M a g a z i n n a M i n i S T E R S T V O T O z a O D B R a n a n a R E p u B l i k a M a k E D O n i j aM a g a z i n n a M i n i S T E R S T V O T O z a O D B R a n a n a R E p u B l i k a M a k E D O n i j a

Br. 28 Cena: 50 den. dekemvri 2011 god.IS

SN

: 18

57-

671

0

ЧУВАР НА МИНАТОТО И НА ИДНИНАТАРАЗГОВОР СО ДОЦ. Д-Р АЛЕКСАНДАР СТОЈЧЕВ, РАКОВОДИТЕЛ НА СЛУЖБАТА ЗА ВОЕНА ИСТОРИЈА – ВОЕН МУЗЕЈ

АРМ - НАТО РАпОРТиРАње ОРужјE ВОеНА исТОРијА игРи и сиМулАции

ОРГАНИЗАЦИИТЕ шТО УЧАТУPРАВУВАЊЕ СО ЗНАЕЊЕТО – ’РБЕТНИОТ СТОЛБ НА НОВИТЕ МОДЕРНИ „ОРГАНИЗАЦИИ шТО УЧАТ“

ЗА НИВ ДЕЛАТА ЗБОРУВААТВ О Е Н И Т Е А Т А ш Е И В О P О С Е Т А Н А 1 . М P Б Р

17 н

оем

ври

199

1

20 godini

17 н

оем

ври

201

1

од првиот Устав на Република Македонија

ПАМЕТНА ОДБРАНА

ферата на одбраната и безбедно-ста побарува значителни финанси-ски средства, а процесот на изработ-

ка на високотехнолошки орудија, конти-нуираниот развој и истражувањето во оваа област, пак, побаруваат и дополни-телни средства. Токму тоа, во реалноста во која финанисиско-економската криза предизвика опаѓање на буџетите на сите позначајни глобални економии, а воедно го зеде и политичкиот данок со паѓање на не-колку влади, беше повод за создавање и етаблирање на еден сосема нов, глобален концепт, кој може да биде револуционерен исто толку колку што е и неговото име – „паметна одбрана“ или „smart defence“. Генералниот секретар на НАТО, Андерс фог Расмусен го опиша овој нов концепт на овој начин: „Јас знам дека во ова време на кри-за ние не можеме да трошиме повеќе. Но, ние не смееме да трошиме помалку, исто така. Одговорот е – да трошиме попаметно и да добиеме поголема вредност за потро-шените пари. Ние треба да им помогнеме на нациите да го задржат капацитетот кој го поседуваат, но и да го прошират. Сето тоа значи дека ние мораме да ги согледаме приоритетите и ревносно да бараме мулти-национални солуции“. Република Македонија како земја која пре-тендира да стане полноправна членка на НАТО и на која во голем број наврати беше потврдено дека исполнувањето на критериумите не е проблемот кој го сопи-ра нејзиното членство, мора да се подгот-вува за имплементација на овој концепт во функционирањето на безбедносно-одбранбениот сектор. Во таа насока по-мина и неодамнешната јавна промоција на „паметната одбрана“ каде министерот за одбрана, Фатмир Бесими, на пластичен начин ја опиша суштината на овој концепт. „Ние можеме да говориме за три цели на „паметната одбрана“, односно „3С“ – „capacity“, т.е. развојот на поголеми опера-тивни способности, потоа „connectivity“, по-силната поврзаност помеѓу земјите-членки и партнерите и „commitment“, односно сил-ната обврзаност за целосен придонес во евроатлантската безбедност и стабилност“. Во тој контекст беа презентирани реалните состојби во однос на сите три елементи кои покажуваат дека Република Македонија „де факто“ чекори на патот кон целосно имплементирање на „smart defence“. „Де-нес 30% од капацитетите на АРМ се ин-тероперативни и распоредливи надвор од територијата на Република Македонија, а тенденцијата е тие да се зголемат до 50%. Соработката, пак, која беше евидентна во групата А-3, а се пресликува и во денеш-ната А-5, е пример за тоа како се импле-ментира вториот елемент од новиот кон-цепт, поврзаноста меѓу земјите-членки и партнерите во реалноста. Од есенцијално значење е и разбирањето дека придоне-сот кон зацврстување на евроатлантска-та безбедност претставува инвестирање во националната безбедност – вредни да се споменат се контрибуцијата на Репу-блика Македонија во ИСАФ, поддршката на КФОР, но и логистичката поддршка за контингентите на АРМ од страна на Обе-динетото Кралство, на САД, на Германија, на Турција, на Грција и на Хрватска“, појасни министерот за одбрана. Во предвечерието на новите чекори и еко-номската неизвесност, новиот концепт на НАТО предизвикува, но и ветува. Затоа активностите кои ги преземаат не само земјите-членки на НАТО туку и земјите-аспиранти за членство, за разгорување на дебатите за „паметната одбрана“, се уште еден чекор напред во процесот на пристапување, но и чекор напред за одбранбено-безбедносниот систем на Ре-публика Македонија во целина.

Здравко Ризовски

„МАЈКАТА НА СИТЕ БОМБИ“

НАЈГОЛЕМИТЕ КОНВЕНЦИОНАЛНИ БОМБИ ПРОИЗВЕДЕНИ ОД ЧОВЕКОТ – I

интервјуСО БриГАДниОт ГенерАЛ ЗДрАвКО ПОПОвСКи, КОМАнДАнт нА МуЛтинАЦиОнАЛнАтА еДиниЦА нА јуГОиСтОЧнА еврОПА – СееБриГ

ЧЕКОРИМЕ НАПРЕД

СУБЛИМАТ НА АКТИВНОСТИТЕ ВО МИНИСТЕРСТВОТО ЗА ОДБРАНА

„AIR POLICING“

ЗАШТИТА НА ВОЗДУШНИОТ ПРОСТОР

БРАНЕЈЌИ ГИ ИНТЕРЕСИТЕ НА ИЗРАЕЛ

ЗА РАЗУЗНАВАЧКАТА АГЕНЦИЈА МОСАД

ЕНЕРГЕТСКАТА ЗАВИСНОСТ И СВЕТСКИТЕ СИЛИ

НАФТА И ГЕОПОЛИТИКА – I

КОМИТА, ИСТОРИЧАР, ПОЕТ И уЧЕБНИКАР

ПО ТРАГИТЕ НА МАКЕДОНСКАТА ИНТЕЛЕКТУАЛНА И ПАТРИОТСКА АВАНГАРДА: ЃОРЃИЈА ПУЛЕВСКИ

БИОМЕТРИСКА АВТЕНТИКАЦИЈА

ДОКАЖУВАЊЕ НА ИДЕНТИТЕТОТ СО БИОМЕТРИСКИ ПОДАТОЦИ

22

8

27

30 11

36

42 20

47

54

Страница

Страница

Страница

СтраницаСтраница

Страница

Страница

Страница

Страница

Страница Страница

ШТИТ - Година III, број 28, декември 2011 година, излегува еднаш месечноИЗДАВАЧ - МИНИСТЕРСТВО ЗА ОДБРАНА НА РЕПуБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ИЗДАВАЧКИ СОВЕТЕмил Димитриев (претседател)Генерал-мајор Насер Сејдини, Селвет Барути, полковник Мирче Ѓоргоски, потполковник Здравко Ризовски,потполковник Мери Ринџова, проф. д-р Ѓорѓи Малковски

ГЛАВЕН И ОДГОВОРЕН уРЕДНИКЗдравко Ризовски, потполковник

РЕДАКЦИЈАВасил Дичевски (новинар-уредник), Кристина Илиевска (новинар-уредник), Билјана Иванова (технички, ликовно-графички уредник); Иван Петрушевски (новинар); Ксенија Митева (лектор); Александар Атанасов (фотографии)

КОНЦЕПТуАЛЕН КОНСАЛТИНГ, АРТ ДИРЕКЦИЈА И ДИЗАЈНЖарко Стојановиќ, Оливер Ќурчиев, Весна Вујадиновиќ, Стефан Смиљаноски

Печати: „СТЕДА ГРАФИКА“ – Скопје

АДРЕСА НА РЕДАКЦИЈАТАМИНИСТЕРСТВО ЗА ОДБРАНА - СПИСАНИЕ „ШТИТ“ул. „Орце Николов“ бб 1000 СкопјеТелефони: 02 328 24 17; 02 328 20 58Факс: 02 3113 527; 02 3128 276 www.morm.gov.mk; E-mail: stit@morm.gov.mk

Содржина:

3

ЦЕНАТА НА ЕДЕН ПРИМЕРОК Е 50 ДЕНАРИГОДИШНА ПРЕТПЛАТА 600 ДЕНАРИ

жиро с-ка 05001001 1678720(повикување на број: 725939-10)даночен број: 4030990271748ТС 100000000063095

60

Организациите што учат

4

УПРАВУВАЊЕ СО ЗНАЕЊЕТО – ’РБЕТНИОТ СТОЛБ НА НОВИТЕ МОДЕРНИ „ОРГАНИЗАЦИИ ШТО УЧАТ“

о 21 век сме сведоци на новата ера на еволуција на организации­те. Големите промени во светска­та економија и политика, условени

од глобализацијата и забрзаниот развој на технологијата, ги принудуваат органи­зациите на постојана трансформација за „опстанување“ во променливото оп кру­жување. Технолошкиот развој и глобална­та меѓузависност на економијата и полити­ката на државите и заедниците ја намет­наа потребата за трансформација на хие­рархиските организации во „организации што учат“. Во нив луѓето се поттикнуваат на нови начини на размислување, контину­ирано учат како да учат заедно, при што ги зголемуваат своите капацитети и спо­собности за постигнување на посакувани­те цели. Со потребата за брзото учење и при спо­собување, управувањето со знаењето стана ’рбетниот столб на новите модер­ни „организации што учат“. Управувањето со знаењето е системски процес со кој знаењето потребно за успех на ор­ганизацијата се креира, се прифаќа, се спо­делува и се проверува. Тоа се врши пре­ку аквизицијата, креирањето, чувањето, анализата и собирањето на податоците, како и преку трансферот, споделувањето, апликацијата и валидацијата на добиеното и генерираното знаење на организацијата. Крајна цел на управувањето со знаењето е вистинските содржини и знаењето да се достават до вистинските луѓе во вистин­ското време заради донесување на пра­вилни одлуки за остварување на целите на организацијата.

но споделување на усвоените знаења, постигнување на интероператибилност внатре во организацијата и координирана интеракција со други организации.

СПИРАЛА НА ЗНАЕЊЕТОПоединецот и неговото имплицитно зна-ење ја одредуваат способноста на ор га-низацијата за делување. Централна актив-ност на управувањето со знаењето и „ор-ганизациите што учат“ е претворањето на индивидуалното лично знаење во знаење на организацијата, корисно за сите припад-ници на организацијата. Ова се остварува преку спиралата на знаењето и нејзините процеси, при што со секое повторување на процесите на спиралата се постиг-ну ваат подлабоки и повисоки нивоа на знаењето.Со процесот на социјализацијата се вр-ши трансфер на имплицитното знаење од едно лице на друго преку разни фор-ми на директна меѓучовечка комуникација и интеракција. Самиот трансфер е акти-вен и искуствен процес што прилега на од-носот мајстор-чирак. Од друга страна, со екстернализацијата се врши претворање на имплицитното во експлицитно знаење. Знаењето се запишува во форма погодна за чување и пренесување на други луѓе без потреба од директна комуникација. Пона-таму, низ процесот на комбинацијата се врши креирање на експлицитното знаење

врз основа на друго експлицитно знаење. Знаењето запишано во разни документи и облици се собира, се филтрира, се пре-работува и се процесира со цел да се до-бие ново и покорисно знаење. На крај, со интернализацијата се врши претворање на експлицитното знаење во имплицитно знаење на поединците во организацијата. Знаењето во потсвесна форма кај по-единците е погодно за делување и за користење од организацијата во даден контекст и ситуација.

ВОЕНАТА СИЛА НА АРМСистемот за управување со знаењето на АРМ треба да овозможи воената сила на АРМ да делува насочено и синхронизи-рано кон постигнувањето на целите на АРМ. Воената сила на АРМ ја претставува целокупната способност на АРМ за из-вршување на својата уставна улога и по-ставените задачи. Со правилото на АРМ за систем за развој на воената доктри-на прифатен е британскиот модел за дефинирање на воената сила. Во соглас-ност со тоа, воената сила е составена од три компоненти: физичка – којашто ги опфаќа средствата и ресурсите за водење на операции; морална – која ги опфаќа способностите за мотивирање на луѓето да водат операции и концептуал-на – којашто ги содржи мисловните про-цеси за ангажирање на средствата и ре-сурсите во текот на операциите. Со други зборови, воената моќ на АРМ ја сочину-ваат нејзиниот персонал, вооружување и опрема и другите физички средства и ре-сурси (физичка компонента), ангажирани според промислените принципи, концеп-ти и доктрина содржани во организаци-ското знаење на АРМ (концептуална ком-понента) и потпомогнати и мотивирани од лидерството, војничката култура и мо-ралната издржливост на припадниците на АРМ (моралната компонента).

Оттука, системот за управување со знаењето на АРМ треба да овозможи цврсто сплотување на сите овие ком-поненти, така што воената сила на АРМ ќе делува насочено и синхронизирано кон постигнувањето на целите на АРМ. Состојбата и видот на расположивите средства и ресурси треба да ги обликува-ат концептите, принципите, тактиките и процедурите за нивното правилно и це-лисходно ангажирање. Исто така, мора-лот на припадниците на АРМ ќе биде по-

5

Воените организации, како значајни енти-тети на државите и на меѓународната по-литичка сцена, не беа изземени од овие појави. Со завршетокот на Студената војна, а особено со интензивирањето на новите неконвенционални и асиметрич-ни безбедносни закани, воените планери и стратези ја увидоа несоодветноста на конвенционалната хиерархиска поставе-ност на воените организации и на ригид-ните системи за командување и контро-ла. За побрзо приспособување кон про-мените во опкружувањето, управувањето со знаењето е ставено во функција на командувањето, контролата и развојот на воените организации.Ниту АРМ не е имуна на овие промени, за што сведочат повеќето нејзини трансфор-мации во изминатиот период. Во оваа на-сока, во новото правило на АРМ за си-стемот за развој на воената доктрина (ПРА-АРМ-1-01 А, 2011), управувањето со знаењето во АРМ е преставено како еден од столбовите во хиерархијата на воена-та доктрина.Во правилото на АРМ за систем за развој на воената доктрина, управувањето со знаењето е дефинирано како збир на стратегии и практики кои се користат за да се идентификуваат, креираат, прикажат и дистрибуираат знаењата и искуствата во АРМ.

ШТО Е ЗНАЕЊЕ?Во поширока смисла знаењето е ин-фор мација во акција, односно наменско користење на одредена информација за постигнување на одредена цел во завис-ност од опкружувањето. Вредноста и упо-требливоста на знаењето се менува во зависност од контекстот во кое се при-менува. Знаењето како ресурс е корисно само кога е јасно, релевантно и важно за поединецот при користењето на истото. Разбирањето и искуството на поединецот го одредуваат неговото правилно или не-правилно користење. Денешното знаење може лесно да стане утрешно незнаење доколку поединецот или организацијата не успеат да го обноват или да ги ажу-рираат промените во опкружувањето. Знаењето со текот на времето еволуира, додека информациите само се натрупува-ат и застаруваат.Притоа, имплицитното или скриено-то знаење е знаењето стекнато спонта-но низ секојдневната интеракција со око-лината и складирано во главите на луѓето. Во организациите ова знаење е вграде-но во вештините и искуството на поедин-ците и во разните „непишани“ правила кои се составен дел од нивните култури на однесување. Документирањето на импли-цитното знаење е мошне тешко. Успешни-от трансфер на имплицитното знаење се одвива преку разни форми на социјални меѓучовечки интеракции. За разлика од имплицитното знаење, ек-сплицитното или конкретното знаење е знаењето што може лесно да се забеле-жи и зачува во разни документи и бази на податоци. Истото го претставува на-пишаното и кодифицираното знаење на организацијата и лесно може да се раз-менува помеѓу голем број на поедин-ци и организации. Во воените организа-ции ова знаење е вградено во корпусот на воената доктрина заради униформ-

6

висок со нивно правилно опремување и подготовка за водење на операциите. Од друга страна, воената доктрина треба да овозможи насочено градење на вештини-те и способностите на припадниците на АРМ што ќе придонесува за зголемување на нивната самодоверба, додека доктри-ната и концептите за водење на идни-те операции повратно би влијаеле врз опремувањето на АРМ. На крај, лидерите, преку војничката култура и високиот мо-рал на припадниците на АРМ, ќе овозмо-жат ширење на организациското знаење, градење на колективниот дух и правилно одржување и ангажирање на расположи-

онални области. Во тие рамки неопходна е континуирана надградба на организаци-ското знаење на АРМ, со надградбата на формализираното знаење со содржини-те од искуствата и сознанијата на сите по-единци на АРМ заради адаптација на исто-то кон промените на опкружувањето.Организациското знаење на АРМ е про-извод на континуираната интеракција помеѓу експлицитното знаење на АРМ, содржано во корпусот на воената доктри-на, и имплицитното знаење на припад-ниците на АРМ, изразено преку нивни-те практични вештини и способности за делување во различни ситуации. Насоче-ното флуктуирањето на знаењето помеѓу поединците од една страна и командите и единиците на АРМ од друга страна, при-движувано со процесите на спиралата на знаењето, овозможува квалитативен и квантитативен раст на организациското знаење. Со системот за управување со знаењето во АРМ треба да се овозможи раст на организациското знаење во пра-вец на лесно постигнување на нејзините цели во согласност со промените на опкружувањето и искуствата на нејзините припадници.За правилно функционирање, системот за управување со знаењето на АРМ треба да има три основни потсистеми: систем за во-ената доктрина, систем за обука и систем за научени лекции. Секој од овие систе-ми влијае врз функционирањето на оста-натите, што придонесува развивањето и разменувањето на знаењето во АРМ да се врши во мошне динамична средина. Во тој контекст, воената доктрина го претставува експлицитното знаење на една воена организација. Во неа се сод-ржи целокупниот корпус на формализи-раното знаење, подредено по хиерархија и структурирано по функционални катего-рии. Основите на системот за воена док-трина во АРМ се дадени со правилото за систем за развој на воената доктрина каде што се дефинирани процесот на развојот на воените доктрини, надлежностите на субјектите во системот и хиерархијата и циклусот на доктрината.Системот за воена доктрина главно функ-ционира во доменот на експлицитно-то знаење, па заради тоа процесите на екстернализација и комбинација се мош-не важни за креирањето на релевант-на и квалитетна воена доктрина. Со про-цесот на изработката на воената доктри-на знаењето што поединците на воена-та организација го изнесуваат од свои-те глави и го ставаат во форма погодна за зачувување и ширење, систематски знаењето се прифаќа, се обработува, се комбинира и се збогатува со крајна цел: креирање на воена доктрина што ќе при-донесе сите во организацијата да ги сфа-тат вредностите на организацијата ед-нозначно и ќе делуваат униформно во постигнувањето на целите. Согласно ди-намичната природа на опкружувањето во која делува воената организација, ре-левантноста на доктрината ќе се проверу-ва низ нејзиниот циклус. Со хиерархијата на доктрините се овозможува функцио-нално кодифициран и субординиран при-стап во категоризацијата и изработката на доктрината, почнувајќи од општите цели и принципи на делувањето на АРМ, па сè до специфичните задачи и постапките за нив-

вите средства и ресурси за постигнување на поставените цели.

уПРАВуВАЊЕ СО ЗНАЕЊЕТО ВО АРМВо системот за управување со знаењето мошне значајно е униформното прет во-рање на експлицитното знаење во импли-цитно, за припадниците на АРМ правилно, навремено и синхронизирано да ги извршу-ваат поставените задачи. Ова се постигну-ва со стандардизација на тактиките, техни-ките и процедурите по целата структура преку кои се постигнува интероператибил-ност на персоналот во команди и единици на АРМ и со нејзините најразлични функци-

но постигнување. Во хиерархијата на док-трините на АРМ на првото ниво се основ-ните и функционалните доктрини кои ги да-ваат општите принципи на делување на АРМ. На второто ниво се наоѓаат правила-та со кои се дефинираат тактиките и проце-сите на АРМ. На најниското, трето ниво, се наоѓаат упатствата, прирачниците и други-те публикации кои ги третираат тактиките, техниките и процедурите на АРМ.Обуката, од друга страна, претставува зна-чаен фактор и гарант во подготовката и оспособувањето на вооружените сили за остварување на уставната улога и задачи-те на АРМ. Преку неа се вградува форма-лизираното организациско знаење на АРМ во способностите, вештините и искуството на припадниците на АРМ за истите да делу-ваат брзо и ефикасно при извршувањето на нивните задачи и должности. Системот за обука на АРМ е опишан во Упатството за раководење со обуката во АРМ (АРМ-УПА-31001/1, 2010), каде што се дефинира-ни процесот за раководење со обуката, надлежностите на субјектите во системот и основните принципи на обуката во АРМ. Системот за обука во АРМ го сочинуваат следните елементи: индивидуалната обука, колективната обука и поддршката на обу-ката. Индивидуалната обука ја опфаќа оп-штата и стручно-специјалистичката обука за извршување на основните постапки на поединец во различни услови. Колективна-та обука се однесува на обука во единици-те и составите на АРМ. Со поддршката на обуката се обезбедува непречена и квали-тетна обука во специјализираните армиски капацитети за обука. Планирањето на об-уката во АРМ се врши во однос на поста-вените мисии што командите и единиците на АРМ треба да ги извршуваат, во соглас-ност со принципите за обука и со примена на постојната доктрина. Системот за обука на АРМ главно функ-ционира во доменот на имплицитното знаење. Процесите на интернализација и

7

социјализација од спиралата на знаењето се мошне важни за него. Инструкторите и предавачите во системот за обука на АРМ го земаат експлицитното знаење содржано во доктрината на АРМ и истото го вграду-ваат во своите вештини и способности кое понатаму, низ практичните форми за обу-ка, со примена на односот мајстор-чирак, им го пренесуваат на останатите припад-ници на АРМ. Понатаму, припадниците на АРМ низ процесите на колективното учење, практичната реализација на зада-чите и самоучењето го надополнуваат и го збогатуваат ова знаење, правејќи го реле-вантно со промените во опкружувањето.Научените лекции претставуваат произ-вод на напорите на воената организација за континуирано подобрување на спо-собностите на организацијата преку си-стематска размена на искуствата и прак-тичното знаење создадени внатре во организацијата. Овој систем врши прак-тична валидација на организациско-то знаење и неговата релевантност кон оп кружувањето. Научените лекции тре-ба да резултираат со брзи институцио-на лизирани промени на организациско-то знаење врз основа на промените на опкружувањето.АРМ сè уште нема воспоставено свој формален систем за научени лекции, меѓутоа јасна е определбата на АРМ за имплементација на научените лекции во нејзината секојдневна работа заради по-лесна интеграција во евроатлантските ко-лективни системи на безбедност. Во систе-мот за научени лекции, забелешките на пое-динците за несоодветноста на организаци-ското знаење во однос на опкружувањето се прибираат и се анализираат, при што се идентификуваат лекциите што ги учи организацијата. Со вградувањето на овие лекции во своето организациско знаење, организацијата се адаптира и се учи полес-но да се справува со промените. Со ова си-стемот на научени лекции, како контрол-

на алатка на системот за управување со знаењето, овозможува брза адаптација на останатите системи во однос на промените на опкружувањето. Со овој систем конти-нуирано ќе се проверува релевантноста на организациското знаење во однос на по-ставените задачи, при што навремено ќе се иницираат и ќе се насочуваат процесите на спиралата на знаењето за учење на иден-тификуваните лекции и враќање на реле-вантноста на организациското знаење.

НА ДОБАР ПАТСо хронолошка анализа на развојот и трансформацијата на воените организации во поблиското и поширокото опкружување на Република Македонија може лесно да се забележи трендот на тесното сплотување на доктрината и обуката со научените лек-ции. АРМ е на добар пат да се трансфор-мира во модерна „организација што учи“, бидејќи најзначајните елементи на систе-мот за управување со знаењето се веќе по-ставени или ќе се постават во блиска идни-на. Меѓутоа, едноставното носење на нови правила и прописи, без промена во култу-рата на работа и свеста кај припадници-те за суштината на промените, ќе резулти-ра само со нивна површна имплементација заради тренд. Основен предуслов за воспоставување на успешен систем за управување со знаењето е непреченото делење на истото низ целата структура-та на организацијата, и по вертикала и по хоризонтала. Со ова се забрзува спирала-та на знаењето, при што организацијата достигнува повисок степен на мудрост и способност за пократко време. На тој на-чин, системот за управување со знаењето во АРМ ќе овозможи брза и релевантна адаптација на АРМ кон промените во сре-дината преку брзото делење на знаењата и искуствата на своите припадници стекна-ти низ многубројните динамички интерак-ции со променливото опкружување.

Владе Бисоски

Господине генерал, на функцијата ко-мандант на Mултинационалната еди-ница на Југоисточна Европа – СЕЕ-БРИГ сте поставени пред кратко вре-ме (на 14 јули 2011 година во Лариса, Република Грција). Претходно бевте во Брисел каде што бевте воен прет-ставник на Македонија. Колку ваше-то НАТО-искуство може да придоне-се за раздвижување на бригадата СЕ-ЕБРИГ?– Договорот за формирање на Мултина-ционалните мировни сили на Југоисточна Европа (ММСЈИЕ) односно СЕЕБРИГ во многу елементи наликува на Вашингтон-скиот договор за формирање на НАТО–алијансата. Политичко-воената рамка и на НАТО и на ММСЈИЕ-СЕЕБРИГ е речи-си идентична. Во НАТО главните актери се самите земјите-членки. Иста е улога-та и на земјите-членки на Министериjалот на министрите за одбрана на Југоисточна Европ или т.н. СЕДМ-процес. Основното тело за политички консултации или од-луки во НАТО е Северноатлантскиот со-вет, а слична улога во СЕДМ има Воено-политичкиот управен комитет. Сите одлу-ки во двете организации се донесуваат со консензус. Работен јазик е англискиот, заеднички се и демократските вредности итн. Понатамошни компаративни слично-сти можат да се најдат и во фактот дека и едната и другата организација предвиду-ваат евентуално ангажирање во соглас-ност со целите и принципите предвидени со Повелбата на ООН. И двете организа-ции се свесни за фактот дека политичко-воената соработка станува клучен еле-

мент во јакнењето на безбедносните и на одбранбените капацитети на Европа. Соработката и дијалогот помеѓу земјите во регионот на Југоисточна Европа мора понатаму да се проширува и да се прод-лабочува. Силите се наменети за евен-туално распоредување во НАТО или во ЕУ–предводени операции за превенција на конфликти или мировни операции за поддршка на мирот под мандат на ООН.Уште една заедничка карактеристика е мултинационалноста и мултикултурално-ста на СЕЕБРИГ што дава една поинаква димензија на меѓусебната комуникација на персоналот. Особен предизвик за ли-дерот, односно за командантот, е како да се воспостави ефективна интеркултурал-на комуникација помеѓу воениот персо-нал од различни земји. Во секој случај, да има на едно место персонал од различни националности, јазици и култури, претста-вува извор на вредности од кој сите мо-жат да имаат полза. Слободно може да се каже дека ММСЈИЕ-СЕЕБРИГ е НАТО во мало.

СЕЕБРИГ е етаблиран врз основа на иницијативата на седум земји-ос но ва-чи, и тоа на состанокот во Скопје на 26 септември 1998 година. Сега Република Македонија, една од земјите-основачи на СЕДМ-процесот, за првпат ја пре-зеде позицијата командант на мулти-националната единица на југоисточна Европа – СЕЕБРИГ, и тоа токму во Ла-риса, Република Грција. Војниците се имуни од политиката, но само по себе се наметнува прашањето дали меѓу

8

војниците од СЕЕБРИГ-бригадата во-општо се поставува проблемот со име-то на Република Македонија?– Морам пак да се навратам на основни-от договор. Значи, со Договорот децид-но е регулирано дека нациите,земјите или државите ќе се нарекуваат со брое-ви од 1 до 7, прикажани со знамињата, и тоа по абецеден ред. Така на пример ние сме Нација 5-На5. На тој начин е најдено компромисно решение за да се избегнат несакани ситуации во врска со пробле-мот што го има Грција со нашето устав-но име. Во официјални прилики севкуп-ниот СЕЕБРИГ-персонал го почитува ова правило, иако има и ситуации кога ќе се спомнат имињата на нациите, па и на Македонија, но од тоа не се прави про-

СО БРИГАДНИОТ ГЕНЕРАЛ ЗДРАВКО ПОПОВСКИ, КОМАНДАНТ НА МУЛТИНАЦИОНАЛНАТА ЕДИНИЦА НА ЈУГОИСТОЧНА ЕВРОПА – СЕЕБРИГ

интервју

НАТО ВО МАЛО

9

На последниот состанок на СЕДМ-ми-нис трите за одбрана одржан на 3 и на 4 октомври 2011 година во Анталијa, Турција, Босна и Херцеговина ја изрази желбата за активна и конкретна партиципација во СЕ-ЕБРИГ со еден офицер, еден подофицер и единица од рангот на вод. Во блиска ид-нина можно е проширување на Бригадата со нови членки: Украина, Србија или Црна Гора. СЕДМ-министрите постојано изразу-ваат безрезервна политичка поддршка за СЕЕБРИГ во контекст на широк и коопера-тивен пристап кон безбедноста во Евро-атлантскиот регион. Тие се посветени на развојот на СЕЕБРИГ и на неговиот напре-док во правец на зголемување на ефи-касноста. Би сакал да истакнам дека СЕЕБРИГ оста-нува важен инструмент кој придонесува за мирот и безбедноста и е главен столб на регионалната одбранбена соработка.Тоа очигледно е доказ дека СЕДМ-земјите сериозно гледаат на СЕЕБРИГ како на можност за дијалог и соработка на по-лето на безбедноста и одбраната, за подобрување на интероперативноста, за развивање на добрите меѓусоседските од-носи и како на можност за придонес кон безбедноста и стабилноста на регионот на Југоисточна Европа, па и пошироко.

Во која насока ќе се развиваат и ќе се користат капацитетите на СЕЕБРИГ-бригадата во согласност со годишниот план за 2012 година за вежби, патувања и обука и буџетот на Бригадата за 2012 година?– Според договорот, СЕЕБРИГ се дефини-ра како мултинационална мировна сила на-менета за распоредување во операции за превенција на конфликти и во други опе-рации за поддршка на мирот, вклучувајќи одржување на мирот, воспоставување на мирот, градење на мирот, како и ху-манитарни операции за отстранување на последици од природни катастрофи или од катастрофи предизвикани од човечки фактор. Исто така, може да партиципира во иницијативи од типот на „коалициите на добра волја“, како и во духот на ПзМ. Во таа насока, во очекување на евентуал-но ангажирање на СЕЕБРИГ, со годишниот план за работа на Командата се предви-дени низа активности со цел зголемување на ефикасноста и постигнување потре-бен степен на интероперативност и опе-ративни способности. Со планот се пред-видени подготовка и изведување на веж-би од типот на командно-штабни и заед-нички теренски вежби со декларирани еди-ници според посебно изработени плано-ви, сценарија и програми. Планот опфаќа планирање и разработка на концепти, раз-ни анализи, изработка и ревизија на посто-ечките стандардни оперативни процедури и други документи, курсеви, јазични обуки, посети за евалуација на единиците, штаб-ни тренинзи и др. Важно е да се нагласи дека земјите-член ки се одговорни за обука и тренинг на неј зи ни-те единици декларирани за СЕЕБРИГ спо-ред заеднички воспоставени стандарди. За зголемување на „визибилити“ на Бри-гадата се преземаат низа посети на ин-тернационални организации и институции како НАТО, ЕУ, SHAPE, како и национални, локални претставници на власта, институ-ции, школи, универзитети и командите и

блем. Во неофицијални или во приватни комуникации секој секого го нарекува како што мисли дека е правилно или по соп-ствена волја.Исто така, во врска со носењето на уни-формата, во Анексот Ц од Договорот стои одредба дека СЕЕБРИГ–персона-лот ќе ги носи своите национални уни-форми. Во Стандарната оперативна про-цедура 105, во делот кој го регулира ко-дексот на однесување, дисциплина и об-лека, подетаљно е опишано дека сите униформи мора да имаат видливи озна-ки на СЕЕБРИГ, односно името на пер-соналот се носи над десниот џеб, а ам-блемот на десното рамо и, се разбира, знамето на земјата според национални-те одредби.

Целта на СЕДМ-иницијативата и на СЕЕ-БРИГ е придонес кон регионалната без-бедност. Во оваа иницијатива засега се вклучени седум земји. Дали може да се очекува наскоро да се приклучат и дру-гите земји од регионот, и што тоа прак-тично би значело?– Всушност, СЕДМ–процесот е малку по-сложен и позначаен од аспект на по ли-тичко-воената соработка за земјите од ре-гионот. Само за потсетување, иницијално СЕДМ беше оформен од осум земји од ре-гионот и од САД. Подоцна се приклучија Хрватска, Украина, Босна и Херцегови-на, следени од Црна Гора и Србија. Така де нес во СЕДМ-процесот се вклучени 14 земји, а Грузија и Молдавија се со статус на набљудувачи. СЕДМ-процесот и по-натаму останува отворен за евентуални аспиранти за полноправно членство од регионот на Југоисточна Европа, а во кон-текст на Евроатлантскиот партнерски со-вет и во духот на Партнерството за мир.Сите активности се координираат од стра-на на две тела:

– Координативен комитет на СЕДМ и– Политичко-воен управен комитет.

Во рамките на СЕДМ-процесот се раз-виваат одредени СЕДМ-проекти или иницијативи. Toa се заеднички иницијативи на земјите-членки, одобрени од страна на СЕДМ-министри. Овие иницијативи ги из-разуваат заедничките интереси и конкрет-ната реализација во одредена област на соработка. Целта е да се зајакне довер-бата, меѓусебната соработка и да се при-донесе кон стабилноста во регионот на Југоисточна Европа.Освен СЕЕБРИГ, другите пет проекти за соработка се:– CBSC (Counter Proliferation, Border Se cu ri-

ty and Counter terrorism);– SEEDIRET (South-Eastern Europe Defense

Industry, Research and Technology);– SEMEC (South-Eastern Europe Military

Edu cation Cooperation);– IMIHO (Interconnection of Military Hos pi-

tals)– SEESIM (South-Eastern Europe Simulation

net work).Помеѓу сите СЕДМ-проекти, ММСЈИЕ-СЕЕБРИГ без сомнение има најзначајна улога.

Колку, според вас, СЕДМ-иницијативата практично придонесува за обез бе ду-ва ње стабилност во регионот, зајак ну-вање на довербата, меѓусебната сора-ботка и унапредување на процесот на евроатлантските интеграции на земјите од регионот, што е од исклучителна важ ност за стабилноста и одржливиот мир и развој. Каква, во тие рамки, е уло-гата на на СЕЕБРИГ-бригадата?–Моментално во СЕЕБРИГ со старешини и единици партиципираат седум (7) нации-земји: На-1 Албанија, На-2 Бугарија, На-3 Грција, На-4 Италија, На-5 Македонија, На-6 Романија и На-7 Турција, односно, може да се види дека сите земји од СЕДМ-процесот не партиципираат и во ММСЈЕ-иницијативата, конкретно во СЕЕБРИГ.Еден од најзначајните принципи на ММСЈИЕ-СЕЕБРИГ е дека иницијативата останува транспарентна и отворена за сите НАТО и ПзМ-земји од регионот кои се подготвени и кои сакаат да се приклучат кон иницијативата во секој момент.

СО БРИГАДНИОТ ГЕНЕРАЛ ЗДРАВКО ПОПОВСКИ, КОМАНДАНТ НА МУЛТИНАЦИОНАЛНАТА ЕДИНИЦА НА ЈУГОИСТОЧНА ЕВРОПА – СЕЕБРИГ

единиците на земјата-домаќин. Исто така, се подготвува и се публикува списанието „Stars Informer“. Тука се и редовните состаноци на:– СЕДМ на министрите за одбрана, еднаш

годишно, на кој COMSEEBRIG ги инфор-мира министрите за работата на Брига-дата од претходниот состанок и на кој се одобрува Годишен план за работа и финансиски план за наредната година;

– ПВУК, двапати годишно со високи прет-ставници на земјите-членки, на кој COMSEEBRIG исто така детаљно ин-формира за активностите во претход-ниот период и на кој се усвојуваат пла-нивите за работа и буџетот.

