حلوا مينونو ما

اي كه به سبك معماري قديم داراي چهار حجره در چهار ضلع اطراف بود كه مردها به تناسـب تكيه. 1

مخصـوص دار هـاي لبـه ور تا دور تكيـه غرفـه ها د حجرهنشستند و بر روي شخصيت خود در آنها ميهايي بود بـه عنـوان ها مكان هاي ديوارهاي اطراف و بين حجره هايي از جداره ها بود و در قسمت خانم

ق چـوبي صـندو ،انباري و چايخانه و محل نگهداري نخل و عالمات ديگر و داخل انباري مخصـوص خـود، آينـه، شـمايل، خل و عالمات ديگر مانند چنـد كاله ان نبند به آذين بزرگي بود كه وسايل مربوط

در آن زمـان .طبل و دهل و سنج شيپور و چند تكه پارچه مخصوص نخل در آن صندوق قرار داشـت مانند كرباليي حـاجي آقـا، كرباليـي ؛پنج نفر بودند -گفتند كه چهار باباي تكيه مي ،هاي تكيه به خادم

... علي قربون و

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����274

ره شما

30 /ييزپا

1391

šabe tâsu?â šabe abbâsali bu qadimâ, nun o mâs o halvâ midâd xâle

soltun yâdte

ماسـت و حلـوا و يما نـان قـد .شب تاسوعا به شب عباسعلي معروف بـود ؟يادت هست ،سلطان به همه داد خاله مي

شونو چه جورها كردن بچه ها بزرگ مي ننه ه و يراقون يادته؟و غص با هزار سخدي

nane hâ bozorg mikardan bačehâšun o če jur, bâ hezâr saxdi o qosse

o yarâqun yâdte

يادت ،ه و يرقانهايشان را با هزار سختي و غص هكردند بچ مادرها بزرگ مي ؟هست ومده باحر شير و خد نجبينودادن تر مي

دالشون يادته؟ و آب باس رو و بيدخش خششير

نـام . كرد و شعرهاي دفترهايش را از حفظ بـود خواني مي هم باباي تكيه بود و هم نوحه ،ليعمو غالمع

مرحوم فتح الـه جعفـرزاده .در قديم اغلب اشخاص به نام پدرشان معروف بودند .قربان بودهم پدرش ترين خادم و بابـاي تكيـه بـود و كـار قديمي 1373پس از پدرش مرحوم عباسعلي تا سال ،دستجردي

. شد ستن نخل و علم منحصرا به دست او انجام ميبدر اين روز خاله . دادند كردند و اين كار را همان باباها انجام مي بندان مي نخل را آذين، روز هفتم محرم

پخت و آن را بين مردم حاضـر در تكيـه و باباهـاي آش رشته نذري پاي نخل مي يدر ديگ بزرگ زهرا . كرد مي اتتكيه خير

بستند كه سعادت خانم و عاليه خـانم دو تـن از صـاحبان توغ در خانه صاحبان آنها مي ،وز نهمعصر راسـتاد شـده بـود و صـد ،پدر من به عنوان پيرترين باباي تكيه در كار بستن نخل. توغ و عماري بودند

. همه با نظم و ترتيب بودند كهبست نوع وسيله و پارچه به نخل ميرفت و تا بـاالي ه همراه نخل ميتغه و شغددkotal عالماتي مثل كتل ،خل فعليغير از ن ،در آن زمان

،در شب تاسوعا كه به شب عباسعلي معروف بود .كشيدند حسين مييا ده تپه سفيد مردم عزادار فرياوكهـا ماست و حلوا بين زنان داخل غرفـه و نان ،خانمي به نام خاله سلطان طبق نذري كه از قديم داشت

. كرد خيرات مي

275 ���� تصويرسازي سبك زندگي به روايت اشعار محلي

ارهشم

30 /يز پاي

1391

midâdan taranjabin šir o xod harre o bâdum, širxeš o bidxeš o âb bâs

ru delâšun yâdte

خشـت و شيرخشـت و بيد ،ترنجبين و شير و حريره بـادام دادند به آنها مي ، يادت هست؟آب براي رفع نفخ شكم آنها برد و عمرش باقي بو اگ جون سالم به در مي

و سرسري آخونو واخون يادته؟ دس دسي ag jun sâlem bedar mibord o omreš bâqi bu, dasdasi o sar sari âxuno

vâxun yâdte

ـ اگر جان سالم به در مي بـازي دسـت دسـتي و ،ه بـاقي بـود برد و عمر بچ ؟سرسري و آخون واخون يادت هست

رف بل مي دو سال آزيگار توقنداقو ننو تا كردن روپاهاشون يادته؟ و ماتيش مي تاتيش

do sale âzigâr tu qondâq o nanu tâ bol miraf, tâtiš o mâtiš mikardan

ru pâhâšun yâdte

تيشـي رفت تا ست و پا راه ميدو سال تمام داخل قنداق و گهواره تا روي د ؟يادت هست كردند، حركت مي و ماتيشي روي پاهايشان

و و لپاشوشكردند پيشوني با ذغال سيا مي تا نظر بش نزنن نظر به دلشون يادته؟

bâ zoqâl siyâ mikardan pišunišo lopâšo, tâ nazar beš nazanan nazar

be delšun yâdte

كردند تا چشم و نظر نزننـد، به وسيله ذغال پيشاني و صورت او را سياه مي يادت هست؟ ،هاي خودشان بخورد نظر به دل

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����276

ره شما

30 /ييزپا

1391

اتل متل اگنجيشه و خال پينه دوزه ؟لسون يادتهو و يا همون شرالسون

atalmatal o agonjiše o xâlpine duz, yâ hamun šere allesun o vallesun

yâdte

السون خواندند يا همان شعر و مثل اتل و متل از گنجشكه و كفشدوزك مي يادت هست؟ ...و ولسون

يادته رسم مرگ و ميرامون قديما چي چي بو؟ ون يادته؟كردن تو قبرس مرده ر كه خاك مي

yâdte rasme marg o mirâmun qadimâ čiči bu, morde ro ke xâk

mikardan tu qabressun yâdte

كردنـد مرده را كه خاك مي ،يادت هست رسم مرگ و مير قديم چگونه بود ؟داخل قبرستان يادت هست

ن قاريا دور پر قبرشس سه شب تمون مي حمون يادته؟قرآنو الر خوندن سي جز مي

se šabe tamun mišessan qâriyâ dor pare qabr, mixundan si joze

qor?ân o arrahmun yâdte

خواندنـد سـي جـز مي قرآنو نشستند مي سه شب تمام قاريان اطراف قبر يادت هست؟ قرآن و سوره الرحمن را

م ميذاشدن هف شب رو خاكايه چراغ بغدادي كنه نكشه مرده ر بيرون يادته؟كه گور

ye čerâq baqdâdiyam mizâšdan haf šab ru xâkâ, ke gurkane nakeše

mordaro birun yâdte

،كفتـار شـب روي خـاك قبـر كـه تد هفگذاشتن ونس هم مييك چراغ فان يادت هست؟ ،مرده از قبر بيرون نكشد

277 ���� تصويرسازي سبك زندگي به روايت اشعار محلي

ارهشم

30 /يز پاي

1391

شورت بزنن رو سنگ جوغ لوسال مرده خون يادته؟روت بمالن تو مردشور پنبه تو

mordešuret bezanan ru sange juq loselâ, panbe tu rut bemâlan tu

mordešurxun yâdte

ت پنبه بـه رويـت بمالنـد داخـل وب قناچشور تو را بزنند روي سنگ مرده ؟شورخانه يادت هست مرده

نن مصوم چرخه مي ريش دوكاشو گونديله ميكه ه شيطون يادتهگوروندي نخاشو تو بچ مي

nan masum čarxe miriš dukâš o gondile mike, migurundi naxâš o to

bače šeytun yâdte

از هـم جـدا پيچيد آنها را ها را مي كرد و ماسوله ريسي مي نه معصومه چرخن ؟ه شيطان يادت هستتو بچ كردي مي

