1 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

فهرست مندرجات3..................................................38 تا 26بحثي در اطراف اخالق در آيات

7..............................................................................بحثي در اقتصاد اسالمي15..........................................................................دين خدا: سخت يا آسان؟

19.............................................................................................................انفاق22...................................................................................اهميت تفكر و تعقل

24.........................................فرزندان و اهميت توكل به خدا در مورد روزي26.........................................................................................محبت و شفاعت26..........................................................................................اهميت فرزندان

28..............................................................................معناي آسمان در قرآن32.........................................................................جهاني شدن مقدمة ظهور

34..................................................................................32قتل نفس در آية 38...............................................................................سفارش در مورد يتيم

43........................................................عهد و پيمان الهي و فطرت و وجدان45................................................................................................نهي از تكبر

46........................................................................................................حكمت50..........................................................................................بحثي در توحيد

62.................................................................................آيات متشابه و محكم66..............................................................................................حلم و غفران

67........................................................................شرحي در اطراف كلمة اهلل79............................................دليل امتناع شناخت ذات خدا از مسيرتفكر

84...........................................................................دليل عدم آمرزش شرك88........................................46 و 45معناي حجاب مستور و اكنه در آيات

2 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

90..............................وصف كساني كه حاضر نيستند در اطاعت خدا باشند91........................................................................قيامت دور است يا نزديك؟

95....................................................................بحثي در اطراف زمان و مكان102.....................................شيطان و وساوس شيطاني و جن و انسحقيقت

120.............................................54مشيت خدا و مامور بودن پيامبر در آية 128........................................................................................جهانهاي موازي

133......................................................................برتري پيامبران بر يكديگر142.....................................................توجه به خدا در مسير حركت تكاملي

145....................................................................وضعيت مردم در آخرالزمان155..............دليل تاخير ايجاد زندگي بهشتي و مقدر شدن زندگي دنيايي

159.......................................................يكساني در خلقت، تفاوت در تربيت163..................................سرمايه اهل ايمان كه مانع تسلط شيطان ميشود

165.........................................................آيا خدا براي انسان كشتي ساخته؟172................................................خداوند چه كرامتي به انسان داده است؟

177.......................................................درجات اهل ايمان در زندگي آخرت180..............................................................................تاويل كوري در محشر

185..................................................................................ماموريت پيامبران؟195..............................................................................دستوراتي در بارة نماز

202...........................................................................جاء الححق و زهق الباطل205......................................................................................اسالم شفاء است

210....................................................................آيا كفر و ايمان جبري است؟212................................................................................وضعيت ذاتي انسانها

215...............................................................................................تعريف روح233...................................................................راه رسيدن به ماوراء طبيعت

236............................................................................................در بارة قرآن

3 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

242................................................درخواستهاي سفيهانه از رسول اكرم ص246.................................................................................معرفي هدف خلقت

248............................................................................................ثواب و عقاب253.................................................................................شجرة طوبي و زقوم

256.................................................................مخلوقات، محدود يا نامحدود259.............................................حقيقت و خيال در داستان حضرت موسي

267........................................................................غرور و تكبر بني اسرائيل272......................................................................معناي كلمة نزول در قرآن

275................................................................معناي نزول بخش بخش قرآن277.............................................................علم قرآن قبل از خواندن قرآن!

279.................................................................توبه اول است يا توفيق توبه؟282........................................................حاالت تكامل انسان از ابتدا تا انتها

284...................................................................دستورات اخالقي آخر سوره288..........................................................معناي بلند و آهسته خواندن نماز

4 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

38 تا 26بحثي در اطراف اخالق در آيات �ه38 تا 26و در آيات ��د ك��توراتي مي ده� خداوند برای تنظیم اخالق مردم دس

�ود��وعي خ� انسانها تا زماني كه به يك چنین اخالقي مجهز نشده اند برای برادران ن نعمت خدا به حساب نمي آيند و بهوسیله آنها يك تمدن بهشتي و يا مدينه فاضله�د از��دا مي كنن��الت پی� قابل ظهور نیست. انسانهائي كه در ساخت مدينه فاضله دخ�ا��ر از آنه��ك نف� نظر تجهیزات وجودی و اخالقي يك چنان افرادی هستند كه هري�ان��ك انس��ر از ي� برای ديگری برابر همه كائنات ارزش پیدا مي كند بهطوری كه اگ�اير��ي و س��ته باش� بهشتي سؤال كني امر داير شود كه يك چنین همسايه ای نداش

�ا ت��ي و ي��ته باش��ای خدنعمتها را داش��نینم�امي نعمته��ي و يكچ��ته باش� ا را نداش�و مطلوبتریهمسايه و يا دوست صمیمي داشته باشي كدامیك از اين دو رقم برا� ت

است ؟ او جواب مي دهد كه يكچنین دوست صمیمي و همسايه ای را داشته باشم و�الم در اين��ه الس� ديگر هیچ ، آن دوست صمیمي برای من بهتر است. لذا مولي علی

رابطه مي فرمايند:ز عن اكتساب األخ��وان، » زأجعز الناس من جع ذا ظف��ر ب��ه واح��د من��هوأجع��

' من��ه من ا

« 1تركه�ي��الیت كس��ب و فع��انها در كس� يعني عاجزترين انسانها و يا بي عرضه ترين انس�اجزتر��د و از او ع��رورش ده��ود پ��رای خ� است كه نمي تواند يك دوست صمیمي ب�تم��ود س��میمي خ��ت ص��ه دوس� كسي است كه برای ضبط و رعايت مال و ثروت ب�ر��ه ب��الم ك��دس اس��ای دين مق��د. فرآورده ه� مي كند و محبت او را از دست میده�ت: اول،��مت اس��ه قس� اساس آن زندگي بهشتي يا مدينه فاضله پیدا مي شود بر س�رای اين��د ب��ول عقاي� اصول عقايد؛ دوم ، فقه و احكام ؛ و سوم، اخالق و فضیلت. اص�ب كم�االت و رف�ع ن�واقص��رای انس�ان در جهت كس� است كه يك عامل محرك ب

�ر. وجودی باشد��ت و در براب� انسان در ابتدای خلقت يك عددی نزديك به صفر اس�دازه� بینهايت نعمتهای خداوند متعال قرار مي گیرد كه از اين بینهايت نعمتها به ان�ان� نمي يا كمي در اختیار او هست و بقیه از نظر او پنهان است. يك انسان در بیاب�وچكي��ار دارد. رقم ك��دا در اختی��ای خ��دازه از نعمته��ه ان��وير چ��طح ك� و يا در س�ل� میتوانید به حساب بیاوريد. اين رقم كوچك در برابر بینهايت نعمتهای ديگر قاب

االخوان، وأعجز منه من ضیع من ظفر به منهماكتسابأعجز الناس من عجز عن ، نهج البالغه12حكمت -1

5 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ام��ان ارق��د، هم��از مان��ل ب��ركت و تكام� قیاس نیست. اگر خود را متوقف كند از ح�یرد��رار مي گ��ق ق� كوچك هم از اختیارش خارج مي شود و در برابر محرومیت مطل�از��ه روی او ب��ا ب��ر روز دری از نعمته��ود ه��غول ش��ار و تالش مش� ولیكن اگر به ك�رك� مي شود تا در انتها اين رقم كوچك تبديل به ارقام نامتناهي میشود. عامل مح�د��ت ولیكن بايس�تي معتق� در اينجا فقط عقیده به عوالم غیب است. خ�دا غیب اس�ر��ود و ب��ف و رحمت او ش��ه لط��دوار ب��اني دارد. امی� باشد كه يكچنین خدای مهرب�ت��رت، غیب اس� اساس امیدواری خود فعالیت كند، همینطور زندگي بهشتي و آخ ولیكن الزم است اعتقاد به يكچنین زندگي مطلوبي داشته باشد و برای رسیدن به آن زندگي، فعالیت كند. فرشتگان هم كه ب�ه ج�ای اس�باب و اب�زار ق�درت انس�ان�تگان هم��د. آن فرش��دا كن��اكمیت پی� هستند و بهوسیله آنها مي تواند بر كائنات ح غیب هستند ولیكن الزم است در اثر كوشش و فعالیت، خود را به مقام يك انسان�ور��د. همینط��جده كنن� كامل برساند تا فرشتگان در خدمت او قرار گیرند و او را س�ك��ه ي��دا ك� دايره واليت و نبوت هم يك مكتب عظیم و نامتناهي است و اولیاء خ�اء��ه مكتب واليت و اولی� چنان اساتید مهرباني هستند غیب است. بايستي عقیده ب خدا داشته باشد و خود را به دايره واليت و تربیت آنها برساند. اينها اصول عقايدند�أس و��ه ي��د ب��ته باش��ا نداش��وديت آنه� كه از نظر انسان غايبند. اگر اعتقاد به موج�رك��ل مح��د، عام� نومیدی مبتال میشود و از حركت و تكامل باز مي ماند. پس عقاي

هستند كه اگر عقیده نباشد يك موجود ناامید و بي حركت خواهد بود. �ا� و اما فقه و احكام برای پیدايش عدالت اجتماعي و نظم و انتظامات است تا ب اجرای احكام و فقه اسالمي، عدالت اجتم�اعي بوج�ود آي�د و انس�انها از تج�اوز ب�ه حدود و حقوق يكديگر باز مانند و هر يك از آنها در حد خويش قرار گیرند و برای ديگران يك عامل نظم و امنیت باشند نه عامل ظلم و عداوت. فقه اسالمي و احكام�اعي��دالت اجتم��ام و ع� حالل و حرام و واجبات و مستحبات، انسان را در دايره نظ

قرار مي دهد و از روبرو شدن با آفات و خطرات و يا محرومیتها باز مي دارد.�ايت��ه بینه��ديل ب� و قسمت سوم كه اخالق است هر انساني را برای ديگران تب�زرگي� لذت و نعمت مي كند. انسانهائي كه مجهز به اخالق اسالمي هستند، نعمت ب�ك از��ر ي� برای برادران نوعي خود مي باشند، آنچنان نعمتي كه عرض شد ارزش ه�ه� آنها برای ديگران از تمامي نعمتهای خدا بهتر و باالتر است. از اين رو هر جا كلم�ل و��انهای كام� نعمت در قرآن به كار مي رود مصداق و معنای كامل آن نعمت، انس�انها را� اولیاء خدا هستند كه برای يكديگر لذيذ و گوارا مي باشند. تنها عامل كه انس برای يكديگر تبديل به بینهايت لذت و نعمت و آرامش و آسايش مي كند، اخالق و

فضیلت است. پیغمبر اكرم مي فرمايد:م ماكرم األخالق» تم ما بعثت أل6 ن' «2ا

�ني� من به اين منظور مبعوث شدم تا اخالق و فضايل انساني را تكمیل كنم. يع�ردم��د و م� احكام و عدالت اجتماعي و اصول عقايد را پیغمبران پیش از من آورده ان

323، ص 10؛ السنن الكبری، ج 382، ص 68بحار االنوار، ج 20

6 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�دا را��دگان خ��اني بن��ا اخالق انس��ده ام ت� را در نظام اجتماعي قرار داده اند و من آم�زرگي��روت و نعمت ب��ه ث��ديل ب��ران تب��رای ديگ� تكمیل كنم و هر يك از آنها را ب�في��ترين وص��ال به� بنمايم تا از اجتماع آنها زندگي بهشتي داير گردد. خداوند متع�ت��یلت اس� كه برای رسول خدا در نظر مي گیرد تعريف آن حضرت به اخالق و فض

ك لعيل خلق عظمي »كه مي فرمايد: ن' «3 و ا

يعني تو بینهايت مجهز به اخالق و فضیلت هستي و بر اساس همین اخالق اوة للعالمنيرا رحمت عالمیان شناخته است و مي فرمايد: » «4وما ارسلناك اال رمح

�ع رحمت و��ا منب��ا و آدمه��ه عالمه��رای هم��ا ب� تو را به اين منظور فرستاديم ت�ده��ادآوری ش��رآن ي� بركت باشي. اخالق انساني بهطور پراكنده و متفرق در آيات ق�ومین��ه معص��ه از ائم��ت ك� است. توضیح و تكمیل آن هم در دعاها و روايتهائي اس�ه��ارم علی� علیه السالم به ما رسیده است و مخصوصا دعای مكارم االخالق امام چه السالم. پس بزرگترين ثمره وجودی انبیاء و كتب آسماني تجهیزات اخالقي جامعه�تي��دگي بهش��وند و زن� بشريت است. تا زماني كه انسانها به اخالق كامل مجهز نش

برای آنها داير نگردد ارزش ثمرات اخالقي معلوم و معین نخواهد شد.�ر را تنظیم��ل بش��ای تكام� در اين آيات خداوند بعد از كلمه غفران كه برنامه ه�ه��دانیم ك� مي كند، فضايل اخالقي را يادآوری مي كند. اين حقیقت را هم بايستي ب�د.��ود مي باش��وع خ� میدان نمايش و پرورش فضايل اخالقي، ارتباط انسان با افراد ن�د اخالق و��ود و نمي توان� انسان در حال تنهائي و تك فردی مجهز به اخالق نمي ش�ايل��ايش فض��رورش و نم��ل پ��د. عام��رورش ده� فضیلت را به نمايش بگذارد و يا پ�ان��ه انس��تور اخالقي ب��د دس� اخالقي، انسانها در برابر يكديگر هستند. هرجا خداون�نین و��ود چ��وعي خ��واهران ن��رادران و خ� مي دهد او را مأمور مي كند كه در برابر ب

�دگان26چنان باشد. در آيه ��كینان و در راه مان� مي فرمايد: حق خويشاوندان و مس�راف و��ه اس��ود را ب� در مسافرت انتقالي و تكاملي را به آنها برسان و مال و ثروت خ�ه� تبذير نابود مكن. در اين آيه شريفه ابتدا اثبات مي كند كه انسانها به دلیل اين ك�د.��دا مي كنن��ق پی��ديگر ح� انسان هستند و شاخه ای از شجره انسان هستند، بر يك�ان��ون انس��وعي ، چ��ق ن��دا ح� حقوقي كه انسانها بر يكديگر دارند سه نوع است: ابت�ل� هستند بر يكديگر حق دارند، خدمتي كرده باشند يا نكرده باشند. به همین دلی�ق دوم،� كه از شجره بشريت بوجود آمده اند، نوعي حق بر يكديگر پیدا مي كنند. ح�ق زن و��د ح��د؛ مانن��ود مي آي��امالت بوج� حق قراردادی است كه از معاهدات و مع�دا� شوهر بر يكديگر و حق كارگر و صاحبكار يا حقوقي كه در تجارت بر يكديگر پی مي كنند. و اما حق سوم ، حق احسان است. هر انساني مأمور است بدون انتظار مزد�ه حقي��ان، نمون��ق احس� و منت ، در خدمت برادران و خواهران نوعي خود باشد. ح�زد� است كه پدر و مادر بر فرزندان خود پیدا مي كنند. يعني بدون انتظار و بدون م�ق��د ح��ريفه خداون��ه ش��د. در اين آي��دمت مي كنن��ود خ��دان خ��ه فرزن� و منت ب

4سوره قلم، 30107 سوره انبياء، 40

7 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د و��رح مي كن��دگان را مط��از مان� خويشاوندان و نزديكان و حق مسكینان و از راه بانسان را مأمور مي كند كه از مال و ثروت زائد خود به آنها برساند.

بحثي در اقتصاد اسالمي�ات27و در آيه ��ذير، انفاق��راف و تب� مردم را از اسراف و تبذير نهي مي كند. اس

بدون نتیجه و بدون فايده را مي گويند. تبذير از كلمه بذر است. به معنای پاشیدن�د� حبوبات برای زراعت و يا ريختن آنها روی زمین. اسراف هم به معنای مخارج زائ

است . يعني مال را در راهي و در جائي خرج كند كه فايده عقالني نداشته باشد.�ه از��ايع ش�ود و از بین ب�رود. مانن�د غ�ذا و خوراكه�ائي ك� مال، بدون نتیجه ض�دد و از بین� قابلیت استفاده مي افتد، ضايع مي شود و يا حبوباتي كه در انبار مي گن�ايع� مي رود. خرج كردن مال و ثروت در راههائي كه ضرر دارد و يا نتیجه ندارد، ض�ال و��ك م��تور داده ان�د ك�ه مال��المي دس��ت. در ق�انون اقتص�اد اس��ال اس� كردن م�ر��ر ه��ا در براب��د ت��رمايه گذاری كنن��تي س� ثروتمندان بايستي مال خود را به كیفی�رمايه� مبلغي كه سرمايه گذاری مي شود، سه نوع نتايج بزرگ عايد او شود و اصل س�ود را در راه��ال خ��ان م��ا توم��د. مثال انس�ان، میلیونه��وظ بمان��ود محف��ال خ� به ح�ون��زار میلی��ك ه��د ي��رض كنی� كشاورزی سرمايه گذاری مي كند. اصل سرمايه را ف�ه اين��وند ك��تخدام مي ش��تر اس��ا بیش� تومان است. در حاشیه اين مبلغ، هزار نفر ي�ا در� سرمايه را در طريق كشاورزی و يا دامداری مصرف كنند. مال و ثروت همه ج�نايع و ارزاق��د ص� راه تولید منافع ، مطلوب خدا و دين مقدس اسالم است. چه تولی باشد و يا تولید علم و دانش. اگر صرفا در راهي سرمايه گذاری كند كه بدون تولید،�نايع، قیمت را� منافعي به دست آورد، مانند محتكرين كه با انبار كردن ارزاق يا ص�ال��ك ري��ادل ي��ه مع��دون اين ك� باال مي برند، توماني دو تومان به آنها برمي گردد ب تولید كرده باشند، منافعي كه به دست مي آيد فقط از مسیر احتكار مايحتاج مردم�تفاده نم�وده و قیمت را ب�اال ب�رده� و باال رفتن قیمت است كه از احتیاج م�ردم اس�ك��ر ي��ر ه� است. اگر آن مبلغ را در راه تولید صنايع يا ارزاق مصرف مي كرد و براب تومان سرمايهگذاری، دو تومان يا بیشتر به دست مي آورد، آن منافع از مسیر تولید�ه� ثروت به دست مي آمد، نه از مسیر باال بردن قیمت و احتكار ارزاق يا صنايع. همجا سرمايه گذاری در مسیر تولیدات و يا خدمات ، مطلوب دين مقدس اسالم است.

�ا از��ر و ي��ور ديگ��ه كش� خدمات به معنای اين كه مايحتاج مردم را از كشوری ب شهری به شهر ديگر حمل مي كند و برابر مخارج حمل ، قیمت را باال مي برد و برابر�ه��دمات ب��یر خ��ده از مس��ادی فاي� هر توماني، دو تومان استفاده مي كند كه اين زي

دست آمده است، مايحتاج مردم را از شهری به شهر ديگر حمل نموده.�د��ق تولی��ادتر، از طري��افع زي��ه من� تولیدات هم مانند كشاورزی و يا دامداری ك�ا��ا هم�ه ج��ادی قیمته��اال رفتن قیمت. زي� بیشتر بوده است نه از طريق احتكار و ب�ام��هری انج� بايستي برابر خدماتي باشد كه برای انتقال ارزاق مردم از شهری به ش گرفته ، مثال يك ثروتمند با ثروت خود ارزاق مردم را از شهری به شهر ديگر انتقال

8 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

مي دهد. وظیفه او در قیمت گذاری برابر مخارجي است كه برای حمل ارزاق نموده�ك��ار را ي��ك تن ب��د ي��رض كنی��ودش. ف� و برابر تأمین مخارج حمل كنندگان و خ�ه در��ارگراني ك��اجر و ك� میلیون تومان خريداری نموده و برای حمل بار، شخص ت�د قیمت��ت. او مي توان��ان اس��ون توم��ك میلی� حاشیه حمل بار استخدام شده اند، ي�ر قیمت� كاالی خود را در شهری كه كاالی خود را به آنجا انتقال داده است دو براب خريد افزايش دهد. چون برابر هر يك تومان قیمت كاال، كال يك تومان نیز مخارج�ر��تر، از نظ��دار بیش� داشته است. اگر قیمت كاال را از اين بیشتر معین كند، آن مق�دين��ری چن��ا مثال ديگ� قضاوت اسالمي محكوم است. باری است به دوش مردم. ي�ل��یر قاب��ای غ��د. زمینه� میلیون تومان در راه احیای زمینهای موات مصرف مي كن�ا را��ه زمینه��اني ك��د. زم��اده مي كن��ازی آم��اغ و زراعت و خانه س� استفاده را برای ب�ارج��نین مخ��وده و هم چ��ا نم��ای زمینه��رج احی� مي فروشد بايستي پولي را كه خ خودش و كارگراني كه آنها را كار زده، همه اينها را حساب كند، زمیني را كه احیا�وات ده� نموده برابر همان مخارج، قیمت گذاری كند. اگر برای هر متری از زمین م�ه��ذارد، ن� تومان خرج نموده است، هنگام قیمت گذاری متری ده تومان قیمت مي گ�ه او��ته ب��ار بس��ه ك��ه در اين راه ب��رمايه ای ك��ه اين كیفیت س� زيادتر و نه كمتر. ب�ت. اين��رده اس� برمي گردد به اضافه رفع احتیاجات خود و كارگراني كه استخدام ك�داری� قانون نرخ گذاری در دين مقدس اسالم است يعني برابر اصل قیمتي كه خري�االی��ر ك��ان اگ��ت. در اين می��ه اس� شده و مخارجي كه برای حمل آن انجام گرفت�المي��ومت اس� تاجری از میان برود، مانند غرق شدن كشتي و يا سوختن كاال، حك�ه��ود ادام��ار خ� موظف است سرمايه يك چنین تاجری را تأمین كند تا بتواند به ك�ام داده و��ار انج��ل ب��رای حم� دهد. پس قانون نرخ گذاری برابر مخارجي است كه ب�ه همین��د. ب� برابر رفع نیاز و احتیاجاتي كه شخص سرمايه دار و كارگران ديگر دارن�ا��ازل و ي��ا و من��اره دادن خانه ه� كیفیت كرايه دادن امثال كشتي و يا ماشین و اج�ل��تهالك اص��تي براب�ر اس��یز بايس��ديها ن��ا و اجاره بن� زمینهای زراعتي. اين كرايه ه�ه� سرمايه و برابر رفع احتیاجات كساني باشد كه متصدی اجاره دادن منازل يا كراي�اه��د پنج��اره داده ان��ه اج� دادن ماشینآالت و امثال آن باشند. فرض كنید خانه ای ك�ه در��دتي ك� میلیون تومان ارزش دارد، اين خانه يا ماشیني كه كرايه داده اند در م�ك اين��ر آن هم مال��د و براب��دا مي كن� اختیار مستأجر است ، يك دهم استهالك پی سرمايه و كارگران وابسته به او مخارج دارند. اين يك دهم استهالك را با مخارجي�د،��ته الزم دارن� كه برای رفع احتیاج سالیانه و يا ماهیانه مالك مال و كارگران وابس�ه داده��ه كراي��یني ك� برابر اين مبلغ از خانه ای كه اجاره داده ، اجاره بگیرد و يا ماش�ود،��تهلك ش� كرايه بگیرد. بهطوری كه در طول چند سالي كه مال مورد اجاره مس�ي و��ارج شخص��د و مخ��ه جمع آوری كن� بتواند برابر استهالك آن از اجاره و يا كراي پرسنل وابسته را هم تأمین كند. نرخ گذاری به اين كیفیت و يا منافع سرمايه برابر�ا اين��ه ب��رمايه داراني ك��ت. س��الم اس��دس اس� تولید، مدار و مالك اقتصاد دين مق�د، از� كیفیت مال خود را در راه تولید و يا صنايع و يا احیای زمینها مصرف مي كنن سرمايه گذاريها خود سه نوع فوايد اساسي به دست آورده اند، كه بینهايت برای آنها

9 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�دا، از اين راه ك�ه ب�ه بن�دگان او��ايت خ��ده اول، جلب رض� ارزش و قیمت دارد. فاي�ا��دمات و ي��ر خ��ه در براب��ت بلك��ته اس��ا نگذاش� خدمت نموده و باری به دوش آنه تولیدات به اندازه رفع احتیاجات خود استفاده نموده است و اين جلب رضايت خدا�ود، جلب محبت��رمايه دار مي ش��یب س��ه نص��رمايه دوم ك� بینهايت ارزش دارد و س�ا��ه آنه��دا ب��ده خ� مردم است ؛ زيرا مردم پس از آن كه آگاهي پیدا كنند كه اين بن�ته��اج داش��ا احتی��وده و ي� خدمت نموده و در برابر خدمات، بیشتر از آنچه خرج نم است استفاده ننموده ، از طريق اين خدمات ، محبت مردم را جلب میكند و محبوب�ل س�رمايه او هم ب�ه ح�ال خ�ود محف�وظ اس�ت و اگ�ر هم� مردم واقع میشود، اص�أموريت دارد از��المي م��رود، دولت اس��الي از بین ب��رات احتم��ا خط��رمايه اش ب� س�ام��ه ام��ت ك��ه اين كیفیت اس��المي ب� بیتالمال سرمايه او را تأمین كند. اقتصاد اس�نین اقتص�ادی را� چهارم علیه السالم در كتاب مكارماالخالق از خداوند متعال يكچ

تقاضا میكند. عرضه میدارد:داد» قتصاد، وأOجعلين من أهل أOلس

' «5ومتعين ابال

�داد و� يعني پروردگارا مرا با اجرای اقتصاد اسالمي بهره مند كن و مرا از اهل س امانت قرار بده. كلمه اقتصاد از قصد گرفته شده. قصد به معنای مقصد است. كسي�نین��ك چ��د. ي� كه شهر مقصد را در نظر مي گیرد و به سوی آن شهر حركت مي كن�زرگ��دف ب��ني آن ه��د. يع��اد مي نامن� حركتي را در مسیر رسیدن به مقصد، اقتص�رمايه گذاری� مادی و معنوی را هدف خود قرار داده و برای رسیدن به آن هدف، س كرده است. هدف بزرگ، يكي جلب محبت و رض�ايت خ�دا و ديگ�ر جلب محبت و�افعي��ت آوردن من��ه دس� رضايت بندگان خدا و سوم، تأمین مخارج زندگي است. ب�ه��ود را ك� كه با آن بتواند زندگي خود را، آبرو و عزت خود را و زندگي وابستگان خ�ا� در راه تولید منافع استخدام شده اند تأمین كند. كساني كه بدون تولید منافع و ي�ت��ا، ث�روتي ب�ه دس��ذاری و ب�اال ب�ردن قیمته� بدون خدمات صرفا از مس�یر نرخ گ�ت��روتي اس��ت. ث� مي آورند، اين ثروت در دين مقدس اسالم مطلوب و مشروع نیس�نیت و آرامش��دا را در پي دارد و ام� كه همراه خود غضب خدا و عداوت بندگان خ�را� زندگي ثروتمندان را هم از بین مي برد و آنها را به قساوت قلب مبتال مي كند؛ زي ثروتمندی كه در حاشیه مال و منافع خود و يا خوشگذراني و اسراف و تبذير خود، آن همه افراد فقیر و مفلوك را مي بیند و شايد خودش هم عامل فقر و فالكت آنها�ود��ني خ� بوده است ، به قساوت قلب مبتال مي شود كه بر بندگان خدا و برادران دي�ادتر��ای نامش�روع خ�ود را زي� رحم نمي كند. خداوند يهوديان را كه همه ج�ا ثروته�ف��اوت قلب تعري��ه قس��د ب��رار مي دهن��رومیت ق��ر و مح� مي كنند و مردم را در فق

ن بعد ذكل فهي[ اكلحجارةمي كند. مي فرمايد:» «6مث قست قلوبمك م�نگها هم��ه از س��ده ك��خت و محكم ش��ان س��ان ، آنچن��ما يهودي� يعني قلب ش�راف و� سخت تر و محكم تر است. در اين آيات، خداوند تبارك و تعالي مردم را از اس

صحیفه20. دعای 574 سوره بقره، 60

10 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�رف��رام مص��ت آوردن و در راه ح��ه دس��ال ب��رام، م� تبذير برحذر مي دارد. از راه ح�رومیت مبتال��ه مح��ردم را ب��ه م��ت مي آورد ك��ه دس� نمودن. طوری مال و ثروت ب�ده ای� مي كند و باز طوری در برابر آنها از ثروت خود استفاده مي كند كه فقرا را عق�ايش��ا نم��را را ب� مي كند و خود را هم به روح تكبر مبتال مي سازد. دين و مروت فق ثروت خود از بین مي برد، دين خود را هم با روح تكبر و به خود نازيدن. در نتیجه�د در اين� غضب خدا و عداوت بندگان خدا را به طرف خود تحريك مي كند. خداون

آيه مي فرمايد: مبذرين و اسراف گران، برادران شیطان هستند، شیطان هم يك مخلوقي است

كه در برابر نعمتهائي كه خدا به او داده كفور و ناسپاس است. در دين مقدس اسالم ، مالكیت به معنای مديريت مال درست است نه تصرفات�ای��ه معن��ه ب��هرت يافت��ار ش��ان و افك��ه در اذه� دلبخواهي مالك. مالكیت آنطور ك�ه��ق دارد. ب� تصرفات دلبخواهي مالك است. چون مالك ثروت است، اختیارات مطل هر كیفیتي كه خرج كند كسي حق ندارد مانع تراكم ثروتها يا تصرفات دلبخواهي�یلة��ا ي�ك وس� مالك شود. مالك مال با اين كه برای زندگي متعارف، يك منزل و ي�نزل و��دين م��نزل چن��ك م��ای ي� سواری و چیزهای ديگر بیشتر الزم ندارد، به ج�د��د و ص��د، ده واح� وسايل زندگي كه از هر كدام، يك واحد برای او كفايت مي كن واحد برای خود تهیه مي كند. با خريد تجمالت زندگي و اسباب و وسايلي كه برای�د.��ار مي كن��الم ك� خودش ضرورت ندارد سرمايه را احتكار مي كند. خالف شرع اس�نعت ،��نر و ص� احتكار در همه جا و در همه چیز قابل ظهور است. علم و دانش و ه�ه��كوني ب��ای مس� قابل احتكار است. امالك مزروعي ، قابل احتكار است ، و يا خانه ه�روف طال و��تعمال ظ��الم اس��دس اس� همین كیفیت. يكي از داليل اين كه دين مق نقره را تحريم كرده است ، همین مسئله احتكار است ؛ زيرا ثروتمندان كه با يكديگر مسابقه دارند، در جمع تجمالت و كثرت آن برای نمايش دادن ثروت خود، دوست�ذا بخورن�د و آب��ره غ��روف طال و نق��د. در ظ��ره باش� دارن�د ظروفش�ان از طال و نق�ا��روت مملكته� بیاشامند. وقتي كه بین آنها يك چنین مسابقه ای ظاهر مي گردد، ث�ون در��د خ��تي مانن� تبديل به ظروف طال و نقره مي شود و در واقع ثروتي كه بايس�روتي��وع ث� رگهای جامعه جريان داشته باشد، در يك خانواده احتكار مي شود. هر ن�بي و��ار و كاس��د و ك� كه خداوند متعال آفريده ، واجب فرموده است كه در راه تولی�داد،��ام ش��ه ن��در ب� منافع صرف گردد. خداوند در ابتدای تاريخ كه يك سلطان مقت�ه دل��ت را ب��اخت ، داغ آن بهش� ثروتهای مردم را جمع كرد و برای خود بهشتي س�ايش در� سلطان گذاشت. روزی كه تصمیم گرفت بهشت خود را افتتاح كند، يك پ ركاب و پای ديگرش روی زمین، فرشته مرگ، جان او را گرفت و آن بهشت را هم�ابقه ای در� زمین بلعید. تا ديگران متنبه شوند، مبادا در آينده تاريخ يك چنین مس ثروت اندوزی و تهیه تجمالت زندگي پیدا شود. همینطور ثروت قارون را خداوند با�ال و��ه م��د در تهی��وند. خداون� خود او در زمین خسف نمود تا ثروتمندان متنبه ش�ه��ردم را وادار ب��د و م� ثروت ، از طريق تولید و عمران و آبادی اجازه مسابقه مي ده�دام��وند و هرك��غول ش��ش مش� كار و فعالیت مي كند. همه با يكديگر به كار و كوش

11 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

بكوشند تا ث�روت بیش�تری تهی�ه كنن�د ولیكن كس�اني ك�ه مس�ابقه را مي برن�د و مي توانند ثروت انبوهي برای خود تهیه كنند، حق ندارند آن ثروت را راكد بگذارند�ود را��روت خ� و يا در راه مقاصد و منافع شخصي خود مصرف كنند. وظیفه دارند ث در راه تأمین زندگي ديگران مصرف كنند. شما فرض كنید عده زيادی از م�ردم در�ود را��ه خ� بیابان و كوير حیران و سرگردان شده اند، به دنبال چشمه آبي هستند ك از تشنگي برهانند، هر كسي در گوشهای فعالیت مي كند تا خود را به چشمه ای كه مجهول و مكتوم است برساند. اتفاقا يك نفر از جستجوگران خود را به نهر آب و يا�ه��ت ك��ي اس��ان كس��ر آب هم� چشمه آب مي رساند. پس در اين مسابقه ، مالك نه زودتر چشمه را پیدا كرده و تصرف نموده است. آيا او به دلیل مالكیت چشمه آب ،�ه��ه ب� حق دارد ديگران را از خوردن و آشامیدن منع كند و يا در برابر جرعه آبي ك آنها مي دهد آنها را به كار بزند؟ مالك آب همان كس�ي اس�ت ك�ه چش�مه را پی�دا�ه از��اني هم ك��د و كس��یراب كن��دا را س� كرده ولیكن وظیفه دارد بندگان تشنه خ�ور��ات او را منظ� چشمه آب استفاده مي كنند وظیفه دارند كه حق خدمات و زحم داشته باشند. ثروت عالم مانند همان چشمه آب است. يك نفر از آنها در مسابقه و�ت،� فعالیت، به معادن طال و يا نقره و يا نفت و گاز و چیزهای ديگر دست يافته اس مانعي ندارد ديگران را به كار بكشد و از منافع تولیدی، زندگي خود و عوامل تولید را تأمین كند. به همین كیفیت هر چه ثروت بیشتر مي شود، توسعه تولیدی زيادتر مي گردد و افراد بیشتری را به كار مي كشد، مالك مال شناخته مي شود ولي از نظر�ت ، در��د اس��ل تولی��ر از عوام� بهره برداری و استفاده از منافع تولیدی ، مانند يك نف�ا در��ني ثروته��ود؛ يع��دا مي ش��اوی كیفي پی��اوت كمي و تس� نتیجه بین انسانها تف�ا و� اختیار دولت و يا مالك خصوصي است اما در راه آباداني مملكت، آباداني زمینه�ال،� استخراج معادن و راه سازی و پل سازی و غیره ذلك مصرف مي شود. مديريت م�ار��روت مملكت ، در اختی��ه ث� با مالك مال است. مالك مال، مانند دولت است. گرچ دولت است و دولت ، مالك بیت المال است ولیكن حق ندارد استفاده های خصوصي و دلبخواهي داشته باشد و خود را آلوده به تجمالت زندگي كند و يا ثروت مملكت�د.��ار نماي��دارد احتك��رورت ن��دگي او ض��ه در زن� را با خريد تجمالت و چیزهائي ك�ه� كلمات انفاقي كه خداوند در قرآن خبر مي دهد، به معنای سرمايه گذاری است ، ن�دای��د در ابت��بي. خداون� به معنای بخشش مفت و مجاني ، بدون تولید و كار و كاس�ه��ان ب� كتاب خود، آيه دوم از سوره بقره مي فرمايد: مؤمنین كساني هستند كه ايم�ه��ا ب��ه م��د و از آنچ� غیب دارند، با اقامه صالت، رابطه خود را با خدا محكم مي كنن

. انفاق به معنای سرمايه گذاری در راه تولید است ؛ زيرا7آنها داده ايم ، انفاق مي كنند�ند روح��ران مي بخش��ه ديگ� انفاق مفت و مجاني، اوال در اشخاصي كه مال خود را ب�اني از م�ال او اس�تفاده� تكبر و تفاخر ايج�اد مي كن�د و در اف�رادی ك�ه مفت و مج�رف و��ك ط��ي از ي��ود مي آورد و اين شخصیت كش��واری بوج��د، ذلت و خ� مي كنن�ود� شخصیت پروری از طرف ديگر، خالف عقل و منطق است. مالك مال ، سرمايه خ

ا رزقناهم ينفقون.: » 3سوره بقره، . 7 الةو ممر ا ر اذين يؤمنون بالحvيب و يقيمون الصر ا «أل

12 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اج� را در راه آبادكردن زمینهای باير و يا استخراج معادن و تولید صنايع مورد احتی�ادی را��ارگران زي� مردم، به كار مي اندازد و برای كاراندازی ثروت خود اجبار دارد ك استخدام نمايد. مردم را كار مي زند و در برابر كاری كه از آنها مي كشد، زندگي آنها�تفاده��دی اس��افع تولی��ار كرده ان�د و از من� را تأمین مي كند. شخصیت افرادی كه ك�ا� كرده اند محفوظ مي ماند و همچنین در مالك مال، روح تكبر تقويت نمي شود و ي�د و از� كشته مي شود. در نتیجه انسانها هماهنگ با يكديگر در جامعه پیش مي رون�ادی��ران و آب��د و عم��ه در راه تولی� آنطرف ، خداوند تبارك و تعالي به اين ثروتها ك�د آن را��ه خداون� مصرف مي شود، بركت مي دهد. عاقبت زندگي به همان صورتي ك

زندگي بهشتي مي داند، ظاهر مي گردد.

دين خدا: سخت يا آسان؟�ه28در آيه ��د ك��الم مي ده��بر اس��ه پیغم��ل ب� ، خداوند متعال ، يك دستور كام

�ر��انها براب��ه انس��تي ك��ه كیفی��ت ب��رفتن دين خداس��ان گ� محصول آن دستور، آس استعدادشان ، مكلف به اطاعت خدا شوند. چنان نباشد كه تكلیفات الهي، يكنواخت�رد،��ا م� و يكسان در اختیار جامعه باشد و تكلیف هر انساني ، كوچك و بزرگ ، زن ي�د� پیر و جوان، برابر يكديگر باشد. تقسیمات احكام و تكالیف الهي بر افراد بشر مانن تقسیم رزق و و روزيها و ثروتها بر تمامي انسانها و حیوانات كرۀ زمین است. بعضي حیوانات در شبانه روز، برابر يك تن يا بیشتر آب و غذا الزم دارند و بعضي حیوانات�ای��د باره� برابر يك گرم يا يك هزارم گرم. احكام الهي در برابر افكار و عقول ، مانن سبك و سنگین است در برابر اب�دان. كودك�ان براب�ر چن�د گ�رم ب�ار برمي دارن�د و�تورات الهي و��د دس� بزرگان برابر چند كیلوگرم. عقول هم به همین كیفیت، میتوان�ؤال��الم س��ه الس��نین علی��وال امیرالمؤم��ودی از م� دين الهي را تحمل كند. يك يه

ة للعالمني«مي كند، يا امیرالمؤمنین ، را از كتاب خود برداريد و« 8وما ارسلناك اال رمح�ا� يا ثابت كنید كه به بركت اين پیغمبر همه انسانها يا اكثريت قريب ب�ه اتف�اق آنه�ا��ردد. ام� بهشتي مي شوند و بركات وجودی اين پیغمبر شامل حال همه كس مي گ آنطوری كه دين را برای ما تعريف كرده اند، انسان بهشتي كسي است كه نیت گناه�ود��ان خ��ردم زم��ا م��تور را ب��ود و اين دس��اه ش� نمي كند، چه برسد كه مرتكب گن مقايسه مي كنم ، مي بینم از هر هزاری يا صد هزاری ، يك نفر مستحق بهشت است�ل��ه اه��ت و بقی��رده اس��تفاده ك� و همان يك نفر از بركات وجودی اين پیغمبر اس�واهي��وند. خ��ردود نش��ق الهي م��اب دقی��ه در حس� جهنماند؛ زيرا آنطور نیستند ك�ه��بر، رحم� نخواهي هر يك از آنها به گناه و معصیت آلوده اند. پس چطور اين پیغم�هل و��ار س��ر افك��در در براب� للعالمین است ؟ حضرت مي فرمايد، پیغمبر، دين را آنق آسان قرار داده و عفو الهي را گسترش داده است كه خیلي نادر اتفاق مي افتد ي�ك انس�اني مخل�د در جهنم بمان�د؛ زي�را اوال خداون�د، خلقت و فط�رت انس�انها را ب�ر

107. سوره انبیاء، 8

13 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

خیرخواهي قرار داده. شرور و بديها و ظلم و ستم، در خلقت و فطرت انسان ، ريشه�ذر،��ا از آن ب��ت ت� ندارد. خداوند بذری به نام شر، در وجود انسان كشت ننموده اس�انها در خلقت��ود آورد. انس��مومي بوج��ای تلخ و مس� درخت زقومي برويد و میوه ه�د و تحت تعلیم�ات و��ذار باش��ه خ�ود واگ� خیرند و به خیر عادت دارند. هر كسي ب�ال��ا دنب� تبلیغات كسي قرار نگیرد، خود به خود منشاء خیر و بركت است. همه ج�ه��اني ك��ازی ، كس� مثبتات است. از منفیات فاصله دارد. مثال در دستورات مسجدس

برای خدا خانه مي سازند، پیغمبر اكرم مي فرمايند: هل بيتا ىف الجنة» مسجدا ولو مكفحص قطاة، بىن اهلل «9من بىن هلل

�اداش اين� يعني اگر كسي برابر النه گنجشكي مس�جدی بس�ازد خداون�د ب�ه پ مسجدسازی ، يك خانه بهشتي به او میدهد و خانه بهشتي بینهايت است. در اينجا�تر��انتي م��ك س� سؤال مي شود مگر میشود مسجدی ساخت ، برابر النه گنجشك ، ي مربع و باالتر از اين ؟ رسول خدا مي فرمايد: اگر كسي نیت كار خیر داش�ته باش�د و وسیله در اختیار ندارد كه كار خیری انجام دهد، خدا او را به همین نیت به بهشت مي برد. آيا كسي در عالم هست كه نیت كار خیر نداشته باشد؟ هر كسي آرزو دارد�ار��ر ك��رآن، ه��د: اين ق��د. مي فرماي��دمت كن� الاقل به زن و بچه خودش درست خ

خیری را قبول دارد و تصديق مي كند. مي فرمايد: ما معهم» ق ل «10 مصد

�ه� يعني هر كار خیری در میان هر ملتي و مملكتي، مورد تصديق قرآن است. ب�د،��ام مي ده��یر انج��ه نیت خ��یری ب� معنای اين است كه هر كس در هر جا كار خ�دا و��هیل دين خ��ل تس��ئله را دلی��رت دو مس��ود. حض��ر الهي مي ش��تحق اج� مس

�اس اين ��ر اس��د. ب��رفي مي كن��رمآسان گیری احكام خدا مع��بر اك��ئله پیغم� دو مسحة سهةل مي فرمايد: » يعة مس «11بعثت عيل رش

�هل و��یار س��ه بس��ردم ابالغ كنم ك��ه م� يعني مأموريت پیدا كردم شريعتي را ب�ه از��ه طايف��رآن، دين س��اهر ق� آسان است. بر اساس همین سهولت شريعت، در ظ اهل كتاب را رسمیت میدهد و اجازه مي دهد در پناه دين مقدس اسالم بر شريعت

�ر12خود باقي باشند� ، يهوديان و نصرانیان و زردشتیان. در حاشیة اين تسهیالت، ه�د و��میت مي ده� كار خیری را از هر گروهي و هر نیت خیری را از هر طايفه ای رس�ريعت��هولت ش� چنان دعا مي كند كه دعايش درباره همه آنها مستجاب مي شود. س�اهده��د. مش��ود او مي باش��ان خ� آن حضرت مانند پذيرش مسلماني از مسلمانان زم�د،��اری مي كن��ان ج��ر زب��ه ب��ا دو كلم�ه ك��ان ، ب� مي كنیم كه بدترين انس�انهای زم

875، ص: 3؛ جامع مفیدی، ج 186،ص 1أمالي الطوسي، ج .9

89. سوره بقره، 10494، ص 5؛ فروع كافى، ج 234، ص 72بحاراالنوار، ج 110� 62. سوره بقره، 12« � إن الذين آمنوا والذين هادوا والنصار ى والصابئین من آمن بالل�ه والیوم الآخ�ر وعم�ل ص�الحا:

فلهم أجر هم عند ر بهم ولا خوف علیهم ولا هم يحزنون«

14 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ورد� مسلماني اش مورد قبول واقع مي شود. اسالم معاويه و ابوسفیان و امثال آنها م قبول است با اين كه اسالم ابوذر و سلمان وزنه ای برابر میلیونها تن اس�ت و اس�الم�عاع دين��انها در ش��ولي انس��نگیني ن�دارد. قب� معاويه و ابوسفیان يك هزارم گرم س�ر��ا ه��تند ب��ه هس��رامي ك� مقدس اسالم به همین كیفیت است كه در هر دين و م

عمل خیری كه از آنها سر مي زند، مي پذيرد.�ه��ردم عرض��ه م� مسئله دوم اين كه پیغمبر اكرم واليت خلیفه بعد از خود را ب

داشت ، معرفي كرد ولیكن تحمیل ننمود. فرمود:«13من کنت مواله، فهذا عیل مواله»

�ا��د ي��ا نگفت اال و الب� و كسي را كه واليت آن حضرت را مي پذيرد دعا كرد. ام�ك��ردم ي��رد م��اهده ك��را مش� كفر، يا واليت علي. مسئلة واليت را ساده گرفت ، زي�غ��د. اوال تبلی��ار بپذيرن��ور انحص� چنان استعدادی ندارند كه واليت و امامت را بهط�ود��ام خ��اهي در مق��د م��ا چن� كرد ولیكن در زمان خود، حضرت را چند روزی و ي�اعت� منصوب ننمود. اگر اجازه میداد موال علیه السالم چند ماهي امام جمعه و جم�اعت او��ه اط��ردم را ب��د، م��ذار كن� باشد، مردم به او اقتدا كنند، خالفت را به او واگ�ه��ولي علی��اعت م� مأمور كند و خودش در خانه بنشیند، به اين كیفیت مردم بر اط�ع� السالم عادت مي كردند و اين غصب خالفت، بهوسیله منافقین، مشكل و يا ممتن�ر��ه اگ��د ك��تور دادن��وال هم دس��ه م� مي شد ولیكن به تبلیغ واليت اكتفا كردند و ب�اندند، بیعت� خودشان آمدند و تو را به مسجد بردند و در مقام امامت و خالفت نش�ه��ور ب� آنها را قبول كن ، و اگر تو را رها كردند و به جای ديگری رفتند، آنها را مجب�ند. براب�ر عق�ل و اس�تعداد خ�ود، دين خ�دا ي�ا واليت ت�و را� اطاعت نكن. آزاد باش بپذيرند. اگر مولي در همان روزهای اول كمي فعالیت مي كرد، مخصوصا به سقیفه بني ساعده ، مركز شورای خالفت مي رفتند و منافقین را تهديد مي كردند و يا الاقل�ردم را� تبلیغ مي كردند، كسي جرأت نمي كرد در مقام آن حضرت بنشیند ولیكن م�د. اين هم� به خود واگذار كردند تا باری بردارند كه مطابق عقل و استعدادشان باش�یاری از��د بس��خت مي گرفتن��ر س� برای تسهیل مسئله واليت ائمه اطهار)ع ( بود. اگ�ا��لمانان و خلف� مردم ، طاقت و تحمل قبول واليت را نداشتند و يا مثال آن همه مس�رق و��ا ش��اد ب� به عقیده اين كه دين خدا را تبیلغ مي كنند، در میدان جنگ و جه غرب كشته شدند و خود را مانند شهدای زمان پیغمبر بدانند. بر خدا واجب است ،�ر��هیالت ب��د. اين تس� اجر آنها را به آنها برساند و خیلي در حساب ، سختگیری نكن�تي��د: وق��رم )ص ( مي فرماي� اساس همین آيه شريفه آمده كه خداوند به پیغمبر اك�ود را��ا خ� مردم را به خود رها مي كني و به سوی خدا و عالم آخرت سفر مي كني ت�ود��ات خ� به لطف و رحمت پروردگارت برساني ، كه امیدوار هستي. گفته ها و تبلیغ را، اوامر و نواهي خود را سهل و آسان در اختیار مردم قرار بده. چنان كن ك�ه دين

181، ص 3ج؛ كشف االسرار، میبدی، 182-181،ص37. بحار االنوار،ج13

15 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��د. ب��ا باش� تو بر قوی و ضعیف، سنگین نیايد و دينداری بر ايشان آسانترين كارهحة سهةلهمین مناسبت حضرت فرمودند: » يعة مس «14بعثت عيل رش

�رت وارد� در حاشیه اين آيه و روايت و احاديثي كه در كیفیت شفاعت آن حض�نود و از� شده بسیار عمیق و عجیب است. چنان كه اگر كسي نام آن حضرت را بش�ف الهي��تحق لط��دن مس� شنیدن نام آن حضرت خوشش بیايد، با همین خوش آم�ا��ت ب��الم اس� مي شود. مشهور است يك روز حسن بصری كه از زهاد درجه يك اس�ر� امام چهارم مباحثه مي كرد. حسن بصری مي گويد كه من گمان نمي كنم يك نف�ه در��ا ك��یتها و دروغ و دغله��اه و معص� از اين امت، مستحق بهشت شود. با اين گن�ردم ،��ر از اين م��ك نف��ان نمي كنم ي��د: من گم��ام فرمودن��ا رواج دارد. ام� میان آنه�ال و��ر اعم� مستحق جهنم باشد، حسن بصری مي گويد چطور ياابن رسول اهلل ؟ مگ�ان��ا اعمالش��ا را ب��و آنه��ود ت��ت. فرم� اخالق آنها را نمي بیني كه چگونه و چطور اس�ب��ر غض��دا ب��رار مي دهم و رحمت خ� مي سنجي ، من آنها را در برابر رحمت خدا ق خدا سبقت دارد. پس اين آيه شريفه ، سعه صدر رسول خدا و ائمه اطهار را گزارش�ردم��راه م��ام و هم��ار بردن�د، همگ� مي دهد كه اين همه علم و صبر و سیاست به ك�ه��ي ب��ود، گرايش� حركت كرده اند، تا مردم آزادانه ، ظرف شصت هفتاد سال عمر خ�تحق فیض الهي��رايش ، مس� دين خدا هر چند ضعیف باشد پیدا كنند و با همان گ�ور��اني ظه��ت. زم��ان اس��ام زم� شوند. يكي از اسرار اين تسهیالت، همین غیبت ام�ه��ار هم� مي كند كه دنیا و اهل دنیا در استیصال كامل قرار گیرند و زندگي از اختی�ور��ع ظه��ان. در اين موق� آنها خارج شود. همه داد بزنند كه ای خدا فرج ما را برس�ردم� مي كند و همه كس او را مي پذيرند ولیكن پیش از آن زمان ، اگر ظهور كند، م�ايد��د. ش��نگیني مي كن� تحمل واليت و حكومت او را ندارند و اين واليت، بر آنها س�ول��تقامتها و قب��برها و اس��امي اين ص��وند. تم��ذاب ش� مخالفت كنند و مستحق ع

شهادتها همه و همه برای آسان گرفتن دين خدا و واليت اولیاء خدا بوده است.