– ДЦХОД-состанок, еднаш годишно со слична содржина.

10

– Во периодот од 12 години СЕЕБРИГ се докажа како корисна алатка во рацете на нашите нации со цел да се придонесе кон регионалната безбедност и стабил-ност и за поддршка на понатамошната интеграција во евроатлантските структу-ри. Во овој период СЕЕБРИГ учествува-ше во една мировна мисија за поддршка на мирот во 2006 година во Авганистан, како и на 45 вежби од кои 19 беа организи-рани од СЕЕБРИГ-персоналот, а 26 веж-би беа во организација на НАТО, на ЕУ или од страна на некоја земја. Сите видо-ви на активности се практикуваа и се при-менуваа, симулирани преку компјутери, мапи и воени игри, со вклучување на ко-мандата и на персоналот на СЕЕБРИГ и на потчинетите единици во процесот на донесување одлуки за време на миров-ни операции и хуманитарна асистенција во зоната на одговорност. Напорите за достигнување на потполна оператив-на готовност, применувајки ги НАТО-стандардите, процедурите и концептите, ја трансформираа Бригадата во респек-тибилна сила, способна и подготвена за распоредување и учество во мировни и хуманитарни операции во согласност со Договорот.Според планот за ротација на Коман-дата, СЕЕБРИГ досега има престојувано во Пловдив, во Констанца и во Истанбул. Во наредните 4 години домаќин ќе биде градот Лариса, Грција. Во структурата на СЕЕБРИГ има одре-дени нодостатоци на одредени способ-ности и капацитети од аспект на разузнавање, комуникациски и инфор-мациски средства, CIMIC, хеликоптерска поддршка, АБХО-средства и транспор-тни ресурси. Во анализата на перспекти-вите на СЕЕБРИГ се препорачува след-ното:– да се изнајдат мерки за намалување

или за отстранување на недостатоци-те;

– да се анализираат можностите за вое-на контрибуција од потенцијални идни членки за пополнување на недостато-ците во структурата на Бригадата;

– да се истражат можностите за анга жи-ра ње на СЕЕБРИГ во мировни опер-ции и во хуманитарни операции за от странување на последиците од при-родни или од катастрофи предизвика-ни од човечки фактор;

– да се анализира можно ангажирање на СЕЕБРИГ во улога на ОМЛТ.

Меѓународната безбедносна средина се соочува со нови предизвици. Терориз-мот, хуманитарните катастрофи и дру-гите асиметрични закани може да ја за-грозат безбедноста и стабилноста во ре-гионот. Со еднаква загриженост се сле-ди и енергетската безбедност која ста-на основен проблем во билатералните и во мултинационалните односи. Од друга страна, глобалната финансиска криза и нејзиното влијание врз земјите наметну-ва силни рестриктивни мерки во однос на воените трошоци, вклучувајќи ги и оние за учество во мировни операции (PSO). Влијанието на горенаведените услови бараат нов пристап во ангажирањето на СЕЕБРИГ во мировни и хуманитарни ми-сии според договорот ММСЈИЕ.

Здравко Ризовски

Што се однесува до буџетот, заеднички-те трошоци, вклучувајќи O&M (операции и одржување), трошоците за седиштето на Бригадата се делат помеѓу нациите, во подеднаков однос на нивното учество со персоналот во СЕЕБРИГ. Одговорноста за извршување на буџетот е на командантот на Бригадата преку Г-8 офицерот.Сите средства вклучени во буџетот се рас-пределени по специфични ставки и наме-на. Доколку е потребно прераспределбата на средствата ќе биде одобрена од стра-на на ПВУК, но командантот има право за алокација на средствата во висина од 20% од вкупниот буџет.

Кои активности ги имаше досега Брига-дата и кои активности претстојат?

епублика Македонија ги ис-полни сите критериуми за членство во НАТО и целосно е подготвена за преземање на одго вор нос тите и обвр-

ските кои произ легуваат од тоа членство. Во очекување на по-каната ние про должуваме со следењето и развојот на нови-те концепти во Алијансата, а во тој дух ќе истакнам дека нам ни е потребна и поширока дебата за иновативниот концепт наречен ’Smart Defence’, односно ’памет-на одбрана’“, истакна министерот за одбрана на РМ, Фатмир Беси-ми, на јавната про моција на посо-чениот концепт која се одржа во Домот на АРМ.На промоцијата во организација на Министерството за одбрана, Ев роатлантскиот совет на Ма ке-донија и амбасадите на Обедине-тото Кралство, на Франција и на Холандија, стана збор за основ-ните аспекти на овој нов концепт кој беше најавен од страна на ге-нералниот секретар на НАТО, Ан-дерс фог Расмусен, на безбед-носната конференција во Мин-хен на почетокот на оваа година.Министерот Бесими посочи дека во услови на економска криза се јавува можност за појава на кон-цепти кои ќе овозможат порацио-нално однесување и подобри ре-зултати и дека во овој случај мо-жеме да говориме за три цели: за „паметната одбрана“, одно-сно „3С“ – „capasity“ – развој на

инфоЈАВНА ПРОМОЦИЈА НА НОВИОТ КОНЦЕПТ НА НАТО

11

поголеми оперативни способно-сти, потоа „connectivity“ – посилна поврзаност меѓу зем јите-членки и парт нерите и „commitment“ – сил-на обврзаност за целосен придо-нес во евро атлантската безбед-ност и стабилност. Mинистерот Бесими ре че дека денес 30% од капацитетите на АРМ се интеро-перативни и распоредливи над-вор од територијата на РМ (со тенденција тие да се зголемат до 50%), а јa истакна и соработката која беше евидентна во групата А-3, а се пресликува и во денеш-ната А-5, како пример за тоа како се имплементира поврзаноста меѓу земјите-членки и партнери-те. Oд есенцијално значење е да се разбере дека придонесот кон зацврстување на евроатлант-ската безбедност прет ставува инвестирање во националната безбедност. Aмба са дорите на Обединето-то Кралство, на Франција и на Хо ландија, Кристофер Ивон, Жан Клод Шлумберже и Мари-ет Шурман, истакнаа дека им-плементирањето на овој кон цепт претставува ефикасно и ефек-тивно искористување на лимити-раните ресурси, или „здравора-зумско размислување“. Брзина та, како и потребата од по ефи касно искористување на бу џетите, беше и основната поента на излагањето на претседателот на Евроатлант-скиот совет на Македонија, Лазар Еленовски.

Главна тема на Конференцијата беше „Мултинационалната за-едничка обука и учество во меѓународни операции“, при што се разговараше за искуства-та и научените лекции од уче-ството во меѓународните ми-сии предводени од НАТО, за организацијата и реализацијата на обуката и вежбите во функција на подготовките за меѓународните операции, како и за регионалниот пристап кон од-браната на воздушниот простор.По завршувањето на работна-та сесија од Конференцијата, на-чалниците на генералштабовите на армиите од земјите-членки на Јадранската група потпишаа за-едничка изјава, а на маргините од овој редовен форум кој е под-држан од НАТО, генералот Коте-ски оствари повеќе одвоени би-латерални средби.

КОНФЕРЕНЦИЈА НА НАЧАЛНИЦИТЕ НА ГШ ОД АРМИИТЕ НА ЗЕМЈИТЕ-ЧЛЕНКИ НА ЈАДРАНСКАТА ГРуПА

елегација на АРМ предво-дена од началникот на ГШ на АРМ, генерал-мајор Го-

ранчо Котески, на 22 ноември учествуваше на петнаесетта-та Конференција на начални-ците на генералштабовите од армиите на земјите-членки на Јадранската група која се одржа во Загреб, Република Хрватска. Покрај учеството на начални-ците на генералштабовите на армиите од земјите-членки на Јадранската група (Македонија, Албанија, Хрватска, Босна и Херцеговина и Црна Гора), на Конференцијата присуствуваа и началниците на генералштабо-вите на армиите на Словенија и на Србија, заменикот на коман-дантот на Европската команда на САД, како и командантите на ЕУФОР и на Командата на здру-жените сили на НАТО во Неапол.

инистерот за одбрана на Ре-публика Македонија Фатмир Бесими на 4 ноември 2011

година учествуваше на првиот Регионален состанок на мини-стри за одбрана кој се одржа во Пеќ, Република Косово.Состанокот, кој за првпат се од-ржа во Косово, имаше регио-нален карактер – на него при-суствуваа министерот за од-брана на Република Албанија, помошник-министерот за од-брана на Црна Гора, делегации од Министерствата за одбрана на Хрватска и на Бугарија, како

и контраадмиралот Марк Монт­гомери од Европската команда на САД.За време на состанокот шефо­вите на делегациите разменија искуства и дискутираа за ре­гионалната соработка, за ин­теграцијата и за максималното искористување на заедничките можности, по што потпишаа и заедничка изјава.На маргините од состанокот учесниците остварија повеќе билатерални средби и контак­ти со што го потврдија духот на пријателство и соработка.

а 17 ноември заменик-ми нис-терот за одбрана, Емил Ди-митриев, ја отвори Регионал-

ната конференција на тема „Ре-гионални безбедносни динами-ки во Западен Балкан”. Неговото обраќање беше во насока на пре-дизвиците на регионот во следни-те 10 години на полето на безбед-носта.Заменик-министерот за одбрана Емил Димитриев потенцираше дека сите земји од регионот има-ат иста цел – интегрирање во ЕУ и во НАТО.На тој план заменик-министерот подвлече: „Имаме заеднички ак-тивности на кои можат да се фо-кусираат националните капаци-тети за да можеме да изградиме квалитетна регионална и мултила-терална соработка. Посебен белег на Западен Балкан му дава тоа што сè уште овој регион не е до-волно интегриран во колективни-те системи – ЕУ и НАТО. Во пер-спектива останува да се работи

на тоа поле, а тоа ќе придонесе и за зголемување на безбеднос-ната ситуација. Ваквите конфе-ренции во голема мера помага-ат да ја потврдиме и да ја искаже-ме подготвеноста за нашите евро-атлантски аспирации и да ги реа-фирмираме ставовите дека Репу-блика Македонија ги има постиг-нато сите потребни стандарди за членство“. Република Македонија заедно со другите земји-членки на А-5 ја потврди својата обврзаност и посветеност кон безбедноста во регионот и евроатлантската об-ласт, зголемувањето на нацио-налните одбранбени капацитети и подготвеноста за проширување и за продлабочување на регио-налната соработка. Ниедна држа-ва од регионот не може сама да се справи со современите безбед-носни предизвици, но јас сум дла-боко убеден дека заедно можеме да направиме многу повеќе и да им обезбедиме на нашите граѓани мир и просперитет. За тоа ни е по-требна и поголема меѓусебна до-верба, продлабочување на регио-налната соработка и синергија на нашите напори и ресурси. Исто така, таквиот пристап ќе овозмо-жи и забрзана интеграција на За-паден Балкан во евроатлантски-те структури“, истакна, меѓу друго-то, заменик-министерот за одбра-на Емил Димитриев.

РЕГИОНАЛЕН СОСТАНОК

д 14 до 16 ноември во офи­цијална посета на Републи­ка Македонија присуствуваа

слушателите и дел од персона­лот на Школата за национална одбрана на Република Хрват­ска „Бан Јосип Јелачиќ“, пред­водени од полковникот Антун Чичак. Делегацијата од Шко­лата за национална одбрана на Република Хрватска оствари средба со министерот за одбра­на, Фатмир Бесими, и со ЗНГШ на АРМ, генерал­мајор Насер Сејдини. На средбата во МО пред гостите беше презентира­на трансформацијата на АРМ и достигнувањата на Републи­

ка Македонија во одбранбени­те реформи. Министерот Беси­ми го истакна значењето на би­латералната соработка на по­лето на одбраната со Републи­

ка Хрватска која се одвива во повеќе сегменти, а особено во делот на воената едукација за-ради што АРМ веќе неколку го-дини испраќа офицери и подо-фицери на школување во висо-ките воени школи на хрватските Вооружени сили. Тој како при-мер за одличната билатерална воена соработка, исто така го истакна последното заедничко распоредување на припадници-те на двете армии во командата на Школата за обука на воена-та полиција на авганистанските безбедносни сили во Кабул во рамките на мисијата на НАТО, ИСАФ.Од страна на полковникот Чичак беше искажана благодарност за укажаната можност и под-дршка за реализација на посе-тата на Република Македонија и подготвеност за понатамош-но проширување на соработка-та помеѓу двете армии, особено во образованието и обуката.За време на престојот гости-те од Република Хрватска ги посетија Воената академија „Ге-нерал Михаило Апостолски“, Полкот за специјални опера-ции на АРМ и армискиот поли-гон „Криволак“, а имаа можност да посетат и повеќе културно-историски споменици во Скопје и во Охрид.

а 11 ноември во простори-ите на Военомедицински-

от цен тар (ВМЦ) во Скопје се одр жа свечено доделување на дип ломи на учесниците на Кур-сот за ургентни интервенции што се одржа во организација на АРМ и на швајцарската ар-мија. На курсот, кој траеше од 31 октомври до 11 ноември, се одржа едукација на инструкто-ри. Курсот го завршија единае-сет претставници, од кои осум од АРМ и тројца подофицери од Република Косово, кои за првпат учествуваа на нашите курсеви. Командантот на Военомеди-цин скиот центар, полковник Ан-дреја Наумовски, истак на дека истовремено со завршувањето на овој курс, ВМЦ доби скром-на но вредна донација – еден санитетски „пинцгауер“ со чети-ри носила кој ќе помогне уште полесно да се врши практична-та обука на учесниците на кур-севите.

РЕГИОНАЛНА КОНФЕРЕНЦИЈА

СТуДИСКО ПАТуВАЊЕ

о Командата за логистич-ка поддршка на АРМ се одр жа свеченост по повод

упа тувањето на единаесеттата ротација на медицинскиот тим на АРМ кој учествува во мисијата АЛТЕА во Босна и Херцеговина. На свеченоста, покрај клучниот персонал на КЛП, присуствуваа и претставници на Генералшта-бот на АРМ, на Военомедицин-скиот центар и роднините на при-падниците на медицинскиот тим. Медицинскиот тим на АРМ е со-ставен од 10 лица, стручен медин-ски и помошен персонал, чија за-дача во рамките на мисијата АЛ-ТЕА е обезбедување на општа медицинска помош за потребите на силите на ЕУФОР кои се сме-стени во кампот „Бутмир“ кај Са-раево. АРМ во мисијата АЛТЕА учествува со еден медицински-от тим од ноември 2006 година, кој во изминативе пет години за-дачите ги извршува беспрекорно, за што најдобра потврда се висо-ките оценки добиени од коман-дата на ЕУФОР. Учеството на АРМ во мисијата АЛТЕА како дел од силите на ЕУ-ФОР е од огромно значење за афирмирањето на Република Македонија, но и за промоција на оперативните способности на АРМ во делот на санитетското обезбедување.

11. РОТАЦИЈА ВО АЛТЕА

12

КуРС ЗА уРГЕНТНИ ИНТЕРВЕНЦИИ

енес со оваа активност ја даваме поддршката за иднината на Република Македонија, иднина

која значи мир, стабилност и развој, што е и глав-ната порака која ја дадоа сите претставници и ата-шеи во Република Македонија“, истакна министе-рот за одбрана на Република Македонија, Фатмир

Бесими, на засадувањето садни-ци во дворот на Министерството по повод акцијата „Ден на дрвото – засади ја својата иднина“. Министерот Бесими додаде дека 200 припадници на АРМ и оваа го-дина садат дрва на седум региони и на 10 локации, дрва кои се „сим-бол и знак на градењето на идни-ната на оваа земја“.Придонес кон осмата по ред акција „Ден на дрвото“, која

овојпат се одржа под мотото „Садиме денес – пи-шуваме и праќаме писмо на мирот“, заедно со ми-нистерот Бесими дадоа и заменикот на начални-кот на ГШ на АРМ, генерал-мајор Насер Сејдини, воените аташеи во Република Македонија, прет-ставници на НАТО и други претставници од МО и од АРМ.Со помош на акцијата „Ден на дрвото“, почнувајќи од март 2008 година кога за првпат беа засаде-ни два милиони садници, заедно со денешната ак-тивност, вкупно се засадени 44 милиони садници.И припадниците на АРМ активно се вклучија во годинешната акција. Врз основа на извршена-та координација со координативното тело на акцијата беше одлучено АРМ да се ангажира на седум пунктови низ Република Македонија, на кои млади стебла засадуваа 200 припадници на АРМ од шест армиски гарнизони

ните офицери на Балканот.НГШ на АРМ, генерал-мајор Го-ранчо Котески, во разговорот ис-такна дека лично ќе ги поддр жи сите проекти и активности на ОРОРМ во рамките на можно-стите и капацитетите на АРМ, но оти е потребно да се про-дол жи со трансформацијата на Организацијата, притоа пот се-ту ваќи дека поголемо внима-ние треба да му се посвети на прашањето за местото и улогата на резервниот состав во ова дина-мично време преку разни форми на дејствување: дебати, трибини, панел-дискусии, работилници и др.

уЧЕСТВО НА МЕЃуНАРОДНА РАБОТИЛНИЦАОд 26 до 30 октомври, во Вое-ната академија за подофицери во Тирана, Република Албанија, се одржа меѓународна работил-ница на тема: „Создавање и им-плементација на концептот на резервните сили“. На оваа ме-ѓународна активност што ја ор-ганизираше Комитетот за ПзМ на CIOR учествуваа претставни-ци на 12 национални асоцијации. Делегацијата на ОРОРМ ја пред-водеше претседателот, проф.д-р Ѓорѓи Малковски, а во состав на делегацијата беа и резервниот потпоручник Ристе Панов од Све-ти Николе и резервниот капетан Влатко Котески од Прилеп.Основната цел на организато-

КОРИСНА СРЕДБАДелегација на ОРОРМ составе-на од претседателот, проф. д-р Ѓорѓи Малковски и полковникот м-р Борко Симоски, координатор на активностите помеѓу ОРОРМ и ГШ на АРМ, неодамна оствари прва официјална средба со на-чалникот на ГШ на АРМ, генерал-мајор Горанчо Котески. Во оваа пригода претседателот Малков-ски го информираше началникот за редовните активности на член-ството, за организациите и ор-ганите на ОРОРМ во изминатиот период и во тековната 2011 г. кои успешно се остваруваат со цело-сна логистичка поддршка на МО и ГШ на АРМ, како и за приоритет-ните задачи на оваа асоцијација во наредниот период на нацио-нално и на меѓународно ниво.Притоа тој посебно ги нагласи актуелните проекти во ОРОРМ, меѓу кои: оспособувањето на об-јекти наменети за обука на ре-зервните офицери и подофице-ри; учеството во мировни мисии предводени од ОН, од НАТО и од ЕУ, како и меѓународната со-работка, истакнувајќи дека на 64. конгрес на Меѓусојузничката кон-федерација на резервните офи-цери (CIOR) во Република Полска, ОРОРМ е посочена како одличен пример во реализацијата на го-лем број програмски содржини и е прогласена за лидер меѓу наци-оналните асоцијации на резерв-

13

ПОДДРШКА ЗА „ДЕНОТ НА ДРВОТО“

еодамна во касарната „Илинден“ во Скопје при-падниците на инженериската единица на АРМ

го одбележаа Денот на инженерскиот баталјон – 13 ноември. Како продолжувачи на традициите на ин-женериската бригада на Главниот штаб на НОВ на Македонија, припадниците на инженерискиот баталјон на АРМ, со гордост го прославија својот празник. На свеченото постројување по тој повод, командантот на единицата, потполковник Бајрам Ракиповски, одржа пригоден говор пред стројот на единицата, потенцирајќи ги, меѓу другото, резулта-тите и успесите што единицата ги постигна во те-кот на изминатата година. „Во услови на лимити-рани материјални и персонални ресурси, со зголе-мен напор на целокупниот персонал извршени се бројни, обемни и одговорни задачи“, потенцираше, меѓу другото, потполковникот Ракиповски.По повод Денот на единицата на заслужните при-падници им беа доделени пофалници. На свечено-ста, покрај припадниците на АРМ присуствуваа и градоначалници од повеќе општини во Републи-ка Македонија со кои инженерците на АРМ имаат успешна соработка, како на пример од Босилево, Василево, Кичево, Зајас и Ѓорче Петров. Воедно, присутните градоначалници им доделија благодар-ници на персоналот од единицата за успешно реа-лизираните проекти во нивните општини.

ОДБЕЛЕЖАН ДЕНОТ НА ИНЖЕНЕРЦИТЕ НА АРМ

о касарната „Алексо Дем ни­

ев ски­Бауман“ во Команда­

та за обука на АРМ во Велес на 4 ноември свечена заклетва да де октомвриската генерација мла ди војници на доброволно служење во АРМ. Во оваа ге не­рација има ше 200 војници од кои 14 се де војки. Пред бројните го­сти, пред нивните родители, пред роднините и пријателите, се обра­ти командантот на Командата за обука, полковник Љупчо Костов­ски. Честитајќи им на свечено да­дената заклетва полковникот Ко­стовски потсети дека тие се стол­бот на АРМ од кој потоа се ре­грутираат нови професионални војници и старешини на АРМ. Све­чено дадената заклетва им ја че­ститаше командантот на Коман­дата за обука, полковник Љупчо Костовски, заедно со своите коле­ги од Командата за обука и од ГШ на АРМ, меѓу кои и градоначални­кот на Велес, Горан Петров. А.Д.

рот на работилницата беше да се претстават концептите на ре-зервните сили на Германија и на Швајцарија и нивната функцио-налност во безбедносните систе-ми во нивните земји. „Во завршниот дел од работил-ницата во кој беше презентирана поставеноста на организациите на резервните офицери во без-бедносните системи во нивните држави, посебно внимание пре-дизвика поставеноста на ОРОРМ. Во оваа пригода ги информирав-ме учесниците за повеќе актуел-ни активности, меѓу кои за: ре-шениот статус на ОРОРМ во За-конот за одбрана, како единстве-на организација која има јавно овластување да се занимава со безбедносни прашања; долгороч-но отстапените објекти од локал-ната самоуправа наменети за еду-кација и обука; стабилниот бу џет кој се остварува преку МО и плод-ната соработка со ГШ на АРМ, кои претставуваат позитивни по-казатели за курсот по кој се дви-жи ОРОРМ“, изјави претседате-лот Малковски. Ж.Трајановски

Од активностите на ОРОРМ

СВЕЧЕНА ЗАКЛЕТВА

ИСКАЧуВАЊЕ НА МуСАЛА

ланинарско-спортскиот клуб „18 Август“ од Скопје ор га-ни зираше искачување на

нај високиот врв на Балканот, Му сала (2.925 m) во Р. Бугарија. Од групата составена од 70-тина луѓе, 28 ја почувствуваа голема-та радост да се биде на надмор-ска височина од речиси 3.000 m и лично се уверија во импресивни-от поглед од врвот кон масивите на Пирин Планина.Патот кон врвот ни ги претстави сите убавини кои може да ги по-нуди овој предел – мирисот на борот и снегот кој беше наврнат пред некој ден, студената и би-стра вода која течеше околу нас, неколкуте езера, секое со свој ин-тересен облик и име според обли-кот, меѓу кое и највисокото езе-ро т.н. Ледено Езеро кое се топи само во август.Успешното искачување и вра ќа-ње проследено со топол чај и ма-кедонска музика, беше повод за одлично планинарско дружење во локалната „механа“. С.А.

Дополнително, на вежбата која се со-стоела од два засебни делови, освен демонстрација и тестирање на ново-то летало на „Northrop Grumman“ кое е дел од „Information-Surveillance-Reconnaissance“-солуциите, било из-вршено и виртуелно тестирање на комплексен терен на ISR-леталата на останатите компании, поконкрет-но „Bat UAS“, „Global Hawk UAS“ и „Joint STARS“. Значењето на оваа вежба за согледувањето на предно-стите на овие системи го нагласил и директорот на специјалните проек-ти (меѓу кои и проектот „FIrebird“) во „Northrop Grumman“, Рик Крукс, кој изјавил дека „користењето на ’Firebird’ освен тоа што ќе ги намали трошоците и ќе ја зголеми ефикасно-ста, ќе му даде можност на војникот да биде во тек со сите активности на променливото бојно поле“.

од Велс“, носач тежок 65.000 тони, со капацитет да пренесува најмалку 12 летала од типот JSF (Joint Strike Fighter). Очекувањата од страна на врвните официјални лица на британското Ми-нистерство за одбрана одат во насо-ка дека овој проект во голема мера ќе ја зголеми моќта на морнарицата, како и нејзиниот капацитет за брзо распоредување, секаде каде што тоа ќе биде потребно. Дополнител-но, според плановите, освен како си-ноним на голема воена моќ, носачот ќе може да се користи и како начин за пренесување на поголеми коли-чини хуманитарна помош во кризни региони. Носачот е граден од стра-на на Алијансата за носачи на авио-ни, предводена од „BAE Systems“, „Babcock“, „Thales“ и британското Министерство за одбрана.

14

о еден од минатите броеви на „Штит“ во оваа рубрика го претставив ме пиш толот модел „ЧЗ 75“ кој е произ­вод на чешката наменска индустрија

а се наоѓа во активна употреба во во о ру­жувањето на единиците на АРМ. Ин дус­тријата за вооружување и вооружени си­стеми на тогашната Чехословачка, денес Чешка Република, е со голема традиција и со широк спектар на модели во сите кате ­го рии на пешадиското вооружување. Ар­мијата на РМ, како што веќе напоменав по­горе, го има во службена употреба пишто­лот „ЧЗ 75Б“ , но покрај овој модел од пред неколку години се добива нешто „поголе­мо“ во употреба – дале куцелни снајперски пушки со поголем дострел кои потекнува­ат од чешките заводи за производство на оружје. Чешката армија имала прилика прва да го добие ова парче оружје и да го тестира во мисиите во Ирак и во Авганстан каде што се покажало ка ко издржливо во екстремните климатско­теренски услови.

ПРОИЗВОДСТВОТО НА „ФАЛКОН“Пушката е произведена од производителот за оружје и муниција ЗВИ од В’сетин (за да нема забуна не е истиот оној на кој сме на­викнати кога се работи за чешко оружје, по­пуларната „Збројовка“ од Ухерски Брод). Се работи за фабрика чија специјалност, покрај другото, е оружје со калибри од 12.7 до 20 mm (на пример еден од помодерните топови од оваа фабрика, „Пламен 20 х 102 mm“, е наменет за хеликоптери и авиони и претставува 20 mm двоцевен топ), како и муниција, односно топовски гранати од 20 и 30 mm. За разлика од ЗВИ, „Збројовка“

ДАЛЕКУЦЕЛНИ ТЕШКИ СНАЈПЕРСКИ ПУШКИ

ританската морнарица плови во мирни и сигурни води. Оваа констатацијата може да се доне-

се по настанот кој се случи кон поче-

токот на јуни кога започна изградба-та на вториот по ред носач на авиони од новата класа „Кралицата Елиза-бета“. Станува збор за ХМС „Принцот

реаторот на системот MILDS, кој стана стандардна опрема која е распро-странета во глобални рамки, компанијата „Cassidian“, неодамна започ-на со развој на нов систем за заштита на бродовите од асиметрични за-

кани, главно во заливите и плитките води. Станува збор за договор доделен од страна на Морнарицата на Канада означен како „LOCATES“ (Laser Optical Countermeasures and Surveillance Against Threat Environment Scenarios). Спо-ред DRDC (Defence Research Development Canada) новиот систем е наме-нет за спомнати-те локации бидејќи во такви услови со цел изведување на успешна и ефектив-на одбрана со посто-ечките мерки потре-бен е поголем под-готвителен период.Во основа системот LOCATES се состои од апликација на нови технологии ба-зирани на детекција и следење на ласер-ските одбележувачи и на ласерски наведуваните оружја, по што би следела активација на ефикасен систем на контрамерки.Според плановите, прототипот на новиот систем би требало да биде развиен и тестиран до 2013 година.

ВО ИЗГРАДБА „ПРИНЦОТ ОД ВЕЛС“

„LOCATES“ – ЛОВЕЦ НА ЛАСЕРИ

ИДНИОТ ВЛАДЕТЕЛ НА БОЈНОТО ПОЛЕзвежбувањето доведува до пер-фекција. Следејќи го ова, во текот на вежбата на Командата на здруже-

ните сили на САД, „Империјален пре-дизвик 2011“, компанијата „North rop Grumman“ извршила реал но тестирање на своето најново наб људувачко лета-ло наречено „Firebird“.

МОДЕЛОТ „ФАЛКОН“ СО КАЛИБАР 12.7 mm СО ОЗНАКА ОП-99 ПРЕТСТАВуВА уШТЕ ЕДНА ДАЛЕКуЦЕЛНА СНАЈПЕРСКА ПуШКА.ТАА ВО АРМ СЕ НАОЃА ДОВОЛНО ДОЛГО ЗА ДА БИДЕ уПОТРЕБЕНА РЕЧИСИ ВО СИТЕ МИСИИ ВО ИРАК И ВО АВГАНИСТАН ВО КОИ уЧЕСТВуВАЛЕ МАКЕДОНСКИТЕ ВОЈНИЦИ. ОРуЖЈЕТО Сè уШТЕ Е ВО уПОТРЕБА И СЕКАКО ИМА ПЕРСПЕКТИВА ЗА ПОНАТАМОШНО КОРИСТЕЊЕ ВО ОДРЕДЕНИ ЕДИНИЦИ НА АРМ, ОДНОСНО СПАЃА ВО РЕДОТ НА ПОМОДЕРНИТЕ ПАРЧИЊА ОРуЖЈЕ КОИ СЕ НАБАВЕНИ ЗА АРМ

15

(пример: американскиот „Browing“ М2ХБ 12.7 х 99 mm и рускиот ДшК 12.7 х 108 mm). Идејата била да се направи пушка од која ќе може да се истрелуваат два проекти-ли со ист калибар но со различна чаура и полнење. Иницијално, конструкторите на-правиле таква пушка, па сметале дека со една цевка можат да го постигнат она што било побарано. Со мала интервенција на затворачот од страна на стрелецот, пуш-ката требало да ги истрелува двата типови муниција низ цевката од 40.4 инчи (1 инч = 25.4 mm) односно цели 102.6 mm (за повеќе од 2 милиметри подолга од цевката на М93 „Црна стрела“). Во текот на испитувањата, тест-стрелците утврдуваат дека ова не е практично бидејќи чекорот на навојот на цевката и должината на цевката не одгова-раат – или за 12.7 х 99 или за помоќното руско зрно 12.7 (во чаура х 108 mm). Затоа ова непрактично решение кое го нареку-вале ОП-ОПВ 12.7 mm, е напуштено. Прак-тичните Чеси веднаш наоѓаат решение: ОП–96 за муниција 12.7 mm со должина на чаура 108 mm од руско потекло и ОП-99 за муниција 12.7 со должина на чаура 99 mm од западно потекло. (.50 cal, „Browing“). Предолгата цевка е исто така адаптирана и значително скратена според

ДАЛЕКУЦЕЛНИ ТЕШКИ СНАЈПЕРСКИ ПУШКИ Зоран Крстевски

од Брно е ориентирана на: пиштоли, пушки, ловечко оружје, снајперски пушки итн. кои се мошне актуелни на пазарот. Значи, полу-парниот 9 mm „ЧЗ -75Б“ не е излезен од ис-тата фабрика како и пушката „Фалкон“.Како самостојна фабрика сместена во градчето В’сетин егзистира од 1950 го-дина, а претходно како дел од позна-тата „Збројовка“ односно „погон 3“ на Збројовка, Брно постои од 1937 година. По-доцна, за време на германската окупација е вклучена во германската воена индустрија и фабриката произведувала митралези и топови за вградување во германските лов-ци како на пример топот „МГ 151“ со кали-бар 15 mm и митралезот „МГ 131“ во кали-бар од 13 mm за „Месершмит Bf 109“ и за други аиони, ПА–топови, митралези и муниција. По војната советското влијание си го прави своето па дел од производна-та програма на оваа фабрика се оружјата од советско потекло (пример, митралезот на Горјунов кал. 7.62 mm тенковските еди-ници). Конечно, во 1950 година се одделува како самостојна независна „Збројовка“ во град-чето В’сетин за во подоц-нежни-

от период да го добие денешниот назив „Збројовка В’сетин Индет“ односно ЗВИ. (2000 год.). Значи се работи за две различ-ни фабрики кои имаат заеднички почеток и терминот „збројовка“ во името, но се лоци-рани на различни места и со различни про-изводни програми.Како спој помеѓу источната и западната традиција на изработка на оружје (а може да се каже и под влијание и на едните и другите), Чесите отсекогаш размислувале практично па затоа нивното вооружување и опрема може да се најде и кај западни-те војски но и во земји кои не припаѓаат на НАТО и не ги следат НАТО–стандар-дите. Моделот „Фалкон“ се развивал со тендеција да може да употребува руска и западна муниција односно 12.7 х 108 mm и 12.7 х 99 mm. Двата типови куршуми се муниција која е наменета за тешки митрале-зи, односно според надворешните димен-

зии одговараат и за далекуцелна-та снајперска пушка „Фал-

кон“ и за кој било ми-тралез со споме-

натите ка-л и б р и

„ФАЛКОН“– „ГЛАСНА“ ПУШКА

балистичките карактеристики на зрното од двата типови: моделот ОП 99 е опремен со цевка со дол-жина од 33 инчи или 838 mm, доде-ка ОП-96 со 36.5 инчна цевка одно-сно 927 mm. Далкуцелната тешка снајперска пушка модел ОП – 99 „Фалкон“ претставува таканаречено „бул-пап“ (bull pup) конструкциско ре-шение каде што рамката (магаци-нот) и затворачот се наоѓаат зад механизмот за чкрапање. Со ова се скратува вкупната должина на оружјето а се задржува должината на цевката. Исто така се олеснува вкупната тежина на пушката. Како што е веќе спомнато изработена е во две варијанти за западна/руска муниција и двете варијанти се „бул-пап“–конструкција.Пушката е со прифатлива тежина за оваа категорија на пушки, тежи околу 12.2 kg празна (само пушка-та). Опремена е со ногарки кои мо-жат да се извадат од носачот и мо-жат да се местат по висина. На гор-ната страна има и носач за рач-ка за носење која служи за транс-порт на пушката кога треба да ја носи стрелецот од една до друга позција, а по потреба може да се извади. Пушката може да се транс-портира во оригинален сандак во кој се сместени сите додатоци кои се предвидени или во транспортен борбен ранец за носење во борба. Во првиот случај се работи за сан-дак кој е наменет за транспорт и чување на пушката во кој има ре-

зервен алат, прибор, ретифика-тор за калибар 12.7 mm, прибор за чистење и одржување, додека во борбениот ранец стои пушката рас-клопена на два дела (цевка и тело-то на пушката), подготвена за брзо склопување, односно за транзиција од маршевска во борбена состојба. Овој ранец го носи еден војник. Како и претходниот модел М93 така и ОП-99 изненадува само со првиот куршум, што значи дека е мошне „гласна“ пушка која ја изда-ва својата позиција по истрелот, по звукот и по пламенот од цев-ката. При дејство со „Фалкон“ нео-подна е заштита за слухот. Во ком-плетот се предвидени штитници за

16

минофрлачки или артилериски по-сади, мунициски станици и склади-рана муниција, снајперски и митра-лески гнезда, радари, радиостаници и други електронски сретства, како и цели на вода, е ефикасно и за са-мите средства и орудија и за поса-дата кои ги опслужува.