ه بودي با ماچوغوهرزي گردشو شكس كدو 1ون يادته؟تهاالكوش گذاشته بودي روي دف

duk o harzi gardeš o šekasse budi bâ mâšuq, hâlâkušo gozâšte budi

ruye daftun yâdte

كـوب او را گذاشـته گرد او را شكسته بودي با چـوب نـخ ماسوره و هرزه بودي روي دفدون كرباسبافي يادت هست؟

ريسـي زن قديمي به نام ننه معصوم است كه هميشه براي امرارمعاش خودش چـرخ اشاره به يك پير. 1بـار كـه كرديم يك از هم جدا مي ،او را كه نخ پيچي شده بود ي)ها ماسوله(ها ها دوك هكرد و ما بچ مي

ي او از ترس مـا و شـيطنت و آزارهـا .وسيله چوب الك دولك شكستيمگرد كارش را به دوك و هرزهو دگذاشـت كـه كنـارش باشـ بـافي خـود كرباس) dafdun( دونفرا روي د) hallakoo( ما، هالكو

كه در قديم براي كوبيـدن نـخ و پارچـه و بود چوبي اي دست ما به آن نرسد گفتني است هالكو وسيلهاز آن اسـتفاده ،هم در كارهايي كه نياز به وارد كـردن ضـربه داشـت گاهي .رفت گرفتن آب به كار مي

اگر به مقدار كـم بـود و قابـل خرمنگـاه را . همثل جدا كردن دانه گندم و جو از خوشه و ساق ؛كردند مي . شد در خانه از اين وسيله استفاده مي ،نداشت

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����278

ره شما

30 /ييزپا

1391

تقيه با همه خفتاش خوشي اون روزگار نه به فكر درمون يادته؟ كه نه درد داشديمو

taqiye bâhame xefatâš xoši un ruzegâr, ke na dard dâšdimu na be

fekre darmun yâdte

ها خوشا آن روزگارها كه نه درد داشـتيم و نـه بـه فكـر با همه سختي ،تقي يادت هست؟ ،درمان بوديم

اق گلي و سفره نونو كوزه آبتبه همون ا جون يادته؟ وخ ا د ل و وخت و بيكرديم شكر مي

be hamun otâq geli o sofre nuno kuze âb, šokr mikardim vaxti a delo

jun yâdte

كرديم همه شكر خدا را مي ،به همان خانه گلي و يك سفره نان و كوزه آب ؟يادت هست ،وقت از دل و جان

و سفده حال شده فكر و خيال آدما چك هميناس بعث سكته و سالطون يادته؟

ček o sofde hâl šode fekre o xiyâle âdamâ, haminâs bo?se sakte o

salâtun yâdte

ها هستند باعـث سـكته همين .ها اند فكر و خيال آدم شده چك و سفته حاال ؟يادت هست ،و سرطان

سازي هاي حوزه فرهنگ مردم و برنامه نامه معرفي پايان )1386 -1390 دانشكده صداوسيما(راديويي و تلويزيوني

1مجيد قرباني

طراحـي راهبردهـاي مطلـوب بـراي مـديريت «) 1390(بابايي، سـميه نامــه ، پايــان»هــا در شــبكه اســتاني سـيماي مركــز قــزوين فرهنــگ خـرده

زاده، دعلي هرمـزي دكتر محم: استاد راهنما ارشد مديريت رسانه، كارشناسي اكبر نصراللهي: استاد مشاور

، فـارس (گونـاگوني دارد تركيـب قـومي ،استان قزوين به لحاظ اجتمـاعي بنـابراين .بـااليي برخـوردار اسـت ع فرهنگـي تنـو از و ...)ترك، تات، رومانـا

سيما بسيار ها از طريق شبكه استاني فرهنگ طراحي راهبرد براي مديريت خردهحايز اهمامروزه رسانه ،ي ديگراز سو .ت استي ـ ها در محيطي پيچيـده فع ت الي

توانـد ي تغييـرات محيطـي مـي بين پيش دركنند و به همين دليل، ناتواني آنها ميريـزي بـه ئله اصلي اين پژوهش، برنامهمس .ض متعددي در پي داشته باشدرعوا

اي مـديريت بـه شـيوه وامل محيطـي، بـر ديده شدن ع منظوربه راهبرديشيوه ي متفاوت و اصيل در استان قـزوين از طريـق شـبكه ها فرهنگ اصولي بر خرده

ghorbani766@yahoo.comعلوم اجتماعي يكارشناس. 1

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����280

ره شما

30 /ييزپا

1391

است و اطالعـات آن اين مطالعه از نوع توصيفي كاربردي. سيماي استاني است .بندي شده است ، گردآوري و دستهبه شيوه كيفي و با روش مصاحبه عميق

نظر در زمينه موضوع مـورد نفر از افراد صاحب 26 نمونه آماري اين پژوهشر نظم مـديران صـاحب ، اسـتادان دانشـگاه،گروه دو لگـروه او .بوده استمطالعه

بوده استنظر استاني م افراد صاحبسازماني و گروه سو.

، قـوت (عوامـل داخلـي هـا، از تحليـل يافتـه به دست آمدهبر اساس نتايج گذار بر شبكه اسـتاني سـيماي أثيرت) ديدته، فرصت(و عوامل خارجي ) ضعف

)SWOTمـدل ( رواردهـا مركز قزوين شناسايي شـدند و بـا اسـتفاده از مـدل براي آنها رسم شد و اين عوامل در تقابـل بـا يكـديگر قـرار SWOTماتريس

.ندگرفتاسـتناد بـر بـا در چارچوب مكتب تلفيقـي و پژوهشگر ،از اين مرحله پساقـدام به طراحي راهبردهاي مطلوب در اين چـارچوب مادر، راهبردهاينظريه

تهاجمي به دليل باال بودن راهبردهاين بود كه آنتيجه اقدامات اين مرحله . كردنقاط قوت و فرصت در بيشترين تعداد و درجه اهمدارنـد و بـه ايـن ت قـرار يـ شبكه سيماي استاني مركز قزوين بايد چارچوب فع ترتيب، هـاي خـود را تالي

.ها قرار دهد در راستاي تقويت نقاط قوت براي استفاده بهينه از فرصت

، »ت در نمايش راديـويي كاربرد فانتزي شخصي«) 1390(ميرزايي، مجيد دكتـر : اسـتاد راهنمـا ،كنندگي ارشد راديو گرايش تهيه نامه كارشناسي پايان

دبيانؤداريوش م: خدايي، استاد مشاور مجيد شريف

در » تفـانتزي شخصـي «امكـان كـاربرد پـژوهش بررسـي هدف اصلي اين فـانتزي را كـه مبنـايي رسد ميبعيد به نظر هر چند. است بوده نمايش راديويي

در راديو مطرح كرد، اين رساله با تأكيد بر تخيل، بـه عنـوان بتوان بصري دارد، فصل مشـترك فـانتزي و راديـو و تناسـب ويژگـي انتزاعـي راديـو بـا فـانتزي

281 ���� سازي راديويي و تلويزيوني هاي حوزه فرهنگ مردم و برنامه نامه معرفي پايان

ارهشم

30 /يز پاي

1391

ت را در نمايش راديويي بـا رويكـردي امكان كاربرد فانتزي شخصي شخصيت،فانتزي از ايـن روسـت ت و ضرورت بررسيياهم. كرده است تحليلي، واكاوي

، همچنـين مـرز پژوهشدر اين . دانند حي از آينده فرد و جامعه ميكه آن را طرها و مكاتـب ت و حقيقت و نيز گونهفانتزي با مفاهيمي مانند خيال، وهم، واقعي

تا چگونگي استفاده از هر كدام از ايـن شده استمختلف ادبي و هنري روشن ز ينكتـه حـا . ت مشـخص شـود ها و مكاتـب در فـانتزي شخصـي گونه ،مفاهيم

اهمت در اين رسالهي، تمايز فانتزي شخصي در . ت فـانتزي اسـت ت بـا شخصـيوه كاربرد آن در نمايش ت و شينحوه ارتباط مخاطب با فانتزي شخصي نيزپايان