انفاق در آيات بیست و هشت تا سي، دستورات اخالقي در كیفیت انفاق مال و ثروت�اق��ود را انف��ال خ��ر وقت م��د: ه��د. مي فرماي� و كمكهای اجتماعي به انسان مي ده مي كني چنان نباشد كه تمامي سرمايه و موجوديت خود را انفاق كني و يا آنچنان�دارد.��تي ن� خشك و خشن مانند كسي كه دستهای خود را بسته است و هیچ حرك�ود را��روت خ� آنجا كه دلت به حال فقرا و بیچارگان مي سوزد و مي خواهي تمامي ث�ه روزی��داني ك��ذاری ، بايس�تي ب��رمايه بگ� به آنها ببخشي و خود را تنها و بدون س�عت��ا وس� مردم، به دست خداست. كساني كه وسعت رزق پیدا كرده اند، خدا به آنه داده است و كساني هم كه در فقر و ناداری و ناتواني هستند، خدا آن فقر و ناداری را برای آنها مقدر كرده است. خداوند به حال بندگان ، بصیر و آگاه است. اين آيات

11. ر.ك پاورقي 14

16 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�دا��ر در ابت��ه اگ� شريفه هم در تائید آيات قبلي ، تعادل انفاق را مد نظر قرار داده ك�ار� دولت و يا ثروتمندان ، يك چنان برنامه هائي تنظیم كنند كه تمامي انسانها به ك�امه ای��د، برن� و فعالیت مشغول باشند و از محصول كار و فعالیت خود استفاده كنن است بسیار عالي كه جامعه را در اوج ترقي و تكامل قرار مي دهد؛ زيرا انسانها وقتي�دا��ار پی��را اجب��دند، قه��غول ش��ادی مش��ران و آب� كه به كار و فعالیت و تولید و عم�د،� مي كنند تا آنچه مي سازند و يا آباد مي كنند و يا تولیدات خود را تقسیم مي كنن�ود و� عادالنه و عاقالنه باشد. قهرا در حاشیه كار و فعالیت، علم و دانش تولید مي ش�یزات��ا اين تجه��وند و ب� انسانها در مسیر فعالیت و كار، به علم و دانش مجهز مي ش�الم و��دا از خلقت ع��دف خ� علمي، هدف خدا و هدف انسان به ثمر مي رسد؛ زيرا ه�یر� آدم و هدف انسان به همین كیفیت، پیدايش علوم و معارف است. انسانها از مس�اری� كار و فعالیت و تولید علم و دانش ، حد اعتدال هر علمي و هر صنعتي و هر ك�ه��ز ب� را پیدا مي كنند و از افراط و تفريط محفوظ مي مانند و از همین راه كه مجه�دا و��دس خ��ه ذات مق� علم و دانش شده اند به معارف الهي مجهز مي شوند. عارف ب�ارف ك�املي ،� عارف به كیفیت خلقت عالم و آدم مي ش�وند. دنبال�ه ي�ك چ�نین مع�ه رقم��ت ك��تي اس� زندگي بهشتي برای آنها داير مي گردد. زندگي بهشتي به كیفی�رداری از��وفقیت و بهره ب��یرد و رقم م��رار مي گ� رنج و زحمت انسانها در حد صفر ق�ل��ه رنج و زحمت را تقلی��ت ك��یت علم اس��اال مي رود. اين خاص� نعمتها بینهايت ب�د. در��یر مي كن� مي دهد و نعمت و ثروت را و يا بهره برداری از نعمت و ثروت را تكث نتیجه انسانها از نظر ساخت و سازندگي ، مانند ذات مقدس خداوند متعال هستند.�ه رنج و��ا ب��رات، آي� خداوند با ايجاد اين همه مخلوقات و ايجاد اين همه عوالم و ك�ار� زحمت هم مبتال مي شود؟ مانند ما انسانها كه ساعت استراحتمان با ساعتهای ك�نیم و در� و فعالیت خیلي فرق دارد. در ساعتهای كار و فعالیت خستگي پیدا مي ك

�ا اين38ساعتهای بیكاری استراحت داريم. خداوند در آيه ��د: م��وره ق مي فرماي� س�ت ،��مانها و زمین اس� همه عوالم در آسمان مانند كرۀ زمین و مخلوقاتي كه بین آس

�رديم ��دا نك��ا15همه اينها را ظرف شش روز آفريديم و كوچكترين خستگي پی� . واقع�ا� قدرت خدا و سازندگي خدا چنان است كه در ساعتهای اشتغال به كارهای مهم ب�وئیم در��ا بگ� ساعتهای عدم اشتغال و بیكاری ، تغییر حالتي برای او پیدا نمي شود ت�ت��ود، دوس��تراحت مي ش��ه اس� ساعتهای اشتغال، خستگي پیدا مي كند و محتاج ب�ان��ا آنچن��ان و علم و دانش آنه� دارد انسانها نیز چنین باشند. قدرتشان و تصرفاتش�د��ان مانن� باال برود و آنقدر امكانات و تجهیزات در اختیار داشته باشند كه صنايعش صنايع خدا، ارادی و اعجازی باشد. يعني به محض اراده، بدون رنج و زحمت، مراد�دا��تگي پی��ند ت�ا خس� آنها حاصل گردد. احتیاج به كار زدن اعضاء بدن نداشته باش

كنند. آياتي كه مي فرمايد:هتا األهنار» ري من حت «16جنات جت

. ولقد خلقنا السماوات والأر ض وما بینهما في ستة أيام وما مسنا من لغوب158؛ سوره بینه، 12. سوره صف، 16

17 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه� به معنای همان علم و قدرتي است كه در وجود انسان تمركز پیدا مي كند ك�ردد.��ل گ��راد او حاص� هر كاری و هر چیزی را كه اراده كند بدون رنج و زحمت ، م خداوند متعال خودش در يك چنین وضعي از نظر آفرينندگي قرار گرفته يعني در�نعت��ه از اراده او اين هم�ه نهره�ای ث�روت و ص� وجود خود، جنات عدني اس�ت ك�ه��واد اولی��ع م��ز تجم��ني مرك� جاری مي گردد. كلمه عدن از معدن است. معدن يع�اك و امالح��ا خ��ت و ي��تقات آب اس��دات و مش��دن تولی� صنعت. مثال اقیانوسها مع�ا و��د گیاهه��ردد. مانن� خاكي، معدن مشتقات صنايعي است كه از خاك ظاهر مي گ�اك��اك و امالح خ��ه خ��دني ك� درختها. در اينجا مي پرسیم گیاهها و درختها از مع�ه��الم و آدم، از چ��اخت ع��الح س� است ظاهر مي گردد، پس خود خاكها و آبها و مص

معدني بوجود آمده ؟ جواب مي دهیم از معدن اراده كه خداوند مي فرمايد:ذا أر اد شيئا أن يقول هل كن فيكون» ' «17ا

�ت.��دن اس��ودار ش� به محض اين كه چیزی را اراده مي كند، به محض اراده، نم�درت��ه علم و ق��ز ب��ه مجه��ت. پس اراده ك��ار نیس� بین مراد و اراده فاصله ای در ك�دا��ه از آن پی��ت ك� مي شود، اين علم و قدرت، معدن تمامي تولیدات و صنايعي اس�ری من تحت��د: تج��ه میفرماي��ت ك��دن اس��ات ع� مي شود. يعني علم و قدرت، جن�د.� االنهار. از علم و قدرت است كه آنچه بخواهند بدون رنج و زحمت، تولید مي كنن معدن تمامي معادن، اراده خدا يا اراده انساني است كه مجهز به علم و قدرت شده

است. خداوند دو مسئله را بر انسان واجب نموده.

اهميت تفكر و تعقل�تاد و��ای اس��دا را ج� مسئله اول اين كه تحت تعلیم و تربیت خدا قرار گیرد. خ�ت.� خود را جای شاگرد خدا دائم در تفكر و تعلم و تعقل بداند. اين واجب اولیه اس اگر انسانها به اين دستور عمل كنند و همه در خط تعلم و تعقل و تفكر، در ارتباط�ه الزم��رمي دارد و آنچ� با خدا باشند، خداوند رنج و زحمت زندگي را از دوش آنها ب�درت��ه علم و ق��ا را ب��ه آنه� دارند ساده و آسان در اختیار آنها مي گذارد تا روزی ك

مجهز كند و سازندگي زندگي را به خود آنها واگذار نمايد.�د و��رار كردن��ربیت ف��ر از مكتب تعلیم و ت��ت. اگ��الیت اس� راه دوم ، راه كار و فع�ار��ا را ك��د. آنه��ر مي كن��ا داي� حاضر به تعقل و تعلم نشدند، كار و كاسبي برای آنه مي زند تا از مسیر كار كردن و تولید نمودن و زندگي كردن ، به علم و دانش مجهز�ت��ل اس��یزات كام� شوند. بر پاية علم و دانش، به مقصد واقعي خود كه همان تجه�دی��د و جام� برسند. انسان اگر در يكي از اين دو راه حركت نكند يك سرمايه راك�ات و� است كه اوال از نظر علم و قدرت، در حد صفر باقي مي ماند و ثانیا ارزش، حی زندگي پیدا نمي كند. انسانهائي كه سرمايه های وجودی خود را معطل مي گذارند و�دا� به كار و فعالیت و يا درس و دانش مشغول نمي شوند، مشمول لعنت و نفرين خ

82. سوره يس، 17

18 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�امي��الم ، در تم��دس اس��ه دين مق� و ائمه اطهار واقع مي شوند. مشاهده مي كنیم ك�ان� ساعات و اوقات، برای انسانها كار و كاسبي مقدر فرموده. ثروت انسان را در هم

انچیزها مي داند كه با رنج و زحمت به دست آورده است. مي فرمايد: » نس����'يس لال ل

ال ما سعى'�ك18ا��د. مال��ود مي باش� « يعني انسان فقط مالك نتايج سعي و كوشش خ

�ريفه،��ه ش��ت مي آورد. در اين دو آي��ه دس� چیزی است كه آن را با رنج و زحمت ب�د و��دني باش� خداوند دستور مي دهد كه اوال اصل سرمايه كار و كاسبي، چه قوای ب�ادی و� چه قدرت مالي، بايستي محفوظ بماند؛ زيرا كسي كه فاقد اين دو سرمايه م�ود.��ف مي ش� معنوی باشد، نمي تواند فعالیت كند. قهرا در مسیر كار و فعالیت متوق�ظ س�رمايه ها در��ار و فع�الیت ب�ا حف��ه امكان�ات ك� دستور مي دهد كه در ح�الي ك�انها از��ه و انس� اختیارت هست ، جايز نیست آنچنان خشك و خشن باشي كه جامع�ار و��ه بیك� تو بهره مند نشوند. نه تمامي سرمايه هايت را در اختیار مردم قرار ب�ده ك�ك و��ه هم خش� معطل باشي. مانند كسي كه دستهايش به گردنش بسته باشد، و ن�تور،��ع بین اين دو دس��د. جم��ه نرس� خشن كه نمي يا رطوبتي از تو به افراد جامع�رمايه،� همین است كه انسانها از مسیر تولیدارزاق و صنعت و سازندگي ، با حفظ س�ر��دات داي��وظ و تولی� جامعه را از بركات وجودی خود بهره مند كند. سرمايه ها محف

باشد.�دير� و در آيه سي ام به پیغمبر اكرم مي فرمايد: هرگز در اداره مردم خود را از تق�د در� خدا جلو نینداز. در اداره مردم چنان باش كه خدا آنها را اداره مي كند. خداون�ا را در مق�ام� مديريت خود، برای ع�ده ای، س�رمايه و ث�روت مق�در مي كن�د ت�ا آنه�یر��ا را در مس��اداری ت�ا آنه��ر و ن��ده ای ، فق� مديريت و حاكمیت قرار دهد و برای ع�ه��ه ب��ا روزی ك��د ت� اطاعت قرار دهد و در نتیجه نظام زندگي در عالم محفوظ بمان

علم و دانش مجهز شوند و در حد تساوی قرار گیرند.

فرزندان و اهميت توكل به خدا در مورد روزي�د:��د و مي فرماي��ا بحث مي كن��ال آنه� آيه سي و يكم درباره فرزندان و رعايت ح فرزندان خود را از ترس روزی و مخارج زيادی كه بر شما تحمیل مي كنند نكشید.�انیم.��ا را مي رس��ما و آنه� روزی شما و آنها به دست ماست. ما هستیم كه روزی ش قتل فرزندان ، خطای بزرگي است. در حاشیه اين آيه شريفه، روايات و احاديث هم�فارش��د و س��دان مي كن��ال فرزن��ايت ح� بسیار است ، كه زن و مرد را مجبور به رع�ف��ا را تعري� مي كند كه در مقام تكثیر اوالد باشند نه تقلیل آنها. رواياتي كه مادره مي كند، مي فرمايد: بهترين مادرها كسي است كه بچه ای در بغل و بچه ای ديگر در�رض��د، ع��ؤال مي كنن��دا س� رحم دارد و يا زماني كه درباره جهاد زنان از رسول خ مي كنند، يا رسول اهلل شما جهاد را بر مردان واجب فرموده ايد و اين حكم جهاد را از زنان برداشته ايد. زنان را در محرومیت قرار داده ايد؛ زيرا آنها هم دوست دارند به

32. سوره نجم، 18

19 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�رت� میدان جنگ بروند، با كفار و مشركین بجنگند و در راه خدا شهید شوند. حض در جواب فرمودند: هم حكم جهاد و هم ثواب جهاد و هم ثواب شهادت، چند برابر�ه��ه حامل��ادران از روزی ك��ت. م� از مردان بیشتر، درباره زنان مقدر و مقرر شده اس�ر��ه ثم� مي شوند تا روزی كه بچه خود را به دنیا مي آورند و به او شیر مي دهند تا ب�د، در��دگي كن� برسانند تا زماني كه بچه قدرت پیدا مي كند به آزادی و استقالل زن تمامي اين مدتها احتیاج به مادر دارد. مادران در اين بچه داری و پرورش كودكان،�ول��تر ط��اعتي بیش��د س��ردان ، چن��اد م��ر جه� مانند مجاهد در راه خدا هستند. اگ�ا��د ت� نمي كشد كه در میدان جنگند، جهاد زنان چند سال و چند ماه طول مي كش�ا��ان از دنی��ال زايم� كودكان خود را به ثمر برسانند. زناني كه در اين مدت يا در ح�رورش��د پ��ا آورده و مجاه� مي روند، شهید راه خدا هستند. زني كه جهادگر به دنی�ات و��ود. آي��ته مي ش� داده است، ثوابش كمتر نیست از فرزند او كه در راه خدا كش�ويق و��ادر را تش� احاديث و از جمله همین آيه شريفه ، خیلي زياد است كه پدر و م�اهده��انند. مش��ر برس��ه ثم��د و ب��ربیت كنن��ود را ت��دان خ� ترغیب مي كند كه فرزن�د، از آن��د بحث میكن� مي كنیم آيات و رواياتي كه درباره حقوق پدر و مادر بر فرزن�ق��ر ح��دين براب��ادران را چن� جمله صحیفه سجاديه درباره حق پدر و مادر، حق م�ود را��ادر خ��ق م� پدران تعريف مي كند و بیشتر و بیشتر اصرار دارد كه فرزندان ، ح�امت،��ه روز قی��رار دارد ك��امت هم ، اص��ات روز قی��اديث و رواي� رعايت كنند. در اح�ق جلب��د. از طري��بت مي دهن��ادران نس��ه م��دان را ب��ت. فرزن� اصالت با مادران اس�ا��ت. در دنی��ه عكس دنیاس��رت ب� رضايت مادران ، فرزندان را مي پذيرند. زندگي آخ�دا��ب هم ابت��ب و نس��ؤاالت حس� شناسنامه ها را اول به نام پدر صادر مي كنند و س�ود� درباره پدران است. از هر انساني مي خواهند پدر خود را معرفي كند و نسبت خ�ت��وری اس� را به پدر تذكر دهد. ولیكن در قیامت به عكس است. آيات و روايت ط�ود��اقط نمي ش��میت س� كه انتساب فرزندان به مادران لغويت پیدا نمي كند و از رس

فالولیكن انتساب آنها به پدران رسمیت ندارد. اين آيه شريفه كه خدا مي فرمايد: » «19أنساب بيهنم يومئذ وال يتساءلون

سوال نمي كنند كه پدرت كیست ، مادرت كدام است. پرسشها همه جا از اعمال�دا��ويت پی� و اخالق مردم است. پس رابطه نسبي بین انسانها و پدر، ممكن است لغ�ال��ه ح��ادران، ب� كند و يا ارزش خود را از دست بدهد ولیكن انتساب فرزندان به م�ا� خود محفوظ است و محبت فرزندان هم به مادران ، خواهي نخواهي از محبت آنه�ت.��ادتر اس� به پدران بیشتر است. همچنین محبت مادران به فرزندان از پدران ، زي�انها از��ند. محبت انس��ود زحمت مي كش��دان خ��رای فرزن� مادران زيادتر از پدران ب�د،� مسیر خدمت، شدت و ضعف پیدا مي كند. هر كسي به چیزی بیشتر خدمت كن�دران��دان، از پ��ه فرزن� زيادتر محبت پیدا مي كند و نظر به اين كه خدمت مادران ب�ر��تقالل رأی و فك� بیشتر است، كودكان از همان ابتدای بارداری تا روزگاری كه اس

101. سوره مؤمنون، 19

20 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ثرت��ه همین ك��ر پاي� پیدا مي كنند، در مكتب مادر و دامن مادر زندگي مي كنند. بخدمت ، محبت هم شدت پیدا مي كند و اين محبت، اساس شفاعت است.

محبت و شفاعت�ت� اگر سؤال كنیم كه جوهره دين خدا و روح دين خدا چیست ؟ جواب اين اس�یار��د محبتش بس� كه محبت است. هر كسي به كسي يا چیزی محبت دارد، هرچن�ه��ادق علی� ضعیف باشد، به همان میزان، دين دارد. در يك حديثي وقتي از امام ص�ت.��ا در دين، محبت هم الزم اس��ول اهلل آي��ابن رس��ه ي��د ك��ؤال مي كنن� السالم س

حضرت جواب مي دهند :ال احلب»

'ين ا « 20هل ادل

�ه��وديت دين و ارزش آن ، ب��ام موج� مگر دين به جز محبت، چیزی هست ؟ تم�تر و� محبت است. هر چه محبت به خدا و بندگان خدا زيادتر باشد، دين انسان ، به�ه دين��ه همین مالك ك��ر پاي��ت. ب��عیف تر اس� قويتر است و هر چه كمتر باشد، ض انسانها بر مدار محبت به يكديگر دور مي زند، محبت زنان و مادران به فرزندان و به نوع انسان، از محبت پدران بیشتر است. شفاعت مادران از فرزندان ، خیلي بیشتر و زيادتر مورد قبول واقع مي شود تا شفاعت پدران. احاديث زياد است كه روز قیامت از هر زني يا مردی مي پرسند مادر تو كیست ؟ برای فرزندان ، گواراتر و آسانتر است�تر��دان بیش� كه خود را به مادران خود منسوب كنند و شفاعت مادران ، درباره فرزن

مورد قبول واقع مي شود.

اهميت فرزندان�ا��ركت آنه��ريت و ح��ه بش��برد جامع��ت نقش اوالد را در پیش� در اينجا الزم اس�ه� بهسوی زندگي آخرت بدانیم كه اگر بشريت از توالد و تناسل بازماند و فرزندی ب�اروان��ني ك� دنیا نیاورد، شجره زندگي انسان متوقف مي شود و به ثمر نمي رسد. يع�جره��د ش� در خط تكامل ، به شهر آخرت نمي رسد. چهقدر خوب است در اينجا رش�د��ت رش� وجود انسان را در نظر بگیريم. ببینیم و بدانیم اين شجره تا كجا الزم اس�تي��ه درخ��ريت را ب��ر بش� كند و قد بكشد تا زندگي بهشتي بوجود آيد. بي شك اگ�د.��تي مي باش��دگي بهش��ره آن زن��رين ثم��ا آخ��ره اين درخت و ي� تشبیه كنیم، ثم�رين��ود، آخ��ناخته مي ش� حكومت الهي يا مدينه فاضله كه به عنوان شهر بهشت ش�تر و��ا بیش��ال ي� ثمره از شجره جامعه بشريت است. درختي كه ظرف مدت سي س�ود را��ود خ��ره وج��ا ثم� زيادتر، الزم است قد بكشد و شاخ و برگ درآورد تا در انته�د.� تقديم كند. اگر شاخ و برگ او را قطع كنند از رشد باز مي ماند و به ثمر نمي رس پس الزم است آن درخت ، آزادانه در سرزمیني كه كشت شده است ، آبیاری شود و

95، ص 27بحاراالنوار، ج. 20

21 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ر��ارف س��دازه متع� هر سال شاخه ای و برگي و باز شاخه ديگر و برگ ديگر، تا به انبكشد و در سالهای آخر، ثمرات خود را تقديم كند.

پس بشريت اگر با جلوگیری از پیدايش فرزندان و بیشتر از اينها فعالیت كند�د��انعت از تولی� و خود را ملزم كند كه فرزندی ، پسر يا دختر نداشته باشد، اين مم نسل، مانند اين است كه شاخه ها و شكوفه های نوك شجره بشريت را قطع مي كند�ف��دگي متوق��وت زن��ان و بره� و انسانها را پیش از رسیدن به تمدن واقعي ، در بیاب�روع��رد، مش��ط زن و م��ه اوال رواب� مي سازد. به همین منظور، خداوند اصرار دارد ك�زرگي از��ل ب��ك عام� باشد. رابطه نامشروع را تحريم مي كند؛ زيرا روابط نامشروع ، ي�دان��روع و ازدواج ، فرزن� عوامل قطع نسل است. خداوند اصرار دارد كه با روابط مش

نفسمكخود را تقديم كنند. خداوند درباره فرزندان مي فرمايد:» موا أل «21 وقد�ای��ما، ذخیره ه��دان ش��ني فرزن��د. يع� يعني شما زن و شوهر، فرزند تقديم كنی�د:��ه مي فرماي��ر آي��ذا در آخ� آخرت و كلید فتح دروازه های تمدن و شهر بهشتند. ل

قتل فرزندان خطای بزرگ و گناه كبیره به حساب مي آيد. يكي از آياتي كه بهتر و بیشتر معني اين آيه را پرورش مي دهد، اين آيه شريفه

ان لموسعوناست كه خداوند مي فرمايد:»'ماء بنيناها بأيد وا «22والس

معناي آسمان در قرآن�تر از اين��اخته ايم و آن را بیش��ود س��درت خ� يعني ما اين آسمان را به دست ق�دا��عت پی��دا وس��دير خ��ه در تق� وسعت مي دهیم. بعضي خیال مي كنند آسماني ك مي كند، فضای ستارگان است. اينطور مي گويند كه ستارگان در حال گريز از مركز�ا��ه م��ه ب��ائي ك� به خارج از مركز مي باشند. از فضائي كه به ما نزديكتر است به فض دورتر است فرار مي كنند و اين فرار به فضای دورتر، ب�ه معن�ای گس�ترش آس�مان�ه��ت ك��لم اس��عت مي دهیم. مس� است. خدا مي فرمايد: ما فضاها را و آسمانها را وس�ارد��د میلی��ما ف�رض كنی��د. ش��ددی مي باش��عت كمي و ع� وسعت عالم خلقت ، وس�ه��والم ك� میلیارد ستاره، در فضا هست و هركدام، يك عالم مسكوني هستند. اين ع�ك� به اعداد، شمارش مي شوند. متناسب با وجود نامتناهي خدا نیستند. خداوند، ي�دون��دون اول و ب� حقیقتي است نامتناهي. از نظر زمان، ازلي و ابدی است؛ يعني ب�دا��ود خ� آخر. از نظر وجود هم ، نامتناهي است. جائي پیدا نمي شود كه در آنجا وج�عت� خاتمه پیدا كند و از آنجا به بعد نباشد. خداوند به علم و قدرت خود، برای وس�ود��اهي و اين وج��ت نامتن��ودی اس��را وج��د؛ زي��دا نمي كن��ائي پی� وجود خود، انته نامتناهي با اعداد متناهي سازگار نیست ؛ زيرا عدد در برابر بینهايت صفر به حساب�ر��داد در براب��ت و اع��انوس اس��د اقی� مي آيد، گرچه زياد باشد. وجود نامتناهي، مانن�ره و� اقیانوس، مانند يك قطره آب. هرگز اقیانوس به قطره قانع نمي شود و بین قط

223. سوره بقره، 2147. سوره ذاريات، 22

22 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�تر��والم را بیش� دريا تناسبي وجود ندارد. با اين حساب، وسعت كمي كه خداوند، ع كند و يا به تعبیر ما گشادتر كند، مطلوب خداوند متعال نیست؛ زيرا اعداد، هر چه�عت��ك. اين وس� باشند باز هم در برابر وجود خداوند صفرند و يا عددی بسیار كوچ�یله انس�ان��عت كیفي، به وس� در آيه شريفه، وسعت كیفي است نه وسعت كمي. وس�رفت، پیش��ای علم و دانش و در مكتب مع��انها در فض��ني انس��ود؛ يع��ر مي ش� داي�ل��انها قاب��د. فهم انس� مي روند. بیشتر و بهتر مي فهمند و باز بیشتر و بهتر مي فهمن�الم تش�بیه كنی�د.��ه فض�ای ع� گسترش است. شما مي توانید فضای فهم انسان را ب�انها در��ت. انس��اخته اس� فضای عالم ، میداني است كه خداوند برابر چشم انسانها س�ان��د خودش��ر دي� اتاق مسقف دربسته و در میداني كه مسقف است ، نمي توانند براب ببینند تا بدانند. مانند كسي هستند كه در حبسخانه زندگي مي كند. برای اين كه چشم انسان، به هر میزاني كه قدرت ديدن دارد، بايد ببیند و مانعي سر راه ديد او�ا��ت. در اين فض��ده اس��تارگان را آفري� وجود نداشته باشد. خداوند متعال، فضای س چشمهای مسلح يا غیر مسلح ، هر چه بیشتر نگاه مي كنند به جائي نمي رس�ند ك�ه�رواز��د پ��ور، بتوانن� برای ديد آنها مانعي وجود داشته باشد. اگر هم با سرعت سیر ن كنند، باز هم به جائي نمي رسند و به مانعي برخورد نمي كنند. اين فضای روی سر�ائي��ه همین كیفیت، فض� ما، فضائي است كه خداوند برابر چشم ما ساخته است. ب�ا، در��ل م��درت عق��ا و ق��ز م� هم برابر فكر ما و برابر عقل و علم ما بوجود آمده، مغ�در و��دگي پ��ط زن��دا محی� فضائي فعالیت مي كند، غیر از فضای ستارگان است. ابت مادر خود را مي فهمد، بعد شهر و روستا را مي فهمد و باز در آينده، مملكت را و در�ردد، در��از برمي گ��د و ب� آينده، دنیا را و در آينده ها به فكر مي افتد كه فضا را بفهم میدان علم و دانش تفكر مي كند، خلقت عالم و آدم را بفهمد، خلقت عالم و آدم را كه دانست در شناخت صفات خدا و علم خدا تفكر مي كند. برای شناخت ذات خدا�وع��ه ن��ان، س��درت فهم انس� آمادگي پیدا مي كند. خداوند برابر فكر انسان و برابر ق�ه��ا ب��د و ي��الیت مي كن� فضای نامتناهي آفريده كه فكر انسان در اين سه مكتب فع تعبیری ديگر، برابر قدرت فهم انسان، خداوند سه كتاب آفريده. يكي كتاب ماديت و جسمانیت عالم ، تا هندسه خلقت را از نظر مادی و جسماني بشناسد؛ دوم فضای�ه��تگان را ك��ا فرش��رد را و ي��ا روح مج� روح و فرشته ، در اين فضا فعالیت مي كند ت�اهر� عامل حیات و حركت هستند بشناسد. روح چیست ؟ حیات در عالم، چگونه ظ�ود؟��اخته مي ش� مي شود؟ اين رنگها و زيبائیها و نورانیتها از كجا مي آيد و چگونه س�وديت روح و��عور، موج��یروی درك و ش��ا ن��ان ب��ان. انس� فضائي است برابر فكر انس�د.��د ببین��د ولیكن نمي توان� فرشته را كشف مي كند. يقین به وجود آنها پیدا مي كن�االی��نیم ولیكن نمي ت�وانیم ق�د و ب��دا ك� مي توانیم يقین به وجود روح و فرشته پی�ال� فرشته را و يا جنسیت روح را بشناسیم ، و كتاب سوم، ذات مقدس خداوند متع كه از نظر علم و قدرت و وسعت وجود قابل درك نیست. اين سه نوع كتاب كه هر�ان،��ت. فهم انس��ان اس� سه نامتناهي و يا نزديك به نامتناهي است، میدان فهم انس آسمان دوم عالم است. هر جا در قرآن ، كلمه آسمان يا سماوات مي بینید در ظاهر،�درت فهم و��ت و ق��ر شماس��ای فك��اطن ، فض� فضای باالی سر شماست ولیكن در ب

23 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ان در��ني انس��ت. يع� شعور شما مي باشد. آسمان قابل وسعت، فضای فكر انسان اس خط تكامل و ترقیات علمي باال مي رود، باال مي رود و گسترش پیدا مي كند، وسعت�د و��ر نمي رس��ه آخ��د، ب� پیدا مي كند، و چون در سه كتاب نامتناهي حركت مي كن�وب��دا و مطل��وب خ��الیت ، مطل��ركت و فع� دائم در حركت و فعالیت است و اين ح�ود� انسان است. اگر انسان به جائي برسد كه مانعي سر راه ترقي و تكامل او پیدا ش�ده��ه حبس ش� و بگويند تا همین جا ديگر راهي و جائي نیست ، احساس مي كند ك�ف��ا توق��ت ، ب��ری و رواني اس��ئله فط��ك مس��ان ، ي� است ؛ زيرا حركت در وجود انس�ای��ذا برنامه ه��ت ، ل� مناسبت ندارد. خداوند خودش مي داند چه مخلوقي ساخته اس�ه��ز ب��ت ، هرگ��راتب اس� تكاملي او را نامتناهي قرار داده. حركت كه از نوع عدد و م�ام��ت ، تم� نامتناهي نمي رسد كه متوقف شود و به انسان بگويند بس است ، بس اس�ه در اول بحث��ريفه ك��ه ش� شد، ديگر چیزی يا كسي نیست. لذا خداوند در اين آي

قرائت شد و آيات ديگر كه خداوند مي فرمايد:ماء انشقت» ذا الس'ت « يا مي فرمايد: »23ا ذا األر ض مد

' «24وا

يعني زمین امتداد پیدا كند، آسمان شكوفا شود و يا جای ديگر مي فرمايد:ماء ابلغمام» « 25ويوم تشقق الس

�ردد.��كوفا گ��كفته و ش��مان ش��ود و آس� يعني ابرهای تیره از آسمان برداشته ش�كوفا��ان ش��ر انس��ه فك��تي ك� تمامي اين آيات مربوط به فضای فكر انسان است ، وق شود، آسمان را تسخیر مي كند، فضا را به اختیار خود در مي آورد. بر ماه و ستاره و�انها��ل انس� چیزهای ديگر مسلط مي شود. اين هم میداني است برای حركت و تكام�وغ،� ولیكن انسان در اين میدان، يك دوره كودكستاني دارد تا بالغ شود و بعد از بل�د��ه خداون��د ك��خر نماي� دوره های ديگر، تا چنان باشد، كه آسمانها و زمینها را مس

مي فرمايد: ماوات وما يف األر ض» ا يف الس «26وخسر لمك م

�ری و عقلي و علمي پی�دا��ار فك��ه اجب��ت ك� بلوغ جامعه انساني همان زماني اس�ر و اس�تعداد انس�ان،� مي كند وآن حكومت الهي را بوجود مي آورد. زماني كه در فك�ومت��د، حك� حكومت انسان بر انسان و يا حكومت خود بر خود، لغويت پیدا مي كن�ان��ری در بزرگ��نین فك��ك چ� خدا و اولیاء خدا بر انسان داير مي گردد. زماني كه ي�دا��ا برمي دارن�د و ف�رج خ�ود را از خ��ت ب�ه دع��ط دس��ه فق� جامعه پیدا مي شود ك�ده و دوران��ام ش� مي طلبند، جامعه بشريت بالغ شده است. دوره كودكستاني او تم بلوغ او شروع شده است و اين بلوغ، بهوسیله نسلها انجام مي گیرد؛ يعني جامعه در

مسیر توالد و تناسل قد مي كشد تا به حد بلوغ برسد.

1. سوره انشقاق، 233. سوره انشقاق، 2425. سوره فرقان، 2513. سوره جاثیه، 26

24 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

به ترتیبي كه در مباحث گذشته روشن شد، نسلها يكي بعد از ديگری به منزله قدمهای تكاملي است كه بشريت را از نظر علم و فكر و صنعت و تمدن ، يك قدم و يا دو قدم، به جلو مي برد و باز اين میزان جلوافتادگي و پیشرفتگي را تحويل نس�ل�افه��ه اض��د، ب� بعد از خودش مي دهد و خودش در مسیر حركت مي خوابد. نسل بع�بیعت را��ری از ط��فحه ديگ��ودش هم ص��ته ، خ��ده و دانس� آنچه از گذشتگان فهمی مي گشايد، مطالبي را مي فهمد و میداند كه نسل گذشته آن را ندانسته و نفهمیده.�ومت��دن حك� به همین كیفیت تكامل انسانها در كشف اسرار زندگي و روی كار آم�ات روز را� الهي، مانند تكامل آنها در مسیر علوم تجربي و صنايع است. شما اختراع�ه��ائط نقلی��د، مثال وس��ه كنی��ر مقايس��دائي بش� در مراحل مختلف، با اختراعات ابت�اهده��ات. مش� انسانهای گذشته با انسانهای زمان ، يا وسائل مخابرات و ديگر اختراع مي كنید كه اين وسائل ، بهوسیله نسل آينده ، كمیت و كیفیت بهتر و بیشتری پیدا�ا��ازد ت��الیتری مي س� كرده تا نسل گذشته و همین طور نسل آينده صنايع بهتر و ع�نايع الهي��ا ص� روزی كه صنايع و اختراعات انساني، هماهنگ با صنايع طبیعي و ي�ركت��املي ح��د و تك��رفت دارن��انها در آن پیش��ه انس��ائلي ك� مي گردد. يكي از مس مي كنند، ايجاد دولتها و حكومتها است. وجود حكومتها و دولتها در جامعه بشريت يكي از نیازهای ضروری و طبیعي انسان است. همانطور كه كودكان، احتیاج رواني�ا��د ت��تي دارن� و طبیعي به پدر و مادر دارند، جامعه ها نیز احتیاج به حكومت و دول آنها را ضبط كند و زندگي آنها را به نظام آورد و تسهیالتي برای معاش و معاد آنها�ا و��دايش حكومته��د. پی��دا مي كنن��ل پی��انها تكام� فراهم كند. در اين خط هم انس�ار��تگان. در روزگ��یله گذش��ت ، ت�ا بهوس� دولتها بهوسیله آيندگان ، بهتر و عالیتر اس�ید و��درت مي رس� گذشته ، هر قلدری و ظالمي كه از طريق راهزني و يا دزدی به ق�تند� بر اوضاع مسلط مي شد، مردم تسلیم مي شدند. يك چنان عقلي و دانشي نداش�ا� كه دولت را صالح و يا غیر صالح بدانند يا به فكر خود، انسانهای برجسته ديني ، ي�ر در رأس��ك نف��ه ي��ود ك��ل همین ب��انند. اص� غیر ديني را به مسند حكومت بنش�ه��رم معاوي��رب و ن� حكومت باشد، معاويه باشد يا علي علیه السالم و شايد سفرۀ چ برای آنها از سفرۀ پر بركت علم و حكمت موال علیه السالم بهتر بود. و باز به همین�دا��ل پی��ا تكام��دن دولته��ار آم� كیفیت در آيندهها از نظر ايجاد حكومتها و روی ك�درت��ند ق��ا را در مس��ادلترين و عاقلترينه��ا را، ع� مي كنند. سعي مي كنند بهترينه�د،��ود مي آورن��ده را بوج��دگي آين��ه زن� بنشانند. اين تكامل هم بهوسیله فرزندان ك�د و��رار نكنن��ود را تك��ادر خ� ظاهر مي گردد. فرزندان سعي مي كنند اشتباه پدر و م

برای خود حكومتي بهتر از حكومت آباء و اجداد خود بوجود آورند.

جهاني شدن مقدمة ظهور�دا� اين تكامل حكومتي و يا پیشرفت انسانها در تمدن ، بوسیلة فرزندان ادامه پی مي كند تا روزی كه بشريت به مرتبه و مقامي از علم و دانش مي رسد و مي داند كه زندگي انسانها بهوسیله انسانها، از جنس خودشان و فكر خودشان ، قابل دوام و بقاء

25 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�رۀ زمین،��ام ك��ود، تم��ادتر مي ش��تر و زي��اني بیش��اد جه� نیست و مخصوصا كه فس�ای��ر ج��انها در ه��امي انس� بهصورت يك شهر و يك مملكت ظاهر مي گردد كه تم�رۀ��ه ای از ك��ا در گوش��ر ج� عالم كه هستند با يكديگر رابطه فوری و آني دارند و ه�ه� زمین ، حادثه ای پیدا شود، قتل و كشتار ظاهر گردد، مثل اين است كه آن حادث در تمام كرۀ زمین واقع شده. صدای ايراد و اعتراض تمامي اهل عالم بلند مي شود.�ك��د. در ي��تراض مي كنن��د و اع��ر او مي تازن� برحكام ظالم و جابر ايراد مي گیرند، ب�دگي��الم زن� چنین زماني فكر هر انساني جهاني مي شود. گوئي هر آدمي در تمام ع�ان و� مي كند كه هر جا بخواهد مي رود و شايد آيه شريفه قرآن كه مي فرمايد: جوان

كودكان مانند پیران مي فهمند و مي دانند، مي فرمايد: ان شيبا» عل الودل «27يوما جي

�در��ني آنق� يعني روزگاری مي شود كه كودكان در وضع پیران قرار مي گیرند؛ يع كه انسانهای گذشته، ظرف مدت صد سال فهمیده اند و يا حادثه ديده اند، كودك�ان�اني� در دوران كودكي و جواني خود مي فهمند و حادثه مي بینند. در يك چنین زم كه برابر جهاني شدن فكر انسانها وسعت پیدا كرد، زمین پر از ظلم و جور مي شود، استیصال جهاني بوجود مي آيد، مصیبتها و ظلم و ستمها و قتل و غارتها، مخصوصا�ات، اين��وره نازع� با اسلحه های كشتار جمعي ، آنقدر زياد مي شود كه خداوند در س

ة الكرب یظلم و فساد فراوان را تعريف مي كند و مي فرمايد:» ام ذا جاءت الط' «28فا

�ر از ظلم و��رۀ زمین پ��ود و ك��ع مي ش� يعني روزی كه حادثه بزرگ جهاني واق�انها از��ر انس��ا فك��ه حقیقت��اني ك� جور وقتل و كشتار میشود، در اين استیصال جه انسانها منصرف شده ، كسي نمي تواند امید به ديگری پیدا كند، همه مث�ل و مانن�د�اهي��دا پناهگ� هم مي نالند و داد میزنند. در يكچنین وضعي كه فكر انسان ، بجز خ

�د: »��د، مي فرماي��ف مي كن��نین روزی را تعري��د چ��دارد و خداون�ك يومئذن ىل ر ب ' ا

تقر «29المس¦�ان از� يعني فقط پروردگار، قرارگاه فكری انسان مي شود. امید انسان و فكر انس�تقرار��ود، اس��ع مي ش� انسان قطع شده ، در وجود خدا و فرجي كه به دست خدا واق پیدا مي كند. در يكچنین زماني ، حكومت الهي با قیام ذخیره بزرگ خدا، امام زمان�تگان ت�اريخ، بهوس�یله آن��ل ع�الم و گذش��ردد و ف�رج اه� علیه السالم، ظاهر مي گ�ت.� بزرگوار مي رسد. اين اتصال و ارتباط ، بهوسیله نس�لهای آين�ده قاب�ل ظه�ور اس�ومت الهي��ريت و حك��ه بش��الي بین جامع��ه اتص��دان ، حلق� نسلهای آينده و يا فرزن�ود� هستند. اگر انسانهای موجود زمان بمیرند و يا به سن پیری برسند و نسلي بوج�الي ، بین��ه اتص��ا حلق��الي و ي��ته اتص��ك رش� نیاورند كه جای آنها را بگیرد، ديگر ي انسانهای تاريخ و حكومت خدا قابل ظهور نیست و جامعه بشريت مانند تن بي سر

17. سوره مزمل، 2734. سوره نازعات، 2812 سوره قیامت، 290

26 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��د ب��ور خداون��ه اين منظ��ت. ب��ان اس��ای قلب و ايم� و يا سر بي مغز و يا مغز منه�رت��الم آخ��ه ع��ما ب� انسانهای زمان مي فهماند كه نسل آينده شما، تقديمي های ش�و��تند جل� است. يعني شما انسانهای زمان ، نسل آينده خود را كه فرزندان شما هس�ط� مي اندازيد. به زبان حال مي گوئید كه ما زندگي را تا اينجا آورده ايم. شما اين خ�ت��ات اس��مه آب حی��ه چش��ومت الهي ك��ار حك� را ادامه دهید تا به آن گنج سرش�د. پس� برسید و با آن آب حیات، گذشتگان را هم زنده كنید و به زندگي برگردانی�دن� مردمي كه نسل خود را قطع مي كنند، مانند انساني هستند كه سر خود را از ب جدا مي كنند و يا عقل و قلب خود را از سر خود برطرف مي كند. فاقد حلقه اتصال

بین خود و حكومت خدا مي شوند.

32قتل نفس در آية �اني32در آيه ��د: نفس انس� خداوند در باره قتل نفس سخن مي گويد. مي فرماي

�ل��ه قت��ات دارد، ب��ق حی��ال ح��د متع��انب خداون� كه خدا به او حرمت داده و از ج�احب� نرسانید. هر كسي كه به ناحق كشته شود، خداوند متعال برای او و ولي و ص�ل��یرد. پس در قت��ام بگ��ل انتق��د از قات��ا بتوان� خون او قدرت و سلطنت بخشیده ت�وم ،��ول مظل��را ولي مقت� بندگان خدا اسراف نكنید. خالف حق ، كسي را نكشید؛ زي�وركلي يكي از��یرد. بهط��ودش را بگ� منصور است. خدا او را ياری مي كند تا حق خ�ا��وا ت��وط آدم و ح��ني از هب��ور دين، يع��دای ظه� گناهان كبیره در دين خدا از ابت انتهای زندگي بشريت، قتل نفس است. موجودی را كه خدا زن�ده ك�رد، مخصوص�ا�ت��ده اس��ده ش��ه زن� انسان ، كسي حق ندارد حیات را از او بگیرد. به همان دلیل ك�تي��ان ، ح��د از انس��ي نمي توان��بیعي الهي را كس��ق ط��دگي دارد و اين ح��ق زن� ح�رر� حیوانات ديگر سلب كند. گفته اند اگر حیوانات موذی هستند، به زندگي شما ض مي زنند، حق داريد آنها را بكشید و از بین ببريد. و اگر بي ضررند، به شما و زندگي�د:��ه گفته ان��د. در اين رابط��ا را از بین ببري��د آنه��ق نداري��د، ح��اری ندارن��ما ك� ش

«اقتلواملوذي قبل ان يوذي»�د��د. خداون��د از بین ببري��ه اذيت كن��وذی را پیش از آن ك��ود م��ني موج� يع�ل��ه دلی��د و ب� موجودات موذی مانند مار و عقرب و يا حشرات ديگر را خلق مي كن�دن و� اين كه موذی و مضرند، اجازه قتل آنها را به انسان مي دهد تا در اين زنده ش�ورت� كشته شدن ، فهمي در جامعه پیدا شود. همه بدانند هر موجود زنده ای در ص�دارد. از��ات ن� نافع بودن به حال بشريت ، حق حیات دارد و اگر مضر باشد، حق حی�ادر��ا را ص��ل آنه� يكطرف خداوند مار و عقرب مي آفريند و از طرف ديگر دستور قت�ه همین كیفیت.��یز ب��انها ن��ود. انس� مي كند، تا يك چنین فهمي در جامعه پیدا ش انسانها در صورتي حق حیات دارند كه نافع به حال يكديگر باشند و يا الاقل موذی�ر��وذی و مض��ر، م��انهای ديگ� و مضر نباشند. اگر انساني به حال جامعه و برای انس�ال� باشد، به دلیل آزار و اذيت ، محكوم به مرگ مي شود و در صورتي كه نافع به ح

27 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

جامعه بشريت باشند و يا الاقل موذی و مضر نباشند، حق حیات دارند. لذا در دين�ه��د، ولیكن ب��ات دارن��ق حی� اسالم ، كفار به دلیل كفر، محكوم به اعدام نیستند، ح�لب� دلیل تجاوز و ضرر و آزاری كه به بندگان خدا مي رسانند، حق حیات از آنها س�ه��ه ب��ر اين ك� مي شود، محكوم به اعدام مي شوند. پس ما مي توانیم انسانها را از نظ�ه هم� حال يكديگر نافع هستند و يا مضر به حال يكديگر هستند و يا نه نافعند و ن�ا در��ه ج��ه هم��ريت ك��ال بش� مضر، به سه دسته تقسیم كنیم. انسانهای نافع به ح�نین و��ا مؤم��ت ، اينه��ردم اس��ه م� خدمت بندگان خدا هستند و هدفشان خدمت ب�ر��ك را براب��ر ي� متقین هستند كه خداوند قتل آنها را گناه كبیره شناخته و قتل ه

�وده : » ��ته. فرم�اد يف األر ضقتل تمامي مردم دانس ا بغري نفس أو فس��� من قت���ل نفس���يعا ما قتل الناس مج «30فأكن

�ته��ريت را كش��امي بش��ه تم� هر كس انساني را به قتل برساند مثل اين است كاست. برابر قتل تمامي انسانها مجازات مي شود.

�اوز� و طايفه دوم، مضر و موذی به حال بشريت هستند، به دلیل موذيگری و تج�رض آزار و اذيت��ه در مع��انهائي ك� به حقوق، حق حیات از آنها سلب مي شود. انس�ود� آنها قرار مي گیرند، حق دارند از خود دفاع كنند، آنها را بكشند و يا سر جای خ

بنشانند.�ور� و اما طايفه سوم كه نه نافع هستند و نه هم مضر، گرچه اين حالت قابل تص�ند� نیست ، در اسالم حق حیات دارند. كسي نبايد متعرض آنها شود، خواه كافر باش يا مؤمن. مگر در صورتي كه ثابت شود چنین انساني ك�ه ن�ه ن�افع اس�ت و ن�ه هم�ار��ه ب� مضر وجود ندارد؛ زيرا بزرگترين ضرر انسان به انسانهای ديگر همین است ك�ردم��ا ب�رنمي دارد. م��ذارد و ب�اری از دوش آنه��ردم مي گ� زندگي خود را به دوش م�ت� بايستي برای او ارزاق تولید كنند و او بخورد و استراحت كند، اين خود ضرر اس�د��تفاده مي كن��ريت اس� به حال جامعه. هر انساني الاقل به میزاني كه از جامعه بش�ور��ل ظه� بايستي به آنها فايده برساند. پس شق سوم كه نه مضر و نه هم نافع، قاب�ا��ه بیابانه��ا ب� نیست. تا جائي كه اگر انساني جامعه را رها كند و خودش تك و تنه�ردم� برود، زندگي كند، نه برای مردم رزق و روزی تولید كند و نه هم از تولیدات م استفاده كند، تنها در بیابان ، مانند حیوانات به علف صحرا اكتفا كند، همین انسان�ردی��ت ، اين ف� هم مضر به حال جامعه است ، زيرا خودش كه فردی از نوع بشر اس�ته.��ايع گذاش��د، ض� كه متعلق به جامعه بشريت است و بايستي در خدمت آنها باش هر كسي خود را به قتل برساند و يا خود را ضايع و معطل بگذارد، برابر يك انسان ،�د��یده اند، او را تولی��ته زحمت كش� به جامعه بشريت ضرر زده است. انسانهای گذش نموده اند و زندگي او را به ثمر رسانیده اند و او زحمت نمي كشد كه ديگری را تولید�ئولیت��ار مس��یده و او ب��ه دوش كش��ه، زحمت او را ب��اند. جامع� كند و به ثمر برس�ت. از��ه اس��ال جامع� ديگری را به دوش نمي كشد. پس همان انسان هم مضر به ح�رت��د. حض��ته باش� اين كه خود را معطل گذاشته مانند كسي است كه خود را كش

32. سوره مائده، 30

28 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

زهرا سالم اهلل علیها در تعريف صله رحم مي فرمايد: كسي كه صد نفر خويشاوند و�ر،��ك نف� فامیل دارد و با آنها قطع رابطه مي كند، خبر ندارد كه با اين قطع رحم ، ي به نود و نه نفر ضرر زده ، و نود و نه نفر به يك نفر ضرر زده ، يعني او با قطع رحم ،�ر��ك نف��ر، ي� نود و نه نفر از خويشاوندان خود را از دست داده است. آن نود و نه نف�رر��د، پس ض��ه كرده ان��ع رابط��ر قط� ضرر كرده اند. اما آن نود و نه نفر با اين يك نف�ر��ت. ه� قاطع رحم ، نود و نه برابر ضرر كساني است كه با آنها قطع رابطه نموده اس�د.��در و مادرن��روت پ� انساني در زندگي خود ثروت انسانهای ديگر است. فرزندان، ث�ود را� پدر و مادر هم ثروت فرزندان. اگر فرزندی خودكشي كند، حق پدر و مادر خ ضايع كرده و خود را كه ثروت آنهاست از بین برده است. نتیجه بحث اين است كه�ه��ال جامع��ه ح� انسانهای مضر به حال جامعه، حق حیات ندارند و انسانهای نافع بحق حیات دارند. خداوند در اين آيه شريفه قتل نفس را به شدت تحريم مي كند.