НИШАНИОсновен нишан е оптичкиот ни-шан ЗД 10х50. Овој нишан е опре-мен со кончаница која може да се поместува со помош на 2 бараба-ни, (вијци) за местење по правец за бочни поправки, за претекнување и за далечина. Заради олеснето нишанење во услови на намале-на видливост (магливо време, сам-рак, дожд, снег итн.), на оптички-от нишан се наоѓа копче на кое

стрелецот притиска за да ја освет-ли кончаницата. Ова осветлување, односно илуминација на кончани-цата, трае доволно долго за да може стрелецот без брзање да ја пронајде целта, да го доведе мар-керот на конаницата на целта и да изврши истрелување на проекти-лот. Потоа полека се гасне (заради заштеда на батеријата), па по по-треба се вклучува повторно. Пуш-ката е опремена со шина „Пикати-ни“ (MIL-STD-1913) на горната стра-на, па можно е комбинирање на разни средства (ласерски обеле-жувачи, термални и ноќни пасивни или дневни оптички нишани), доде-ка стандарден пасивен нишан за

слух кои треба да се носат секогаш кога се употребува пушката во мир-новременски услови (а по потреба и во борбени услови). Панцирно-пробивното зрно испука-но од оваа пушка може да пробие хомогена челична плоча од 25 mm на растојание од 100 m. Сепак овој ефект се постигнува под идеални услови, на пример, треба да се земе правецот и брзината со која се дви-жи целта, аголот под кој паѓа проек-тилот на рамнината на површина-та на заштитната плоча, составот на материјалот од кој е изработен оклопот итн. Во секој случај, со овие карактеристики можно е да се про-бие заштитата на некои леснооклоп-ни возила или транспортери или да се онеспособат привремено, доде-ка за леснооклопните патнички воз-ила, теренските возила и автомоби-лите кои немаат соодветна зашти-та ниту, пак, плочи под закосен агол, оваа пушка претставува сериоз-на закана. Сето ова укажува на тоа дека стрелецот кој дејстува со вакво прецизно оружје, меѓу другото, мора да ги познава и слабите точки на непријателската техника. На пример, каде да стрела на приземјени хели-коптери и авиони (погонската група, горивото итн.), понатаму, каде да го погоди автомобилот за да oбезбеди сигурно запирање (на пример да го пробие блокот на моторот) итн. Дејството на поважни непријателски цели (примарната намена на оваа пушка) – на пример: непријателски

ГЛАВНИ ДЕЛОВИ ОД КОИ Е

СОСТАВЕНА СНАЈПЕРСКАТА

ПуШКА „ФАЛКОН“ СЕ:(прикажни на

сликата)

1. ЦЕВКА НА КОЈА СЕ СМЕСТЕНИ ГАСНАТА КОЧНИЦА, ПРЕДНИОТ МЕХАНИЧКИ НИШАН, НОСАЧОТ ЗА НОГАРКИТЕ И НОСАЧОТ ЗА РАЧКАТА ЗА НОСЕЊЕ

2. САНДАК СО ПОКЛОПЕЦ ЗА ОТВОР ЗА уФРЛуВАЊЕ НА КуРШуМ И ИСФРЛуВАЊЕ НА ЧАуРИ И ЗАДЕН МЕХАНИЧКИ НИШАН

3. РАКОФАТ СО МЕХАНИЗАМ ЗА ЧКРАПАЊЕ И КОЧНИЦА (1-„ОТКОЧЕНО“, 0-„ЗАКОЧЕНО“)

4. ЗАТВОРАЧ СО 3 „КРИЛЦА“ ЗА ЗАБРАВуВАЊЕ, РАЧКА НА ЗАТВОРАЧОТ И уДАРНА ИГЛА

5. КуНДАК СО АМОРТИЗЕР И ГуМЕНО ПЕРНИЧЕ

6. ОПТИЧКИ НИШАН

7. НОГАРКИ

8. МАГАЦИН ЗА КуРШуМИ СО КАПАЦИТЕТ ОД 2 КуРШуМИ (ФИКСЕН)

цот се амортизира со помош на вградени-от амортизер во кундакот и гуменото пер-ниче на работ од кундакот. Иако ретко има потреба за тоа, гасната кочница може да се извади од цевката на која е навртена со ослободување на утврдувачот кој се наоѓа пред предниот нишан.Полнењето со муниција и исфрлањето на испуканата чаура се врши рачно низ еден ист отвор кој е заштитен со поклопец од дожд, прашина, снег итн. Вадењето на цев-ката е мошне олеснето, со само еден при-тисок на утврдувачот и ротација на цевка-та од ¼ круг. Секако дека вадењето на цев-ката не е поради прегреаност и замена туку заради подготовка за транспорт или за складирање кога пушката се става во бор-бениот ранец или во сандакот.

азарот на нови и напредни напра-ви за снимање неодамна беше збо-гатен со уште еден производ. Стану-

ва збор за MX-10GS EO/IR, електрооптич-ката инфрацрвена направа за снимање, произведена од страна на компанијата „L-3 WESCAM“. Оваа компанија своите капацитети ги докажа токму со серијата MX, која монтирана на возила покажа одлични карактери-стики на терен, во мисии за заштита на полициските сили, во гранична контро-ла како и во текот на бор-бените мисии (за контину-ирана идентификација и следење на непријателот).MX-10GS вклучува неколку напредни карактеристики како можност за снимање во HD-резолуција и можност за покривање на целата околина (360 степени). Сето тоа е овозможено од конфигурација составена од шест сликов-ни и ласерски сензори кои имаат капаци-тет за импресивно оптичко зголемување, пасивна изолација и стабилизација. До -полнително, овој систем поседува тех-но логија за рапидно зголемување која овозможува идентификација на одреде-ни урбани и асиметрични закани.MX-10GS е еден од најлесните произво-ди од овој тип во својата класа, така што можностите за негова употреба мошне се зголемуваат.

Иван Петрушевски

17

дејство во ноќни услови е ЗН 6х, кој исто така може да се монтира на стандардната шина „Пикатини“.Пред дејство или пред гаѓање потребно е да се провери точноста на пушката, а тоа е значително олеснето во овој случај со рек-тификаторот за калибар 12. 7 mm кој произ-водителот го испорачува во комплетот на пушката.Покрај оптичкиот нишан, пушката е опреме-на и со механички нишани, и тоа преден механички нишан на преклоп, кој е фикси-ран на цевката а се исправа со притискање на копчето од страна и со заден механич-ки нишан кој може да се извади и да се ста-ви по потреба на предниот дел од горната страна на сандакот, односно на отворот кој

ви. За да се подготви за дејство потребно е да се повлече рачката на затворачот во задна положба, да се вметне еден или два куршуми во магацинот и да се турне рачка-та до крај напред. За забравување на кур-шумот во лежиштето раката на затвора-чот ротира надолу во правец на стрелките на часовникот. Регулаторот на оган всуш-ност е кочница со позиција откочено или за-кочено. При истрелувањето, дел од барут-ните гасови минуваат низ гасната кочница која ги насочува гасовите низ млазниците наназад, па повратниот удар значително се амортизира поради тенденцијата на пушка-та да се придвижи нанапред. Ефикасноста на оваа кочница е 70 до 75 %. Дел од уда-рот кој се пренесува на рамото на стреле-

ФРОНТ ПРОТИВ САЈБЕР-ЗАКАНИТЕ

се наоѓа на шината „Пикатини“ предвиден за монтажа на нишанот. Овој нишан е опре-мен со нишанска скала и со лизгач кој се по-местува по вертикала за да се одбере со-дветната далечина до целта, а се поместу-ва нагоре или надолу со помош на винт от-страна на самиот лизгач кој ја носи нишан-ската мушичка. Опремен е со реглета за претекнување или за бочни поправки. Ска-лата за далечини е означена до 1200 m, од-носно поделокот „12“ а растојанието помеѓу поделоците е 100 m.

ПРИНЦИП НА РАБОТАСтариот добар „Маузеров“ начин на полнење-празнење и забравување ја пра-ви оваа пушка лесна за употреба и за одржување со многу малку движечки дело-

НОВА НАПРАВА ЗА СНИМАЊЕ

ајбер-заканите се реалност која во голема мера може негативно да

се одрази врз економскиот проспери-тет, врз личната сигурност, но и врз на-ционалната безбедност. Имајќи го тоа на ум, три од водечките универзите-ти во САД кои работат на проблема-тиката на сајбер-безбедноста, универ-зитетот „Карнеги Мелон“, „Институ-тот за технологија – Масачусетс“ (МИТ) и универзитетот „Пурду“, заедно со компанијата „Northrop Grumman“, го креираа конзорциумот за истражување во областа на сајбер-безбедноста. Кон-зорциумот кон средината на оваа годи-на ја информираше јавноста дека на-правил прогрес во процесот на развој на солуции за елиминирање на закани-те од тој тип. Според претставниците на конзорци-умот бил направен прогрес во некол-ку области, и тоа подобрување на си-гурноста во т.н. „cloud computing“, по добрување на пристапот за ор га ни-зи рање и евалуација на експеримен-тите извршени на сајбер-полигоните и подобрување на автоматските техни-ки за анализирање на компјутерскиот софтвер креиран да детектира по-тен цијални недостатоци во поглед на сајбер-безбедноста.

ГЛАВНИ ДЕЛОВИ И ТТ-КАРАКТЕРИСТИКИПушката ОП-99, калибар 12,7 mm е наменета за онеспособување на материјално-технички

средства, лесно оклопни и неоклопни возила, важни цели (командни места, снајперски и митралески гнезда итн.) и жива сила на отворен простор или во засолниште.

КАЛИБАР 12,7 mm (.50 cal)

ПРИНЦИП НА РАБОТА рачно полнење на куршум, („репетирка“) по системот на Маузер. Вртлив затворач со 3 „крилца“

КРАЕН ЕФИКАСЕН ДОСТРЕЛ 1600 mПРАКТИЧЕН ДОСТРЕЛ 1500 m

ЕФИКАСЕН ДОСТРЕЛ СО КОРИСТЕЊЕ НА НОЌЕН НИШАН 800 m

ЕФИКАСЕН ДОСТРЕЛ СО КОРИСТЕЊЕ НА МЕХАНИЧКИ НИШАН 1200 m

ОПТИЧКИ НИШАН 10 х 50 (модел ZD 10x50)НОЌЕН ПАСИВЕН НИШАН зголемување од 6х (модел ZN 6x)

ТЕЖИНА НА ПУШКАТА ПРАЗНА 12,2 kgТЕЖИНА НА ПУШКАТА НАПОЛНЕТА СО

2 КУРШУМА 12,9 kg

ДОЛЖИНА НА ЦЕВКАТА 838 mmВКУПНА ДОЛЖИНА НА ПУШКАТА 1260 mm

КАПАЦИТЕТ НА МАГАЦИНОТ 1 или 2 куршуми

БРЗИНА НА ЗРНОТО (Vo) од 825 до 925 m/s (во зависност од тоа каква муниција се користи)

18

„Штит” ви претставува Противок лопно оружје „Armbrust“„ARMBRUST“ Е БЕСПОВЛЕЧНО НЕНАВЕДуВАНО ПРОТИВОКЛОПНО ОРуЖЈЕ ЗА ЕДНОКРАТНА уПОТРЕБА, НАМЕНЕТО ЗА ОПРЕМуВАЊЕ НА ПЕШАДИЈАТА ЗА ДЕЈСТВуВАЊЕ ОД РАМО ВРЗ ЦЕЛИ КОИ СЕ НА БЛИСКИ РАСТОЈАНИЈА

ОРуЖЈЕТО Е КОНСТРуИРАНО ОД ГЕРМАНСКАТА КОМПАНИЈА „MESSERSCHMITT- BöLkOW-BLOHM“, А ПОДОЦНА ЛИЦЕНЦАТА ЗА ПРОИЗВОДСТВО Е ПРОДАДЕНА НА КОМПАНИЈАТА CIS ОД СИНГАПуР.ЛАНСИРНАТА ЦЕВКА НА ОРуЖЈЕТО Е ИЗРАБОТЕНА ОД ФИБЕРГЛАС И Е НАМЕНЕТА ЗА ЕДНОКРАТНА уПОТРЕБА. ПРОЕКТИЛОТ, ПОГОНСКОТО ПОЛНЕЊЕ И КОНТРАМАСАТА ВО ЛАНСИРНАТА ЦЕВКА СЕ ВГРАДуВААТ И СЕ ЗАПЕЧАТуВААТ ВО ТЕКОТ НА ФАБРИЧКОТО ПРОИЗВОДСТВО. ОРуЖЈЕТО ГО КАРАКТЕРИЗИРААТ ПОВЕЌЕ ДОБРИ КАРАКЕРИСТИКИ ПРИ БОРБЕНО ДЕЈСТВО КАКО, НА ПРИМЕР: ОСТАВА МАЛА ТРАГА; ИМА МАЛ ИНФРАЦРВЕН ОТСЈАЈ И МОЖНОСТ ЗА БОРБЕНО ДЕЈСТВуВАЊЕ ОД ЗАТВОРЕН ПРОСТОР КАДЕ Е ПОТРЕБНО ПОЗАДИ ЛАНСЕРОТ ДА НЕМА ПРЕПРЕКА НА ДАЛЕЧИНА ОД САМО 80 sm. ПРАКТИЧНО, ПРИ ДЕЈСТВО СО ОРуЖЈЕТО „ARMBRUST“ НЕМА БЛЕСОК НА БАРуТНИТЕ ГАСОВИ, НЕМА ЧАД, НЕМА ЕКСПЛОЗИЈА, А ЗВуКОТ ПРИ СТРЕЛБАТА Е КАКО ПРИ ИСТРЕЛ НА ПИШТОЛ. ИСТО ТАКА ПРЕД уПОТРЕБА НА ОРуЖЈЕТО НЕ Е ПОТРЕБНО ДОПОЛНИТЕЛНО ПРИСПОСОБуВАЊЕ, ДОПОЛНИТЕЛНА ОПРЕМА, ТЕСТИРАЊЕ ИЛИ ОДРЖуВАЊЕ. ПРЕТХОДНО НАВЕДЕНИТЕ КАРАКЕРИСТИКИ НА ОРуЖЈЕТО Му ОВОЗМОЖуВААТ НА ВОЈНИКОТ ДОБРО И БЕЗБЕДНО ПРИКРИВАЊЕ И ПОГОЛЕМА МОЖНОСТ ЗА ПРЕЖИВуВАЊЕ И ПОВТОРНО ДЕЈСТВО ОД ИСТАТА БОРБЕНА ПОЗИЦИЈА. ОРуЖЈЕТО „ARMBRUST“ ЗА ИСТРЕЛуВАЊЕ ГО КОРИСТИ DAvIS-ТИПОТ НА БЕСПОВЛЕЧЕН СИСТЕМ КАДЕ СЕ КОРИСТИ КОНТРАМАСА СОСТАВЕНА ОД ПОЛИМЕРНИ ЛЕНТИ. ОДНОСНО, ПРИ ИСТРЕЛуВАЊЕТО, ПОГОНСКОТО ПОЛНЕЊЕ (ВГРАДЕНО МЕЃу ПРОЕКТИЛОТ И КОНТРАМАСАТА)

Пресек на „Armbrust“

1. Запирачка карика2. Проектил3. Клипови4. Погонско полнење5. Контрамаса6. Запирачка карика7. Ремен за носење8. Преден ракофат9. Чкрапало10.Ракофат на склопување на пиштолот11. Рефлексен нишан12. Рачка за носење13. Потпирач за рамото на склопување14. Кундак

преку клиповите истовремено дејствува врз проектилот и контрамасата кои ги исфрла во спротивен правец. во тој момент од задниот дел на лансерот се исфрлаат 5.000 полимерни ленти кои брзо ја губат брзината. откако клиповите ќе дојдат до двата краеви на цевката каде се поставени сопирачките карики, клиповите застануваат, а притоа во внатрешноста на цевката се заробуваат барутните гасови придонесувајќи да изостане блесок и класичен пукот. притисокот во лансирната цевка создаден од согорување на барутните гасови набрзо по пат на мали отвори се изедначува со надворешниот притисок.од „Armbrust“ се нудат три верзии: At (Anti-tAnk projectile/ антитенковски проектил), Ap (Anti-personnel projectile/ противпешадиски проектил) и Üb (inert trAining projectile/ инертен вежбовен проектил).верзијата Armbrust ат е наменета за дејствување врз лесно, средно и тешко оклопни цели на далечина од 300 m. проектилот е тежок 990 gr и поседува HeAt-боева глава која може да пробие хомоген челичен оклоп со дебелина од 300 mm. верзијата „Armbrust аp“ е наменета за дејство врз различен спектар на цели како, на пример, за дејствување врз жива непријателска сила, утврдени непријателски позиции, митралески гнезда, воени неоклопни возила и други непријателски технички средства. проектилот е тежок 990 gr и поседува Heбоева глава опремена со челични сачми чиј убиствен радиус изнесува 14 m. со овој проектил ефикасно може да се дејствува до далечина од 500 m.верзијата „Armbrust Üb“ е наменета за обука и тренинг. проектилот на оваа верзија поседува исти балистички карактеристки на движење како и борбените проектили.

Ивица Дамески

19

Противок лопно оружје „Armbrust“

Пресек на противтенковски проектил AT (A)

1. Нос2. Експлозивно полнење3. Механизам на запалката4. Механички механизам за отворање5. Стабилизирачки крилца6. Трансдуктор

Пресек на противпешадиски проектил AP (B)

1. Нос2. Експлозивно полнење и сачми3. Механизам на запалката4. Механички механизам за отворање5. Стабилизирачки крилца6. Трансдуктор

ТАКТИЧКО- ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА „ARMBRUST АТ“

ДОЛЖИНА 850 mm

ВИСОЧИНА 140 mm

ШИРОЧИНА 126 mm

МАКСИМАЛЕН ДИЈАМЕТАР НА ЛАНСЕРОТ 75 mm

КАЛИБАР НА ПРОЕКТИЛОТ 67 mm

ВКУПНА ТЕЖИНА НА ОРУЖЈЕТО 6,3 kg

ТЕЖИНА НА ПРОЕКТИЛОТ 1 kg

БРЗИНА НА ПРОЕКТИЛОТ 210 m/s

ВРЕМЕ НА ЛЕТАЊЕ НА ПРОЕКТИЛОТ ДО 300 m 1,5 сек

ЕФИКАСЕН ДОСТРЕЛ 300 m

ПРОБИВНОСТ НА ПРОЕКТИЛОТ 300 mm

МАКСИМАЛЕН ДОСТРЕЛ НА ПРОЕКТИЛОТ 1.500 m

АКТИВИРАЊЕ НА ДЕТОНАТОРОТ ОД ПРЕОКТИЛОТ ПРИ УДАР ПОД АГОЛ ОД 78º

20

од тоа денес може да ги извршува паме-тен телефон – мал уред со маса од 100 до 200 гр.Прашањето кое нужно се поставува при изборот на таков уред е на кој оперативен систем ќе работи. Бесплатното решение како што е „Андроид“, се наметнува само по себе. Сосема е јасно дека уредите кои ќе ги избере војската нема да бидат истите паметни телефони какви што ние користи-ме во секојдневниот живот. Нивните уреди мора да бидат исклучително издржливи на удари, вода, прашина и силно електромаг-нетно зрачење, што значи дека ќе се раз-вива посебен уред. Имплементацијата на оперативен систем со отворена архитекту-ра каков што е „Андроид“ во таков уред е значително поедноставна од оперативни-от систем iOS на компанијата „Apple“. Аме-риканската војска веќе работи на развој на апликација која на секој војник би му пону-дила детаљна карта на подрачјето каде се наоѓа, апликација која на војниците ќе им ги покажува непријателските позиции, како и апликација за итна комуникација со командите и единиците за поддршка-та како што се медицинска евакуација и снабдување со муниција. Проблем кој мора да се реши е сигурноста на подато-ците во самиот уред, што секако мора да биде многу поголема отколку кај паметни-те телефони за цивилниот пазар.

ДЕЛ ОД СТАНДАРДНАТА ОПРЕМА За американските војници паметните теле-фони наскоро може да станат воена опре-ма како што се чизмите, оружјето или му-ницијата. Војската неодамна изврши шест-неделно тестирање на уреди со екран

мериканската војска планира да ги опреми своите војници со паметни телефони со чија помош тие би ко-муницирале со своите претпоставе-ни команди и со единиците за под-

дршка или би добивале информации за движењето на сопствените сили. Аме-риканската војска подолго време врши развој на системи кои секој војник поеди-нечно би го снабдувале со информации како што се движењето на сопствените сили или, пак, со карти на подрачјето каде се наоѓа. Уредите за таа намена, развие-ни пред неколку години во рамки на про-грамата „Nett Warrior“ се со поголеми ди-мензии, тежат повеќе од еден килограм и како такви не се соодветни за употреба. Споменатите задачи и уште многу повеќе

осетливи на допир како што се паметни-те телефони и таблет-уредите на издржли-вост во борба. Тестирањето ова лето се одвиваше во тренинг-центрите во Ново Мексико и во Тексас. Тестирањата се покажале тол-ку охрабрувачки што воените авторите-ти рекле дека очекуваат војниците да би-дат опремени со првата група на памет-ни телефони веќе до крајот на годината. Пешадијата ќе ги користи паметните теле-фони за да можат со текстуални пораки да го ажурираат статусот на својата околина, да праќаат слики со закачени ГПС-локации, да подигнат мапи, како и брзо да ги попол-нат своите редовни извештаи. Младите војници се пораснати со оваа технологија. Тие многу добро се запознаени со неа и

Паметните телефони, наскоро дел од стандардната опрема на американската војска

На првата линија на фронтот

21

1. ВОЈНИЦИТЕ ЌЕ ГИ КОРИСТАТ ПАМЕТНИТЕ ТЕЛЕФОНИ ЗА АЖуРИРАЊЕ НА СТАТуСОТ НА СВОЈАТА ОКОЛИНА, ЗА ПРАЌАЊЕ СЛИКИ СО ЗАКАЧЕНИ ГПС-ЛОКАЦИИ, ЗА ДОБИВАЊЕ МАПИ И ДРуГО2. МЛАДИТЕ ВОЈНИЦИ СЕ ИЗРАСНАТИ СО МОБИЛНИТЕ ТЕЛЕФОНИ И СЕ ЧуВСТВуВААТ КОМФОРНО СО НИВ3. ВО ЕДЕН ПРОБЕН ПЕРИОД КАЈ ВОЈНИЦИТЕ Е ИЗВРШЕНА ПРОЦЕНА НА ПОВЕЌЕ ОД 300 „АНДРОИД“, „IPHONE“ И „WIN-DOWS PHONE“ МОДЕЛИ4. ВОЈНИК КО-РИСТИ ПАМЕТЕН ТЕЛЕФОН СО АПЛИКАЦИЈА ЗА ИДЕНТИФИ- КАЦИЈА

ни околу оперативниот систем на Google, „Андроид“. Севкуп-но, војската има идентификувано околу 85 дигитални апликации за тестирање, некои од нив се соз-дадени од страна на комерцијални софтверски дизајнери, а некои од воени стручњаци. Исто така се раз-виваат апликации за вчитување на прирачници и упатства за ракување со опремата. Американската војска досега има вложено околу 4,2 милони долари во развојот на воени апликации и проучување на технологијата на „паметните телефони“.

Александар Стојчевски

се чувствуваат комфорно со неа. Во пробниот период војниците вршеле процена на повеќе од 300 „Андроид“, „iPhone“ и „Windows Phone“ модели. Исто така се испи-тувани и таблет-уредите на ком-паниите „Apple“, „Dell“ и „Hewlett-Packard“. Одвоено, друга дивизија на војската тестирала телефони со специјална верзија на отворена-та програма на Googlе, Андроид. Прототипот е наречен Joint Battle Command-Platform Handheld. Аме-риканската војска е во потрага по поширок асортиман на уреди и по-големиот дел се покажале мно-гу добро. Војската најверојатно ќе има два мобилни оперативни си-

стеми за званична употреба.Американската војска исто така те-стирала и различни апликации кои можат да им овозможат на еди-ниците да користат дигитални ин-формации од првата линија на фронтот, на пример да примаат видеоснимки од камерите на бес-пилотните летала или, пак, да пре-земаат свежи информации од од-далечените бази на податоци.Војската засега не планира да им даде на сите војници паметни те-лефони, но ако уредите се пока-жат како добри на тестирањето, ќе биде купено тоа што е потребно за оние на кои им е потребно.Многу од апликациите кои војската сака да ги развие, на пример гледање на видеоснимки од бес-пилотните летала во реално вре-ме, веќе може да се користат со опрема која и сега е на терен. Потенцијална предност на па-метните телефони и на таблет-комјутерите е нивната помала те-жина и едноставното користење. Во текот на тестирањата војниците испитувале како која опрема ги поднесува суровите пустински услови. Цел на тестирањето е да се види што работи а што не. Уре-дите мора да бидат релативно по-волни, да чинат неколку стотина долари, во зависност од моделот. Војската не сака да потроши 2.500 долари на зајакнат телефон од 200 долари. Теоретски, паметните телефони мо жат да станат обична алатка за вој ниците, со софтвер приспосо-бен за секоја единица или мисија. Војската, на пример, испитувала

апликации кои би можеле да го забрзаат лечењето на ранетите војници во борба.Друга апликација, со име „очите на војникот“ го претвора памет-ниот телефон во вид на уред за навигација на воиштето. Освен приказот на дигитални мапи, има модус на „проширена реалност“ која му овозможува на корисникот да се префрли на камерата и да го скенира хоризонтот. Дигитални-те маркери се појавуваат на екра-нот, покажувајќи насока и оддале-ченост до целите на боевото поле. Биометријата, фотографијата, от -печатоците од прстите и ске ни ра-њето на зеницата на очите се ко-ристат за проверка на идентитетот на лица, така што се овозможува уште една можна примена за вое-ните паметни телефони.Војската веќе користи преносли ви биометриски комплети за иден-ти фикација на сомнителните бун-товници во Ирак и во Авганистан, меѓутоа се размислува дека со апликацијата за паметните теле-фони, оваа алатка ќе биде во раце-те на повеќе војници.Војската експериментирала со уре дите на „Apple“, како што се „iPhone“ и „iPad“, но исто така ги испробувала и уредите изграде-

АНДРОИД ЗА ПОЧЕТНИЦИЗа „Андроид“ секако сте слуш-нале. Додека да се завртите, еве нов модел на телефон базиран на Ан дроид-платформа, така што и моќниот „iPhone“ мора сериозно да се „мачи“ во борбата за некој про-цент повеќе од учеството на паза-рот. Сепак, можете ли во некое пого-лемо друштво да се вклучите во раз-говор на ова тема? Еве неколку ин-формации, така што можете и вие да блеснете.

ШТО Е ВОПШТО „АНДРОИД“?Кратко кажано, „Андроид“ е опе-ративен систем наменет, пред сè, за „паметните“ телефони со екран осетлив на допир. Значи, „Андроид“ е тоа што ги движи сите менија и апликации на телефонот. Или уште поедноставно, „Андроидот“ прави вашиот телефон да работи.Овој оперативен систем е развиен од страна на Google, претставен е во 2007 година, а првиот мобилен теле-фон кој работел на овој систем бил T-Mobile G1 кој се појавил во 2008 го-дина.

ШТО ГО ПРАВИ „АНДРОИД“ ТОЛКу ПОСЕБЕН?За разлика од останатите опера-тивни системи, како што се на при-мер iOS, на кој работи „iPhone“ или „BlackBerry OS“, кои се под целосна контрола на компаниите „Apple“, од-носно Research in Motion, „Андроид“ функционира како open-source опе-ративен систем, така што произво-дителите на мобилни телефони кои ќе се одлучат за оваа платформа мо-жат до извесна мерка да го приспо-

собат за своите потреби. Друга рабо-та која „Андроид“ го прави посебен е фактот дека тој навистина е добар оперативен систем, можеби не така „дотеран“ како iOS, меѓутоа брз и си-гурен и со user friendly-интерфејс.

АНДРОИД-АПЛИКАЦИИ ЗА СЕКОЈ ВОЈНИК– Compass – апликација јасна сама по себе;– TeslaLED Flashlight – можете да го користите флешот од камерата како рачна светилка или да праќате пора-ки со светлосни Морзеови кодови;– iTriage – Зошто да чекате со часо-ви во чекалната на амбулантата? По-ставете си ја сами дијагнозата. Мно-гу корисни информации. Не е за хи-похондрици;– knotsGuide – Колекција на нај-корисни јазли за секаква намена;– GoogleEarth – Светот на дланка. Славниот Google Earth во целата своја големина; – Google Sky Map – За лесна на ви-гација ноќе;– The Weather Channel – Временска прогноза за полесно планирање на вашите активности;– Translate – Преведете сè што сака-те речиси на секој јазик на светот;– U.S. Army Survival Guide – Прави-лото на американската војска FM 3-05.70 за полесно прежувување.– Super Swiss Army knife – Мулти-функционална компилација на ап-ликации, корисни колку и швај цар-скиот нож;– TuneInRadio – Радио во живо. Над 50.000 светски и локални радиоста-ници за да бидете постојано инфор-мирани.

22

стики кои ја разликуваат оваа бомба од останатите се нејзините надворешни ди-мензии. Имено станува збор за масивна бомба која е долга над девет метри, до-дека нејзиниот дијаметар надминува еден метар. На надворешноста се забележува една карактеристика која е преземена од рускиот стил на градба – на трупот на МОАБ има надворешни перки кои играат важна улога во однос на насочувањето на бомбата кон посакуваната цел. Инте-ресно е тоа што ова е првата бомба од американско производство која ги посе-дува овие „руски“ елементи. Надоврзувајќи се кон тоа од особена важ-ност е да се напомене дека МОАБ е „сате-литски насочувана бомба“. Имено, наспро-ти нејзиниот претходник „Daisy Cutter“,

травопочитта кон нуклеарното оруж­је како врв во развојот на оруж јата со најдеструктивна моќ мо же да си најде свој „конвенционален“ домаќин. По­четокот на новиот милениум ја до­

веде во тоа време најмоќната ненуклеар­на бомба, официјално наречена „Massive Ordinance Air Blast“, далеку попозна­та како „Mother of All Bombs“ (мајката на сите бомби), или скратено МОАБ. Според основните податоци достапни на јавноста, вкупно биле конструирани 17 бомби од овој тип, но досега ниту една од нив не била ис­користена во реална воена состојба.

ОСНОВНИ КАРАКТЕРИСТИКИГоворејќи за МОАБ (чија официјална ознака е „GBU­43/B“), првите карактери­

МОАБ поседува систем за наведување поврзан со Глобалниот систем за по­зиционирање (GPS) преку кој се добива­ат навремени и прецизни информации за целта на бомбата и за нејзината местопо­ложба во однос на таа цел. Освен систе­мот за наведување бомбата поседува и интерен жироскоп кој овозможува нејзино контролирање во текот на летот, но и си­стеми за контрола на висинското ниво, на­клонот и превртувањето.Во однос на тежината МОАБ повтор­но руши рекорди на конвенционалното вооружување. „Мајката“ е тешка над 10 тони, од кои 80% отпаѓа на експлозивот, а остатокот на конструкцијата.Дополнително, интересно е да се потен­цира дека МОАБ поради претходно из­

НАЈГОЛЕМИТЕ КОНВЕНЦИОНАЛНИ БОМБИ ПРОИЗВЕДЕНИ ОД ЧОВЕКОТ – I

„МАЈКАТА НА СИТЕ БОМБИ“

ЗОШТО БОМБАТА Е ЗЕЛЕНА?

Многумина се прашуваат зошто десеттонската бомба е зелена. Според Роберт Хамак, шеф на тим во Фабриката за производство на муниција, причината е од техничка природа. Имено, зелената е единствената боја која им била на располагање во моментот кога бомбата требала да биде завршена и ставена во оперативна готовност.

несените димензии до својата цел може да биде пренесен единствено на плат-форма за исфрлање во „Херкулес“ Ц-130. На бомбата е поставен и падобран. Во креирањето на системот за исфрлање била водена сметка за безбедноста на воздухопловот кој ја пренесува бомбата и поради тоа таа е дизајнирана да биде ис-фрлена на голема надморска височина. По исфрлањето, како што споменавме, бом-бата е водена од страна на GPS-системот и поставените стабилизатори.

СРЦЕТО НА МОАБСистемот за палење на МОАБ е презе-мен од споменатиот претходник, бомбата „Daisy Cutter“ (BLU-120/B). Осврнувајќи се, пак, на експлозивот можеме да напомене-ме неколку главни елементи. Станува збор за 8,5-тонска мешавина од RDX (сиклотри-метилен тринитрамин), од познатиот ТНТ и од алуминум, наречена Х6 . Оваа меша-вина всушност е производ од Австралија со моќност која е 1,35 пати поголема од онаа на конвенционалниот ТНТ-експлозив што претставува најмоќниот експлозив ко-ристен од страна на Армијата на Соедине-тите Американски Држави. Според достап-ните податоци, овој тип експлозив бил ек-стензивно користен во подводни мини, во длабински експлозиви, при експлозии за чистење на подводни мински полиња и во торпеда. Експлозивот Х6 е своевид-на замена на торпексот кој се смета за за-старен. Во однос на овој експозив, Х6 по-седува помала сензитивност на удар и ге-нерира многу поголема температура при експлозија – токму затоа МОАБ генери-ра голема експлозија со мали ефекти на фрагментирање. Во неговата содржина тој е алуминизиран експлозив, односно содржи алуминиум во прав.Овие информации се дијаметрално спро-тивни на одредени тврдења дека оваа бомба, исто како и BLU-82, користи етилен оксиден експлозив, или, пак, дека како ек-сплозив користи тритонал.

МОЌ И ЕФИКАСНОСТИ покрај нејзините колосални димензии и моќен изглед, МОАБ сепак е конвенцио-нална бомба и со тоа нејзината моќност е далеку помала од нуклеарните бомби. Спо-ред достапните карактеристики, моќноста на МОАБ се израмнува со 1/1000 од онаа на „Малото момче“, нуклеарната бомба

23

фрлена на Хирошима кон крајот на Втора-та светска војна. Мерењата покажале дека детонацијата на МОАБ се еквивалентни на 11 тони ТНТ (за разлика од 15.000-тонска-та експлозија на „Малото момче“). Сето тоа преведено во теренска околина значи дека МОАБ има моќ целосно да „расчисти“ повр-шина со радиус од 137 метри од точката на детонација.И покрај неспоредливоста со денешните ну-клеарни бомби, употребната вредност на МОАБ е голема. Ефективноста на бомбата е евидентна во однос на целите на мек до средно мек терен, како и во антипешадиски мисии. Дополнително таа може да се кори-сти и при расчистување на мински полиња и препреки на теренот. Една интересна ка-рактеристика е тоа што информацијата за нејзиното постоење и за нејзината моќ има силен психолошки ефект врз непријателот. Впрочем тоа и се случило во Ирак кога во април 2003 година една од произведените бомби била пренесена на боиштето, но ни-когаш не била искористена. Гледано според операционалната историја на МОАБ, таа била детонирана само при те-стовите извршени во 2003 година.

РАЗВОЈ И ТЕСТИРАЊЕИдеите за развој на МОАБ кои оделе во на-сока на надградба на тогаш веќе постоеч-ката BLU-82 потекнуваат од 2002 година. Всушност научниците размислувале на BLU-82 да инсталираат систем за наведување и контрола со што би се решил проблемот кој егзистирал поради ненаведувањето. Имено, воздухопловот кој ја носел бом-бата од типот BLU-82 со цел да ја погоди својата цел морал да лета многу ниско, со што самиот воздухоплов се изложувал на непријателски оган. Со овие подобрувања (системите за наведување и падобранот), височината на исфрлање во голема мера се зголему ва, со што пренесувачот се штити и од непријателски оган, но и од експлозијата на самата бомба. Според податоците над-градбите би овозможиле на новата бомба поголем дострел и прецизност.Програмата за развој на МОАБ била активи-рана истата, 2002 година, а за неполна го-дина, односно за девет месеци, процесот на развој кулминирал со три успешно изврше-ни тестови. Првиот од тестовите бил извршен на 1 март 2003 година кога на западниот тест-полигон во воздухопловната база „Еглин“, од возду-хоплов Ц-130 била исфрлена една од први-те бомби од типот МОАБ. Во ноември иста-та година, на споменатата локација бил из-вршен уште еден тест на бомба МОАБ, но овојпат исфрлена од воздухоплов МЦ-130 „Combat Talon I“. Целта на овој тест била сертифицирање на оваа варијанта воздухо-плов за исфрлање на МОАБ, но и собирање дополнителни информации во однос на насочувањето на бомбата.Четири години по тестирањето на „Мајката на сите бомби“ Истокот конструираше кон-венционална бомба која, според руските официјални информации, поседува чети-ри пати поголема моќ од нејзиниот амери-кански двојник. Во следниот број на магази-нот ви го претставуваме „Таткото на сите бомби“.

Иван Петрушевски

ОСВРТ КОН ПРЕТХОДНИКОТ, „DAISY CUTTER“

„Сечачот на бели ради“ (во буквален превод) е бомбата која служела како основа за развој на МОАБ. Имено, дизајнирана во периодот на Виетнамската војна, оваа скоро седумтонска конвенционална бомба била главно користена за расчистување на шумски предели и креирање на зони за слетување на хеликоптер, но во подоцнежниот период била користена и за уништување на подземни системи и тунели и, секако, против жива сила. Пренесувањето на „Daisy cutter“ било возможно со Ц-130 или МЦ-130, а успешното погодување на целта зависело од летачките способности на пилотот (оваа бомба не поседува GPS-наведување). До крајот на операционалната историја на оваа масивна бомба биле произведени вкупно 225 единици кои биле користени во Виетнам, но и за време на Заливската војна и во Авганистан.