ليسـم و گونـه ما مدرنيسم و سبك ميني شده است و مكتب پست راديويي تبيينت در نمـايش راديـويي كارهاي كاربرد فـانتزي شخصـي گروتسك به عنوان راه

اي، بـا رويكـردي تحليلـي و بـا شـيوه كتابخانـه نامه پاياناين . اند شدهپيشنهاد . شده است و تأليف بررسي

هـاي بررسـي تعامـل جنبـه «) 1390(اس دعبم، سـي هاشميان مقد ضياييمطالعـه مـوردي مسـتندهاي (نگـار شناسي در مستند مردم سينمايي و مردم

كننـدگي گـرايش ارشد تهيه سينامه كارشنا ، پايان»)نگار فرهاد ورهرام مردم امامي دكتر همايون: دكتر محمود اربابي، استاد مشاور: استاد راهنما نمايش،

مسـتند «شناسي هاي سينمايي و مردم پژوهش، بررسي جنبه هدف اصلي اينچون صدا، تصوير، ميزانسن، گفتـار، همعناصر ساختاري . است بوده »نگار مردم

شـود، در مـي هاي سينمايي نام بـرده موسيقي و تدوين كه از آنها به عنوان جنبه پـژوهش يابند كه در اين ميي هاي خاص شناسي ويژگي هاي مردم تعامل با جنبه

.به آنها پرداخته شده استل، آثـار شـويم؛ دسـته او رو مي هشناسي با دو دسته آثار روب در سينماي مردم

،شـناختي هـاي پژوهشـي مـردم لحاظ علمـي و روش است كه از يشناسان مردم

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����282

ره شما

30 /ييزپا

1391

تـوان آنهـا را و نمـي هسـتند ا فاقد اعتبار هنري سينمايي ، امدارندارزش بااليي ي است كه با وجود رعايت اصول سازان م، آثار فيلمدسته دو. ناميد» تندفيلم مس« .شناسي هستند هاي علمي مردم سازي، فاقد ارزش ي و هنري فيلمفن

تالقي علم و هنر اسـت اي و محل رشته اي ميان نگار، حوزه فيلم مستند مردم. شناسي را رعايت كرد مردمانتساب به هنر سينما و دانش كه در آن بايد شروط

شناسان بايد سينماگرانه يا نگارانه يا علمي فكر كنند و مردم فيلمسازان بايد مردمناسـي هـاي زيباش براي رسيدن به تركيبي مناسـب بـين ارزش . بصري بينديشندسـاز و نگـار، تعامـل فـيلم شناسي در فيلم مـردم هاي علمي مردم سينما و ارزش

. رسد نظر مي ضروري به ،شناس مردمنگـار از ديـدگاه هـاي مسـتند مـردم پژوهش، شناسايي ويژگيهدف از اين

نگـاري و د مـردم شناسان و همچنين بررسي تفاوت بين مستن سازان و مردم فيلم . است بوده يسشنا مردم

ــنادي و ــا روش اس ــژوهش ب ــن پ ــان اي ــا كارشناس ــاحبه ب ــق مص از طرينگـار در سـب بـراي توليـد مسـتند مـردم لگويي مناه ائبا هدف ارا ،شناسي مردم

ـ در پـژوهش حاضـر، .پردازد ها مي تلويزيون، به بررسي اين ويژگي ه بررسـي بـ «، »نخل«شناسي سه مستند هاي سينمايي و مردم جنبه اثـر » پيرشـاليار «و » ارازت

.پرداخته شده استرهرام فرهاد وـ ،به طـور كلـي از و سـ ود سيسـتم صـحيح توليـد، تعامـل نداشـتن فـيلم نب

ـ تـري از مهم ،تخصصي هاي پژوهش فقدان شناس و مردم ت ن داليـل افـت كيفي . هستندنگار در ايران مستندهاي مردم

283 ���� سازي راديويي و تلويزيوني هاي حوزه فرهنگ مردم و برنامه نامه معرفي پايان

ارهشم

30 /يز پاي

1391

راديو و زندگي روزمره در منـاطق غيرشـهري، «) 1390(مهارتي، وحيد ، »نگاري هفت روستا و طايفه مرادلو عشـاير شاهسـون اسـتان اردبيـل مردمدكتـر : كنندگي، اسـتاد راهنمـا ارشد راديو گرايش تهيه نامه كارشناسي پايان

عباس قاروني : عبداهللا گيويان، استاد مشاور

از ، بـيش بـر مخاطـب ست كه تـأثير آن زا لبعدي و تخي اي تك راديو رسانهاد باعـث ر ساختار ذهني افـر بها با تأثير اساسا رسانه. تأثير مخاطب بر آن است

. شوند مي ناايجاد تغيير در دنياي آنگوش دادن به راديو فعهـاي روزمـره تي است كه ريشه در كارها و برنامهالي

وسـايل ارتبـاط برخوردار ازجوامع غيرشهري بر ر ثؤبنابراين اگر عوامل م. دارداي كه در آن ظهـور و توسـعه آنها را از زمينه توانيم را بررسي كنيم، نميجمعي

پـژوهش حاضـر، . در نظـر بگيـريم ، جـدا ودخـ اند، يعني زندگي روزمره يافتهبسـياري از نگارانه از روستاها و عشاير استان اردبيـل اسـت كـه پژوهشي مردم

. مخاطب راديو هستندآنها عالقـه دليلبه ،مناطق غيرشهري مردمانعشاير استان اردبيل نيز مانند ساير

ـ متمادي به راديو پيدا كرده هاي سالكه طي هايي و دلبستگي آن را عضـوي ،دان .دانند از اعضاي خانواده خود مي

بـه ، ارتبـاط بـا محـيط پيرامـون، عالقـه رهايي از تنهايي، شكستن سكوتـ و ييادگيري، وابستگي اعتقادي، موسيقي آذري، عالقه به وقـايع و اخبـار محل

ر بـر اسـتفاده روسـتاييان و ثؤاز جمله عوامـل مـ ،هاي گذشته نبود برق در سال .اند محسوب شدهراديو عشاير از

اي شخصي است كـه بـا آن عمـل راديو وسيله دهد، نتايج پژوهش نشان ميآگـاهي درراديو . گيرد ترين شكل و در سطح وسيع صورت مي ارتباط به آسان

هاي جديد كار در مزرعـه و نيـز ايجـاد هاي نو و شيوه ايده ازكشاورزان استان .ت زيادي داردياهم هاي ترويجي تاليفع برايزمينه ذهني

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����284

ره شما

30 /ييزپا

1391

تـرين كـاركرد راديـو در روسـتاهاي عمـده ،هـا مشاهدات و مصاحبه ربنا بهاي آموزشي، مذهبي، فولكلـور و چرا كه برنامه ؛كاركرد آموزشي است ،اردبيل

. انـد بيشترين مخاطـب را در ايـن روسـتا بـه خـود اختصـاص داده ،كشاورزيتنظـيم دربلكه تأثير آن پردازد نميه اطالعات ئارابه همچنين اخبار راديو صرفا

.ت استيحايز اهمامور روزمره بسيار ردنكهـاي زمان گوش دادن به راديو در روستاهاي اردبيل، بسته به فصول و مـاه

.متفاوت است) رمضان و محرم(مناسبتي سال نحـوه برگـزاري سـالمت، احتـرام بـه ديگـران، زبان و گويش، بهداشت و

هـا مـورد فرهنگـي ديگـر متـأثر از راديـو اردبيـل و عروسي و عزا و دهمراسم . هاي آن بوده است برنامه

ـ تبررسي ظرفي«) 1390(گودرزي، فريده الي در هـاي اجرايـي هنـر نق: كنندگي، استاد راهنمـا گرايش تهيه ارشد راديو نامه كارشناسي پايان ،»راديو

دحسين ناصربختدكتر محم: خدايي، استاد مشاور مجيد شريف

الي هنري است كه شناخت صحيح و گسترش دقيق آن در سـطح جامعـه نقاز ايـن نيازهاي روحي و رواني مخاطب باشد، بخشي از كننده تواند برآورده مي