�ل��ه قت��دا ب��ان، متعم� در آيات ديگر مي فرمايد: كسي كه مؤمني را به جرم ايم�ه31برساند، جزای او جهنم است ، ملعون خدا واقع مي شود.��ؤمن ب� يعني در قتل م

�اء��رای احی��ه ب��ت ن� قصاص اكتفا نمي كند. قصاص برای احیاء حق اولیاء مقتول اس�یرد و� حق مقتول. حق مقتول در صورتي احیا مي شود كه خودش از قاتل انتقام بگ�انهای��امي انس��امت، تم��دگي قی� آن در قیامت ممكن است. ولي خون مؤمن در زن�ق��دام ح��ند، هرك��ت باش��ان در بهش� بهشتي هستند. ممكن است میلیون نفر انس�ت. در نتیج�ه قات�ل� شكايت دارند كه چرا ب�رادر م�ؤمن آنه�ا ب�ه قت�ل رس�یده اس�ه� نمي تواند با اهل بهشت محشور شود، در عذاب جهنم مخلد مي شود. دلیل اين ك خداوند مي فرمايد: يك نفر انسان برابر تمامي انسانها است ، يعني ارزش يك انسان، برابر تمامي بشريت است ، اين است كه انسانها به انسانیت ارزشیابي مي شوند نه به�ك��فند از ي��وند، دو گوس� مال و ثروت. حیوانات به مال و ثروت قیمت گذاری مي ش�ا ارزش� گوسفند بیشتر مي ارزد و بیست رأس گوسفند از ده رأس بیشتر. چون آنه�یابي��روت ، ارزش��ول و ث� مالي و مادی دارند، ولیكن انسانها ارزش انساني دارند. با پ�ه� نمي شوند، بلكه به فضیلت و انسانیت. پس يك انسان برابر همه انسانهاست و هم انسانها برابر يك انسان ؛ زيرا قاتل انسان ، اوالحق خدا را ضايع مي كند كه بنده ای از�رفت را از��یلت و مع��ؤمن، فض� بندگان او را به قتل رسانده و ثانیا با كشتن انسان م بین برده است و اين فضیلت و معرفت، ارزش حیاتي دارد. شايد اگر امر داير شود، همه كائنات از بین برود و يك نفر انسان باقي بماند و يا يك نفر انسان از بین برود�ك��ل ي��ه قت��ود و ب��ي مي ش� و كائنات باقي بماند، خداوند به قتل همه كائنات راض�امل ،� انسان راضي نمي شود. انسان ثمره شجره خلقت است. بخص�وص انس�انهای ك�ناخته� مانند پیغمبران و ائمه اطهار علیهم السالم كه ارزش آنها برابر ارزش خدا ش�الم و��دا از خلقت ع��دف خ��ت. ه� شده ، لذا طالب خون آنها فقط خداوند متعال اس�ود.� آدم ، پیدايش انسانهای عالم و عارف است كه حق خدا بهوسیله آنها زنده مي ش�ه��یدن ب��دا را از رس��ا خ� كسي كه آنها را مي كشد، محصول خدا را از بین برده و ي

�ذابا93. سوره نساء، 31��ه ع��د ل��ه وأع��ه ولعن��ه علی��ب الل �� : »ومن يقتل مؤمنا متعمدا فجزاؤه جهنم خالدا فیها وغضعظیما«

29 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اد،��د و عن��ا عم��ان و ب��ل ايم� هدف باز داشته. در هر صورت قاتل مؤمن كه به دلی�وم� مؤمني را به قتل مي رساند، نجات او از عذابهای آخرت بسیار مشكل است. مظل مطلق در اين آيه شريفه به امام حسین علیه السالم تفسیر شده و ولي آن حضرتكه از ظالم انتقام مي گیرد، امام زمان علیه السالم است. در دعای ندبه ، مي خوانیم :

الب بدم املقتول بكربالء» «أين الط�ام� كجاست آقائي كه خون امام حسین را مطالبه مي كند؟ و اين طالب خون ام

حسین ، امام زمان علیه السالم است.

سفارش در مورد يتيم�تیم��ال ي��ه م��د: ب� در آيه سي و سوم درباره يتیمان سفارش مي كند و مي فرماي نزديك نشويد، مگر به كیفیت هر چه بهتر. يعني در صورتي كه مي خواهید مال او�دارد��انعي ن� را حفظ كنید و يا در راه تولید مصرف نمائید كه ثروت او زياد شود، م�تیم� به مال يتیم نزديك شويد، ولیكن به عنوان سوء استفاده حق نداريد در مال ي تصرف كنید. تا زماني كه به حد بلوغ و رشد اجتماعي برسد و عقل و شعوری پیدا�ه كس��ه هم� كند كه نفع و ضرر خود را بداند و بشناسد. به عهد خود وفا كنید، ك�رار��ه ق��ورد توج� مسئول وفای به عهد خود هستند. دو مسئله در اين آيه شريفه م گرفته. يكي رعايت حق يتیم و ديگر وفای به عهد و اين هر دو مسئله ، رعايت حق�الي.� انسان است ؛ يعني انسانها برای يكديگر ارزش انساني دارند نه ارزش مادی و م�ان او را��ا ج��روی او را ي��ا آب��ال او را و ي��د، م� كسي كه به حق انساني تجاوز مي كن�یلت و��ه فض��ز ب��انها مجه��ر انس� مي گیرد، انسانیت انسان را نابود كرده است كه اگ�ود.� انسانیت نباشند، زندگي آنها تبديل به زندگي وحشي های بیابان و جنگل مي ش خداوند زندگي درندگان و وحشي ها را در بیابان و جنگل نمونه قرار داده تا انسانها�ائل��ه اخالق و فض��ز ب��د مجه��عي كنن��د و س� خود را به سوی انسانیت حركت دهن�ران��ط جلب محبت ديگ� انساني شوند، يعني هر انساني در خدمت ديگران و در خ�ه كس� باشد، نه در خیانت به ديگران و كسب عداوت. بزرگترين موردی كه به هم واجب است حقوق انساني او را رعايت كنند، و خداوند در اين رابطه تمامي انسانها�ايت��ئلة رع��دن ، مس� را آزمايش مي كند، كه آيا به وحشي گری نزديكترند، يا به تم�در��ای پ� حق يتیم و مال يتیم است. حق يتیم بر تمامي مردان اين است ، كه به ج�واهر� يا برادر او باشند، و حقش بر تمامي زنان اين است كه به جای مادر او و يا خ او باشند. اين حق انساني يتیم بر ساير مردم است ؛ زيرا يتیم كه پدر و مادر خود را از دست داده باشد و يا مخصوصا پدر خود را از دست داده باشد، يك فرد ضعیف وبیسرپرست در جامعه شناخته مي شود. كسي نیست كه بتواند از حق او دفاع كند.�تفاده��ران اس��عف ديگ��ا از ض� در اين رابطه انسانهای خائن و وحشي كه همه ج�تثمار��ا را در اس� مي كنند، به حق او میتازند، مال آنها را غصب مي كنند، و خود آنه�تثمار،��ه اس��رای ادام� قرار مي دهند. مالش را مي برند و از خودش كار مي كشند و ب

30 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ورد و��ا م��وند. اينج� مانع تعلیم و تربیت او و يا آگاهي او به حقوق حقه خود مي ش�دمت��د خ� محل بزرگترين آزمايش انسانها است كه در ارتباط با ديگران مي خواهن�ادر واقعي� كنند يا خیانت. آنها خودشان آگاهي به حقوق خودشان ندارند، پدر و م�تیم در��د، ي��الم فرموده ان��ارعلیهم الس��ه اطه� خود را نمي شناسند، در مورد آنها ائم�ه كس� مرحله اول، همان بچه های بي پدر و مادر هستند كه رعايت حق آنها بر هم�ان��انت. چن��ط خی��ه در خ� واجب است و همه بايد در خط خدمت به آنها باشند، ن رفتاری با آنها داشته باشند كه آنها احساس غربت بي پ�دری و بي م�ادری ننماين�د.�روم��ان مح� يتیمها در مرحله دوم ، انسانهائي هستند كه از حكومت و تربیت امامش�ای��ه ج��انها ب��تند و انس��ريت هس��ه بش��در دوم جامع��ه، پ� شده اند. پیغمبران و ائم فرزندان آنها مي باشند. وظیفه پدر دوم از جانب خداوند متعال اين است كه انسانها را در معرض تعلیم و تربیت خود قرار دهند و آنها را به حقوق حقه ای كه از جانب خدا برايشان مقدر و مقرر شده است آشنا كنند. حق آزادی آنها را به آنها برسانند، حق كرامت انساني آنها را به آنها برساند، و آنها را مجهز به مكارم اخالق و فضیلت�ده و��ائي آفري��ا و ثروته� نمايد و به آنها بفهماند كه خدای عالم برای آنها چه نعمته�ود��رر خ��ای مق� چه راههائي برای آنها ترسیم نموده است كه به آن نعمتها و ثروته�ئله اهمیت��ا در مس��الم اهلل علیه��را س� برسند. در اين رابطه داستاني از حضرت زه�دن و��ا خوان��انها ب��ت. انس� تعلیم و تربیت نقل شده است كه خیلي حائز اهمیت اس�ق��ه از ح��ده ك��ايع ش��ا ض��زرگي از آنه��ق ب� دانستن اين داستانها مي فهمند چه ح�ه��اب منی��ه در كت��تان ك��ده اند. داس��روم ش� حكومت و تربیت امامهای معصوم مح�ر��اتي داي��ا جلس��الم اهلل علیه� المريد نقل شده است. اين است كه حضرت زهرا س�تفاده��ان اس��ات ايش� داشتند، زنان مدينه خدمت آن حضرت مي رسیدند و از تعلیم میكردند. از جمله زني خدمت آن حضرت بود كه قدری كند فهم و كند ذهن بود.�ائل� تعلیم مسائل به آن زن ، توأم با رنج و زحمت بود. از آن جمله مسئله ای از مس را تا ده مرتبه برای آن زن توضیح داد و تشريح كرد باز هم آن زن نفهمید و ديگر�رت� خجالت كشید كه حضرت را به زحمت اندازد و دو مرتبه از او سؤال كند، حض به او فرمودند، مثل اين كه نفهمیدی ؟ چرا نپرسیدی تا توضیح دهم. عرض كرد يا�دند و��اراحت ش��ه ن� بنت رسول اهلل، شما را به زحمت انداختم. حضرت از اين كلم�و��ه ت��ه ب��ر كلمه ای ك� فرمودند چطور مرا به زحمت انداختي؟ تو اگر بداني برابر ه�ه��ما را ب��ه ش��ني ك��ذرت خواهي نمي ك��ت ، مع� مي آموزم ، اجر و ثواب من چقدر اس�پردازد.� زحمت انداختم. مانند كسي از ديگری كاری بكشد و مبلغ هنگفتي به او ب�زد� همه كس به دنبال يك چنین راهي هستند ك�ه در براب�ر اعم�ال كم زحمت، م�ان��تیمي از يتیم� فراواني ببرند و در اينجا حضرت زهرا مي فرمايد: اگر يك نفر به ي�دائي و� ما آل محمد )ص ( كلمه ای بیاموزد تا در ضمن آموزش آن كلمه ، به حق خ الهي خود آگاه شود، بتواند خود را از دست غاصبان و برده فروشان نجات دهد، پدر�ه او��ه ب� و مادر واقعي خود را بشناسد و به پناه آنها برود، خداوند برابر اين كلمه ك�ری��ا آن براب��ا ب��روت دنی��امي ث��ه تم��د ك� آموخته است ، چنان اجر و ثوابي مي ده�ا� نمي كند. آن زن عرض مي كند: يتیمان شما چه كساني هستند كه آموزش به آنه

31 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

اين همه اجر و ثواب دارد؟ مي فرمايد: يتیمان ما انسانهائي هستند كه امام واقعي و حكومت واقعي خود را نمي شناسند. اسیر حاكمان جنايتكار مي شوند و در استثمار جنايتكاران قرار مي گیرند. از حقوق انساني و الهي خود محروم مي شوند. اگر كسي پیدا شود به آنها بیاموزد كه خدای تو كیست و به چه منظوری تو را آفريده و امام�ات��ا اين تعلیم��اند و ب� تو كیست كه بتواند تو را به حقوق الهي و انساني خود برس�د��لي او درآورد، مانن� بتواند او را از اسارت طواغیت نجات دهد و در اطاعت امام اص�ت.��انیده اس��تي رس� كسي است كه انساني را از جهنم نجات داده و به زندگي بهش اين دوستان ما كه آشنائي به امام خودشان ندارند و خیال مي كنند هر كس بر آنها مسلط شد، حق حاكمیت بر آنها را دارد و آنها بايستي اطاعت كنند، يتیمان ما آل�یلت� محمد هستند كه حقوق سه گانه انسانیت آنها و مال و ثروت آنها و علم و فض

آنها از آنها غصب شده و به بردگي جنايتكاران درآمده اند.�ود را��ام واقعي خ��ه ام��انهائي ك��ه انس� اين حديث از يك طرف نشان مي دهد ك�ه��د، چ� نمي شناسند و در اطاعت هوای نفس و يا در حاكمیت جباران قرار گرفته ان�تند و��دا هس��دگان خ��ان بن��ان واقعي در می� حقوقي از آنها سلب شده و آنها يتیم�اكمیت� بیشتر فعالیت میكنند امام واقعي خود را بشناسند. درست انسانهائي كه ح�د،��ل نموده ان� خدا بر انسان را تعطیل نموده اند و حاكمیت انسان را بر انسان تحمی مانند همان جنايتكاراني هستند كه پدر واقعي كودكان را مي كشند و يتیمان را به�روت��ردگي درآورده، ث� همراه مال و ثروت آنها غصب مي كنند. يتیمان را بصورت ب�ديگر��ر درس�ت اين دو ن�وع ي�تیم را ب�ا يك� آنها را مالك مي شوند ولیكن باز هم اگ�ار��د و گرفت��ت داده ان� مقايسه كنیم ، يتیماني كه پدر و مادر معمولي خود را از دس�ود را از��ام واقعي خ� غاصبان مال يتیم شده اند و يا يتیماني كه حكومت واقعي و ام�ه��ت ك��واهیم دانس� دست داده اند و در استثمار جباران و ظالمان قرار گرفته اند، خ�ت.��مت اول اس� ضیاع حق يتیمان قسمت دوم ، چندين برابر ضیاع حق يتیمان قس�تي و��دگي بهش� درست محرومیت از حكومت خدا و ائمه به معنای محرومیت از زن�ردم� گرفتار شدن به زندگي جهنمي میباشد. لذا در آخر اين آيه شريفه ، خداوند م�ر،��ات ديگ��ه و آي� را سفارش مي كند به عهد خود وفا كنند. عهد مسئول ، در اين آي�اء او� عهد و میثاقي است كه خداوند از تمامي انسانها گرفته كه در اطاعت او و اولی�ه��انها را ب��تي انس� باشند. در آيه ای كه در سوره اعراف است ، خداوند مي فرمايد: وق�ود را��دای خ��تند خ��ند، و توانس� عقل و شعور رسانیدم كه توانستند خود را بشناس

«ألست بربمك بشناسند، به آنها گفتم : »�دای��ه ن��ا ب� آيا من خدای شما نیستم كه بايد در اطاعت من باشید؟ تمامي آنه

، شهدانوجدان و فطرت گفتند: » «32قالوا بیل�اكمیت��و ح��ا لغ� قبول كردند كه در اطاعت خدا باشند و باز حاكمیت خدا را ب�ان��د. اين هم��رار گرفتن��دا ق��منان خ� پیغمبران و ائمه لغو نمودند و در اطاعت دش

أنفسهم ألست بر بكم، قالواوإذ أخذ ر بك من بني آدم من ظهور هم ذر يتهم وأشهدهم على: » 172. سوره اعراف، 32ذا غافلین «، شهدنا، أن تقولوا يوم القیامة إنا كنا عن ه�بلى

32 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ود را از��را خ��ه چ� عهدی است كه همه كس مسئول آن هستند. يعني مسئولند كبهشت محروم كردند و گرفتار جهنم شدند.

عهد و پيمان الهي و فطرت و وجدان�ان الهي38 آيه بعد تا آيات � مسائلي را مطرح مي كند كه به همین عهد و پیم

�ده� مربوط مي شود؛ زيرا آنچه حق است بذر حقانیت آن در فطرت انسان كاشته ش�رت� و در مقابل، آنچه باطل است به همین كیفیت ، به صورت مثبت و منفي در فط�ود را��دان خ��ا وج��د و ي� انسان به كار رفته كه هر كسي به فطرت خود مراجعه كن�د. از��ف مي كن��ود كش��ود خ��ا را در وج� قاضي قرار دهد، كامال اين مثبت و منفي ه�اد� جمله اين نكات مثبت و منفي، همین مسئله است كه انسان همه جا بايستي آب�ا��اورزی ي��د زمین كش� كننده عالم و آدم باشد. يعني آنچه در عالم خلق شده ، مانن�ا را��ا و گیاهه��ذر زراعته��وده ، ب��رس نم� باغ است كه نهالهای اصلي آن را خداوند غ�ا��اهي و ي� كاشته و پرورش آن را به ما انسانها واگذار كرده است. انسان وقتي با گی�ت��داني او اين اس� حشره ای و يا مخلوق ديگری روبرو مي شود، قضاوت ابتدائي وج�ا��اه و ي��دا آن گی��دارد عم� كه آن گیاه را و يا آن حشره و حیوان را بپروراند. حق ن�اس� زراعت را بكند و يا پامال نمايد و يا حشره و يا حیواني را بكشد. كودكان بر اس فطرت خود يك چنین قضاوتي دارند كه وقتي كودكي حشره ای را اذيت مي كند و�اوت��اه دارد. پس قض��د گن��د، مي گوي��ر او را نهي مي كن��ودك ديگ��د، ك� يا مي كش وجداني هر انساني در ارتباط با طبیعت و يا در ارتباط با انسانها و ه�ر چ�یزی ، اين�د،��ه را مي بین� است كه آنچه در طبیعت هست كامال حفاظت و حمايت كند و آنچ�ا در��داني م��اوت وج��ا قض��ه ج��ني هم� آبادكننده و تعمیركننده ديدني ها باشد. يع ارتباط با طبیعت، انجام كارهای مثبت است نه منفي. هر كسي به خود امر مي كند كه اين درخت را و يا اين گیاه را و يا اين حیوان را حفظ كن و يا پرورش بده. اين�ظ��ل را حف��وه و جنگ� زمین بیابان را آباد كن و اين زراعت را به ثمر برسان. اين ك كن و باز در وجدان خود نهي مي شود از اين كه ضايع كننده و خراب كننده ديدنیها�خاص��یاء و اش� و شنیدنیها باشد. اين قضاوت وجداني كه امر به تعمیر و تربیت اش�د� دارد و نهي از تضییع و تخريب موجودات عالم، اين امر و نهي وجداني، همان عه�اب��ته و حكم آن را دركت��ان كاش��رت انس� و پیمان الهي است كه بذر آن را در فط�امي��راهي و همگ� نگاشته است. قرآن هم همه جا با اين ندای فطرت و وجدان، هم�ريب آن��ییع و تخ��د و از تض� دارد. دستور پرورش و تعمیر عالم را به انسانها مي ده�ده��د ش��دا بلن��ا ص� جلوگیری مي كند. همین االن و در اين زمان، چگونه از همه ج�د��ا بلن��ه ج��دا از هم� است كه يكديگر را از تخريب طبیعت نهي مي كنند. سر و ص�ا و��وا و دري��بیعي ه��عیت ط� است كه محیط زيست و زندگي را تخريب نكنید. وض�ه� صحرا را به هم نزنید و امثال آن. همه اينها ندای وجدان است. مانند اين است ك�داني را از آن� انسانها ماشین وجود خود را اوراق مي كنند و اين همه امر و نهي وج�ور��ايق را به ط��ايل و حق� استخراج مي نمايند. همین صفحه فطرت انسان را كه مس

33 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ار علیهم��ه اطه��ان ائم��ان و بی� اجمال در آن نگاشته ، در اين كتاب مقدس يا به زب�ه و� السالم هم آن را به تفصیل يادآوری مي كند. هر آيه ای از آيات قرآن ، يك نمون�ر��دس را منك��اب مق� ريشه وجداني دارد. كسي نمي تواند امری يا نهي ای از اين كت شود و بگويد چنین نیست كه خدا امر كرده و يا نهي نموده است. از آن جمله، امر

و نهي ای كه در اين آيات يادآوری شده است ، مي فرمايد:�د،� وقتي اموال خود را بین خود، بهصورت كیل يا به صورت وزن مبادله مي كنی�ید.��ت باش� قسط و عدالت را كامال رعايت كنید. در ارتباط با يكديگر ساده و روراس�ا� اين ندای وجدان است. هیچكس به خود اجازه نمي دهد كه در مسیر كیل و وزنه�د:��ش مي فرماي��ي و ش��ه س��د و در آي��ايع كن��رف را ض� و مبادالت تجارتي، حق ط جاهالنه تصمیم نگیريد. جاهالنه دنبال كار و مرامي و گفته ای و گفتاری نرويد. در�ي��ا از كس��د و ي��وش بدهی��ده ای گ��خنان گوين� صورتي به كاری قیام كنید و به س�ید.��ته باش� پیروی كنید كه آشنائي كامل به راه و مرامي كه پیگیری مي كنید داش�د، اين��تي مي كن��ائي مي رود و حرك��ه ج��ر كس ب��طح زمین ه� همانطور كه در س�را��ان مي رود و چ��ه و خیاب� حركت بعد از معرفت كامل است. میداند به كدام كوچ

مي رود. مولي امیرالمومنین )ع ( در اين رابطه مي فرمايد: «33ما من حرکة الا و انت حمتاج فهیا اىل معرفة»

�ناخت��ركت، ش� يعني هیچ حركتي از انسان جايز نیست مگر اين كه پیش از ح كامل به مبداء و منتهای آن داشته باشد. بفهمد چه مي گويد و چرا مي گويد و چه مي شنود و چرا مي شنود. به كجا مي رود و چرا مي رود. فرمايش مولي اين است كه از راهي كه به حقیقت و واقعیت آن آگاهي نداری ، نمي داني به نفع تو و يا ضرر تو�ه حقیقت آن را نمي داني��ئله ای ك��نیدن مس� تمام مي شود، پیروی نكن ؛ زيرا در ش مسئولي و همچنین در ديدن منظره ای كه نمي داني مفید يا مضر است ، مسئولي و�د��راه مي كن��ا گم��د و ي��دايت مي كن� در دانستن علم و دانشي كه نمي داني تو را ه�ه��انهائي ك��ت. انس� مسئولي. اينها همه توضیح و تشريح مسائل فطرت و وجدان اس�ررها، پیش� خود را ملزم مي كنند، همه جا دنبال منافع باشند و تارك خطرها و ض

از هر نوع قیام و حركتي ابتدا فكر مي كنند تا حقیقت آن را بشناسند.

نهي از تكبر�ردن نهي37در آيه ��ر ك��دن و فخ��ود نازي��ه خ� انسان را از تكبر و سركشي و ب

�ك انس�اني� مي كند. تكبر عملي است خالف وجدان و فطرت ، چرا و به چه دلی�ل ي�یر��ا را تحق� خود را از ديگران برتر و باالتر مي داند، در برابر آنها گردن مي كشد، آنه�ق��ود ح��ه خ��اب مي آورد و ب��ه حس��ايین تر ب� مي كند و خود را باالتر و ديگران را پ�ه��ي ك� حاكمیت و استثمار ديگران را مي دهد؟ خداوند به اين گردنفراز و گردن كش�بین��د: ب� سر به هوا مي كشد و پای خود را به زمین مي كوبد و راه مي رود، مي فرماي

171. تحف العقول، ص 33

34 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�زرگ��یتهای ب��ر شخص� آيا قد تو به كوهها مي رسد و يا در شخصیت و فضیلت، براب�ود��ای خ��ا پ��واني زمین را ب��ر مي ت��ا مگ��ي ي� عالم هستي كه اينطور گردن مي كش

�واهي را38بشكافي كه پای خود را به زمین مي كوبي ؟ در آيه � تمامي اين اوامر و ن�ه از آن37 تا 22از آيه ��ار و اخالق ك��امي اين رفت� يادآوری مي كند. مي فرمايد: تم

�نین��ورتي چ� نهي كردم ، اعمالي است كه خدا آن را دوست نمي دارد. خداوند در ص�ه محض��ه دارد. ب��ا ريش� جمله ای را ايراد مي كند كه مي داند در وجدان و فطرت م اين كه به وجدان خود مراجعه مي كنیم ، مشاهده مي كنیم كه اين آيات، مانند بذر�ط در��واهي، فق��ر و ن� و نهالي ، در وجود ما كاشته شده و رشد نموده است. اين اوام�ان را� ارتباط با انسان و فطرت و خلقت او تناسب دارد؛ زيرا چنان مي گويد كه انس ساخته است. اين آيه، قابل تطبیق به هیچ مخلوقي از جمادات و نباتات و حیوانات�ود را��ان خ��د و پیم��د عه��واني بگوي��ه حی� و چیزهای ديگر نیست. خدا نمي تواند ب�او� رعايت كن و يا به بره و بزغاله ای بگويد به پدر و مادر خود احسان كن و يا به گ�ر و نهي��ا ام��ه در اينج��ان ك��را آنچن��اش ؛ زي� و شتر بگويد با نوع خود، خوشرفتار ب�یح� مي كند، آن حیوانات و يا جمادات را نساخته است. اين اوامر و نواهي فقط توض

و تشريح فطرت انسان است كه در آيه ديگری مي فرمايد:يت فطر الناس علهیا» ه ال ـ ين حنيفا فطر ت الل «34فأقم وهجك لدل

�ر��ه براب� يعني ديني را برای مردم اقامه كن ، علم و كتابي را به آنها عرضه نما ك�انها را��ه انس� فطرت آنها و خلقت آنها سخن مي گويد. چنان مي گويد و مي نويسد ك�ا��ه آن اعتن��د و ب��ايع نماي��ات را ض� ساخته است. هر كسي بخواهد آيه ای از اين آي�ود را��اني خ��رت انس��ا فط� نكند، اول بايستي ندای وجدان خود را خاموش كند و ي

محو كند.

حكمت�ذكر��ام را ت��ئله حكمت احك��د، مس��وم ، خداون� در آيات سي و نهم تا چهل و س�ا��ه حكم تنه��ت ن�ه اين ك��ام اس� مي دهد و قرآن را معرفي مي كند كه حكمت احك�ه ت�و وحي��ه ب��ت ك� باشد و به پیغمبر اكرم مي فرمايد: اين آي�ات ، حكمت الهي اس�ه در��ني ك� مي شود. مواظب باش هرگز با خدا، خدای ديگری را نپذيری و قبول نك�ه كس� اينصورت در نهايت ذلت و خواری، در حالي كه مورد مالمت و سرزنش هم�ه��دانیم ك��ت ب��وی. الزم اس� و همه چیز قرار گرفته ای ، در آتش جهنم حبس مي ش�ه بزرگ�ان و دانش�مندان ص�ادر� حكمت احكام از حكم احكام جدا است. احكامي ك مي كنند، صرفا از بعضي حركات و تصرف در بعضي اشیاء و اش�خاص م�ردم را نهي مي كنند يا به بعضي كارها امر مي كنند. اين امر و نهي ها در دستورخداوند متعال و يا پیغمبران و دانشمندان، مانند نسخه ای است كه طبیبها برای مريض مي نويسند. آن نسخه فقط يك سلسله امر و نهي است كه از چه دوا و غذائي استفاده كند و يا

30 . سوره روم، 34

35 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

از چه دوا و غذائي بپرهیزد. مريض هم در اينجا صرفا مقلد و متعبد است. مي گويد�ورم��ت مجب� من كه نمي دانم چرا يك چنین اوامر و نواهي برای من صادر شده اس�ود��تي خ��ذهبي و بهداش� اطاعت كنم. او را امام خود يا پیغمبر خود و يا پیشوای م�د از��ريض را وادار مي كن��ه م��املي ك��ا ع��اعت كنم. پس تنه� مي دانم. الزم است اط�الم� دستورات طبیب پیروی كند، همین تعبد و تقلید است كه صرفا آن دكتر يا ع�ه��المي ك��ا ع��تر ي��ا دك� را به عنوان پیشوای خود انتخاب كرده است و اما طبیب ي�نین��ود، چ��رفت خ� چنین حكمي صادر مي كند با مريض فرق دارد. او به علم و مع�ل��ه دلی��رفت و ب��ل مع��ه دلی��ه ب��وا ك� احكامي صادر مي كند. شخص مرجع و پیش�تي� آگاهي ، به حكمت احكام ، چنین حكمي صادر كرده است ، هرگز برخالف حكم�ر� كه به دست آورده عملي انجام نمي دهد؛ زيرا حكمت ، يك علم كاملي است كه ب�رای او��ه عملي ب��د چ� عالم ، حاكمیت دارد. عالم كه به داليل علم و حكمت مي دان�ز اعم�الي��د هرگ��ركت مي ده��وی بهش�ت ح� جهنم مي سازد و چه عملي او را به س مرتكب نمي شود كه در آينده ، مورد تهديد و توبیخ واقع شود. حكمت ، علمي است�ق��انها آزادی مطل��ه در انس��ت ك��اكمیت دارد. حكمت، علمي اس��انها ح� كه بر انس�ه علم و اراده��د ب� بوجود مي آورد، يعني آنچه را ترك مي كند و آنچه را عمل مي كن�د و او هم��توری بده��ه دس��دارد ك� خود عمل مي كند، هیچ مقامي بر او حاكمیت ن�د��ته اند، از قی� دستور حاكم را اجرا كند. كساني كه حكمت احكام و اعمال را دانس�ا��ه آنه��ه هیچكس ب��ق ك��اه آزادی مطل��د. در پن��دا آزادن��ق خ� حاكمیت خدا و خل دستوری نمي دهد و برای آنها امر و نهي صادر نمي كند، در زندگي خود و ديگران،�نین علمي را��ك چ� نظام مطلق بوجود مي آورد. آزادی مطلق ، توأم با نظام مطلق. ي�نین� كه هماهنگ با علم خداوند متع�ال اس�ت ، حكمت مي نامن�د. م�ولي امیرالمؤم�ا از��ت ، ي��ع بهش��ه طم��و را ب� علیه السالم در حديث مشهور خود مي گويد: خدايا ت�رای��ه ب��ل ك��تگي كام��ه اهلیت و شايس��و را ب� ترس جهنم عبادت نمي كنم بلكه ت�ود��وم بوج��اكم و محك��ه طمع ، ح��ادت ب��ني عب��اعت مي كنم. يع� ربوبیت داری اط�رك��ر ت��دهم و اگ� مي آورد. به انسان مي گويند اين عمل را انجام بده تا مزد تو را ب�خص��د و ش� كني تو را شالق مي زنم. در اين حال ، انسان يك برده به حساب مي آي حاكم يك سلطان مسلط. امر و نهي به اين كیفیت ، شخصیت مأمور و يا بندگان را�د و��رار دهن� مي كوبد و آنها را ملزم مي كند كه خود را در درجه پايین تر از حاكم ق�ت. دائم��ل دوام نیس��ه اين كیفیت قاب� خود را برای اطاعت آماده كنند. حاكمیت ب شخص حاكم بايستي بر محكوم نظارت داشته باشد كه اطاعت مي كند يا نمي كند.�ر��ه اگ��د ك� همینطور شخص محكوم ، دائم خود را در ذلت اطاعت و عبادت مي بین�ود. اين��ازات مي ش��اكم ، مج��انب ح��ا از ج��یرد و ي��نگي مي م� اطاعت نكند از گرس�ود��د و در وج��اد مي كن��بر ايج��رور و تك��اكم غ� حاكمیت و محكومیت در وجود ح�ا��ه زيب��الم در اين جمل��ه الس��ولي علی��ود میآورد. م��واری بوج��وم، ذلت و خ� محك مي گويد: من به طمع و ترس ، خدای خود را عبادت نمي كنم بلكه به دلی�ل اهلیت.�ا و��در زيب��ت و چهق��وب اس��در خ� يعني خدا را مي شناسم و معرفت دارم كه چهق�ذت و محبت از��ب ل��ه كس��ت. برياي��ان اس��وف و مهرب� جمیل است و تا چه حد رئ

36 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��الم ك��ه الس��ولي علی� عبادت و بندگي، او را عبادت مي كنم. شايد اين جمله از م�ود را� مي گويد من به آزادی ، خدای خود را اطاعت مي كنم و باز مي گويد خدای خ�ايد نقیض��ت ، و ش��ازگار نیس� عبادت مي كنم ، كلمه آزادی با كلمه عبد و عبادت س�ت و� يكديگر باشند. فالني آزاد است. فالني بنده است. اگر آزاد است پس بنده نیس

اگر بنده است آزاد نیست. پس چرا مولي میگويد: «35بل وجدتك اهال للعباده فعبدتك و تكل عباده الاحرار»

يعني من تو را ای خدا به اهلیت عب�ادت و بن�دگي ش�ناخته ام و ت�و را بن�دگي�ده��ه بن��ر آزادی ك��نین اگ� نمودم. اين بندگي آزادگان است. مي گوئیم يا امیرالمؤم نیستي و اگر بنده ای كه آزاد نیستي. چگونه اين دو كلمه در وجود يك انسان قابل�واب اين� اجتماع است كه هم از قید اطاعت خدا آزاد باشد و هم بنده خدا باشد. ج

تو را به اهلیت« بل وجدتك أهال للعبادةجمله در همین كلمه است كه مي فرمايد: »شناختم و بندگي تو را اختیار كردم.

اهلیت همان معنای معرفت كامل و علم كامل است كه آن را حكمت مي نامند.�وع��ني ، از ن��داری ك��ي را خري��واهي جنس� مثال جنابعالي وارد بازار مي شوی ، مي خ�اب��وبي را انتخ��ه جنس مرغ��ا ك��ر. در آنج��ای ديگ��اكها و چیزه� خوراكیها ي�ا پوش مي كني ، بهترين لباس را يا بهترين میوه ها را يا اجناس ديگر، اين انتخاب به دلیل اطاعت از حاكم است يا به دلیل آزادی در انتخاب ؟ در حالي كه آزاد مطلق هستي ،�ه��ي ك� بهترين را انتخاب كرده ای ، به دلیل بهترين بودن و به دلیل مرغوبیت جنس�عادت و��ه س��ان را ب��ه انس��ائي ك��ولي و آق��اب م��ور انتخ� انتخاب نموده ای. همینط�د.��دا ق�رار دهی��ويت خ��والي انس�اني را در براب�ر مول� خوشبختي هدايت مي كند، م�اهان��الطین و پادش� انسانهای حاكم، موال هستند و انسانهای عالم، موال هستند، س�ان��د و انس��ان مي دهن� هم مولي هستند. زندگي انسانها به دست آنهاست. آنها فرم�ابودی� برای ادامه زندگي از آنها اطاعت مي كند. ترك اطاعت آنها مالزم هالكت و ن�ان��ان فرم��ه انس��ه ب��ت ك��ائي اس��وال و آق� است. در اين میان خداوند متعال هم م�ويت،��ائي و مول��ه آق��دا ب� مي دهد و انسان از او اطاعت مي كند. در اينجا انتخاب خ�دا را� مانند همان انتخاب بهترين لباس و بهترين میوه ها و يا اجناس ديگر است. خ�ايت علم و حكمت و��ه بینه��ل اين ك��ه دلی� به دلیل بهترين مولي و بهترين آقا و ب�ان��د. آنچن��ود مي باش� قدرت و رأفت و رحمت و مهر و محبت نسبت به بندگان خ خدای مهرباني است كه علم كامل خود و قدرت كامل خود و يا به تعب�یر س�اده تر، تاج و تخت خود را به انسان مي بخشد و يك چنان آزادی و آزادگي و بزرگواری در�ده��ه بن��د ك��اس كن��ان ، احس��ه انس��ت نمي دارد ك��ه دوس� انسان بوجود مي آورد ك�ك� خداست و خدا موالی اوست، بلكه انسان احساس كند كه آزاد مطلق است و ي خدای ديگری است كه مسلط بر همه كائنات و موجودات است. هر چه بخواهد به

»237. نهج البالغة، حكمت 35 ��ادۀ:� إن قوما عبدوا الله رغبة فتلك عبادۀ التجار و إن قوما عبدوا الله رهبة فتلك عب�وار، ج ��ار االن��ا من14، ص 41العبید و إن قوما عبدوا الله شكرا فتلك عبادۀ الأحرار«. بح��دتك خوف��ا عب� : » الهى م

عقابك و ال طمعا فى جنتك و لكن وجدتك اهال للعبادۀ فعبدتك «

37 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

اراده خود مي خواهد و به اراده خود مي سازد و هرگز خواست و خواهشي ب�ر خالف�ان��رومیت انس��ة مح��د و ماي� قضاوت حكمت ندارد كه مطلوب خداوند متعال نباش�د، حكمت��رار مي ده��ق ق��ان را در آزادی مطل��ه انس��نین علمي ك��ك چ��ردد. ي� گ�ه��وعي ك��ان در موض��ف آن، علم انس� مي نامند. حكمت چهار كلمه است ، كه با كش

حكمت آن را مي داند، علم كامل است. كلمه اول آفريننده و سازنده را مي شناسد كه كیست و چیست. كلمه دوم مواد و مصالح صنعت خود را مي شناسد كه از چه مواد و مصالحي ساخته مي شود. كلمه�اك و� سوم هندسه خلقت و آفرينندگي را مي داند كه با چه قانون و قاعدهای از خ�د.��تفاده باش��ل اس� آب ، طال و فلزات ديگر يا خوردنیها و يا پوشیدنیها بسازد كه قاب كلمه چهارم علت غائي صنعت را مي داند. میداند انسان و موجودات ديگ�ر ب�ه چ�ه�ت و انس�ان چگون�ه��الم و آدم چیس� منظوری خلق شده اند. هدف خ�دا از خلقت ع�ان در��دف انس��دا و ه��دف خ��ده ه� حركت كند كه حركات و سكنات او تأمین كنن�ود� حركت باشد. اين چهار كلمه با هم ، حكمت است. خداوند برای اين كه بنده خ�ار� را به آزادی مطلق برساند و چنان وضعي در او بوجود بیاورد كه مانند سلطان ك�ه��انهائي ك� كند، نه مانند بنده سلطان، حكمت خود را به انسان تعلیم مي دهد. انس علم آنها تبديل به حكمت مي شود، در عین حال كه آزاد مطلق هستند و كسي به�ر و نهي را��ات ام��ه موجب� آنها امر و نهي نمي كند. هماهنگ با مصالح و مفاسدی ك�ه� فراهم مي كند، میباشند. فساد هر عملي و صالح آن را مي شناسند. آشنائي آنها ب�رك��ا عملي را ت��د و ي��ام دهن��ه عملي را انج��د ك� مصلحت و مفسده ايجاب مي كن

نمايند.

بحثي در توحيد�ه44بقیه آيات تا آيات ��دا را ب� همین مسئله توحید و خداشناسي و انتخاب خ

�ه ��ور ممكن40عنوان يك معبود شايسته يادآوری مي كند. در آي��د: چط� مي فرماي�ای��ه ج��تگان را ب��د و فرش� است خدا شما مردان را به عنوان پسر خود انتخاب كن دختر و در اين میان زنان هیچكاره باشند و هیچ ارزشي نداشته باشند، از نظر اين�دۀ عظیمي��وده و مفس� كه مطلوب شما نیستند؟ چقدر گفتة شما خالف حكمت ب�د��در و فرزن��ه پ��د رابط��الق ، مانن��ا خ��ق را ب� در عالم بوجود مي آورد؛ زيرا رابطة خل�دا را از آن��ا خ��ید. ي��ك حقیقت مي شناس��ك جنس و ي� مي دانید و اين هر دو را ي�ا��د آنه��ا مانن� عظمت خدائي خود تنزل داده و او را در حد مخلوقات قرار داده ايد ت�وقیت ت�رقي داده و� زاد و ولد داشته باشد و يا خود را از مقام بندگي و از مقام مخل�ا��نزل و ي��ه اين ت��د ك� باال برده ايد، در حد وجود خدا و در شأن ربوبیت قرار داده اي�دگي��د و هم بن� ترقي، خالف حقیقت، فسادآور است. هم خدائي خدا را نفي مي كن�د. در��اب مي آي��ه حس��وچ و بي ارزش ب��ما پ��ر ش� خلق را. در نتیجه ، آفرينش از نظ�ل در��ام كام��ي نظ��اس وظیفه شناس� صورتي انسانها وظیفهشناس مي شوند و بر اس

38 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�یزی را ب�ه ارزش واقعي اش و ب�ه اهلیت��ر كس�ي ه�ر چ��ه ه��ود ك� عالم پیدا مي ش�وقیت.� واقعي اش بشناسد. خدا را به خدائي بشناسید و خود را هم به بندگي و مخل�ه��ند، رابط��تران باش��ای دخ��ه ج� اگر شما انسانها به جای پسران خدا و فرشتگان ب�نزل��وقیت ت��د مخل��ا ح��دا را ت��ده ايد و خ��ل ش� جنسي بین خود و خدای خود قائ داده ايد. زيرا پدر و فرزندان ، در جنسیت ، يك حقیقت هستند. هر دو يك ماهیت و�دا��ای خ��ه ج��در را ب� يك وجودند. ارزششان برابر يكديگر است. برهاني ندارد كه پ�اهیت��یت و م��ر در جنس��ه عكس. اگ��ا ب� بشناسند و فرزند را به جای بنده خدا و ي�انها��ر انس��د. اگ� خدايند، هر دو خدايند و اگر مخلوق خدايند، هر دو مخلوق خداين�ل و��اتواني و جه��عف و ن��ه در ض� فرزند خدا باشند، برهاني ندارد كه پدر خود را ك�اری ،� ناداني و جسمانیت و جرمانیت مانند خود آنها است بپرستند. پس چنین افك خداوند متعال را از شأن ربوبیت و الوهیت تنزل داده و در حد مخلوق قرار داده اند.�دا��ر خ��ي را پس��ه عیس��د ك��وم مي كن��ويت را محك��ده عیس��ه عقی� لذا در آيه ای ك

مي دانند، پیغمبر اكرم به مسیحیت مي فرمايد:ل العابدين ، فأان أو ن ودل ن اكن للر مح

'«36» قل ا

�بران��اتم پیغم� يعني به ملت مسیح بگو، اگر خدا پسری داشته باشد، من كه خ هستم اول كسي هستم كه پسر خدا را بپرستم و او را خدا بدانم ؛ زيرا پسر خدا هم از جنس خداست. الزم است كه خدا باشد. دختر خدا هم از جنس خداست و الزم است كه خدا باشد. اين پسر و دختر هر دو مخلوق خدايند، خداوند آنها را به اراده خود ساخته است و در ضمن آيه ای در سوره مريم ذكر شده ، خداوند متعرض ملت مسیح مي شود. مي فرمايد: از عظمت گن�اه ش�ما و عقی�ده ش�ما ب�ه اين گن�اه اگ�ر آسمانها و زمینها متالشي شود، و همه چیز منهدم و نابود گردد، جا دارد. زيرا شما�د، ارزش��رار مي دهی��وق ق� كه خدا را از خدائي خود تنزل داده و او را در حد مخل

�د.��الم خلقت را از بین مي بري��ود را و ارزش ع��اني خ��ودات و37انس��امي موج� تم�ركت��دا ح� مخلوقات وقتي ارزش پیدا مي كنند كه در مسیر هدف خدا و مقصد خ كنند. به جائي بروند و به جائي برسند كه خدا برای آنها مقدر و مقرر فرموده است�د،� و آن هدفي كه رسیدن به آن ، همه كس و همه چیز، ارزش واقعي آن را مي ده�ناخته��ان ش��انها انس� ارتباط به ذات مقدس خداوند متعال است. در صورتي ما انس�رفت��اعت و مع��ط اط� مي شويم و ارزش انساني خود را به دست مي آوريم كه در خ�ل ش�د و خ�دا را ب�ه عظمت و��ا حاص��ه اين مع�رفت ب�رای م� خدا باشیم. وق�تي ك�ر� خدائي اش شناختیم و سعادت و نجات خود را در اطاعت و معرفت او دانستیم، ه چیزی در جای مناسب خود قرار مي گیرد و ارزش واقعي خود را به دست مي آورد.�د� ارتباط اشیاء و اجزاء عالم با انسان و ارتباط انسان با خداوند تبارك و تعالي، مانن�اء ب�دن را در� ارتباط اعضاء بدن نسبت به يكديگر است. خداوند هر عض�وی از اعض

81. سوره زخرف، 36� 93 تا 88 سوره مريم، 370�« �ق: ���ه وتنش��ر ن من� وقالوا اتخذ الر حمن ولدا؛ لقد جئتم شیئا إدا؛ تكاد السماوات يتفط

ماوات والأر ض �� الأر ض وتخر الجبال هدا؛ أن دعوا للر حمن ولدا؛ وما ينبغي للر حمن أن يتخذ ولدا؛ إن كل من في السإلا آتي الر حمن عبدا «

39 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه همین� جای مناسب آن خلق فرموده است. جای چشمها و گوشها و لب و زبان، ب�ای��ا، ج� كیفیتي كه خدا آفريده. اگر چشم انسان ، جای انگشت پا باشد و انگشت پ�ر دو��وش ، ه��ای گ��ان، ج��ت انس��ان و دس� چشم و يا گوش انسان، جای دست انس�د.� عضوی كه در محل نامناسب خود قرار گرفته اند، ارزش خود را از دست مي دهن�ه دور��ده، ب� چنین دستي و چنین چشم و گوشي ، الزم است از جای خود كنده ش�ه همین� انداخته شود، زيرا عضوی است زائد و فايده ای ندارد. موجودات عالم نیز ب�ات و��ود. حیوان��ب خ��ای مناس��دام در ج��ر ك� صورت، كوهها و صحراها و درياها ه�وبیت.��وهیت و رب��عیت ال��ال هم در وض� انسانها نیز به همین كیفیت و خداوند متع پس بنده خدائي كه خود را خدا مي داند و يا خدا را در حد مخلوق مي شناسد، اين هر دو موجود كه در اثر جهل انسان ، جای مناسب خود را رها كرده اند، ارزش خود را از دست داده اند. خداوند در وضعیت مخلوق ، خدا به حساب نمي آيد. مخلوق هم�ل��داني قائ� در وضعیت خدا، به همین كیفیت. لذا چنین افرادی كه برای خدا فرزن�دا را از��د، هم خ��دا مي دانن��ر خ��ای پس� مي شوند، انساني را كه مخلوق خداست ج�عیت��ان را از وض��ت و هم انس��دا نیس� وضعیت خدائي اش تنزل داده اند كه ديگر خ�ت��ر، الزم اس��رز فك� بندگي اش خارج نموده اند كه ديگر بنده خدا نیست. در اين ط كه همه چیز نابود گردد كه خداوند مي فرمايد: بر اساس يك چنین فكر خراب، جا�ود و در اين��ابود ش��ت و ن� دارد كه آسمانها و زمینها متالشي گردد. نظام عالم نیس�تگان را� آيه شريفه هم متعرض چنین مردمي مي شود كه انسان را پسر خدا و فرش�وچ��یز را هیچ و پ� دختر خدا و زنان را از مقام شايسته آنها تنزل مي دهند، همه چ

میدانند و در نظر آنها ارزش همه كس و همه چیز از بین مي رود. متعرض چنین افرادی مي شود كه فكر خود را تا ذات مقدس خدا42 و در آيه

�وهیت��وبیت و ال��ازمان رب��ه س��ط ب��ود را محی��د و خ��اال برده ان� و سازمان الوهیت ب�ال ،��د متع��دس خداون� مي دانند و به خیال همین احاطه فكری و علمي به ذات مق�ند.��دا مي شناس��ر خ��ای پس��ه ج��ردان را ب��د و م� فرشتگان را دختران خدا مي دانن�تر فالن��تر را، دخ� خداوند متعرض آنها مي شود و مي گويد شما كه فالن زن و دخ�ت��ت اس� آقا مي دانید و يا پسران را، پسر آن ديگری، قضاوت شما در صورتي درس كه كامال احاطه وجودی و معرفتي به اين پسر و دختر داشته باشید. شما پدر را به عنوان يك انسان ، كامال مي شناسید و مي گوئید فالني پسر اوست و يا مادر را كامال�ت.��ت اس��ا درس��ما در اينج� مي شناسید و مي گوئید فالني دختر اوست. قضاوت ش�ا��تند، آي��دا هس� مطابق واقع است و اما شمايان كه مي گوئید فرشتگان ، دختران خ خدا را كامال شناخته ايد تا بین جنسیت وجودی خدا و جنسیت فرشتگان ، تناسبي پیدا كنید. الزم است خدا را به تمام وجود و جنسیت بشناس�ید و فرش�تگان را هم�د و��ديگر مقايس�ه كنی� به تمام وجود و جنسیت بشناسید و اين دو جنس را ب�ا يك�د��تران خداين��تگان دخ� بگوئید يك جنساند، متناسب با يكديگر هستند، پس فرش ولیكن شما كه از فرشتگان و جنسیت آنها آگاهي نداريد و باالتر از اين، معرفت به�تگان��د فرش��د و مي گوئی��اوت مي كنی��ه قض��را احمقان��د، چ� ذات مقدس خدا نداري

دختران خدا هستند؟

40 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ريم را� يا شما ملت مسیح ، چرا احمقانه قضاوت مي كنید ك�ه انس�اني ب�ه ن�ام م همسر خدا مي دانید و انسان ديگر، عیسي را، فرزند خدا؟ ابتدا الزم است خدا را به�ید،� آن حقیقتي كه دارد بشناسید و عیسي و مريم را نیز به همین كیفیت ، بشناس بین عیسي و خدا تناسب وجودی پیدا كنید كه يك جنس و يك حقیقت هستند،�ريم� مانند پدران و پسران ديگر، در آن موقع قضاوت كنید كه عیسي پسر خدا و م�ه��ه ب� همسر خداست. پس قضاوت شما مانند قضاوت مردم زمان جاهلیت است ، ك عقیدۀ خود، پسران را باال مي برند، به جای فرزند خدا مي شناسند و فرشتگان را به�ند� جای دختر خدا و در اين قضاوت، زنان را از رسمیت يك انسان، كمتر مي شناس�ات هم��ا را از حیوان��د آنه��د. مي خواهن� و حاضر نیستند ارزش انساني به آنها بدهن