то на противвоздушните ракети SAM ја срушило теоријата за надмоќ над небо-то само од страна на една нација. Тоа до-вело до стопирање на понатамошното развивање на проектот B-70. Стратеги-ската воздухопловна команда на USAF одлучила развојот да оди во спротивен правец, односно летовите да се одвива-ат на пониска висина поради можноста од камуфлажа над теренот и поради тогаш евидентниот недостаток кај радарите за рано откривање на воздухопловите. Во текот на одлучувањето за овој мо-дел било размислувано помеѓу повеќе понудени проекти од страна на компани-ите „Boeing“, „General Dynamic“ и „North American Rockwell“. Одлуката ила доне-сена во 1970 година кога од „Rockwell International“ било и официјално побара-но да развие и да изработи бомбардер од посочениот тип. Во текот на развојот на бомбардерот биле направени четири про-тотипови В-1А. Поради големата цена на чинење за развојот и производството на моделот, веднаш по изработката на чети-рите прототипови во 1977 година тогаш-ниот претседател на САД Џими Картер ги прекинал понатамошните активности око-лу бомбардерот и планот одел во насо-ка на развивање на крстаречки проекти-ли –ALCM на сметка на скапите воздухо-плови. Било предвидено проектилите да се лансираат од авионот B-52 со дострел од 2.400 km што било сосема доволно за длабочинска пенетрација на територијата на Советскиот Сојуз. B-52 би бил во мож-ност да лансира голем број проектили, а цената би била само 20% од цената на из-работката на B-1. Одлуката на претседате-

о овој број на магазинот „Штит“ ви го претставуваме надзвучни от чет-воромоторен стратешки бомбардер „B-1 Lancer“, оригинално дизајниран за нуклеарни војувања. Развојот на

авионот започнува во шеесеттите години на минатиот век како своевидна замена за „B-52 Stratofortress“ со имплементирање на одредени подобрувања на носиво-ста и дострелот. Подобрувањата се од-несуваат и на конструкцијата, употреба-та на т.н. stealth-технологија (во тоа вре-ме водена како „top secret“ од страна на властите), зголемувањето на моќноста, користењето на титаниум за изработка-та на одредени делови, конструкцијата на седишта со катапулт за секој член на екипажот и можноста за инфилтрирање во Советскиот Сојуз со голема брзина и надвор од дострелот на одбранбените системи. „B-1 Lancer“ заедно со подзвуч-ните авиони В-52 и „B-2 Spirit“ е дел од најкорисните стратешки авиони во рамки-те на USAF (Военото воздухопловство на САД). Инаку името „Lancer“ авионот го до-бива во 1990 година, додека истовремено тој е познат и по прекарот „Bone“ којшто доаѓа од В-1 (B - One).

ДИЗАЈН И УПОТРЕБАВо 1957 година како новина во безбед-носниот сектор се појавил воздухопло-вот „B-70 Balksrie“ кој имал шест мотори и способност на височина од 21.000 m да развие максимална брзина од три маха. Во тоа време од страна на СССР, пак, не постоел пресретнувач кој би можел да се спротивстави на оваа машина. Сепак, во подоцнежниот период производство-

лот била во согласност со политиката која протежирала изработка на проектили, до-дека истата ја поддржале и команданти-те на НАТО. Иако производителот пону-дил и поевтина варијанта со фиксни кри-ла, Военото воздухопловство на САД не дало своја согласност. Тест-летовите, дел од програмата B-1А, продолжиле од 1981 година, а во 1984 го-дина авионот (подготвен за лет на виси-на од 18.000 m и дострел од 12.000 km) бил испорачан во Воздухопловната база „Edwards“. Моделот В-1В „ви-за-ви“ В-1А е модифициран во однос на авиониката, радарот, носивоста (од 177 на 216 тони), долетот и брзината. Во однос на над-ворешниот изглед, пак, има сосема мали модификации. Едно од најзначајните подобрувања е воспоставувањето на системот наречен „Аutomatic Terrain-Following High-Speed Penetration System“ како и т.н. „Precise Weapons Delivery System“. Со зголемувањето на тензиите со СССР, особено со појавата на конфликтот во Куба, цивилната војна во Ангола, совет-ската инвазија на Авганистан, производ-ството на SA-10 проектилите и на авио-нот МиГ-31 како пресретнувач и развојот на првиот советски систем AWACS, по изборот на Роналд Реаган за претседа-тел на САД авионот повторно се враќа во игра и тоа под ознаката B-1B. Во оваа констелација на настаните било јасно дека авионот B-52 би бил многу ранлив. Основната намена на B-1B била исфрлање нуклеарни бомби и крстаречки проек-тили. Првите 100 бомбардери со озна-ка B-1B од преку компанијата „Rockwell

РЕКОРДЕРОТ ПОМЕЃУ БОМБАРДЕРИТЕ

„B-1 LANCER“

24

International“ биле порачани во 1981 годи-на и тоа во склоп на Програмата за стра-тегиска модернизација. На воздухопло-вот биле направени и одредени модифи-кации кои се однесувале на намалување на максималната брзина, намалување на радарскиот прием, намалување на крстаречката висина на воздухопловот, зголемување на носивоста и електронско доопремување (како одговор на систе-мите на МиГ-31). Испораката на воздухо-пловите на Стратегиската воздухоплов-на команда започнала во 1985 година со поставување на авионот вооружен со ну-клеарни боеви глави на т.н. „Alert Status“. Авионот „B-1 Lancer“ поседува про-менлива геометрија на крилата и по повлекувањето од употребата на авио-ните „EF-111А Raven“ во 1998 година и „F-14 Tomcat“ во 2006 година, тој останува единствен авион со ваква конструкција и променливост на геометријата, која е осо-бено корисна во текот на полетувањето, слетувањето и летањето при големи брзини. Променливоста на геометријата се движи во дијапазон од 15 до 67.5 сте-пени, а трупот е изработен од алуминиум, титаниум и некои делови со композитен материјал. Првите прототипови имале маскирни камуфлажни бои, додека верзи-ите В-1В – темни бои.Првата употреба на B-1B се случила во 1998 година со цел уништување на Ре-публиканската гарда во Ирак во текот на операцијата „Пустинска лисица“. До-тогаш како тежок стратешки бомбардер (наспроти декларираноста на В-1В како конвенционален носач на вооружување) бил користен авионот В-52. Малку подоц-на авионот е употребен во операцијата на НАТО во Косово каде беа ангажира-ни шест В1-В бомбардери од кралска-та воздухопловна база „Fairford“ во Ве-лика Британија. Потоа следува употре-бата во операциите во Авганистан и во 2003 година при инвазијата на Ирак во операцијата „Слобода за Ирак“. Послед-ниот ангажман на B-1B (од воздухоплов-ната база „Ellsworth“) е нападот врз це-лите во Либија како дел од операцијата „Odyssey Dawn“.

ОПРЕМА НА БОМБАРДЕРОТБомбардерот B-1 го користел компјутерот „IBM AP-101“ кој бил користен и од бом-бардерот B-52, но и од страна на орбите-рот на НАСА. Од дополнителната опрема B-1 поседува: опрема против рано преду-предувачки радари, офанзивни радари со капацитет за теренско мапирање со висо-ка резолуција, предупредувачки радар-ски рисивер (ALQ-161), целен индикатор на површинско движење, систем за ин-фрацрвени контрамерки, интерен преци-зен навигациски систем, сателитски кому-никациски линк (AFSATCOM), далекусеж-но високофреквентно радио, систем за идентификација на пријател/ непријател (IFF), целосно интегриран дата-линк, 30 диспензери за муниција, ракети „воздух-земја“ (JASSM), нова компјутерска авио-ника, интегриран одбранбен систем, си-стем за создавање кислород итн. Пре-цизноста на наведуваните бомби во тес-на корелација со воздухопловните кон-тролори и силите за специјални опера-ции се движи во минимални граници( из-мерени во дециметри). Опремата на еки-пажот овозможува глобална и прециз-

25

ТТ-КАРАКТЕРИСТИКИ

ЕКИПАЖ четири члена – командир, копилот, офицер за офанзивни системи и офицер за дефанзивни системи

ДОЛЖИНА 44,5 m

РАСПОН НА КРИЛАТА 41,8 m (раширени)/ 24,1 m (вовлечени)

ТЕЖИНА 87.100 kg

МАКСИМАЛЕН ТОВАР 56.700 kg

МАКСИМАЛНА ТЕЖИНА НА ПОЛЕТУВАЊЕ 216.400 kg

МАКСИМАЛНА БРЗИНА 1.400 km/h до 2,22 mah (моделот B-1R)

ДОСТРЕЛ 11.998 km

БОРБЕН ДОСТРЕЛ 5.543 km

„ПЛАФОН“ НА ЛЕТ 18.000 m

КАПАЦИТЕТ НА ГОРИВО 38.000 l

МОТОРИ 4 × „General Electric F101-GE-102“

ВООРУЖУВАЊЕ шест надворешни подвесни точки со носивост од 22.700 kg и три внатрешни бомби со тежина од 34.000 kg

ЦЕНА НА ЧИНЕЊЕ 285 милиони долари

ВКУПНО ПРОИЗВЕДЕНИ И ИСПОРАЧАНИ 100 воздухоплови В1-В во период од три години (1985-1988 година)

26

собности. Првиот В-1В со наведувани бом-би GBU-38 против копнените трупи бил тестиран во 2008 година. Имено, со си-стемот „Lockheed Martin, поради немож-носта директно да се провери целта пред гаѓање, се врши претходно потврдување на целта, процена на штетата од ударот и се воведуваат високопрецизни уда ри со ласерски наведувани бомби. Нај со-времените модификации опфаќаат до-полнително опремување со совреме-ни проектили и бомби, со самозашти-тен пакет, подобрување на навигациски-те и на комуникациските системи и како што споменавме претходно, интеграција на дата-линкот (во 2009 година). Проце-сот на модернизација не престанува, од-носно континуирано се следат најновите текови и се вградуваат најновите техно-логии – пред неколку години В-1В станал првиот авион што достигнал суперсонич-на брзина користејќи синтетичко гориво. Во однос на останатите елементи В-1В има четири мотори (може да лета со два), а во воздух во случај на недостаток на го-риво може да остане подолго време со еден активен мотор. Досега В-1 го држи четириесет и третиот по ред светски ре-корд во однос на брзината, носивоста, далечината и времето на искачување на висини со товарна маса. Рекор-дот во однос на далечината покажа способност да спроведе продолжена мисија на големи растојанија насекаде во светот со враќање во базата, без потреба од запирање.

ПОГЛЕД ВО ИДНИНАТАВо јуни 2001 година од страна на Пентагон било побарано да се приземји една третина од тогаш-ните 93 авиони. Овој предлог ре-

зултирал со појава на силни лоби-групи против предлогот

од страна на офи-церите

на Националната воздухо-пловна гарда која влијаела врз из готвувањето на изме-ни за спречување на такви-те пред лози преку членови-те на Конгресот. Намерата била да се овозможат пари

на навигација при изведување прецизно бомбардирање на земјени цели, без по-треба од копнени навигациски средства. И покрај неговата масивност, маневри-билноста е доста голема – бомбардерот претставува вистинско аеродинамично чудо, особено при мисии на мали висини. Недостатоци се неговата старост и недо-статокот на резервни делови, високата цена на чинење и потребата од постојана модернизација во контекст на најновите светски збиднувања. Со воспоставувањето на Борбена-та воздухопловна команда во 1992 го-дина започнала и девизијата нарече-на „US Air Force Weapons School B-1 Division“. Во согласност со програмата за модернизација, намерата била да се кон-вертира авионот од носач на нуклеарно вооружување во носач на конвенционал-но вооружување (програмата опфаќала неколку серии на надградба: „Block C“, „Block D“, „Block E“ и „Block F“) и во 1995 година со отстранување на нуклеарното вооружување, нуклеарната способност на бомбардерот била оневозможена. Сè до 1994 година, оцената за способ-ност за упатување во мисија, изразе-на во проценти, била само 57%, и тоа како резултат на слабата логистичка поддршка во однос на резервните делови и опремата за одржување. По ради ниската способност која пре дизвикала загриженост во воз-духопловството, Конгресот наре-дил вонредно оценување кое тра-ело шест месеци. По тој период со претходно решавање на наведе-ните проблеми, оцената достигна-ла респектабилни 84,3%.Во 2003 година програмата на-речена „Sustainment Block Pro-gram“ вклучувала годишно над-градување на софтверот за авионика за сите 67 воз-духоплови од овој тип. Це-

лосно интегрираниот да-та-линк опфаќа модифика-ции на кабината, нови про-цесори, дисплеи во боја од најновата генерација и врвни комуникациски спо-

кои ќе бидат пренасочени за поната-мошните надградби на останатите В-1В (како што е на пример компјутерската модернизација). Сепак биле „пензиони-рани“ 33 авиони, а од постојните пет бази каде што биле лоцирани воздухо-пловите, останале само две, и тоа база-та „Dyess“ и „Ellsworth“. Со концентрира-носта на воздухопловите на две места биле подобрени координацијата и сте-пенот на оперативност. Заштедата од редукцијата на бројката воздухоплови била пренаменета за модернизации (во неколку серии) и за користење на дело-вите за оперативните воздухоплови. Во 2004 година во целосна оперативност биле вратени седум „пензионирани“ воз-духоплови со што фло тата се зголемила на 67 авиони. Тешките стратешки бомбардери имаат највисок приоритет во борбата против тероризмот и немирите. Каде и да се по-јават, тие се подготвени со мало воздуш-но надополнување на гориво да достиг-нат до секоја точка на Земјата.Зборувајќи за идните планови на овој авион може да се напомене дека тој ќе остане во служба сè до 2020 година, кога евентуално би бил заменет со нова генерација бомбардери. Одржувањето, сепак, е исклучително скапо – за секој час летање е потребно 48,4 часови за одржување. Трошоците за гориво, за по-правки и за други потреби за 12-часовна мисија се 720.000 долари. Пилотите на овој бомбардер годишно остваруваат на-лет од 12 сесии на симулатор и околу 250 часа ефективно летање. Во овој момент САД поседува вкупно 207 воздухоплови В-52, В-1 и В-2 од кои оперативни се 180. Час летање на авионот В-52 чини 25.000 долари, односно 35.000 долари на авио-нот В-1 и неверојатни 55.000 долари на авионот В-2. Во однос на оперативното користење на бомбардерот, според сегашното одо-брение, B-1B ќе можат да се користат сè

до 2038 година. Сепак, како и да одлучат генералите, последниот збор го има Конгресот, односно конгресмените, а дел од нив ве-лат дека евентуалното прерано

елиминирање на флотата В-1 ќе биде ка-тастрофална грешка со оглед на инвол-вираноста на САД во повеќе конфлик-ти и на потенцијалните закани од повеќе страни.

Драган Павловски

27

едовната комуникација со воените аташеи акредитирани во Република Македонија претставува директен и непосреден начин на информирање за екстензивните реформски дос­

тиг нувања кои се дел од развојниот пат на Република Македонија и, секако, од па­тот на нашата држава кон заслужена­та евроатлантска интеграција. На 14 ноем­ври, министерот за одбрана на Републи­ка Македонија, Фатмир Бесими, по редов­ниот состанок со аташеите, на јавноста ги прет стави достигнувањата на Министер­ството во изминатиот период. „Ние про­должуваме со процесот на остварување на целите на безбедносната и одбранбена политика на Република Македонија, цело­сно посветени на интеграцијата во евроат­лантските структури како наш императив и најдобра алтернатива за иднината, со наши­от придонес кон зачувување на регионални­от и на гло балниот мир и, секако, негување на добро соседските односи со сите земји во регионот“, рече министерот Бесими на прес­конференцијата и додаде дека „Министер­ството за одбрана има воспоставено редов­на и плодна комуникација со аташеите која има цел да информира за достигнатиот на­предок во реформите на нашиот пат кон ев­роатлантските структури, но и да овозможи пренос на искуства кои ќе ја зголемат ефи­касноста на реформскиот процес.“Говорејќи за постигнатиот напредок и за на­порната работа за севкупно унапредување на одбранбениот сектор, министерот Беси­ми претстави неколку базични елементи кои беа во фокусот на вниманието во изминати­от период. „Во однос на членството во НАТО ние дејствуваме во насока на исполнување на реформите, додека истовремено во го­лема мера придонесуваме кон глобалната стабилност, преку учеството во мировните мисии, но и преку визибилноста на држава­та во меѓународните институции“, рече ми­нистерот Бесими. Всушност во практика тоа може да се изрази преку посетите на деле­гации од Министерството за одбрана во се­диштето на НАТО во Брисел, учеството на Северноатлантскиот совет, но и преку сред­бите кои директно влијаат на унапредување на регионалната и билатералната соработ­ка. Тука од голема важност се и посетите на нашите мировници во операцијата „Алтеа“ во Босна и Херцеговина и во мировните сили ИСАФ во Авганистан. Интензитетот во

работењето на глобалниот мир и на евро­атлантските интеграции се пресликува и на домашен план со втмелување на местото на Армијата на Република Македонија како гарант на стабилноста и на мирот и со кон­тинуираното зајакнување на меѓусебната доверба на меѓуетнички и меѓурелигиозен план. Министерот Бесими истакна дека бу­џе тот за одбраната бележи зголемување од 9%, средства кое ќе бидат искористени за исполнување на стандардите на НАТО и за модернизација и опремување на АРМ, имајќи ја предвид нашата цврста определ­ба за интеграција во Северноатлантската алијанса, но и за учеството во мировните мисии и, секако, подобрување на стандар­дот на припадниците на Армијата. Во те­кот на работењето на Министерството за одбрана се посветува внимание и на пра­вичната застапеност во АРМ (на послед­ниот конкурс за професионални војници се примени 23 припадници од етничките заедници, а извршен е и трансфер на 45 нови службеници во рамки на програмата К5 на Владата на РМ) и на еднаквите мож­ности за припадничките на женскиот пол. Притоа, говорејќи за еден суштински еле­мент – унапредувањето на професионал­носта и на стандардот на припадниците на АРМ, министерот Бесими ги спомена нови­те униформи, процесот на вработување на професионални војници (198 на огласот од април оваа година и дополнителни 52 со огласот кој е во тек), модернизацијата и опремувањето (ефикасните системи ЛИС и ГКИС, донацијата од Република Турција и

сл.), активностите за обука како дел од про-ектот „Лепеза“ и непрекинатиот процес на усовршување на сите вработени. За про-ектот кој директно влијае на стандардот на припадниците на АРМ, „АРМ – Мој вистин-ски дом“, од страна на општините се ком-плетира подготовката на деталните урбани-стички планови, по што ќе следи подготов-ката на проектите и започнувањето со из-градба на станбените објекти. Претставувајќи ги плановите за во идни-на, министерот Бесими посочи дека акцен-тот ќе биде ставен на сите елементи кои се започнати, односно на сите елементи кои одат во насока на промовирање на подгот-веноста на Република Македонија за член-ство во НАТО, потоа продолжување на уче-ството во мировните мисии (гледано преку донесената одлука на Собранието на РМ за испраќање на нова ротација составена од вкупно 172 припадници на АРМ во рам-ките на силите ИСАФ во Авганистан и преку 11. ротација во операцијата „Алтеа“ во БиХ), правичната застапеност, етаблирањето на интелигентната одбрана (унапредување на планирањето, рационализацијата на трошо-ците и модернизацијата) и промоцијата на АРМ, особено одбележувањето на јубилејот – 20 години АРМ. Во однос на стандардот на припадниците на АРМ, министерот Беси-ми истакна дека, како и досега, неуморно ќе се работи на унапредувањето на условите за работа, на персоналниот менаџмент и об-уките, и на реализација на веќе започнати-те проекти.

Иван Петрушевски

СУБЛИМАТ НА АКТИВНОСТИТЕ ВО МИНИСТЕРСТВОТО ЗА ОДБРАНА

ЧЕК

ОРи

ме

напр

ед

28

рвата механизирана пешадиска бри гада во текот на годината беше до маќин на неколку воени делега-ции од странство, но посетата кон

крајот на октомври беше поинаква од сите останати, и тоа не само според бројноста на делегацијата, туку и според нејзиниот состав. Имено, на 27 октомври 2011 годи-на во посета на 1.мпбр беа воените ата-шеи од 15 земји акредитирани во Републи-ка Македонија.Како што му прилега на еден вистин-ски до маќин, странските воени аташеи беа пречекани пред командата на 1.мпбр од членовите на командата и на шта-бот во една пријателска атмосфера. Со цел најдобро да им ја пренесеме нашата традиција, следуваше кратко „кршење на мразот“ со кафе и чај во типично македон-ски амбиент во „Македонската соба“, која претставува гордост на 1.мпбр, при што на воените аташеи им беше посакано топло добредојде од страна на командантот на Бригадата, бригадниот генерал д-р Димче Петровски. После краткото запознавање и претставу-ва ње на сите воени аташеи и на членови-те на командата и на штабот на Бригадата, од страна на началникот за цивилно-воена соработка во штабот на Бригадата, беше одржан триесетминутен брифинг за ис-то ри јата, за мисијата и за структурата на единицата, но и за учеството на припадни-ците на 1.мпбр во мисиите за поддршка и зачувување на мирот надвор од Републи-ка Македонија, како и за претстојните те-жишни активности на Првата механизира-на пешадиска бригада. По завршувањето

Во посета на 1.мпбр беа воените аташеи од 15 земји акредитирани во Република Македонија, од кои поголемиот број беа од земјите-членки на НАТО. (Белгија; Германија, Грција, Италија, Кина, Обединетото Кралство, Русија, Словачка, Соединетите Американски Држави, Србија, Турција, унгарија, украина, Хрватска и Чешка). Притоа, на полигонот за обука во касарната „Јане Сандански“ војниците од 2.мпбн подготвија

и прикажаа четириесетминутна вежба наречена „Постапки за ослободување на заложници“. На вежбата „скорпиите“ на 1.мпбр ја покажаа својата оспособеност и подготвеност за справување и со ваков вид акција, односно подготвеност која е еднаква со онаа на армиите од НАТО со кои припадниците на 1.мпбр беа заедно во мисијата „Слобода за Ирак“ и сè уште се заедно во силите ИСАФ во Авганистан и во операцијата „Алтеа“ во Босна и Херцеговина.

ЗАПОЗНАВАЊЕ СО НЕОСПОРЛИВИОТ ПОТЕНЦИЈАЛ

ЗА НИВ ДЕЛАТА ЗБОРУВААТ

ВОЕНИТЕ АТАШЕИ ВО ПОСЕТА НА 1.МПБР

29

на брифингот, командантот на Брига-дата триесетина минути одговараше на прашањата од воените аташеи поврзани со мисијата, со учеството на Бригадата во мисиите надвор од Република Македонија и со идните активности на единицата.

ПОКАЗНА ВЕЖБА: ЗАЛОЖНИКОТ ОСЛОБОДЕНПо завршувањето на времето предвиде-но за одговорите на прашањата поставе-ни од воените аташеи, посетата, според планот на 1. мпбр за нивната посета, про-должи на полигонот за обука во касарната „Јане Сандански“ каде војниците од 2.мпбн во чест на воените аташеи подготвија и прикажаа четириесетминутна вежба на-речена „Постапки за ослободување на за-ложници“. Вежбата со сценарио изработе-но од командата на 2.мпбн, според кое во напуштена рурална населба пет до седум терористи киднапирале заложник кој по-тоа беше ослободен од страна на механи-зирана пешадиска чета, предизвика вид-но задоволство кај воените аташеи од кои поголемиот број беа од земјите-членки на НАТО. Иако вежбата беше кратка, „скорпиите“ на 1.мпбр ја покажаа својата оспособеност и подготвеност за справување и со ваков вид акција, односно подготвеност која е еднаква со онаа на армиите од НАТО со кои припадниците на 1.мпбр беа заедно во мисијата „Слобода за Ирак“ и сè уште се заедно во силите ИСАФ во Авганистан и во операцијата „Алтеа“ во Босна и Хер-цеговина. Припадниците на Првата меха-низирана пешадиска бригада, впрочем,

својата обученост неодамна ја покажаа и на дело кога учествуваа во одбраната на командата на ИСАФ во Кабул, Авганистан, за што добија заслужени признанија.По завршувањето на вежбата, посетата на воените аташеи продолжи со посета на кабинетите за изучување на англиски-от јазик, каде студенти се војниците, подо-фицерите и офицерите на 1.мпбр.Како резултат на долгогодишното по сто-е ње на кабинетите по англиски јазик во 1.мпбр, наставата ја посетиле поголем број офицери, подофицери и војници од со-ставот на единицата – денес 80% од офи-церите, 40% од подофицерите и 20% од војниците на 1.мпбр се способни активно да го користат англискиот јазик.

РАЗМЕНА НА МИСЛЕЊА И ИДЕИПосетата на воените аташеи на Првата механизирана пешадиска бригада завр-ши таму каде што и почна: во пријатниот амбиент на „Македонската соба“ во ком-плексот „Македонски бисер“ во базата на Првата механизирана пешадиска бригада. За време на заедничкиот ручек беа разме-нети повеќе мислења помеѓу воените ата-шеи и членовите на командата и штабот на 1.мпбр.На крајот на посетата на воените аташеи на 1.мпбр, военото аташе од Република Хрватска во името на сите аташеи се за-благодари за добриот прием и за прекрас-ната атмосфера во единицата на „скорпи-ите“ со надеж дека и во иднина ќе продол-жат ваквите средби на странските воени аташеи со Првата механизирана пешади-ска бригада.

Командантот на 1.мпбр, бригадниот гене-рал д-р Димче Петровски, изразувајќи го своето задоволство од посетата на воени-те аташеи, истакна дека Првата механизи-рана пешадиска бригада е секогаш отво-рена за посета и тоа не само како група, во заедничка посета, туку со запазување на вообичаените процедури во армијата, можна е и поединечна посета на Брига-дата од страна на аташеите, истовреме-но нагласувајќи дека ваквите посети се до-бри за размена на различните мислења и идеи кои придонесуваат за понатамош-на соработка и развој не само на нашата единица, туку и на Армијата на Република Македонија во целост.

м-р Симеон Митрев

ГОЛЕМИНАТА Е ВО ХуМАНОСТА НОВИНИ ВО РАБОТАТА НА 2.МПБР

Едно мало катче сместено во просториите на детската градинка „Олга Мицевска“ во Кичево со само шест вработени згрижува 18 деца со посебни потреби. Ѕидовите накитени со творби и со дела на штитениците оддаваат впечаток дека се работи за навистина сериозна установа. Таму низ игра и песна се социјализираат деца од сите националности.

Пријатниот мирис и беспрекорната хигиена беа првите впечатоци кај нас, посетителите. Секое утро вработените со организиран превоз ги носат децата во дневниот престој кој за нив претставува втор дом. После работното време, пак, на ист начин тие ги враќаат во нивните домови. „Го имаме она што ни треба“, велат вработените, но секоја помош е добредојдена. А, децата, секогаш со радост ги дочекуваат гостите. Задоволни се кога ќе им се подари насмевка, кога ќе им се подаде рака. Тие за нас треба да бидат императив и ние не смееме да ги препуштиме сами на себе – како сите деца и децата со посебни потреби посакуваат и имаат потреба од внимание.

Поттикнат токму од овој факт, командантот на 2.мпбр, бригадниот генерал Методија Величковски, со семејството дојде на идеја на малку поинаков начин да го прослави достигнатиот врв во војничката кариера. унапредувањето во чин бригаден генерал наместо со вообичаен коктел посака да го одбележи со донаторска акција. Станува збор за акција организирана од припадниците на командата со која на Дневниот центар за деца со посебни потреби му беа донирани канцелариски материјал и дидактички средства. За возврат учениците своерачно нацртаа цртеж на однапред подготвените картички. Картичките понатаму

беа испратени до соработниците со кои генералот сака да ја сподели радоста. Генералот лично им ги врачи подароците на децата кои со нетрпение очекуваа кога ќе им дојде редот и каков подарок ќе се најде во нивните подадени раце. По завршетокот на донаторската акција тие спонтано нè наградија со песна.

Очекуваме оваа хумана акција да биде поттик за сите хумани луѓе, колку што можат почесто да бидат гости во вакви институции и во рамките на своите можности да донираат средства со цел на овие деца да им се овозможи она што за нашите деца претставува секојдневие.

Мице Котески

о време на современа технологија, кога за многу кратко време може да се совлада големо растојание и со многу мали средства може да се на-несат големи штети, заштитата на

воздушниот простор е можеби поважна дури и од заштитата на границите на една земја. Ранливоста на државите (па дури и на најсилните) од вакви закани се покажа во практика со терористичките напади на САД на 11 септември 2001 година. Заради тоа секоја земја мора сериозно да размислува за создавање на капацитети кои ќе можат да ја заштитат од таквите закани – тоа се прави со развивање на соодветно воздухо-пловство опремено со средства кои ќе мо-жат да извршат таква мисија. Станува збор за единствената борбена мисија која воз-духопловството ја извршува во мирновре-

30

ЗАШТИТА НА ВОЗДУШНИОТ ПРОСТОР

менски услови и се нарекува „Air Policing“. Дефиницијата за овој тип мисија би била „употреба на воздухоплов-пресретнувач со цел заштита на суверенитетот на одреден воздушен простор“. Овој термин за првпат е употребен во друга конотација од страна на британските колонијални сили во Ирак во периодот помеѓу двете светски војни кога воздухопловите ефективно го замениле класичниот армиски пристап „со чизми по земја”. Ова е првпат воздушните сили да се употребат за зачувување на мирот помеѓу колонизираните племиња, што, всушност, се покажало како многу успешно. По Вто-рата светска војна терминот почнува да се употребува во неговото сегашно значење. Набљудувајки го комплетниот систем за противвоздушна одбрана, мисијата „Air Policing“ претставува еден клучен сегмент

без кој не може да се замисли квалитетна и целосна заштита на воздушниот простор.

NATO AIR POLICINGДо 70-тите години од минатиот век сите земји-членки на НАТО развивале сопствен систем за воздушна одбрана и оваа мисија ја извршувале по принципот секој на свој на-чин со сопствени капацитети. Со ваквиот на-чин на работа се појавувале проблеми во заедничкото делување и во извршувањето на комбинирани и здружени мисии. За надминување на проблемите НАТО започ-нува да гради единствен систем за воздуш-на одбрана – сега секоја земја-членка свои-те национални капацитети ги става во служ-ба на интегрираниот систем за воздушна одбрана организиран до нивото на команда и контрола (доверено на SACEUR, односно

„AIR POLICING“

31

претставува состојба на подготвеност на пи-лотите, механичарите и воздухопловите за полетување во краток период од 15 минути од добивање на сигналот, а втората е CAP (Combat Air Patrol – борбена воздухопловна патрола) и претставува состојба за реакција на закана веднаш. Во оваа состојба возду-хопловот се наоѓа во воздух и патролира во претходно дефинирана област.

ЗАШТИТА НА МАКЕДОНСКОТО НЕБОМакедонија како земја-кандидат за член-ство во Европската унија и во НАТО ќе мора да почне сериозно да се занимава со овој проблем. Како земја која се наоѓа на крсто-патот помеѓу Европа и Азија, земја низ кој транзитираат големи криминални органи-зации, каде се „судираат“ Истокот и Запа-дот, Македонија сериозно треба да му при-стапи на прашањето за адекватна контро-ла на воздушниот простор и за заштита на земјата од воздух. Проблемот со немање на сопствени капацитети за мисијата „Air Policing“ при интеграцијата во ЕУ и во НАТО веќе ги засегна Словенија, балтичките земји, а од 2008 година и Албанија. Воените прет-ставници на посочените земји имаат изра-ботено повеќе студии за решавање на овој проблем. Учејќи од нивните истражувања, но и од искуствата во нивната досегашна практика, би можеле да зборуваме за некол-ку можности или варијанти за решавање на проблемот со мисијата „Air Policing“. Во про-должение се претставени можни солуции и нивните предности и мани.1. Спроведувањето на мисијата „Air Po-li cing“ во македонскиот воздушен про-стор треба да биде задача на НАТО, а рефундирањето на трошоците за реа ли-зацијата на оваа мисија треба да се реа-лизира од Буџетот на Македонија. При-мер за ваква заштита на воздушниот про-стор се балтичките земји каде НАТО-земјите се ротираат во мисијата „Baltic Air Policing“ на секои три месеци. Позитивна карактери-стика за ваквата варијанта е што нејзината имплементација би можела да започне веднаш, но за жал побројни се негативни-те страни. Најголем недостаток е заштита-та од заканата наречена „отпадник“. Сите земји кои испратиле свои воздухоплови на мисија на Балтикот, јасно даваат до знаење дека нема да соборат цивилен воздухо-плов на туѓа територија под никакви окол-ности, па дури ниту ако политичките власти од балтичките земји издадат дозвола за так-ва акција. Во ваква ситуација воздухоплови-те вршат пресретнување на цивилниот воз-

„NATO Supreme Allied Commander Europe“). Интегрираниот систем за воздушна одбра-на на НАТО, NATINADS се состои од системи за набљудување, постројки за командување и контрола и за вооружување, како и борбе-ни воздухоплови и земски системи за воз-душна одбрана. NATINADS бил и е носеч-ки столб на солидарноста и кохезијата на Алијансата. Овој систем претрпи одредени промени во 2004 година кога како членки на НАТО беа примени Словенија и балтич-ките земји кои немаат сопствени капаците-ти за воздушно набљудување и одбрана. Заради високите стандарди на Алијансата, кога е во прашање заштитата на воздуш-ниот простор, овие земји како нови членки потпаднаа под колективниот чадор за сигур-ност и одбрана на НАТО што вклучува и ру-тинско патролирање низ НАТО-воздушниот

простор. Останатите членки на НАТО заед-нички ја пополнуваат оваа празнина сè до-дека овие земји не создадат сопствени ка-пацитети или не изнајдат некое трајно реше-ние за заштита на воздушниот простор над нивните територии.