نمايشـي كـه روزگـاري بـر ؛ضروري استامري بررسي موارد اجرايي آن رو، بـه هنگـام تماشـا درخشيد و هزاران نفر را تارك هنر اين سرزمين هزار هنر مي

كوششـي ،كردن اين هنر در عصـر تلويزيـون و مـاهواره زنده. آورد هيجان ميتواننـد هاي راديويي مـي ا گويندگان راديو و بازيگران نمايشما. طلبد فراوان مي

هاي ديگري بـراي باشند كه از روش يان گذشتهگو هاالن و قصدر اصل همان نقخانه بـود، اكنـون ال قهوهنقل نق محل ،اگر درگذشته .برند ود استفاده ميبيان خ

االن گذشـته هاي نقل نق تكنيك باشد كه هر گاه ازراديويي يتواند استوديوي مي ،نامـه در ايـن پايـان . كنـد خود جـذب را به تواند مخاطب ببرد، بيشتر مي بهره

285 ���� سازي راديويي و تلويزيوني هاي حوزه فرهنگ مردم و برنامه نامه معرفي پايان

ارهشم

30 /يز پاي

1391

بع مكتوب و با استفاده از با توجه به منا است شده براساس روش اسنادي سعي جايگـاه ، پژوهشـگران ايـن عرصـه نيز االن در قيد حيات و العات شفاهي نقاطگيـري تبيين و با بهـره ،ها يعني راديو ترين رسانه الي از طريق يكي از گستردهنقدارد، اين هنر الي وجودهاي نق در داستان همدر راديو و كه هم لعنصر تخي از

ـ نتيجه به دست آمده اينكه .ضه شودعر هـاي خـود تراديو با اسـتفاده از ظرفيـ اغلب شيوه چرا كهشود مند الي بهرهتواند از هنر ارزشمند نق مي الي هاي بيان نق

،مخاطبان هاي سني ردهاين شيوه از ارتباط براي همه اند و ضهدر راديو قابل عر .باورپذير است جالب و ،اب، جذروشي خاص با اي و هر يك به گونه

خـواني در هاي راديـويي بيـت تبررسي قابلي«) 1390(آذرخش، حميرا ــان ،»)كــرانخــواني در م بررســي مــوردي بيــت(فرهنــگ كــرد نامــه پاي

دكتر محمد اخگري، : كنندگي راديو، استاد راهنما ارشد رشته تهيه كارشناسي دكتر ويدا همراز: استاد مشاور

دو نـوع ادبيـات، يكـي تـأليفي يـا مكتـوب و تـوان در يك تصوير كلي ميمنظور از ادبيات تأليفي يـا مكتـوب آن . شفاهي را از يكديگر تميز داد ،ديگري

اما ادبيـات استمعيني، فكر و ذوق خود را مكتوب كرده است كه پديدآورندهي گـر معينـ شـود، آفـرينش شفاهي، كه از آن با نام ادبيات عاميانه يا عامه ياد مي

بـه صـورت ،ندارد و شكل اصلي حفظ و انتقـال آن از نسـلي بـه نسـل ديگـر خـواني بيت و بيت ،در اين ميان. بوده استشفاهي و به اصطالح سينه به سينه

در ادبياي دارد و به اين لحاظ كـه ات شفاهي جايگاه ويژهات كرد به عنوان ادبيبـه صـورت آواز پايـدار هنري شاعرانه است كه بيشتر از طريق خوانـدن ،بيت

نامـه اين پايان. در راديو داشته باشد خصوصيهاي ب تتواند قابلي مي ،مانده است، خـواني در ميـان قـوم كـرد في بيت و هنر مردمي بيتضمن معر كهبرآن است

كنـد ي اين نوع شعر و موسيقي را در راديو بيـان ها تقابلي. ـ اهم و هـا بيـت تي

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����286

ره شما

30 /ييزپا

1391

. اسـت آمـده پـژوهش ايـن در ،خـواني روش و سبك بيتبه همراه ، انواع آنهاكنندگان مصاحبه عميق است كه با تهيه در اين اثر،مورد استفاده پژوهشروش

ترين نتايج حاصـل از مهم. است انجام گرفتهخوانان كارشناسان و بيت راديويي،برداشـت هم بـا توان از بيت هم به صورت كامل و اين است كه مي پژوهشاز

مـذهبي، تـاريخي، سياسـي، هـاي مختلـف اجتمـاعي، در برنامه ،ي از آنقسمتاز آنجـا كـه بيـت از شـعر و . زبان و پوشش اسـتفاده كـرد فرهنگي، فولكلور،

اسـت و آهنگـي منحصـر بـه فـرد دارد كـه خـود تشـكيل شـده كالمي سـاده هاي راديو كـه شـامل صـدا و سـكوت با ويژگي خوانند، ها آن را مي خوان بيت

. مورد استفاده قرار گيردتواند در راديو همخواني دارد و مي ،است

مـذهبي –هـاي مناسـكي ساختار برنامـه «) 1389(اصغر شيرازكي، عليارشد رشته توليد سيما گرايش كـارگرداني، نامه كارشناسي ، پايان»تلويزيون

فـر دكتر اصـغر فهيمـي : آبادي، استاد مشاور دكتر شهرام گيل: استاد راهنما انشكده صدا و سيماد

هـاي مناسـكي مـذهبي در بررسي ساختار برنامـه ،اين پژوهشهدف اصلي ـ اهمبا وجود . است بوده تلويزيون هـاي مناسـكي مـذهبي بـه نظـر ت برنامـه ي

آثار قابل اعتنايي به اين شـيوه در تلويزيـون كشـور مـا توليـد كمتر كه رسد ميدر ايـن نظـري اي حرفـه - فقدان شناخت علمي ،از داليل اين ضعف. شود مي

.زمينه استبا هـدف شـناخت عناصـر ،شيوه اسنادي و مطالعه موردي ، بهاين پژوهشابزارنگارانـه و رويكردو با دو هاي مناسكي مذهبي انجام شده ساختاري برنامه

حضور ديـن به شناختي، هاي فلسفي، ارتباطي و جامعه محور، از ديدگاه فناوريم و بينـابيني بـا ديـدگاه سـو ،پـس از آن . پرداختـه اسـت ر رسانه تلويزيـون، د

شده استفي تي معرهاي مدرن و سن ت نظريه همگرايي رسانهمحوري .ه بـه توج

287 ���� سازي راديويي و تلويزيوني هاي حوزه فرهنگ مردم و برنامه نامه معرفي پايان

ارهشم

30 /يز پاي

1391

ـ الگوي ارتباطي مناسب براي حضور مناسـك مـذهبي در تلويزيـون از اهم ت يبـه همـين . تسـازي برخـوردار اسـ براي انتخاب ساختار مناسب برنامهزيادي

ارچوب نظريه همگرايي به عنوان الگوي مناسـب مدل ارتباط آييني در چ دليل، . ه مناسك مذهبي در تلويزيون در نظر گرفته شده استئارتباطي براي ارا

ترين مفـاهيم بـراي درك مـدل ارتبـاط مهم ،تعامل و نمايش ايمان مشتركهاي زنده تلويزيوني بـا رنامهت اين مفاهيم، قالب بيبا توجه به اهم. آييني است

تـرين نمايي، تعامل و همزماني، مناسب هاي ساختاري و برجسته واقعيت ژگيويمناسك مذهبي به وجـود ه ئمحمل را براي برقراي يك ارتباط آييني از طريق ارا

پوشاني ساختار برنامه زنده تلويزيوني با اقتضـائات الگـوي ارتبـاط هم. آورد مي . رساند ترين نتايج خود مي را به مهماين پژوهش ،آييني

هاي زنده تلويزيـوني و مـدل ارتبـاط با استفاده از ساختار برنامهنتيجه آنكه هـاي ه مناسـك مـذهبي در قالـب برنامـه ئتوان محمل مناسبي براي ارا آييني مي