�ان42پست تر بدانند. لذا در آيه � مي فرمايد: اگر با خدا، خدايان ديگری باشند، چن�ورت��د، در اينص��ته باش��تری داش��ر و دخ� كه نادانها قضاوت مي كنند و يا خدا، پس�د و��اال رفته ان��در ب�اال و ب��د، آنق� بايستي گفت، انسانهائي كه اينطور قضاوت مي كنن�ود را��ني خ� پیشرفته شده اند كه بر عرش حاكمیت و سلطنت خدا تكیه زده اند. يع�دا��ه خ� مانند خدا و به جای خدا شناخته اند و درباره خدا چنین قضاوت كرده اند ك

�ه ��ت. و در آي� خداون�د43مانند انسانها پسر و دختر دارد، پس از جنس ما آدمهاس�د: » ��د و مي فرماي�بحانه وتع���اىل معاخود را از اين توصیف و تعريفها منزه مي دان س���¦

ا كبريا «يقولون علو�بیح و��ه تس��ری ك��ات ديگ��ا كلم��دا، ب� كلمات برتری وجودی خدا را بر خلق خ

ا كب���رياتقديس باشد و يا كلمه تعالي و با كلمه » �داعل���و��ني خ��د؛ يع� « تأكید مي كن�دا��د خ��دا و مانن��ای خ��ما آن را ج��ه ش��ودی ك��ت از وج� بینهايت برتر و باالتر اس مي دانید و يا شما كه مي گوئید خدا به جای پدر است و عیسي به جای پسر، وجود نامتناهي خدا را آنقدر تنزل داده ايد كه او را در حد مخلوق قرار داده ايد و يا وجود�نزل و اين��د. آن ت� مخلوقي عیسي را آنقدر باال برده ايد كه در حد خالق قرار داده اي ترقي، هر دو نابجاست و بین اين دو وجود، بینهايت فاصله است. خدا يك حقیقتي�ايت��ود، بینه��دا در ذات خ� است نامتناهي و انسانها موجودی محدود و متناهي. خ�ه��ر ك��ت. مگ��ق اس��ل مطل� علم و قدرت و حكمت است و انسان در ذات خود، جه�له� علمي از خدا يا بندگان خدا كسب كند. پس فاصله بین انسان و خدا مانند فاص صفر با بینهايت است. برتری وجودی خدا، آنقدر باال است كه عقل انسانها هرگز به

آن نمي رسد. �ه44و در آيه � اين برتری وجودی را تأكید مي كند. مي گويد: آسمانهای هفتگان

و زمین و كساني كه بین اين آسمان و زمین هستند و هر چه هست در عالم، همه اينها به قضاوت وجودی و يا به قضاوت علمي ، خدا را برتر و باالتر از خود مي دانند.�یت��ه در جنس��يء ك��ا دو ش� يك برتری وجودی ، نه برتری مراتبي. گاهي دو نفر ي�ید.��مع و خورش� يكي هستند، يكي از ديگری مرتبه اش باالتر است. مانند مقابله ش�ورانیت��ید هم ن��د، خورش��ن مي كن� شمع ، نورانیت دارد، فضای اطراف خود را روش

41 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ك� دارد. هردو چراغاند، هر دو نورافشاني مي كنند، در جنسیت نوری و روشنائي، ي�معها و��راتب از ش��ه م��ید ب��تند ولیكن خورش��ديگر هس��د يك� جنساند. مثل و مانن�بي��ری مرات��ه برت��ت ، بلك��ودی نیس� ستاره ها روشن تر است. اين برتری ، برتری وج�ا��ا ب��رۀ زمین. دري��ل ك� است. مانند برتری دريا بر قطره و يا جسم كوچكي در مقاب�ت ولیكن��انوس هم آب اس��ت. اقی��ره ، آب اس� قطره، در جنسیت آبي مساوياند. قط�یزی��ه من آب هس�تم، ت�و چ��ازد ك��ره بت��ر قط� بزرگتر و كوچكتر. دريا نمي تواند ب�را��تي ؛ زي��اره هس� نیستي و يا خورشید بر شمع بتازد كه من نور هستم ، تو هیچ ك�ت��در ماس� قطره و شمع جواب مي دهند كه ما و تو هر دو از يك مبداء كه جای پ بوجود آمده ايم. تو زودتر متولد ش�ده ای ، ب�زرگ ش�ده ای و من ديرت�ر و ك�وچك تر�وچكي��زرگي و ك��ا ب� هستم. تباين جنسي با يكديگر نداريم بلكه تفاوت مراتبي و ي�د��تند، مانن� ولیكن بین خدا و خلق خدا تفاوت وجودی است. دو وجود متباين هس�ور و ظلمت. ظلمت، ذرهای در ذات��د ن��ا مانن��وراني و ي� مواد ظلماني و خورشید ن�ايت��ود گفت ظلمت، در ذره ای از بینه� وجودی خود با نور برابری نمي كند. نمي شمانند نور است و يا نور، مانند ظلمت. نور و ظلمت با يكديگر، تباين وجودی دارند.�ود خاليق ،��ت. ذره ای در وج��ودی اس��اوت وج��وق، تف��الق و مخل� تفاوت بین خ چیزی پیدا نمي شود كه مشابهت با ذات خدا داشته باشد و يا ذره ای در وجود خدا�د عظمت��ق نمي توانن� چیزی پیدا نمي شود كه شبیه مخلوق باشد، پس هرگز خالي�ند.��ود بشناس��ود و علم خ��ا روح خ��ه ب� خدا را در مقايسه وجود خود، يا در مقايس�ند. مثال��ته باش��ي داش��تراك جنس� قیاس ، درصورتي درست است كه دو شي ء، اش�نین��د. ولیكن چ� بگوئیم خورشید مانند شمع است؛ زيرا در جنسیت، اشتراك دارن�الق� اشتراكي بین خاليق و خالق وجود ندارد. امام صادق علیه السالم در تعريف خ

و مخلوق میگويد: خلو من خلقه و خلقه خلو منه» ن اهلل ' «38ا

يعني ذره ای از وجود خدا در وجود خلق پیدا نمي شود. مانند اين كه مي گوئیم�لولهایبسیاری از سلول��ا س��ود و ي� های بدن پدر و مادر، در وجود فرزند پیدا مي ش

�ه��باهت ب��ه ش��د ك� وجود فرزند، در بدن پدر. آيا خدا در وجود خود، چیزی مي ياب�باهتي��ه ش� جنسیت خلق داشته باشد و يا خاليق در وجود خود چیزی مي يابند ك�وع��ه از ن� به وجود خالق داشته باشد؟ وجود خلق و خالق ، از نوع متباينین است ، ن

�ت در زمین و44متجانسین ، نه هم متماثلین. و در آيه ��ه هس��ر چ��د: ه� مي فرماي�نزه از� آسمان، به علم خود يا به وجود خود، خد را تسبیح مي كنند، يعني خدا را م�ود،��وقي خ��یت مخل��ه جنس� اين مي دانند كه مثل و مانند آنها باشد. هر مخلوقي ب�د. من��د من باش� نشانگر اين حقیقت است كه خالق من ، منزه است كه مثل و مانن�ت.��نزه اس� جسمم، خدا از جسمانیت منزه است. من محدودم، خدا از محدوديت م�ه و��ول هندس� من محصول هندسه و تركیبم ، مصنوعم ، و خدا منزه است كه محص�ودات،��امي موج��ه تم� تركیب باشد. يك چنین تنزيهي را تسبیح حالي مي نامند ك

142؛ التوحید، 82، ص 1. اصول كافي، ج 38

42 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

وجود خدا را از وجود خود، برتر و باالتر معرفي مي كنند. و اما خاليق ذوی العقول ،�بیح��دا را تس��ود، خ��ود و خلقت خ��ه وج� يعني انسانهائي كه دارای عقل هستند، ب حالي مي كنند و به علم و دانش خود، خدا را تسبیح مقالي مي كنند. تسبیح مقالي�ل و��اوت عق� يعني تنزيه خدا به داللت عقل و شعور. انسانهای عالم و عارف ، به قض�د. خلقت��ا باش� شعور خود، خدا را برتر و باالتر مي دانند از اين كه مثل و مانند آنه�ه� انسانها هم به قضاوت حال و به اقتضای مخلوقیت ، خدا را برتر و باالتر مي داند ك�ات��امي مخلوق��د. تم� مثل و مانند آنها باشد. پس همه چیز، خدا را تسبیح مي كنن عالم و آدم ، به اقتضای ذات و وجود خود و به دلیل اين كه محدود و ناتوان هستند و به دلیل اين كه محصول هندسه و تركیب هستند، خدا را منزه مي دانند كه مثل

«و لكن ال تفقهون تسبيحهمو مانند آنها باشد. اين تسبیحي را كه خدا مي فرمايد: »�الق��دا را خ��ود، خ��وقیت خ� تسبیح حالي است ؛ يعني هر مخلوقي به دلیل مخل�ل و��ه مث� خود میداند. مثل اين است كه به صدای بلند مي گويد خدا منزه است ك�را تس�بیحات مق�الي را انس�انها مي فهمن�د. بن�ده خ�دائي ك�ه� مانند من باش�د؛ زي�ه خ�دا را تس�بیح� مي گويد: سبحان اهلل ، الحمدهلل ، آن بنده خدای ديگر مي فهمد ك مي كند ولیكن تسبیح حالي كه زبان اقتضای خاليق و موجودات است ، اين تسبیح�د درك��طحي نمي توانن� را انسانهای عمیق و عالم و عارف مي شناسند. انسانهای س�ردم� كنند. به همین مناسبت هر كسي كه ادعا كند من خدا هستم ، زبان تمامي م�تراض��تي. اين اع��دا هس��وق خ��و مخل��د ت��ه مي گوين� به اعتراض بلند مي شود. هم�ر� همگاني ، برهان اين حقیقت است كه اين انسان مدعي، بر خالف خلقت خود و ب�د� خالف قضاوت عقل خود، ادعا مي كند. تو اگر خالقي ، پس چرا زماني نبودی و بع�دا� پیدا شدی و االن هم اين همه ضعیف و ناتوان هستي. پس تمامي مخلوقات ، خ

را به زبان حال يا به زبان مقال تسبیح مي كنند.�ني44و در آخر آيه � خداوند، خود را به صفت حلم و غفران تعريف مي كند. يع

�ا� من كه خدا هستم در برابر اين توهینها كه بعضي جهال، خدا را مانند مخلوق و ي�ر��ه در براب��تم ك��ي نیس��د كس��بر مي كنم ، مانن� مخلوق را مانند خالق مي دانند، ص توهین جاهل ، عصباني شود، او را بكوبد و نابود كند. پس من حلیم هستم و عالوه بر حلم ، غفورم ، يعني به اين انسانهائي كه فاقد عقل و علم هستند، عقل و استعداد�ه� مي دهم ، شعور آنها را باال مي برم ، فهم آنها را تقويت مي كنم تا برسند به حدی ك�ران��د. غف� خدا را منزه از شباهت به خود و خود را كوچكتر از شباهت به خدا بدانن را اگر چه اينطور تفسیر مي كنند كه عفو از گناه است ولیكن غفران به معنای رفع�دا را��ود، خ��ه خ��ل كودكان��ه عق��ه ب��ان ك� نواقص وجودی انسان است. مانند كودك�رد و��اال مي ب��ا را ب� موجودی در هوا يا در فضا مي دانند، خداوند عقل و استعداد آنه�ا� آنها را ترقي مي دهد تا جائي كه به عقل خود، خدا را منزه از شباهت به خود و ي�ود،��عور خ� خاليق ديگر بدانند. بهطور كلي ، هر انساني كه ادعا مي كند با عقل و ش�ز��ه ج��دا را ب� به ذات خدا رسیده و از جنسیت خدا سر در آورده اشتباه مي كند. خ�دا را� خدا كسي نمي شناسد و اگر خود را به كسي معرفي كند، آن انسان عارف ، خ

43 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اد.� به همان كیفیتي تعريف مي كند كه خدا خود را تعريف مي كند، ب�دون كم و زي�انه ،��بیه احمق��ه و تش��اف جاهالن��ا از اين اوص� اين است كه خداوند خود را همه ج

ا كبريا باالتر و برتر مي داند و مي گويد: » بحانه وتعاىل، معا يقولون علو «س¦�له��ايت فاص��دا، بینه��ود خ� يعني بین فرضیه ها و گفته های مردم و حقیقت وج

است.�ر��ه فك��ا ب� انسانها در فطرت و وجدان خود، خداجو و خداطلب هستند. همه ج اين هستند ك�ه خ�الق ع�الم و آدم را بشناس�ند. اين خ�داجوئي و خ�داطلبي و ي�ا شناختن مبادی هر نوع حادثه ، از غرايز و مقتضیات وجودی انسان است. به محض�ا� اين كه سر و صدائي از جائي بلند مي شود و يا حادثه ای مانند سیل و زلزله ها و ي�ه را��ادی حادث��ا مب��تابند ت��ه مي ش��رف آن حادث� جنگ و نزاعها، تمامي مردم به ط بشناسند. يا به تعبیر ديگر هر جا اثری ديدند، به دنبال صاحب اثر مي روند و يا هر جا رد پائي ديدند، به دنبال كسي كه از آنجا عبور كرده. اين غريزه ها از انسان قابل�ل� سلب نیست ؛ زيرا يك واحد صنعتي است كه خداوند در وجود آنها آفريده تا عام�ف��ه كش��د و وادار ب��والت بدوان��وی مجه��ان را به س��د و انس� تجسس و تحقیق باش�ده� مجهوالت كند. از اين رو خداجوئي و خداطلبي در ذات تمامي انسانها نهفته ش

ر الناس علهیااست. خداوند مي فرمايد: » یت فط�� ال ين حنيف��افطرت اهلل 39فأقم وهج��ک لدل»

يعني ديني را برای مردم به پادار كه در خمیره ذات آنها گنجانیده شده است و اين فطرت را فطرت توحید نامیده اند. بر همین اساس كسي در عالم پیدا نمي شود�داجوئي� كه منكر خدا باشد و يا در جستجوی معرفت خدا نباشد، اگر اين حس خ�د.��ود نمي آم��د بوج� و خداطلبي در انسانها نبود، اين همه بتها و بت سازی ها و معاب هرگز انسان، طالب مجهول مطلق نیست. حركت به طرف مجهوالت، ممتنع است. از همین طريق ، انسان برای شناخت ذات مقدس خداوند متعال و پیدايش معرفت�ات� به ذات او از سه راه، به سوی اين مقصد حركت نموده است. راه كشف محسوس�ا� مجهول، از طريق محسوسات معلوم. دوم، راه كشف مجهوالت از طريق مقايسه ب�ديهي��ات. ب��ا معلوم� عینیات و مرئیات. سوم، راه كشف مجهوالت از طريق مقابله ب�یزی��ر چ��وديت ، از ه��ه موج��هرت ب��ر ش��الي ، از نظ��ارك و تع� است كه خداوند تب�ؤثر،��ر م��ار ب� مشهورتر است ؛ زيرا همه چیز، آثار قدرت و عظمت اوست و داللت آث�ق��ه كس از طري� يك داللت قهری و طبیعي و غیر قابل تفكیك مي باشد. پس هم آثار، به سوی مؤثر اصلي حركت كرده اند و به عقیده خود، چیزهائي را بهتر و باالتر�رای��رين ، ب� از مكشوفات اولیه پیدا كرده اند و آنها را به جای خدا شناخته اند. متفك�ورت��دربزرگ را بص��ده اند و آن پ��ل ش��دربزرگي قائ��ات ، پ� هر نوعي از انواع مخلوق�د. رب��ه آن داده ان��ورتي ب� هیوالئي و يا مجسمه ای در فكر خود ترسیم نموده و ص�ه� النوع انسانها بهصورت انساني بزرگ و رب النوع انواع حیوانات ، به صورت فردی ك بزرگتر از افراد آن نوع باشد. رب النوع برف و باران و چیزهای ديگر. گاهي ستاره ها

30. سوره روم، 39

44 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ری��والی ديگ��اهي هی� را پرستیده اند كه آنها رب النوع مخلوقات زمین هستند و گ�ور��زرگ ، تص��اني ب��مه انس��ا مجس��زرگ و ي� به صورت شتر بزرگ و گاو و گوسفند ب كرده اند كه خالق اين انواع هستند. مردم عوامي كه از آنها تقلید كرده اند، هر كدام

بتي برای خود ساخته اند و بت خود را پرستیده اند.�ل��رای ك��ديگر، ب��ا يك� طايفة دوم، از طريق قیاس انواع مخلوقات و موجودات ب�داء� آفرينش و تمامي مخلوقات ، مبداء بزرگي و يا پدربزرگي پیدا كرده اند. آن را مب�ودات��امي موج� المبادی شناخته اند و همان مبداء را خدای عالم دانسته اند؛ زيرا تم وجه مشتركي با يكديگر دارند. وجه مشترك تمامي جمادات و نباتات و حیوانات و انسانها ماده است كه از اجتماع آنها جسم بوجود مي آيد. پس همه اينها در ماديت�الم��داء ع� مشتركاند. طبیعیون، همین ماده مجهول قابل كشف از محسوسات را مب�دائي��ر نه ، خ��ت و اگ��اده ازلي اس��ت همین م��دائي هس� شناخته اند. گفته اند اگر خ�دا��اده را پی��وق م��ايقي ف��ان ، حق� نیست و متفكرين يونان هم كه با تفكرات خودش�ان��ت. هم� كرده اند، گفته اند يك حقیقت مجرد لطیفي به نام وجود، مبداء عالم اس�ه��ه ب� حقیقت لطیف مجرد، خود را به اين صورتها نمايش مي دهد. اولین صورتي ك�تگان� خود مي گیرد عقل مجرد و نور مجرد و روح مجرد، به نام عقل و نفس و فرش است و صورت نازلتری كه به خود مي گیرد، ماده و مشتقات ماده است. آنها نیز آن�اهر��ورتها ظ� لطیفه مجرد غیر قابل رؤيت را كه در متن آفرينش هست و به اين ص�ه،��ته اند. اين دو طايف��الم دانس��دای ع� مي شود، مبداء عالم شناخته اند و به جای خ خدا را به قیاس پیدا كرده ان�د. گفته ان�د هم�انطور ك�ه تم�امي مش�تقات م�اده، در مبادی خود مشتركند، به همین كیفیت در مبداء المبادی و يا وجود اولي ، كه خدا�ای��ه ج��ق را ب��انوس و خالي��ای اقی��ه ج��دا را ب��ند. خ� بوده است، مشترك مي باش مشتقات اقیانوس مي دانند. از قبیل بخار و قطره و چیزهای ديگر ولیكن پیغم�بران�داء��ه مب��ته اند از اين ك��نزه دانس��دا را م��د، خ��مندان مكتب توحی��اء و دانش� و انبی�انوس و��د اقی��رينش ، مانن��د. آف� آفرينش باشد و آفرينش، مشتقاتي از وجود او باش آفريدگان ، به جای مشتقات اقیانوس ؛ زيرا مبداء و مشتق ، در اصل وجود مشتركند�ار و��ورتهای بخ� و در نمايش ، با يكديگر اختالف دارند؛ مانند آب اقیانوس كه به ص�ف. ولي��ورت، مختل��تند و در ص��یت يكي هس��ود. در جنس��اهر مي ش� برف و يخ ظ�دا� پیغمبران و ائمه اطهار مي گويند مبادی آفرينش و مشتقات آن، همه مخلوق خ هستند و خداوند برتر و باالتر است ، از اين كه شباهت وجودی و يا شباهت كمي و�د.��رفي مي كنن��ه مع��ق مقابل��دا را از طري��د. خ� كیفي به مخلوقات خود داشته باش�ه عالئم��د و چ� مي گويند همه جا آنچه در خلق خدا مي بینند، چه عالئم نقص باش�ت� كمال ، خدا را منزه بدانید كه در كماالت، مانند كماالتي باشد كه در خاليق اس�ق در ذات� و يا عیوب و نقائصي كه در خاليق هست، در وجود خدا هم باشد. خالي�ه و��ل تجزي��ود، قاب� خود محدودند. خدا منزه است از محدوديت. خاليق در ذات خ�داد��راد و اع��ه اف��ود، ب��ود خ� تركیبند، خدا منزه است از اين قابلیت. خاليق در وج�ه��ود ب��ق در ذات خ��یم. خالي� تقسیم مي شوند، خدا منزه است از اين قابلیت تقس�وی و در��ا ق� مراتب قوی و ضعیف قسمت مي شوند، مانند نور خورشید كه در يكج

45 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�االت و��راتب. كم��ه م��یم ب��ت از اين تقس��نزه اس� جای ديگر ضعیف است ، و خدا م�ه��ت از اين ك��نزه اس��دا م� صفات خاليق، همه جا اكتسابي و تركیبي مي باشند، خ�ركیب��ه و ت��ابلیت تجزي��ود، ق� كماالت خود را از جايي كسب كند و يا در وجود خ پیدا كند. به همین كیفیت، هر نوع جنسیت و موجوديتي ، چه از نوع كماالت باشد�وق��االت مخل��ورت كم��ه به ص� و يا از نوع نقايص و محدوديت ، خدا را از كماالتي ك�ت.��ابي اس� است، منزه مي دانند. مثال علم در وجود انسانها كمال است ولیكن اكتس جزء ذات انسان نیست و همین علم در وجود خدا عین ذات است و يا عقل و علم ، در وجود انسان، قابل تكثیر و تقلیل است ، و علم خداوند متعال، منزه از اين تكثیر و تركیب است. همینطور كماالت ديگر. پس پیغمبران و ائمه اطهار و قضاوت آيات�ف� قرآن، همه جا خدا را منزه و برتر و باالتر مي داند از آنچه در مخلوقات قابل كش�ور� است. از اين رو هستي خاليق با هستي خدا دو حقیقت متباين هستند؛ مانند ن�اين از��ز دو جنس متب��یرو و هرگ��ور و ن��د ن��ابه؛ مانن� و ظلمت ، نه دو حقیقت متش�ات��ه هم در ظلم� طريق قیاس و مقايسه قابل كشف نمي باشد؛ يعني انسان ، هر چ تحقیق كند و ظلمات را به جنسیت بشناسد، نمي تواند بگويد ظلمت هم مانند نور�ت. از اين رو��ائي نیس��ل شناس��ديگر قاب� است ؛ زيرا دو جنس متباين از شناخت يك�باهت��ق ش��داجويان از طري� پیغمبران و ائمه اطهار و آيات قرآن، خداياني را كه خ�د��ا را از مكتب توحی��ناخته اند، م�ردود دانس�ته اند و آنه� معقوالت به محسوسات ش منحرف شناخته اند و گفته اند خدا برتر و باالتر است از آن وصف و تعريفها كه شما

به فكر خود ساخته ايد و خدا را چنان دانسته ايد كه تعريف كرده ايد.

آيات متشابه و محكم�ابهات��دانیم متش��ا ب��م ت��ته باش� در اينجا الزم است نگاهي به آيات متشابه داش

چگونه شناسائي میشوند.�د: »���رآن مي فرماي���د در ق�رخداون Àايت محکامت هن أ6م الکت����اب و أ6خ���� من����ه أ

«40متشاهباتاخسون ىف العملو بعد مي فرمايد: » و الر ال اهلل

' «41و ما يعمل تأÄويهل ا

�دن لغت، حقیقت��ه محض خوان� يعني بعضي آيات قرآن محكمات هستند كه ب�ز� آنها شناخته مي شود و بعضي آيات قرآن متشابهات هستند، اين متش�ابهات را ج�د��د و مي شناس��ه مي دان��د ك� خدا و اماهای معصوم، نمي شناسند. هر كس ادعا كن�یاء و� كذاب است. دروغ به خدا مي بندد. محكماتي كه ام الكتاب هس�تند، همین اش�ه��واس پنجگان� اشخاص قابل لمس و قابل رؤيت هستند. هر چیزی كه از طريق ح�ید و��ه خورش� قابل كشف است ، از محكمات قرآن به حساب مي آيد. مانند آيه ای ك�رفي� ماه و ستاره را تعريف مي كند و يا آياتي كه جمادات و نباتات و حیوانات را مع

7. سوره آل عمران، 407. سوره آل عمران، 41

46 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

يتون و النخيل و األعناب مي كند. خداوند مي فرمايد: » رع و الز و يا«ينبت لمك به الزماء ماء فيحيي به األر ض بعد موهتامي فرمايد: » ل من الس «42ويزن

�ق� يعني خداوند بهوسیله آب باران ، اين همه درختها و زراعتها را برای شما خل�ه��واس پنجگان��ق ح��بیعت از طري� مي كند و از اين قبیل آياتي كه معاني آنها در ط�ر،��ترجم و مفس� قابل كشف است. يك چنین آياتي را محكمات مي نامند. دو نفر م�ور��ات را دو ج��ات محكم� گرچه ضد يكديگر و خالف يكديگر باشند، نمي توانند آي�د��ف كنن��یر و تعري� تفسیر كنند. اجبار دارند همه با هم يكنواخت آن آيات را تفس�ه� ولیكن متشابهات، حقايق غیب عالم هستند. حقايقي كه از طريق حواس پنجگان�الم اراده و��ا ع��وس و ي��الم ارواح و نف��ا ع� قابل كشف نیست. مانند عالم ملكوت و ي�وانیم� مشیت خداوند متعال ، عالم فرشتگان ، عالم قبر و قیامت. آينده هائي كه نمي ت�زء� با گذشته ها مقايسه كنیم. اين عوالم غیب با آياتي كه آنها را تعريف مي كند، ج�ه مي دارم ، از� متشابهات هستند. خداوند مي فرمايد: روز قیامت شما را در مواقف نگ

�ا43اعمال و افكار شما بازجوئي مي كنیم��ه از دنی��انهائي را ك��د: انس� ، و يا مي فرماين و44رفته اند، ظرف چند ثانیه و يا چند دقیقه زنده مي كنم ، از قبرها بیرون مي آورم

�رار� يا مي فرمايند: فرشتگان صف در صف مقابل انسانها و انسانها مقابل فرشتگان قمي گیرند، كنارهم مي ايستند.

ك والمكل صفا صفا45يوم يقوم الر وح والمالئكة صفا» «46؛ وجاء ر ب از اين قبیل آياتي كه مصاديق و معاني آن غیب است، از طريق حواس پنجگانه�مان��ف ، از آس��ف در ص��تگان ، ص� قابل رؤيت نیست. خداوند مي فرمايد: خدا و فرش�تگان،��د. فرش��ازل مي كن� نازل مي شوند و يا قرآن را جبرائیل از آسمان بر قلب تو ن�ت و��رم ، بهش� جبرائیل و روح و كیفیت وحي و نزول قرآن ، سیر معراجي پیغمبر اك�د ب�رای� جهنمي را كه به چشم خود ديده است، اينها همه، عالم غیب است. خداون�بیه��الم تش��ات ع��ات و مرئی��ه اين محسوس��ان ، ب��ه ذهن انس� نزديك نمودن آنها ب

ك والمكل صفا صفامي كند. مي گويد: » �هجاء ر ب� «، ما آمدن خدا را تشبیه مي كنیم ب�نیم و ي�ا� آمدن يك انسان و يا صفوف فرشتگان را به صفوف سربازان تش�بیه مي ك�ز��ر گ��نیم. ه��بیه مي ك��ر تش� روح را از نظر جنسیت ، به بدن يا نور و چیزهای ديگ�ودات��ه موج��اني ك� ممكن نیست تشبیهات ما مطابقت با حقیقت داشته باشد. كس�د��د بگوين��د مجبورن��بیه مي كنن� غیبي را از طريق مشابهت به موجودات حسي تش�ان��ه مك��اني ب� خدائي كه از آسمان نازل مي شود، شخص محدودی است كه از مك�ود و��بر ن�ازل مي ش��ر پیغم��مان ب��ه از آس��ابي ك��ا كت� ديگر انتقال پیدا مي كند و ي�رداری��ود بالدار و پ��ك موج� جبرائیل كه آن كتاب را مي آورد، مانند مأمور پست ي

24. سوره روم، 42إنهم مسئولون « : » وقفوهم،24. سوره صافات، 43يوم يخر جون من الأجداث سر اعا «: » 43. سوره معارج، 4438. سوره نباء، 4522. سوره فجر، 46

47 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�یر و��ؤال نك��ا س� است كه كتاب را در بغل مي گیرد، از آسمان به زمین مي آورد و ي منكر مانند همین سؤاالتي است كه در اين دنیا واقع مي شود. دو نفر موجود بالدار�واب��ؤال و ج��یند، س��د، او مي نش� و پردار وارد قبر مي شوند، م�رده را زن�ده مي كنن�ار��د، گرفت��ف مي كنن� بوجود مي آيد. كساني كه غیبیات را در قیاس با مرئیات تعري يك چنین ساده گوئي ها مي شوند كه ممكن نیست مطابق با حقیقت باشد. حديث درباره اموات دارد كه وقتي مؤمن رادر دل خاك دفن مي كنند، قبر او برابر كائنات�گ��گ و تن��در تن��د، آنق��بر مي برن��ل ق��ه داخ� وسعت پیدا مي كند و چون كافر را ب�ادر��ه ار م� مي شود، برابر يكهزارم حجم بدن. استخوانهايش خرد مي شود. شیری ك مكیده ، از بن ناخنهايش خارج مي گردد. با اين كه قبر مؤمن و كافر، از نظر وسعت ،�بر� به يك اندازه است. برابر حجم بدن آنها. تمامي روايات و آياتي كه از غیبیات خ�ان� مي دهد، مربوط به عالم قبر و قیامت و بهشت و جهنم و نفس انسان و روح انس�یح� و فرشتگان ، همه اينها از متشابهات است. انسان اجبار دارد از نظر گفتن و توض�در��د. همین ق� دادن به همان كیفیتي سخن بگويد كه خدا گفته و امامها فرموده ان�بر��ه پیغم��ا ب� بگويد جبرائیل از آسمان آمد، كتاب و قرآن را برای پیغمبر آورد و ي�ت ؛� ديگر وحي كرد؛ يا بگويد در آخرت حساب و كتابي هست. بهشت و جهنم هس�ه� ولیكن وارد توضیح كمیت و كیفیت آن نشود. عالم قبر را با خانه های دنیا مقايس�ر��د. ه��اس نكن� نكند. نكیر و منكر را به دو مأموری كه محكوم را جلب مي كنند قی�تي��ان كیفی� چه راجع به غیبیات بگوئیم ، تیر به تاريكي انداختن است. مگر به هم�وال��د. م��ريح كرده ان��یح و تش� بگوئیم و توضیح دهیم كه آيات و اخبار برای ما توض امیرالمؤمنین علیه السالم در آنجا كه فرشتگان را تعريف مي كند دو نوع عبارت به�رادی��ورت اف� كار مي برد كه يك عبارت آن از طريق تشبیه است. فرشتگان را به ص�ورت��ا را به ص��ر آنه� تعريف مي كند كه كنار يكديگر ايستاده اند و باز در تعريف ديگ

يك حقیقت نامتناهي و نامحدود، به صورت اطوار معرفي مي كند. مي فرمايد: «47» فمألهن أطوارا من مالئكته

�رده��ر ك��مان را پ��ود آن، آس� و يك فرشته را چنان تعريف مي كند كه پهنه وج�رعت��ا آنچن�ان س� است. در ظاهر و باطن اجسام هستند. در دل كرۀ زمین و كوهه دارند كه در فضای باز. تعريف و تفسیرها از متشابهات، يا بايستي به همان كیفیتي�ا��ل ب��ابقت كام� باشد كه در آيات و روايات گفته شده و يا در توضیح و تفسیر، مط�رآن و� توضیح و تفسیر خدا و ائمه علیهم السالم داشته باشد. اگر خبرهای غیبي ق�ك��نیم بي ش��ه ك��الم مقايس� روايات را به موجودات و مخلوقات محسوس در اين ع�دا��ا حقیقت پی� گرفتار مشتبهات و متشابهات مي شويم. تفس�یرهای م�ا مط�ابقت ب�د� نمي كند و تبديل به خرافات مي شود و اگر آنچنان كه خود آنها را تفسیر كرده ان�ای علمي��ا جنبه ه� و با شأنیت متشابهات مطابقت دارد تفسیر كنیم ، شايد عقايد م پیدا كند و از تصورات و موهومات بر كنار باشیم. در هر صورت متشابهات از طريق�الم ،��ود ع��واهر موج��ا ظ� مقايسه با محكمات قابل كشف نیست ؛ زيرا حقايق غیب ب

نهج البالغة1. خطبه 47

48 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ف��ل كش��اس ، قاب��ق قی��اين از طري��يء متب��د. دو ش� تباين وجودی با يكديگر دارن�ما��ه ش��ر لطفي ب��د نظ��ر خداون��د: اگ��ار فرموده ان��ه اطه� نمي باشد. لذا در اينجا ائم شاگردان مكتب واليت نمود و توانستید حقايق را آنچنان كه هست بشناسید، شكر�د��ا گفته ان��ا امامه��د و ي� خدا را به جا بیاوريد و اگر نتوانستید به آنچه قرآن مي گوي�ه��ابهات ب��اس متش��ق قی� ايمان بیاوريد و از تفسیر و توضیح خالف حقیقت از طري�هود،� محكمات خودداری كنید. پس بطور كلي عالم غیب از طريق قیاس با عالم ش قابل درك نیست. همچنین ذات مقدس خداوند از طريق مقايسه با مخلوقات، قابل

كشف نمیباشد. كه خداوند متعال خود را از شباهت به خاليق آسمانها و زمینها44در آخر آيه

�د: »��د. مي فرماي��ف مي كن��ران تعري�ه اكنمنزه مي داند، خود را به صفت علم و غف ن' ا

«حلميا غفور ا خداوند در هستي خود بسیار حلم دارد و آمرزنده است.

حلم و غفران ابتدا الزم است مورد به كارگیری حلم و غفران را روشن كنیم و بدانیم خداوند�ازد و هم��اهر مي س��ود را ظ��فت حلم خ��رايطي ص� متعال در چه شرايط و با چه ش چنین صفت غفران خود را. زيرا صفات خدا همه جا در مسیر پیدايش آثار وجودی�ا��ا انته��دگي ت��رينش و آفرينن��دای آف� او قابل ظهور است. اگر خداوند متعال از ابت�ود،��رای خ��ت ب� كاری نمي كرد و عملي انجام نمي داد، نمي توانست و يا راهي نداش�ا��ان و رحیم ت��د اهلل و رحم� اسم و صفتي ظاهر سازد. همه جا صفات خداوند، مانن�ام داده ،��ال عملي را انج��د متع��ني خداون� آخر، صفات فعل خداوند متعال است. يع خلقي آفريده ، در برابر اين آفرينندگي ، صفتي پیدا نموده ، و با آن صفت ، خود را به�ال� بندگان معرفي كرده است. بعضي ها مي گويند كلمه اهلل ، صفت ذات خداوند متع است ، مي گويند اهلل ، اسم ذات است. خواه عملي انجام دهد يا ندهد. ولیكن كلمات�دا��د پی��ام مي ده� رحمان و رحیم و قادر و قاهر و امثال آن ، از طريق عملي كه انج�ود و��ناخته مي ش��ان و رحیم ش��د، رحم� مي شود. چون رحمت خود را نازل مي كن چون علم و قدرت خود را ظاهر مي سازد، عالم و قادر شناخته مي شود ولیكن برای�د، از� شناخته شدن به الوهیت الزم نیست عملي را انجام دهد. اگر خلقي خلق نكن�ه اينط�ور� ازل تا به ابد يكجا بنشیند، باز هم اهلل شناخته مي شود. ما ب�ه كس�اني ك�ت و��وده اس� فكر مي كنند مي گوئیم ، مسلما كلمه اهلل را خداوند برای خود وضع نم�ه اين��ود را ب��د خ��ه خداون� خود را به كلمه اهلل نامگذاری كرده است ولیكن آنجا ك اسم نامگذاری مي كند، برای اين است كه با اين كلمه خودش ، خودش را صدا بزند�د� يا مردم او را صدا بزنند. بديهي است كه هیچ كس خودش، خودش را صدا نمیزن�ود��فتي روی خ��م و ص��ر كس اس� و خودش برای خودش ، اسمي وضع نمي كند. ه

49 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�دا هم��د. خ��دا بزنن� مي گذارد برای اين است كه ديگران او را با آن اسم و صفت ص�م��ا اس� همین طور. چه لزومي دارد خدا خودش را صدا بزند. آيا مي خواهد خود را ب�ع� خود بشناسد؟ ذات خدا برای خدا مجهول نیست. پس اين اسم را برای خود وض نموده تا بندگان و ديگران او را به اين اسم صدا بزنند و بگويند يا اهلل و يا رحمان و�ذاری��ه اهلل نامگ��ا كلم��ود را ب� يا رحیم و در همین جا مي گوئیم به چه مناسبت خ�عیت��ه وض��ود را ب��ا خ� نموده و به مردم گفته است او را با اين كلمه صدا بزنند؟ آي�ا��دا دارد و ي� مخصوصي به بندگان نمايش داده كه اين نمايش ، مناسبت با ذات خ�ه��ود را ب��ر خ��ده ؟ اگ��وهیت ش��م ال��تحق اس��ا آن عمل ، مس� عملي انجام داده كه ب كیفیتي نمايش داده باشد و يا عمل ديگری انجام داده باشد باز هم كلمه اهلل، اسم�ود و او را� صفات خدا میشود، نه اسم ذات خدا. مثال انساني كه از مادر متولد مي ش�بت��ه مناس��ي بگوي�د ب�ه چ��ر كس��د، اگ� با كلمه حسن و حسین نامگذاری مي كنن�بتي� كودك را به چنین اسمي نامگذاری كرده ايد، پدر و مادر جواب مي دهند مناس نداشت بلكه خواستیم بچه ما چنین اسمي داشته باشد. يك چنین كلمه ای را اسم ذات مي نامند. اسمي است برای اين كودك بدون اين كه صفت خاصي داشته باشد�د و علم و��ودك درس مي خوان��ه اين ك��ده ك��د و در آين� و يا عملي انجام داده باش هنری از خود به نمايش مي گذارد، اسماء ديگری مانند عالم و هنرمند پیدا مي كند�ه پی�دا� و اين اسماء، مربوط به عملي است كه انجام داده و يا صفت خاصي است ك

نموده.

شرحي در اطراف كلمة اهلل در اينجا به سراغ خدا مي رويم تا ريشه اين اسم را به داليل عقلي و علمي پیدا�ا� كنیم. گفته شد درست نیست كه خدا خود را به اين اسم نامگذاری كرده باشد ت�ا اين��د. حتم��ود را بشناس��م ، خ� خود را به اين اسم صدا بزند و يا به كمك اين اس اسم را به اين منظور وضع نموده تا ديگران او را به اين اسم صدا بزنند و بدانند كه الاو اهلل است و چون با كلمه اهلل شناخته شده، خود را تعريف مي كند و مي گويد »

�دارد. او اهل الا هللا� « يعني به جز اهلل كه همه شما با آن آشنا هستید االهي وجود ن�ه� يكي است. واحد و يگانه است. پس اين اسم را برای بندگان وضع نموده تا او را ب�ود��رای خ��ه اهلل را ب��را كلم��ه چ� اين اسم صدا بزنند و در اينجا الزم است بدانیم ك وضع نموده؟ اين كلمه اهلل با كلمات ديگری كه مردم برای خدا وضع نموده اند چه�مي��دا اس��ه خ� فرقي دارد؟ مثال ايرانیان قديم خدا را با كلمه خدا صدا زده اند. كلم�ع��دا وض� نیست كه خدا برای خود وضع نموده باشد. اسمي است كه مردم برای خ�ه از� نموده اند. لذا اين كلمه ، خالي از تشبیه و شباهت نیست. خدا كلمهای است ك�انها،��ده. انس��دا ش��انواده پی� خود بوجود آمده. خود من ، خدای من. هردو از يك خ�بتي� ايرانیان قديم ، خودشان را خود نامیده اند و خدای خود را خدا نامیده اند. مناس�ود آی� كه در اينجا وجود دارد اين است كه میگويند خدا )خود آی( است و من خ

50 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

نیستم. يعني من خودم بوسیلة خودم نیامده ام بلكه خدا مرا آورده. مخلوق خدايم.�ده و��ود آم��ود بوج��ت. خ��ود آی اس��ت. خ��ده اس� ولیكن خدا به توسط خودش آم خودش ، خودش را ظاهر كرده ، نه اين كه كسي او را ظاهر كند. پس من كه انسانم�ت.� خودآی نیستم و خدا خودآی است و اين خود آی تخفیف يافته و خدا شده اس�ي��ت جنس��زاهت و قداس� ولیكن بازهم منزه از تشبیه و شباهت نیست. داللت بر ن خدا نسبت به خلق ندارد. خود و خدا ممكن است يك حقیقت باشند. فرقشان اين است كه خدا خودش آمده و خودم را خدا آورده باشد ولیكن در عین حال ايرانیان�رفته تر بوده ان�د.��ا پیش� به دلیل همین نامگذاری خدا، در شناخت خدا از ساير ملته�دا��رای خ��مي ب��ه اس� ساير ملتها در جهالت به سر میبرند. يا خدا را نشناخته اند ك�د و��ود آورده ان� وضع كنند يا اگر شناخته اند اسمي مانند اسماء خود برای خدا بوج�ته اند و� ما مشاهده مي كنیم ساير ملتها و مخصوصا سالطین آنها خود را خدا دانس�راق ،��اردۀ ع��ر، نم��ه مص��رب و فراعن��رق و غ��ای ش��د. ملته��دائي كرده ان��ای خ� ادع�ان��د ولیكن در می��دا مي دانن� امپراطورهای چین و ژاپن ، هنوز هم شايد خود را خ�د و��دائي كن��ای خ��لطاني ادع� سالطین ايران ، شايد سابقه نداشته باشد كه يك س�ود را از��اب خ��ده حس� خود را خدا بداند. از همان ابتدای زندگي كه فكرشان باز ش�ك��ل ي��ودآی. الاق� حساب خدا جدا كرده اند. خود را خود شناخته اند و خدای را خ�دا را��ناخته اند و خ��وق ش��ود را مخل��ه خ��ته اند ك��االتر دانس� درجه خدا را از خود ب�د� مخلوق ندانسته اند. گرچه كامال او را به عنوان خالق معرفي نكرده اند ولیكن مانن�اب��بت در كت��ه همین مناس� مخلوق هم ندانسته اند و گفته اند خود به خود بوده. ب خدا و سنت پیغمبران و هدايت پیشوايان دين ، ايرانیان امتیاز مخصوصي نسبت به�دا��ده خ��ود را بن��ه خ��ته اند بلك� ساير ملتها داشته و دارند. هرگز خود را خدا ندانس

دانستهاند.�ان��ه ايرانی��ران و ب��رای اي� ائمه اطهار ايران را حرم چهارم تكامل شناخته اند و ب�ان��ل اهلیت ايرانی��ه دلی��ران ب� امتیاز مخصوصي داده اند و با داليل عقلي و نقلي ، اي�اير� مركز سلطنت و ظهور امام زمان است. حكومت آن بزرگوار از اين مملكت به س�لي آن را��وايان اص��دا و پیش� كشورها گسترش پیدا مي كند و تنها ملتي كه دين خ�ه� قبول كرده اند ملت ايران بوده اند. همه امتیازات مربوط به همین حقیقت است ك در فكر و عقیده و عقل و هوش از همان ابتدای تاريخ ، از ساير ملتها جلوتر بوده اند

تا عاقبت دين خدا و معارف اصیل آن را چنان كه بوده است شناخته اند.�بت��ه مناس��ه چ� در اينجا الزم است كه بازهم درباره كلمه اهلل بحث كنیم كه ب�ا��اط ب��ذاری در ارتب��را اين نامگ��رده. قه��ذاری ك��ه نامگ� خداوند خود را با اين كلم�ا اين��دا را ب� بندگان خدا بوجود آمده. يعني اين اسم برای اين است كه بندگان، خ

كلمه صدا بزنند، نه اين كه خودش ، خودش را صدا بزند.�ده��ود آم��ال بوج��د متع��ع خداون��ه وض� مشاهده مي كنیم كه اين كلمه گرچه ب�ورت��وده و به ص� خداوند همانطور كه آيات قرآن و كلمات آن را خودش تركیب نم�دگان��ه بن��وده و ب��ع نم� قرآن نازل كرده، كلمه اهلل را هم خودش برای خودش وض�ا� خود دستور داده است كه او را با اين اسم صدا بزنند. بگويند يا اهلل ، يا رحمان و ي

51 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه� رحیم. و اين كلمه از نظر مباني مخصوص به خود متناسب با فكر انساني است ك�دا را� در عظمت خدا فكر میكند و در دريای فكر خود غوطه ور است. مي خواهد خ�ه� بشناسد و رابطه خود را با خدا محكم كند، زيرا انسانها يك چنان وضعي دارند ك هر وقت آگاهي به وجود كسي يا چیزی پیدا كرده اند تا آن را به چشم خود نبینند و كامال به وجودش و ماهیتش آشنا نشوند، دست بردار نیستند. هر حادثه ای را كه�ر اين��ه فك� در طبیعت مي بینند و يا هر موجود صاحب حادثه ای را كه مي شنوند ب�ف��د، حقیقت آن را كش��ه يابي كنن��ه را ريش��احب حادث� هستند كه آن حادثه و ص�د و��دا نمي كنن� نمايند و تا حقیقت كسي يا چیزی را كشف نكنند آرامش خاطر پی�وازم��دا هم از ل��اره خ��ي درب� به تالش و كوشش ادامه مي دهند. يك چنین احساس�دا را��ا خ��تند و ت��دايابي هس��داجوئي و خ� وجود انسان است. همه كس در خط خ�داجوئي� نیافته اند و نديده اند و معرفت به ذات خدا پیدا نكرده اند دست از تالش خ�انها� برنمي دارند و خداوند متعال هم يك چنین وعده ای در تكوين و تشريع به انس�ه دائم در��یتي در نه�اد بش�ر بوج�ود آم�ده ك� داده است. يع�ني ي�ك چ�نین خاص�ه� جستجوی خداست. امیدوار است كه روزی خدای خود را ببیند و معرفت كامل ب خدای خود پیدا كند. اين خاصیت خداجوئي برای خدايابي در فطرت انسان نهفته شده و هر چیزی كه در خلقت است مربوط به فطرت است. يعني خداوند در وجود انسان يك چنین بذری كاشته است كه او را وادار به خداجوئي میكند تا روزی كه�نین در� خدای خود را بیابد و معرفت كامل ب�ه خداون�د متع�ال پی�دا كن�د و همچ قانون اديان و شرع مقدس هم به بندگان خود، وعده مالقات داده است. روز قیامت را روز لقاء اهلل نامیده اند و روز رجوع انسانها بهسوی خداوند متعال. مضمون همین

آيه شريفه كه مي فرمايد:ليه راجعون» Óان ا Óان هلل وا Ó48 ا»

ما برای خدا هستیم و رجوعمان به سوی خداوند متعال است. از بعضي جمالت�الم در��ار علیهم الس��ه اطه� دعاهای وارده، كامال اين حقیقت كشف مي شود كه ائم�ه��تند. از آن جمل� حالت لقاءاللهي هستند. يعني مربوط به ذات خداوند متعال هس

�د: »��د. مي فرماي��ف مي كن��وهرش را تعري��ا ش��الم اهلل علیه�احضرت زهرا س ن علي��� ' ا

«49ممسوس بذات هللا�باح��دا دارد. و حض�رتش در دع�ای ص� يعني علي علیه السالم تماس ب�ا ذات خ

«اي من دل عيل ذاته بذاتهمي فرمايد: »�دايت��ا را ب�ه ذات خ�ود ه��ودت، م� يعني ای خدائي كه ب�ا نش�ان دادن ذات خ�ني��ات ؛ يع��یله آي��رفت بهوس��ت. اول مع��ور اس� كردی. معرفت خداوند متعال دو ج�درت� بهوسیله مخلوقات. اين معرفت وجود خدا را اثبات مي كند. همچنین علم و ق�ولي��ا م��د. ام��ان نمي ده� خدا را، و ساير صفات خدا را ولیكن ذات خدا را به ما نش

156. سوره بقره، 48148، ص 19. معجم كبیر طبرانى ج 49

52 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ردی. و� علیه السالم مي فرمايد: بهوسیله ذات خودت ما را به ذات خودت هدايت كدر دعای ابوحمزه هم امام علیه السالم مي فرمايد:

« بك عرفتك وانت دللتين عليك»�ردی.� تو را بهوسیله خودت شناختم و خودت بودی كه مرا به خودت هدايت ك پس همانطور كه در خلقت انسانها بذری به نام امید كاشته و بندگان را امیدوار به�انها��ه انس��ه ب��وده ك� مالقات خود نموده است ، در شريعت هم با جمالتي ارشاد نم�وم��ارده معص��ودی چه��ازات وج��ت. يكي از امتی� وعدۀ مالقات ذات خود را داده اس�د و��د و مي گوين��تند. مي بینن��ات هس��ال مالق��ا دائم در ح��ه آنه��ت ك� همین اس�ا� مي شنوند. با اين حساب در ارتباط با فكر مردم ، كلمه اهلل را وضع نموده تا با معن�ه��ود ب��ش خ� و مضمون اين كلمه، انسان را مأيوس كند از اين كه با تالش و كوش�ه��ان. كلم� ذات خدا مربوط شود. معرفت ذات ، به دست خدا، نه با فكر و تالش انس�ق ادبی�ات��ر طب��ت ب� اهلل مشتق از ماده وله است. كلماتي كه ح�رف اول آن واو اس�د��د را اح��د. وح� عرب واو را تبديل به الف مي كنند. مانند وصل را كه اصل مي نامن�وا،��ا، اله��د. اله ، اله��رف مي كنن� مي نامند. وله را هم اله مي گويند. به صورت فعل ص�ك� ياله، آله ، مألوه. وله از نظر معنا دو خاصیت دارد. يا به تعبیر ديگر دو معنا در ي�ناخت��ه در ش��ي ك��ني كس� لغت خوابیده است. معنای اول حیرت و سرگرداني ، يع�د در اين��د. مي دان��ات و راه عالج را نمي دان��ت. راه نج��یر اس��یزی متح� كسي يا چ�ق و��ای دوم وله ، عش��د. معن��تخراج كن��ا اس� بیابان گنجي هست ولیكن نمي يابد ت�یر��تر متح��د، بیش��ر كن��دا فك��تر در ذات خ� اشتیاق است. يعني انسان هر چه بیش مي گردد، و در عین تحیر، عشق و اشتیاقش به خدا زيادتر مي شود. چنان نمي شود�ر��تر فك��وتر مي رود و بیش��ه جل� كه مأيوس گردد، از سوی خدا برگردد بلكه هر چ�ني� مي كند عشق و اشتیاقش زيادتر مي شود. در نتیجه واله و مشتاق است. واله يع�عف و��وق و ش��ني ش� حیران و سرگردان در جستجوی معشوق و معبود. مشتاق يع�اده وله ،��وم. و از اين م��ل ش� عشق و عالقه كه حتما هست و بايستي به وصالش نائ�ال و زراع و فع�ال يع�ني� صیغه مبالغه بوجود آمده. گفته ان�د اهلل مانن�د كلم�ات قت�رای��ق تالش ب��د و در طري��تاق مي كن��ود مش� موجودی كه بینهايت انسان را به خ�دا��ناخت ذات خ��ر در ش� مالقات ، او را واله و حیران مي گذارد. دائم انسانهای متفك�ود. پس� واله و مشتاق هستند. هر چه بیشتر فكر مي كنند اشتیاقشان زيادتر مي ش�ايت��ني بینه��ت. يع��ر اهلل اس� ذات مقدس خدا در ارتباط با انسانهای عاشق و متفك�ه��ود ب��وبین خ��ای چ� حیران كننده. در اين تفكرات به بنده خود میفهماند كه با پ