СОВРЕМЕНИ ЗАКАНИПосле терористичките напади во САД на 11 септември 2001 година и отпочнувањето на глобалната војна против тероризмот значително се изменети и процедурите за реализација на посочената мисија. Во терминологијата е воведен нов назив кој претставува најголема закана од воздух кога е во прашање заштитата на земјата во мирновременски услови. Станува збор за „renegade“ (одметник) – цивилна плат-форма, односно комерцијален воздухо-плов кој во одреден момент може да се упо-треби како оружје во терористички цели за уништување на стратешки објекти или за масовно уништување кое ќе доведе до не-гативен психолошки ефект кај популацијата на една земја. Најголемиот проблем е со сигурност да се одреди дали еден циви-лен воздухоплов, честопати полн со патни-ци, претставува реална закана што би до-вело до негово означување како „одмет-ник“. За да се стандардизира и поедноста-ви комуникацијата во NATINADS усвое-ни се изрази кои заканата ја класифицира-ат како „претпоставен одметник“ (suspected renegade), „можен/најверојатен одметник“ (probable renegade) и „потврден одметник“ (confirmed renegade). Последната состојба може да се достигне само доколку посада-та или лицата кои имаат контрола над воз-духопловот потврдат дека ќе го употребат во терористички цели или доколку некој бор-бен воздухоплов направи пресретнување и го потврди тоа . Доколку еден воздухоплов биде деклариран како „потврден одметник“ националните власти може да наредат него-во соборување, секако доколку земјата има капацитети да го стори истото. Опасноста од ваква закана станува поголема доколку во земјата се организираат важни случувања, особено собири на лидери од разни земји, самити, конференции, меѓународни спорт-ски и културни манифестации или, накрат-ко, цели од интерес на терористичките ор-ганизации. Токму заради тоа во успешно-то спроведување на оваа мисија се воведе-ни две состојби на приправност така што и времето на реакција при појава на закана е различно. Првата е т.н. QRA (Quick Reaction Alert – подготвеност за брза реакција) и

Борче Манев

32

духоплов, вршат идентификација и докол-ку заклучат дека станува збор за „потврден одметник“, ја пренесуваат информацијата до оперативниот центар и се оддалечува-ат од заканата, оставајќи ја единствена-та можност за уништување на заканата со земски средства за ПВО отворена. Недо-статок се и финансиските средства потреби за реализацијата на мисијата. Испраќањето на мисија не значи само испраќање на воз-духопловите – тука влегува и персоналот за одржување и опслужување, помошни-от персонал и големите количини на потро-шен материјал и резервни делови. Завис-но од земјата која го испраќа, континген-тот брои од 60 до 150 лица. Финансиските побарувања за тримесечната мисија исто така зависат од земјата, но и од техниката со која располага. Според информациите од полското воздухопловство, мисијата во Бал-тикот со авиони МиГ-29 за нив претставува трошок од 3,8 милиони долари, додека кај норвешките претставници (со авиони Ф-16) сумата изнесува 2,94 милиони долари. Кога на овие суми ќе се додадат дополнителни-те трошоци кај земјата-домаќин, средствата кои би требало да ги рефундира Република Македонија за извршување на мисијата „Air Policing“ на годишно ниво би биле повеќе од 30 милиони долари.2. Спроведувањето на мисијата „Air Policing“ во македонскиот воздушен про-стор треба да биде задача на НАТО, до-дека рефундирањето на трошоците за реализација на оваа мисија треба да се реализира преку NSIP (Програма за без-бедност и инвестиции на НАТО). Ваквата

варијанта би била можеби најприфатлива за Македонија, но тоа не е случај со земјите-членки на НАТО. Имплементацијата може да започне веднаш, нема оптоварување на Буџетот на Македонија, додека единстве-но останува проблемот со заканата „одмет-ник“. Ваквото решавање на проблемот се практикува на краток рок, вообичаено до остварување на некоја друга планирана ак-тивност, но може да биде планирана и како долгорочен проект на NSIP. Ваквата идеја први ја промовираа балтичките земји, но веднаш наидоа на негодување од страна на повеќето земји-членки на НАТО кои сметаа дека парите од оваа програма би можеле на-менски да се искористат за многу помудри и

сната обука за добивање на “combat ready” пилот трае околу 6 години и не може да за-почне пред потпишување на договорот, це-лосната имплементација на оваа варијанта би се случила во 2022 година.5. Создавање на сопствени капаците-ти за „Air Policing“ преку донација на ко-ристени воздухоплови од друга земја-донатор. Употребата на оваа варијанта зна чително го скратува потребниот пе-ри од за имплементација, го решава про-блемот со „отпадникот“ и бара значител-но помали средства за иницијален почеток. Бидејќи станува збор за донација, почетна-та инвестиција за Македонија е минимал-на и прифатлива. Во времето потребно за имплементација би била вклучена само об-уката на пилотите која би завршила во 2018 година. Единствен недостаток е фактот дека веќе користените воздухоплови и опрема се потешки и поскапи за одржување. Можеби најтешкиот дел во оваа варијанта е да се најде пријателска земја која има капацитети и ќе биде расположена да донира воздухо-плови и опрема на Македонија.6. Создавање на сопствени капацитети за „Air Policing“ преку набавка на нови воз-духоплови. Оваа варијанта е најефикасна и е долгорочно решение на проблемот. Таа нуди целосна заштита на воздушниот про-стор и релативно брза имплементација. Процесот би отпочнал со распишување на меѓународен тендер за набавка на возду-хоплов, а веднаш по изборот би се потпи-шал договор за набавка со што веднаш би отпочнал процесот на обука и на пилотски и на воздухопловно-технички кадар. Ком-плетната имплементација би била завршена во 2018 година, а Македонија би добила со-времени капацитети, компатибилни со сили-те на НАТО и способни самостојно да ја ре-ализираат мисијата за заштита на суверени-тетот на македонското небо. Според некои пресметки, реализацијата на ваков проект, вклучувајќи ги средствата потребни за на-бавка на осум воздухоплови, иницијална об-ука, алат за одржување, опрема и резервни делови за воздухопловот и вооружувањето, директни и индиректни трошоци, на годиш-но ниво не надминува 12 милиони долари. Доколку целокупниот процес се реализи-ра преку „офсет“ договор со производите-лот, голем дел од средствата би се вратиле во Македонија во вид на инвестиција, што ја издвојува оваа варијанта како најдобра од сите разгледани во овој текст.7. Создавање на сопствени капацитети за „Air Policing“ со набавка на нови возду-хоплови преку заеднички проект со дру-ги земји од регионот кои имаат ист про-блем. Доколку се најде заеднички јазик и разбирање со земјите од регионот кои ја де-лат нашата судбина, како Албанија, Хрват-ска, Црна Гора и Србија, би можело да се по-стигне истата ефикасност како во претход-ната варијанта со таа разлика што заради заедничкото настапување на пазарот цена-та за набавка на воздухопловите би можела да биде пониска. Во овој случај можноста за постигнувањето на „офсет“ договор во овој случај е сведена на минимум.Аналогијата на земја која нема развиено „Air Policing“ е живеење во куќа повеќе децении без да се постави ниту една ќерамида на по-кривот. Неоспорен факт е дека нашите жел-би за интеграција во НАТО и во ЕУ само ја надополнуваат потребата од развој на капа-цитети за овој тип мисија.

покорисни цели. Во овој случај на македон-скиот политички фактор во меѓународната заедница им останува да се обидат да ја до-биат „борбата“ за промовирање не оваа идеја во корист на Македонија.3. Договор за спроведување на „Air Po-li cing“ со некоја земја од регионот која има капацитети за оваа мисија. Пример за ваква варијанта се Словенија и Албанија. Словенија има договор со Италија и Унгарија, договор со кој тие се обврзуваат да го шти-тат словенечкиот воздушен простор, услу-га за која од Словенија се наплаќаат 40 ми-лиони долари годишно. Од досегашното ис-куство Словенија изразува јавно незадовол-ство и сериозно размислува за создавање на сопствени капацитети. Во случајот на Албанија, мисијата ја извршуваат Италија и Грција, а рефундирањето на средствата се реализира од буџетот на НАТО (до 2015 година) период до кога Албанија е долж-на да развие сопствени капацитети или да изнајде друго решение за проблемот. И во оваа варијанта како и во претходните оста-нува нерешен проблемот со „одметникот“. Имплементацијата е брза, но потребните финансиски средства се исклучително ви-соки.4. Создавање на сопствени капацитети за „Air Policing“ преку набавка на нови воз-духоплови преку NSIP. Оваа варијанта е прифатлива за Македонија, но мала е веројатноста дека би можела да се реали-зира пред нашето зачленување во НАТО. Всушност тоа за NSIP ќе претставува само еднократна донација на средства, а не про-ект на долг период. Ваквата варијанта го

надминува проблемот со „одметникот“, но нејзината имплементација бара подолг временски период. Знаејќи го процесот на донесување одуки во НАТО, дискусијата околу ваквиот проект би траела најмалку две години. Доколку се дојде до позитив-на одлука, би се пристапило кон конкурс за избор на платформа и производител, и потпишување на договор, за што ќе бидат потребни дополнителни две години. По из-борот, на производителот ќе му бидат по-требни четири години да ги произведе и да ги достави авионите. Доколку реализацијата на оваа варијанта отпочне во 2012 година, Македонија би ги добила воздухопловите во 2020 година. Имајќи предвид дека цело-

33

ЗДРУЖЕНИ ОПЕРАЦИИ: ОПЕРАЦИЈА „ANACONDA“ – III

ПЛАНИРАЊЕ И

АКЦИЈАза обезбедување повеќе време за обука на силите на Зија.Името „Анаконда“ било избрано заради сличноста на нападот со нападот на змијата анаконда. Станува збор за еден вид долга змија од фамилијата боа која го опкружу-ва непријателот или жртвата гмечејќи го до смрт.Американските воени планери идејата за опколување на долината ја замислиле во неколку концентрични прстени кои ќе ги блокираат приодните и излезните па-тишта кон и од долината. Надворешни-те прстени биле планирани за американ-ските специјални сили, за авганистанските пријателски сили и за специјалните сили од Австралија и неколку други земји-учеснички во операцијата. Нападот на долината, пак, не бил орга-низиран во вид на прстени. Тој бил еден класичен напад на „чекан и наковална“. Ден пред нападот, неколку тимови на специјалните сили требало да се распоре-дат на северните и на јужните гребени на долината со цел набљудување на цела-та долина, на доаѓањето на американски-те и на авганистанските сили и лоцирање на целите за напад од воздух. Кратко пред пристигнувањето на силите на денот „Д” требало да бидат изведени 13 воздушни на-пади врз неколку митралески гнезда и од-бранбени позиции по гребените од доли-ната. Потоа копнениот напад на долината требало да се изведе рано в зори од стра-на на две единици. Силите „Чекан“, одно-сно силите на Зија, предводени од тимови

о третото продолжение на анализата на операцијата „Анаконда“ во Авга-нистан ќе се здржиме на процесот на развивање на планот за операцијата,

како и на нејзиниот почеток на терен.

РАЗВОЈ НА „ЧЕКАНОТ И НАКОВАЛНАТА“Три недели пред почетокот на нападот во долината Шахи Кот, наменската сила „Mountain“ и нејзините потчинети единици се потрудиле да подготват добар план за операцијата.Посветувањето посебно внимание на секој детаљ не било потребно само зара-ди тоа што операцијата „Анаконда“ треба-ла да биде најголемата битка во војната во Авганистан, туку и заради тоа што во операцијата биле вклучени повеќе едини-ци кои требало да се придвижат кон до-лината за што, секако, е потребна добра координација. Во своите мемоари генералот Френкс вели дека иако на првиот брифинг за операцијата не бил задоволен од по-ставениот план, по неговото повторно разгледување од страна на штабот тоа се сменило. Генералот Френкс (исто како и ге-нералот Миколашек), се согласил со планот и на 17 февруари го одобрил. Наредбата за реализација на планот била дадена на 20 февруари од страна на генералот Хаген-бек, додека нападот кој бил планиран за 25 февруари првенствено бил одложен за 28 февруари, а потоа и за 2 март заради вре-менските услови, како и поради потребата

34

на американските специјални сили треба­ло да се доведат со камиони, во правец кон југ долж патот од Зермат да ја поми­нат долината на источната страна и тогаш да влезат во долината од јужната страна на позицијата наречена „Fishhook“, одно­сно „Јадица“. Во исто време силите наречени „Rak­kasans“, составени од американските пе­шадиски сили од 10. планинска дивизија, требало да се транспортираат во доли­ната со хеликоптери од типот „Чинок“. Овие сили требало да влезат од југ и да се распоредат долж источните падини од долината. Како што кажува и самото име силите наречени „Hummer“ треба­ло да имаат улога на чекан во борбениот

план. Нивната задача наречена „Objective Remington“ била да напредуваат пре­ку дното на долината, да ги вовлечат во борба непријателските сили и да ги униш­тат или заробат. Во меѓувреме силите „Rakkasans“ требало да дејствуваат како „наковална“ со блокирање на позициите на премините кои водат кон планините на источната страна од долината.Американските воени планери одлу­чиле да формираат седум позиции за блокирање кои биле наречени „Heather“, „Ginger“, „Eve“, „Cindy“, „Betty“ и „Amy“. Тие процениле дека за запоседнување на овие позиции се потребни четири чети или грубо околу 400 војници. Баталјонот од 10. Планинска дивизија со две чети требало да ги запоседне трите позиции

на југ, а останатите четири позиции треба-ло да ги запоседнат други две чети од 101. Воздухопловна нападна дивизија. Втори-от баталјон од 101. дивизија со две чети останал во резерва, способна за одговор во случај на неочекуван развој на планот. Накратко кажано, според воените плане-ри задачата на единиците „Чекан“ била да ги нападнат Талибанците и борците на „Ал Каеда“ во долината, а кога тие започнат да ја напуштаат долината, ќе бидат спречени од силите на „наковалната“ и нападнати од страна на авганистанските пријателски сили т.е. од единиците на Зија. Според планот за операцијата било по-требно единиците на „чеканот и нако-валната“ да стигнат во исто време и да

се осигурат дека сите потребни ресурси се на планираните позиции за да може планот да биде извршен во целост. Тимо-вите на специјалните американски сили ги обучувале единиците на Зија како на-време да стигнат до долината при што го виделе и патот од Зермат до доли-ната. Извежбувањето вршено од стра-на на американските сили ги опфаќало хеликоптерите за транспорт, потоа воспоставувањето зони за слетување, воспоставувањето одредени точки за дополнување со гориво, со муниција и со други средства со цел операцијата да биде добро снабдена.Командата на коалициските воздушни сили (CFACC) и Центарот за комбинирани воздушни операции (CAOC) не биле вклу-

чени во почетокот на планирањето и тие со планот за операцијата биле запознае-ни дури на 20 февруари кога генералот Хагенбек им ja доставил наредбата. Офи-церите за врски од воздушните сили, ис-пратени во наменската сила „Mountain“ иако биле повеќе вклучени во планирач-киот процес, немале големо влијание на планот. На почетокот тие предлага-ле интензивно бомбардирање на доли-ната два дена пред да влезат копнени-те сили. Иако нивниот предлог бил под-држан од CFACC и од CAOC, од страна на армиските офицери тој предлог бил отфрлен со објаснување дека тоа ќе го компромитира изненадувањето кое се предвидувало со планот и ќе му овоз-

можи на непријателот да ја напушти до-лината пред да почне нападот со коп-нените сили. Според планот, воздушна-та компонента требало да го донесе по-требното материјално обезбедување на операцијата во Авганистан, да обезбеди авиони за напад на ограничен број цели во првиот ден од операцијата и да назна-чи соодветен број на авиони на повик кои ќе ја надлетуваат долината во текот на трите дена од операцијата, секако докол-ку има потреба. CFACC и нејзините потчинети единици сето тоа го исполниле. Изутрината кога започнала операцијата, американските борбени авиони кружеле над долината во поголем број отколку претходните недели и биле на располагање да одговорат на

35

се соочиле со големи проблеми при транс-портот од Гардез кон Вејл. Колоната од 35 камиони и други возила од Гардез тргна-ла утрото во околу еден часот и триесет минути откога теоретски имала доволно време да стигне на позицијата „Јадица” до шест часот и триесет минути. Но зара-ди лошиот пат, и заради неисправност на самите возила, неколку камиони управу-вани од неискусните авганистански воза-чи, слетале од патот. Неколку возила со авганистански пријателски сили, управу-вани од инструкторите на американските специјалци, оставајќи ги авганистанските сили со расипаните и излетани возила, про-должиле источно за да стигнат северно од Вејл на позицијата наречена „Guppy“ со цел воспоставување блокада и спречување на непријателот да излезе од долината. Кога овие сили се приближиле до позицијата „Guppy“, се нашле под оган од американ-ските авиони АЦ-130 кои по грешка ги поме-шале со непријателските сили. Притоа еден американски и два авганистански војници биле убиени, додека биле ранети еден аме-рикански и 12 авганистански војници. Кога главнината на колоната со расипаните и превртени возила разбрале за инцидентот испратиле неколку возила кон позицијата „Guppy“ со цел да им помогнат, а потоа да продолжат кон Вејл. Тие околу пет часот и триесет минути застанале на пауза кај се-лото Карвази на околу на околу два кило-метри од Вејл.Авганистанските пријателски сили т.е. си-лите на Зија очекувале масовно бом-бардирање од околу еден час и затоа кога слушнале само неколку експлозии во до-лината, се деморализирале. Тогаш колона-та од камиони со запалени светла со цел повторно да не излетаат од патот продол-жила бавно да се движи кон Вејл. На око-лу 1600 m од целта, колоната била напад-ната од непријателски минофрлачки оган. Борците на Зија возвратиле со неколкуте минофрлачи што ги поседувале, но наме-сто да продолжат кон позицијата „Јадица“, како што барале нивните американски ин-структори, тие останале на местото каде што биле нападнати. Од страна на инструкторите била пови-кана и авиоподдршка, но во тој момент на располагање имало само еден авион бидејќи останатите ги поддржувале едини-ците кои влегле во долината од источната страна и биле под силен непријателски оган.Длабоко деморализирани, дезорганизира-ни и под непријателски оган, авганистански-те пријателски сили почнале да се враќаат кон Карвази каде останале до попладнето кога Зија наредил неговите трупи да се вра-тат во базата во Гардез, оддалечена околу 29 km од долината Шахи Кот. Тој ден си-лите на „Чеканот“ имале 21 жртва, одно-сно еден убиен и еден ранет американски војник и три убиени и 14 ранети авганистан-ски војници. Со заминувањето на трупи-те на Зија било јасно дека дејствата конзи-стентни со стратегијата „чекан“ од планот за операцијата нема да бидат изведени. Како резултат на тоа се поставувало прашањето како да се изведат активностите на аме-риканските трупи наречени „наковална“, имајќи го предвид и бесот кај непријателот.

м-р Симеон Митрев

секој повик за поддршка. Биле воспоставе-ни и општите процедури за обезбедување на воздушните напади и поддршка на коп-нените сили. Во почетокот на операцијата, воздушните сили главно изведувале пре-цизни напади на утврдени цели, но не и врз подвижни цели во близина на амери-канските и коалиционите сили, а дополни-телно ниту 10. планинска дивизија, ниту 101. воздушна дивизија немале борбено иску-ство во здружени операции за повикување на CAS (блиска воздушна поддршка). Име-но, „де факто“ американските копнени сили во операцијата влегле несвесни за интен-зивната воздушна поддршка којашто ќе треба да ја побараат од воздушната ком-понента. Од друга страна ниту воздушни-те сили влегле во операцијата очекувајќи барање за итен интензивен оган од стра-на на копнените сили. Впрочем, наменски-те сили „Mountain“ во операцијата влегле не верувајќи дека може да се случи нешто неочекувано.Доктрината „Чекан и наковална“ била стан-дардна воена доктрина на американската армија многу години нананзад и често била изведувана успешно. Современата комуни-кациска мрежа ја направила оваа доктри-на значително изводлива (овозможена од константната комуникација по меѓу широ-ко распрснатите единици на боиштето). Но тоа може да биде и опасно бидејќи силите за напад се делат на два или повеќе делови во очекување на координиран напад про-тив непријателот кој е во предност кога не-говите сили се концентрирани на едно ме-

сто. Кога еден дел од силите за напад нема да успеат во изведувањето на нивната мисија, другиот дел може да биде оставен на целиот гнев на непријателот.На терен тоа се случило со операцијата „Анаконда“, кога авганистанските прија-телски единици на Зија неочекувано се по-влекле и ги оставиле американските пеша-диски единици сами на источните падини од долината, изложени на концентрирани-от непријателски оган.

РАСПЛЕТ НА ПЛАНОТ: МАКИТЕ ВО ДОЛИНАТА ШАХИ КОТОперацијата „Анаконда” започнала пред шест часот и триесет минути на 2 март 2002 година, кога било предвидено сите сили да пристигнат во долината. Еден час пред тоа, еден бомбардер од типот Б-1, еден бомбардер од типот Б-2 и два борбе-ни авиони од типот Ф-15E, според планот требало да бомбардираат 13 однапред ут-врдени цели. Авионите пристигнале навреме, како што било планирано, но кога започнале со бомбардирањето на целите, најверојатно од тимовите на специјалните американ-ски сили добиле радиопорака да прекинат со бомбардирањето бидејќи пријателските сили биле ставени во опасност. Иако само половината од планираните цели биле бом-бардирани, по добивањето на пораката, авионите престанале со бом бар дирањето.Во меѓувреме силите на Зија кои биле во склоп на силите „Чекан“, предводени од ти-мовите на американските специјални сили

36

ЗА РАЗУЗНАВАЧКАТА АГЕНЦИЈА МОСАДнститутот за разузнавање и посеб­ни задачи или попопуларно МОСАД (во оригинал на еврејски – HaMossad LeModein Ве Tafkidim Meyuhadim) е

една од петте израелски шпионски орга­низации. МОСАД всушност е најважната и најпознатата израелска разузнавачка агенција и според информациите кои ги поседува и според акциите кои ги извршу­ва. Сепак би требало да се напомене дека и другите шпионски организации, меѓу кои и воената, претставуваат поголеми инсти­туции.

СТРУКТУРА НА АГЕНЦИЈАТАСпоред извештајот на американската Цен ­трална разузнавачка агенција (ЦИА) об­јавен во 1976 година од страна на ирански­те власти, МОСАД се состои од 1.500 до 2.000 лица од кои 500 се офицери. Актив­ностите им се поделени во осум одделенија: оперативно планирање и координација; колекција; политичко дејствување и врски; работна сила, финансии, логисти­ка и безбедност; обука; истражувања; технички работи и технологија. Многу е веројатно дека МОСАД во однос на својата големина и операции останал во истите рамки и денеска. Одделот „Милан“ е најголем во рамките на агенцијата и е одговорен за шпионски операции. Овој оддел има свои канцеларии во странство, поточно во дипломатските и неофицијалните претставништва . Инаку тој се состои од голем број одделенија кои се одговорни за одредени географски ре­гиони кои во основа служат како „станици“ за агентите од целиот свет кои се под нив­на контрола. Одделот за политички активности и врс­ки, пак, извршува одредени политички ак­

тивности и активности за соработка со пријателски странски разузнавачки служ-би и нации со кои Израел нема воспоста-вено нормални дипломатски односи. Струк-турно, во поголемите места, како што е на пример Париз, престолнината на Франција, МОСАД вообичаено во постоечката амба-сада е покриен преку два регионални кон-тролори: еден кој му служи на одделот „Ми-лан“, а другиот претставува врска со Одде-лот за политички активности и врски. Дивизија за специјални операции, исто така познато под името „Metsada“, спро-ведува многу чувствителни активности во кои спаѓаат атентатите, саботажите и про-ектите за паравоени и психолошки војни. Во таа насока функционира и одделот на-речен LAP (Lohamah Psichlogit) кој е одгово-рен за психолошка војна, пропаганда и опе-рации за измами. Истражувачкиот оддел главно е насо-чен кон истражување на секакви ситуации, вклучувајќи ги и дневните извештаи, недел-ните резимеа и деталните месечни извеш-таи. Секторот е организиран во 15 географ-ски специјализирани делови, вклучувајќи ги САД, Канада и Западна Европа, Латин-ска Америка, поранешниот Советски Сојуз, Кина, Африка, Магреб (Мароко, Алжир, Ту-нис), Либија, Ирак, Јордан, Сирија, Сауди-ска Арабија, Обединетите Арапски Емира-ти и Иран. Во однос на распространетоста, МОСАД има вметнато свои агенти во сите поваж-ни земји во светот, меѓу кои и во арапските земји. Според тврдењата на добро упатени лица, САД е земјата каде што има најмногу агенти на МОСАД, агенти кои во голема мера играат важна улога во насочувањето на политиката на САД за Блискиот Исток во посакуван правец. Иако нема цврсти до-

БРАНЕЈЌИ ГИ ИНТЕРЕСИТЕ НА

ИЗРАЕЛ

37

физичар Јахја ал Maшад. Агенцијата како дел од своите активно-сти обезбедувала и витални информа-ции на владата на Израел во врска со ирач-ките нуклеарни средства. Овие информа-ции во 1981 година биле искористени и за извршување на воздушните напади на Oсирак, ирачки нуклеарен реактор. Истата година, при обид на агенти на МОСАД со британски пасоши да се инфилтрираат во Кина се создал дипломатски скандал со Ве-лика Британија. Агенцијата била користена и за обез бе-дување на информации во текот на изра-елската инвазија на Либан во 1982 годи-на. Агенцијата организирала и напад врз седиштето на ПЛО во Тунис во кој заги-нале 56 палестински жители. Заштитата на сопствените тајни е уште една задача во линијата на задачи на МОСАД. Имено, Moрдечаи Вануну, израелски граѓанин кој им предаде информација на западните ме-диуми поврзана со тајната нуклеарна про-грама на Израел во септември 1986 година бил киднапиран во Рим, Италија. Во текот на војната во Босна и Херцегови-на (1992 - 1996 година) МОСАД им пома-гал на босанските Евреи да се евакуираат од разурнатото од војна Сараево и да се префрлат во Израел. Од поновата историја, агентите на МОСАД им помогнале на турските разузнавачи да го киднапираат курдскиот сепаратистички лидер Абдула Оџалан од Кенија во 1999 го-дина, а во 2001 година агенцијата ја преду-предила ЦИА за плановите на „Ал Каеда“ (но тие предупредувања не биле сфатени сериозно). Секако, во долгогодишното постоење на агенцијата таа морала да се соочи и со не-успеси. Имено, таа не успеала да изврши атентат врз Садам Хусеин во 1991 година, но исто така претрпела и неколку неуспеси во 1997 година, особено во обидот за атен-тат на лидерот на „Хамас“, шеикот Калед Маршал. Во однос на тој неуспех треба да се спомене дека Израел се договорил да се ослободат 70 палестински затвореници за да се спаси животот на агентите на МОСАД коишто биле вклучени во акцијата.Во 2004 година двајца агенти на МОСАД, Ели Карам и Уриил Келман, се обиделе иле-гално да добијат пасоши на Нов Зеланд, но властите на Нов Зеланд ги уапсиле агенти-те и ги осудиле на шест месеци затвор и на-метнале дипломатски санкции врз Израел. Израелскиот министер за надворешни ра-боти подоцна се извинил за инцидентот.

Фатон Круези

кази, многу индикации велат дека токму Пол Волфовиц, бившиот заменик-секретар за одбрана (а со тоа и централен член на администрацијата на Буш,) тесно соработу-вал со МОСАД.

ИСТОРИЈА, АКЦИИ И АТЕНТАТИИсторијата на Мосад почнува речиси вед-наш по почетоците на самата држава на Израел. Во 1949 година е формиран Цен-тралниот институт за координација (ЦИК) со цел да се подобри координацијата по-меѓу Шабак, Аман и политичкиот оддел на Министерството за надворешни работи кој бил под контрола на самото министерство. Во 1951 година ЦИК бил заменет од страна на МОСАД и бил ставен под директен над-зор на премиерот. Една од главните цели на оваа агенција била заштита на израел-ските и на еврејските интереси во стран-ство.Активностите на оваа агенција се раз-новидни и варираат од тивки операции како следење на поединци и организации, манипулирање со новинари, со политича-ри и со организации, па сè до киднапирање и убиство на поединци. МОСАД, всушност, најчесто се смета за еден од најефикасните и најдобро информираните разузнавачки организации во светот, иако имало инци-денти каде биле убиени невини луѓе. Сепак, и покрај капацитетот на МОСАД, постојат активности кои не биле реализирани. Типи-чен пример за тоа е фактот што поголеми-от број обиди за убиство на Садам Хусеин по Заливската војна во 1991 година заврши-ле неуспешно.МОСАД е невообичаено суров во својата работа – овој институт како партнери и под-држувачи ги има и дел од најбруталните дик-татори и диктаторски режими, и тоа режи-мот на апартхејдот во Јужна Африка (кога никој друг не прифаќа, агентите им вршат обука на воените сили), потоа диктаторите како Иди Амин од Уганда, Аугусто Пиноче од Чиле, Фердинанд Маркос од Филипини-те, Мануел Нориега од Панама, Николај Ча-ушеску од Романија, како и најбруталниот комунистички режим во Етиопија.

ХРОНОЛОГИЈА НА АКТИВНОСТИПрвиот голем успех на работењето на МОСАД дојде во 1960 година кога агенти-те во Аргентина успеаја да го киднапираат Адолф Ајхман, нацистичкиот воен злостор-ник. Ајхман бил осуден на смрт за негово-то учество во убиствата на Евреите во Ев-ропа. Во текот на 60-тите години од минатиот век МОСАД добил задача да му укаже по-мош на ирачкиот дефектор (лице кој е ре-грутирано откако имало пристап до инфор-мации и потоа ја напуштило својата земја) Мунир Редфа и на неговото семејство за да избегаат од Ирак. МОСАД е одговорен и за атентатот на чле-новите на групата кои извршија атентат врз израелски спортисти во 1972 година за време на Олимписките игри во Минхен. Во хронологијата на настаните запамете-на останала и 1973 година кога агентите на МОСАД во Норвешка убиле невин Марока-нец, келнерот Ахмед Боучики. Во тој случај Агенцијата всушност го измешала ова лице со лидерот на палестинската група „Црн септември“, која била одговорна за маса-крот во Минхен. Ова подоцна било позна-то како аферата „Лилехамер“, а инциден-тот предизвикал дипломатски спор со ка-

надската влада, бидејќи шест агенти на МО-САД кои биле вклучени во убиството кори-стеле канадски пасоши. Во 1975 година МОСАД организирал таен состанок помеѓу тогашниот премиер на Из-раел, Јицак Рабин и кралот на Јордан, Хусе-ин Први, а дополнително ја организирал и нивната втора средба во 1977 година. Агентите на МОСАД биле испратени и во Уганда со цел да ослободат 100 заложници кои биле држени во авион кој полетал од Тел Авив. Во текот на 70-тите години од минати-от век МОСАД помагал и во операцијата „Мојсеј” која имала цел да ги исели Евреи-те од Етиопија. Зборувајќи за влијанијата на МОСАД ин-тересно е да се напоменат неколку фак-ти. Имено, под водство на САД и на изра-елски разузнавачи, во 1957 година (пред Иранската револуција од 1978-1979 го-дина) била создадена организацијата „Шабак“ (Организација за национална безбедност и информации на иранска-та тајна полиција и разузнавачка служ-ба) чија ос новна цел била заштита на ре-жимот на шехот, употребувајќи актив-ности како ап сења, мачења и слично. Заладувањето на односите помеѓу САД и Иран во почето кот на 60-тите довело до повлекување на тимот на ЦИА кој ги обучувал припадниците на „Шабак“, по-тег со кој МОСАД станал повлијателен и поактивен фактор за обука на припадни-ците на иранската организација, но и за спроведување на широк спектар на заед-нички операции.Во 1980 година, пак, агентите на МОСАД го ликвидирале египетскиот нуклеарен

ДИРЕКТОРИ НА МОСАД

Име и презиме Период(год.)

РУВЕН ШИЛОА 1951-1952

ИСЕР ХАРЕЛ 1952-1963

МЕИР АМИТ 1963-1968

ЗВИ ЗАМИР 1968-1974

ЈИЦАК ХОФИ 1974-1982

НАУМ АДМОНИ 1982-1989

РАКОВОДИТЕЛИТЕ СЕ ДРЖАВНА ТАЈНА

1989-?

ШАБТАИ ШАВИТ ?-1996

ДЕНИ ЈАТОМ 1996-1998

ЕФРМЕ ХАЛЕВИ 1998-2002

МЕИР ДАГАН 2002-

38

о теоретските разгледувања на опе­ра цијата помеѓу Првата и Втората светска војна особено се истакнувала советската воена наука. Поаѓајќи од искуствата од Првата светска војна

и од сознанијата дека рововското војување припаѓа на минатото, воените теоретичари на Црвената армија посочиле на тоа дека операцијата не е само највисока форма на оперативно­стратегиски дејствувања, туку и единствена можна форма на ангажирање на големите сили во водењето на маневар­ска војна.Во другите армии на теоријата на опера­циите не е посветено доволно внима­ние. Операцијата е третирана главно како дел од стратегиските активности, особе­но офанзивата, со тоа што во француска­та воена доктрина е пренагласена важно­ста на фортификацијата и на огнот, а во Германија, особено откако нацистите дошле на власт – акцентот е ставен на тенковите и на авионите (види молскавична војна). На­падните операции Германците ги планира­ат како моќен удар на оклопни моторизира­ни групи во длабината со силно залагање на воздухопловните сили за поголема доминација во воздухот. За разлика од дру­гите армии, германскиот Генералштаб во однос на употребата на оклопните едини­ци се определува на формирање на силни и самостојни тенковски здружени форма­ции, а не нивно потчинување. Во теоретски­те размислувања за операциите значајно место имала студијата на полскиот генерал С. Мосер напишана во 1936­1938 г. Moсер операцијата ја идентификува со опера­тивниот маневар, чија цел е разбивање на јазолот на оперативна или на стратегиска рамнотежа на противникот по поволна на­сока и со собраната сила, но барем да биде

поддржан најмалку со делумен опфат. Опе-ративниот маневар на тактичките единици (заклучно со дивизијата) за Мосер е нешто што е извонредно бидејќи нивната задача е борбата. Дејствата на пешадијата кои ги смета за главна оперативна сила, во сушти-на се состојат само од четири основни ра-боти: напад, упорна одбрана, марширање и домување, додека сите други се само опе-ративни приврзоци. Единствено брзите во-ени родови треба да се одгледуваат во ма-неварскиот дух, но не претерано бидејќи ударната сила е сеопфатна потреба. Во сре-диштето на борбениот систем Moсар ја сме-стува пешадијата, потпомогната од силна-та артилерија и тенковите, а крилно се сме-стени мобилните единици: пешадија на ка-миони, коњаница, оклопни единици. Име-но, во тоа време во Полска имало мно-гу повеќе коњица отколку оклопни едини-ци. Сепак, големо значење се посветува на планирањето на операциите и на улогата на командувањето.Втората светска војна во сите свои ди-мензии претставува нов феномен во од-нос на практичната проверка и примена-та на принципите на воената вештина. Во овој дел операцијата добива нови значајни обележја: поголем замав, пошироки димен-зии, видлив континуитет. Речиси сите голе-ми борбени операции сега се вршат во фор-ма на операција, а движењата и ударите до тој степен се испреплетени што е особе-но тешко да се идентификуваат. Операции-те сè повеќе стануваат меѓувидовски. Стра-тегиските операции по правило се оства-руваат преку организирање на групи ар-мии и на моќни тактички сили, вклучувајќи и стратегиско-воздухопловни операции. Остварувањето доминација во воздухот че-сто претставува важен предуслов за успехот

на операцијата. Што се однесува на основни-те форми на изведувањето на операцијата, доминантна операција е опкружувањето, потоа пробивот на стратегискиот фронт на непријателот и уништувањето на изо-лираните непријателски групации. Во најголемите операции уништувано е и до 90% од непријателските дивизии.Поимите операција и битка сега се цело-сно испреплетени. Некогаш битката е изве-дувана на крајот на операцијата, а сега тоа е обратно: со цел да се изведе операцијата – најнапред мора да се пробие фрон-тот на противникот, а потоа да се развие операцијата. Оваа неиздиференцираност се рефлектира во терминологијата. Поими-те операција и битка се користат за една иста категорија. Битката често се поистове-тува со серија операции и обратно. Операцијата на молскавична војна со која нацистичка Германија 1939-1941 г. ги осво-ила Полска, Холандија, Белгија, Франција, Југославија и Грција се карактеризира, пред сè, со длабоки продори на оклопно-моторизираните единици (со силна под-дршка на воздухопловните сили), чии сеоп-фатни крила се спојувале во стратегиски прстени. Оклопните и моторизирани диви-зии на Германците, во тесно содејство со авијацијата, обично избивале десетици ки-лометри пред пешадијата, а снабдувањето најчесто го вршеле од месните извори. Со операцијата преку Ардените, на пример, германската армија во еден потег избила во Абевил на Атлантикот, совладувајќи 350 милји за 11 дена. Некаде патот на оклопни-те дивизии им го расчистувале воздушни-те десанти. Таквите операции, сепак, биле можни само против многу послаб и непод-готвен противник. Повремените обиди за отсекување на истурените оклопни мото-

ГЕНЕЗА НА ОПЕРАЦИИТЕ – 2

ЗДРУЖЕНИТЕ БОРБЕНИ ДЕЈСТВА ПОМЕЃУ ДВЕТЕ СВЕТСКИ ВОЈНИ

ризирани клинови речиси насекаде се на-пуштани затоа што ниту една противнич-ка армија немала оклопно-моторизирани единици обучени за ваков вид акција ниту, пак, повисоките команди се одлучувале за тоа. Француските оклопни дивизии, на при-мер, биле користени по делови, додека лес-номеханизираните и коњицата изолира-но се ангажирани и на тој начин биле раз-биени. Кога единиците на копнената војска (КоВ) не можеле да постигнат успех Герман-ците се ориентирале на военото воздухо-пловство. Така на пример Крит го заземаат со воздушно-десантна операција во која 8. воздушен корпус со силни напади од воздух ги изолирал аеродромите и пристаништата на островот, по што 2. воздушно-десантен корпус го зазема островот. Загубите кои во таа операција се претрпени, ја принуди-ле германската врховна команда во иднина да се откаже од таквите операции. Меѓутоа, на африканското војувалиште операциите на моторизираните и на оклопните едини-ци се изведувани во услови на огромни пу-стински простори во кои силата на моторот и авијацијата биле од пресудна важност от-колку во европското војувалиште. Опфатни-те маневри се со голем радиус, додека опе-рациите речиси во еден потег се пренесу-ваат по долги правци од едниот на другиот крај на војувалиштето.Агресијата на германската армија на Совет-скиот Сојуз летото 1941 година била пла-нирана и изведена на сличен начин како и во Полска. На Западот и на Балканот – со серија на операции, во многу поголеми раз-

мери и во услови на неспоредливо посилен отпор.Иако во воената историографија и во теоријата на воената вештина голем број операции се именувани по битките (Москов-ска, Сталинградска, Киевска итн.), всушност сите тие биле операции. Сталинградската одбранбена операција, на пример, се изве-дувала на длабочина од 600 километри, и со учество на неколку фронтови. Само во пери-одот јули-август 1942 г. советската врховна команда од резервите претпочинила на ко-мандите на фронтовите шест општовоени и две тенковски армии, со што е овозможено повторно воспоставување на стратегискиот фронт кој бил пробиен по поразот во опе-рациите на Крим и кај Харков. Во вториот период на војната (ноември 1942–декември 1943), обемот и динамиката на операциите на Црвената армија постојано се зголемува-ни. Во противофанзивата во Курск, Врхов-ната команда во операцијата ангажира не-колку групи на фронтови, што набргу стану-

39

е запрена, а десантот кај Анциј, во јануари 1944 г. бил мошне лошо изведен така што германските резерви набргу воспоставиле рамнотежа на силите на мостобранот и го спречиле натамошниот развој на десантна-та операција. Меѓутоа, нормандискиот де-сант е изведен во значително поразлични услови.По Втората светска војна настануваат зна-чителни промени во теоријата на операци-ите. Постојат повеќе причини за тоа: појава и сè побрз развој на борбените и на тех-ничките средства во вооружувањето и опремувањето на вооружените сили (осо-бено ракетно-нуклеарното оружје), радикал-ни промени во составот, во организацијата и во системот на команување на оддел-ни видови и родови, создавање на воено-политички сојузи и пактови и нивно сè по-силно влијание на војната и на воената док-трина и др. Сознанието дека војната би има-ла мошне различно обележје отколку во ми-натото, и дека, сообразно на тоа, и воена-та вештина би попримила нови содржи-ни, довело до непрекинато преиспитување на сите облици на борбените дејства, осо-бено од стратегиско-оперативни размери. Оттука, разбирливо е што и теоријата за операцијата постојано еволуирала и што сè уште има расправи за нејзиното постоење и непостоење, улогата и местото во состав на стратегијата и типовите на операции во од-делни видови војни и др. Со време, сепак, се дошло до заклучок дека ни операциите како ни многу други категории на стратегијата не можат да имаат универзални обележја кои би важеле за сите армии и за сите видови војни. Значењето на функцијата и на сод-ржината на операцијата никој не го негирал, но мошне често се истакнувало дека форма-та на операцијата ќе биде различна во свет-ската нуклеарна војна отколку во ограниче-ната војна, односно различни во дејствата на големите во споредба со малите армии.Во поголем број вооружени сили на Запад теоријата на операциите се изучуваат де-лумно во стратегијата, а делумно во так-тиката (двојна поделба). Во тој контекст се зборува за тактички операции и за опера-ции за истоварување на брегот, воздушно-подвижни операции, комбинирани опера-ции и сл. Според тоа операциите би ги из-ведувале повисоки тактички единици, но исто така и поголеми состави – армии и гру-пи на армии. Во поглед на нападните опе-рации особено се нагласува значењето за интеграцијата на маневарот и огнот, со тоа што од нуклеарното оружје се очекува да го олесни создавањето на надмоќ на пра-вецот на главниот удар. Најпогодно време за отпочнување на нападните операции се смета моментот веднаш после ракетно-нуклеарниот и воздушните удари кога про-тивникот е онеспособен за понатамош-но дејство, а пред сè би се изведувале со оклопни и моторизирани единици. Начинот на нивните дејства би зависел од конкрет-ната ситуација, но сè почесто се нагласува значењето на инфилтрирањето и таканаре-чениот напад „таму-ваму“ (на пример удри и бегај), за што најспособни се оклопните еди-ници. Во разгледувањето на одбранбени-те операции се нагласува организацијата на положбите, на линиите на одбрана и зоната, со тоа што противникот би требало да се ка-нализира на оние правци кои се најпогодни за нуклеарните удари.