. تلويزيوني فراهم آورد

عناصـر مشـترك روايـت بـين سـاختار «) 1389(موسويان، سـيدجواد هاي هزار و يك شـب؛ مطالعـه مـوردي مجموعه پيوسته تلويزيوني و قصه

كننـدگي ارشد رشـته تهيـه نامه كارشناسي ، پايان»مجموعه روزي روزگاري: دكتر احمد ضابطي جهرمـي، اسـتاد مشـاور : گرايش نمايش، استاد راهنما

سيداحمد وكيليان

بررسـي انـد تـا در خصـوص نحـوه كوشـيده كـه شناسـان برخي از روايت»رترين راه را ثؤدر نهايـت مـ ،دسـت يابنـد ، به نظامي واحـد »هاي عاميانه هقص

كـار ،ها، در ابتـدا فرماليست. اند ها معرفي كرده ههاي ساختاري اين قص پژوهشو بـه ايـن ترتيـب، بسـياري از هاي عاميانـه آغـاز كردنـد هخود را بر روي قص

اي مطالعــاتي خــود را در ايــن رويكردهــ كــه نظران ســينما و تلويزيــونصــاحب

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����288

ره شما

30 /ييزپا

1391

بـه ايـن نتيجـه رسـيدند كـه هاي آنان كرده بودند، ديدگاهها، معطوف به حوزهمحـور، همچـون سـينما و هاي روايـت ، به ديگر رسانههاي عاميانه هساختار قص

به عنـوان ،يا سريال تلويزيوني يوستهمجموعه پ. قابل تعميم استتلويزيون نيز هـاي روايتـي در تلويزيـون، طرفـداران ترين قالـب بينندهترين و پر يكي از مهماز عوامـل ،دار آن هاي تو در تو و دنبالـه هقص و ها تد شخصيتعد. بسياري دارد

. رود ميشمار ان بهر در جذب مخاطبثؤمـ بـين يكـي از مشـهورت ،عناصر مشترك روايـت اثر،در اين هـاي هرين قص

شـده في قالب سريال تلويزيوني بررسي و معرو » شبيك و هزار«عاميانه، يعني ذخـاير يكـي از به عنوان ات عاميانه ايران، با ادبيسازان تلويزيون است تا برنامه

بـه بـيش از پـيش آشـنا و ،فرهنگي و ادبي كشور در راستاي توليدات نمايشيبنـا بـه داليـل » شـب يك و هزار«از آنجا كه . رغيب شوندتساخت چنين آثاري

ضمن اين پژوهش، مناسب براي توليد قالب سريال استهاي از داستان ،دمتعد »روزي روزگـاري «سريال ،رويكرد خود به اين فرم تلويزيوني معطوف ساختن

.، بررسي و تحليل كرده استرا به عنوان نمونه مطالعاتي خود

1388(يق جمالي، يعقوب صد (»هاي فرهنگي و فولكلوريك هنر تظرفينامـه ، پايـان »هـاي تلويزيـوني ذربايجـان بـراي توليـد برنامـه عاشيقي در آدكتر سهيال : كنندگي گرايش نمايش، استاد راهنما ارشد رشته تهيه كارشناسي

درضا پاسدارمحم: نجم، استاد مشاور

ــژوهش حاضــر تالشــي اســت ــ پ ــابي ظرفي ــراي بررســي و ارزي هــا و تبدر آذربايجـان و » عاشـيقي «آيـين –هاي فرهنگـي و فولكلوريـك هنـر تقابلي

هـاي مختلـف كنكاش پيرامون نقش كاربردي و كـاركردي آن در توليـد گونـه ـ هاي تلويزيوني براي پخش از رسـانه برنامه زبـان بـويژه در منـاطق تـرك ،يمل

كشور كه خاستگاه اصلي و اوهـدف ديگـر . روند ميشمار بهآيين –ه اين هنر لي

289 ���� سازي راديويي و تلويزيوني هاي حوزه فرهنگ مردم و برنامه نامه معرفي پايان

ارهشم

30 /يز پاي

1391

فـي ي براي معرهاي رسانه مل تل از نقش تأثيرگذار و قابلياستفاده متقاباين اثر، يهاي اين گنجينه كهن مردمي و بازنمـايي تـأويل هر چه بهتر و بيشتر توانمندي

تـر شـدن ابعـاد بـراي روشـن . اسـت و تعبير فلسفي، اجتمـاعي و سياسـي آن آذربايجـان از منطقـه ،، در گام نخست و به صـورت خالصـه و گـذرا پژوهش

فـي الگـويي معر فرهنگي و هنري و نيز رويكرد كهن جغرافيايي، تاريخي،منظر هـا، از حوزه غني فرهنگ و هنر، موسيقي آذربايجان، ترانـه ،سپس شده است و

در كه بديهي است .گرفته استي مورد بررسي قرار و آوازهاي محل» قوشماها«و تعريـف » يعاشـيق «آيـين –فـي هنـر معر بـه معطوف ،ه ويژهتوج ،اين ميان

.است بوده به عنوان محور جريان» عاشيق«اي بـراي كننـده پاسخ مثبت و در عين حـال اقنا است تالش كرده پژوهشگر

:بيابد كه پرسشاين ظرفيـت الزم بـراي توليـد از » عاشـيقي «آيين –آيا فرهنگ و فولكلور هنر

يا خير؟ برخوردار استهاي تلويزيوني برنامهدر . اكتشـافي بهـره گرفتـه اسـت –از دو روش اسنادي و توصيفي اين اثر

موجود، مقاالت معتبر چاپ شده به زبان هاي بابا مراجعه به كت ،روش اسنادي صـورت هاي اينترنت، لوح فشرده و نيز مصاحبه ديگري مانندتركي و نيز منابع در روش . است شدهبندي و تحليل گردآوري، طبقه مورد نياز، گرفته، اطالعات

هـاي ر سـاخت برنامـه بر ثؤاكتشافي نيز با تطبيق ساختار و عوامل م –توصيفي هـا بـراي عاشـيق از سـوي هاي نقـل شـده ت منظومهبه كشف قابلي ،تلويزيوني

.هاي تلويزيوني پرداخته شده است تبديل به برنامه

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����290

ره شما

30 /ييزپا

1391

ـ «) 1388(پناه، مهسا حق ي در ميزان پرداختن بـه فرهنـگ بـومي و محلهاي استاني صداي جمهوري اسـالمي ايـران و هاي عصرگاهي شبكه برنامه

دكتـر : ، اسـتاد راهنمـا »سازان رابطه آن با ميزان آشنايي و عالقمندي برنامهدكتر طاهر روشندل: زاده، استاد مشاور دعلي هرمزيمحم

ـ امروزه رسانه اي ي در نظـام ارتبـاطي كشـورها از جايگـاه ويـژه هـاي محلبا توجه به اينكه كشـور . ايران نيز از اين امر مستثنا نيستد و كشور برخوردارن

شــك اســت، بــيبرخــوردار و قــومي قابــل تــوجهي يتنــوع فرهنگــ از، ايــرانـ هاي محل ي با پرداختن به مظاهر فرهنگهاي محل رسانه ي ي و بومي، عامل مهم

هــاي آينــده ي بــه نســلهــاي محلــ در تقويــت، حفــظ و انتقــال ايــن فرهنــگ . آيند ميشمار به

نامه حاضر به دنبال بررسي ميزان پرداختن بـه فرهنـگ با اين رويكرد، پايانسازان با ميـزان پـرداختن بـه هاي فردي برنامه آن رابطه ويژگي ي و در كنارمحل

ي ايـران، هـاي اسـتاني صـداي جمهـوري اسـالم ي در شـبكه هاي محل فرهنگهـا در ايـن تـرين برنامـه باز پرمخاطبه عنوان يكي ،گاهيبراساس برنامه عصر

. هاست شبكه ، ابتـدا بـه با استفاده از نظريه كاركردگرايي و مستندات موجـود اثر،در اين

تأثير جهاني شـدن بـر آن به مقوله فرهنگ و ،سپس وي هاي محل كاركرد رسانه پيرامـون ايـن پـردازان تعدادي از نظريه هاي در ادامه، ديدگاهو اشاره شده است