جائي نمي رسي. به قول شاعر كه مي گويد:پای استداللیان چوبین بود پای چوبین سخت بیتمكین بود

يعني كساني كه با تفكر و استدالل از خاليق به خالق، به سوی خدا در حركتند مانند لنگ و چالقي هستند كه با پای چوبین حركت مي كنند. پای چ�وبین مانن�د�د و��وض كنن� پای طبیعي در اختیار انسان نیست. الزم است خط حركت خود را ع

فين نفسكاز خدا بخواهند تا خود را معرفي كند. بگويند » خدايا خودت را«اللهم عر

53 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د� به ما معرفي كن. روزی كه انسان لیاقت پیدا كند دعايش مستجاب شود، خداون�ه��ت ك��ورت اس� خود را به بنده خود از طريق رؤيت قلب معرفي مي كند. در آن ص حیرت و سرگرداني از وجود انسان برط�رف مي گ�ردد. نتیج�ه بحث اين اس�ت ك�ه�ری��ع فك��ا وض� كلمه اهلل هم گرچه نشانگر وضعیت ذاتي خداست ولي در ارتباط ب

بندگان وضع شده است.�ه� ممكن است شما بر اين مطلب كه گفتیم اهلل اسم ذات نیست ايراد بگیريد ك اين عقیده خالف گفته تمامي دانشمندان است. همه گفته اند اهلل اسم ذات خداوند�ان را هم� متعال است كه نمي تواند مظهر مخلوقي داشته باشد و بعضي كلمه رحم اسم ذات خدا دانسته اند و گفته اند اين دو كلمه اهلل و رحمان مظهر مخلوقي ندارد�ه ذات��اص ب��ت. اختص� تا از اسماء صفاتي خداوند متعال باشد. هر دو اسم ذات اس�ق��ار ح��ه اطه� مقدس پیدا مي كند. هیچ مخلوقي گرچه انسان كامل باشد مانند ائم�اص��م خ��ر دو اس� ندارند خود را با كلمه اهلل يا رحم�ان نامگ�ذاری كنن�د، چ�ون ه�ا��ا م��ت ت��ور نیس��ل ظه��وق قاب� خداوند متعال است و معنای اين دو كلمه در مخل�ه� بگوئیم علي علیه السالم رحمان و رحیم است. در جواب آنها مي گوئیم خداوند ب دلیل رحمت، رحمانیت و رحیمیت ، خود را به اين دو كلمه تعريف كرده است. اگر�ه��د چ��انیت و رحیمیت باش��ر رحم��ال مظه� انساني پیدا شد كه مانند خداوند متع�ان��ل رحم��ه اين دلی��ال را ب��د متع� مانعي دارد به اين دو كلمه تعريف شود. خداون�یرد.� مي نامند كه رحمت واسعه اش در اين زندگي دنیا، دوست و دشمن را فرامي گ مؤمن و كافر و حیوان و انسان، هر چه هست بدون اين كه در اطاعت خدا باشد يا�ار� نباشد، از لطف و رحمت خدا استفاده مي كند. بي دريغ نعمتهای خود را در اختی�ا ش�ايد��ذارد و ي� انسانها مي گذارد و بلكه ارقام بیشتر در اختیار دشمنان خود مي گ�روت و نعمت��ه ث��ز ب��ود را مجه� چندين ده سال يا صد سال ، دشمن درجه يك خ�د و��دا كن��دا پی��ه خ��بي ب��رايش قل� مي كند. در انتظار روزی كه اين دشمن خدا گ�رد،��دا نك��ر پی��د و اگ��دا كن��دا پی��ه خ��تي ب� دشمني اش ضعیف گردد و كمي دوس�وده و ذره ای محبت� صددرصد گناه خودش باشد كه اين همه غرق نعمتهای خدا ب�ا��ده. آي��عیف نش��دا ض��اء خ� به خدا پیدا نكرده و يا الاقل دشمني اش به خدا و اولی�ز� انساني به اين صفت پیدا مي شود كه دشمن درجه يك خود را تا اين اندازه مجه كند؟ بهترين انسانها كه در انتهای كمال قرار گرفته اند و آنچنان شده اند كه خدا از�ناخته� انسان انتظار دارد، ائمه اطهار علیهم السالم هستند. آيا آنها به اين صفت ش�ا��دگي آنه��اريخ زن��د؟ در ت��ز كنن��دازه مجه��ا اين ان��ود را ت� شده اند كه دشمنان خ�ت��واب اين اس� مشاهده مي شود كه با دشمنان خود و دشمنان خدا جنگیده اند. ج�ه��تند. ب� كه اتفاقا ائمه اطهار علیهم الصلوه و السالم به صفت رحمانیت متصف هس�ا را��د و آنه� همان میزان كه خداوند متعال به دشمنان خود و كفار گشايش مي ده�ا� در سعة رحمت خود قرار مي دهد ائمه اطهار علیهم السالم چنین هستند. آيا آنه�ا اين��د ت��ود دارن� در زمان حیات و زندگي خود با قدرت انتقامي كه از دشمنان خ اندازه گذشت مي كنند و آنها را به آنچه مي خواهند مجهز مي نمايند؟ اين تجهیز و�ه��ا ب��ت ي��ا اس� واگذاری تاج و تخت خودشان به دشمنان خود به دلیل ناتواني آنه

54 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

دلیل مصلحتي كه به نفع همان دشمن تمام مي شود؟ به انتظار اين ك�ه ش�ايد ب�ا�ازند و��دوار س��ود امی��ف و رحمت خ��ه لط��ا را ب��ت عظیمي ، آنه��نین گذش� يك چ�راهم��دا ف� موجبات برگشت آنها را از جهنمي كه برای خود ساخته اند به بهشت خ كنند. كساني كه محرومیت و مظلومیت ائمه و يا مخصوصا علي علیه السالم و امام حسن و امام حسین را دلیل ناتواني آنها از مقابله با دشمن دانسته اند خیلي اشتباه�ه��ادت ب��راب عب��د و در مح��افلگیر نمودن� كرده اند. مي گويند علي علیه السالم را غ�مومش��د و مس��افلگیر نمودن��ور غ� شهادت رساندند و امام حسن مجتبي را همینط�ر دش�من ب�ا��زار نف��ي ه� كردند و مخصوصا امام حسین علیه السالم در محاصره س�ود.��ع مي ش��من واق��وب دش� هفتاد و دو نفر يار و ياور چگونه مقابله كند؟ قهرا مغل�ا و غیبت� بايستي تن به شهادت بدهد. اين قضاوتها كه مظلومیت ائمه و انزوای آنه�ا در��ه حقیقت� آنها دلیل ناتواني و يا غافلگیر شدن آنها است خیلي اشتباه است. ائم�ات ،� ذات خود و در وجود خود، بینهايت علم و قدرت هستند. به ظاهر و باطن كائن�ه��ولي علی��اب م� به ظاهر و باطن انسانها و نیت آنها آگاهي كامل دارند. يكي از الق

«. بطین صفت خداوند50األنزع البطنيالسالم كلمه بطین است كه به او میگفتند، »ي بطن خفيات األ6مورمتعال است كه مي گوئیم : » «51الحمد هلل اذل

يعني خدائي كه باطن امور مخفي را مي داند. آن حضرت را هم بطین دانسته اند�خنراني های��اد در س��در زي��اهي دارد. چهق��یزی آگ��ر چ��ر كس و ه� كه به باطن ه�تر��ای زمین به��مان را از راهه� خودش فرموده من به همه چیز آگاهم. راههای آس�ید ت�ا روز قی�امت چ�ه� مي شناسم. به مردم زمان خود مي گويد كه اگر از من بپرس�ام و��ا و قی��ل آن حادثه ه��ود و عام��دا مي ش��ائي پی� حادثه هائي و چه قیام و قعوده�افلگیر��ود غ��دگي خ��ه در زن��ز ائم� قعودها كیستند، به شما خبر مي دهم. پس هرگ نشده اند. كامال از دقیقه مرگ خود و ساعت شهادت خود و قاتل خود آگاهي كامل�ني� دارند. قدرت آنها هم همینطور محیط است. صاحب واليت تكويني هستند. يع�د در� همه كس و همه چیز در حیطه قدرت آنها مي باشد. دشمنان خود را مي توانن�ا زرنگي و��ه ب� يك آن ، سركوب و منكوب كنند. آن كدام شیطان يا منافقي است ك�ز و��ه الس�الم پ�یروز ش�ود. پس نس�بت دادن عج� زيركي خود مي تواند بر علي علی�ا��ت ولیكن ب��ت نیس� ناتواني، چه مولود جهل آنها باشد و يا مولود ضعف آنها، درس�ا��ود آنه��د و خ��دان مي دهن��ود می��من خ��ه دش��ه ب� يك چنین علم و قدرتي چگون�ه��ا اين ك��وند، ب��گ مي ش��دان جن��ادی و معم�ولي وارد می��ان ع� بهصورت يك انس�ود؟ اين��ا تم�ام مي ش��من آنه��ع دش� صددرصد مي دانند اين جنگ و سیاست به نف�د��ا مانن��ا حقیقت� گذشت و بخشش مربوط به همان صفت رحمانیت آنها است. آنه�ذل و��ان، ب� خداوند متعال رحمان و رحیم هستند. قیام و قعودشان ، عفو و گذشتش�فت��ه ص��ال ب��د متع��ت. خداون��ال اس��د متع��ا خداون� بخششان همه جا هماهنگ ب رحمانیت خود اين همه به دشمنان خود میدان میدهد و آنه�ا را ب�ه علم و ق�درت

528، ص 1علل الشرايع، ج . 50 نهج البالغة49. خطبه 51

55 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

مجهز مي كند، ائمه نیز همین كار را مي كنند. اكنون كه يزيد و معاويه حريص تاج�ت، و� و تخت اسالمي هستند كه به قدرت آن حضرت و جهاد او به ثمر رسیده اس�اج و��یده اند، پس ت� عده زيادی از مستضعفین را هم گول زده ، به استثمار خود كش�دتي� تخت مال او باشد. من كه امام او هستم كنار مي روم به او واگذار مي كنم تا م�ا در��ت. ي��یرون نیس��ال ب� بر كرسي قدرت من تكیه بزند. در انتهای مدت ، از دو ح�ذل� مسیر برخورد به خطرات، متنبه مي شود و برمي گردد كه چهقدر خوب است. ب�ودش��ه نش�ود، خ��ر هم متنب��ت و اگ��ان اس��ات انس� و بخشش دنیائي كه عامل نج�ت� خودش را به فالكت و بدبختي انداخته است و بازهم اولیاء خدا در انتظار برگش�ه� او هستند. اين بذل و بخشش به دشمنان ، در عین حال كه قدرت دارند آنها را ب�ي��ر مخصوص� محرومیت بكشانند، همان صفت رحمانیت است. به دوستان خود نظ دارند. آنها را مشمول مهر و محبت خود قرار مي دهند و دشمنان خود را كه طالب�ت در��د. درس��ا مي گذارن��ار آنه��ائي را در اختی��ه دنی� طعمه دنیا هستند، اين طعم رحمانیت و رحیمیت ، هماهنگ با خدای خود مي باشند و اما كلمه اهلل، در صورتي اسم ذات است كه نشانگر ذات خدا باشد. مانند اسماء انسانها. وقتي بگوئي حسن و�دا��مائي پی��نین اس��ه چ��د ك� حسین ، فاطمه ، زينب همان اشخاصي را نشان مي ده

كرده اند.�از و��ه ممت��وری ك��د، بط��ان مي ده��ا نش��ه م� آيا اهلل با اين كلمه ، ذات خود را ب�ان و� مشخص از همه مخلوقات باشد؟ البته چنین نیست. كلمه اهلل هم مانند رحم�ه��دائي ك��ني خ��دا را. يع� رحیم ، صفت خدا را به انسان معرفي مي كن�د ن�ه ذات خ�ه� انسان متفكر را و انسان سالك به سوی خود را واله و مشتاق مي كند، پس اين ول�ت.��فات خداس� و اشتیاق كه از ذات خدا در وجود انسان پیدا مي شود، صفتي از ص�واران� مثال اگر مخلوقات خدا نباشند، خدا خالق شناخته نمي شود و يا اگر روزی خ�دا� نباشند، خدا رازق شناخته نمي شود. اگر سالكان و عارفان هم كه در شناخت خ تفكر مي كنند نباشند، وله و اشتیاق پیدا نمي شود. پس اين وله و اشتیاق هم بدون�وئیم اين��ه بگ��ر اين ك��د. مگ��ور نمي باش��ل ظه� مخلوقي كه سالك راه خداست قاب�دازد ولیكن��تیاق مي ان��ه و اش��ه ول� خاصیت ذاتي خداست كه بنده سالك خود را ب�ا را��ه نعمته��ت ك� صفات ديگر مانند رحمان و رحیم صفات فعل خداوند متعال اس�م ذات� مي آفريند و به بندگان خود مي رساند. از اين جهت مي توانیم بگوئیم اهلل اس�ه��ل او ك��عیت فع��ه وض��ي دارد، ن��نین نمايش� است ؛ زيرا وضعیت ذاتي خدا يك چ�دا��م ذات خ� آفرينندگي باشد. به اين مناسبت شايد بگوئیم درست است كه اهلل اس�ود را در��الكین و عاش�قین خ��ه س��د ك� باشد. اگر انساني هم به اين كیفیت پیدا ش ارتباط با خود واله و مشتاق كن�د، او هم ب�ا كلم�ه اهلل قاب�ل تعري�ف اس�ت. ولیكن�ائي��ل شناس��تند و قاب� انسانها گرچه مانند امامهای معصوم باشند بازهم انسان هس�ي و ذاتي��ه تجانس��ديگر رابط��ه خالي�ق ب�ا يك��ند؛ زي�را رابط� بوسیله انسان مي باش�اده��ق از م��امي خالي��دان تم� مي باشد. يعني خاليق از يكديگر نمونه ذاتي دارند، اب�اديت��ر م� بوجود آمده ، پس همه آنها با يكديگر مجانست ذاتي و مادی دارند. از نظ�د حجم��ند مانن��زرگ باش��ا ب� يك جنس و يك حقیقت هستند گرچه بعضي از آنه

56 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ني. اين��وان ذره بی��ك حی��ره و ي� بزرگ عالم و بعضي كوچك باشند مانند يك حش�ادی دارد.��ي و م��ابهت جنس��ت و مش��ل مجانس��تر و فی��ك ش� حشره ذره بیني با ي همچنین مشابهت روحي. روح هم در عالم خلقت مانند نیروی برق در صنايع برقي�یروی� مي باشد. يكي از صنايع برقي كه نیروی زيادی الزم دارد و آن صنعت ديگر ن�یت��ت در جنس��معي اس� كم. چراغ يك شمعي با خورشید كه میلیاردها میلیارد ش�ود� نور و روشنائي يكي هستند و چراغ يك شمعي مي تواند با شناختن روشنائي خ

جنسیت روشنائي خورشید را هم بشناسد.�ديگر،��ا يك� پس رابطه تمامي ارواح با يكديگر و همچنین رابطه تمامي اجسام ب�ا��ت ب��ايع س�یال اس� رابطه قطره با اقیانوس است. قطره در جنسیت آبي خود كه م�ك��راغ ي��ت. چ��ناخته اس� اقیانوس فرقي ندارد. با شناختن خود، اقیانوس را هم ش�را��ت. زي��ده اس��نا ش� شمعي هم با شناختن نورانیت خود، به روشنائي خورشید آش علما گفته اند مشت نمونه خروار است. اجناس بسیار بزرگ را با نشان دادن مثقالي�ه��د رابط��ديگر مانن� و يا چند گرمي به ديگران معرفي مي كنند. رابطه انسانها با يك�ه��یت، نمون��ت. در جنس��ید اس��مع و خورش��ه ش��د رابط� قطره با اقیانوس و يا مانن�ه��ند. رابط��ائي مي باش��ل شناس��ديگر قاب� يكديگرند. از طريق همین نمونه برای يك�انوس علم و��وم ، اقی��ای معص� انسانها با انسانهای نمونه هم از اين قبیل است. امامه فضیلت و حكمت مي باشند. انسانهای ديگر قطره ای از اين وضعیت مي باشند. آنچه�ده� در وجود ائمه اطهار )ع ( ذخیره شده است ، نمونه ای هم به ساير انسانها داده ش�یرت و��دون ح� است و انسانها با داشتن همین نمونة كوچك از علم و قدرت آنها، ب�دا در��ونه ای از ذات خ��ك نم��د ولیكن ي��دا مي كنن� اشتیاق آگاهي به وجود آنها پی�ايني��ال تش�ابه تب��د متع� وجود مخلوقات نیست ، بین ذوات مخلوقات با ذات خداون�ا يك�ديگر تش�ابه تجانس�ي دارن�د. از� مي باشد، نه تشابه تجانسي. ساير مخلوق�ات ب�ابه��دا تش��ا و خ��ل. ولیكن بین م��یر كام��ي غ� جنس يكديگرند، بعضي كامل و بعض

تبايني حكمفرما است مانند: نور و ظلمت.�وراني.��ه ذوات ن� هرگز نمي توانیم از طريق شناختن ذوات ظلماني، پي ببريم ب چون دو شيء متباين هستند، نه متجانس. رابطه خاليق با خالق يك رابطه تبايني�ا��ت و ي��ل رؤيت نیس��ق قاب� است. ذره ای و يا قطره ای از وجود خدا در وجود خالي ذره ای از وجود خاليق در وجود خدا. رابطه بین خلق و خالق چنان است ك�ه ام�ام

علیه السالم فرموده است : خلو من خلقه و خلقه خلو منه» ن اهلل '«52ا

�ت. اين��ق اس� يعني ذات مقدس خداوند متعال به تمام معني خالي از وجود خل�نین��ت و همچ� خاصیت ها و خصوصیتها مانند ماديت و نورانیت در وجود خدا نیس�ر و��ق را زي� ذره ای از وجود خدا در ذوات خاليق پیدا نمي شود. اگر تمامي عالم خل رو كنیم ، مانند يك ماشین اوراق و مونتاژ يك نمونه كوچكي از ذات خدا در ذوات�ان اس�ت ك�ه م�ا��دا چن� خلق پیدا نمي شود تا از طريق همان نمونه بگوئیم ذات خ

؛105؛ التوحید، ص 82، ص1. اصول كافي، ج52

57 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

شناخته ايم. گرچه حلولي مذهبها مي گويند اين دانائي و توانائي در وجود انسان اثر ذاتي خداوند متعال است. يعني خداوند متعال مانند نیروی برق در وجود ما حلول�ا مي م�یريم.� مي كند، ما بیدار مي شويم و از وجود ما خارج مي شود، ما مي خوابیم ي ولیكن آنها ذات مقدس خداوند متعال را با حلول روح حیات در وجود خود اشتباه�ر��ه اث��ت ، ن��ان اس� كرده اند. اين حیات و حركت و دانائي، اثر ذاتي روح در بدن انس�د��ا مانن��ا، ي��ا دري� ذاتي خداوند متعال. پس رابطه خلق و خالق مانند رابطه قطره ب رابطه لمعه نور با خورشید نیست تا از طريق شناخت همین نمونه ذات خدا را هم�وانیم��ا بت��ت ، ت��ور نیس� شناخته باشیم. بنابراين معنای الوهیت در خاليق قابل ظه�د��عیت ذاتي خداون��ايش وض��تیاق، نم��ه و اش� مخلوقي را به نام اهلل بخوانیم. اين ول�الك، ه�ر چ�ه��ارف و س� تبارك و تعالي در ارتباط با سالكین و عارفین مي باش�د. ع بیشتر عمیقانه در شناخت خدا فكر كند حیرتش بیشتر مي شود و به همان میزان ،�یرت و��اد ح��ال در ايج��د متع��ه خداون��دون اين ك��ادتر. ب� عشق و اشتیاقش هم زي�ك� اشتیاق، عملي در وجود بندگان سالك انجام دهد و يا مشیتي به كار ببرد. او ي�ل��ود خاليق ، قاب��ونه ای از ذات او در وج��ه نم��ت ك� چنان ذات عمیق و عجیبي اس ظهور نیست. هر چند كه انسانهای كاملي مانند ائمه اطهار علیهم السالم باشند. به�م ذات��ر، اس��یر ديگ� اين مناسبت مي گوئیم ، اهلل اسم خاص خداوند متعال و به تعب�ل� خداوند متعال است و اين وله و اشتیاق در وجود سالكین راه خدا، مربوط به فع�ه��ت بلك��رده اس��اد ك��تیاق ايج��ه و اش��دگان ، ول� خدا نیست تا بگوئیم در وجود بن�ه اراده و� وضعیت ذاتي خداوند متعال در ارتباط با خاليق چنین است. بدون اين ك�وقي��ت و هیچ مخل��م ذات اس� مشیتي به كار ببرد. نتیجه بحث اين شد كه اهلل ، اس�ت. هیچ كس� قابل تسمیه و قابل اتصاف به كلمه اهلل نیست. پس اهلل، اسم ذات اس

از خاليق ، مظهر الوهیت نمي باشد تا با كلمه اهلل نامگذاری گردد.

دليل امتناع شناخت ذات خدا از مسيرتفكره اكن حلامي غفوراو اما رابطه كلمات » ن'�د: »« ا�بتغ���وابا آيات باال كه مي فرماي ذا ال

' ا

ىل ذي العرش سبيال '«ا

�ل��یروی عق��ا ن� اين رابطه به مناسبت اين است كه انسانهائي كه با فكر خود و ب خود، به شهر ذات خدا سفر مي كنند و مي خواهند از آن ذات منزه و مقدس، سری�تند� درآورند و كیفیت و كمیتي بشناسند، آنها مانند انسانهای جسور و فضولي هس�رار��د و اص��د و در مي كوبن� كه پشت در حرمسرای سلطان مقتدری دائم در مي زنن�د��ه دارن��ارتي ك� دارند كه در حرمسرا به روی آنها باز شود. با اين كه به دلیل جس يك چنین لیاقتي ندارند كه به حرمسرای سلطان وارد شوند و از كارهای خصوصي�ه��ه ب��اني ك� و شخصي مقام سلطنت آگاهي پیدا كنند. شما خودتان فكر كنید كس�ود،��ر خ� اين كیفیت، بدون كسب اجازه از ذات مقدس خداوند متعال ، با توسن فك�ه� چهار اسبه مي تازند كه از قعر طبیعت بگذرند و به شهر وجود خدا وارد شوند، چ

58 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�داني� قدر جسور و شرورند. مستحق ضربه الهي هستند. سلطان حق دارد آنها را زن�ده و��ارج ش� كند و يا مجازاتهای ديگر برای آنها قائل شود كه چرا از حد بندگي خ�ینند؟! اين��لطنت بنش��لطان ، روی تخت س��ر س� خود را اليق مي دانند كه در محض مسئله كه من اصرار دارم اين حجاب طبیعي بین خود و خدای خود را پاره كنم و�اب��رومیت من از ب��ینم، مح��أن بنش��در عظیم الش��لطان مقت� پهلو به پهلوی آن س�ود��ات خ��ور را از مالق��ده جس��ه اين بن��ت ك� مضايقه آن سلطان عظیم الشأن نیس�ل و ذات��االيق و جاه��انهای ن��ني بین انس� ممنوع كند بلكه از باب نشدن است. يع�ان��دا امك� مقدس خداوند متعال، فاصله بسیار است. نزديك به بینهايت. نه برای خ�ا��ع آنه� دارد كه خود را از آن وضعیت ذاتي تنزل دهد و در حد مخلوقات و در وض�رای��ه هم ب��ردد و ن� قرار دهد تا رابطه بین اين بندگان جسور و ذات خدا برقرار گ�ه��ه رابط��ت ك��راهم اس��اني ف��نین امك� اين انسانهای كوتاه قد و كوتاه عقل، يك چ�له،��ك فاص��وند. اين ي� مستقیم با خدا برقرار كنند و در حضور خدا با خدا روبرو ش�الي در��ارك و تع��د تب��ايت. خداون��ا بینه� طبیعي و قهری است؛ مانند فاصله عدد ب�وم او را��ي و ق��رت موس��ای رؤيت حض��رائیل و ادع� آيه ای كه مانند داستان بني اس�ه��د از اين ك��ه بع��د ك� مطرح مي كند و مي فرمايد: بني اسرائیل چهقدر بي حیا بودن

�ات »�اصدای خدا را شنیدند، ادعای رؤيت نمودند. اين ادعای رؤيت را به كلم عت���و�د.53كبريا��زرگي كردن� « تعريف مي كند. يعني آنها بینهايت سركش شدند و ادعای ب

�د دس�تش را ب�ه آس�مان��ه میخواه��اله ای بودن�د ك� مانند كودك يك ساله و دو س�ود را��در خ��ه ق��ردمي ك��ه م��ت ك��ديهي اس� برساند وروی سقف آسمان بنشیند. ب�تند و��ردگي هس� نمي دانند و معرفت به خود ندارند، از نظر فكری و عقلي در حد ب�ت. از اين��ان زي�اد اس� خود را در وضع موال و آقا مي دانند، خیلي متكبرن�د، تكبرش

ا كبريا«تكبر، تعبیر به مي كند. يعني بسیار بي حیا و متكبرند.»عتو�ر� لذا خداوند صاعقه ای در برابر تقاضای بني اسرائیل فرستاد و به آنها فرمود، اگ�ت ،��ات من اس��وقي از مخلوق��وه مخل��ه جل� اين كوه بتواند در برابر جلوه نور من ، ك ايستادگي كند، تو هم، ای موسي ، مي تواني در برابر جلوه ذات من ايستادگي كني.�د.��تزلزل ش� وقتي كه شعاعي از نور خود را بر قد و باالی كوه سنگي تابانید، كوه م�ي��رت موس� قطعاتش جدا شده، به يكديگر كوبیده شد و آن هفتاد نفر مردند. حض�ه��د از ب��د. بع� هم كه مقاومتي بیشتر از آنها داشت به بیهوشي و خموشي مبتال ش�ه��ردم را چ��واب م��ارا ج� هوش آمدن ، ديد ياران تماما مرده اند. عرض كرد، پروردگ بدهم كه به من اعتراض مي كنند و مي گويند ياران ما را و دوستان ما را به هالكت�ابت��ي و جمعیت، ث� كشیده ای. خداوند آنها را زنده كرد و به اين وسیله برای موس�د.��دا را ببینی��د خ� نمود كه شما هنوز يك چنین استعدادی نداريد كه ادعا مي كنی

در اين آيات مي فرمايد:ىل ذي العرش سبيال» '

بتغوا ا ذا ال'«ا

21. سوره فرقان، 53

59 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�واني��ا حی��بیه بت ي��دا را ش��اخته اند و خ��ه س��دا نمون� يعني كساني كه برای خ�دا��رای خ��االئي ب��د و ب��د، ق��ف مي كنن��ف و تعري��ود، وص� دانسته اند و به عقیده خ مي تراشند و خود را از كساني مي دانند كه به عرش سلطنت خدا راه يافته اند، البته�ه� چنین ادعائي بینهايت خارج از وضع ذاتي كساني است كه چنین فكر كرده اند ك�ه��روف ب��ه مع��وال علي )ع ( در خطب��د. م� خدا را به عقل و شعور خود درك كرده ان

�ناخته��خون در علم ش��ا را راس��ل امامه� .54اشباح معرفي مي كند كه خدا به چه دلی مضمون فرمايشات آن حضرت اين است كه خداوند به اين دلیل ما را راسخون في�رده��ت پ� العلم معرفي نموده و ما را در فهم آيات قرآن نظیر خود دانسته كه ما پش�دا��رنش از خ��ال ك� غیب ، پشت حجاب ، بین خلق و خالق ، مؤدب مي ايستیم. در ح�د.� تقاضا مي كنیم فیوضات خود را بر ما ريزش دهد و ما را به حقايق غیب آشنا كن خداوند از اين ادب و تربیت ما خوشش مي آيد كه ما معرفت به خود و خدای خود�الم��ای ع��ازه ، پرده ه� داريم. جسور و بي ادب نیستیم كه بخواهیم بي ادبانه بدون اج�ود را� غیب را باال بزنیم و از آن طرف آگاهي پیدا كنیم. چون خدا دانست كه ما خ�ل��ه اين دلی��ود را ب��ني خ��ناخته ايم ، يع��ت ش� و خدای خود را چنانكه شايسته اس شناخته ايم كه عاجز و ناتوانیم به فكر خود پرده شكن و پرده باالانداز باشیم و بدون�ت��ته اس��ه شايس� اجازه وارد حريم حرم قدس خدا شويم و خدای خود را چنان ك شناخته ايم كه آن ذات مقدس، هرگز تحت شعاع فكر و عقل م�ا ق�رار نمي گ�یرد و�ود را� هرگز شعاع عقل ما به ساحت مقدس او نمي رسد. از اين كه خود و خدای خ�رنش و��ال ك��رده غیب، در ح� چنان كه شايسته است شناخته ايم و با ادب، پشت پ�ناخته��خون فیالعلم ش��ل اين شناس�ائي و ادب ، راس� نیايش ايستاده ايم. ما را به دلی�وال در اين��ت. پس م��زش داده اس� است و بركات و فیوضات علمي خود را بر ما ري�ابت��د و ث��یین مي كن��دا تع��ا ذات خ� جمالت ، وظیفه بندگان متفكر را در ارتباط ب�دا، ادب و��ودی خ��عیت وج��ود و در وض� مي نمايد كه وظیفه شما در وضع ذاتي خ�ود،��ع مي ش� تربیت و دعا است. كوچكترين حركتي از شما كه بدون اجازه خدا واق�د. پس��روم مي كن��دا مح��ما را از فیض خ� بي ادبي و جسارت به حساب مي آيد و ش انسانهای نابغه و متفكری كه با فكر خود، خدا را به صورت ارباب انواع شناخته اند و�د و� يا به دلیل رؤيت چشم خود، خدا را به صورت ستارگان دانسته اند و برای خدا ق�د� باال تصور كرده اند. چنین افرادی خیلي جسورانه گفته اند و نوشته اند. گوئي از ح�ر��ه ام��د. در اين رابط� خلقي خود خارج شده و در حدود خالقیت خدا قرار گرفته ان�ات جس�ورانه��ا حرك��یرون از ح�د را و ي� داير مي شود كه خداوند متعال اين افكار ب�رائیل مبتال��وم بني اس��ت ق��ه سرنوش� چنین افرادی را بكوبد و آنها را نابود كند تا ب�ور و بي ادب، از حلم و��راد جس��نین اف��ر چ��ا در براب��وزند و ي� شوند و در صاعقه بس�ود را��ان خ��باب بازيها كودك��ا اس��ان ب��در مهرب� مدارای خود استفاده كند و مانند پ

روبة دون90. خطبه 54 ��دد المض ��ذين اغن�اهم عن اقتح�ام الس��ة: » و اعلم ان الراس�خین فى العلم هم ال� نهج البالغ�وا ب�ه� الغیوب االقرار بجملة ما جهلوا تفسیره من الغیب المحجوب، فمدح الله اعترافهم بالعجز عن تناول ما لم يحیطبحانه �� علما، وسمى تركهم التعمق فیما لم يكلفهم البحث عن كنهه رسوخا. فاقتصر على ذلك، والتقدر عظمة الله س

على قدر عقلك فتكون من الهالكین. «

60 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه� آموزش دهد. خداوند متعال اين افراد جسور را با وسايل دنیائي و يا با تفكراتي ك آن را حقیقت مي دانند و رنگ حقیقت به آن مي دهند، مشغول مي نماي�د ت�ا روزی�دا��وی خ��ه بهس��ورانه و بي ادبان��ه جس��د ك� كه به عقل و شعور كافي برسند و بدانن�ه��وقي ب� رفته اند و آنچه گفته اند و شناخته اند، خالف گفته اند كه او را در وضع مخل

نمايش درآورده اند.�ورت� پس حكمت خدا در اينجا اين است كه در برابر اين افراد كه برای خدا ص�ه� در نظر مي گیرند، صبر و مدارا كند و با حلم خود با آنها رفتار كند. لذا در آخر آي

خود را معرفي مي كند. يعني چنین افرادی مستحق مجازات»حلامي غفورا«با كلمه �دارا مي كنم و در��ا م��ازات نمي كنم و ب�ا آنه��ا را مج� هس�تند و من حلم دارم و آنه�دارا��بر و م� ضمن مدارا كردن، خود را با كلمه غفور معرفي مي كند. يعني ضمن ص�ف��ان واق��ه اشتباهش��ا را ب� به آنها نیرو مي دهم ، قدرت فكر آنها را باال مي برم و آنه�عور� مي كنم تا بفهمند به ساحت قدس الهي جسارت كرده اند كه او را به عقل و ش خود، تعريف و توصیف نموده اند. كلمه غفور و غفران به معنای نیرو دادن به عقل و�تعداد را��ر و كم اس��عیف الفك��انهای ض��د انس��ني خداون��ت. يع��ان اس��عور انس� ش�ا��رد ت��االتر مي ب��ا را ب� مي پروراند. نیروی فكر آنها را قوی مي كند. عقل و شعور آنه�ه��گاه الهي ، توب� عاقبت به ضعف فكر و توهین و جسارت خود آشنا شوند و در پیش

متناسب با جمالتي است»حلامي غفورا«نموده، عذر تقصیر بخواهند. لذا اين كلمات كه قبل از آن ذكر شده است.

�د،��اه مي دانن��ترين گن��دا آن را بزرگ��اء خ� يكي از گناهان بزرگي كه خدا و اولی�ه� همین ادعاهای بي جا است كه يك انسان در حد يك عالم نیست ، ادعا مي كند ك�ام��بر و ام��ه پیغم��د ك��ا مي كن��ت ، ادع� عالم است يا در حد يك پیغمبر و امام نیس�د و� هستم و باالتر از همه، اين كه در حد وجود خدا نیست و ادعای خدائي مي كن�د. اين��رار مي ده��الق ق��د خ� يا به مخلوقي ارزش خدائي مي دهد. مخلوقي را در ح�ه��ردم ك� ادعاها بزرگترين گناه است. از هر گناه كبیره ای باالتر؛ زيرا اگر من ادعا ك امام هستم و يا پیغمبر هستم و يا عالم و دانشمند هستم ، با همین ادعا، خود را از�امت��ای ام� تعلیمات آن پیغمبر و امام محروم مي كنم. كساني كه در برابر ائمه ، ادع�تفاده��ا اس��ات آنه��د و از تعلیم� داشته اند، هرگز حاضر نبودند با امامها تماس بگیرن�ت ،��اقص اس��اتش ن��ت و معلوم��بری نیس��وائي و ره� كنند. يا كسي كه در حد پیش�اط��لي ارتب� ادعای رهبری و پیشوائي مي كند، ديگر حاضر نیست با آن پیشوای اص�لطان� پیدا كند. اين يك قاعده كلي است. هركس ادعا مي كند كه امام است و يا س است و يا پیغمبر، با همین ادعا، رابطه استاد و شاگردی بین او و امام اصلي منقطع�د.��لي درس بخوان��ام اص��ت پیش ام� مي شود. چون خود را امام مي داند، حاضر نیس�بر واقعي درس��ت پیش پیغم� مي گويد او چه كاره است كه من نیستم. حاضر نیس�لي��دای اص� بخواند و از او اطاعت كند. باالتر از اينها اگر خود را خدا بداند، ديگر خ�لي��دای اص��ودی خ��ات وج��دارد. از برك� را كه خالق آسمانها و زمینها است قبول ن

محروم مي شود. فرعون به حضرت موسي مي گويد:

61 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

ل�ها غري ي ألجعلنك من المسجونني»'ذت ا «55قال لنئ اخت

�ود� يعني اگر جز من خدائي را قبول كني تو را به زندان مي اندازم و در اينجا خ�ا� را خدا مي داند. هرگز حاضر نیست پیش خدای اصلي و خالق خود نیايش كند، ي�رومیت��ده ها، در مح��اس همین عقی��ر اس� او را سجده كند و از او چیزی بخواهد. ب�لي� مطلق قرار مي گیرد. چون خود را پیغمبر مي داند رابطه خود را از پیغمبران اص�ات��ات و برك��د از فیوض� جدا مي كند و يا اگر خود را امام بداند. چنین افرادی تا اب الهي محروم مي شوند. همین ادعای غلط و بي جا بزرگترين حجاب ، بین او و منابع�ه��ت ك��رك اس��رزش مش��دم آم� اصلي فیض خدا واقع مي شود. همین ادعا دلیل ع

خداوند مي فرمايد:ه ال يغفر أن يرش ك به ويغفر ما دون ذكل لمن يشاء » ـ ن الل ' «56ا

دليل عدم آمرزش شرك�ه��رك افاض� يعني خداوند مشرك را نمي آمرزد. فیوضات وجودی خود را بر مش�د� نمي كند. به مشرك عقل و معرفت نمي دهد. او را تكامل نمي دهد، تربیت نمي كن�ه��رقي ك��راغ ب� و كاری به كار او ندارد. مشرك ، از فیض خدا منقطع است. مانند چ�ود را��ه ای ، خ��فای شیش� رابطه اش از منبع تولید برق ، قطع شده. به دلیل همان ص روشن مي داند. مي گويد چراغ روشن هستم. احتیاج ندارم به منبع برق ارتباط پیدا�ود را از��ه خ��ت ك��رك اين اس��ده ش� كنم. مشرك، خود را شريك خدا مي داند. قاع�ده��ه عقی��د. پس ب� شريك مستغني بداند و يا خود را در امامت ، شريك امام مي دان خود، احتیاج به امام ن�دارد. ل�ذا دو نف�ر ش�ريك، براب�ر يك�ديگر ق�رار مي گیرن�د و�ديگر��ر يك��ود را براب��ني خ� هیچكدام از آنها تسلیم ديگری نیست ولیكن فقیر و غ�ني��روت غ� نمي دانند. فقیر، خود را محتاج غني مي داند. به او مراجعه مي كند. از ث استفاده مي كند. اين قاعده شرك است. گناهكاران، مشرك نیستند مانند كودكاني�در� هستند كه فضولي كرده اند، پدر و مادر را اذيت كرده اند. بالفاصله روی زانوی پ و مادر مي نشینند. رابطه آنها از پدر و مادر قطع نمي شود. پدر و مادر آنها را تربیت�روع و��ه نامش��ل نفس و رابط��د قت��یره مانن� مي كنند تا به ثمر برسانند. گناهان كب�ه��ار مي دان�د، ن��ود را گناهك� سرقت ، رابطه انسان را از خدا قطع نمي كند. ق�اتل ، خ�یره��اه كب��ه گن��اران ب� شريك خدا و يا شريك امام در امامت. نظر به اين كه گناهك ادعا ندارند كه امام هستند يا پیغمبرن�د و ي�ا خ�دا هس�تند، رابط�ه آنه�ا از ام�ام و�یرد ولي��ا را مي گ��دا آنه��و خ��د و عف��ه مي كنن� پیغمبر و يا خدا قطع نمي شود. توب�د.��ديگر نمي كنن��ه يك� شريكان، خود را از يكديگر مستغني مي دانند. هرگز رجوع ب�ه همین� پس رابطه مشرك از شريك خود منقطع است و يا اگر من عقیده دارم ك�دای� بتها خدا هستند و يا اين فرعون ، خداست ، هرگز با اين عقیده نمي توانم به خ

29. سوره شعرا، 55116. سوره نساء، 56

62 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ان��تفاده كنم. پس امك��دا اس��ودی خ��ات وج��ه كنم و از برك� واقعي و اصلي مراجع�دم��رزد، اين ع��رك را نمي آم��د مش� غفران از مشرك وجود ندارد. خدا كه مي فرماي�ود را��ه خ��انهائي ك� آمرزش، از باب نشدن است نه از باب نكردن. لذا در تاريخ، انس�ز ب�ه ام�ام و� رقیب پیغمبران شناخته اند و يا خود را رقیب امامه�ا دانس�ته اند، هرگ پیغمبر كه پیشوايان اصلي بوده اند مراجعه نكرده اند و از آنها استفاده ننموده اند. در�تهاند.� همان حد جهل و نقص خود باقي مانده اند. جاهل بوده اند، خود را عالم دانس�ه��ته اند. رابط� فقیر بودند خود را غني دانسته اند. مخلوق بوده اند خود را خالق دانس�ا��رد: ي��وال ك� آنها از اساتید واقعي قطع شد. يك نفر از امام حسین علیه السالم س

�وابةابن رسول اهلل ما معرف��رت ج��ت ؟ حض��ور اس� اهلل ؟ معرفت خدا چیست ؟ چطدادند:«57معرفة هللا ، معرفة الامام اذلي افرتض هللا طاعته عيل الناس»

�ردم واجب��ر م� يعني معرفت خدا، معرفت امامي است كه خداوند اطاعت او را ب�ر� كرده است ؛ زيرا معرفت خدا از طريق معرفت امام و پیغمبر به انسان مي رسد. اگ�وی و��روم مي ش� رابطه ات از امام و پیغمبر قطع شد، قهرا و قسرا از معرفت خدا مح كسي كه از معرفت محروم شد، در جهل مطلق باقي مي ماند و باز خداوند در سوره

روم ، مشركین را تعريف مي كند. مي فرمايد:م» هي ا دل زب بم�� يعا لك ح�� ين فر ق��وا ديهنم واكنوا ش��¦ وال تكونوا من المرش كني، من اذل

« 58فر حون�ود��ني بوج��ه دي��ه تفرق� يعني شما مشرك نباشید. مشركین كساني هستند ك�ي��د كس��د. موح� مي آورند. دين خود را از دين امام و يا پیغمبر يا خدا جدا مي كنن است كه در كاروان حركت به سوی خدا اسم نويسي مي كند. همراه كاروان به سوی�تفاده��ت، اس��بر اس��ا پیغم��ام ي� خدا و بهشت حركت مي كند. از رهبر كاروان كه ام�ت� مي كند. يك چنین انساني موحد است. يعني با اولیاء خدا وحدت پیدا كرده اس و با آنها متحد شده است ، ولیكن مشرك كسي است كه دين خود را از دين خدا و پیغمبران جدا مي كند. حزب مخصوص�ي مي س�ازد. فرق�ه معی�ني بوج�ود مي آورد.�ود را��اروان خ� تشكیالتي جداگانه از تشكیالت خدا و اولیاء خدا. كسي كه از اين ك جدا مي كند، خود را شريك امام و يا شريك پیغمبر مي داند كه رهبر كاروانند، و يا�ود آورده��دا بوج��ه از دين خ��ني جداگان��ه دي� باالتر، خود را شريك خدا مي داند ك�ا��ه ب��ت ك� است. پس رابطه اش از منابع فیض الهي منقطع است. بیابان خشكي اس�ر راه��ما اگ��د؟ ش��ه كنن��اني چ� درياها و ابرها رابطه ندارد. خدا يا امام با چنین انس�ما��د از ش� عالجي برای آنها داريد كه آنها را به دايره فیوضات الهي بكشانید، خداون�ه��د. مثال ابوحنیف� تشكر مي كند كه توانسته ايد يك جهنمي را از جهنم نجات دهی�ه��ادق علی��ام ص��ود را از مكتب ام��زب خ� ادعای امامت مي كند. مكتب خود را و ح

57 .32 و 31. سوره روم، 58

63 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

السالم جدا مي كند. در حالي كه جهل مطلق است، خود را عالم مي داند و يا خلفا،�دا��ول خ��ه رس��ود را خلیف��د. خ� رابطه خود را از خلفای اصلي پیغمبر، جدا مي كنن�ت��د؟ درس� مي دانند. چگونه خدا به آنها فیضي برساند و يا آنها از خدا فیضي بگیرن مانند ابلیس است كه مي گويد هرگز آدم را سجده نمي كنم. آن آدم اصلي در زمان�تند��ر نیس��ز حاض��بر، هرگ��درتهای متك� ما، امام زمان علیه السالم است و اين ابرق تسلیم امام زمان علیه السالم شوند و دست آن حضرت را ببوسند، چطور مي توانند�ت عقلي و��ور ممكن اس� از فیوضات و بركات الهي استفاده كنند و يا برای خدا چط�رك از��ه مش� علمي به آنها برساند و معارف آنها را باال ببرد؟ پس در اينجا كه رابط�ود،� خدا قطع است، بهطوری كه مشرك هرگز حاضر نیست به اشتباه خود واقف ش مراجعه به كسي نمايد ك�ه خ�ود را ولي خ�دا مي دان�د، قه�را ت�ا اب�د از فیض الهي�ه� محروم است. نه برای خدا ممكن است عقل و شعوری به او برساند و نه هم او ك

�د.خود را شريك اولیاء خدا مي داند. ��تفاده كن� ممكن است از معارف اولیاء خدا اسه ال يغف��ردر جهل مطلق، مخلد است. پس درست است كه خدا مي فرمايد: » ـ ن الل ' ا

«59أن يرش ك به�ود و� زيرا غفران كه فیض الهي است و بوسیله آن فیض ، تكامل نفس پیدا مي ش�رك��ه مش��ي را ب� عقل و شعور باال مي رود، برای خدا ممكن نیست يك چنین فیض�دم��ری دي� برساند. در اينجا حديثي در كتاب انوار نعماني ، تألیف مرحوم سید جزاي�ه��نین علی��وال امیرالمؤم��اهي م��ه گ��ت ك� كه نقل آن مناسب است. حديث اين اس�الم��ه الس��وال علی��ا ورود م��د. ب��ا بزن� السالم میان جهنمي ها مي رود تا سری به آنه�ا مي وزد.��ه تن آنه� حرارت آتش و عذابها بر جهنمي ها سبك مي گردد. باد سردی ب�راهم��ان ف��ات نجاتش��وند، موجب��رت مي ش��ه حض��ل ب� بسیاری از گناهكاران متوس�ا��ك در آنج��ه ي��افقین درج��ه من��لي جهنم ك� مي شود و اين باد خنك به مركز اص حبساند مي وزد. منافق درجه يك كه دشمن معاند علي علیه السالم است مي پرسد چه خبر شده ؟ چه حادثه ای اتفاق افتاده؟ )آن منافقین درجه يك را اصحاب تابوت�ريف��دان جهنم تش� مي نامند(، جواب مي دهند كه آقا علي علیه السالم است. به زن�رپوش��ي س��د: كس��د مي گوي��افق معان� آورده اند تا سری به جهنمي ها بزنند. آن من تابوت را برندارد كه من طاقت ندارم علي را در آن مقام ببینم و عارم مي آيد كه او�ل را��ای باط��خیم ادع� مرا در اين ذلت ببیند. در نتیجه حاضر نمي شود آن پردۀ ض�ود.��د مي ش��ه در جهنم مخل��د. در نتیج� پاره كند و با امام اصلي رابطه ای پیدا نماي حاال شما خوانندگان و شنوندگان، اگر توانستید بین اين مدعي مقام امامت، با امام�د و از� اصلي، رابطه برقرار كنید كه دست از ادعای خود بردارد، دست امام را ببوس�ك��تید ي��ه توانس��د ك� فیض وجود او استفاده كند، اولیاء خدا از شما تشكر مي كنن�رك،��ران مش��اع غف� انساني را به منبع فیض الهي متصل نمائید. در همین جا امتن قابل درك است. چون غفران ، به معنای تكامل دادن ، نیرو دادن به ضعیف و روحیه�انب��ه از ج� دادن به سبك روح و يا علم دادن به جاهل است. يك چنین بركاتي ك

57. ر.ك پاورقي 59

64 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ران� خدا بر بندگان خدا افاضه مي شود و درجات علم و ايمان آنها را باال مي برد، غف�دا و� مي نامند. چگونه اين فیوضات، شامل حال كسي مي شود كه با خدا و اولیاء خ

يا با امام و پیغمبر رقابت مي كند و خود را شريك آنها مي داند؟

46 و 45معناي حجاب مستور و اكنه در آيات �ه ��تور در آي��ا45در همین جا مي توانید معاني حجاب مس��ه و ي��ای اكن� و معن

�رآن46اكنان را در آيه ��ردم ق��رای م��تي ب��د وق� درك كنید؛ زيرا خداوند مي فرماي�و و��ا بین ت��د، م��وش بدهن��رآن گ� مي خواني و از آنها دعوت مي كني كه به آيات ق�ق را از��ره ح� كساني كه ايمان به آخرت ندارند پرده ضخیمي ايجاد مي كنیم و چه�رآن را درك��ات ق��اني آي��ق را و مع��رده ، ح��ود اين پ��ا وج� آنها مي پوشانیم و آنها ب�رار��ا را در غالف ق��د: دل آنه��د مي فرماي��ه بع� نمي كنند تا ايمان بیاورند و باز در آي�ا� مي دهیم تا نتوانند قرآن را بفهمند و گوش آنها را سنگین مي كنیم و شنوائي آنه�وت��ا دع��تي ب� را از كار مي اندازيم تا نتوانند بشنوند. آنها چنان وضعي دارند كه وق�رار��د و ف��رگ مي رم� توحید و خداشناسي روبرو مي شوند مانند گوسفندی كه از گ�ر��د. اين دو آيه ، از نظ��رار مي كنن��د و ف��د مي رمن��وت توحی��د، از دين و دع� مي كن�ه��ا ك��ا كیفیت اين غالفه� قضاوت عقل و دانش، خیلي عظیم و عجیب است. اگر م قلب كفار را فرا مي گیرد و يا حجابه�ا ك�ه بین ك�افر و آي�ات ق�رآن پی�دا مي ش�ود�ك��وان ي��ه عن��دا را ب� نفهمیم و به استنباط از ظاهر قرآن اكتفا كنیم ، مجبوريم خ ظالم و يك مضايقه گر از تعلیم افراد و اشخاصي كه مضايقه مي كنند و علم خود را�ايقه��ل مض��ه جاه��ه از تعلیم علم ب��دائي ك� به جاهل تعلیم نمي دهند بشناسیم. خ�افر� مي كند، با اين مضايقه ، ظالم شناخته مي شود. خدائي كه سازمان دانائي يك ك�ود و هم��ناخته مي ش��الم ش��د ظ� يا جاهل را از كار مي اندازد تا نتواند بداند و بفهم�الب��رده ض�خیمي بوج�ود مي آورد ت�ا ط� چنین خ�دائي ك�ه بین ط�الب حقیقت پ�د. ص�احب� حقیقت نتواند چهره حق را ببیند و تسلیم شود، ظالم به حس�اب مي آي

مثنوی در اين رابطه مي گويد:چشم باز و گوش باز و اين عمي حیرتم از چشم بندی خدا

�د��اره مي كن��ود اش� صاحب مثنوی بر اساس استنباط از همین آيات در شعر خ كه خداوند بینائي و دانائي كفار را از آنها سلب مي كند، چشم آنها را از دين حق و�وش��ا و گ��م نابین��ا چش� گوش آنها را از شنیدن دعوت حق باز مي دارد. پس آنها ب ناشنوا، چطور چهره حق را ببینند و حرف حق را بشنوند؟ قهرا از علم و معرفت به خدا محروم مي شوند و در جهل خود باقي مي مانند و خدا چطور مي تواند از جاهل�بری��اورد. ج��دا بی��ه خ��ان ب��د و ايم��دا را بشناس� و نادان انتظار داشته باشد كه خ مذهبها از همین آيات ، اعتقاد به جبر پیدا كرده اند. گفته اند خداوند مؤم�نین را ب�ر ايمان و تقوی مجبور مي كند و همچنین كفار را از ايمان و تقوی باز مي دارد. ايراد�را� گیری بر كافر كه چرا كافر است، مانند ايراد گرفتن بر گرگ و پلنگ است كه چ

درنده است. و باز در اين رابطه ، به عقیده جبريون ، صاحب مثنوی مي گويد:

65 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

مه فشاند نور و سگ عو عو كند هر كسي بر طینت خود مي تند�ه��ده ك� يعني خداوند ماه را آنطور آفريده كه روشن باشد و سگ را اينطور آفري عوعو كند. هیچ مخلوقي بر خالف خلقت خود نمي تواند كاری انجام دهد. پس اگر�گ��ه س� خدا سگ را به جهنم ببرد و از فیوضات خود محروم نمايد به دلیل اين ك�ذاب و��ر دو ع��وده ، اين ه��وبي ب��وان خ� بوده و يا گوسفند را به بهشت ببرد كه حی�د��ذاب كن��ده را ع� پاداش منطقي نیست و ظلمي باالتر از اين نمي شود. حیوان درن�ا��ان گوي��ر زب��ده اگ� كه چرا شكم آهو را پاره كرده و گوشت او را خورده است. درن داشته باشد مي تواند عرضه كند كه پروردگارا تو مرا درنده آفريدی ، محتاج گوشت�دن��ات و دري��ه حیوان� آهو آفريدی ، عقل و شعور هم به من ندادی كه بدانم ظلم ب شكم آنها گناه است ، در نتیجه مجبور به خوردن آهوان و گوسفندان شدم. خداوند�ا��ان و ي��ل انس� يك جواب منطقي ندارد. بايد قبول كند كه ظالم است و چطور عق�ده و��افر آفري��افر را ك� عقل كل عالم، مي تواند خدا را ظالم بشناسد. پس اگر خدا ك بین او و معرفت خدا حجابي قرار داده تا نتواند خدا را بشناسد و قرآن را ياد بگیرد�الم� و در جهل و سفاهت باقي بماند، اين كفر و جهالت به گردن خداست و خدا ظ

شناخته مي شود كه كافر را كافر آفريده و به دلیل كفر او را به جهنم برده است.�ل��را جاه��د. زي� جواب اين اشكاالت در بحثي كه پیش از اين ايراد شد، داده ش�ا��ول كن�د و ي��تاد قب��ك اس��وان ي��ه عن� بايستي با عالم در تماس باشد و ع�الم را ب�ادی و� پیغمبری كه از جانب خدا آمده، سند آسماني دارد، او را ب�ه عن�وان ي�ك ه�دا� هدايتگر قبول كند، خالق خود را هم به خدائي قبول كند. با خدا و حجتهای خ تماس داشته باشد. از آنها بخواهد به سخنان آنها گوش بدهد و از آنها كسب فیض كند، ولیكن اگر روح تكبر و منیت او را فرا گیرد، خود را مانند آنها و يا بهتر از آنها�بر و� بداند، دنیاپرستي و مقام پرستي را هدف خود قرار دهد، همین خودبیني و تك�ر� يا رياست خواهي و دنیاپرستي، حجاب بزرگي بین او و اولیاء خدا خواهد بود. ديگ�ودرائي��ني و خ� كسي كه دنیا و رياست دنیا را هدف خود قرار داده ، گرفتار خودبی�تي ها و��ود پرس��د اين خ��ور مي توان��ه دارد، چط� شده، با اولیاء خدا مبارزه و معارض�ه��تي ك� هدفهای دنیائي را از جلوی چشم خود بردارد و تسلیم اولیاء خدا شود؟ وق�یرم.� من خود را امام بدانم و به رأی خود احترام بگذارم، از امام بر حق فاصله مي گ

و غالف روی قلب،45به همین كیفیت ادعاهای ديگر. پس حجاب مستور، در آيه �ود46در آيه ��دای خ��ود و خ��ودم را بین خ��ت. خ� ، همین خودبیني و دنیابیني اس

�دا� حجاب نموده ام. دنیا و رياست خواهي من همین پرده ای است كه بین خود و خ�ي من و� آويخته ام. با يك چنین هدفهای مادی كه بر من حاكمیت دارد، خداشناس�د و��ه باش� يا حق بیني من، محال و ممتنع است. پس حجابي نیست كه خدا آويخت�ه� آنها را از بركات وجودی خود محروم كرده باشد. به سوء اختی�ار خ�ود، ب�ا اين ك مي تواند ايمان به خدا و اولیاء خدا بیاورند، تكبر و خودخواهي و خودبیني آنها را از

ياد خدا باز مي دارد.