Кемо Ѓозо/Никола Клетников

ва редовна практика во извршувањето на стратегиските офанзиви.Овие типови на операции биле подготвува-ни и изведувани под непосредно раковод-ство на врховната команда, која истовре-мено ги координирала и дејствата на фрон-товите по време, место и цел. Така успешно бил решен и проблемот на учество на во-еното воздухопловство во заедничките на-падни операции на единиците на КоВ и на воената морнарица. Средени и синхронизи-рани напади на воздухопловните единици за првпат биле делумно остварени во Ста-линградската операција, а во најшироки раз-мери во Курската операција и во офанзиви-те во 1944 и во 1945 г. Во операцијата кај Курск учествувале единиците на шест воз-духопловни армии чии ефекти според ка-рактерот и обемот претставувале мали воз-духопловни операции. Така, на пример, на 6 мај биле нападнати 17 аеродроми на фрон-тот од Смоленск до Азовско Море, со исто-времено блокирање на поголем број аеро-дроми на германската ловечка авијација, а во наредните три дена советската авијација извршила 1.400 авионски полетувања и уништила и оштетила на земјата и во воз-душните борби околу 500 германски авио-ни, а изгубила само 122. Во третиот период од војната (јануари 1944–мај 1945 г.), кога Црвената армија де-финитивно и во големи размери ја презе-ла стратегиската иницијатива – основна цел на сите операции стануваат главните сили на непријателот, но никогаш не се иззема-ле и другите фактори: економски, политички и други. Основните правци на операциите биле бирани со цел да се овозможи развој на поголеми сили и нивен маневар по фронт и длабочина, како и разбивање на главните групации на противникот, а биле изведува-ни со наизменични удари на тенковските и на пешадиските единици. Операциите обич-но започнувале со многу силен и концентри-ран артилериски оган со што на едно или на повеќе места бил пробиван фронтот, а по-тоа подвижните групи составени од меха-низирани и моторизирани единици зад кои настапувале вторите ешалони ја пренесува-ле операцијата во длабочина. Длабочина-та на продорот се движела од 200 до 500 km (операциите во текот на летото и есента 1944 г.), а темпото постојано било зголему-вано благодарејќи на воспоставувањето на уништената железница и на автомобилски-от транспорт.На останатите војувалишта и фронтови исто така се изведени повеќе операции. Не-кои од нив претставувале значителен при-донес во теоријата и практиката на воена-та вештина. Кај Ел Аламеј на пример, про-блемот кој се поставил пред германската, а подоцна и кај англо-американската команда, се сведувал на изнаоѓање решение за про-бив на моторизираните и оклопните едини-ци во слободниот простор, и тоа, на многу мал фронт помеѓу непроодни препреки (мо-рето и депресија на Ал Катар), низ густите мински полиња. Меѓутоа, во Италија обли-кот на копното и превласта на морето и во воздухот им давале на сојузниците исклучи-телно поволни услови за десантни операции во заднината на приморското крило, но тие само еднаш го искористиле – кај Салерно во септември 1943 година. Подоцна, кога гер-манската одбрана се консолидирала, а од-бранбените јазли се организирале така што потполно ги контролирале комуникациите – операцијата на англо-американската армија

40

асочувајќи го вниманието кон без-бедносната рамка на Европска-та унија можеме да констатира-ме дека со Амстердамскиот дого-

вор се изврши уште една ревизија на са-мата унија. Иако во овој договор се до-несоа одреден број промени, еден дел реални а дел премногу високи, сепак со нив се зголеми функционалноста на Унијата. Дополнително, овие промени го опфатија и делот од Заедничката надво-решна и безбедносна политика (ЗНБП), како еден од столбовите на Европска-та унија. Основната промена која се из-врши „де факто“ беше техничка – проме-ната се однесуваше на одбележувањето на членовите, т.е. од одбележување со букви се премина на нумерација на чле-новите. Во принцип, голем дел од цели-те и улогите од Мастришкиот договор останаа исти, додека на нив се надода-доа и други одговорности и тела со цел зголемување на ефикасноста. Всушност со овој договор се изработи поефикасна процедура на донесување одлуки и јасни правила кои се однесуваат на инструмен-тите за преземање акции.

ДОГОВОРОТ ОД АМСТЕРДАМ – ПРОМЕНИВо овој договор покрај заеднички-те акции, заедничките провизии и за-јак нувањето на систематска соработ-ка помеѓу земјите-членки, воведено е и одлучување за заеднички стратегии (член 12 став 2). Согласно членот 13 од-говорно тело за основните начела за ЗНБП е Европскиот совет (ЕС) кој спо-

КОСОВО: СТУДИЈА НА СЛУЧАЈ – I

ИНСТИТУЦИОНАЛНАТА БЕЗБЕДНОСНА РАМКА НА

членка треба да се осигури дека нивните национални политики се во согласност со заедничките позиции.Со овој договор уште еднаш се потврду-ва определбата за Западноевропската унија (ЗЕУ) како интегрален дел од ид-ниот развој на ЕУ. Оваа организација ја поддржува ЕУ во обезбедувањето неоп-ходна рамка на одбранбените аспекти од ЗНБП. Прашањата поврзани со ова (член 17, став 2) ќе ги опфатат хуманитар-ните и спасувачките акции, задачите за чување на мирот и задачите за борбени сили во кризен менаџмент, истовремено вклучувајќи и градење на мирот .Промена во овој договор има во однос на улогата на претседателството. Ова тело со овој договор е потпомогнато од

ред овој договор имаше право да од-лучува за имплементација на заеднич-ките стратегии од страна на Унијата и тоа во делови каде земјите-членки има-ат важен заеднички интерес (овие стра-тегии ги поставуваат целите, траењето и значењето – член 13). Дополнително. овие заеднички стратегии, според Дого-ворот од Амстердам, до ЕС беа предло-жени од страна на Советот на ЕУ кој има-ше обврска да ги имплементира, посеб-но преку усвојување заеднички акции и заеднички позиции. Согласно членот 15, Советот имаше право да усвојува заед-нички позиции и да го дефинира при-стапот на Унијата до детални работи од географска или од тематска природа, а во согласност со истиот член, земјата-

ЕУ

41

генералниот секретар/високиот прет-ставник на ЗНБП.Една од најголемите промени вооп-што во Договорот од Амстердам беше зголемувањето на можноста за гласање со квалификувано мнозинство на гласо-ви. Според член 23 во делот на ЗНБП, одлуките кои се донесени од страна на Советот треба да се донесат едногласно. Воздржувањето на земјата-членка нема да предизвика неизведување на ваква-та акција и притоа секој член на Советот може да го означи воздржувањето преку поставување на формална декларација под соодветниот подпараграф. Во тој случај земјата нема да биде обврзана да ја изведе одлуката, но ќе ги прифати одлуките кои се потчинети на Унијата и воедно таа ќе се оттргне од какво било дејство кое би ги попречувало или би предизвикало конфликт со акциите на Унијата базирани на одлуката. Во случај две третини од вкупниот број на членови да се изјаснат за воздржани, тогаш одлу-ката нема да биде усвоена. Ваков вид гласање, со квалификувано мнозинство на гласови, Советот на ЕУ ќе примени во следниве ситуации:1. Кога усвојува здружени акции, заед-нички позиции или преземање какви било останати одлуки врз основа на за-еднички стратегии.2. При усвојување на какви било одлуки кои ги имплементираат здружените ак-ции или заедничките позиции.Во случај кога некоја земја-членка на ЕУ ќе има намера да оспори одреде-на акција поради одредени важни при-чини гласањето нема да се одржи. На оваа одлука Советот на ЕУ со квалифи-кувано мнозинство на гласови може да побара од Европскиот совет да гласа за акцијата. Ваквата акцијата ЕС ја донесу-ва со едногласност.Како промена во Договорот од Амстер-дам беше можноста Советот преку едно-гласност да го овласти Претседателство-то потпомогнато од Комисијата да отво-ри преговори со една или повеќе држави или меѓународни организации.Сепак најголемата промена со Догово-рот од Амстердам беше воспоставување на Политичко-безбедносниот комитет (ПБК) во членот Ј15 и генералниот секре-тар/високиот претставник на ЕУ. Улогата на ПБК според овој договор е да врши мониторинг на меѓународната состојба во областите кои се покриени со ЗНБП и да придонесе во дефинирање на поли-тиките преку доставување на мислења до Советот, на негово барање или на сопствена иницијатива. Задачата на ова тело се однесува и на мониторинг на им-плементираната договорена политика. Од друга страна, пак, улогата на ГС/ВП за ЗНБП е во насока на потпомагање на Советот за прашања поврзани со ЗНБП, конкретно преку давање под-дршка при формулација, подготовка и имплементација на политичките одлу-ки, како и преку вршење на политички дијалози со трети земји, како претстав-ник на Советот (на барање на Претседа-телството).Последна промена ви-за-ви Мастришки-от договор беше воспоставена во член 28, а се однесува на административните оперативни трошоци. Според овој член

то прашање кое се поставува во однос на овие одредби е колку често земјите-членки ќе ја користат оваа можност така што ќе го кочат воспоставувањето на заедничката стратегија. Ова секако има директно влијание на ефикасноста на Унијата за справување со кризи, бидејќи за секој конфликт е потребна брза интервенција.Како следен елемент во сложената фаза кој може да доведе до уште поголема конфузија отколку транспарентност е вклучувањето на уште еден актер, одно-сно на ГС/ВП на ЕУ. Ова го потврдуваат неколку факти. Прво, високиот претстав-ник за Заедничката надворешна и без-бедносна политика има улога и на гене-

рален секретар на Советот, загрозувајќи ја на тој начин неговата независност и преплавувајќи го со административ-на работа. Во врска со ова, во разгово-рот извршен со Филип Агатонус беше по-ставено прашањето околу комплексно-ста на проблемите со кои се сретнува ГС/ВП, притоа нагласувајќи ја потреба-та од експертски кадар кој ќе преземе го-лем дел од активностите кои се дел од ангажманот на ГС/ВП. Второ, помали-те земји-членки во ситуација кога нивни-от интерес губи во своето значење мо-жат да се почувствуваат маргинализира-но. Последователно на тоа, воведувајќи еден постојан соговорник, ова изгледа како практично решение, но тоа отво-ра и врата на еден друг проблем. Како пример за тоа се конфликтите поврза-ни со компетенциите помеѓу Хавиер Со-лана и комесарот за надворешни рабо-ти, Крис Патен, кои се јавија во текот на првата година од работата ГС/ВП. Сола-на беше постојано соочен со конфликти од ист тип, а и со неговата дополнител-на функција како претставник на Заед-ничката надворешна безбедносна поли-тика на ЕУ. Потешкотии се јавуваат и во однос на неефикасноста на додадената глава за Стратегија и планирање и тоа поради тешкотиите во пристапот на доверли-ви информации на земјите-членки, како и поради последните проширувања на Унијата со нови членки кои уште повеќе го отежнуваат овој проблем.

м-р Дарко Стерјовски

оперативните трошоци ќе бидат на смет-ка на ЕЗ освен ако овие трошоци не се од воен или од одбранбен карактер (или, пак, ако Советот не одлучи поинаку). До-колку овој трошок не се преземе од стра-на на ЕЗ тогаш тој ќе биде на сметка на земјите-членки, повторно потенцирано „ако Советот едногласно не одлучи по-инаку“. За трошоците од операции кои имаат воени или одбранбени имплика-ции земјите-членки чии претставници во Советот имаат доставено формални де-кларации под член 23 нема да треба да контрибуираат во финансиите. Еден од најпозитивните елементи од до-говорот е тоа што ЗЕУ станува интегра-лен дел од ЕУ што, пак, овозможува ЕУ

да се повика на ЗЕУ, со што се отвори патот ЕУ да формира здружени сили (Пе-терсбуршка декларација).

НЕГАТИВНИ АСПЕКТИГоренаведените објаснувања од До-говорот од Амстердам се однесува-ат на позитивните страни од истиот, но мора да признаеме дека овој договор во себе носеше и повеќе недостатоци и ограничувања. Имено, иако преку формирањето на нови и попрецизни инструменти До-говорот од Амстердам ги зајакна овластувањата на Европската унија и го зголемија капацитетот на ЕУ да делу-ва во одредени области, со новите меха-низми се доведоа и нови ограничувања.Воведувањето на заедничките страте-гии доведоа до рестрикции. Договорот, оставајќи простор за дополнителни ин-терпретации, експлицитно не го обезбе-дува обврзувачкиот ефект на земјите-членки – факт кој укажува на можна не-ефективност. Од друга страна, иако воведувањето на квалификуваното мно-зинство во одредена мера претставува-ше чекор напред и оттргнување од поне-когаш неефективната едногласност, се-пак која било членка на Советот може да стави вето на одлуката донесена со ква-лификуваното мнозинство и тоа преку изнесување на причини кои потекнуваат од прашањето на „националната сигур-ност“. Тогаш на барање на квалификува-ното мнозинство „прашањето“ се прене-сува на Европскиот совет кој ја донесу-ва одлуката со едногласност. Основно-

42

НАФТА И ГЕОПОЛИТИКА – I

ЕНЕРГЕТСКАТАЗАВИСНОСТ И СВЕТСКИТЕ СИЛИ

те неколку години најголем пораст на потре-бите за оваа стратегискa суровина покажу-ва најбрзо растечката економија во светот, Кина.

СОСТОЈБАТА ВО САДСоединетите Американски Држави пред триесетина години увезуваа околу 28% од своите потреби за нафта. Денес спо-ред податоците на „The United States and Oil Imports-Facts and Figures“ со увоз се покриваат дури 60% од потребите, но во последната декада и потрошувачката и увозот на нафта во САД бележат благ пад така што потрошувачката е намале-на за околу 5%, а увозот за околу 15%. Падот на овие вредности е резултат на зголеменото производство на нафта од сопствени извори за околу 12% и нама-лената потрошувачка на овој енергенс

ледано според шемата на глав-ните трговски маршрути, светски-от енергетски систем е комплексен во сите негови димензии. Во него-вото функционирање како актив-

ни субјекти се вклучени многубројни акте-ри, почнувајќи од владите на суверените држави, разните меѓународни организации и здруженија, националните и мултинацио-налните компании. Сложеноста на системот е дополнета со статичната структура која ја сочинуваат изворите на нафта, инфраструк-турата за нејзина дистрибуција, инфраструк-турата за нејзина преработка и маршрутите на транспортот кои главно се сувоземни и поморските патишта. Стабилностa на вака сложениот систем е условена од баланси-раните односи помеѓу актерите кои се вклу-чени во неговите текови. Во еден таков си-стем поголемите и економски развиени-

НАЈГОЛЕМИ уВОЗНИЦИ НА НАФТА

(во милиони барели дневно)

те држави полесно доаѓаат до потребните енергенси и не дозволуваат да биде дове-ден во прашање нивниот економски развој. За да се добие појасна претстава за состојбите на светскиот енергетски систем во понатамошниот текст се анализирани на-фтените сектори во Соединетите Американ-ски Држави – како најголем потрошувач и увозник на нафта, во Кина како најбрзо рас-течка економија и голем зависник од увоз-от на нафта и во ЕУ како најсилна економ-ска заедница, но со лимитирани сопствени извори на нафта.Во последните некoлку години евидентна е зголемената побарувачка на сурова на-фта на глобалниот енергетски пазар. САД и развиените западноевропски држави и по-натаму остануваат најголемите потрошува-чи и увозници на овој енергенс гледано од аспект на апсолутни бројки, но во последни-

43

поради забавениот економски развој.Што се однесува до структурата на увозот на суровата нафта, интересен е податокот дека најголем извозник на сурова нафта во САД не се земјите од Блискиот Исток како што би можело да се претпостави,туку тоа е Канада со извоз од околу 927 милиони ба-рели годишно. Статистички гледано, на вто-ро место е Мексико со извоз од околу 467 милиони барели годишно, а потоа следува-ат Саудиска Арабија со извоз од околу 402 милиони барели, Нигерија, Венецуела, Ирак, останатите држави од светот со извоз од околу 1622 милиони барели годишно. Овој податок покажува две работи: 1. Поголемиот дел од увозот на сурова на-фта во САД е од држави со стабилни поли-тички состојби и дека на подолг период оваа држава има обезбеден релативно сигурен извор на сурова нафта. 2. САД увезуваат нафта од над 70 држа-ви во светот, факт којшто зборува дека увозот на овој енергенс е добро избалан-сиран со пристап до нафтените извори ре-чиси во сите региони во светот во кои се наоѓаат богатите наоѓалишта на нафта. Со воспоставувањето на ваквиот систем за континуирано снабдување на американски-от нафтен пазар со оваа стратегиска суро-вина, во голема мерка се избегнува ризи-кот од негативното влијание во економијата што би се јавил како резултат на прекин во снабдување од која било причина и од кој било регион во светот.

РАСТОТ НА „ЗЕМЈАТА НА ЗМЕЈОТ“Брзиот економски развој на Кина неминов-но доведе и до зголемена потрошувачка на суровата нафта. Жедта за овој енергенс е посебно изразена во последната декада при што потрошувачката на оваа суровина во оваа држава е зголемена за околу 50%. Поголемиот дел од потребите за овој енер-генс се обезбедува со увоз кој во последни-те неколку години е зголемен речиси за три-пати, а производството на сурова нафта од домашните капацитети е зголемено за око-лу 20%.Структурата на увозот на суровата нафта е далеку поинаква од онаа на САД. Најголем извозник на сурова нафта во Кина е Сауди-ска Арабија со извоз од околу 326 милиони барели годишно, а потоа следуваат Ангола со извоз од 288 милиони барели, Иран со извоз од 155 милиони барели, како и Оман, Русија, Судан, Ирак, Кувајт, Казахстан, Бра-зил и Либија.Овој факт е посебно важен, бидејќи покажу-ва дека повеќе од 40% од кинескиот увоз на сурова нафта е од држави од Блискиот Исток каде честопати политичките состојби

Меѓународната агенција за енергетика кој вели дека се очекува производството на на-фта на глобално ниво својот максимум да го достигне во текот на оваа декада, тогаш не-миновно се наметнува прашањето за начи-нот на кој во иднина ќе се обезбедуваат по-требните количини на овој енергенс. Она што уште повеќе го комплицира про-блемот со обезбедувањето на потреб-ните количини на нафта во иднина е и фактот дека според проекциите на ЕИА (Администрацијата за енергетски информа-ции на САД), структурата на потрошувач-ката на енергенсите до 2035 година во од-нос на моменталната состојба нема многу да се измени и дека фосилните горива со 80% и понатаму ќе бидат главниот извор на енергија во светски рамки. Во тој случај политичките лидери во свои-те раце имаат лимитирани можности за без-болно решавање на овој проблем на долго-рочен план. Една од стратегиите за решавање на про-блемот е инвестирањето во овој енергетски сектор преку истражувања за изнаоѓање на нови извори на нафта, земјен гас и јаглен, изградба на соодветна инфраструктура за експлоатација и транспорт на овие енерген-си, изградба на нови и поефикасни прера-ботувачки капацитети, како и изградба на нови нуклеарни постројки.Се проценува дека за задоволување на светските потреби за енергија до 2030 го-дина овие инвестиции ќе достигнат вред-ност од 26 трилиони долари. Во оваа сума на пари не се вклучени потребните инвести-ции за замена на фосилните горива со нови алтернативни видови на енергија.Друга стратегија за решавање на пробле-мот со недостатокот на нафтата на светски-от пазар е намалувањето на употребата на овој енергенс и воведување на нови техно-логии за производство на енергија од дру-ги извори, како супституција на овој енер-генс. Потрошувачката на нафта за произ-водство на електрична енергија и потрошу-вачката за потребите на сообраќајот се два-та сектори во кои може да се очекуваат по-зитивни резултати со имплементацијата на оваа стратегија.

м-р Стојан Андоновски

се нестабилни и во секој момент можат да ја загрозат кинеската енергетска сигур-ност. За кинеските политички лидери овој факт претставува вистински предизвик за изнаоѓање на соодветна стратегија за нор-мално снабдување на кинескиот енергетски систем и во услови на одредени политичко-безбедносни турбуленции, како во земјите извознички на нафта така и во земјите кои се на наоѓаат на маршрутата на транспор-тот на оваа стратегиска суровина.

ЕВРОПСКАТА СТАТИСТИКАЗемјите од Европската унија бележат благ пад и на увозот и на потрошувачката на суровата нафта (речиси идентично како и САД). Во последната декада потрошувачка-та на нафта е намалена за околу 5%, а увоз-от е намален за околу 15%. Намалената по-трошувачка на нафта е првенствено резул-тат на имплементацијата на стратегијата за замена на нафтата како погонско гори-во со други извори на енергија (нуклеарна енергија, хидроенергија, земјен гас).Од структурата на увозот на нафта во земјите од ЕУ (податоци од Европска-та комисија – Генерален директорат за енергија) од држави надвор од нејзината зона евидентно е дека најголем извозник на нафта во оваа заедница е Русија со око-лу 1120 милиони барели годишно, на второ место е Либија со извоз од околу 403 мили-они барели годишно, потоа следуваат Сау-диска Арабија со околу 226 милиони баре-ли, Казахстан со скоро исто толкава коли-чина, Иран со околу 213 милиони барели, Нигерија, Азербејџан и останатите држави во светот надвор од Европа со околу 772 милиони барели годишно.Овој податок покажува во колкава мера ев-ропскиот енергетски систем е зависен од Русија и од земјите на поранешниот Совет-ски Сојуз, но и од Либија и од Иран.

ПРОБЛЕМИ И СТРАТЕГИИ ЗА НИВНО НАДМИНуВАЊЕНесомнено е дека сите овие бројки гово-рат за зголемена побарувачка на нафта на светскиот енергетски пазар. Во услови на лимитирани капацитети за производ-ство и дистрибуција на нафтата на глобал-но ниво, а имајќи го предвид податокот од

СТРуКТуРА НА уВОЗОТ НА НАФТА ВО САД, ВО КИНА И ВО Еу

(во милиони барели годишно)

ПРОИЗВОДСТВО НА НАФТА ПОТРОШуВАЧКА НА НАФТА

2001 г. 2009 г. 2001 г. 2009 г.

САД 8,0 9,0 19,6 18,7

КИНА 3,3 4,0 4,6 /

ЕУ 3,4 2,4 14,6 13,6

*во милиони барели дневно

Парламентарната контрола над безбедносниот сектор во РМ – актуелни состојби и предизвици

Базична улога

44

Контролната и надзорна функција на парламентот сфатена на овој начин е најдобар показател за местото, улога-та, моќта и влијанието во системот на власт во Република Македонија. Во на-шата транзициска држава со кревка демократија, уставна традиција и поли-тичка култура, суштината на парламен-тарната контрола и надзор над безбед-носниот сектор се гледа низ следните определби:1. Парламентарната контрола и над-зор над безбедносниот сектор е во функција на остварување на неопход-ната рамнотежа помеѓу одделните вла-сти која во теоријата е позната како превентивна димензија т.е. заштит-

арламентарната контрола и над-зор над безбедносниот сектор за-зема значајно место во севкуп-ната демократска и цивилна кон-

трола над Владата и другите носи-тели на јавни функции и истата има свои посебности кои произлегува-ат од политичката моќ на законодав-ниот дом, нивото на политичка кул-тура, волја, демократскиот развој, едукацијата и искуството на пратени-ците во остварувањето на контролата и надзорот.Како позначајни карактеристики на за-конодавната контрола над безбеднос-ниот сектор во Република Македонија би можеле да ги наведеме следни-те: а) претставува надворешен об-лик на контрола; б) пред сè има по-литички карактер и демократски ка-рактер; г) посебни цели за успешно функционирање на системот на власт; д) парламентарните механизми за кон-трола и надзор над безбедносниот сектор и ѓ) претставува гаранција за почитување на уставно загарантира-ните основни слободи и права на чове-кот и граѓанинот, владеењето на пра-вото и остварувањето на базичната улога на системот на национална без-бедност. Парламентарната контрола своите ак-тивности ги насочува кон истражување на случаи на злоупотреба на службе-на положба и овластување од страна на припадници на безбедносниот сек-

тор. Таа се активира во оние ситуации кога дејствувањето на безбедносните институции е надвор од уставните и за-конските рамки. Со таквата насоченост, парламентарната контрола претставу-ва гарант на човековите слободи и пра-ва и е во функција на остварување на демократски развој и просперитет на државата.

СуШТИНАТА НА ПАРЛАМЕНТАРНАТА КОНТРОЛА И НАДЗОРПарламентарните контролни и над-зорни надлежности над безбеднос-ниот сектор заземаат значајно ме-сто во уставното право кое, креирајќи еден конкретен и целосен систем на власт и владеење, ги утврдува него-вите актери, односно основните но-сители на политичкиот процес. При-тоа ги одредува и нивните меѓусебни односи, основите на системот во це-лина, неговите основни принципи и уставни начела – сè до положбата на човекот со неговите слободи и пра-ва во системот и неговиот однос кон политичката власт (В. Мукоска Чин-го, „Значење и функција на уставно-то право во општествениот развој“, зборник во чест на животот и дело-то на Васил Гривчев, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Правен факултет Скопје,2002, стр. 191). Таа поврзаност и условеност може да се претстави на следниот начин:

на улога за државата од „можните ексце-си на преентузијастичката егзекутива“ (В. Ва совиќ, Savremene demokratije I, Službeni glasnik, Beograd, 2006, стр. 94). 2. Парламентарната контрола и надзор претставуваaт демократска придобивка која овозможува граѓаните преку своите напосредни избраници да ги контролира-ат и надзираат носителите на извршната власт и другите носители на јавни функции во државата, а со тоа таа се поврзува со унапредување на граѓанскиот концепт и за јакнење на позицијата на граѓанинот. 3. Во својата суштина парламентарната контрола и надзор над безбедносниот сек-тор како сегмент од демократската кон-трола во општеството, пред сè е фокуси-рана кон јакнење на демократските проце-си и односи во системот на парламентарна демократија воспоставен со Уставот на Ре-публика Македонија.

уСТАВНИ МЕХАНИЗМИ ЗА ОСТВАРуВАЊЕ ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА И НАДЗОРУставните механизми на парламентарна контрола и надзор над извршната власт придонесуваат за јакнење на доверба-та, кредибилитетот и дигнитетот на Собра-нието на Република Македонија во систе-мот на парламентарна демократија. Пар-ламентарните механизми за контрола над Владата и другите носители на јавни функ-ции влегуваат во групата на надворешни и формални механизми кои се регулирани во највисокиот правен акт – уставот. Во Уставот на Република Македонија се ут-врдени следните механизми на парламен-тарна контрола и надзор над извршната власт воопшто, а со тоа и над безбеднос-ниот сектор посебно: пратенички прашања; интерпелација; прашање на доверба и ан-кетни комисии.Нивната имплементација е конкретизи-рана во Деловникот за работа на Собра-нието на Република Македонија, при што како заедничка оцена за нивната улога во демократизацијата на македонскиот без-бедносен сектор може да се потенцира следната: уставните механизми се често користена алатка во рацете на парламен-тарците, пред сè на опозицијата која пре-ку поставување на критички, провокатив-ни или дискредитирачки прашања за вла-дата, интерпелации, прашање на доверба и сл., настојува да ги открие нејзините слабо-сти и истите да добијат јавен карактер. Сед-ниците за нив во Собранието на Република-та се транспарентни и со нивната содржина граѓаните може да се запознаат преку со-бранискиот канал и на тој начин вистински-те прашања може да влијаат кај свеста на гласачите за капацитетот на Владата или на другите носители на јавни функции. Резултатот од примената на овие механиз-ми не го дава очекуваниот ефект, особено затоа што нивниот конечен резултат е од-напред осуден на неуспех. Можеби причина-та за тоа лежи во фактот што во најголем број случаи тие се употребени од страна на опозицијата и владејачкото парламентар-но мнозинство кое успева со надгласување да ги одбие истите. Но токму тука се отвора прашањето за тоа дали постои вистинска

за економскиот систем и 95,6% за јавните дејности. 3.2. Интерпелацијата: Во Република Ма ке­до нија во периодот од 1991 година до октом­ври 2009 година, во Собранието се подне­сени вкупно 37 интерпелации од кои 30 ин­терпелации за работењето на одделни ми­нис три во Владата, од нив 6 за министер за внат решни работи и една за министер за од брана; 2 интерпелации за работењето на заменик­министерот во Владата, од нив ед­на за заменик­министерот за внатрешни ра­боти;Во однос на вкупно поднесените 37 интер­пелации, конечниот резултат е следен: 4 се одбиени бидејќи не постоела основа за нив­на одговорност, 7 се повлечени во името на потписниците, 8 не се разгледани во ман­датниот период, 16 не се прифатени и за 2 интерпелации не постоела основа да се рас­права за нив. 3.3. Прашање за доверба на Владата: Во Собранието на Република Македонија во периодот од 1991 – 2008 година, прашање за доверба на Владата на Република Маке­донија е поставено вкупно 9 пати, при што само во еден случај е изгласана недоверба на Владата.3.4. Анкетни комисии: Во досегашниот пар­ламентарен состав од страна на Собрание­то се основани вкупно 21 повремена анкет­на комисија, од кои за функционирање на полициските и безбедносните институции се основани вкупно 9.Покрај уставните, во законите од областа на безбедноста и одбраната се содржани следните механизми на парламентарна кон­

45

парламентарна дебата или, пак, интерпела-циите се само формален инструмент чија судбина зависи најмногу од Владата (која е контролирана), отколку од оние (парламен-тарците) кои треба да бидат фокусирани кон остварување на парламентарна контро-ла и надзор. Со ваквото практикување на овие уставни механизми се губи смислата на еден значаен демократски контролен ин-струмент кој треба да биде во функција на јакнење на парламентарната демократија преку одржување на противтежа и рамно-тежа помеѓу одделните систем на власт во Република Македонија.3.1. Пратеничките прашања: Во Републи-ка Македонија се користи институтот прате-ничко прашање, како значен механизам за следење на работата на извршната власт во целина. Така во периодот од 2002 годи-на до месец април 2008 година, 884 пра-теници поставиле вкупно 2357 пратенич-ки прашања во текот на 53 одржани сед-ници. Поставените пратенички прашања се групирани во три групи: политички си-стем (678), економски систем (1110) и јавни дејности (569). Учеството на пратенички-те прашања од областа на политичкиот си-стем, каде што спаѓаат и оние од областа на одбраната и безбедноста е со 28,7%, доде-ка 47% се од областа на економскиот систем и 24,1% за јавните дејности. Овие статистич-ки проценти покажуваат дека економската проблематика повеќе го привлекува инте-ресот кај пратениците. Постои висок про-цент на одговорени пратенички прашања, и тоа од 89,6%, од нив 94% се за прашања од областа на политичкиот систем, 83,7%

трола и надзор над безбедносниот сектор:1. Во однос на парламентарниот надзор над управата за безбедност и кон тра-ра зузнавање, Законот за внатрешни ра-боти ги определува следните контролно-надзорни механизми:а) Механизам на доставување на програ-ма за работа до Комисијата на Собрание-то (до крајот на јануари за тековната годи-на) и извештај за работата за претходна-та година (до крајот на февруари наредна-та година);б) Механизам на известување (двапати го дишно) на Комисијата за извршување на активностите утврдени во програмата (член 41);в) Механизам со кој на барање на Ко ми-сијата, Управата овозможува увид и ги дава потребните известувања, податоци и информации од делокругот на работата на Комисијата.На крајот од извршениот надзор, Коми си-јата до Собранието доставува извештај за извршената работа најмалку еднаш годиш-но. Заклучоците во врска со извештајот на Комисијата, Собранието ги доставува до Владата на РМ ( член 42).2. Во однос на парламентарната контро-ла и надзор над полицијата, во Законот за полиција е предвиден механизмот на доставување на писмен извештај за из-вршените полициски работи најмалку ед-наш годишно од страна на министерот за внатрешни работи до Собранието на Репу-блика Македонија (член 9).3. Во однос на парламентарната контрола и надзор над вооружените сили, во Зако-нот за одбрана се содржани следните ме-ханизми:а) Механизам на контрола на финансиите во вооружените сили кој Собранието на Ре-публиката го остварува преку одлучување за висината на средствата за потребите на одбраната и донесување буџет на Републи-ката за воена состојба.б) Механизам на поднесување на извештај од Владата до Собранието на Република-та (извештајот се поднесува на барање на Собранието или најмалку на две години) во врска со остварувањето на системот на од-браната, плановите за развој на одбрана-та, опременоста и борбената готовност на Армијата (член 17).в) Механизам според кој пратеник во Со-бранието заради запознавање со активно-стите на Армијата може да побара од Ми-нистерството за одбрана да организира не-гова посета на единици, команди и штабо-ви на Армијата (член 17).Значаен механизам во остварувањето на парламентараната контрола над безбед-носниот сектор во Република Македонија претставуваат и работни тела на Собра-нието на Република Македонија од об-ласта на безбедносната и одбранбената сфера: Комисија за одбрана и безбедност, Комисија за надзор над работата на Упра-вата за безбедност и контраразузнавање и на Агенцијата за разузнавање, Комисија за финансирање и буџет и Комисија за надзор на спроведувањето на мерките за следење на комуникациите од страна на Министер-ството за внатрешни работи и на Мини-стерството за одбрана.За да се подобрат некои недостатоци во остварувањето на парламентарана-

46

тоа на нов, ефикасен модел на парламен-тарна контрола и надзор над безбедносни-от сектор. За неопходност од формирање на поткомисии за одделни области во рам-ките на постоечките безбедносни комисии позитивен одговор дале 79% пратеници, додека 21% од анкетираните сметаат дека нема потреба од специјализирани, посебни поткомисии; – подобрување на парламентарната кон-трола и надзор над безбедносниот сек-тор – 39,47% од пратениците сметаат дека донесувањето на закон за демократска кон-трола на безбедносниот сектор претставува прв и најзначаен елемент за подобрување на парламентарната контрола, 34,21% смета-ат дека значајна улога има и ангажирањето

на експерти, научни и стручни лица од об-ласта на безбедноста, додека 26,32% успе-хот го перципираат во едукација на прате-ниците за безбедносните проблеми, инсти-туции и надзор. Од анкетираните пратени-ци 60% сметаат дека учеството на домаш-ни и меѓународни работилници за одбрана, безбедност и парламентарен надзор може да придонесат за подобрување. Исто така, 77,78% од анкетираните пратеници сметаат дека актуелниот парламентарен модел на контрола и надзор над безбедносниот сек-тор не е во функција на остварување на за-штита на човековите слободи и права, доде-ка само 11,11% дале позитивна оцена за ис-тиот.