مطرح و بـا ،ع فرهنگي و تكثرگراييبحث تنو در پايان نيز. مهم بيان شده استـ ،اعالميه جهاني يونسكو بازخواني هـاي آن ي و ويژگـي به تعريف راديـو محل

. شده است پرداختهــژوهش،روش اصــلي ــل محتواســت پ ــژوهش . تحلي ــن پ ــه 96در اي برنام

شبكه استاني صـداي 16مدت يك هفته از طيعصرگاهي يك و نيم ساعته كه تحليـل . مـورد تحليـل قـرار گرفتـه اسـت ،جمهوري اسالمي ايران پخش شده

291 ���� سازي راديويي و تلويزيوني هاي حوزه فرهنگ مردم و برنامه نامه معرفي پايان

ارهشم

30 /يز پاي

1391

هـاي اسـتاني هاي عصرگاهي شبكه ها نشان داد كه در برنامه محتواي اين برنامهنشـده ي به شكل مطلوب و قابـل انتظـار پرداختـه به مظاهر فرهنگ محل ،صداي كه يكـي از تقويت فرهنگ محل در حفظ و ،ها به طور كلي و اين شبكه است. اند شود، عملكرد ضعيفي داشته مي ي محسوبترين كاركردهاي رسانه محل مهم

. نشده استه چنداني توجنيز ي هاي محل ع و بقاي فرهنگبه تنوضمن اينكه سـازان كـه شـامل ميـزان آشـنايي و هاي برنامـه عالوه بر اين، رابطه ويژگي

ي است با ميـزان پـرداختن بـه فرهنـگ با فرهنگ بومي و محل آنانمندي عالقهمـورد بررسـي يبا اسـتفاده از روش پيمايشـ ،هاي استاني صدا ي در شبكهمحل

سـازان هـاي فـردي برنامـه و نتـايج نشـان داده اسـت كـه ويژگـي قرار گرفتـه اي بـا ميـزان يچ رابطـه هـ ،هـاي اسـتاني صـدا هاي عصرگاهي در شـبكه برنامه

. ي نداردبه فرهنگ محل ناآن پرداختن

ـ «) 1388(مالكي، سميه هـاي فـيلم مسـتند در آمـوزش تبررسي قابليكنندگي گرايش ارشد تهيه نامه كارشناسي ، پايان»سال 3-5كودكان رده سني دكتر محمـد : دكتر احمد ضابطي جهرمي، استاد مشاور: مستند، استاد راهنما

شهبا

هاي فيلم مستند براي آمـوزش كودكـان تيبررسي قابل هدف اصلي اين اثر، .استسال 3-5رده سني

طريـق آموزش كودكـان از مرتبط با هاي ها و مطالعه كتاب پژوهشبراساس ها، نگارنده متوجه كاستي شديد استفاده از فيلم مستند در مقوله آمـوزش رسانه

در ، نسـبت بـه كودكـان شـده اسـت توجهي مستندسازان در كل، بيكودكان و برخـوردار هاي بـااليي بـراي آمـوزش كودكـان تقابلي ازحالي كه فيلم مستند

يـاد شـده بـه موضـوع ،اي فصـل بـه روش كتابخانـه پنجاين رساله طي . استهـاي مسـتند در بيشـتر مـوارد پرداخته و عالوه بر اثبات اين فرضـيه كـه فـيلم

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����292

ره شما

30 /ييزپا

1391

سازي تلويزيـوني مهسازي يا برنا هاي فيلم اثرگذاري بهتري نسبت به ديگر قالببـراي توليـد ايـن راهكارهايي نيـز ، توانسته است اند شتهدر آموزش كودكان دا

. ه دهدئها ارا گونه فيلم

هـاي تهيـه در نگارانه آيين بررسي مردم«) 1387(نژاد، معصومه اسماعيل: كنندگي راديو، اسـتاد راهنمـا ارشد تهيه نامه كارشناسي ، پايان»راديو تهران

دكتر ويدا همراز: داهللا گيويان، استاد مشاوردكتر عب

انتخـاب، . شـود محسـوب مـي ديـو در را مشـاغل تـرين مهم از كنندگي تهيهكـه در استاي ها و قوانين نانوشته سازي در راديو بر پايه آيين پذيرش و برنامه

د نشو اين قوانين به صورت رسمي آموزش داده نمي. اند طول زمان شكل گرفتهايـن . شـوند االجـرا، رعايـت مـي ي و الزمتخطـ غيرقابل نحويبه ،لاما در عم

قدرت زيادي دارند و مـرز بـين ؛ شوند نيز ناميده مي» هاي تهيه آيين«قوانين كه ، هـا كسـاني كـه از ايـن آيـين . سازند ميكننده را مشخص كننده و غير تهيه تهيهعبـارتي، پذيرفتـه شـدن در شوند؛ به ها طرد مي كننده ي كنند، از گروه تهيهتخط

. هـا اسـت يادگيري، پايبندي و وفاداري به اين آيـين ، در گروها كننده گروه تهيهسـازي سـاز و برنامـه ارتباط با عوامل برنامهها، قوانين نانوشته، ها، ويژگي ارزش

ي گكننـد هـاي تهيـه و مـورد نظـر، از وجـوه مختلـف آيـين به معنـاي خـاص راديــو و كننـدگي در تهيـه ، پـژوهش حاضـر صــلي مسـئله ا . رونـد ميشـمار بـه

. است آنفرآيندهاي كنندگي در راديو تهران، بـا اسـتفاده از روش هاي تهيه آيين براي اين منظور

براي شناسـايي پژوهشالعات مورد نياز اين اط. تحقيق كيفي مطالعه شده است ودآوري شده نگاري گر ردمروش م ، بهكنندگي هاي تهيه و تفسير معاني در آيين

بـوده »مصـاحبه «و » مشاهده مشـاركتي «، »مشاهده« ،ها ابزارهاي گردآوري يافتهـ فعاز هشت سـال پژوهشگرتجارب همچنين . است اي بـه عنـوان ت حرفـه الي

293 ���� سازي راديويي و تلويزيوني هاي حوزه فرهنگ مردم و برنامه نامه معرفي پايان

ارهشم

30 /يز پاي

1391

هاي جـاري ين و ارزشساز، اصطالحات، قوان كننده يا يكي از عوامل برنامه تهيهـ فع ،هـا ، از جملـه آيـين اد آنهـ و پذيرش يا طـر كنندگان در ميان تهيه هـا و تالي

:هاي تهيـه بـه چهاردسـته آيين. هاي راديو تهران است كننده نمادهاي آييني تهيهتقسـيم » پس از توليـد «و » در زمان توليد«، »پيش از توليد«، »هاي عمومي آيين«

. شوند ميهـا، ارتبـاطي تالش شده است تا براي فهم معناي اين آيـين پژوهشدر اين

نمـادي » نـد ر«. هاي نمادين در بستر فرهنگي ايران برقرار شود ان آنها و كنشميالگوي فرهنگي مانـدگاري ،قرون متمادي طيفشرده در فرهنگ ايران است كه

كمك اين مفهوم تـالش هب. ه كرده استئرا براي تعامل هوشمندانه با قدرت ارا . ه شودئكنندگي ارا ده و تهيهكنن شده است تا تفسيري از معناي تهيه

ـ بازنمايي فرهنـگ «) 1386(آذري، ميرحسين ي در تلويزيـون هـاي محلهـاي تلويزيـوني بـاران ايران؛ تحليل گفتمان انتقادي فرهنگ لري در سريال

دكتـر : ارشد تحقيق در ارتباطات، استاد راهنما نامه كارشناسي ، پايان»بهاريعبداهللا گيوياندكتر : زاده، استاد مشاور دعلي هرمزيمحم

ويژگـي بـارز جامعـه ايـران اسـت و ايـن ويژگـي ،ع فرهنگي و قوميتنو، گذاشـته ي را بر عهده سـازمان صـدا و سـيما و بـويژه تلويزيـون رسالت خاص