66 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

وصف كساني كه حاضر نيستند در اطاعت خدا باشند در ارتباط با همین انسانهائي كه هدف مادی و دنیائي52و در آيات بعد تا آيه

�د.��د بحث مي كن� دارند، حاضر نیستند در اطاعت خدا باشند و ايمان به خدا بیاورن�اعت��ه در اط��ني ك� مي فرمايد: اگر نام خدا را بر زبان جاری كني و آنها را دعوت ك�دگي��دا و زن��ام خ��ود. از ن��دا مي ش��ا پی� خدا باشند، حالت نفرت و رمیدگي در آنه�د� آخرت متنفر مي شوند. از تو فاصله مي گیرند و در اين فاصله شروع مي كنند به بری �� و بیراه گفتن ، علیه تو و دين تو تبلیغ نمودن ، نسبتهای ناروا دادن ، مجالس س�و رواج��د دين ت� علیه تو تشكیل دادن ، تصمیم مي گیرند با تو مبارزه كنند و نگذارن�ازار��ت، ب��اوات اس� پیدا كند؛ زيرا مي دانند با رواج اين ديني كه طالب عدالت و مس خودبیني و تكبر آنها كساد مي شود. مجبورند خود را در حد ساير مردم قرار دهند.�رام ت�و� خود را مساوی با آنها و آنها را مساوی خود بدانند. پس قهرا با دين ت�و و م مبارزه مي كنند. به يك�ديگر مي گوين�د اين پیغم�بر ديوان�ه اس�ت ، جن زده اس�ت ،�د و او را� مسحور است. ساحران و جادوگران يك امراض رواني در او بوجود آورده ان�د��د، مي گوين��و مي زنن��رای ت� از حد اعتدال خارج كرده اند. با يك چنین مثلها كه ب�د؟��یروی كنن��و پ� ديوانه و مسحور است. چطور مي توانند به تو ايمان بیاورند و از ت�ل� انسان از كسي اطاعت مي كند كه او را بهتر و باالتر از خود بشناسد. خود را جاه�ه��ادی ك��نین اعتق��ك چ��ا ي��د. ب��دايت باش� و او را عالم بداند. هدفش از اطاعت ، ه

پیغمبر يا رهبران ديگر را ديوانه بدانند، چطور حاضرند از آنها اطاعت كنند؟

قيامت دور است يا نزديك؟�ورد53 تا آيه 49و در آيه ��د م� اعتراضاتي را كه بر دعوت به خدا و قیامت دارن

�ه��د از آن ك� بحث قرار مي دهد. مي گويند اين پیغمبر عقی�ده دارد ك�ه مردگ�ان بع خاك و استخوان پوسیده شدند، خداوند دو مرتبه آنها را زنده مي كن�د. ب�ه عقی�ده�ه��ه ب��ده دو مرتب��اك ش��انهای خ��ه انس� خود خیلي عجیب و غیرممكن مي دانند ك�د��عیتي مي كن� زندگي برگردند. خلق تازه و جديد باشند. خداوند آنها را متوجه وض�د� كه حیات دوباره آنها مشكل تر باشد و به آنها مي فهماند كه در برابر قدرت خداون�یده،��تخوان پوس� متعال، هیچ كاری مشكل نیست. به آنها مي فرمايد كه خاك و اس�ر روز� خیلي سهل و آسان است كه آن را تبديل به گوشت و استخوان كنم. زيرا ه�كل و��ور مش��ود. چط��وان مي ش��اه و حی��ه گی� برابر چشم شما خاك و آبها تبديل ب�وند و دو��ان ش��ه انس��ديل ب��ه تب� ممتنع مي دانید كه انسانهای خاك شده دو مرتب�ذر و��تر از ب��ود كم��اك دفن مي ش��ه در دل خ� مرتبه به زندگي برگردند؟ انساني ك گیاهي نیست كه در دل خاك دفن است. همانطور كه خداون�د ب�ذر گی�اه را زن�ده�ا��ه آنه��د. ب��دگي برمي گردان��ه زن��ده را هم ب��ان دفن ش��د، انس� مي كند و مي پروران�نگ و��و س��ود. بگ��ان ش� مي فرمايد: خاك و آب خیلي سهل است كه تبديل به انس�درت� آهن باشید و يا فلز ديگری كه فاصله اش با انسان خیلي زياد است. خداوند ق�وا و آب را� دارد قطعات آهن و يا سنگها را تبديل به انسان كند و يا از اين باالتر ه

67 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��االتر ك��ا ب��د و از اينه� تبديل به انسان كند و يا انسان را تبديل به آب و هوا نماي انسان و جهان هیچ نبوده ، خداوند در خالء مطلق به ارادۀ قاهرۀ خود، بدون سابقه،�ود��ات را بوج��ه مخلوق��ادی اين هم��رده و از آن مب��ق ك� مبادی ابتدائي عالم را خل�ت دوب�اره��را برگش��ديد، چ��یزی ش��د، چ��ه پیش از خلقت هیچ بودي� آورده. شما ك�ه� زندگي را ممتنع مي دانید با اين كه الاقل خاك وجود شما موجود است و يا نقش

خلقت شما و خاطرات شما پیش خدا محفوظ است؟�ني� آنها در برابر يك چنین دعوتي كه خدای قادر و توانا را به آنها معرفي مي ك به طرف تو سر مي كشند و مي گويند كجا و كي يك چنین قیامت و آخرتي بوجود�رت را خیلي دور� مي آيد كه مردگان زنده شوند؟ در جواب آنها بگو شما زندگي آخ مي دانید و مي گوئید از هزارها سال پیش از اين تا امروز قیامت بوجود نیامده ، پس�ود؟� هزارها سال بعد از اين هم بوجود نخواهد آمد. قیامت كي بوده و كي خواهد ب�ما��د و ش��ك باش� در جواب آنها بگو شما چه مي دانید شايد كه قیامت به شما نزدي�د��رت را بعی��دگي آخ��دايش زن��ردم، پی� هم نزديك به قیامت. يكي از داليلي كه م�ان��انهای زم��ه انس��ت ك��اني اس��له زم��د، همین فاص��ع مي دانن� مي دانند و يا ممتن�د و��دگي مي كن��رۀ زمین زن��ر در روی ك��ه بش� مي گويند چندين هزار سال است ك�بری��د از اين هم خ��ال بع��زار س� مي میرد و از قیامت خبری نیست. شايد صدها ه�ر هم باش�د بس�یار دور اس�ت. م�انعي ن�دارد ام�روز� نباشد. پیش خود مي گويند اگ�أمین��انت ت��ا خی��دمت ي��ود را در راه خ� مرتكب گناه شويم و زندگي نقد دنیای خ�ا��وده و هزاره��ال پیش از اين نب��ا س� كنیم و نترسیم از مجازات آينده ای كه هزاره سال بعد از اين هم نخواهد بود. اين مسئله كه مردم، قیامت را دور مي دانند و خدا�له� خیلي نزديك مي داند شايد هنوز با فكر انسانها حل نشده باشد. آيا حقیقتا فاص�تر��ال بیش��ت س��ال و بیس��ه ده س��ا اين ك��ت و ي� انسان تا قیامت ، هزارها سال اس�اقض��زديكي ، متن��ك. دوری و ن��د و هم نزدي� نیست ؟ نمي شود قیامت هم دور باش�ت و��ك نیس� است. قابل اجتماع نیست. يك حقیقت و يا حادثه اگر دور است ، نزدي�اس��ر اس��ردم ب��ت ، م��ك اس��د نزدي��دا مي گوي��د. خ� اگر نزديك است، دور نمي باش�ا س�ال پیش از اين واق�ع نش�ده ، ح�ق دارن�د� احساسي كه دارند و مي بینند هزاره�د��د، گفته ان� بگويند دور است. بعضي دانشمندان از اين مسئله، چنین جواب داده ان�د� خدا كه مي گويد نزديك است، بر اساس صبر و حوصله خود مي گويد؛ زيرا خداون�اب��ه حس��اعت ب��رای او يكس��ال ب��ا س� آنچنان محیط به زمانها مي باشد كه هزاره�ت. پس��ال اس��ل س��دا چه��یدن خ� مي آيد و معروف است مي گويند يك نفس كش�ه��ديل ب��ال را تب� وقتي يك ثانیه خدا چهل سال باشد الزم است ده سال و صد س�له��دا فاص��ر خ��ه نظ��نیم ب� ثانیه ها كنیم و هر ثانیه ای را ضرب در چهل سال تا ببی�دا� انسان تا قیامت چند سال است. فرض كنید ده هزار سال، ده هزار سال برای خ�یم، ده��ته باش� ده ساعت به حساب مي آيد و برای ما انسانها، اگر حالت انتظار نداش�امت��ا قی� هزار سال به حساب مي آيد. پس آيا حرف ما درست است كه مي گويیم ت�ا� ده هزار سال فاصله داريم و يا ادعای خدا درست است كه مي گويد ده ساعت و ي�ه ده��ت ك� ده سال ؟ ممكن نیست هر دو عقیده درست باشد. اگر ده هزار سال اس

68 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه در��ود. پس اين جمل��د ب� ساعت نیست و اگر ده ساعت است ده هزار سال نخواه�امت خیلي��د قی��دا مي گوي� قرآن و آيات ديگری نظیر آن چطور درست است كه خ�بر و��ه ص� نزديك است. مي گوئیم خدايا صبر و حوصله بندگان را به حساب بیاور، ن�ال��زار س��د ه��ا ص� حوصله خودت را. در برابر فكر و استعداد بشر، ده هزار سال و ي

خیلي دور است. چرا مي گوئي شايد نزديك باشد. �ر��ان ذك��ره انس��الت منتظ� جواب اين است كه نزديك بودن را خدا بر اساس ح�امت ، همین��ا قی��اني ت��ر انس� مي كند، نه بر اساس صبر و حوصله خودش. فاصله ه�دگي��ال زن� مدت عمر است. طفلي كه امروز متولد مي شود و مقدر است هشتاد س�ر��ال ديگ��ا ده س��ال ي� كند، هشتاد سال با قیامت فاصله دارد و پیرمردی كه دو س�ا��ه م��ته ك��ای گذش� زنده است، دو سال يا ده سال با قیامت فاصله دارد؛ زيرا زمانه�ه��ا مي رويم ب��ا از دنی��ه م��ده ای هم ك��ای آين� نبوده ايم ، به حساب ما نیامده. زمانه�ه��نیم ب��دگي مي ك��تیم و زن��ده هس��ا زن� حساب ما نمي آيد. فقط مدت زماني كه م حساب ما مي آيد. پس قیامت حقیقتا به ما نزديك است ؛ زيرا وقتي كه انسانها زنده مي شوند از آنها بپرسید كه چند سال است در دل خاك آرمیده ای ؟ جواب مي دهد�اعتي��د س��رای او چن��ده ب��ته و آين��دم. دوران گذش� ديشب خوابیدم امروز بیدار ش

«60 من مات فقد قامت قيامتهبیشتر نیست. در اين رابطه فرموده اند: »�ان و� يعني هر كس بمیرد بالفاصله به قیامت وصل مي گردد؛ زيرا زمان بر مردگ خوابیدگان نمي گذرد. مرده زمان را درك نمي كند و در اين رابطه است كه خداوند

مي فرمايد: به آنها بگو شايد قیامت نزديك باشد. روزی كه شما را از دل51در آيه �د،� خاك احضار كند و بگويد حركت كنید، دعوت او را اجابت نمائید و حركت كنی

به نظرتان چنین مي آيد كه شبانه روزی بیشتر با قیامت فاصله نداشته ايد.�ود��ر بوج��ابهت ديگ� و باز بر اين دوری و نزديكي قیامت، يك وجه تشبیه و مش�ت� آورده اند كه آن هم اين آيات شريفه را كه خداوند مي فرمايد: قیامت نزديك اس�ا��ه مكانه� تائید مي كند و آن تشبیه طي الزمان به طیالمكان است. اين را مي دانیم ك�ود. اين� در حركات انتقالي، بر طبق ابعاد ثالثه طول و عرض و عمق سنجیده مي ش�د��ه آن را بع��ود ك��وط میش��ان هم مرب��د زم� ابعاد، مربوط به مسافت است يا به بع�ا� چهارم مي نامند. بعد زماني ، همان فاصله بین مبداء و منتهاست. سؤال اين كه آي�ه م�ا در هرج�ا بع�د� بعد زمان ، مالزم بعد مكان است و يا قابل تفكیك مي باش�د ك�ديگر��ه مالزم يك��اد چهارگان� مكاني داشته باشیم ، بعد زماني هم داريم؟ آيا اين ابع

هستند و يا قابل تفكیك مي باشند؟

بحثي در اطراف زمان و مكان�الم� جواب اين است كه اوال بعد زماني مربوط به حركت است. اگر حركت در ع�ودات� وجود نداشته باشد بعد زمان هم لغويت پیدا میكند؛ زيرا بعد زمان يك موج

؛ 7، ص58بحاراالنوار، ج . 60

69 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ود��د موج��د و بع��اني بیافرين� مستقلي نیستند كه قابل آفرينش باشند. خداوند، زم�اكن و��ودات س��د، موج��ق كن��اني خل��ا مك� متحرك را در ظرف زمان قرار دهد و ي�ت��دمي اس� متحرك را در آن مكان قرار دهد. زمان و مكان، يك مفهوم اعتباری ع�ا��ود و ي��ادث نش��یئي ح��ر ش��ت. اگ� كه همراه شيء حادث متحرك ، قابل تصور اس�ان و��وم زم��ه مفه��ه ك� حادث در مسیر تحول و انتقال ، حركت نكند، ابعاد چهارگان�ق مي كن�د و آن��ه جس�مي را خل� مكان است، لغويت پیدا مي كند. خداوند آنج�ا ك جسم در يك فضائي متمركز مي شود، از آن جسم و فضا كه ابعاد ثالثه باشد تعبیر�م را در��د و جس� به مكان مي شود نه اين كه خداوند اول مكاني و يا ابعادی بیافرين�ر��ر اث��ه ب� آنجا متمركز نمايد. همینطور بعد زمان. از موجود متحرك و يا حادث ك�ركت��را ح� پیدايش حركت ، مبداء و منتهائي پیدا مي كند تعبیر به زمان میشود؛ زي�ال اس�ت واال ح�ركت ش�ناخته� بدون ابتدا و انته�ا و وس�ط ، بین ابت�دا و انته�ا مح�ال��ه ح� نمي شود. موجود حادث ، در مسیر تحول و تكامل حركت مي كند. خود را ب�اند.��الي میرس��ات انتق� مخصوصي در حركات تكاملي و يا جای مخصوصي در حرك�ط��ت. فق� اين فاصله بین مبتدا و منتها را زمان مي نامند كه مدتي طول كشیده اس�ه ح�ركت، وج�ود نداش�ته باش�د و در� مي توانیم در جائي بعد زمان را لغو ك�نیم ك�ال� نتیجه مبداء و منتهائي هم قابل تصور نیست و شايد هم يك چنین فرضیه مح�ت� باشد؛ زيرا شيء حادث، به دلیل حدوث، ابتدا پیدا مي كند. همان ابتدا زمان اس�ان� كه مي گوئي نبود، پیدا شد و در همان جائي هم كه شيء حادث خلق شده، مك�د،� به حساب مي آيد. پس مي گوئیم زمان و مكان مالزم يكديگرند. هر جا زمان باش�و� مكان هم هست و هر جا مكان باشد زمان هم هست. در صورتي زمان و مكان لغ�ا��ه و ي��اد ثالث��د ابع��اهي و فاق��ود، نامتن� مي گردد كه شیئي يا شخصي در وجود خ

�د. ��ودمحدوديت باشد و همچنین ازلي و ابدی باشد. كسي او را خلق نكرده باش� خ�دبه خود هم بوجود نیامده باشد� كه سابقه عدم داشته باشد. به اين دلیل مي گوين

�ادث� ذات مقدس خداوند متعال، فاقد زمان و مكان است، زيرا سابقه عدم ندارد. ح نشده تا ابتدائي داشته باشد و حركت در ذات مقدسش وجود ندارد تا انتهائي برای�ت��تي اس��ك حقیق��دارد. ي��ودی ن��دوديت وج� آن قابل تصور باشد و همچنین مح نامتناهي. چون فاقد محدوديت است و در ذات خود نامتناهي مي باشد، مكان برای�یئي��ت ولیكن ش��ان اس��ان و مك� او قابل تصور نیست. او فوق زمان و محیط به زم�ه� حادث، كوچك باشد يا بزرگ، به دلیل حدوث، محدوديت زماني پیدا مي كند، ك مي گويند نبود، پیدا شد. و همچنین به دلیل محدوديت وجودی كه ابتدا و انتهای�ود��ود، وج��ه در ذات خ��ادثي ك��يء ح��ر ش��د. مگ��دا مي كن� وجودی دارد، مكان پی�د��ادث باش� نامتناهي باشد، حادث باشد، اما نامتناهي. اگر شیئي در خلقت خود ح كه نبوده بعد پیدا شده، به اراده خدا پیدا شده، به دلیل حدوث، ابتدای زماني پیدا

مي كند. يعني ابتدا دارد و همان ابتدا، زمان است كه مي گويند نبود، پیدا شد.�دا��رش خ� ولیكن اگر شيء حادث، نامتناهي باشد، چنان كه شايد نور خدا يا ع كه مب�داء حی�ات و ح�ركت در موج�ودات اس�ت، در جنس�یت خ�ود، نامتن�اهي و نامحدود است ، اگر اين مبداء حیات و حركت كه گاهي از آن تعبیر به نور و گ�اهي

70 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ود��ر در ذات خ��ور، اگ� تعبیر به ع�رش و تعب�یر ب�ه روح مي كنن�د، اين جنس�یت ن�ا��ت. در اينج��ان اس��د مك��ت، فاق��دود اس��اهي و نامح� نامتناهي باشد و چون نامتن�ادث��ا روح ح��ور ي��وئیم اين ن��نیم. بگ��دا ك� مي توانیم زمان و مكان را از يكديگر ج�ان��ا زم� نامتناهي به دلیل اين كه مسبوق به عدم است و نبوده ، پیدا شده ، مالزم ب�وانیم� است كه همان ابتدای خلقت باشد و چون در ذات خود نامتناهي است نمي ت�ا��يء و ي��دوديت ش��ه مح��ان، الزم� حدی بر او پیدا كنیم فاقد مكان است ، زيرا مك شخص ، در ابع�اد ثالث�ه اس�ت و اين ابع�اد ثالث�ه، ب�ه معن�ای مك�ان اس�ت. ش�يء�دم��ه كیفیت ع��ه او ب��وقي ك��ك مخل� نامتناهي، خواه ذات مقدس خدا باشد و يا ي�ك��ا ي��اط ب��ت. در ارتب� تناهي، خلق كرده باشد، اين شيء نامتناهي، فاقد مكان اس�ای��ه معن��ه ب��ه ك� چنین مخلوقي ، بعد چهارم كه به معني زمان است، از ابعاد ثالث�دومي��يء مع� محدوديت است، فاصله مي گیرد و از يكديگر جدا مي شود. ولیكن ش كه نبوده بعد پیدا شده است ، به دلیل حدوث ، مبداء زماني پیدا مي كند و به دلیل�ك��ه، ي��ا اربع��ه و ي��اد ثالث��ورت، اين ابع��ر ص��اني دارد. در ه��اد مك� محدوديت، ابع موجودات مستقلي نیستند كه خداوند متعال، اول زمان و مكان بیافريند و بعدا در�ادث و��يء ح��ای ش��ان ، منه��ان و مك��د. زم� اين زمان و مكان ، مخلوقي را خلق كن منهای شيء محدود، عدم مطلق است و عدم ، قابل آفرينش نیست. نمي شود گفت�رينش��ل آف��دم ، قاب��ت. ع� پیش از مخلوقات، عدم بوده است و خدا عدم آفريده اس نیست. موال امیرالمؤمنین علی�ه الس�الم هم ذات مق�دس خ�دا را س�ابق ب�ر زم�ان

بق األوقات کونهمي داند. مي فرمايد: » �بقت دارد.61س¦� « يعني وجود خدا بر زمانها س�ه��اني ك� چون زمان، يك مسئله اعتباری است كه مالزم شيء حادث است. پس زم�د��ر ح�ركت نباش��ت. اگ� به معنای ابتدا و انتها باشد، مالزم وجود شيء متحرك اس�د��ت. خداون��ور اس��ل تص��دوث ، قاب��ل ح� انتها قابل تصور نیست. گرچه ابتدا به دلی�ركت��املي و هم�راه ح��ركت تك� تمامي مخلوقات را از ب�دو آف�رينش، در مس�یر ح�ای��داء و منته� تكاملي، حركت انتقالي قرار داده و قهرا همراه با اين دو حركت ، مب�ود��اني وج��اني و مك��ركت زم��ويت اين ح��ان لغ� زماني و مكاني پیدا مي شود و امك�دای��اروان از ابت��د ك� ندارد. پس ما در اينجا سؤال مي كنیم كه اين بشريت كه مانن�وازم��ان ، از ل� خلقت ، در مسیر حركت تكاملي و يا انتقالي به راه افتاده و زمان و مك اين شيء متحرك است ، چگونه خداوند اين زمان و مكاني كه مالزم شيء متحرك�اهي��ه قص�ر و كوت��افت آن را ب��ول مس��ا ط��اند. ي��ويت مي كش� و حادث است به لغ�رك در��يء متح��نیم ش��رض مي ك� مي كشاند و يا قصر مدت را طوالني مي نمايد. ف�دت الزم دارد و� مسیر تكامل و يا انتقال تا رسیدن به مقصد، ده سال و صد سال م از نظر انتقال هم در خطي برابر ده میلی�ون كیلوم�تر. ده س�ال م�دت انتق�ال و ده�ال��د س� میلیون كیلومتر مسافت. آيا قدرت خدا به اين مسئله تعلق مي گیرد كه ص�ديل� مدت تكامل را تبديل به يكسال و دو سال كند و يا صد میلیون كیلومتر را تب�نعت��دا و در ص��نعت خ� به يك میلیون و دو میلیون نمايد؟ يكي از محاالت در ص

نهج البالغة186. خطبه 61

71 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ال ،� بشر، قلب ماهیات و حقیقت است. يعني حقیقت شیئي را عوض كردن. صد س�ت ،� صد سال است تبديل به يك سال نمي شود. صد كیلومتر هم ص�د كیلوم�تر اس�ي� تبديل به يك كیلومتر نمي شود. چطور در اينجا خداوند تبارك و تعالي در بعض آيات خبر مي دهد كه بعد مكاني میلیونها سال نوری را و يا بعد زماني را ب�ه همین�اعت��اعت و دو س��ك س��تر و ي��تر و دو م��ك م��ه ي��ديل ب��د؟ تب� میزان، لغو مي كن�د��ا ص��داء و منته� مي نمايد؟ قلب ماهیت در اينجا به چه كیفیت است ؟ اگر بین مب�دت��یزان، م� سال نوری فاصله است، پس يك متر و دو متر نیست و يا به همین م�د��ه مي گوين��ود. اين ك� زماني فاصله يك سال نوری يك ساعت و دو ساعت نمي ش�ه كیفیت� يك سال نوری يك ساعت شد و يا يك ساعت نوری يك سال شد، به چ

قابل وقوع است كه خداوند مي فرمايد:ت بيمينه» ماوات مطواي يعا قبضته يوم القيامة والس «62واألر ض مج

�ا� يعني آسمانها را به دست قدرت خود در مینوردد. يعني آخر آن را در اول و ي�وری��ال ن��ا س� اول آنرا در آخر قرار مي دهد. با اين كه بین اين اول و آخر، میلیونه�رار� فاصله است. چطور اين فاصله لغويت پیدا مي كند؟ اول در آخر و آخر در اول ق�ه��ردد ك� مي گیرد؟ توضیحاتي در همین لغويت زماني و مكاني الزم است تا ثابت گ�رار��ت، در اول ق��ر اس��ه در آخ��یئي را ك��د ش��انه ، خداون� بدون لغويت ابعاد چهارگ�ان ،� مي دهد و يا اول است، در آخر قرار مي دهد. در همین جا مسائل حاكمیت انس با اين كه شیئي محدود است، بر زمان و مكان اثبات مي گردد و مسائل معراج و ي�ا

قیامت قابل حل خواهد بود.�د��د ص� و اما لغويت بعد زماني : لغويت بعد زماني به اين معني نیست كه خداون�يء��ا ش� سال را يك سال و يا يك سال را صد سال مي كند. اين لغويت در ارتباط ب�ك��د ي��ود مي توان� متحرك است. شيء متحرك بر اساس حركت سريع يا بطيء خ�ك��تر. مثال ي��د كیلوم��ر ص��تر را براب� ساعت را برابر صد ساعت كند و يا يك كیلوم�ركت��ر ح� مورچه در يك كیلومتر حركت مي كند و يك اسب در يك كیلومتر ديگ�ر از��ردم و اگ��ركت ك��تر ح��د كیلوم� مي كند. اگر از مورچه سؤال كني ، مي گويد ص�ركت��تر ح��تر و دو م��ك م��ر ي��د براب��ني مي گوي� اسب يا متحرك سريعي سؤال ك كرده ام. پس سرعت و عدم سرعت ، بهطور نسبي ، زمان و مكانها را كوچك و بزرگ�ني مثال��ت. يع� مي كند. قلب ماهیت، مربوط به حقیقت و واقعیت زمان و مكان اس�تر��ك كیلوم� طول مسافتي كه صد كیلومتر است، يك كیلومتر نمي شود و يا اگر ي�تری��د كیلوم� است، صد كیلومتر نمي شود ولیكن شيء متحرك ، در اين مسافت ص�ه��ديل ب� كه با سرعت حركت مي كند، مي تواند صد كیلومتر را در ارتباط با خود تب�ه� يك متر كند و يا يك متر را در صورتي كه كند و بطيء حركت مي كند تبديل ب�د��ای ص��ه انته� صد كیلومتر كند؛ زيرا در آن مدتي كه يك مركب سريع ، خود را ب�تر��تر و دو م��ك م��ای ي��ه انته� كیلومتر رسانیده، يك متحرك بطيء هم ، خود را ب�ته��تر راه رفته ام ، خس��د كیلوم��د من ص� رسانیده است. موجود متحرك بطيء بگوي

67. سوره زمر، 62

72 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ای� شده ام. تو يك متر راه رفته ای ، چگونه ادعا مي كني كه خسته شده ای؟ حركته�ود� سريع و بطيء، مسافتها را در ارتباط با خ�ود، كم و زي�اد مي كن�د. ح�ركت ، مول�ريع� نیروئي است كه در وجود متحرك قرار مي گیرد. اگر نیرو زياد باشد حركت ، س انجام مي گیرد و اگر نیرو كم باشد حركت ، بطيء انجام مي گیرد. نیرو يك حقیقتي�ك��اعتي ي��رك ، س��ود متح��ه موج��وانیم ب� است كه قابل تكثیر و تقلیل است. مي ت�اعتي ده��ا س��د و ي��ركت كن��تر ح� كیلومتر نیرو بدهیم كه او در ساعت، يك كیلوم�رك��ركت متح� كیلومتر و صد كیلومتر و هزار كیلومتر. هر چه نیرو زيادتر باشد، ح�ا بطيء��د ي� سريعتر انجام مي گیرد. شما در صورتي مي توانید حركت را متوقف كنی�در��ركت ، آنق��یروی ح� نمائید كه نیروی كم و زيادی در اختیار داشته باشید. اگر ن�رك س�رعت��يء متح� سريع است كه در ثانیه ای میلیون و میلیارد سال نوری به ش�و��اني لغ��دوديتهای مك� مي دهد با يك چنین نیروهای سريع، بعد مسافتها و يا مح مي گردد. آيه شريفه كه خداوند مي فرمايد: قدرت دارم انتهای آسمانها را در ابتدای�رك��ود متح��ه موج��ود آورم ك� آن قرار دهم و يا ابتدا را در انتها، چنان وضعي بوج�ه��ای مس�افت ك� نداند كه در ابتدای مسافت بوده و در انتها قرار گرفته و يا در انته�ول� در ابتدا قرار گرفته ؛ زيرا حركتهای سريع نامتناهي و يا نزديك به نامتناهي، ط�ای��ه انته��د ب��رم فرموده ان� مسافت را لغو مي كند. لذا در سرعت معراجي پیغمبر اك آسمانها رفته و برگشته است و هنوز زنجیر دری كه آن را باز كرده و حركت نموده�هور��زات مش��ماء، يكي از معج��ا طیالس��تاده. طیاالرض و ي��از نايس��ود ب� از تكان خ�د را� پیغمبران و يا ائمه اطهار است. داستان معجزه امام جواد كه يك مرد عابد زاه كه در مسجد رأس الحسین )ع ( در شام مشغول عبادت بوده ، فوری او را به مدينه و كربال برده و بدون توقف او را به جای اول برگردانیده است، در اين رفتن و آمدن�ه��ا مك��ه و ي� اگر طول زمان احساس شده، مربوط به همان مدتي بوده كه در مدين�ا��ه ي��د در مك��ور ش��ه چط� نماز خوانده است واال حركت خود را احساس ننموده ك�رف��رف و آنط��زه را اينط��د، اين معج� مدينه قرار گرفت. وقتي كه آن مرد عابد زاه�ل��زه ای را نق��نین معج��واد چ��ام ج� بازگو نمود، او را زنداني كردند كه چرا برای ام�ان را��ل اطمین��حیح قاب� كرده. در كتاب منتهي االمال كه روايتها و يا تاريخهای ص ذكر مي كند، اين معجزه را نقل كرده اند كه دولت متوكل عباسي آن مرد را زنداني�د اين��د و مي گوي��اطت مي كن��ه وس� نموده ، بعد يك نفر از دوستان وزير متوكل ك�ر��د. وزي��ا مي كن��ت ، آزادی او را تقاض��ده اس� بیچاره كه گناهي ندارد كه زنداني ش�رده��ه ب��ه و مدين� متوكل مي گويد همان آقائي كه در يك ساعت او را از شام به مك�ه� بیايد از زندان نجاتش دهد. آن مرد مي گويد از اين جواب بسیار ناراحت شدم ، ك چرا اين بیچاره بي گناه به جرم اخالص به مقام امامت زنداني شده باشد. يك وقت�ل اين��ده ؛ مث� شنیدم كه زندانبانها سروصدا راه انداخته اند كه فالن زنداني غايب ش�د.��دا نكردن��ر پی� كه به آسمان پريده است. هرچه گشتند او را در شهر يا جای ديگ�زات��ل معج��رده. از اين قبی� معلوم شد به معجزه امام به شهر دمشق انتقال پیدا ك�افت� طیاالرضي خیلي زياد، همراه معجزات ديگر نقل نموده اند. و اما تقلیل بعد مس زماني هم ، در ارتباط با موجودی كه در زمان حركت مي كند قابل تصور است ؛ زيرا

73 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

اين موجود متحرك ، اگر متوقف گردد و ادراكات او هم مانند خود او متوقف گردد،�ان را در� زمان در ارتباط با او لغويت پیدا مي كند. شما مي توانید لغويت زمان و مك ارتباط با خواب خود احساس كنید. اگر شما ده ساعت و يا صد ساعت و يا بیشتر،�اعت و دو� مانند اصحاب كهف بخوابید، اين صد ساعت و صد سال تبديل به يك س�ما��دني ش��زاجي و ب��ات م��ما و حرك��ات ش� ساعت مي گردد؛ زيرا خود شما و ادراك�ان��ت و مردگ��ولي اس� متوقف شده است. خواب مرگ هم درست مانند خواب معم وقتي در قیامت بیدار مي شوند از آنها سوال كنید كه عمر شما چهقدر است، همان�ال ؛� زماني را به حساب مي آورند كه زنده بوده اند. مي گويند پنجاه سال يا شصت س�اب��ه حس��ود ب��رای خ��د ب� زيرا آن چند هزار سالي كه در دل خاك خوابیده بوده ان�د در��د. خداون� نمي آورند. زمان را درك نكرده اند تا طول و مقدار آن را حساب كنن

اهاقرآن مي فرمايد: » ية أو حض ال عش¦'م يوم ير وهنا لم يلبثوا ا «63أكهن

�اك��ال در دل خ��د س��ي چن� يعني روزی كه در قیامت زنده مي شوند اگر بپرس توقف داشته اند، جواب مي دهند شبي يا روزی بیشتر نبوده و اين شب و روز را هم

من م��اتبر حساب عادت خود كه مي خوابیده اند به حساب مي آورند. لذا گفته اند: » «64فقد قامت قيامته

�ه قی�امت در��ردد ب�ا اين ك� يعني هر كس بمیرد بالفاصله قی�امت او داي�ر مي گ�ال��زار س��دوده ه��ا ح��ا را ت��دگي دنی��ردد و دوره زن� انتهای زندگي دنیا ظاهر مي گ�ه در��اني ك��ا زم��د ت��اريخ مرده ان� تخمین زده اند؛ يعني از زماني كه انسانهای اول ت�رای� انتهای تاريخ ، قیامت به پا مي شود حدود ده هزار سال طول مي كشد ولیكن ب�ید��امت بپرس��ر كس در قی� هر انساني همان مدت زندگیش به حساب مي آيد. از ه�د��واب مي ده� چند سال طول كشید تا دوره هزار ساله زندگي را تمام كردی ، او ج�دا��ئله ای پی��ا مس��ت. در اينج� پنجاه سال يا شصت سال كه مدت عمر من بوده اس�اه� مي شود كه چگونه مدت ده هزار سال برای هر انساني تبديل به صد سال يا پنج�امت��رديم قی��دگي ك� سال شده است. همه كس در قیامت مي گويد پنجاه سال زن داير شد. يعني آن مدت پیش از تولد و يا مدت بعد از مرگ، در نظر تمامي انسانها�دا��ويت پی� لغويت پیدا كرده است. همانطور كه با سرعت حركت، مسافت مكاني لغ�دا� مي كند، با توقف كه به معنای خواب يا مرگ است ، مسافت زماني هم لغويت پی

م يرونه بعيدا، ونراه قريبامي كند. پس گزارش خدا درست است كه مي گويد: » هن ' «65ا

�ه��امت ب� يعني مردم خیال مي كنند قیامت خیلي دور است و ما يقین داريم كه قیآنها نزديك است.

46. سوره نازعات، 637، ص58. بحار النوار، ج 647 و 6. سوره معارج، 65

74 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

شيطان و وساوس شيطاني و جن و انسحقيقت �د و54 و 53آيه � مربوط به وساوس شیطاني است كه بین انسانها بوجود مي آي

�ائل��ي هم يكي از آن مس��ئله شیطانشناس� آنها را وادار به جنگ و نزاع مي كند. مس مهمي است كه انسانها تا از نظر علمیت اين مسئله را ح�ل نكنن�د ب�از هم مس�ئله�ورت��ون ص��د و چ��دا مي كن��انه ای پی� شیطان و آدم و خدا، به نظرشان صورت افس افسانه ای پیدا مي كند قابل قبول علما و دانشمندان نیست ؛ زيرا دانشمند همه چیز�د،��دا نكن��ئله ای ح�ل علمي پی� را از نظر فني و علمي مي تواند قبول كند و اگر مس�ذارد� قابل قبول دانشمندان نیست. مگر اين كه به گفته خدا يا پیغمبران احترام بگ و بگويد چون خدا و پیغمبر گفته اند به چشم قبول مي كنم. در عین حال از طريق�زل و��ال تزل��انطور در ح��د. هم��دا كن��ه واقعیت پی� تعبد و تقلید، نمي تواند يقین ب�ود و��بر مي ش� اضطراب است، گاهي شك بر او غلبه مي كند منكر گفته خدا و پیغم�د��د. خداون� گاهي هم اعتقاد بر او غلبه مي كند، گفته خدا و پیغمبر را قبول مي كن

در سوره تكاثر، داستان جهنم را اين چنین توضیح مي دهد. مي فرمايد:ون الجحمي» ون عمل اليقني، لرت �ه66الك ل���و تعلم�����د ك� « يعني اگر شما علم پیدا كنی

�ان آتشهای��ك چن��ار ي��انها گرفت� جهنم چگونه و چطور پیدا مي شود و چگونه انس�ه جهنم را��ت ك��ل اين اس��ید، مث��الم باش��ر ع��وند، اگ��رارت مي ش� خطرناك و پرح�اد ب�ه جهنم� مي بینید. خداوند در اين آيات، علم به جهنم را مطرح مي كند نه اعتق را. علم تعبدی و تقلیدی خیلي زياد كارساز نیست. انسان را تا دم دانشگاه اسالم و�ك��ت. ي��ك دانش�گاه اس� قرآن مي آورد ولیكن علم در اختیار او نمي گذارد. اسالم ي�الم خلقت را��ايق ع��د. حق��ل مي ده��ايت تكام��ا بینه��انها را ت��ه انس� مكتب است ك�ذارد. يكي از� به صورت فني و علمي ، مانند حسابهای رياضي در اختیار انس�ان مي گ�د��ان نمي توان� آياتي كه اگر سر علمي آن را ندانیم افسانه ای شناخته مي شود و انس�د��یطان و خداون��ه ش��وط ب��ات مرب� آنچنانكه شايسته است استفاده كند، همین آي متعال است. خداوند در قرآن يك قهرمان قدرت و فتانت را برابر خودش واداشته و�د و��ه مي كن��دا غلب��ر خ��اهي او ب��ه گ� آن را رقیب خود قرار داده است. قهرماني ك�د و او را از��ه مي كن� نقشه های خدا را غیر قابل اجرا مي سازد و گاهي خدا بر او غلب

�رو��ط و گ��الم، خ��دای ع��ا خ��ا ب��ه ج� 67میدان حركت و فعالیت اخراج مي كند. هم مي كشد، پا توی كفش خدا مي گذارد و مي گويد چنین و چنان مي كنم ، بندگان تو را به جهنم مي كشانم. خط بهشت و اطاعت تو را كور مي كنم و نمي گذارم يك نفر�ه��ار ب��ود درمي آورم. افس� از بني آدم در اختیار تو باشد. همه جا آنها را به اختیار خ�ور كلي اين��انم. بهط��ه جهنم مي كش��ا را ب��روه آنه��روه گ� گردن آنها مي اندازم و گ�دگي��ت زن��وا در آن بهش��ه آدم و ح��تي ك��وا و بهش��ا آدم و ح� مسئله در ارتباط ب�ان��ه حقیقت آن را انس��ر اين ك� مي كرده اند خیلي ظاهرا صورت افسانه ای دارد مگ�د.� درك كند. خداوند، باغ بهشتي ساخت. چنان بهشتي كه در قرآن تعريف مي كن

6 و 5. سوره تكاثر، 66- كنايه از مجادله كردن و تهديد است. 67

75 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

آدم و حوا را تحويل انسانهای بهشتي داد. آن انسانها آدم و حوا را تربیت مي كردند تا به مقام علم و دانش نائل شد. بعد از آن كه مجهز به علم و دانش شدند، خداوند�یطان��ند. ش� به تمامي فرشتگان دستور داد كه آدم را سجده كنند و تسلیم او باش�ر و��ائل مك��ك وس��ا ي��ت ، ب� هم كه به صورت يك قهرمان مبارز و معارض ب�ا خداس�ت� حقه بازی كه مي گويد خود را در دهان ماری يا اژدهائي پنهان نموده، وارد بهش�ار��یطان مك��ه اين ش��د ب� شده، در برابر آدم و حوا و بهشتیان ايستاده است. خداون�د.��اع مي كن��ردن امتن� مي گويد، تو هم بايد آدم را سجده كني. شیطان از سجده ك�ده��یره آفري� مي گويد من از او بهترم. من از آتش نوراني خلق شده ام و او از خاك ت شده است. چطور من كه بهترم او را كه از من پايین تر و نازل تر است سجده كنم ؟�د.��جده نمي كن��د. آدم را س��ان مي شناس��تر از انس� تكبر مي كند. خود را باالتر و به�د��یرون كنن��ت ب��ه او را از بهش��د ك� خداوند حكم اخراج و تبعید او را صادر مي كن�اه� ولیكن شیطان روی حسد كه دارد آدم و حوا را گول مي زند و آنها را وادار به گن�راج از� و معصیت مي كند. در نتیجه هر سه نفر، آدم و حوا و شیطان ، محكوم به اخ�د��ا خداون� زندگي بهشتي مي شوند و مباحث ديگری كه بین اين شیطان قهرمان ، ب متعال پیدا مي شود كه با خدا مجادله مي كند. خدا را اغواگر خود مي داند و خدا را�ايین تر��دتر و پ��ود ب� ظالم مي شناسد كه چرا موجود بهتر را وادار به اطاعت از موج�ه� مي كند و از اين قبیل مباحث. در اينجا سؤاالتي بوجود مي آيد كه اوال شیطان چ�دا��ا از خ��ه و مخصوص��رار گرفت��دا ق� كاره است كه به عنوان يك قهرمان، مقابل خ تقاضا مي كند كه تا روز قیامت زنده باشد، مجهز به علم و قدرت باشد و بتواند آدم و اوالد آدم را به جهنم بكشاند و تقاضای او مورد قبول خداوند متعال واقع مي شود و خدا به او اجازه مي دهد؟ ثانیا چگونه يك شیطان كه كافر به خداوند متعال است�ه��ه ب��وا را ك��ده و آدم و ح� با مكر و حقه بازی، بدون اجازه خدا وارد بهشت خدا ش�ه��ارتگر ب��ه دزد غ��ت ك��ت اس��ا درس��وده ؟ آي��راه نم� جای فرزندان خدا هستند گم�و را��دگي ت��دبخت كنم ، زن� صاحبخانه ای بگويد اجازه بده زن و بچه تو را گمراه و ب�ر��د، و او را ب��لط بده��ازه تس� غارت كنم ، صاحبخانه به يك چنین دزد غارتگری اج�ود ك�ه ي�ك ش�یطان� زندگي و خانواده خود مسلط نمايد؟ چگونه خدا راضي مي ش�دا� مبارز و معارض با خداوند متعال ، در مقابل خدا قد علم كند، مدعي شود و از خ�یر��ني او را غ��ه های دي��اند و نقش� اجازه بگیرد كه بندگان او را به آتش جهنم بكش�ت و��یطان كیس��د؟ اين ش��اعت او خ�ارج نماي��ط اط� قابل اجرا كند و مردم را از خ چیست و چگونه است و چطور برنامه های سیاسي و تربیتي خدا را تعطیل مي كند و خود را بر بندگان خدا مسلط مي كند و خدا به او اجازه حیات و زندگي مي دهد؟�ا� مسائلي سؤال برانگیز است كه هر كدام از آنها جواب علمي دارد. قانع كننده علم�ای��ت بحثه��یطنت، الزم اس��یطان و ش� و دانشمندان است. برپايه وضوح معنای ش

چندگانه ای بوجود آيد. �دا��ر خ��ت در براب��ته اس��ور توانس��ت و چط� بحث اول، شیطان چه مخلوقي اس�ه� بايستد و بر خدا و خلقت خدا و بهشت خدا اعتراض كند؟ بحث دوم، چه كسي ب�ع��اس وض� شیطان مهلت داده است ؟ مهلت خدائي است و يا مهلتي است كه بر اس

76 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ل��رای تكمی��ت ب��ق اس��ربي خالي� شیطان و شیطنت بوجود مي آيد و خداوند كه م برنامه های تربیتي، الزم است چنین شیطاني بیافريند و يا به او مهلت بدهد؟ وقتي�یطان و��ه اين ش��د ك��د فهمی��ت، خواه��یطنت را دانس��یطان و ش� انسان، خلقت ش�ز اين چارهای��ت. ج��ان اس� شیطنت، يك مسئله قهری و طبیعي مالزم خلقت انس