ЗаклучокПарламентарнта контрола и надзор над без-бедносниот сектор во Република Македонија претставува демократски предизвик и реал-ност во системот на демократска и цивилна контрола над безбедносниот сектор во це-лина. Нејзиното остварување овозможува да се оствари процесот на демократизација на односите во областа на безбедноста и одбраната, гарантирајќи отчетности и одго-ворност. Од тие причини, неопходна е пого-лема политичка волја, знаење, ресурси и ис-куство за унапредување на нормативната и институционална рамка на парламентар-ната контрола и надзор над безбедносниот сектор. Таквиот пристап воедно ја гаранти-ра и евроатлантската агенда на Република Македонија.

д-р Атанас Козарев

та контрола над безбедносниот сектор беше спроведена анкета и беа консултира-ни ставовите на пратениците во врска со остварувањето на парламентарна контро-ла над безбедносниот сектор во Републи-ка МакедонијаПредметот на истражувањето пред сè, го опфати сондирањето на мислењето на пратениците во врска со практичното остварување на нивните надлежности во сферата вршење на законодавна т.е. по-литичка контрола над законитото и профе-сионално функционирање на безбедносни-те институции во Република Македонија. Но со истражувањето се настојуваше да се добијат сознанија за релацијата помеѓу современиот концепт за безбедност и пар-ламентарната контрола над безбеднос-ниот сектор, соработката на собраниски-те работни тела и невладините организа-ции, искуствата од учество на домашни и меѓународни работилници, семинари и тренинг-обуки за спроведување на парла-ментарна контрола итн. Вкупно беа анкети-рани 60 пратеници.Преку дескриптивната статистика за гра-фичко прикажување на елементите на едно множество добиени од анкетниот пра-шалник, може да се констатира следното: – членови на работни тела на Собрани-ето на РМ. Според бројот на пратенички мандати, со два мандати има 35%, со три 30%, со еден 25% и со пет 10%, од кои 80% од машки пол и 20% од женски пол, со ви-соко образование 65%, со титула м-р 20% и 15% останато образование. Од овие ан-кетирани пратеници безбедносен серти-фикат поседуваат 35%, додека 65% не поседуваат таков сертификат. Исто така, од графичкиот приказ може да се заклу-чи дека 63% од пратениците сметаат дека непоседувањето на безбедносен серти-фикат претставува пречка за успешно извршување на функцијата, додека 34% се изјасниле спротивно;– примена на механизми на парламен-тарна контрола и надзор над безбеднос-ниот сектор. Од анкетираните пратеници 50% се изјасниле дека најчесто ја приме-нуваат практиката на повикување на лич-но присуство на директорите на УБК и АР на седница на комисијата за да презенти-раат отчет за своето работење, 33% ја посочила активноста поврзана со увид и проучување на документацијата повр-зана со работењето на УБК и АР, 8% - ис-траги за незаконско и непрофесионално постапување од страна на припадниците на УБК и АР и 8% - работни посети на се-диштето на МВР и АР и на нивните подрач-ни организациони единици; – промени на концептот за безбедност. Како најзначајни прашања за парламентар-ната контрола и надзор над безбедносни-от сектор анкетираните пратеници ги истак-нуваат следните: надзор над буџетот (36%), функционирање, реформа и употреба на разузнавачките и безбедносните служби (24%), функционирање, реформа и употре-ба на полицијата (20%), преиспитување и ревизија на политиката за национална без-бедност (16%) и (4%) функционирање, ре-форма и употреба на приватниот безбед-носен сектор. Исто така, 80% од анкетира-ните пратеници се изјасниле за воведување на современ концепт на безбедност и со

47

ска“ (1878 г.) и „Македонска песнарка“ (1879 г.), и двете објавени во Софија. Тие се сме-таат за првите поетски книги на еден автор во историјата на македонската литература. Многу од песните се пееле како борбени песни и химни на кресненските востаници. Посебно е интересна песната „Плачење ма-кедонско“ која се смета за почетник на маке-донската патриотска поезија.Последното позначајно дело на Пулевски е неговата „Славјанско-македонска општа историја“. Се претпоставува дека на ова дело тој работел цели три децении со би рај-ќи материјали уште од времето кога бил во Белград. Овој труд на Пулевски содржи 1668 ракописни страници и се наоѓа во Софиска-та народна библиотека. Дел од ова капитал-но дело во Македонија е објавено во 2005 г. со наслов „Македонска Александрида“. На-пишано е на мијачки говор и го опфаќа жи-вотот и делото на Александар Македонски. Значењето на ова обемно дело е големо затоа што тоа претставува прва напишана историја на македонскиот народ.На неговата интелектуална разновидност вреди да се додаде и иницијативната и осно-вачка улога на „Славјанскомакедонската книжевна дружина“(1888) во Софија. Оваа најрана асоцијација на национално ориен-тирани македонски интелектуалци и твор-ци претставува предвесник на совреме-ните национално-културни и литературни здруженија.Целиот живот на Ѓорѓија Пулевски зборува за непоколебливоста, дека до слободата на својот народ се доаѓа паралелно и со рево-луционерен и со интелектуален ангажман. Тој го покажа тоа со својот личен пример.

Венка Спасковска

препознатлив белег. Пулевски учествува и во Кресненското востание, има една од чел-ните и раководни позиции и е член на Вое-ниот совет на востанието. Меѓутоа полити-ката на големите сили, односно нивниот до-говор Македонија да остане во рамките на Османлиската Империја, ја запечатила суд-бината на востанието. Ѓорѓија Пулевски по-следен го напушта востанието и се упатува во Софија каде твори и скромно живее сè до својата смрт во 1895 г.Но, борецот Пулевски, со својата мијачка мудрост, со својата македонска упорност и гордост знаеше дека на еден народ не само што му е потребна политичка независност туку му е потребна и национална просвете-ност и култура. Хронолошки, прво печатено дело на Пулев-ски е неговиот „Речник од четири јазици“ објавено во Белград во 1873 г. Во наредната своја книга „Речник од три јазици“, објавена во 1875 г. исто во Белград, Пулевски демон-стрира поголема национална осознаеност и упатеност во јазичната практика. Трите јазици за кои прави споредба се македонски-от, албанскиот и турскиот со што Пулевски се потврдува и како балкански полиглот. Во ова свое дело зборува и за говорните раз-лики на македонскиот народ, како и за гра-ниците и градовите на Македонија. Така тој ќе напише: „Така и Македонците се народ и местото нивно е Македонија“. Своите линг-вистички идеи Пулевски ги продолжува и во делумно објавената „Слогница речовска“, граматика на македонскиот јазик, каде што доминира неговото чувство и приврзаноста кон својот јазик.Како литературен творец Пулевски е ин-тересен со неговите „Самовила македон-

Комита, историчар, поет и учебникар

По трагите на македонската интелектуална и патриотска авангарда:Ѓорѓија Пулевски

ТВ

ОР

ЦИ

И Б

ОР

ЦИ

орѓија Пулевски, македонскиот коми­та, рево луционер, учебникар­лек си­ко граф, поет, гра матичар, историчар, е најзначајната лич ност во револуци­

онерната и културно­на цио налната историја на Македонија во 19 век. Тој е роден во Га­личник во дваесеттите години на 19 век и се борел и творел во време кога на Балка­нот се случуваат големи промени како по­следица на бројните востанија на народи­те од овој простор и директното и индирек­тно учество на големите сили во борбите со Османлиската Империја. По повеќе веко­ви ропство се создаваат државите Србија, Грција и Бугарија, што е силен мотив и пот­тик и за македонскиот народ да се бори за слобода и воспоставување на сопствена држава. На овие настани непосреден сведок и учесник е и Ѓорѓија Пулевски. Така во 1862 г., Пулевски, заедно со другите македонски војводи, како што се Димитар Поп Георгиев Беровски, Иљо Марков Малешевски и дру­ги, учествува во Српско­турската војна за ослободување на Белград . Исто така, во 1877 година Пулевски со својата чета стапу­ва во редовите на руската војска, борејќи се храбро во главните битки за ослободување на Бугарија, за да стигне до Пијанечкиот крај во Македонија, длабоко уверен дека времето за ослободувањето на негови­от народ е дојдено. За херојското држење во борбите за ослободување на Бугарија, Ѓорѓија Пулевски е одликуван од страна на рускиот цар Романов, со орден „Св. Ѓорѓи“ од четврти степен и со сабја што тој со гор­дост ја носи и во Кресненското востание. За овие одликувања сведочи и единствена­та фотографија на која е во својата тради­ционална галичка носија која станува негов

АКО ПОМИНуВАТЕ ПО КАМЕНИОТ МОСТ ВО СКОПЈЕ, НЕ МОЖЕТЕ ДА НЕ ГО ЗАБЕЛЕЖИТЕ ГОЛЕМИОТ СПОМЕНИК НА ЃОРЃИЈА ПуЛЕВСКИ, ЧОВЕКОТ КОЈ ГО ОБЕЛЕЖА МАКЕДОНСКИОТ ПРЕРОДБЕНСКИ 19 ВЕК. ГОЛЕМАТА ФИГуРА НА ПуЛЕВСКИ Нè ИНСПИРИРА ДА ГО ЗАПОЧНЕМЕ ОВОЈ ЦИКЛуС ЗА МАКЕДОНСКИТЕ ДЕЈЦИ КОИ СВОЈОТ ЖИВОТ ГО ОБЕЛЕЖАЛЕ СО РЕВОЛуЦИОНЕРНА И ТВОРЕЧКА ДЕЈНОСТ

48

акедонскиот народ наспроти сè по­свирепите мерки на окупаторот и ак­тивноста на домашните предавни­ци, како и наспроти опортунистич­ките елементи во раководството на

партиската организација на Југославија, не се помири со окупацијата на Македонија и даде јасен сигнал преку својата напредна македонска младина дека сака свое наци­онално ослободување.Македонскиот народ со одлука за фор­мирање на Централен комитет на Комуни­стичката партија на Македонија кон крајот на 1942 година, јасно го истакна ставот на ЦК на КПЈ, дека основниот услов заради кој Македонија е вклучена во сојуз со оста­натите земји од Југославија е борбата про­тив фашистичките сили и решавање на ма­кедонското национално прашање под мо­тото „Македонија на македонскиот народ”, и со оваа јасна цел ја поддржа македонска­та партиска организација во борбата про­тив непријателските алчни аспирации кон Македонија и ги вклучи широките народ­ни маси на македонскиот народ во народ­ноослободителното движење. Во тој кон­текст првата поголема реорганизација на македонската војска се случува на Првиот конгрес на антифашистичката младина на Македонија или во историографијата уште попознато како Фуштанско советување кое се одржало во село Фуштани на 22 де­кември 1943 година. На ова советување за­седавале вкупно 288 делегати од сите кра­ишта на Македонија.На Фуштанското советување од страна на членовите на ЦК на КПМ, Цветко Узунов­ски и Страхил Гигов, како и од страна на командантот на Главниот штаб на НОВ и

ку југословенско-грчката граница со фронт на дејствување во ширина од околу 60 km и длабочина од околу 40 km.Во периодот од 26.12.1943 година па сè до 18.01.1944 година во овој регион се разви-ле жестоки офанзивни борбени операции против германските вооружени сили. По завршувањето на офанзивните операции на НОВ и ПОМ во наведениот период на комуникациите долж реката Вардар и ма-риовскиот рудник, германските и бугарски-те воени сили организираат противофан-зивни воени операции, почнувајќи од 18 јануари 1944 година, и развиваат жестоки офанзивни операции кои кулминирале на 18 јануари 1944 година на просторот Тушин-Ноти-Ланкадија или поточно во пределот на Пајак Планина (Институт за национална историја-Скопје, „Историја на македонскиот народ“, Скопје, 1972, стр.385).Офанзивните борбени операции на здру-жените гермаско-бугарски воени сили во егејскиот дел на Македонија преставувале продолжување на германските офанзивни операции од почетокот на есента 1943 го-дина кои се одвивале во западниот дел на Македонија со цел да завладеат комуника-циите во заднината на германската арми-ска група „Е”, со крајна цел истите да можат да обезбедат слободен стратегиски про-стор во случај на инвазија од страна на нив-ните сојузнички сили. Поради ваквите цели офанзивните воени операции се прошири-ле и на просторот источно од реката Вар-дар, притоа развивајќи се со особен интен-зитет во реонот на Дојранското Езеро и во пределот на Кукуш.Во почетокот на 1944 година настанува реорганизирање на германските воени

ПОМ, генералот Михаило Апостолски, биле поднесени три реферати со кои дојде до израз единството на македонската мла-дина во борбата против окупаторот и до-машните предавници и решеноста на ма-кедонските партизански одреди да бидат решителни и да ја продолжат борбата про-тив окупаторот до конечно ослободување на Југославија. Делегатите на конгресот го прогласиле создавањето на масовната мла-динска организација – Народноослободи-телниот сојуз на младината на Македонија (НОМСМ), за интегрален дел од Обединети-от сојуз на антифашистичката младина на Југославија (УСАОЈ) – И. ЈАНУ- СССР, Народ-ноослободителната борба во Вардарска Македонија (1941-1944, Скопје), 1969, стр.130-131. Освен формирањето на НОМСМ, бил избран и Главен одбор со стриктно опре-делени задачи на организацијата во врска со понатамошните борбени операции кои ќе се преземаат од страна на македонски-те одреди против окупаторот.Реоните на Кожув Планина, Меглен и Пајак Планина преставувале реони за офанзив-ни борбени операции на Првата и на Вто-рата македонска бригада и на групата баталјони против германските гарнизони и објекти во пограничната зона на Тиквешки-от и на Гевгелискиот реон и долината на ре-ката Вардар.Основната цел на воените дејства била со уништувањето на германските гарнизони во наведениот регион да ја прошират сло-бодната територија која била разделена на неколку погранични посади. За таа цел Првата и Втората македонска бригада и групата баталјони биле упатени од Меглен во Тиквеш, во Гевгелиско и во Мариово пре-

Почеток на нова ераФуштанското советување од 22 декември 1943 година

49

сили од германската армиска гру-па „Е” која во овој период се состои од 22., 68. и 91. армиски корпус и две самостојни високи коман ди кои во својот состав имале по две пе-шадиски дивизии. Вкупно бројната состојба и достигнува околу 350 000 војници (Гојко Милјаниќ, Младен-ко Цолиќ, Војислав Суботиќ, Пред-раг Павловиќ, Обрад Бјелица, Мир-ко Медиќ, Војна историја, Београд, 1980, стр.465-467). Притоа основ-ната цел на Главниот штаб на НОВ и ПОМ била борбените дејства од западна Македонија да се про-шират и кон централна и источна Македонија. Затоа Главниот Штаб на НОВ и ПОМ и ЦК на КПМ ги преки-нале борбените операции во запад-на Македонија и единиците ги упати-ле кон Кожув Планина во егејскиот дел на Македонија.На 18 декември 1943 година едини-ците пристигнале во селото Фуш-тани, Мегленско. Во селото Фушта-ни на 20 декември 1943 година од трите баталјони на Третата опера-тивна зона била формирана Вто-рата македонска ударна бригада (Ванче Стојчев, „Воена историја на Македонија“, Скопје, 2000, стр.684-685 ), а после три дена била извр-шена реорганизација на единици-те, така што покрај Првата и Втора-та бригада биле формирани и два баталјони под името „Стив Наумов” и „Христо Ботев”. На Конгресот со воодушевување била прифатена заедничката бор-

дина на планината Бистра, Кичевско-мавровскиот одред бил формиран на 21 мај 1943 година на чело со ко-мандантот Иван Дојчинов и поли-тичкиот комесар Михо Богданов, Копачкиот одред бил формиран во септември 1943 година помеѓу Ки-чево и селото Извор, крушевскиот одред „Питу Гули” бил формиран на 16 април 1942 година во месноста Груева Нива на чело со командантот Мише Ивановски и политичкиот ко-месар Наум Наумовски, Кумановски-от одред бил формиран на 12 октом-ври 1941 година на чело со коман-дантот Борис Поцков и политичкиот комесар Благоја Стефков, одредот „Малесија” бил формиран на 26 јули

1943 година во Малесија, мавровски-от одред „Кораб” бил формиран на 30 септември 1942 година во рео-нот на Маврово, прилепскиот одред „Гоце Делчев” бил формиран на 17 септември 1941 година во реонот на Прилеп со политички комесар Трајко Бошковски, Скопскиот одред бил формиран на 22 август 1941 годи-на во реонот на Скопска Црна Гора со политички комесар Даме Крап-чев, одредот „Славеј” бил форми-ран во текот на септември 1941 годи-на на планината Славеј, тиквешкиот одред „Добри Даскалов” бил фор-миран на 3 мај 1943 година на пла-нината Вишешница во близината на Кавадарци и Албанскиот одред бил формиран во текот на јули 1943 го-дина во реонот на планината Сто-гово. Покрај наведениве македон-ски партизански одреди формирани се и други одреди непосредно пред силните офанзиви на македонската војска во почетокот на 1944 година за време на завршните операции за ослободување на Македонија.Со Фуштанското советување наста-нува реорганизација на македонски-те партизански одреди или, поточно, на македонската војска, а нејзините блескави победи се истакнуваат најпрвин преку Февруарскиот поход, Пролетната офанзива и завршни-те операции за ослободување на Македонија.

д-р Андреј Илиев/ м-р Анита Илиева Николовска

ба против општиот непријател-фа-шизмот. Истовремено на конгресот бил формиран Народноослободите-лен младински сојуз на Македонија (НОМСМ) со Главен одбор во кој од Битола влегле: Лилјана Чаловска и Жамила Колономос, а од поши-рокиот регион на Битолско: Фана Јованчевска-Кочовска од Лавци и Бошко Становски од село Брусник. Тоа биле младинци одредени од во-ените единици. Такви биле: Лилјана Чаловска, Жамила Колономос, Фана Кочовска, Дојчин Апчевски, Олга Ди-мова и Бошко Становски.Пред почетокот на Фуштанкото советување биле формирани след-ниве партизански одреди: битол-

скиот партизански одред „Пели-стер” бил формиран на 22 април 1942 година во село Лавци, Битол-ско, на чело со командантот Ѓорги Наумов и политичкиот комесар Таки Даскало, битолскиот партизански одред „Јане Сандански” бил фор-миран на 8 септември 1942 годи-на, исто така во село Лавци, Битол-ско, на чело со командантот Ѓоре Велковски и политичкиот комесар Ванчо Прке, битолско-преспанскиот одред „Даме Груев” бил формиран на 6 јули 1942 година во село Зла-тари на падините на планината Биг-ла на чело со командантот Ѓоре Вел-ковски кој бил командант и на Би-толскиот партизански одред „Јане Сандански” и политичкиот комесар Јосиф Јосифовски (Друштво за на-ука и уметност – Битола, Битолски-те народноослободителни партизан-ски одреди, Битола, 1982, стр.3). Бре-галничкиот одред „Гоце Делчев” бил формиран на 21 мај 1943 година во реонот на планината Плачковица, Радовишко, со политичкиот коме-сар Тодор Арсов, велешкиот одред „Пере Тошев” бил формиран во вто-рата половина на мај 1942 година на падините на планината Висец кај Ве-лес на чело со командантот Мице Козароски, одредот „Дримкол” бил формиран во септември 1941 година на планината Славеј, гевгелискиот одред „Сава Михајлов” бил форми-ран во мај 1943 година на планина-та Кожув, кичевскиот одред „Козјак” бил формиран на 25 април 1943 го-

1. БОРЦИ ОД БАТАЛЈОНОТ „ЈОРДАН НИКОЛОВ-ОРЦЕ“

2. ПАРТИЗАН-СКИОТ ОДРЕД „ДИМИТАР ВЛАХОВ”

3. БИТОЛСКО-ПРЕСПАНСКИОТ ПАРТИЗАНСКИ ОДРЕД „ДАМЕ ГРуЕВ”

4. БуГАРСКИОТ БАТАЛЈОН „ХРИСТО БОТЕВ“

5. ГЕНЕРАЛ МИХАИЛО АПОСТОЛСКИ

6. КуЗМАН ЈОСИФОВСКИ ПИТу

Почеток на нова ераФуштанското советување од 22 декември 1943 година

50

о минатиот број на „Штит“ за­почнавме една мошне зна чај­на тема од доменот на совре­мените противбунтовнички опе рации: заштитата на при­

родната сре дина во современите воени операции генерално, а со тоа и во ПБО, затоа што заштитата на природните средини е на врвот на интересите на НАТО (како за при­мер може да се видат средствата и фондовите кои НАТО ги одвојува за истражувања во овој домен и пре­ку кои сака да го намали влијанието врз животната средина од и за вре­ме на изведување на современите воени операции).Во секој случај, посветувањето вни­мание на заштитата на природни­

те средини при современите вое-ни операции, меѓу другото, произ-легува од засилената и зачестена улога на вооружените сили во на-порите за воспоставување на свет-скиот мир. Операциите, пак, во кои учествуваат вооружените сили веќе одамна го надминаа класични-от пристап во потребата од нивно планирање. Колку за потсетување, овие операции повеќе или помалку беа фокусирани на заштита на си-лите и безбедноста на ресурсите за изведување на операции. Отту-ка, класичниот домен на планирање на воените операции (познат и како contingency pla nning и contingency operations), ја консидираше-земаше предвид средината само во кон-

текст на тоа како просторот и вре-мето се одразуваат врз силите. По-прецизно, во доменот на процена-та на ситуацијата тоа значеше про-цена на теренот и на времето и како тие ќе се одразат врз сопстве-ните и врз непријателските сили. Во тој домен теренот се смета само како непосредно влијание на место-то во кое ќе се изведуваат борбе-ните дејства (дали теренот е проо-ден и за кого, каков е составот на почвата во соодветен дел од го-дината, кои се природни пречки кои постојат и како се одразуваат врз маневарот, движењето на си-лите – сопствени и непријателски, дали и каква потреба од маневар на оган ќе треба да се примени, со кои сили тоа ќе треба да се напра-ви артилерија или воздушна под-дршка и сл.). Во овој дел на наша-та расправа некој со право би ре-кол и дека уредувањето на реонот на разместување на силите (базата или ФОБ доаѓа од forward operation base-FOB, или пак очекувачки-от ре он) е исто така дел во кој во класичниот – конвенционален мо-дел на деј ствување ја земал пред-вид средината. Тука би се согласиле, но истовре мено би рекле дека тоа претставува составен дел на сер-висна поддршка во која најголема улога имаат инженериските едини-ци од доменот на КоВ. Сепак, она што нас нè интересира во контекст на расправата за заштитата на жи-вотната средина при изведувањето

НАСЛОВНА ФОТОГРАФИЈА: ДЕЈСТВОТО КОН ЖИВОТНАТА СРЕДИНА И ВЛИЈАНИЈАТА ОД НЕА СЕ ЗГОЛЕМуВА СО ЗГОЛЕМуВАЊЕТО НА ПРЕСТОЈОТ НА ВООРуЖЕНИТЕ СИЛИ ВО ЖИВОТНАТА СРЕДИНА

1. ПРОЦЕС НА ДОНЕСуВАЊЕ ВОЕНИ ОДЛуКИ НА AВГАНИСТАН-СКИТЕ СИЛИ ВО АВГАНИСТАН ПОД ОБуКА НА НАТО ВО КОЈ ИНТЕНЗИВНО СЕ ВЛОЖуВА ВО ЖИВОТНАТА СРЕДИНА

2. уПОТРЕБАТА НА СИЛА ВО АНГАЖИРАЊЕТО НА ВООРуЖЕНИТЕ СИЛИ ДЕНЕС ИМА ПОИНАКВО ЗНАЧЕЊЕ ОТКОЛКу ВО КЛАСИЧНАТА ПРИМЕНА НА ВОЕНИТЕ СИЛИ ЗА ВРЕМЕ НА СТуДЕНАТА ВОЈНА

ПБО

Влијанието на животната средина врз здравјето и безбедноста на војниците на терен

на современите ПБО во доменот на кла-сичните операции не е опфатено. Класичните воени операции посветуваат малку внимание на исходот-влијанието врз животната средина во стратегиска смис-ла. Доколку би се ставиле во улога на ко-мандантите на терен би рекле дека до одредена мерка тоа и е разбирливо. Секој воин е загрижен за непосредната опас-носта по животот и здравјето на своите војници. Многу малку се води сметка (зара-ди непознавањето, а и заради притисокот од самата ситуацијата), за тоа дека некој на подолги временски дистанци заради изло-женост на одреден загадувач би можел да добие рак, да речеме по 10-20 години (Во овој контекст Joint Publication 1-02 го дефи-нира ризикот како можност од загуба повр-зана со опасности. Околу ова види поши-роко: www.dtic.mil/doctrine/jel/doddict).. За разлика од ваквата ситуација, како што претходно истакнавме, улогата на употре-бата на инструментот на моќ – воена сила, во значителна мерка се редефинираше.Воените сили денес сè почесто се употре-буваат како гарант на мирот и стабилноста. Оттаму, тие се инволвирани во посткон-фликтни операции, операции за чување-одржување на мирот или наметнување на мирот, систем на градење нации (или, градење на мир соодветно) и сл. За разли-ка од класичниот пристап во кој крајната цел (endstate) е пораз на непријателот (за ова види во изјавата на Мек Артур за тоа дека во војната нема нешто што може да ја замени победата), современите опера-ции, а посебно ПБО, одлучувачките точ-ки (decisive points) не ги градат преку уништување на стратегиската резерва на непријателот или на силите за маневар или за логистичка поддршка. Ултимативниот успех на овие сили зависи од можноста да оперираат во периодот по завршување на фазата (офанзива-изведување на офан-зивни/дефанзивни операции – или опера-ции кои соодветствуваат како тотален во-оружен конфликт, односно Major Combat Operations). Тоа, пак, само по себе нè води до потребата од расправата околу важно-ста на заштитата на животната средина во изведувањето на современите воини опе-рации општо, а и ПБО посебно. За да бидеме посоодветни во пристапот кон проблемот со кој се соочуваме или со кој идните лидери ќе се соочуваат во исполнувањето на идните мисии, кон ис-тиот нема да пристапиме од аспект на исполнување на воената мисија. Тоа значи дека проблемот нема да го набљудуваме од аспект на нормативната поставе-ност, како обврска за заштита на живот-ната средина во согласност со правила-та на меѓународното право и домашните законски регулативи. Преку ваквиот при-стап односот помеѓу животната средина и изведувањето на современите операции, вклучително и ПБО, може да се набљудува од два аспекти.Прво, средината може да влијае врз здравјето и животот на војниците, а со тоа и врз безбедноста и второ, животна-та средина може да влијае врз можноста и капацитетот на воените команданти во остварување на поставените политички цели. Дополнително во оваа насока одат и современите начини на употреба на воени-те сили, т.е. нивната сè поинтензивна упо-треба во подолг временски период. Дека тоа е така зборуваат и искуства-

на здравјето и животот на војниците. Во еден ваков случај тамилските „тигри“ ја ис-користиле близината на една хемиска фа-брика во Шри Ланка за да употребат хло-рин врз безбедносните сили на Шри Ланка (Околу ова подетаљно може да се види во: Parachini, John, “Putting WMD Terrorism into Perspective,” The Wa shing ton Quarterly, Vol. 26, No. 4, Autumn 2003, стр. 37–50.). Исто така при инцидентот во Индија од 1984 го-дина во кој во Бохопал (Bhopal) настрадаа илјадници луѓе заради истекување на метил изоцијанид и хидроген цијанид гас. Ова ука-жува на тоа колкава е опасноста која среди-ната може да ја има врз вооружените сили, особено ако станува збор за интервенција или за постконфликтно разместување во кое влијанието врз индустријата се зголе-мува.

д-р Методи Хаџи-Јанев

51

та. Впрочем, употребата на воените сили на просторот на поранешна Југославија (Хрватска, Босна, Косово), во Авганистан или во Ирак, е најдобрата потврда за тоа. Притоа, она што е евидентно е дека упо-требата на вооружените сили во речи-си сите случаи, независно од појдовната основа заради која биле употребени (ман-дат на Советот за безбедност на ООН, Гла-ва 6 или Глава 7, односно право на само-одбрана член 51, или обичајно право) завр-шува со систем на градење нации (во по-литички речник), градење на мир (поли-тички и воен речник кога се употребуваат сили под мандат на ОН), или операции за стабилизација и поддршка и оспособување на цивилните власти (во услови на совре-мените ПБО под покровителство на САД и НАТО-Авганистан и Ирак). Од практиката пак, на овие операции, особено во совре-мените ПБО, стана јасно дека воените сили во сите случаи изведуваат нетрадиционал-ни должности, вообичаени за невладиниот сектор или за политичките-цивилните прет-ставници. Ваквата констатација упатува на потребата од подетаљно разгледување на влијанието на средината врз вооружените сили.Вообичаено, животната средина има најголемо директно влијание врз здравјето и безбедноста на војниците. Во тој контекст опасноста од ендемски заболувања во зна-чителна мерка би можела да ја загрози под-готвеноста на целата единица. Ова особе-но доаѓа до израз кога војниците не се со-одветно вакцинирани, немаат соодвет-но познавање за тоа како да се заштитат од животни или инсекти како потенцијални преносители на соодветни заболувања, или, пак, околу тоа како и на каков начин треба да се избегнуваат области со висок ризик. Сметам дека во АРМ особено внимание се посветува на подготовката на силите пред заминување во мисии-операции надвор од територијата, но истото важи и за вежбов-ните активности во земјата или во стран-ство (расправата околу здравствените ри-зици ќе изостане од причина што експер-тизата во овој домен ја надминува онаа на авторот).Изборот на местото–реонот за раз мес ту-ва ње на силите (запоседнување на базата или привремено запоседнатата територија) мора да ја земе предвид опасноста од средината. Исто така подготовката на војниците (военостручна, материјално-техничка и тактичка, а претходно и во до-менот на анализата на мисијата-задачата (процената на ситуацијата-теренот) мора да содржи засебен дел (најчесто како дел од заштита на силите) во кој на војниците ќе им бидат издадени соодветни упат-ства околу постапката со соодветни сред-ства, материјали, флора и фауна, предме-ти и сл. Секоја паметна команда и лидер ќе настојува да ги земе предвид овие факто-ри, во спротивно, независно колку и да се вешти во својата професија или на воената вештина, ризикуваат да ги исфрлат од бор-ба своите војници.Така, на пример, независно од тоа колку и да е тактички или оперативно оправдано разместувањето на силите (запоседнување на реон за разместување) во близина на индустриски капацитети кои се занимава-ат со обработка и со производство на хе-миски и токсични супстанци, се зголему-ва можноста од опасност за загрозување

Господине Стојчев, значењето на одлука-та за создавање на институција која ќе се грижи и ќе биде одговорна за воено-то наследство е големо. Ве молиме спо-делете ги со нас почетоците на Воениот музеј.– Моментот на формирање на Воениот музеј на 1 август 2006 година е многу зна-чаен настан од аспект на 28 векови воена историја на Македонија, од античкиот пери-од до денес. Голема придобивка и за Мини-стерството и за државата е што ние како специјализирана служба сме надлежни за целото воено наследство во рамките на МО и на АРМ. Имено, до формирањето на службата не беше донесено решение за во-еното наследство. Во согласност со зако-нот и моделите на армиите коишто функ-ционираат во развиените држави, осо-бено во НАТО, во рамките на Министер-ството како плод на долгогодишната ра-бота во рамките на Воената академија „Ге-нерал Михаило Апостолски“ се роди оваа служба. А, военото наследство е огромно – дел од него се касарни, фортификаци-ски објекти кои се наоѓаат на територија на Република Македонија и голем дел движ-ни категоризации на наследство, како што се многубројните видови оружја. Видете, всушност, со само еден вреден предмет мо-жете да формирате музеј, а ние денес рас-полагаме со околу 2.000 музејски предме-ти од кои еден дел се сместени во музејско депо, а дел сè уште се во единиците. Ние „де факто“ сме и институт и се занима-ваме и со научноистражувачка работа, а воедно сме и воена архива. Кога се фор-мираше Воениот музеј тој беше и сè уште

52

е единствен специјализиран национален музеј во Македонија кој може да располага со одредени видови оружја коишто ги нема во другите музејски институции.Од друга страна, како институција зна чајно е што сме одговорни буквално за целиот период на воената историја, од антиката до денес – нема воена академија во светот којашто не ги истражува воените вештини на Филип Втори и на Александар Македон-ски. Македонија, како основа на името на нацијата, лежи во антиката и ние денес има-ме обврска и најголем легитимитет во од-нос на истражувањето на воената вештина на овие големи војсководци.

Што сè во моментов поседува Воениот музеј? На што сте особено горди?– Во моментот кога беше отворен музејот беше направена изложба со позајмени предмети. Ние 80% од тие предмети ги зе-мавме од други музеи со една идеја и кон-цепт, сè да биде собрано на едно место – сето оружје од Македонија, односно сето она што претставува воено наследство. Сепак постоеше големо расположение кај припадниците на Армијата да ни помогнат на едно место да обединиме артефакти од тој тип. Дополнително, ние за кратко вре-ме преку јавниот повик успеавме да собе-реме многу типови оружја кои беа во при-ватни колекционерски збирки и кои денес се дел од нашиот фонд. Станува збор за археолошки предмети, предмети кои се од периодот на 19 век, предмети кои ние не ги поседувавме кога го формиравме музејот. Значи базата беше формирана од видови-те оружја од Втората светска војна и еден

РАЗГОВОР СО ДОЦ. Д-Р АЛЕКСАНДАР СТОЈЧЕВ, РАКОВОДИТЕЛ НА СЛУЖБАТА ЗА ВОЕНА ИСТОРИЈА – ВОЕН МУЗЕЈ

ЧУВА

Р НА

МИНА

ТОТО

И

НА И

ДНИНА

ТА

СЛуЖБАТА ЗА ВОЕНА ИСТОРИЈА – ВОЕН МуЗЕЈ ВО СВОЈАТА КРАТКА ИСТОРИЈА уСПЕА ПОД СВОЈА ЗАШТИТА ДА СТАВИ ГОЛЕМ БРОЈ ВРЕДНИ ПРЕДМЕТИ ОД МНОГуВЕКОВНАТА БОГАТА ВОЕНА ИСТОРИЈА НА МАКЕДОНИЈА. ЗА ПОЧЕТОЦИТЕ И ЗА ИДНИТЕ АКТИВНОСТИ НА ВОЕНИОТ МуЗЕЈ РАЗГОВАРАМЕ СО НЕЈЗИНИОТ РАКОВОДИТЕЛ, Д-Р АЛЕКСАНДАР СТОЈЧЕВ.

на одбележувањето на стогодишнината од почнувањето на Првата светска војна, јубилеј којшто ќе се одбележува на светско ниво. Еден од главните фронтови во време на завршувањето на војната е македонски-от фронт и за таа збирка ние веќе имаме ексклузивни работи коишто ги немаат дру-ги музеи.