هـاي بازنمايي فرهنـگ نحوه نامه حاضر به دنبال بررسي با اين نگاه، پايان. استي سـريال تلويزيـوني بـاران ي در تلويزيون كشور، براساس مطالعـه مـورد محل

بـراي مـديريت را هـاي اصـلي سياسـت ،در ابتدا اراين نوشت. است بوده بهاريپذيرش و حمايـت از «و » سازيهمانند«ي در قالب دو گفتمان كلي ع فرهنگتنوبـه داليـل مختلـف سـپس و سـاخته اسـت متمـايز يكديگراز » ع فرهنگيتنو،

در . كـرده اسـت م دفـاع فتمـان دو و از گ شـمرده گفتمان نخسـت را ناصـحيح از ،و در ابتـدا پرداختـه ع فرهنگـي ها و تنـو به رابطه بين رسانه نيز قسمت بعد

آلتوسـر » استيضـاح «مفهوم ايدئولوژي و كاركردهاي آن و بخصوص از مفهـوم

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����294

ره شما

30 /ييزپا

1391

با مطـرح كـردن سـه و است به مفهوم بازنمايي پرداخته ،بهره جسته و در ادامهبـه موضـوع ،لهـا اسـتوارت از سـوي » برسـاختي «و » ارادي«، »بازتابي«نظريه ـ . پرداختـه اسـت ات آن زي و خصوصـي سـا كليشه ت و سـاخت واقعيـت، هوي

ـ هاي آن و برساختي بودن هوي ويژگي نامـه ايـن پايـان مباحـث بعـدي ،يت ملحـث ب نيز بخش پاياني ع فرهنگي در ايرانتوضيح وضعيت اجمالي تنو. هستنده به ويژگي كالمي و با توج ،در قسمت روش تحقيق. شكل داده استرا نظري

تصويري بودن سريال به مثابه مـتن بـه رابطـه بـين تحليـل گفتمـان انتقـادي و شـمرده هـاي زيـادي و ايـن دو داراي همپوشـاني پرداختـه شـده شناسي نشانهفتـه از روش تحليـل هايي خاص برگر با استفاده از مقوله ،بر اين اساس. اند شده

ــادي ــان انتق ــويژهگفتم ــرك ب ــاي ف ــه رويكرده ــك و مقول ــاي الف، ون داي ه نوشـتار نتـايج . مورد بررسي و تحليل قرار گرفتـه اسـت سريال ، شناختي نشانه

، بـا سـطح توصـيف . انـد ه شدهئحاضر در سه سطح توصيف، تفسير و تبيين اراتـرين كه مهم استداده هاي موجود در هر سكانس نشان ها و داللت ذكر مقوله

اسـت ) بنـدي تقابل و يا قطـب (» وجهيت«و پرتعدادترين مقوله موجود در متن بـه نيـز سطح تفسـير . رود كه عنصري مهم در تحليل ساختارگرايي به شمار مي

ي لري و سريال، فرهنگ محل. پرداخته استهاي موجود در اين متن ذكر كليشهسـواد سـواد يـا كـم يي چون ساده بودن، بـي ها ق به آن را با كليشهاعضاي متعل

بودن، فقير و تهيدست و نيازمند بودن، وضعيت ظـاهري و پوشـش نامناسـب، سـرانجام در .كنـد تار خالف اخالق بازنمايي مـي گونه رفهر نعطوفت و نداشت

گفتمان و ساختارها و روابط اجتمـاعي و (بين متن و فرامتن رابطه ،تبيينسطح سريال باران بهـاري بـه گرفته است كه در نتيجه آن،مورد بررسي قرار ) قدرت

راسـتاي و درع فرهنگـي عنوان سطح خردي از گفتمان مغاير با حمايت از تنو در جهتي مغاير بـا گفتمـان پـذيرش و حمايـت از ،سيماگفتمان سازمان صداو

ي شده استتلقع فرهنگي تنو .

هاي انگليسي چكيده

Rendering Oral Legends into Written Dramatic Works;

an Experimental Reading

By: Abdolreza Faridzadeh1

Abstract:

A visual media with potentially wide scope of reach, television

plays a paramount role in educating members of the society, mainly

because the sense of sight well contributes to better learning and

persuasion compared to the sense of hearing. What’s more, dramatic

and visual components, dimensions and potentials embedded in oral

legends as well as their educational approach and rich content and

message, particularly in terms of morality and spirituality, make raw

material out of them for educating materials on TV. Having legends’

characteristics added to television capacities, one could produce

innovative and constructive programs targeting the whole society.

Keywords: Legend, Oral Legends, Written Folk Literature, Dramatic

Literature, Radio and TV

1. Poet; Playwright; Theater Director; Employee in Folkore Division

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����296

ره شما

30 /ييزپا

1391

Story-Telling and its Implications for

Radio & TV Programming

By: Mohammad Hanif, Ph.D.1

Abstract:

Story-telling refers to the narration of a tale or story to one or

more listeners through sound and body movements. Many

advantages have been attributed to this ancient art: nurturing

imagination, subtilizing emotions and feelings, boosting audience

social reason, etc. Radio and television have always enjoyed the

benefits of story-telling, employing it not only in children

programming, but also in various forms of advertising. Radio story-

telling helps enhance children imagination. However, story-telling on

TV could be more successful due to increased contact with the

audience, because of creative drama being visual.

Keywords: Story-Telling, Radio Story-Telling, TV Story-Telling,

Radio, TV

1. Ph.D. in History, Senior Researcher in IRIB Research Center

Email: hanif.m2002@yahoo.com

Abstract ���� 297

ارهشم

30 /يز پاي

1391

Recreating Oral History in Various Genres of TV

Programs; Ancient Kings’ Stories

By: Firouz Azadi, Ph.D.1

Abstract:

Oral history is a significant part of any time’s history, making up

for the gaps inherent to any written history anywhere. In most of

historical books, for instance, little attention has been paid to

people’s social and cultural conditions. In oral history, however, this

constitutes an important, not to say extensive, part. Stories and

narrations about ancient kings, though sometimes in contradiction

with historical realities, could build a basis for producing dramatic

and mixed programming, particularly where the narrators enjoy

stronger imagination in narrating such stories. The present article

delves into oral history and the stories and narrations concerning

ancient kings to examine the capacities they provide for television

programming.

Keywords: Oral History, Folk Literature, Popular Tales, Stories,

Ancient Kings Stories

1. Ph.D. in Islam History, Isfahan Uni.

Email: azadif196@gmail.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����298

ره شما

30 /ييزپا

1391

Proverbs and Dialogue-Writing for Drama

By: Fahimeh Siyahiyan1

Abstract:

Sayings constitute an important part of any popular cultures and

most of them have no clear roots. Common proverbs could be

categorized as metaphor-based and metonymy-based. Some proverbs

function as metonymy and are generated based on semantic

relevance, while some others assume a metaphorical function. The

latter are either meaningful linguistic chunks carrying both

denotation and connotation, or meaningless sentences carrying only a

connotation or an implied meaning. New proverbs fall into the

metaphorical category. Such proverbs are generated through diverse

media programs, particularly television, and are subject to being

faded away. That’s the reason why these sayings are not as lasting as

the old ones.

Keywords: Popular Culture, Oral Literature, TV Series, Proverb,

Dialogue-Writing

1. M.A. in Dramatic Literature

Email: f_sayahian@yahoo.com

Abstract ���� 299

ارهشم

30 /يز پاي

1391

Dramatic Potentials of “Kouseh-Gardi”

(An Iranian Pseudo-Drama)

By: Sevil Makouee1

Abstract:

Nowrouz (Iranian celebrations at the turn of the year) is one of

the most ancient Iranian customs passed on through millenniums of

the country’s civilization history to become one of the best cultural

symbols of the nation and an axis for preserving national identity.

There are various ceremonial displays at Nowrouz which all have

cultural and historical roots, implying behavioral values of the

society. Some of these displays were performed using special make-

up, costume and masks. “Kuseh Gardi” is one of these displays. This

pseudo-drama which has roots in ancient history is rich in terms of

dramatic values and could be exploited in different radio and

television programs. Nowrouz pseudo-dramas could implicitly

convey messages through their visual and musical components and

could best illustrate narrations.