نیست.�رح��ه خلقت آدم مط��وط ب��ثي مرب��یطنت ، بح��یطان و ش� ابتدا برای شناخت ش�ه��ه هم��وط ب��یت ، و اين بحث مرب��ر جنس��ان، از نظ� مي شود. مربوط به خلقت انس�ك نوعان�د و در��یت و خلقت ي� آدمها، از اولین و آخرين است ؛ زيرا انسانها در جنس�ا��انها ب��اوت انس��ات. تف��وع حیوان��د ان��د، مانن� هندسة خلقت با يكديگر تفاوت ندارن�ني��ر علمي و ف� يكديگر از نظر تكامل علمي و فني است كه بعضي بر بعضي ، از نظ�دا��ي پی� برتری پیدا مي كنند. ولیكن اين برتريها به جائي نمي كشد كه تباين جنس�اوت��فند. تف��او و گوس� كنند. به كیفیتي كه دو نوع مخلوق شناخته شوند؛ مانند گ�ه��وط ب� عالم و جاهل، تفاوت در سواد و بیسوادی است و اين سواد و بیسوادی، مرب�اب��ه خداون�د در كت��انها هم�انطور ك� عوارض خلقت است نه اصل خلقت. پس انس

نسان يف أحسن تقوميمعرفي مي كند و مي فرمايد: »' «68 لقد خلقنا اال

�د��ل. خداون��دال كام��ده اند، در اعت� همه با هم در بهترين تقويم و قوام خلق ش�از��ال ب� هرگز در خلقت انسان، عاملي قرار نداده كه او را ناقص نگه دارد و يا از كم�اس��ر اس� دارد ولیكن در مسیر حركت و تربیت، با يكديگر تفاوت پیدا مي كنند و ب�ا��ماء ب��یر اختالف اس� همین تفاوت ، اسماء مختلفي هم پیدا مي كنند. انسان از مس�ان، در��م انس��د. اس��ديگر اختالف دارن� يكديگر خیال كرده اند كه در جنسیت با يك

�د: »�وخلقت ابتدائي بعد از تولد بشر دانسته مي شود. خداوند در قرآن مي فرماي وه��ي خلق من الماء برش ا �دائي69اذل��م ابت��ر اس� « يعني ما از آب بشر آفريديم. كلمه بش

است كه منطبق بر تمامي افراد بشر با نژادهای مختلفي كه دارند و از اين جهت او�د او را� را بشر نامیده اند كه با خلقت خودش ، مبشر يك آينده مطلوب است. خداون�ودات� طوری آفريده كه مبشر رحمت خدا و لطف خدا در آينده زندگي است. موج�ناخته� ديگر يك چنین چهره بشارت آمیزی ندارند. هدف آنها همراه خلقت آنها ش�ان��ر از هم��ات ديگ� مي شود و همراه نابودی آنها از بین مي رود. گوسفندان و حیوان�ا و��ده اند. درخته��ق ش��وری خل��ه منظ� ابتدا شناخته مي شوند كه چیستند و به چ�ده��ه آين��ه چ� زراعتها هم همینطور ولیكن انسان از همان ابتدا شناخته مي شود ك�ت.� بشارت آمیزی دارد ولیكن آينده اش هم بر خودش و هم بر ديگران مجهول اس�ر��انها ب��رای انس��ه ب��ومي ك� مگر اين كه به علم و دانش مجهز شود. لغات دوم و س�ت.��ات جن و انس اس��ود، لغ��دا مي ش��د از خلقت پی��ا بع� اساس وضع اجتماعي آنه�ناخته� قسمتي از انسانها كه قابل شناسائي در جامعه نیستند و اكثرا مجهول و ناش

4. سوره تین، 6854. سوره فرقان، 69

77 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ت. اين� زندگي مي كنند جن مي نامند. جن و جنین به معنای پوشیده و مستور اس�د.� اكثريت، نمايش شخصي در اجتماع ندارند. مثال شما يك روستا را در نظر بگیري�ا مملكت��هر و ي��ا ش��تا ي��راه روس��د. هم� عده ای از روستائیان، چهره اجتماعي دارن�ه� شناخته مي شوند و اكثريت چهره اجتماعي ندارند و مجهول هستند. طايفه ای ك�ه� چهره اجتماعي دارند، انس مي نامند. در نتیجه از نظر وضع اجتماعي مثل اين ك�ان� دو نوع مخلوق هستند. مانند انسان و حیوان. با اين كه دو نوع نیستند. تفاوتش�ناخته��ون ش��د و چ� با يكديگر از نظر شناسائي اجتماعي و يا عدم شناسائي مي باش شده ها و آنها كه چهرۀ اجتماعي دارند، در اقلیت هستند و آنها كه چهرۀ اجتماعي

ندارند در اكثريت، خداوند هم در قرآن مي فرمايد:نس»

'ن اال مت م تكرث «70اي معرش الجن قد اس¦

�د و��دا كرده اي��ثرت پی��ده ايد و ك��تر ش��انها بیش��ما از انس��ا، ش� يعني ای جن ه طايفه ای از جنیان كه فاقد نظام و كنترل و فاقد تمدن مي باشند، يأجوج و مأجوج�د.��ني ندارن� مي نامند. يعني انسانهای آتش و آتشپاره يعني ذره ای نظام عقلي و دي�ردم را��وند و م� وحشي به تمام معني هستند. مانند آتش در جامعه ای روشن مي ش�ؤمن� قتل عام مي كنند و لغات ديگری كه باز در آينده برای انسانها پیدا مي شود، م و كافر است. بعضي انسانها از نظر اعتقاد به خدا و آينده ها مؤمن شناخته مي شوند.�ر��ود. اگ��اهر مي ش��ا ظ��اء و مكتب آنه� پیدايش اين دو اسم در ارتباط با دعوت انبی�افر و��رد، دو لغت ك��رح نمي ك� پیغمبری در عالم نبود و مسائل غیب و شهود را مط مؤمن ، هم قابل ظهور نبود ولیكن در برابر اين دعوت به عالم غیب كه وجود خدا و�افر��ؤمن و ك��د، م��ول نكرده ان��ده ای قب��د و ع��ول كرده ان� فرشتگان است ، عده ای قب�م��ه دو اس� شناخته شده اند و باز در آينده ها در برابر درس و بحث و علم و دانش، ب�ط علم و دانش رفته ان�د،� ديگر عالم و جاهل شناخته شده اند. بعضي انس�انها ب�ه خ�ي ها در��ده اند، و بعض��ناخته ش� علم و دانش فراگرفته اند و آموزش ديده اند، عالم ش�ر��ده اند. اگ��ناخته ش��ل ش� وضع ابتدائي خود كه بیسوادی باشد باقي مانده اند، جاه�ور��ل ظه��ريت قاب� علم و سوادی در عالم نبود اين دو لغت و اسم هم در جامعه بش نبود و باز در آينده از نظر رياست و رهبری كه در ارتباط با جامعه پیدا كرده اند، به نام پیغمبر و يا شاه و سلطان و رئیس و امثال آن شناخته شده اند. پیغمبران كه از�وت��دا دع��ه دين خ��ردم را ب��ده اند، م��اهر ش� مكتب خدا و از مسیر تربیت الهي ظ�دا��بیعي پی��امت قه�ری و ط��ك زع��د ي��زه بوده ان� كرده اند و مجهز به منطق و معج�ذب ، آن��ا اين جلب و ج��ده اند و ب��ا ش��ذب آنه� كرده اند. عده ای از مردم جلب و ج�ا��ده ای ب��ا ع��ر آنه� پیغمبران به رياست و قدرت و فرمانروائي رسیده اند و باز در براب آنها رقابت كرده اند. سعي كرده اند كه با زر و زور و تزوير، جمعیتها را به خود جلب�ه��د. اين طايف� و جذب كنند و با اين جلب و جذب، رياست و حكومتي بوجود آورن�ر زعیم و��ه دو نف��ده اند. در نتیج� رقیب به نام سلطان و يا بت و طاغوت شناخته ش�ا ولي��بر ي� سرپرست، در جامعه پیدا شد. يكي سرپرست از جانب خدا، به نام پیغم

128. سوره انعام، 70

78 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

خدا؛ يكي هم سرپرست از جانب خود و خلق خدا، به نام ح�اكم و س�لطان. اين دو�اقبت يكي از اين دو��ا ع� گروه هم در آينده با يكديگر رقابت و حسادت داشته اند ت�غل و��ه ش��وط ب� طايفه بر ديگری غلبه پیدا كند. و نامهای ديگری در آينده كه مرب�ل� هنر آنها بوده ، مانند طبیب و مهندس و معمار و كارگر و امثال آنها و از اين قبی

كه قابل شمارش نیست.�ده� تمامي اين اسماء مختلف كه در جامعه بشريت كه ب�رای انس�انها بوج�ود آم�ا هم��رد ب��د، زن و م��ك نوعان� مربوط به اختالف جنسي و نوعي آنها نیست. همه ي�ژادی و� انسان شناخته مي شوند ولیكن در آينده از نظر وضع فكری و اجتماعي و ن�ه در��ا اين ك� سواد و بیسوادی و شغلهای ديگر به نامهای مختلف نامیده مي شوند ب جنسیت و موجوديت، يك حقیقت بیشتر نیستند. الزم است اين حقیقت را بدانیم�ه��ده ك��ود آم��ه اختالف بوج� كه چگونه در يك نوع و در يك جنس مخلوق ، اينهم گاهي با يكديگر به میزان صد و هشتاد درجه اختالف پیدا كرده اند. يكي از آنها در�ا در اعلي��ا يكي از آنه��رب آن و ي��ری در غ��ت و ديگ� شرق آفرينش قرار گرفته اس�ام��ا هنگ��د ت� علیین و عده ای در اسفل السافلین. انواع ديگر مخلوقات ، از هنگام تول�ا��ات آنه��ول حی��ا در ط��وعي آنه� مرگ با يكديگر اختالف پیدا نمي كنند. وحدت ن�دا��تاد درجه ای پی� محفوظ است ولیكن انسانها چنان با يكديگر اختالف صد و هش�د جن و��د؛ مانن��وعي دارن��ديگر اختالف ن� كرده اند كه بعضي ها خیال كرده اند با يك�ر��تي ه� انس. جن و انس با اين كه به داليل عقلي و حسي و با داليل قرآني و رواي�ه��ان ب��ردم ، آنچن��ار م� دو از نوع انساناند و در خلقت دو نوع نیستند ولیكن در افك�ا� اختالف شناخته شده اند كه اكثريت مردم آنها را دو نوع مي دانند كه قابل حشر ب�ه��وت ب��الیف و دع��ال، جن و انس را در تك� يكديگر نیستند. با اين كه خداوند متع�رای� دين و در اعتقاد به امامت و نبوت و ساير احكام مشترك مي داند. هر حكمي ب�امي� طايفه انس صادر نموده ، عین آن حكم را برای جنیان هم صادر نموده و هر ام�وده� كه برای انسانها به امامت انتخاب نموده، همان امام را هم به جنیان معرفي نم�رار��ان هم ق� و هر پیغمبری كه برای انسانها فرستاده ، همان پیغمبر را پیغمبر جنی�وع��ود دو ن��ور مي ش��ماني. چط��ای آس��ر و كتابه� داده. به همین كیفیت عقايد ديگ�وت��الیف و دين و نب��ام و تك��ه اين كیفیت در احك��ديگر ب��ا يك��اين ب��وق متب� مخل مشترك باشند و مخصوصا پیغمبران و پیشوايان طايفه انس ، پیغمبران و پیشوايان

طايفه جن هم باشند؟ با اينكه خداوند در قرآن مي فرمايد:ال بلسان قومه»

'ال خال فهیا نذير « » 71وما أر سلنا من ر سول ا

'ة ا ن أ6م ن م

' «72وا

�وعي��اين ن��ديگر تب��ا يك��ر جن و انس ب� و از اين قبیل آيات و روايات ديگر. اگ�ديگر��ا يك��الیف ب��ت در تك��ور ممكن اس��وان ، چط� داشته باشند، مانند انسان و حی مشترك باشند و مخصوصا خداوند در سوره انعام، آنجا كه جن و انس را در قیامت

4. سوره ابراهیم، 7124. سوره فاطر، 72

79 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

يكجا جمع مي كند تا آنها را به ثواب و عقاب اعمالشان برساند، در آنجا جن و انسرا طرف خطاب قرار مي دهد و مي فرمايد:

تمتع بعضنا» نا اس¦ نس ر ب'ن اال نس وقال أولياؤمه م

'ن اال تكرث مت م اي معرش الجن قد اس¦

لت لنا ي أج �د73ببعض وبلغنا أجلنا اذل��ت. خداون� « تا آخر آيه. مضمون آيه چنین اس�ر��ني حش��د، يع� در روز قیامت، جن و انس را يكجا در صحرای قیامت جمع مي كن�وند. پس از� جن و انس در قیامت با يكديگر واقع مي شود. همه با هم محشور مي ش آن كه همه با هم ، يكجا جمع مي شوند به جنیان خطاب مي كند كه شماره شما از�ذرت خواهي��ه مع� انسانها بیشتر است. در اينجا پیشوايان استثمارگر جنیان، زبان ب�ان��ر جنی��د و ب��انها بودن��ه از انس��ايي ك��الطین و رؤس� باز مي كنند. يعني همان س حكومت مي كردند، عرضه مي كنند، پروردگارا، ما از اين جنیان بهره برديم و آنها را به استخدام خود درآورديم و سرمايه قدرت و رياست خود قرار داديم ت�ا م�رگ م�ا رسید و اكنون كه در قیامت حاضر شده ايم، مي دانیم چهقدر به خود ستم كرده ايم�تثمارگر و��وايان اس� كه بشريت را در استثمار خود قرار داده ايم. خداوند به اين پیش جنیان استثمارشده مي گويد كه امروز معذرت خواهي سودی ندارد. جای همه شما�ا هم، روز��ه ب��انها، هم��ا انس��ان ب��ه جنی� جهنم است. در اينجا مشاهده مي كنیم ك قیامت محشور مي ش�وند و يكن�واخت خ�ود را ب�رای حس�اب و كت�اب الهي آم�اده�وداتي��ه موج��ان چ� مي كنند. آنجا كه جن و انس با يكديگر محشور مي شوند، جنی�ان��ا مانن�د انس�انها در می��تند ي� هستند؟ آيا مانند گاو و شتر در میان انس�انها هس�ذيرد؛��كل انس�ان نمي پ��ز ش� انسانها؟ ديگر اينكه علم و دانش برای عالم، شكلي بج�یر� يعني اگر خداوند به يك موجود دانشمند و عالمي ، شكل و قیافه ای بدهد كه غ�ه را��كل و قیاف��ود، آن ش��ه دانش خ��مند ب��د، دانش��ان باش��ه انس��كل و قیاف� از ش�كل��ل، ش��ه اين دلی��ات ب��ت. حیوان� نمي پذيرد و عقیده دارد كه به او ظلم شده اس�ه��د ك� حیواني خود را قبول دارند كه مجهز به علم و دانش نیستند. آنها نمي فهمن�د��ز نمي توانی��ما هرگ��ند. ش��ان مي باش��اقص تر از انس� در خلقت ، چقدر پايین تر و ن صورت و قیافه ای جز همین صورت انسان برای موجودی عالم و دانشمند بپذيريد.�ید، اع�تراض مي كنی�د.� اگر عضوی كمتر از اين اعضاء موجود و مرسوم داش�ته باش�ه� زيادتر از اين هم داشته باشید اعتراض مي كنید. حتي گاهي در قیاف�ه و رن�گ ك�ود،��ناخته مي ش� بعضي انسانها با هم تفاوت دارند و نژاد سفید از نژاد سیاه بهتر ش�ه در��د ك��ه برس��ت ، چ� زبان اعتراض سیاهان باز مي شود كه چرا چهره ما سیاه اس�ه در��ت ك��ني اس��ه ج� هندسه خلقت با يكديگر تفاوت داشته باشد و عالوه اين چ�ان را� تكلیف و در امامت و در نبوت با انسان مشترك است و تا امروز نه جني ، انس�ه��ريفه ك� ديده و شناخته و نه هم انساني، جن را ديده و شناخته. در همین آيه ش

نسخداوند میفرمايد: » 'ن اال « وقال أولياؤمه م

128. سوره انعام، 73

80 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

خداوند پیشوايان استثمارگر را معرفي مي كند؛ يعني حاكمان ظلم و زور از چه�ه��ا ب��د ت��تثمار كرده ان��ود اس��د خ� كساني بهره بردهاند؟ چه كساني را در راه مقاص�ر��ور ه��د و همینط��ا مي جنگن� قدرت رسیده اند؟ معاويه ها با چه سرمايه ای با علي ه�تفاده� حاكم ظلم و زوری با پیغمبر و امامي كه جنگیده است ، از چه سرمايه ای اس كرده است ؟ پايه قدرت ابلیسهای تاريخ كه ب�ا پیغم�بران جنگیده ان�د چ�ه كس�اني�ان� بوده اند؟ معاويه در نامه ای برای موال علیهالسالم مي نويسد، سیصد هزار نفر انس�د،� را به میدان جنگ تو مي آورم كه شتر نر و ماده را از يكديگر تشخیص نمي دهن�ه��د. پس پاي��خیص دهن��ديگر تش� چه برسد به اين كه انسان كافر و مؤمن را از يك�ر و��تر ن��ند و ش��ل نمي شناس� قدرت معاويه همین انسانهائي هستند كه حق و باط�دا��منان خ��دا را ب�ا دش��اء خ��ه اولی� ماده را تشخیص نمي دهند. چه برسد به اين ك

مقايسه كنند. معاويه همان انساني است كه در اين آيه معرفي مي شود.تمتع بعضنا ببعض» نا اس¦ نس ر ب

'ن اال «وقال أولياؤمه م

�وت��دا دع� مي گويند خدايا از يكديگر بهره گرفتیم و يكديگر را بر علیه دين خ�ه��وط ب��یعیان، مرب��ای فقهي ش��ه عالوه در روايته��اديم. ب��ه اين روز افت� كرديم تا ب�تاها و��ه روس��ت ب� تجارت و معامالت، كسي از امام سؤال مي كند كه آقا اجازه هس�نیم ؟ در��داری ك� بیابانها برويم و با اين بیاباني ها معامله كنیم و اجناس آنها را خري�ه��ت ك��رمت دارد، اين اس��ا ح� آداب تجارت اسالمي يكي از معامالتي كه كراهت ي�م و��ت و پش� شهری ها به بیابانها و روستاها بروند، اجناس روستائیان ، از شیر و ماس�د� گوشت و امثال آن خريداری كنند و به شهر بیاورند؛ زيرا شهری ها از نرخ باخبرن�ه��د و ب��داری مي كنن��ه قیمت ارزان خري��ا را ب��اس آنه� و روستائي ها بي خبرند. اجن قیمت گران مي فروشند. دستور ابتدائي اين است كه روستائیان خودشان اجناس را�ه��رخ واقعي فروخت��ا ن��د و ب��ود بیاورن� به شهرها بیاورند. بین خريداران ، رقابت بوج

شود. حضرت مي فرمايد: نه چنین معامالتي مكروه است و بعد مي فرمايد: «74اهنم طوائف من اجلن كشف عهنم الغطاء»

�تند� يعني با روستائیان و بیاباني ها معامله نكنید؛ زيرا آنها طايفه ای از جن هس�لیمان ابن��تان س��ديث در داس��ه اين ح� كه پرده از روی آنها برداشته شده. و نمون�رد��ومت ك��ر جن و انس حك��ه ب��اهاني ك��را يكي از پادش��ت ؛ زي� داوود هم آمده اس�ا��ر آنه��لیمان ب��ه س��اني ك� سلیمان ابن داوود بود. امام علیه السالم در تعريف جنی

حكومت مي كرد فرمودند:75ان اجلن غلظوا لسلامين ابن داوود

: » فإن الأكراد حي من أحیاء الجن كشف الله عنهم الغطاء فلا تخالطوهم «88، ص 1. اصول كافي، ج 74�ال168، ص 10؛ بحار االنوار، ج 339، ص 2. االحتجاج ، ج 75� : » فقال: كیف صعدت الشیاطین إلي السماء وهم أمث

�لیمان� الناس في الخفة والكثافة، وقد كانوا يبنون لسلیمان بن داوود من البناء ما يعجز عنه ولد آدم؟! قال: غلظوا لس�در��مع وال تق��تراق الس��ماء الس��عودهم إلي الس��ك ص� كما سخروا، وهم خلق رقیق غذائهم التسنم، والدلیل علي ذل

الجسم الكثیف علي االرتقاء إلیها إال بسلم أو سبب.�د��ود همانن��یز در خلقت و غلظت وج��ان ن��ه ايش� )زنديق( گفت: شیاطین چگونه به آسمان فرا مىروند و حال اينك�د؟ !��اختن آن عاجزن��دان آدم از س��ه فرزن��د ك��ا مىنهادن� مردمان مىباشند، و برای سلیمان بن داوود قصرهايي بن

81 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�تائي ها��ا و روس� يعني جنیان برای سلیمان غلیظ شدند. در اينجا امام ، بیاباني ه�وند،��ع مي ش��ون واق��ه، مغب��د و در معامل��هری ها بي خبرن��گ ش� را كه غالبا از فرهن�رای��ان ب��ده. غلظت جنی��ته ش��ا برداش� مي فرمايد جن هستند كه پرده از روی آنه�ا��رده از روی آنه��د پ��ام مي فرماي� سلیمان ابن داوود با روستائیان و بیاباني ها كه ام برداشته شده، يك معن�ا را مي پروران�د؛ يع�ني آنه�ا ناش�ناخته بوده ان�د و ش�ناخته�اهي��ناخته اند و گ��اهي ناش��تاها گ��هرها و روس��ا ش��اط ب� شده اند. بیاباني ها در ارتب شناخته مي شوند نه اين كه نوعي ديگر باشند. هیچ كس تا به حال نگفته است كه�ه در��ز اين ك� شهری ها از اوالد آدم هستند ولیكن بیاباني ها از اوالد آدم نیستند. ج�وص��هری ها، بخص��رای ش��د و ب��ي بوده ان��ا وحش� روزگار قديم كه اكثريت بیاباني ه�ناخته��ام جن ش��ه ن��اني ب� مسافران و كارواني ها خطرناك بوده اند. اين اكثريت بیاب�وده و در��تاها جمع آوری نم��ا و روس� شده اند كه سلیمان ابن داوود آنها را از بیابانه�لیمان ابن��راه س� دايره حكومت خود قرار داده و آنها را به تمدن رسانیده است. هم�ام داده.��ل را انج��د همین عم� داوود، يك پادشاه ايراني هم به نام طهماسب ديو بن�ه� انسانهای وحشي فاقد تمدن را از روستاها و بیابانها جمع آوری نم�وده و آنه�ا را ب�ني هم�ان� كار گماشته است. او را به اين مناسبت ديوبند مي نامند كه ديوان را، يع�ت. پس� وحشیان خطرناك بیابان و جنگل را به بند كشیده و آنها را مهار كرده اس�ائي در��انها شناس��ا انس��ان ب��انند. فرقش� همه اينها دلیل است كه جنیان از نوع انس�رح��ل اين بحث را مط��ه اين دلی��ا ب��د. در اينج��ائي مي باش� اجتماع و يا عدم شناس�ه� كرده ايم كه در آينده، شیطان و ابلیس را نیز بشناسیم كه از نوع بشرند نه اين ك

جنسیتي سوای جنسیت بشر داشته باشند.�واملي��ه ع� و باز در اينجا الزم است وسوسه عوامل وسوسه گر را بشناسیم كه چ�ه دروغ��ه او را ب��اس همین وسوس��ر اس� پیدا مي شود انسان را وسوسه مي كنند و ب�تگیر��تي دس��ا وق� گفتن يا دزدی كردن و يا معصیتهای ديگر وادار مي كنند. دزده�ائي� مي شوند مي گويند، شیطان ما را وسوسه كرد ما دزدی كرديم و يا زن و مرده�رد و در��ه ك��ا را وسوس��یطان م��د ش��وند مي گوين� كه مرتكب گناه و معصیت مي ش�یطان��روت، ش� بعضي عبارتها و ورايتها آمده است كه پول ، شیطان است و مال و ث�ادان��ل و ن� است. شما را وسوسه مي كند. حقیقتا وقتي فقرا و نادارها كه اكثرا جاه�ا� هستند چشمشان به ثروت اغنیا مي افتد، پول آنها را مي بینند و يا طال و نقره آنه�ا��ه دزدی و ي� را مي بینند و يا تجمالت ديگر را مي بینند، وسوسه مي شوند. دست ب�ر راه��ه س��د ك��زن را وادار مي كن��ای راه��املي دزده��ه ع� قتل و جنايت مي زنند. چ كاروانها بايستند و آنها را به قتل برسانند؟ عوامل وسوسه در تمامي اين موارد، مال�ركت��ائي ح��ه ج��ارواني ب� و ثروت ثروتمندان و يا كاالهای كاروانها مي باشد. اگر ك�د. پس در��اری ندارن� كند، پول و ثروت و يا كاالئي نداشته باشد، راهزنان به آنها ك�ان دادن��رای نش� اين موارد، همین ثروتها و پولها و طالها و نقره ها كه ثروتمندان ب

�ف� حضرت فرمودند: همانطور كه برای سلیمان مسخر شدند، غلظت وجودی نیز يافتند، آنها موجوداتي رقیق و لطی�ت،� مىباشند و غذای خود را از هوا برمىگیرند، دلیل بر اين مطلب فرارفتن ايشان به آسمان برای استراق سمع اس

و حال اينكه جسم غلیظ را توان رفتن به آسمان نیست مگر به وسیله نردبان يا چیزی ديگر. «

82 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ل و��ه قت��ا را وادار ب� برتری خود به نمايش مي گذارند، فقرا را وسوسه مي كند و آنه�ان��د، هم� جنايت مي كند و يا گاهي زنان ، زيور و زينت خود را به نمايش مي گذارن�ل و��ه قت��ا را وادار ب� زينتها و زيورها، انسانهای فقیر و نادار را وسوسه مي كند و آنه

جنايت مي كند.�ه مي كن�د،��ا وسوس��خاص. پوله��یائند ن�ه اش� پس در اينجا عامل وسوس�ه گر اش�ود،��روت و ق�درت خ��ه ث��دان ب��اهر ثروتمن��د، تظ��ه مي كن� زيبائیها و زينتها وسوس�انها��ه گر، انس��ل وسوس��ت عوام��د. الزم نیس��ه مي كن� انسانهای فاقد ثروت را وسوس�ان را��ه انس��ائي ك��ه چیزه��ت. از جمل� باشند. جلوۀ دنیا و ثروت دنیا، وسوسه گر اس وسوسه مي كند و بر اساس همین وسوسه ، قتل و كشتار به راه مي اندازد و جنگ و�د.��ر مي جنگ��لطان ديگ� جدال بوجود مي آيد رياست و سلطنت است. سلطاني با س�نین��ك چ��د. ي� رئیس يك روستا و رئیس يك شهر با خان روستائي ديگر مي جنگ�وی��ه جنگج��تي ك��د، وق��ود مي آي��یطنت بوج� جنگهائي هم به عوامل وسوسه و ش�لطان� مغلوب دستگیر مي شود و او را به محاكمه مي كشند كه چرا تو با امیر و يا س�ده��ه عقی��رد. ب��ه ك� و يا پیغمبر و امام جنگیدی ، جواب مي دهد شیطان مرا وسوس�ه��ا را وسوس��ه معاويه ه��املي ك��ا آن ع��اه مي آورد. در اينج� خودش عذر بدتر از گن�ر��لطان ديگ��ا س��د ب��ه مي كن��لطاني را وسوس��ا س��د و ي� مي كند با علي ها مي جنگن�رای� مي جنگد، عامل وسوسه، همان جمعیت انسانهای وحشي و نادان هستند كه ب�ا در��ك و تنه��ر ت��لطان اگ� رؤسا و زعما و سالطین، قدرت بوجود مي آورند. يك س�ك��لطان ي��ا س��تا و ي��ك روس� بیابان باشد، كسي با او نمي جنگد اما وقتي رئیس ي�ا مملكت،��هر ي��ه ش� مملكت مي شود، رقیب و مزاحم پیدا مي كند. يك نفر از گوش�لطان��ا س��ا آن رئیس ي��د، ب� مردم را دور خود جمع مي كند، لشكری ترتیب مي ده�تند� مي جنگد. پس همین انسانهای وابسته به قدرتها يكي از عوامل وسوسه گر هس�ا��ا ب��د ت��ا را وادار مي كنن��د و آنه��ه مي اندازن� كه انسانهای رياست طلب را به وسوس�دو��ان نمي رود ص��وز يادم��د. هن��ا بگیرن� قدرتهای ديگر بجنگند و سلطنت را از آنه�ود،� پنجاه يا شصت سال پیش از اين ، خوانین روستاها، روستای خود را با رعیت خ�تا را ب�ا� از كارگر و دهقان و چوپان ، به خان ديگر مي فروختند. يك ثروتمندی روس مردم روستا خريداری مي كرد. وقتي كه دهقان يا چوپان آن روستا ادعا مي كرد كه�روم ،��تا ب��ه آن روس��تي ب� من از شهر ديگر هستم يا از آن روستا زن گرفته ام، بايس�فندها و امالك ،� خان ده با او مخالفت مي كرد و مي گفت ، من تو را همراه اين گوس�ه را��ل وسوس��وع عوام� از خان قبلي خريداری كرده ام. پس در اينجا مي توانیم دو ن بشناسیم. يكي مال و ثروتها و امالك و پولها و طالها و زينتهای ديگر كه غارتگران را به وسوسه مي اندازد و ديگر جمعیت يك روستا يا يك شهر و يا يك مملكت كه�ته ،��تند. اين جمعیت وابس��لطان مملكت هس��ا س��تا و ي��ان روس� پايه های قدرت خ�ر��ان ديگ� انسانهای رياست طلب را وسوسه مي كند و از آنها اطاعت مي كنند تا با خ�ا��ك رئیس ي��ه ي��انهای وابس�ته ب��یرد. پس انس��تا را از او بگ��هر و روس� بجنگد و ش�روت��ال و ث� سلطان، همان جنیاني هستند كه رياست طلبان را وسوسه مي كنند. م�ت��روف اس��د. مع��ه مي كنن��اران را وسوس��ه طمعك��تند ك� هم همان شیاطیني هس

83 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

مي گويند پول شیطان است. يكي ديگر از عوامل وسوسه گر همین رفق�ای ن�اجور و ناجنس هستند. يك زن يا مردی را وسوسه مي كنند و تبلیغ مي كنند و با تبلیغات خود، او را به گناه و معصیت مي كشانند و يا با تبلیغات خود، لشكری را جمع آوری�راف��ه انح� مي كنند با سلطان يا پیغمبری مي جنگند، با تبلیغات خود، ديگران را ب ديني و يا انساني مي كشانند. شما اگر غیر از اينها كه گفته شد جنیاني پیدا كرديد�ال��د متع��ه خداون��ا ك��د. پس آنج� كه انسانها را وسوسه مي كنند به ما معرفي كنی

دور الناس، من الجنةمي فرمايد: » وس يف ص��� ي يوس��� واس الخناس، اذل الوس��� من رش«76والناس

�ه��تند چ��ه انس هس��ه جن و هم از طايف��ه هم از طايف� اين خناس وسوسه گر ك�ان��ع انس� كساني هستند كه انسان را وسوسه مي كنند؟ همان مال و ثروتها كه طم�ا��لطان و ي� را برمي انگیزند يا همان جمعیت ضعفا و فقرا كه پايه های قدرت يك س�وار��ه از در و دي� خان مي شوند، آيا جز اينها يك هیوالی خیاالتي پیدا شده است ك�ل��ناختن اين عوام��ا ش��د؟ پس ب��ه كن��ردی را وسوس��ا م��ود، زني ي��اق ش� وارد اط�یم.��ه گر را بشناس��ي وسوس� وسوسه گر، هم مي توانیم جن وسوسه گر يا شیطان انس�ه گر� عواملي كه ناخودآگاه بدون تماس با انسان ، او را وسوسه مي كنند، جن وسوس�درت��ای ق��ه پايه ه� شناخته مي شوند؛ مانند مال و ثروتها و يا رعیتها و جمعیتها ك يك سلطان مي باشند و انسانهای شناخته شده هم كه زير پای انسان مي نشینند و�یطان��انند، ش� با تعلیمات و تبلیغات ، انسان را وسوسه مي كنند و به انحراف مي كش�ه��د و او را ب��ه مي كنن��ه بیگان��دا و ائم� انسي وسوسه گر هستند. انسان را با دين خ

گمراهي مي كشانند. آيا به غیر اينها، عوامل وسوسه گری وجود دارد؟�ه گر��انهای وسوس� بعد از شناسائي عوامل وسوسه گر از اشیاء و اشخاص و يا انس�ال��د متع��ا خداون��یطان ب��ه ش��راغ معارض� كه شیطان انسي شناخته شده اند، به س�ه دارد،� مي رويم تا ببینیم و بدانیم اين شیطان و ابلیسي كه با خدا مبارزه و معارض�ك��ود و ي��ا ق�درت خ��ود و ي��روت خ��ال و ث� از خدا قدرت و مهلت مي طلبد تا با م�ه جهنم� فرصت طوالني كه خدا به او بدهد، بتواند بني آدم را گمراه كند و آنها را ب�وده و� بكشاند، اين شیطان مبارز و معارض كیست كه پای خود را تو كفش خدا نم با نشان و مدال خدائي ، بندگان خدای واقعي و حقیقي را به جهنم مي كشاند؟ اين�اء و� چگونه منطقي است كه موجودی به نام ابلیس و يا شیطان ، دشمن خدا و انبی�درت و مهلت��ه او ق��دا ب��ه خ��ارزه دارد ك� اولیاء و دشمن جامعه بشريت ، با خدا مب�ا اين مهلت و��اند؟ آي��ه جهنم بكش��د و ب��راه كن��دا را گم� بدهد تا بتواند بندگان خ فرصت و قدرت كه خدا به شیطان مي دهد تا بتواند بندگان او را گمراه كند، عامل�ك��ه ي��را ب��دا چ� محكومیت خدا و اولیاء خدا نمي شود؟ ما از خدا مي پرسیم ای خ�ور��ه ج��ال ! هم� چنین دزد غارتگر، قدرت و مهلت مي دهي ؟ مهلت چندين هزار س�من��ود و دش� امكانات ! تو يك چنین سرمايه های مالي و زماني در اختیار دشمن خ�ذاری ت�ا اين دش�من خطرن�اك، بن�دگان ت�و را ب�ه آتش جهنم� بندگان خود مي گ

6 و 5 و 4. سوره ناس، 76

84 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د،� بكشاند؟ درست مانند اين است كه يك دزد غارتگر به پدر و مادر كودكان بگوي�ان��ا من كودك��د ت� شما از اينجا برويد، خانه و زندگي خود را در اختیار من بگذاري�در و��زنم و آن پ��ه جیب ب��ما را هم ب� شما را به هالكت بكشانم و ثروت و قدرت ش�دگي و��ه و زن� مادر، كودكان به دزد غارتگر يك چنین فرصت و مهلتي بدهند. خان كودكان را در اختیار غارتگر بگذارند و خود را كنار بكشند. درست فرصت و مهلتي�وانیم� كه شیطان از خدا مي طلبد تا مردم را گمراه كند، از اين قبیل است كه مي ت�دائي��ردن خ��ه گ��دگان ، ب� بگوئیم مسئولیت اين گمراه شدگان و به جهنم كشیده ش�ت. در��رده اس��ود مس�لط ك��دگان خ� است كه يك چنین دشمن خطرناكي را بر بن�ه ابلیس و��ود ك� همینجا ابلیس و مهلتي كه خدا به او مي دهد كامال شناخته مي ش

شیطان ، چه ماهیتي هستند؟ آيا خدا به آنها مهلت مي دهد يا انسانها؟

�رف��ه آن ط��ا را ب��ادی مي وزد آنه��رف ب��ر ط� يعني مانند مگسها و پشه ها از ه میبرد. با زنده باد و مرده باد، كنار سفره معاويه جمع مي شوند و او را بت خود قرار مي دهند و باز فردا با زنده باد ديگر، در خانه علي مي روند. مسلمانان صدر اسالم را�ا� در نظر بگیريد. خلیفه دوم، عده ای را دور خود جمع كرد. توی خیابانها و كوچهه

صدا مي زد:يل البيعة »

'، فهلموا ا «77أال أن ااببكر قد بويع هل

�د بیعت� يعني ای مردم، همه رفتند با ابوبكر بیعت كردند؛ شما هم بدويد، بروي�ران� كنید. به اصطالح ما همان زنده باد و مرده باد. بعد از بیست و پنج سال كه س�د.��ده گرفته ان��بر را نادي��یت پیغم��ه وص� قوم فهمیدند چه اشتباه بزرگي كرده اند ك�اد علي��ده ب��ان، زن� يكديگر را صدا زدند و زنده باد علي راه انداختند، مرده باد عثم�الم بیعت��ه الس��ا علي علی� ابن ابیطالب. بدون مشورت با موال، عثمان را كشتند و ب�فرۀ��ید. س� كردند. و باز بعد از چند سال، صدای زنده باد معاويه به گوش مردم رس�د واال� معاويه چرب و نرمتر بود، حسن ابن علي را مجبور كردند با معاويه بیعت كن�دند از��ه ش��ه ل��ه معاوي��ر چكم��ه زي� او را به قتل مي رسانند و بعد از بیست سال ك�وش��ا ب�ه گ��ین ابن علي در كوچه ه� حكومت او سر خوردند، صدای زن�ده ب�اد حس�الم��ه الس��ین علی��ام حس��ه ام� مي رسید. دوازده هزار نامه به امضای سي هزار نفر ب نوشتند كه آقا بیا به داد ما برس. شايد بهوسیله شما خدا ما را هدايت كند. هجده�ده� هزار نفر با نايب امام ، مسلم ابن عقیل بیعت كردند و بالفاصله زنده باد يزيد و زن�لم��ه مس��ر ب� باد ابن زياد و مرده باد مسلم ابن عقیل. در نماز مغرب ، هجده هزار نف�ان��لم در می��رفت، مس��ام گ� ابن عقیل اقتدا كردند و در نماز عشاء كه با فاصله انج�زار��ي ه� كوچه ها سرگردان ماند كه به كجا برود. همان زنده بادها و مرده بادها، س�ا اين� نفر را به صحرای كربال كشانید و آن فاجعه عظیم را بوجود آوردند. خداوند ب�د� گروه مستضعف همج الرعاع ها چه كند؟ آيا با يك فرمان تكويني آنها را نابود كن�رده��ا و م��ده باده��یر زن� يا بهتر اين است كه به آنها فرصت و مهلت دهد تا در مس

204، ص 28؛ بحار االنوار، ج 105، ص 1. االحتجاج، ج 77

85 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ر��ايد زي��تند؟ ش��ردمي هس��اش م��ه قم� بادها بروند و ببینند معاويه ها و يزيدها چ ضربات مشت و لگد آنها و يا فقر و جهلي كه بر آنها حاكم شده است ، حالت توبه و�د.� انابه در آنها پیدا شود و الاقل گرايشي به اولیاء خدا پیدا كنند. شما قضاوت كنی آيا بهتر اين است كه خدا اين گروه همج الرعاع را مهلت دهد تا در آينده و در پي�از در��ت. و ب��تر اس� حوادث سختي كه مي بینند عقلشان بیدار شود؟ البته مهلت به�رار��ا ق��رده باده��ا و م��ده باده��أثیر زن��ه تحت ت��انهائي ك��راغ انس� اينجا برويد به س�د و��ل را ب�ه ج�ای ح�ق مي پذيرن�د. مي رون��ل و باط� مي گیرند. حق را به جای باط�رار� پايه های قدرتهای طاغوتها مي شوند و يا همان كساني كه تحت تأثیر زنده باد ق�ا اين��د ب��د. خداون��دائي مي كنن��ای خ� گرفته خود را رئیس و يا امیر و يا باالتر ادع�یده��روت كش��ال و ث��ا جلب م� نفوس كه تحت تأثیر قرار مي گیرد، و به رياست و ي�ا را��ده باده��ه زن� مي شود، همین نفس اماره كه شیطان اكبر شناخته شده يا من ك�ا� قبول كرده و به سوی معاويه ها مي روم، خدا با من چه كند؟ مني كه عمر هستم ي�دا� ابوبكر هستم و يا معاويه هستم ، آن همه مردم مرا تمجید و تعريف مي كنند، خ�اقبت��د ت�ا ع� با من چه كند؟ مرا نابود كند و يا بهتر اين است كه به من مهلت ده�ودم در��ناخته اند و هم خ� بفهمم كه هم مردم در اشتباهاند كه مرا رئیس و امیر ش�دا� اشتباهم كه چرا آن تعريف و تمجیدها را باور كرده ام. پس بهتر اين است كه خ�دا��رايش پی� به من هم مهلت دهد تا از اشتباه خود نجات پیدا كنم. شايد به حق گ�ای��د و پايه ه� كنم و تسلیم خدای خود شوم و اما شیاطیني كه اطراف مرا گرفته ان�د؟� قدرت و رياست من شده اند تا بهوسیله من بخورند و بچاپند، خدا با آنها چه كن�د��ا هم مهلت بده� آيا بهتر است آنها را با اراده كن فیكوني خود نابود كند يا به آنه�ت و��اك اس� تا بتي را كه به كرسي قدرت نشانده اند بشناسند كه يك جهنم خطرن�نین��ه چ��د ك��ول خورده ان� آنها را به هالكت مي اندازد و خود را هم بشناسند كه گ انساني را و يا شیطاني را جای خدا و پیغمبر نشانده اند؟ تمامي اين سه طايفه يا به اصطالح شیاطین سه گانه، از خدا مهلت مي خواهند. اگر خدا هر سه طايفه را نابود كند، بهتر اين است كه بساط خلقت خود را هم برچیند. پس الزم است كه خدا به�د و��ذارد. بخورن��ان بگ��دگي در اختیارش� تمامي اين طوايف مهلت دهد و وسايل زن بچرند و به حوادثي كه خود بوجود مي آورند برخورد كنند. سرشان به ديوار بخورد�دارد.� و بفهمند كه كوچه كفر و گناه بن بست است و جز هالكت و فالكت سودی ن پس بايستي خدا را معذور بداريم بلكه عمل او را حكیمانه و رئوفانه بشناسیم كه با چنین انسانهای بي شعور و ناهنجار و يا طمعكار و دنیاپرست مدارا مي كند و به آنها�ت.� مهلت مي دهد تا عاقبت حق و باطل را بشناسند. نقشه خدا بسیار حكیمانه اس�ه��ود و ن��دی ن��دگي ، ص��دای ورود ب�ه زن��واني و در ابت��دای ج� انسانها گرچه در ابت�ود. اك�ثريت��رعكس مي ش��ای زن�دگي ب��د ولیكن در انته� گمراهاند و گول خورده ان�دا��دا و حقیقت پی��ه خ��ي ب��ل گرايش��وند، الاق��دار مي ش��اه و بی� گول خوردگان ، آگ�دا��ول خ� مي كنند و آرزوئي در آنها پیدا مي شود كه ای كاش در اطاعت خدا و رس�یر��ا اس� بوديم. به انتظار يك چنین روزی، خداوند به اين سه طايفه كه شیطان و ي�ت. در��ه اس��ل حكیمان��ترين عم��د و اين مهلت، به��تند، مهلت مي ده� شیطان هس

86 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

انتهای مدت، كساني كه آگاهانه به كفر و گناه خود ادامه مي دهند، مستحق عذاب آخرتند و از كسي جز خود شكايت ندارند و كساني كه بعد از آگاهي توبه مي كنند�ا را��بي ب�ه خ�دا و حقیقت پی�دا مي كنن�د، خداون�د توب�ه آنه� و يا الاقل گرايش قل�مول� مي پذيرد و زمینه ای فراهم مي كند تا گرايش قلبي خود را آشكار كنند و مش عفو خدا شوند. همین سه طايفه كساني هستند كه با زبان حال مي گويند خدايا به�رآن��ات ق��د در آي� ما مهلت بده ، به ما مهلت بده. خدا به آنها مهلت مي دهد. خداون�د، او را� هیچ وقت شخص معیني را طرف خطاب قرار نمي دهد كه اگر شیطاني باش�ر� بر مردم مسلط كند و يا اگر مؤمن باشد، او را به مقام بزرگي برساند بلكه نوع بش را به صورت يك فرد و يك نفر طرف خطاب قرار مي دهد؛ يعني خداوند به شیطان�دای��یطنت از ابت��ه اين ش��د. گرچ��یطنت مهلت مي ده� مهلت نمي دهد بلكه ب�ه ش�د.��دا مي كن��وام و دوام پی� خلقت آدم تا روز قیام امام زمان بهوسیله میلیونها نفر ق�رف��ك ف�ردی، ط��ورت ت��ه ص� همچنین از آنطرف ، گروه مؤمن و دوستان خود را ب�زاران��ني ه� خطاب قرار نمي دهد بلكه ايمان را تقويت مي كند و مهلت مي دهد؛ يع�ه عالوه� هزار نفر، در طول تاريخ زندگي كرده اند تا پايه های ايمان را محكم كنند. ب�ا��ت ؟ ي��دا مهلت داده اس��ا خ��د؟ آي� بايد بدانیم چه كساني مهلت به شیطان داده ان همان كساني كه تبلیغات شیطان را باور كرده اند و او را به جای ولي مهربان و پدر�ا� مهربان خود شناخته اند، اسیر او شده اند و او را بر خود مسلط نموده اند؟ خداوند ب�راهم��ا را ف��لط معاويه ه��ه تس��د، زمین��ول خورده ان��ه گ� اين انسانهای مستضعفي ك�ل و دانش ،��ه عق� كرده اند چه كند؟ جز اين كه به آنها مهلت بدهد تا بعد از بلوغ ، ب

بفهمند كه چگونه گول خورده اند و شیطان با آنها چه كرده است ؟

54مشيت خدا و مامور بودن پيامبر در آية است كه خداوند متعال رحمت و عذاب را مربوط54مطلب ديگر مربوط به آيه

�د��ه را بخواه� به مشیت خود مي داند. هر كه را بخواهد به او رحم مي كند و يا هر ك عذاب مي كند و در انتهای آيه، وكالت حضرت رسول اكرم )ص ( را نفي مي نمايد و�بری و از جهنم��ت ب� مي گويد تو وكیل مدافع مردم نیستي كه حتما آنها را به بهش�ت. مطلب اول اين� نجات بدهي. در اين آيه شريفه، دو مطلب علمي قابل توجه اس كه اين هدايتها و ضاللتها و خوب شدنها و بد شدنها و كفر و ايمان و توفیق و عدم توفیق ، همه و همه ، مربوط به مشیت خداست. خدا اگر بخواهد كسي را گمراه و يا�اند و��ه جهنم میكش� هدايت مي كند يا اگر بخواهد كسي را به بهشت و ديگری را ب�اهرا��ات ظ��ت و اين آي��یت خداس� همینطور تمامي مسائل و حوادث ، مربوط به مش نشان میدهد كه انسانها نقشي در مقدرات خود و يا كفر و ايمان خود و يا بهشت و

جهنم خود ندارند. اسباب و ابزار مشیت و اراده خدا هستند.�أمورين��اير م��رم را و س��بر اك� و مطلب دوم؛ همه جا در بسیاری از آيات، پیغم�تور��د و دس��ربیت مي دان��دايت و تعلیم و ت��أمور ه��ط م� دعوت و هدايت خود را فق�دايت��ود، او را ه��ربیت ب��دايت و ت� مي دهد كه هر كس به سراغ شما آمد، طالب ه

87 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

كنید و هر كس طالب فیض الهي بود، فیض الهي را به او برسانید. شما هدايتگران حق نداريد به سراغ مردم برويد و آنها را مجبور به قبول ايمان و يا وادار به اطاعت�ق��ومیت ، از ح� خدا كنید و همچنین وكیل مدافع آنها نیستید كه در صورت محك�ما��د: ش��ر مي فرماي��ات ديگ��د. در آي� آنها دفاع كنید و در محكمه الهي تبرئه نمائی�د��ول بگیري��ا را ك��د و آنه��قوط كن��د در جهنم س� محافظ مردم نیستید كه نگذاري�ه��د. در آي� به سوی بهشت و يا وادار كنید كه در خط بهشت و سعادت فعالیت كنن�اد��یار زي��ه آن بس� اول كه همه چیز مربوط به مشیت خداست ، آيات و روايات نمون

امءاست. از آن جمله امام علیه السالم مي فرمايند: » ال يقع شيئا يف األرض و ال يف السال بمش¦ية هللا

'« 78ا

�ت و��یت خداس��ه مش��وط ب��ود مرب��ع مي ش��وب، واق� يعني هر حادثه ای، بد وخ�ر��د آدم را ام� مخصوصا در داستان آدم و حوا و ابلیس ، روايت شده است كه خداون�د. از��ت بمان��ه در بهش��ت ك� كرد يا اجازه داد در بهشت زندگي كند ولیكن نخواس آنطرف ، ابلیس را امر كرد آدم را س�جده كن�د ولیكن نخواس�ت ك�ه ابلیس س�جده�ه� كند. مشیتش بر اين تعلق گرفت كه سجده نكند و يا احاديث و روايات مربوط ب

�د: »��ان فرمودن��ه ايش��دا ب�يلشهادت امام حسین علیه السالم كه رسول خ' أخ���رج ا

'ن هللا شاء أن يراك قتيال «79العراق، فا

« و درباره80ش���اء هللا أن ي���راين ق���تيال و يا آن حضرت در باره خودش فرمود: »بااياهل بیتش فرمود: » «81وأن يراهن س¦

�ه��ت ك� يعني خدا خواسته است كه اهل بیت من اسیر شوند و خدا خواسته اس مرا كشته ببیند و در بعضي آيات به مردم خطاب مي كند و مي فرمايد: شما چیزی را نمي خواهید مگر اين كه خدا بخواهد و با داليل عقلي هم ممكن نیست در ملك خدا و در دايره سلطنت خدا كسي يا چیزی، خالف مشیت خدا عملي انجام دهد و�د� به اصطالح، میدان را از دست خدا بگیرد. مثال خدا نمي خواهد يزيد حكومت كن�ت.��ته اس� ولیكن بر خالف اراده خدا، روی تخت سلطنت نشسته، اولیاء خدا را كش�ر خالف� اگر خدا نخواهد شیطان شیطنت كند و يا ظالمان حكومت نمايند و آنها ب مشیت خدا میدان را از خدا گرفته اند، شیطنت نموده اند و حكومت كرده اند، الزمه�دا��ند و خ��رده باش��ه ك��دا غلب��ر خ� يكچنین فرضیه ها اين است كه دشمنان خدا ب مغلوب آنها شده باشد. چطور ممكن است خدای قادر و قاهر و توانا مغلوب دشمن�ری� خود گردد و شیطان براين خدای نیرومند غلبه كند؟ در اين رابطه حديث ديگ