Како што споменавте, соработката оди по линија на истородни институции. Кои се активностите на Воениот музеј во од-нос на оваа активност?– Пред да се формира службата имавме воспоставено соработка со таков вид служ-ба во САД, па потоа во 2003 година и со историската служба со армијата на Репу-блика Франција. Во 1997 година, пак, беше

потпишан и првиот билатерален договор на МО со историската служба и со архивите на турската армија. Резултат на тој договор е и големото откритие коешто се случи во рам-ките на оваа институција – Ванче Стојчев отиде во Турција и врз база на документи и неговите дотогашни истражувања го откри црешовото топче коешто беше атракција во 2003 година (беше изложено и во овој објект и во Крушево). Го видоа многу луѓе и со него беше потврдена легендата за цре-шовото топче. Така сите оние кажувања беа поддржани и со артефакт што е многу значајно за нашата држава. Ексклузивите-тот на службата за воена историја може да се види и во тоа што ние можеме да поба-раме и всушност веќе сме во разговори со турската страна да се изработи автентична

53

мал дел оружја сместени во гарнизоните кои потекнуваат од Првата светска војна, но се користеле и во Втората светска војна. Она што е ексклузивно во музејот се вое-ните воздухоплови и артилериските оружја коишто законски друг музеј не може да ги поседува. Иако не се тука, во наша соп-ственост се хеликоптерот Ми-24, пушките од 19 век, картите коишто ги имаме, фил-мовите од периодот на Балканските војни, Букурешкиот договор и поделбата на Македонија. Поседуваме и руска против-тековска пушка којашто ја нема во други-те музеи, а постои можност и еден од „су-хоите“ да дојде во рамките на Воениот музеј. Од тенкови поседуваме редок при-мерок на тенкот „Sherman“, потоа „Patton“ (на кој од стоење му паднаа боите од пребојадисувањето и на виделина излегоа оние оригиналните), лесното оклопно изви-дувачко возило М-8 „Greyhound“ од Втора-та светска војна и др.Во однос на картите кои се во наша соп-ственост, би споменал оригинална кар-та од 1730 година, каде што е прикажана Македонија во историски граници. Сето тоа претставува континуитет на македонско воено препознавање во момент кога се бу-дат нациите на Балканот. Значи Македон-ците, паралелно со националното будење и создавање прво на полусамостојни, а по-тоа и самостојни држави, активно се при-сутни и се борат за својата татковина. Тоа може да се види преку документација од Македонското востание, познато како Кресненско востание, од преписката на Ди-митар Поп-Георгиев Беровски, од тајните шифри и писмата на Гоце Делчев. Сите тие во форма на копии се наоѓаат во музејот.База за воената архива е и личната библио-тека, односно личната архива и кабинетот на генералот Михаило Апостолски којшто бил командант на македонската војска во Втората светска војна, а по војната бил оп-штествен работник, претседател на МАНУ и директор на Институтот за национална историја. Значајно е тоа што околу 8.000 книги, стручна воена литература, се дел од збирките на Воениот музеј. Поголем дел од нив се т.н. библиотечни добра, односно кни-ги коишто се постари од сто години. Имаме оригинални книги издадени во периодот на револуционерната борба од македонските револуционери, објавувани таму каде што тие дејствувале.

Воениот музеј беше поставен на друга локација. Кои беа причините да одлу-чите дека оваа локација под скопското Кале е поадекватна за еден ваков вид институција?– Во проектот за функционирање на Вое-ниот музеј е применет системот на армиски музеи во САД. Ние имавме првичен кон-цепт, сè да биде на едно место во објектот во касарната „Гоце Делчев“, но видовме дека тој концепт тешко може да функци-онира. Тогаш направивме промена, одно-сно одлучивме ние да отидеме таму каде што е базата, и тоа го направивме со оваа локација. Се наоѓаме на локација којашто е национално културно-историско средиш-те на државата. Во една соработка со ко-легите дојдовме на идеја често да прави-ме повремени изложби на одредени теми, особено опфаќајќи ги јубилеите во 2012 и во 2013 година, односно стогодишнина од Балканските војни, и 2014 година од аспект

копија на артефактот. Тешко е да се отста-пи тој артефакт на Република Македонија во оригинална форма бидејќи тоа речиси никогаш не се случува. Во овој случај стану-ва збор за воен трофеј којшто се наоѓа во еден импозантен објект на Воениот музеј во Истанбул, заедно со околу 85.000 ар-тефакти од сите оние простори каде што војувала турската армија. Како партнери со Турција, она што е многу значајно за Служ-бата за воена историја – Воен музеј, е тоа што во 2010 година започнавме заеднич-ки проект за издавање на публикација со наслов „Турско-македонските односи низ историјата“. Досега нашата држава на-мала таков проект во областа на воената историја со друга држава.

Кои се Вашите идни планирани активности?– Ние сме во подготовка на постојана изложбена постав-ка на тревната површина под тврдината Кале каде што ќе би-дат поставени експонатите на Воениот музеј во рамките на одблежувањето на 20-годишни-ната на Армијата на Република Македонија и се надеваме дека тоа ќе биде една од првите ра-боти со која ќе излеземе пред јавноста. Ние имаме цел она со што располага државата, бога-тото воено наследство, што по-скоро да биде претставено пред граѓаните, така што поради оваа идеја МО и Воениот музеј при-времено го отстапија воздухо-пловот „Lockheed Т-33“ на општи-на Аеродром кој е во паркот на

општината, и тоа е едно место од каде ќе се испрати порака за долгогодишното минато на воено воздухопловство на овие просто-ри. Тие авиони се дел од првата помош која ја добила поранешната СФРЈ од САД во 50-тите години и дел од тие воздухоплови биле лоцирани во Македонија. Тие на некој начин се и првата воена помош од САД за Македонија како рамноправна држава во рамките на таа федерација. Другите ави-они можеби ќе ги поставиме на постав-ка во ВИНГ-от. Дел од гарнизоните коиш-то ќе останат да функционираат исто така ќе имаат поставки со предмети и оружје со кое располага Воениот музеј, предмети кои во моментов не можеме да ги изложиме на оваа локација од објективни причини – има-ме голем број оклопни возила, артилери-ски орудија и сл. Тоа всушност наликува на поранешните спомен-соби, со таа разлика што денес имаме организиран систем. Понатаму, ние ќе одиме со чести изложби, а наредната година имаме идеја во рамки-те на МАНУ, заедно со Институтот за на-ционална историја и Институтот на духов-на наследство на Албанците, да организи-раме меѓународен научен симпозиум и во рамките на тој симпозиум да се постави со-одветна изложба. Воедно. поканети сме да учествуваме и на симпозиум во Републи-ка Турција на тема „Историјата на Балканот од 14 век до денес“. Во октомври 2012 годи-на ќе бидеме присутни на тој симпозиум со трудот „Односот на големите сили кон ма-кедонското прашање за време на Балкан-ските војни и Првата светска војна“.

Иван Петрушевски/ Кристина Илиевска

1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0

54

ога станува збор за шеми за автен ти­кација кои се базираат на концептот „нешто што сме“, се мисли на биоме­трика. Автентикацијата со помош на

биометрика е процес на користење на нечија физичка карактеристика, особина, аспект на физичко постоење или однесување, со цел автентикација на идентитетот. Најпознат процес е концептот на користење на отисок од прст за идентификување на индивидуа. Биометриската автентикација генерално спаѓа во две категории. Првата претставу­ва препознавање на физичка карактеристи­ка (physical characteristics recognition – PCR). Таа се заснова на физичка карактеристи­ка како што е отисок од прст, скенирање на ретина или ирис на окото или, пак, фа­цијална геометрија за идентификација и

автентикација. Втората категорија е пре ­познавање на карактеристика на од не су­ва ње (behavioral characteristic recognition – BCR). Оваа категорија се базира на карак­теристики на однесување како што се начи­нот на пишување на тастатура, своерачно пишување, или потпишување. Во основа, BCR е многу помалку применуван од PCR. Кај повеќето биометриски автентикации по­стои процес на регистрација – ова подраз­бира процес на запишување на некоја фи­зичка особина како што е отисок од прст, за­пис на гласот или скенирање на зеница. За време на процесот на регистрација се креи­ра шаблон за дадената особина. Шаблонот е всушност математичка репрезентација на физичката особина кој потоа се чува во некоја форма (обично во база на пода­

тоци и тоа во енкриптирана форма) за да мо же подоцна да се искористи за според-ба со вистинската карактеристика на корис-никот т.е. за автентикација на идентитетот на потенцијалниот корисник. Да претпоста-виме дека биометрискиот систем се кори-сти за идентификација и автентикација на корисници во мрежа. Кога корисникот сака пристап до мрежата, тогаш неговиот ша-блон (т.е. физичка карактеристика) се чува на серверот. Истиот процес кој се користи за создавање на шаблонот се користи и за создавање на математичка репрезентација на особината, и тоа и кај читачот и кај серве-рот. Со цел да се изврши автентикацијата, шаблонот кој е зачуван на серверот или на работната станица се споредуваа со корис-никот.

ДОВЕРЛИВОСТ НА БИОМЕТРИСКАТА ИДЕНТИФИКАЦИЈАКога се разгледува систем со биометриска автентикација, има две критични каракте-ристики кои треба да се разгледаат пред тој да се примени. Тие се стапката на погреш-но прифаќање (False Аcceptance Rate – FAR) и стапката на погрешно одбивање (False Rejection Rate – FRR)FAR е стапката до која системот неправил-но прифаќа или препознава потенцијален ко рисник како авторизиран за пристап на сис темот. Со други зборови, се поставу-ва пра шањето колку често системот про-пушта не кој што не треба? Повеќето про-изводители на направи за биометриска автентикација ја даваат стапката FAR за нивните производи. Во спротивно, секој ко-рисник може да го побара тоа од нив. Мно-гу често стапката FAR е дадена во проценти. Инаку стапка та FAR за кој било биометриски систем за идентификација и автентикација мора да би де многу прецизно пресметан. Производи телот може да изнесе стапка која изгледа дека е многу мала, но бројките може да за лажуваат. На пример, стапка FAR од само 1% значи дека еднаш од 100 пати систе-мот не правилно прифаќа неовластен корис-ник. Оваа рата на погрешно прифаќање е прего лема. Стапка FAR од 1% всушност зна-чи дека ако хакерот направи 100 обиди, ба-рем во еден од нив ќе успее. Дури и стапка-та FAR од 0,1% е преголема. Тоа значи дека еден обид од 1000 ќе биде успешен (ова оди мно гу повеќе во прилог на хакерот, отколку шан сите хакерот да погоди лозинка од осум знаци). На пример, дури и ако ги исклучиме бук вите од азбуката и специјалните знаци и користиме само броеви за лозинка од 8 зна-

ци, сè уште ќе имаме над 99.999.999 ло-зинки. Друга важна карактеристика на секој биоме-триски систем за идентификација и автен-тикација е стапката FRR со која системот не правилно одбива легитимен корисник. Иако не е критична како претходната стап-ка, стапката FRR е важна во секоја примена на системот за биометриска автентикација. Ако стапката FRR на системот е преголема, може да предизвика фрустрација кај корис-ниците, а фрустрацијата води кон послаби системи за автентикација. Ова, пак, води до потенцијална дупка во безбедносниот си-стем и до пробив на системот. Кога се разгледува биометриска шема за автентикација, мора да го имаме предвид справувањето со природните промени на луѓето. Ова е особено точно за биометри-ските системи PCR, т.е. препознавањето на лице. На пример, да претпоставиме дека си-стемот го користи тоа препознавање и има-ме некој којшто имал брада и решил да ја избричи. Дали во тој случај тој корисник ќе може да влезе во системот? Како луѓето стареат, така доаѓа до физички проме-ни кај нив. Затоа, со цел системот да биде потполно ефективен, тој мора да биде до-волно софистициран за да забележи изма-ма. Резултат на таа потреба е фактот дека технологијата која е употребена во систе-мот мора да биде обемна и напредна. На пример, систем кој користи само оптичка слика за отисок од прст, за препознавање на лице или за геометрија на рака, нема да може да детектира украдена или фалсифи-кувана карактериситка ако корисникот е мртов. Тогаш читачот на рака треба не само да ја споредува геометријата на раката, туку и да ја мери температурата и крвниот притисок. Овој подетален пристап го прави системот многу потежок за измама, како на пример пластична макета на раката.

„BACkUP“ АВТЕНТИКАЦИЈАЕфективниот систем за биометриска автен-тикација мора да е во можност да се справи со привремени физички промени. Ако упо-требувате отисок од прст за автентикација, што се случува ако корисникот го изгори прстот или, пак, ако некој скрши рака, а си-стемот се базира на геометрија на рака (се-како, корисниците нема да можат да добијат пристап до системот со завој или гипс на ра-ката). Мора да се разгледаат и т.н. „backup“ методи за автентикација на корисникот во случај биометриката да не успее. Исто така, мора да се разгледа и тоа колку е лесно да

БИОМЕТРИСКА АВТЕНТИКАЦИЈА

ДОКАЖУВАЊЕ НА ИДЕНТИТЕТОТ СО БИОМЕТРИСКИ ПОДАТОЦИ

101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010

55

се активира таа „backup“ метода. Не смее да се дозволи корисникот да се најде заклучен надвор од системот, без алтернативен ме­тод на автентикација. Ако имаме „backup“ метод (на пример лозинка), мора да се најде начин да се спречи некој постојано да го ко­ристи овој метод, или, пак, да се најде на­чин како ќе се спречи компромитирањето на овој „backup“ метод, што всушност значи надмудрување на биометрискиот систем во целина. Биометрискиот систем кој може да се надмудри е безвреден.

ПРИФАТЕНОСТ НА СИСТЕМОТ КАЈ КОРИСНИЦИТЕЗа да се постигне успешна примена на био метриски автентикациски систем, важ­но е да се оствари добра прифатеност на технологијата од страна на корисници­те бидејќи тие можат да се чувствуват не­удобно со скенери на зеница или, пак, да сметаат дека снимањето на отисок прет­ставува мешање во приватноста. Пред имплементацијата мора да се земе предвид колку таа технологија ќе биде сметана како нападна. Како што може и да се очекува, по­нападната технологија е и помалку удобна за корисниците. Иако скенирањето на зени­ца е далеку поефективно од отисок на прст, корисниците се многу позадоволни со упо­треба на читач на отисок. Овие системи, пак, би биле непогодни на места каде што работ­ниците носат ракавици. Скенирањето на зе­ницата или на геометријата на лицето не би било препорачливо во средина во која вра­ботените носат маски или заштитни очила. Читачот на глас, пак, не се става во средина со голема бука. Овие предуслови мора да се земат предвид пред да се имплементира си­стемот. Друга работа која мора да се запази пред примена на системот е генералната хи­гиена во организацијата. Трошокот за примена на овие системи е значаен фактор во недостатокот на широ­ка прифатеност на биометриската иден ти­фикација и автентикација. Но, ако се зе мат предвид потребните трошоци за одр жу­вање на системи со лозинки, можеме да за­клучиме дека значително се заштедува со системите за биометриска автентикација. Ако се користaт трошоците (пресметани од Гартнер) од 340 долари по корисник потреб­ни за годишно администрирање на лозин­ки, вие ќе заштедите исто толку по корисник кај биометрискиот систем. Ако станува збор за компанија со 1.000 вработени, се заште­дуваат 340.000 долари годишно. Повеќето компании создаваат големи трошоци за ИТ,

но истите ги амортизираат во период од три до пет години. Ако го амортизираме систе-мот три години, ќе заштедиме 1.020.000 до-лари, што претставува сума за која може да се имплементира далеку подобар систем за биометриска автентикација. Сепак, и покрај своите корисни особини, био-метриските системи имаат скромен успех во имплементацијата. Тие сè уште имаат премногу пречки за широка прифатеност на организациско ниво, но биометриката има голем удел во владините организации, во војската и во здравствените установи. Користени заедно со друго средство на идентификација или метод на автентикација биометриските системи можат во голема мера да ја зголемат компјутерската и мреж-ната безбедност.

ШТО СЕ БИОМЕТРИСКИ ДОКУМЕНТИ?Без разлика дали станува збор за возачка дозвола или за пасош, со примената на био-метриски податоци се верифику ва личноста, односно дека таа е онаа која што се претста-вува дека е и дека има авторизација за одре-ден сервис или активност. Авторизацијата за бараниот сервис, или пак активност, мора да е одредена од апликацијата и да е перио-дично ревалидирана за време на нејзиното траење. Ова бара некоја форма на про-верка на националната база на податоци, на ниво соодветно со безбедносните по-треби на авторизацијата. Овие проверки ис то така ќе утврдат дали некоја личност е потенцијална закана. Верификацијата дека личноста е онаа која се претставува дека е побарува три елемен-ти: биометриски документ кој не може да биде лесно нападнат, биометриска особи-на (за да нè поврзе со лицето на кое му е издадена картичката како отисок од прст, потпис, скенирана фотографија на лице) и безбеден автоматизиран интерфејс за верификација дека личноста и податоците од документот се валидни. Со цел да се одбегне нарушувањето на при-ватноста, базите на податоци кои се ко-ристат за време на аплицирањето треба да се оние кои се од важност за бараниот сервис. Сите останати лични информации, вклучувајќи ги и биометриските идентифи-катори, треба да се останат тајно сместени на документот.Кога корисникот ќе побара одредена услу-га, неговиот идентитет брзо се проверу-ва во базата на податоци без да се емиту-ва каква било информација содржана на документот. Движејќи се низ контролни-

БИОМЕТРИСКА АВТЕНТИКАЦИЈА

ДОКАЖУВАЊЕ НА ИДЕНТИТЕТОТ СО БИОМЕТРИСКИ ПОДАТОЦИд-р Зоран Гацовски

професор на универзитетот фон

те точки, корисникот се споредува со една или повеќе биометриски особини кои се наоѓаат на документот – отисок од прст, скенирање на зеница, на лице, на рака или геометрија на прст. Времето потребно за ваква споредба е помалку од пет секун-ди. Исто така, треба да се напомене дека различни локации може да бараат разли-чен метод на идентификација. Всушност, особено е поволно да се користи случајна комбинација на биометрика сo цел корис-никот да не знае кој дел од биометриката се испитува во одреден момент. Биометриските податоци се сместени во т.н. INS-партиција на документот до која се при-стапува само со т.н. INS-контролирани чи-тачи. Во оваа податочна зона се сместени: висококвалитетна слика во боја на сопстве-

никот на документот, слика од отисокот на сопственикот, земена од базата на подато-ци на МВР, и дигитална слика од потписот на сопственикот на документот. Пример за типична структура на партицијата INS е картичката „Lasercard“која се користи како зелена карта во САД. На горниот дел од картичката со резолуција од 12.000 dpi (точки на инч) се вметнати слики на сите до-сегашни претседатели на САД. На долниот дел, пак, со иста резолуција се вметнати сли-ки од знамињата на сите држави во САД. Tие картички имаат докажано два мно-гу значајни факти: визите што се издава-ат може да бидат во форма на машински-читливи картички и дека оптичката картичка „Lasercard“ служи како одлично биометри-ско средство за таа намена.

раелец во нејзиниот живот. Сега, преку зближувањето со израелските активисти, таа открива нова вистина – дека целиот живот имала погрешна перцепција за овие луѓе бидејќи верувала дека го мра-зат нејзиниот народ. „Никогаш не веру-вав дека ќе зборувам со жена-Израелка и дека некогаш ќе имам пријатели Изра-елци. Чудно ми беше да видам дека тие стојат покрај мене и дека се бориме за исто нешто.“Демонстрациите се одвиваат под сло-ганот „Една обединета нација“ и во при-дружба на мировни песни кои повикува-ат на единство и разбирање. На барање на ќерката Илтезам и жените станува-ат дел од демонстрациите, и тоа заста-нуваат во првите редови, затоа што са-мото вклучување на жената која важи за симбол на ненасилство, нежност и мајчинство, е своевидна гаранција и сли-ка за карактерот на овој отпор.

СО ВНИМАНИЕ ДО МИР БЕЗ ОРУЖЈЕИако гласот за овие настани во Будрус се проширил не само низ Западниот брег, туку низ цела Палестина и во Ерусалим, сепак странските медиуми останале неми. Напротив, целото внимание останало фо-кусирано, како и дотогаш, на естремистич-ките движења. Таа тишина носи големи по-следици и ја пригушува веројатноста овие движења да се пренесат и на други ме-ста, да растат, па дури и да опстанат. Како што вели авторката на овој филм, Баша, „насилниот и ненасилниот отпор имаат нешто заедничко – и двата се неформа-лен театар кој ја бара својата публика за да ја оствари целта. Ако насловните стра-ници, во секоја прилика, континуирано се пополнуваат со насилните актери од тој своевиден театар и ако им се дозво-ли тие да ја градат сликата за Палестина пред меѓународната јавност, тогаш стану-ва уште потешко за лидерите на ненасил-ниот отпор да ги убедат своите сограѓани дека постои друг начин да се дејствува и да се постигне успех, дека постојат други патишта по кои може да се чекори за да се оствари тоа за што се бориме.“ Џулија Баша го прикажува овој филм не само на Блискиот Исток, туку и во сите региони во светот кои се зафатени од конфликти за да им покаже на луѓето дека тоа може да функционира. Целата нејзина борба се заснова на една идеја, а тоа е дека на

56

ога ќе се спомнат Израел и Пале-стина, неизбежна е асоцијацијата на две разделени нации втурнати во виорот на длабок, долгогодишен конфликт, слика која секојдневно

ни се пренесува преку медиумите. Се-пак зад сета таа раздвоеност постои и друга реалност која очајно бара меди-умско влијание. Бразилската режисер-ка Џулија Баша посветила 18 години на истражување и промовирање на друга-та страна на овој проблем, страна која не познава бомби, оружје, жртви и омра-за. Нејзиното 80-минутно документарно дело насловено „Будрус“ според истоиме-ното село, е една позитивна, инспиратив-на приказна за мирот, единството и упор-носта, а воедно дава одговор и на едно многу важно прашање: Што е тоа што го спречува создавањето на силен и конти-нуиран ненасилен отпор во еден реален и опасен конфликт?

НАСПРОТИ НАСИЛСТВОТОПриказната во овој документарен филм започнува откако израелската влада од-лучува да биде изграден одбранбен ѕид кој ќе ја одделува територијата на Из-раел од Западниот Брег во Палестина, територија од која доаѓаат најголем број од палестинските бомбаши-самоубијци. Ниту Израел ниту, пак, Палестина се про-тиви на градењето на оваа изолациона бариера, но нејзината локација е пробле-матична за десетици села кои лежат на предвидената линија по која треба да се гради. Не само што со овој потфат села-ните ќе го загубат своето земјиште, кое им е единствен извор на приходи, туку и ќе бидат отсечени од своите ниви и ово-штарници. Ѕидот мора да биде поме-стен за жителите на Будрус да го спасат она што за нив е свето, дрвјата кои тука постојат колку што се стари и жителите, дрвја кои имаат имиња и кои се мало но непроценливо богатство за овие луѓе. До-дека булдожерите се редат пред селото за да започнат со искоренување, мора да се дејствува брзо. Доцна во ноќта, Ајед Морар, поранешен активист на „Фатах“, а сега тивок, но решителен селски ста-решина, свикува селско собрание на кое се одлучува да се организираат ненасил-ни демонстрации и со жив ѕид да се од-брани земјиштето. Почнувајќи од таа ноќ биле организирани вкупно 55 демонстра-

СЕЛОТО КОЕ ГИ ОБЕДИНИ НАЈРАЗДВОЕНИТЕ ЛУЃЕ НА ПЛАНЕТАТА

„БУДРУС“

ции во рок од 10 месеци. Ајед знаел дека ако користат насилство, ќе бидат како и терористите и тогаш ќе постои оправда-ност да бидат замолчени и неутрализи-рани. Но користењето на мирни методи во нивната борба, не само што резулти-ра цврст и стабилен отпор, туку добива и силна интернационална поддршка. Како што се шири гласот за овој настан, така и поддршката се зголемува. Во Будрус од секаде пристигнуваат израелските ли-берални активисти и членови на мировни движења. И сите тие имаат иста цел. 15-годишната ќерка на Ајед, Илтезам, иако е родена и живее само на неколку километри од израелската територија, таа никогаш не запознала ниту еден Из-

однесувањето на цели заедници и народи може да се дејствува пре-ку тоа каде е насочено вниманието на меѓународната заедница, затоа што, ако на ненасилството му се даде глас, тоа ќе преовлада. Исто како што насилството раѓа насил-ство, така и мирното дејствување може да биде заразно до тој сте-пен што таа верува дека може да стави и крај на долгогодишниот израелско-палестински конфликт.

ПРИМЕР ЗА ЦЕЛИОТ СВЕТОна што започна како борба за одбрана на земјиштето со масли-нови дрвја, станува многу поголе-

не се зборови со кои би ја опиша-ле сликата која ни доаѓа на ум, но дефинитивно се носечките моти-ви кои ни ги пренесува ова доку-ментарно дело. Еден од активи-стите во настаните вели: „Сите са-каме да живееме во слобода и си-гурност“, а „Будрус“ навистина е еден начин, еден пат да се стигне до таа вредност. Бариерата која била замислена да одвои два на-роди, преку моќта на човечки-от дух и копнеж за мир, на крајот обедини и инспирира многумина да го следат нивниот позитивен пример.

Елена Ѓорѓиевска

мо отколку што се очекувало. Тоа е доказ дека мирот и единството се возможни и таа идеја почнува да се шири како вирус и да се пре-несува од село во село. За луѓето од Будрус, заштитата на нивно-то земјиште не е најважното не-што што излегло како краен епи-лог од нивната борба, туку фактот што докажале дека мирот и един-ството на овие два народи се воз-можни и реални. Крајната цел е за-чудувачка. Со овие мирни демон-страции тие успеваат да ги зачу-ваат недопрени селските гробиш-та кои требало да бидат униште-ни, да спасат 95% од маслинките кои за нив значат живот и да оста-нат поврзани со својата земја, но и со Западниот Брег. Жителите на Будрус се инспирација за мно-гумина други кои се соочуваат со истиот проблем. Набрзо, други по-гранични села, вклучувајќи ги Кар-бата, Кибиа, Биду и многу дру-ги, тргнуваат по истиот пат на ми-рен отпор и така ја остваруваат својата цел. На крајот, бариерата е изградена во рамките на така-наречената „Зелена линија“, која е меѓународно призната граница меѓу двете територии, а селата остануваат недопрени.Како што споменав на почето-кот, кога мислиме или зборуваме за овој регион, „мир“ и „единство“

57

Оваа рубрика ја посветуваме на ВОЈНИКОТ – ЧОВЕКОТ кој е прв на удар на виорот наречен војна – ЧОВЕКОТ кој е високо мотивиран да ја брани своината, татковината и идеите – ЧОВЕКОТ кој е физички и психички подготвен на највисоко ниво – ЧОВЕКОТ кој оставил дел од својата душа дома кај своето семејство – ЧОВЕКОТ кој, на крај, сепак, е само ЧОВЕК.И затоа тој е инспирација за многу уметнички филмски дела кои оставиле силен впечаток на неутралната широка публика, ја разбранувале нашата закоравена емотивност и ни покажале колку сурова е всушност војната и како таа делува на луѓето.Во следните броеви на ШТИТ ќе се осврнеме на некои од тие филмови без некоја посебна амбиција да бидеме филмски критичари. Сакаме само да ви пренесеме дел од нашите чувства, да ви покажеме дека една војничка, човечка судбина може да ги промени нашите ставови за вредностите во животот, а посебно да истакнеме колку тој тежок, исполнет со труд, кал и пот војнички живот е достоен за ПОЧИТ.

Режија и сценарио: Julia Bacha

Директор на фотографија: Shai Pollack, Monalisa Sundbom, Jonathan Massey

Монтажа: Geeta Gandbhir

Музика: Kareem Roustom

Продуценти: Ronit Avni, Julia Bacha, Rula Salameh

Времетраење: 81 минута

Година: 2010

Земја: Израел/Палестина/САД

Награди на интер-националните филмски фестивали во Сан Франциско, во Берлин, во Трибека, во Берген, на Фестивалот на документарни филмови во Мадрид, на фестивалот „Силвердокс“ и други.

Наслов на оригиналот:

Rafael YanushevskyMODERN MISSILE GUIDANCE

Рафаел ЈанушевскиСОВРЕМЕНО РАКЕТНО НАВЕДУВАЊЕ

Издавач: НАМПРЕС – Скопје 2009

нигата „Современо ракетно наве­ду

вање

“ од Рафаел Јану

шев

ски

е дел од програмата на Владата на Ре-публика Македонија за преведување

на 500 стручни, научни книги и учебни-ци од кои се учи на врвните, најдобрите и најреномираните универзитети во САД и во земјите од Европската унија.Рафаел Јанушевски е роден во Киев, Украина, каде завршил и факултет по ма-тематика и магистрирал електромехани-ка на Универзитетот во Киев, а докторски студии завршил во Москва во 1968 годи-на на Институтот за контролни науки каде што и се вработил, издал повеќе од 40 на-учни трудови и уредил 14 книги за што во 1971 година му е даден висок ранг на по-стар научник за автоматска контрола. По-сле емигрирањето во САД во 1987 година предава на универзитетите во Мериленд и Колумбија и е вклучен во многу значајни на-учни и оперативни проекти. Неговиот инте-рес за истражување вклучува наведување и контрола, процесирање сигнали и контро-ла, следење на маневрирачки цели и ин-тегриран дизајн на наведувачките и кон-тролните системи на проектилот. Него-вата компанија „Research and Technology Consulting“ обезбедува консултантски услу-ги во овие области. Објавил повеќе од 80 трудови, а како еден од врвните експерти од својата област вклучен е во Кој е кој во Америка, Кој е кој во науката и инженер-ството и Кој е кој во американското обра-зование.Следствено, оваа книга е напишана од ек-сперт кој има повеќе од триесетгодишно искуство и содржи нови аналитички резул-тати до кои дошол авторот, а кои може да се искористат за анализа и дизајн на ракет-ното наведување и контролните системи. Книгата не ги анализира само новите ме-тоди, ниту, пак, е збир на постари методи, иако ги вклучува и двете. Книгата го анали-зира, во логична низа со јасно толкување на законите за наведување, комплетното поле од ракетна динамика до оформување и тестирање на ракетното наведување и контролните системи. Спротивно на постоечките книги кои опфаќаат многу едноставни и често нере-алистични модели на ракетно наведување, оваа книга презентира модели на ракет-но наведување кои прецизно ја опишува-ат динамиката на системите за контрола на ракетното летање, правејќи ги анали-тичките резултати поефективни во прак-тика. Анализата на моделите на системи-

те за ракетно наведување во домен на време и во домен на фреквенција овоз-можува создавање различни закони за наведување кои меѓусебно се надополну-ваат.Преземајќи модерен, детален пристап кој води до подобри достигнувања во приме-ната на ракетното наведување, книгата ги проучува новите закони за наведување и соодветните алгоритми за генерирање и тестирање на тие закони и вклучува нови ефективни софтверски програми разрабо-тени од авторот. Авторот обезбедува ино-вативна презентација на теоретските аспек-ти на современото рактено наведување и објаснува нови идеи кои значајно ќе ги уна-предат особините на ракетните системи.Целта на наведувањето е да се дојде до целта. Кога ќе се стигне до целта, позицијата на објектот се совпаѓа со позицијата на целта. Еден од антички-те закони за наведување, успешно кори-стен од морнарите за наоѓање со другите бродови на море се нарекува паралелна навигација која е користена исто така од птиците грабливци кои кога ловат, обично се поставуваат така што имаат констан-тен агол на гледање кон целта и го одржу-ваат тој агол. Оваа книга се разликува од претходните кои се посветени на наведувањето проек-тили. Дизајнот на управувачкиот закон во книгата се разгледува како дизајн на кон-троли. Дизајнерската процедура е прет-ставена во временско подрачје, процеду-ра која генерира различни управувачки за-кони кои се надополнуваат меѓу себе. Во поглавјето 1 се дадени основните факти за наведување проектили. Во поглавјето 2 се дадени паралелната навигација и опишување на PN-наведувачкиот закон. Пропорционалната навигација (PN) исто така е разгледана како контролен про-блем. Во поглевјето 3 се дадени анализите на PN-наведуваните системи во временско подрачје врз база на методот на заеднички точки. Поглавјето 4 содржи анализи на PN-наведуваните системи во фреквенциско подрачје. Добиените аналитички изрази за растојанието на промашување може да се употребат за дизајн на системот на проек-тилите. Тие ни овозможуваат анализи на влијанието на параметрите на управувач-киот систем врз неговата изведба. Разгле-дан е генерализираниот модел на наведу-вачкиот систем на проектилот кој исто така вклучува модел на нишанење. Разгледана е врската меѓу фреквенцискиот одѕив и по-

степениот одѕив на промашување. Прет-ставена е процедурата за наоѓање на опти-малната фреквенција за која амплитудата на растојанието на промашување е макси-мална. Поглавјето 5 содржи детален опис за класата на управувачки закони добиени врз база на Лиапуновиот пристап. Се пока-жа дека оваа класа на управувачки закони ја подобрува ефективноста на PN законот за маневрирачки и неманеврирачки цели. И покрај тоа пристапот кој е претставен може да се разгледува како друго оправдување на ширококористениот PN закон. Аналитич-ките изрази на наведувачкиот закон се да-дени за генерализираните рамнински и три-димензионални модели на средба за про-ектили со или без контролирано аксијално забрзување. Во поглавјето 6 е разгледа-на промената на PN-наведувачкиот за-кон користејќи ги резултатите од класич-ната контролна теорија. Пристапот се ба-зира на употребата на повратни/превен-тивни контролни сигнали за да се создаде реално забрзување, што поблиску до ко-мандуваното наведување генерирано од PN-наведувачкиот закон. Претставена е ефективноста на овие наведувачки закони наспроти многуте маневрирачки цели. Во поглавјето 7 се разгледани анализите за из-ведбата на наведувачките системи на про-ектилите под различни типови на шум. До-биени се аналитичките изрази за анализи на PN-наведуваните системи. Претставени се пресметувачките алгоритми. Поглавјето 8 се занимава со симулационите модели кои можат да се користат ефективно за анализи на изведбата на наведувачките за-кони и споредбените анализи на различни наведувачки закони. Во поглавјето 9 е на-правен обид да се разговара за проблемот на интегрираниот дизајн на наведувачките и контролните закони. Овој проблем е раз-гледан бидејќи има зголемен интерес за ин-тегрираниот дизајн на системите на летач-киот објект. И конечно, во поглавјето 10 се разгледани некои пресметувачки програми кои може да се користат за да се тестираат наведувачките закони на проектилите.Атрактивноста на наведувачките закони разгледани во оваа книга е во нивната ед-ноставност. Тие се едноставни како и PN-наведувачкиот закон кој се користи широ-ко во практиката најмногу заради неговата едноставност. Материјалот во оваа книга може да послужи како едукативен, а може да го користат истражувачите и инженери-те во нивната секојденевна практика.

м-р Јулијана Стојанова

58

Уба

ви

ни

те н

а М

акед

они

ја

Неповторлива убавина

о Долнореканскиот регион има многу скриени убавини кои се далеку од очите на поширока-та јавност. Природата била несе-

бична во регионот по долината на пре-красната река Радика и подарилa го-лем број убавини и реткости што мо-жат да се сретнат на овие простори и никаде на друго место. Тука е пеште-рата Шаркова Дупка, езерото Локув и уште многу природни реткости. Меѓу нив, со својата неповторлива убави-на, се издвојува ростушкиот водопад Дуф. Водопадот се наоѓа во пазувите на Крчин и Ростушка Планина, на 20 ми-нути пеш од центарот на селото Ро-стуше, на надморска височина од око-лу 1500 метри. Се минува низ карпест кањон кој наместа е длабок повеќе од 50 метри. Целиот е обраснат во вегетација и налето наликува на пра-шума. Во карпите низ кањонот има и дваесетина помали и поголеми пеш-тери. Повеќето не се достапни без специјална опрема и сè уште не се ис-тражени. До водопадот нè води обележана со патокази патека долга еден киломе-тар, преку водотеците има дрвени мо-стови, патем има и одморалишта со стреи, а направена е и импровизира-на училница со клупи која претставува место за изведување час во природа. Водопадот е творба на природата која настанала од водите на Голема Река и на Мала Река кои се влеваат на место кое е на два километра пред падот. Во-дите се спуштаат низ карпест засек со височина од околу триесетина метри. Притоа се создава завеса од ситни капки што освежуваат од пешачењето и од тропските горештини. Тука тем-пературата постојано е околу 15 Цел-зиусови степени. Во зима овој водо-пад замрзнува и предизвикува интере-сен феномен. Поради кондензација на влагата тука се создава појава на во-дени капки и се добива впечаток дека врне дожд.Напролет, кога се топат снеговите од планината Крчин, водопадот е многу поголем и глетката е поимпресивна. Жените од Ростушкиот регион на би-стрите води од водопадот пред некол-ку децении ги переле алиштата и руво-то, се подготвувале за празниците и за свадби. Исто така водите од водопа-дот се користеле за производство на струја во првата електрична централа што била изградена во регионот.

В.Д.

28