Keywords: Custom, Nowrouz, Nowrouz Displays, Kuseh-

Barneshin, Kuseh-Gardi

1. M.A. in Public Policy and Iran Issues, Tehran Uni

Email: s.makouee@rcirib.i

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����300

ره شما

30 /ييزپا

1391

Extracting Ideas from Iranian Myths for

Animation Scenarios

By: Nahid Jahazi1

Abstract:

Ideas are the building blocks of any film scenarios. Adaptations

from ancient stories and myths are usually a valuable source of

creating ideas in the world of animation. Getting acquaintance with

tales and myths could help one come up with a subject for producing

animations. This article aims to introduce some potential ideas which

could be extracted from Iranian myths and legends. An animation

playwright could create an innovative play based on these ideas. In

some cases, one can produce a new story through mixing two or

more of these ideas. Idea is similar to the concept of “theme” in

myths.

Keywords: Playwright, Animation, Animation Playwright, Iranian

Myths, Animal Stories, Magical Stories

1. M.A. in Dramatic Literature; Folkore Researcher

Email: nahid.jahazi@yahoo.com

Abstract ���� 301

ارهشم

30 /يز پاي

1391

Comic Strips Applications to TV Programming;

Recreating Myths

By: Elaheh Atarodi1

Abstract:

Finding new narrative formats in television programs has always

been an obsession within media community. One of the narrative

formats which is of paramount significance in media

communications is comic strip or illustrative story. Comic strip

characteristics, resulting from its type of language and visual

expression, could well accommodate Iranian legends and myths

themes, and pave the way for reviving historical figures and Iranian

ancient myths. This article addresses the characteristics of illustrative

stories and their application to television programming.

Keywords: illustrative Stories, Comic Strips, Myth, Legend,

Television Formats

1. M.A. in Dramatic Literature; Researcher in IRIB Research Center

Email: e_atarodi@yahoo.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����302

ره شما

30 /ييزپا

1391

Workshop Findings for Producing a Documentary;

a Case Study of Wedding Ceremony in Hamadan

By: Azita Rafiyee Sareshki1

Abstract:

Marriage as the basis for forming a family is the most important

happening in any human life, both socially and biologically. This

custom is an admirable one before God. Any country, nation and

ethnic group has its peculiar marital customs and traditions based on

their cultural and anthropological contexts. Today, most of the

marriage’s traditions and customs are undergoing fundamental

changes. However, producing programs about past traditions

concerning marriage, still, has its own attractions. This article

examines marriage and its customs and traditions as well as

documentary production stages with regard to marriage, using

models extracted from workshops.

Keywords: Marriage, Proposing, Dowry, Suitor, Documentary,

Program Research

1.M.A. in Culture and Ancient Languages; Jam-e-Jam TV Network's

Researcher

Email: a.rafeesereshki@irib.ir

Abstract ���� 303

ارهشم

30 /يز پاي

1391

Matal-Drama; Examining Possibility of Recreating

“Matal” in Radio Dramas

By: Mitra Khajeheiyan1

Abstract:

“Matal” is a rhythmic poetic short amusing myth which has

survived in oral form throughout history and has the potential to be

narrated in various forms. Given its linguistic, structural

characteristics, heroes, incidents, theme, exaggeration, imagination

and satirical attributes, Matal has the potential to be transformed into

a drama. In radio dramas, a rich dramatic performance could keep

the listeners to the last moment of the program. Matal has the

capacity to be turned into a radio drama and keep the attention of

listeners to the final parts of the program.

Introducing the old genre of “Matal” as a constituent of Iranian

folklore and children oral literature, this article examines the satirical

implications of Matal for producing drama.

Keywords: Matal, Children Matal, Play, Radio Drama, Radio Satire

1. M.A, in Directing, Editor-in-Chiet of Radio Farhang Programs

Email: khajeheiyan@yahoo.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����304

ره شما

30 /ييزپا

1391

Naqqali (Iranian Ancient Style of Legend-Narrating)

and its Status in Radio Dramas

By: Majid Sharif Khodayee, Ph.D.1 & Farideh Gudarzi2

Abstract:

Radio presenters and drama players function much the same as

the past legend-, and tale-narrators who employ different methods to

express themselves. The location for the past legend-narrators was a

coffee-house, while the stage for modern narrators is radio studios in

which they can employ the technique of ancient legend-narrating for

attracting more audience.

Story-telling and listening to instructive and interesting historical

stories of human life is one of the oldest hobbies and a method for

passing on the ancestors’ experiences and knowledge to new

generations.

Relying on a unique terminology, legend-narrators (Naqqalan)

used to retell the stories in a way that the listener would imagine

himself along with the hero in the course of happenings.

Keywords: Legend-Narrating, Story-telling, Radio, Radio Story-

telling, Radio Legend-Narrating

1. Ph.D in History, Tehran Uni; Assistant prof, IRIB University

Email: majidsharifkhodaei@yahoo.com

2. M.A. in Radio Production; Producer and Editor-in-Chief of Radio

Farhang Programs

Email: farideh.goudarzi@gmail.com

Abstract ���� 305

ارهشم

30 /يز پاي

1391

Typology of Conversation Games for Producing

Children Game Shows

By: Ali Anizadeh1

Abstract:

Games are diverse in both type and scope. Conversation games,

among all, have a different structure and are more compatible with

children’s mental, psychological and physical conditions. Regardless

of their amusing and joyful aspect, conversation games have various

instructive implications, making children familiar with a number of

mathematical and literature concepts in easy, enjoyable and

humorous manners.

Most of the conversation games in Iran have roots in the lullabies

of parents, particularly mothers. Since radio is a lively audio media

and words play the most important role in it, one could attach much

capacity to this media for designing conversation games targeting

children.

Keywords: Children Games, Conversation Games, Counting Games,

Singing Games, Rhythm-Making Games

1. M.A. in Teaching Persian Language; Researcher in IRIB Research Center

Email: anizadehali@yahoo.com

مردم ايران فرهنگ تخصصي فصلنامه ����306

ره شما

30 /ييزپا

1391

Riddle and its Application to Radio Programming

By: Seyyed Alireza Hashemi, Ph.D.1

Abstract:

Oral Literature (or folk literature) refers to the body of literature

constituting poems, tales, stories, jokes, ironies, proverbs and riddles

which are passed down from generation to generation orally. In fact,

oral literature could be thought of as a means of communication

belonging to the past times in terms of content.

Functioning as a public media, radio can play a unique role in

introducing, reproducing and promoting our country’s oral literature.

Due to its special characteristics, it can use oral literature subjects

and ideas in its programming. This article addresses riddle as one of

the oral literature genres, examining its content-related capacities for

programming.

Keywords: Oral Literature, Riddle, Riddle Genre, Radio, Radio

Programming

1. Ph.D. Student majoring in Folklore, Tajikistan Uni.;Fplklore Researcher

Email: 400hashemi@gmail.com

Abstract ���� 307

ارهشم

30 /يز پاي

1391

Local Literature in Local Channels;

Poem-Reading in Kurdish Culture

By: Mohammad Akhgari1, Ph.D. & Homeira Azerakhsh2

Abstract:

Written literature refers to the materials produced by a certain

creator who has taken down his thought and taste, and is conveyed to

the next generations in written form. However, oral literature, also

referred to as folk literature, lacks such characteristics. First, oral

literature has no clear creator; secondly, it is passed down from

generation to generation orally. Poem-reading as a part of oral

literature of Kurdish community possesses an elevated status, and as

an art could be used in radio.

Keywords: Oral Literature, Kurdish Culture, Poem-Reading, Poem-

Reading in Radio

1. Ph.D. in Islamic Genosticism, IRIB World Service Departments’

Manager for Europe and America;Assistant prof, IRIB University

Email: akhgari@gmail.com

2. M.A. in Radio Program Producing

Email: homicazarkhsh@gmail.com