78 .31؛ مقتل ابي مخنف، ص 63. لهوف، 7965. لهوف، 8065. لهوف، 81

88 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د: »� تب���ارکداريم كه نمونه اش در آيات و روايات خیلي زياد است. فرموده ان ان اهللکراه وال يعیص بغلبة « وتعاىل ال يطاع اب

�ه��دا غلب��ر خ��د و ب� يعني كساني كه معصیت كرده اند میدان را از خدا نگرفته ان�ده اند��دا نش��اعت خ��ه اط� نكرده اند، كساني هم كه خدا را اطاعت مي كنند مجبور ب بلكه آزادانه خدا را اطاعت كرده اند. پس به قضاوت عقل ، امكان ندارد يك حادثه ای�ردد ي�ا� بر خالف مشیت خدا واقع شود. خدا نخواهد، برگي سقوط كند و س�اقط گ�ر��ادثه ای ب��یرد. ح��ا بم��ود ي� خدا نخواهد، كسي كشته شود يا بمیرد و او كشته ش�نزه��ل و غفلت م� خالف مشیت خدا، به دلیل جهل و غفلت خداست كه خدا از جه است. همه چیز را مي داند. خودش مي فرمايد: برگي از درخت ساقط نمي شود مگر

و يا حادثه بر خالف مشیت خدا دلیل82اين كه من مي دانم و آن را ساقط مي كنم �ائل و��واب اين مس��ت. ج� عجز خداوند متعال است و خدا از عجز و ناتواني منزه اس ايرادات چیست ؟ كفار و مشركین هم روز قیامت مي گويند خدا خواست كه ما كافر�ه� و مشرك باشیم. اگر نمي خواست مشرك نمي شديم. گناه كفر و شرك خود را ب

گردن خدا مي اندازند و خدا را مسئول كفر و گناه خود مي دانند.�دا و��وب، خالف رأی خ��ا خ��د ي��د باش� از يكطرف نمي توانیم بگوئیم حادثه ای ب�ت و� مشیت خدا واقع مي شود كه اين عقیده، دلیل عجز يا جهل خداوند متعال اس�ود� خداوند از جهل و عجز، منزه است. از طرفي اين مسئله مزاحم فكر انسان مي ش كه چگونه مشیت خدا به كفر و گناه انس�ان و ي�ا قت�ل اولی�اء خ�دا و ي�ا حك�ومت�دالتي� دشمنان خدا تعلق مي گیرد كه خدا مي خواهد علي علیه السالم با ايمان و ع كه دارد خانه نشین گردد و معاويه ها ب�ا ظلم و س�تم خ�ود در رأس حك�ومت ق�رار�الم را در رأس��ه الس��د و علي علی��ابود كن��ه را ن� گیرند و خداوند قدرت دارد معاوي�وادث��نین ح� حكومت قرار دهد، دنیا را پر از عدل و داد نمايد. چطور مي شود يكچ�ا��ل و جنايته��نین قت� خطرناكي بر طبق مشیت خدا باشد و خدا اجازه دهد يك چ

مانند فاجعه كربال واقع گردد؟�ان��ربیت انس� تمامي اين مسائل مربوط به حكمت خداوند متعال و مربوط به ت�وادثي� است. يعني تربیت انسانها توقف دارد بر اين كه چنین جنايتها واقع شود، ح�ال ،��د متع��ر خداون� بوجود آيد مانند همان مسائل شیطنت و شیطان كه گفتیم. اگ�ابود��ده را ن��ورده و گول زنن��ا گول خ� مهلت و فرصت را از كافر و گناهكار بگیرد و ي�را��د زي��دا مي كن��ويت پی��ت ، لغ� كند، مسائل تربیتي كه مربوط به خلقت انسان اس�د،��وب باش��ا خ��د ي��د باش� تربیت به تدريج واقع میشود. پس تمامي اين حوادث ، ب�راف��ت. در اط��ا الزم اس��ل آنه��انها و تكام��د انس� اطاعت باشد يا معصیت ، برای رش�دا� مشیت و اراده خدا بحث كنیم كه اجازه دادن و خواستن خدا، با عمل كردن خ فرق دارد. اراده مربوط به كارهائي است كه فاعلش فقط خداوند متعال است. مانند�ه اراده��ت ب� خلق مخلوقات و يا توفیق و تربیت آنها. آنچه از اختیار انسان خارج اس

�ا ويعلم ما في البر والبحر : » وعنده مفاتح الغیب لا يعلمها إلا هو 59. سوره انعام، 82��ة إلا يعلمه� وما تسقط من ور قولا حبة في ظلمات الأر ض ولا ر طب ولا يابس إلا في كتاب مبین «

89 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ال آن. مرضها را��رگ و مرضها و امث��ا و م� خدا واقع مي شود. مانند سیلها و زلزله ه�رات��ا و حش��ه میكروبه��ود مي آورد. اين هم��المتي را به وج� خدا ايجاد مي كند و س�ا اين مرضها� مرض آفرين خلق نموده و باز اين همه داروهای ضد مرض آفريده و ب و داروها و حادثه های ديگر مانند سیل و زلزله و وبا و طاعون، بندگان خود را وادار به كار و كوشش و مبارزه مي كند و آنها را مجبور مي كند تا عوامل مرگ و مرض را�المتي دائم��برد و س��د مرضها را از بین ب��ه مي توان��ي ك� بشناسند، آن عوامل اساس�ائي��وند. كاره� بوجود آورد، يعني اراده و مشیت خدا را بشناسند و به او پناهنده ش�دا��ه اراده خ��ود، ب� كه از اختیار انسان خارج است و بدون دخالت انسان واقع مي ش واقع مي شود. چنین حادثه هائي فعل خداوند متعال است و اما كارها و حوادثي كه�ان و��ر ايم� به اراده انسان واقع مي شود، خواه كفر و گناه باشد، به اراده كفار و يا اگ�انها��ه اراده انس��ه ب� اطاعت باشد، به اراده مؤمن ، يك چنین حوادثي ، بد يا خوب ك�ق� واقع مي شود، به مشیت خدا واقع میشود. يعني خواست خدا به عمل انسان تعل�ركت��اه ح��ر و گن��ط كف� مي گیرد اما اراده او تعلق نمي گیرد. مثال انساني كه در خ�انع او ش�ود، او را ن�ابود� مي كند، اين همه خیانت و جنايت مي كند، خدا مي تواند م�انع��د ولیكن م� كند و يا دست و پای او را فلج نمايد تا نتواند خیانت و جنايت نماي�ام��هادت ام��انع ش��د م��د مي توان� جنايتكار نمي شود، او را آزاد مي گذارد و يا خداون�ود و��انع نمي ش� حسین علیه السالم شود، قاتلها را به اراده خود نابود كند ولیكن م�درت الهي��ردن ق� مردم را آزاد مي گذارد. امام حسین علیه السالم را هم از به كار ب منع مي كند. مي گويد وظیفه داری به قدرت يك انسان عادی و متعادل بجنگي. يا�ود و� غالب شوی و يا مغلوب. و يا مثال ماشیني كه مشرف به سقوط شده است ، خ�دا��ت، خ��ده اس��ارج ش��ده خ��ار رانن��اند، از اختی��رگ مي كش� مسافرين را به ديار م�ر��ه اگ� مي تواند مانع سقوط يا تصادف گردد. خدا يك چنان قدرت قاهره ای دارد ك�ر��د او را آرام آرام ب��دا مي توان��ود، خ� هواپیمای در حال سقوط، به زمین نزديك ش�دن��ته ش� زمین بگذارد و مسافرين را حفظ كند ولیكن اجازه سقوط هواپیما و كش�ود� مسافرين را مي دهد. يعني سقوط به مشیت خدا واقع مي شود. مي تواند مانع ش�انع��اهي هم م��ود. گ��ود و نمي ش� ولي نمي شود. مي تواند مانع حادثه های انساني ش�ه��ماعیل ب� حادثه ای مي شود كه به دست انسان واقع مي شود؛ مانند حادثه ذبح اس�وند،��دا ش� دست پدرش ابراهیم. پدر و پسر هر دو تسلیم مي شوند كه قرباني راه خ�ود.��ماعیل مي ش��انع ذبح اس� تمامي اعمالي كه الزم است انجام مي دهند ولیكن م�ده و��ان آم� كارد تیز ابراهیم، گلوی نازك اسماعیل را نمي برد. مي گويند كارد به زب

« 83اخلليل يأ÷مرين واجلليل يهناينگفته است : »�ود. و� يعني ابراهیم خلیل مرا وادار به بريدن و اما خدای توانا مانع بريدن مي ش يا مردم خواستند ابراهیم را بسوزانند. صحرائي از آتش بوجود آوردن�د و اب�راهیم را�د و��راهیم ش��دن اب��وخته ش� میان آتش پرت نمودند ولیكن خداوند متعال مانع س

فرمود:266، ص 5؛ تفسیر الفرقان، ج 7، ص 8. تفسیر منهج الصادقین، ج 83

90 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

بر اهمي» ' «84 قلنا اي انر كوين بر دا وسالما عیل ا

�ه��وب ، ب��ا خ� پس مشیت خدا به معنای اجازه وقوع حوادث و كارها، بد باشد ي�ع� دست انسان است نه اين كه انسانها را مجبور كند كافر و عاصي يا مؤمن و مطی�لحتي��ال روی مص� باشند. تمامي اين حوادث به اراده انسان يا به اراده خداوند متع�ا الزم��ت. در اينج��ريت اس� است كه واقع مي شود و آن مصلحت به نفع جامعه بش�د بحث��وادث را مي ده� است در اطراف اين مصلحتها و مفسده ها كه اجازه وقوع ح

كنیم.�تي��دگي بهش��دايش زن��ل پی� آن مصلحت اساسي در وجود انسان كه يگانه عام مي باشد، علم و معرفت در وجود انسانهاست. علم و معرفت و دانائي ، مقدمه توانائي است و توانائي، عامل سعادت ابدی انس�ان اس�ت. انس�ان دان�ا و توان�ا ب�ه دان�ائي و�ود��ا را از وج� توانائي خود، تمامي عوامل مرگ و مرض و قتل و كشتار و محرومیته�ود مي آورد.��المتي بوج��عادت و س��الح و س��ل ص� خود مي زدايد و به جای آنها عام انسان را در چنان وضعي قرار مي دهد كه آزاد مطلق و توانای مطلق است. در عین�ق� حال كه آزاد مطلق است و هیچ عاملي و حاكمي بر او حكومت ندارد، نظام مطل بوجود مي آورد. شايد اين دو كلمه با يكديگر سازگار نباشد كه بگوئیم آزادی مطلق�ه آزادی��اني ك��ود. انس��ان ش� و نظام مطلق ؛ زيرا نظام مطلق، شايد مانع آزادی انس�بیعي��انع ط��رود، م� مطلق دارد كسي است كه به هر جا مي خواهد، بدون زحمت ب�ه و��د، در خان��ود آزاد باش��دگي خ��ه و زن� نداشته باشد. مي خواهد چنان كه در خان زندگي ديگران هم آزاد باشد. زندگي مردم برای او مانند زندگي خودش باشد. آنجا�د.��ترم باش��رش مح� مانع قانوني دارد كه بايستي مال و جان و ناموس مردم در نظ�ت.��ايز نیس� حق ورود به خانه كسي و يا استفاده از مال و زندگي ديگران برايش ج چطور آزادی مطلق با اين دو قانون قدرتمند طبیعي ، مانند كوهها و در و ديوارها و�ه��ايد هم� يا قانونها مانند رعايت حقوق مردم با آزادی مطلق سازگار است ؟ پس ش�ود،��ای خ� بگويند آزادی مطلق ، برای انسان، قابل تصور نیست. هر جا برود پیش پ اين دو مانع بزرگ را طبیعي و قانوني مي بیند. اجبارا كنترل مي شود. بايستي خود�د. پس��اوز نكن� را متوقف گرداند و آنطرف ديوار نرود و به حقوق و حدود مردم تج

آزادی مطلق ، محال است. �ه��د ك��ان باش��ل انس��ل جه� جواب اين است كه اين دو مانع قانوني، اگر به دلی�ا� جاهل است، نمي داند اينجا مال مردم و زندگي مردم است ، حق تصرف ندارد و ي اينجا كوه و درياست حق ورود ندارد، اگر اين نظام ، مولود جهل باشد كه خداوند با�د،��ود نیاي� اين دو مانع طبیعي و قانوني جاهل را منظم كند تا فساد و مفسده بوج�ا��رود و ي��ق دارد ب� البته آزادی مطلق نیست، بلكه جاهل، مقید است و به جائي ح

حركت كند كه اين دو مانع، سر راهش نباشد. ولیكن اگر اين نظام، مولود علم انسان است ، علم انسان به مصالح و مفاسد، علم�د،��دمت كن��تي خ� انسان به اين كه خدمت از خیانت بهتر است و هر جا برود بايس

69. سوره انبیاء، 84

91 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ق� علم انسان به اين كه خیانت بد است و انسان را به سقوط مي كشاند. آزادی مطل�الح��الح و اص��ه ص��ه كس او را ب��ت. هم� عملي را میگويند كه مولود علم انسان اس�رض� مي شناسند و هر جا مي رود، چشمة آب حیات است. ظلم و فساد و مرگ و م�ا��ر ج��ت. ه� را نابود مي كند. چنان كه امام را تعريف كرده اند چشمه آب حیات اس�ا��ت. ب� رفت و با هر كسي تماس گرفت ، زنده كننده و حیات آفرين و بركت آفرين اس جنگل تماس بگیرد آن را تبديل به باغ بهشت مي كند. با مريض تماس بگیرد او را�ر راه��ت. س��ات اس� به سالمتي مي رساند. با هر كس تماس بگیرد منشاء خیر و برك�ود��انوني وج� يك چنین انساني ، پیدايش آن دو مانع بزرگ، يعني مانع طبیعي و ق

ندارد. به قول شاعر شیرازی مي گويد:منعم به كوه و دشت و بیابان غريب نیست

هر جا كه رفت خیمه زد و بارگاه ساخت جنات ع���دن جت���ري يعني انسان بابركت ، هرگز با مانعي روبرو نمي شود. كلمه »

هتا األهنار �یدهمن حت� « همین علم و قدرت در وجود انسان است. علمش به جائي رس�ه��دارد ك��ان ن� است كه فساد و صالح عالم را مانند خدای خود مي داند و هرگز امك�ه همین��ر پاي� در جائي منشاء فساد باشد. فساد كوچك يا بزرگ و حتي نیت بد، ب�مه� دانائي از او قابل تصور نیست. خداوند، توانائي هم به او داده است. همه جا چش�ود،� آب حیات است. بركات الهي بر دست او جاری مي شود. با مرده ای روب�رو مي ش او را زنده مي كند. با مريضي روبرو مي شود، او را به سالمتي مي رساند. ضعیف را به�د.��ود مي باش� توانائي و فقیر و جاهل را به دارائي و دانائي مي رساند. مانند خدای خ�بیعي پی�دا��ا ط��ك م�انع ق�انوني ي� آيا شما مي توانید سر راه اراده خداوند متعال، ي�د و��ا را مي بین� كنید؟ آيا خانواده ای پیدا مي شود بگويند چرا خدا بدون اجازه ما، م�ركت��یر و ب��ا مي رود، خ��ر ج��د ه� مي شناسد و بر اسرار ما آگاهي دارد؟ زيرا خداون�از��ا ب��ه روی آنه� است. چشمه آب حیات است. اولیاء خدا هم چنین ، تمامي درها ب است. زيرا به هر جا بروند، با هر كس تماس بگیرند، زندگي بهشتي بوجود آورده و

جنات ع��دن جت��ريبیابانهای خشك كوير را تبديل به باغ و بوستان میكنند. همان »هتا األهنار �د«من حت��عادت و نعمت ، مانن��زت و س� اند. هر جا مي رود خیر و بركت و ع

�دن��ت و مع��ود خداس� نهر به ارادۀ او جاری مي شود. همین علم و قدرت كه در وج اين همه خیرات و بركات است ، به انسان صالح و مؤمن تعلق مي گیرد. اگر در كوير پیاده شود با اراده و قدرت خود ك�ه اراده الهي اس�ت، ك�وير خش�ك را تب�ديل ب�ه�ا� بهشت موعود مي كند. انسانهای معجزه گر كه به هر جا مي روند، راهها به روی آنه باز است ، مرده ها را زنده مي كنند، روی آب و هوا پرواز مي كنند، حرارت آتش را از�ا��د. همانه� خود كنار مي زنند، عوامل مرگ و مرض را از شهر و مملكت دور مي كنن

هتا األهنار» ري من حت �ا.جنات عدن جت��ه نعمته� « هستند. جنات عدن يعني معدن هم�ا اين��د و ي��اخته ش��ا س� معدني كه معادن طال و نقره را بوجود آورد، در دل كوهه

92 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ق��ؤمن تعل��ان م� همه نعمت در دل درياها ساخته، ارادۀ قاهر الهي است كه به انس مي گیرد و يك چنین موفقیتي مولود علم است. پس برای پیدايش يك رقم دانائي كه منشاء توانائي میباشد، میلیونها حادثه و مصیبت كه سر انسان يا جامعه بیايد و�ه در� آنها را به دانائي و توانائي برساند، مصلحت دارد و ارزشمند است. انسانهائي ك�ة آن��د و نتیج��ي آموخته ان��ادثه ای درس��ر ح� دنیا مبتال به حادثه ها شده اند و از ه درسها بهشت موعود ابدی شده است ، روز قیامت بسیار ذوق و نشاط پیدا مي كنند كه چنین حادثه هائي ديده اند و شكر خدا را به جا مي آورند كه چنان حادثه هائي را�ود ت�ا� مقدر كرده است و آرزو مي كنند كه ای كاش حادثه ها و بالها چندين برابر ب�ق و��ه آزادی مطل��املي ك��ا ع� نعمتها و لذتها بیشتر از اين به ما مي رسید. پس تنه�دا��ه پی��یر حادث��تر از مس��ه بیش� نظام مطلق ، بوجود مي آورد علم و معرفت است ك مي شود و باز بزرگترين عاملي كه رقیت و بردگي بوجود مي آورد جهل انسان است�وادث��امي ح��ه تم��د. نتیج��اد مي كن��ق ايج� كه به جای نظام مطلق، بي نظمي مطل تاريخ ، روزگاريست كه بشريت زمان، يك صدا و يكنواخت داد مي زنند كه ای خدا، امام اصلي ما را برسان و ما را از اين مصیبتها و مهلكه ها نجات بده. اين داد و فرياد�ه��ت ك� جهاني كه همه جا قرآن به نمايش مي گذارد، مولود ظلم و فساد جهاني اس�رۀ��تي ك��د، وق��رم مي فرماي��ول اك� به دست كافر و جاهل پیدا مي شود. حضرت رس�ان ،��ا را برس��رج م��ه ای خ�دا، ف��د ك� زمین پر از ظلم و فساد شود، همه داد مي زنن�د.��دل و داد مي كن� خداوند فرزندم مهدی موعود را ظاهر مي سازد و دنیا را پر از ع�از و��ل بهشت س��ه علم و دانش ، عام��زرگ ك� پس برای پیدايش يك چنین نتیجه ب�ات ارزش دارد و��رگ و مرضها و ابتالئ��ا و م��ور اين حادثه ه� بهشت آفرين باشد، ظه�ا و��ر باله��ت ب��ای او ش�كرگزاری مي ك�نیم، الزم اس� خدا را همانطور كه ب�ر نعمته حادثه هائي ك�ه اج�ازه ظه�ور آن را مي ده�د و ي�ا خ�ودش آن را ظ�اهر مي س�ازد،

شكرگزاری كنیم.�یح55در آيه ��ديگر توض��ر يك��بران را ب��ری پیغم��یلت و برت� خداوند مراتب فض

مي دهد. مي فرمايد: خدا به تمامي انسانهائي كه در عوالم آسمان و زمین هستند از�از داديم.��ديگر امتی� شما آگاه تر است. ما بر اساس همین آگاهي، پیغمبران را بر يك�بر،��ه داوود پیغم� بعضي از آنها برتر و باالتر و بعضي از آنها در درجات پايین تر. ما ب كتاب زبور داديم. در اين آيه شريفه، دو مطلب قابل توجه است. مطلب اول اين كه نظیر انسانهائي كه در كرۀ زمین هستند در عوالم آسمان هم هستند. و مطلب دوم�ك مكتب��اگرد ي��ا ش� داليل نبوت و برتری پیغمبران بر يكديگر با اين كه همه آنه

هستند و در محضر يك استاد درس خوانده اند.

جهانهاي موازي بحث اول ، آيات و احاديث وارده از ائمه اطهار علیهم الس�الم ص�راحت دارد ب�ر اين كه عالم و آدم ، منحصر به همین كرۀ زمین نیست بلكه عوالم بسیار است و در

93 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ر ذویمنهر عالمي، آدم زياد است. در همین آيه ، خداوند با كلمه »� « كه داللت ب�رۀ��ای ك��د آدمه� العقول مي كند، خبر مي دهد كه در آسمانها، آدمهائي هستند مانن زمین و خداوند به احوال و اوضاع آنها از شما آگاهتر است و نظر به اين كه اين آيه�ا��واخت ب��د و يكن��ديگر بحث مي كن� شريفه، در تعريف انسان و برتری انسانها با يك�د،��ف مي كن��مان را تعري��انهای آس��انهای زمین را و انس� استعمال كلمه »من« انس�ت و��رۀ زمین هس� دلیلي است روشن بر اين كه در فضای آسمان، عوالمي مانند ك�ا��ر ج��د ه� انسانهائي مانند انسانهای كرۀ زمین در آنجا زندگي مي كنند. اوال خداون�ع و زمین� كلمه آسمان و زمین را برابر يكديگر قرار مي دهد، آسمان را با كلمه جم

را با كلمه مفرد، تعريف مي كند. مي فرمايد: ماوات وما يف األر ض» ه ما يف الس ـ ح لل ب ماوات واألر ض 85 يس¦ ه مكل الس ـ «86 ولل

�ق� و امثال اين كلمات. با اين كه آسمان اگر به معنای فضا باشد، فضا خالء مطل�ائي� است. يعني وسايل زندگي و حیات ، در فضای مطلق وجود ندارد. فضا يعني ج�رات� بسیار باز و بدون مانع؛ مانند فضای بین زمین و ماه و مريخ و يا فضای بین ك ديگر. در فضای خالي، هوا هم كه قابل تنفس باشد وجود ندارد. نور و روشنائي هم�نائي،��را روش� در فضا قابل رؤيت نیست؛ يعني نور هست ولیكن روشنائي نیست ؛ زي�ت ،� مولود تركیب و يا انعكاس نور با ماده است. در خالء مطلق ، جائي كه ماده نیس�اه��ای بین زمین و م��ه فض��ما ب� نور هست ولیكن روشنائي بوجود نمي آورد. مثال ش�ال� توجه كنید. اين فضا پر است از نور خورشید. نور خورشید، فضائي را برابر ده س نوری پر كرده است ولیكن اين فضائي كه پر است از نور خورشید جز در چهره ماه و ستاره ها قابل رؤيت نیست. كره ماه مانند يك ماهي در دريای نور خورشید غرق�ر��اهای ديگ��اه و فض��راف م��ت. در اط��ن اس��اه روش� است ولیكن فقط يك طرف م�ما��ار ش��ید در اختی��ور خورش� روشنائي وجود ندارد. مانند اين است كه دريائي از ن�ید در اين� باشد ولیكن در يك نقطه معین، روشنائي ظاهر شده باشد. شما مي پرس�ه��ت ك��واب اين اس� اقیانوس نور، چرا همه جا تاريك است جز يك نقطه معین ؟ ج�ا��ردد ت� نور، در انعكاس، نمايش پیدا مي كند. بايستي به جسمي برخورد كند و برگ�ر در� آن جسم و فضای اطراف را اگر هوائي وجود داشته باشد روشن نمايد. االن اگ�ت.��ك حقیقت اس��ا ي� كرۀ زمین هوا نباشد روشنائي قابل استفاده نیست. پس فض�نده��ای درخش��ك نقطه ه��ت ، ي��ق اس� يعني خالء مطلق. در اين فضا كه خالء مطل نوراني ديده مي شود كه آن را ستاره مي خوانیم. ستاره ها چیستند؟ به علم جديد و�ای��ا در ج��تارهها ي� قديم و در لسان آيات و روايات، همه جا تعريف شده اند كه س�د. اين��ید را منعكس مي كن� خود خورشیدند و يا كره ای مانند زمین كه نور خورش�ؤاالتي��ا س��د زمین، در اينج� ستاره ها كه در جای خود خورشیدند و يا كره ای مانن�ه� بوجود مي آيد كه اين خورشیدها به چه منظوری خلق شده اند و يا اين كراتي ك�ده اند؟ ج�واب ق�انع كنن�ده� در اطراف خورشیدها هستند به چه منظوری خل�ق ش

1؛ سوره تغابن، 1. سوره جمعه، 85؛...42؛ سوره نور، 27؛ سوره جاثیه، 14. سوره فتح،86

94 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ان اي�راد مي ش�ود. اگ�ر� همان جوابي است كه در تعري�ف منظوم�ه شمس�ي خودم�ه در��رای اين ك��واب مي دهیم ب��د، ج� بپرسند خورشید را به چه منظوری آفريده ان�ات و��ت ، حی��ید اس� كرات اطراف خودش و يا در كرۀ زمین كه يكي از اقمار خورش حركت بوجود بیاورد و برای انسانها زندگي بسازد. پس اگر انساني نبود، خلقت كرۀ�ما��د ش��ت. مانن� زمین و كره خورشید لغويت پیدا مي كرد. يك جواب منطقي نداش�ما بپرس�ند ب�ه� كه در بیاباني خالي از وجود انسان ، چراغ روشني را بیافرينید. از ش�رق ،��نعت ب� چه منظوری آنجا اين همه برق تولید نموده ايد، جوابي نداريد و اين ص�ر هم��ال اگ��د متع� در بیابان لخت و عور خالي از سكنه ، لغويت پیدا مي كند. خداون�د، خلقت� خورشیدی بیافريند در جائي كه كسي نیست از نور خورشید استفاده كنخورشید لغويت پیدا میكند و خدا منزه است از اين كه كار لغو و عبث انجام دهد.

مسئله ديگر اين مسئله است كه تنها موجودی كه به عالم خلقت معنا مي دهد�ت.� و با بودن آن موجود، همه اين تشكیالت الزم و واجب مي شود، فقط انس�ان اس�الم��ه ع��ود، ب��رقي خ��ل و ت� انسان موجودی است متكامل و مترقي. بر اساس تكام�ط��را فق��د؛ زي��الم و آدم باش��دا از خلقت ع� خلقت معنا مي دهد و مي تواند هدف خ�ان��ر از انس��د. اگ��ودش باش��دای خ��دف خ� انسان است كه مي تواند هدف خود و ه�دی� بپرسید به چه منظوری خلق شدی و به چه منظوری به خلقت خود راضي ش�ه��واهم ب��ه مي خ� و زندگي مي كني ، جوابي كه به اين سؤال مي دهد همین است ك�تفاده كنم و��یز اس� علم و دانش مجهز شوم و بر اساس اين علم و دانش، از همه چ�را� بهره ببرم. جواب درستي كه انسان از دلیل خلقت خود مي دهد همین اس�ت ؛ زي�یزی��ا چ��ي ي��د از كس��د نمي توان��ا نباش� اگر دانا نباشد توانا نیست و اگر دانا و توان�ائي��ائي و توان��ول دان��ا، محص��تفاده ها و بهره برداری ه��امي اين اس� استفاده كند. تم�الم ،� انسان است. پس انسان برای حفظ موجوديت خود و برای اين كه به خلقت ع معنا و مفهومي بدهد، تمامي اين تشكیالت را الزم دارد. زمیني مانند كرۀ زمین با�ود��ان نب��ر انس��كیالت. اگ� تمامي تجهیزات و آسماني هم مانند فضا با آن همه تش جواب درستي هم از خلقت عالم وجود نداشت. و اما جوابي كه خدا را قانع مي كند�د��ؤال از خداون��ر س��ه در براب��ت ك� يا عقال و دانشمندان را قانع مي كند، جوابي اس�ه��ق عظیم و عجیب را ب�ه چ� متعال داده مي شود. بپرسند ای خدا، اين هم�ه خالي�د��انع مي كن��ل و علم را ق��ه عق��وابي ك� منظوری و برای چه كسي آفريدی ؟ تنها ج همین جواب است كه خداوند مي فرمايد، هر چه هست برای انسان آفريدم و انسان را برای علم و معرفت تا انسان خود را و خدای خود را بشناسد و آنچه خدا برای او�امي��ان ، تم��وای انس��د. س��تفاده كن��د اس��ه مي دان��د و از آنچ� خلق كرده است بدان موجودات عالم، يا ساختمان هستند يا مصالح ساختماني. ساختمان ، مانند كرات و�ا� خورشید و ماه و ستارگان ، و مصالح ساختماني مانند نور و ماده كه از تركیب آنه�ه� با يكديگر اين همه عوالم ساخته مي شود. موال امیرالمؤمنین علیه السالم آنجا ك در خطبه اشباح، بهترين سخنراني های خود، حكمت اين تجهیزات را بیان مي كند،

مي فرمايد:

95 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

لهیا أهلها عیل تمام مرافقها»'«87و أخرج ا

�رای��ه ب��رد و آنچ��ز ك� يعني بعد از اين كه خداوند عالم را به تمام وسايل مجه�ود��ايل موج��د از وس��ا بتوانن��ود آورد، ت��ل زمین را بوج��د اه� زندگي الزم بود آفري�ده از��انع كنن��واب منطقي و ق��د. پس ج� استفاده كنند و به زندگي خود ادامه دهن�د��الم نباش��ه آدمي در آن ع� خلقت عالم ، انسان است. اگر خدا عالمي را بیافريند ك�ود ك�ه آي�ا� خلقت آن عالم لغويت پیدا میكند. در اينجا بحث ديگری مط�رح مي ش آدمها در آن عالمها مانند آدمها در همین عالماند و تجهیزاتي كه برای آن عالمها و�ا��ده و ي��ق ش��الم و آدم خل� آدمها خلق شده ، مانند تجهیزاتي است كه برای اين ع�ئله��ؤال هم همین مس��واب اين س��د؟ ج��ته باش� ممكن است با يكديگر تفاوت داش�اوت��ديگر تف� است كه علم كامل، صنعت كامل بوجود مي آورد و صنايع كامل با يك ندارند. يعني انسان كه بر اساس علم كامل خداوند متعال خلق شده و يا عالمي كه�اس علم��ر اس��ون اين خلقت ب��ده، چ��ده ش� به علم خدا برای اين انسان كامل آفري�ه در� مطلق و كمال مطلق است با يكديگر تفاوت ندارد. مثال مي گوئیم انسانهائي ك عوالم ديگر خلق شده اند شايد از نظر شكل و قیافه و يا تجهیزات ديگر با انسانهای كرۀ زمین فرق داشته باشند. قد آنها بزرگتر و باالتر و يا پهنة وجود آنها و يا اعضاء�ان��ود انس��ر وج��ا را ب� و جوارح ديگر. جواب اين است كه علم درست، اضافه و منه نمي پذيرد. شما هر جور نقشه ای برای خلقت انسان رسم كنید كه چشم و گوشش�ر در��ر، اگ��ورتي ديگ��ه ص��ايش ب� جور ديگری باشد و يا در جای ديگر يا دست و پ�ر اين��ا ب��د ي� نقشه خود، خط بسیار كوچكي هم بكشید كه از اين خلقت منها باش خلقت اضافه باشد، علم آن را نمي پذيرد. االن در كرۀ زمین كه علم كامل ، سفیدی�تر� انسانها را از سیاهي آنها بهتر و باالتر مي داند و يا زيبائي انس�انها را از زش�تي به�یاهان��ود. س��ع مي ش��تراض عقال واق��ورد اع��ر، م� مي شناسد، زشتیها و نواقص ديگ�را عقب��ه چ��د ك��تراض دارن��تها اع��ا زش� اعتراض دارند كه چرا ما سیاه هستیم و ي�د:��ه مي فرماي��ت ك� افتاده اند. جوابي كه خدا در برابر اين اعتراضات مي دهد اين اس اين زشتي ها و زيبائي ها در دنیا برای تعلیم و تعلم است ولیكن من كه خدای شما�ا و س�فید و ن�وراني� هستم ، به شما وعده مي دهم كه در عالم آخرت ، همه شما زيب باشید. زشتي ها و سیاهي ها را به كلي از وجود شما برطرف مي كنم. همین طور كه�ود، خلقت��ا بلن�د مي ش� علم اين نواقص كوچك را نمي پذيرد و صدای اعتراض علم�ول��ود و علم آن را قب��ع مي ش��تراض واق��ورد اع��ود هم م��ع موج� انسان به جز وض نمي كند. روی اين حساب كه علم مطلق و علم كامل ، صنعت كامل بوجود مي آورد�والم��ه ع��نیم ك� و صنايع كامل، در هر نوعي يكجور و يكنواخت است ، قضاوت مي ك�انها در همین��د انس� ديگر مانند همین عالم است و انسانها در اين عوالم ديگر مانن�ه در آن��ائي ك��ا آدمه��مانها و زمین و ي� عالماند. خداوند متعال در تعريف عوالم آس

عوالم زندگي مي كنند از اين يكنواختي خبر مي دهند. مي فرمايد:

نهج البالغة )اشباح (91. خطبه 87

96 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

اموات و األرض يسجد من يف الس 88و هلل

« در تعريف ذوی العقول به كار مي رود؛ يعني هر عاقل و خردمندیمن كلمه »�ه »�هكه در آسمان يا در زمین باشد. و گاهي از انسان زمین و آسمان، تعبیر ب «داب

مي كند. میفرمايد:ذا يشاء قدير»

'عهم ا ة وهو عیل مج «89وما بث فهیما من داب

يعني جنبندگاني كه در عوالم آسمانها و زمین خلق فرموده، در يك روزی همه�ت.��ده اس��یر ش��ان تعب��ه انس� اينها را با يكديگر محشور مي كند و اين كلمه دابه، ب�ل آن را��وع كام��ده ای، ن��ر جنبن� گرچه ساير حیوانات هم جنبنده هستند ولي از ه�ه در� تعريف مي كنند. روايات و احاديث هم همین معنا را تائید مي كنند. حديثي ك

كتاب چهارده بحار قديم، خیلي تكرار شده ، اين است كه امام مي فرمايد:Àخر العوامل » Àدم وحنن يف أ «90ان هللا خلق الف الف عامل و الف الف أ

�ا��تیم. بن� يعني خداوند میلیونها عالم و آدم آفريده است كه ما در انتهای آن هس�الم��د همین ع��امل ، مانن��اوت علم ك� براين عوالم ديگر، به قضاوت حكمت و به قض�ه خلقت��ه نقش� است و آدمهای ديگر مانند همین آدمها ولیكن انسانها بدون اين ك�ركت��اطني ، ح��اهری و ب��ل ظ��یر تكام��دا، در مس��ود روی حكمت خ� آنها عوض ش�ر��اتر و مجهزت��ا زيب��ود آنه��ا و خ��دگي آنه��وند زن��املتر مي ش� مي كنند و هر چه ك�ذت� مي شوند. آنچه مايه رنج و زحمت است از بین مي رود و آنچه مايه آسايش و ل

و حركت است به حال خود باقي مي ماند و كاملتر مي شود.

برتري پيامبران بر يكديگر�ديگر و� مسئله ديگر در اين آيه شريفه، مسئله فضیلت و برتری پیغمبران بر يك يا انسانها بر يكديگر است. انسانها از نظر ساخت بدني و خلقت ابتدائي ، يك جور و يكنواخت خلق شده اند. هندسه خلقت آنها با رنگها و نژادهای مختلف يكي است و�وارح��اء و ج��ا و اعض� كاملترين هندسه است. قد و باالی انسانها و شكل و قیافه آنه�ه��اله ب��اله و دو س��ه يكس� آنها و باالخره نقشه خلقت، يكجور و يكنواخت است. بچ�د اين��اله. خداون��ت س��اله و شص� همان وسايلي مجهز است كه زن و مرد پنجاه س�د.��زارش مي ده��تین گ��وره وال��ل را در س��دائي كام��ل را و خلقت ابت��ه كام� هندس

نسان يف أحسن تقومي، مث رددانه أسفل سافلنيمي فرمايد: »'«لقد خلقنا اال

�ان� يعني ما انسان را در بهترين صورت و در بهترين قوام و خلقت آفريديم. چن�یزی� ساخته ايم كه چیزی منها و اضافه بر اين ساخت ابتدائي ممكن نیست. اگر چ

15. سوره رعد، 8829. سوره شوری، 89�ر375 ، ص 8. بحار االنوار ، ج90��ف آدم و أنت في آخ� : » و الله لقد خلق الله تبارك و تعالى ألف ألف عالم و ألف أل

تلك العوالم و أولئك الآدمیین «

97 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�انها��ت. اين خلقت انس� منها و يا اضافه باشد عیب شناخته مي شود و مورد ايراد اس كه روی حساب و هندسه كامل و يكنواخت بوجود آمده و عرض شد كه اگر جائي�دا در��تباه خ��ه اش��ت ن� ناقص و كاملي ديده مي شود مربوط به حكمت و تربیت اس�ا و��ان زيب� خلقت، ولیكن انسانها در مسیر تربیت، تفاوت پیدا مي كنند. يك نفر چن عالي تربیت مي شود كه خداوند او را محرم اسرار خود قرار مي دهد، پهلوی خود بر�د��ه خداون��ود ك� عرش سلطنتي خود مي نشاند و ديگری آنقدر پست و ذلیل مي ش�در� موقعیت او را و جای او را با كلمه سجین و اسفل السافلین تعريف مي كند و آنق�د از� پست است كه اگر او را با يك كرمي و حشره ای البه الی كثافتها مقايسه كنن

«91أ6ولئك اكألنعام بل مه أضلآن حشرات هم پست تر است و خداوند مي فرمايد: »�د: »�ن كت���ابسجین كه خداوند در سوره مطففین تعريف مي كند، مي گوي '

الك اني ار لف[ جس « وضعیت وجودی انسانهای بد است.الفج

�دا مي كنن�د، ب�د و ب�دتر مي ش�وند ك�ه هیچكس و هیچ� انسانها آنقدر ت�نزل پی�انهای��د. انس� موجودی ، انسان يا حیوان، دوست ندارد با آنها هم بزم و همنشین باش�ي از او� غیر او، باالتر و پايین تر، وحشت دارند كه با او محشور شوند. اگر درجه كس�ني��یرد. يع��رار گ��ع او ق� باالتر باشد هرگز حاضر نیست خود را تنزل دهد و در وض�انهای� انسان بهتر و باالتر از شمر و يزيد، حاضر نیستند همنشین آنها باشند و انس�ا��ه ب��وند ك� پايین تر و بدتر از شمر و يزيد هم ، مورد قبول شمر و يزيد واقع نمي ش�االتر و��رف ب��ه ط��وقعیت ب��ام و م��یر مق� آنها همنشین باشند. در نتیجه ذره ای تغی پايینتر ممكن نیست. يكچنین وضعیتي را سجین مي نامند. يعني تنگنای تنگترين�زم��یین هم ب��ری در اعال عل��دتر و ديگ��د و ب��یار ب� زندانها. يك نفر در اين وضع بس�االتر و��له ب� خداوند متعال و از اين بینهايت بد تا آنجا كه بینهايت خوب است فاص�واخت��ور و يكن��انها در خلقت يكج��ه انس� بیشتر از قطر عالم خلقت است. با اين ك�ر��ان از ه� هستند، اين تفاوت عظیم و عجیب از كجا بوجود مي آيد كه يك نفر انس�نزه� حیوان نجسي، نجس تر و بدتر شناخته مي شود و انسان ديگر آنچنان پاك و م�ل��د. دالي��دا مي كن� كه جانشین خدا واقع مي شود و طهارتي نمونه طهارت خدا پی اين تفاوت عظیم و عجیب چیست ؟ اگر بگوئیم خدا همانطور كه در طبیعت، خوب و خوبتر و يا بد و بدتر خلق نموده يكچنین تفاوتي هم در خلقت انسان و يا تربیت

او بوجود آورده ، بعضي ها را پاك آفريده و درباره آنها فرموده :جس أهل البيت و يطهرمك تطهريا» ليذهب عنمك الر «92يريد اهلل

ما المرش كون جنس فال يقر بوا المسجد الحر ام و درباره بعضي مي فرمايد: » ن' «93ا

اگر اين تف�اوت عظیم و عجیب ، مرب�وط ب�ه خلقت انس�انها باش�د و خلقت ب�ه�د، در��ركت ندارن� دست خداوند متعال است، انسانها در ساخت و سازندگي خود ش

179. سوره اعراف، 9133. سوره احزاب، 9228. سوره توبه، 93

98 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

اين صورت ظلم بزرگي به حساب مي آيد كه خداوند، انساني را بدتر از حیوان خلق�د اين��دی. مانن��ا نجس ش� كند و بعد او را مجازات كند كه تو چرا نجس بودی و ي است كه گرگ و پلنگي را به جهنم ببرند كه چرا گرگ و پلنگ بوديد و گوسفند و آهو را به بهشت ببرد. ظلمي از اين باالتر قابل تصور نیست كه خداوند مثال زني را مجازات كند كه چرا زن بودی ، يا به مردی جايزه بدهد كه تو مرد بودی با اين كه اوست كه زن و مرد را آفريده است. پس اگر مسئول بدآفريني ها خدا باشد، خدا به دلیل گناهي كه مرتكب شده است ، يعني انساني را بد آفريده، مجازات كند و گناه�نزه��تم م��ود را از ظلم و س��د خ��ه خداون� خود را به گردن انسان بیندازد، ب�ا اين ك مي داند و ظلم ، بسیار قبیح است و از بزرگان و خدای عالم، قبیح تر است. مثل اين كه كسي را نابینا كند و او را مجازات كن�د ك�ه چ�را ندي�دی و نگ�اه نك�ردی. پس�راتب در��اوت م��را تف��دانیم ؛ زي��ه خلقت ب��وط ب� نمي توانیم اين تفاوت مراتب را مرب�ط��ت و مس�ئول آن فق��ال اس��د متع��ه خداون� خلقت انسانها و موجودات ، مرب�وط ب�انها،��ات بین انس��راتب و درج��اوت م��ه اين تف��ه اين ك� خداوند است. برمي گرديم ب مربوط به تعلیم و تربیت است. چنان كه واقعیت هم همین است. انسانها در مسیر تربیت ، باال و پايین دارند. عده ای خیلي خوب مي فهمند و مي دانند، درجاتشان باال�ا� مي رود و عده ای نمي خوانند و نمي دانند، در جهل و بیسوادی مي مانند و در اينج�وب� بین جهل مطلق و يا جهل مركب و علم مطلق ، تفاوت بسیار است. يك نفر خ�ده و� فهمیده ، باال رفته و ترقي نموده و ديگری بد و ناقص فهمیده و يا اصال نفهمی�ئله را هم��ت. اين مس��ده اس��اقي مان��ه ب��ايین درج��د و در پ��ه بفهم� نرفته است ك مي دانیم كه خداوند به انسانها در هر مرحله ای از مراحل زندگي ، آزادی داده است.�ا خوبتر� انسان را طوری خلق كرده است كه مي تواند خودش تصمیم بگیرد. بدتر ي انتخاب كند. به راه چپ و راست برود. در اينجا الزم به بررسي است كه انسانهائي�اخته��ود س��دای خ��ا خ��ود و ي� كه در راه راست حركت مي كنند چگونه به اراده خ مي شوند و انسانهائي كه به انحراف مي روند، به گمراهي و ضاللت مي افتند، چگونه

ساخته مي شوند و خدا با آنها چه مي كند.�ای��ارجي الزم دارد. نیروه��یروی داخلي و خ��ك ن��اری ي��ر ك� مسلم است كه ه�ه��د بودج��یرد. مانن��رار مي گ��ان ق��ار انس��ه در اختی� خارجي عبارتند از امكان�اتي ك مسافرت و مركب مسافرت برای مسافر. نیروهای داخلي و وجودی هم عبارتست از فهم و شعور، نسبت به حركتي كه انجام مي دهد. بداند و بفهمد حق است يا باطل ،�د��د و بتوان��عیف نباش��ه ض��ار ك� درست است يا نادرست و ديگر نیروی حركت و ك�ه��ارجي ب��ودی و خ��ای وج� اعمال خود را به خوبي انجام دهد. اين دو قس�م نیروه�د.��وی كن� اراده انسان نیست. انسان يك چنین قدرتي ندارد كه خود را ضعیف و ق�واهیم��عیف خ��وريم ض� گرچه ما مي گوئیم اگر غذا بخوريم قوی مي شويم و اگر نخ�اخت��ه س��وط ب� بود، در عین حال اين قوت و ضعف ، مربوط به غذا نیست بلكه مرب�ا��ان م��ده و ده� وجودی ما است. خداوند يك چنان قدرتي دارد كه از ترشحات مع�د. پس��وت بده��ا ق� مي تواند ما را قوی سازد و يا از هوائي كه تنفس مي كنیم به م�وب��ان خ��ه انس� اين ضعف و قدرت وجودی به اراده خداوند متعال است. چه تغذي

99 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د و اين� باشد و يا بد باشد؛ زيرا غذاها مانند كودی است كه به پای درخت مي ريزن�د و��ر مي كن��الت ديگ� خداست كه اين غذاها را تبديل به گوشت و استخوان و عض�ل��وا و آب قاب��دن، از ه��الت ب��رای عض� اگر غذائي نداشته باشد، اين استحكامات ب تأمین است. مشاهده مي كنید درختها در بیابانهای خشك كه نمي يا آب كمي، در�ر آب ،��ار نه� اختیار آنها است، چگونه استحكام پیدا مي كنند و همان درختها در كن�ز��ازد هرگ��عیف بس��ي را ض��ر كس��دا اگ��دارد. خ� به آن كیفیت قدرت و استحكام ن نمي تواند آن را به گردن سوء تغذيه و يا فقدان تغذيه بگذارد؛ زيرا قدرت دارد مواد غذائي انسان را در معده انسان ، از آب و هوا بسازد و از آنطرف سرمايه های خارجي�ه��دا ب��د خ� هم به دست خداوند متعال است. كساني كه وسعت روزی پیدا مي كنن�د��لي خداون��ل اص��ا عام��د ام� آنها وسعت داده است. گرچه خودشان فعالیت كرده ان�ه��اداری هم ب� متعال است. كساني هم كه به فقر و ناداری مبتال شده اند آن فقر و ن�ای��ه در راهه� اراده خداوند متعال است و خداوند اصرار دارد و مي فرمايد كساني ك�ا و��ا غن��د و ي��رف كنن��ود را برط� حرام فعالیت مي كنند نمي توانند فقر و ناداری خ�ان.��الیت انس��ه فع� ثروت برخالف اراده خدا داشته باشند. عامل اصلي تقدير است ن�ا� پس اين دو قسم بودجه ، داخلي و خارجي ، كم باشد يا زياد، اعمال بزرگ باشد ي�ا و��ت ، غن��ا خداس� كوچك ، هر دو به دست خداوند متعال است. تضعیف و تقويت ب�د،� ثروت هم به دست خداوند متعال است. خواه اين دو نوع سرمايه در راه حق باش يا در راه باطل. پس در اينجا مي پرسیم در صورتي كه هر حركتي از انسان ، اين دو�ت و� سرمايه داخلي و خارجي را الزم دارد و هر دو هم به دست خداوند متع�ال اس�ر� اگر اين دو سرمايه به صفر برسد، حركت و فعالیت هم به صفر مي رسد و اگر براب�وانیم� كاری كه داريم اين دو سرمايه باشد، كار خود را انجام مي دهیم ، چگونه مي ت�ال��ئول اعم��ان مس� انسان را مسئول اعمال خوب و بد خود بدانیم ؟ در صورتي انس�رط��رمايه هم ش��د و اين دو س� خوب و بد است كه اين دو سرمايه به دست او باش�زئي و كلي ،��رمايه ج� اساسي برای انجام عمل است. پس به دلیل اين كه اين دو س�دانیم و��ود ب��وب خ��د و خ� به دست خداوند است مي تواني خدا را مسئول اعمال ب

خود را هیچكاره بشناسیم. �د��ه صددرص��ارجي ك� جواب اين است كه البته اين دو نوع سرمايه داخلي و خ�ان،��ه انس� عامل مؤثر است به دست خداوند متعال است ولیكن در اين میان خدا ب�ا��تن ي� مشیت و آزادی داده است. ما مي توانیم كاری را بخواهیم يا نخواهیم. خواس�ت.� نخواستن آن ، سرمايه را الزم ندارد، جز همین مشیت و آزادی كه خدا داده اس�ت��ه دس��الیت ، ب��ركت و فع��ت ولیكن ح��ان اس� خواستن و نخواستن ، به دست انس خداوند متعال كه انسان را تقويت كند و يا تضعیف نمايد. همه جا خداوند، بندگان�د و او را��ه مي كن��ه او عرض��ل را ب��ق و باط��د و ح� خود را سر دو راهي قرار مي ده امیدوار مي كند، آن دو نوع سرمايه را، چه در راه حق و چه در راه باطل، در اختیار

ك او بگذارد. چنان كه مي فرمايد: » مد هؤالء وهؤالء من عطاء رب «الك ن

100 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ان��ق و باطلش��د ح� يعني دو گروه حق و باطل را ما كمك مي كنیم تا به مقاص�ت ، آزادی� برسند و عذر و بهانه ای نیاورند ولیكن مشیت كه عامل اصلي انتخاب اس�ي��ه كس� انسان است. بعضي از دانشمندان گفته اند كه همین آزادی و مشیت را چ�یر��ت. پس آزادی غ��ان نیس��ت انس� آفريده ؟ خدا آفريده و آنچه خدا آفريده به دس آزادی است ، يا به تعبیر بعضي دانشمندان اختیار غیر اختیاری است. گرچه آزادانه�ه� اختیار كرده ايم ولیكن اين آزادی و مشیت را چه كسي آفريده ؟ خدا آفريده. آنچ را خدا آفريده است اجباری است. باز هم مطلب برمي گردد به اين حقیقت كه تمام�ت ك�ه ي�ك چ�نین��بری هم�ان كس�ي اس� كارها اجباری است و مسئول اعمال ج�ئولیت��ود را از مس��ل خ� اجباری بوجود آورده و او خداوند متعال است. با اين دالي�یت� اعمال خود تبرئه كرده اند ولیكن بزرگان جواب داده اند كه درست است كه مش�د��ق كن��ا آزادی خل��د و ي��دارد مش�یت بیافرين� را خدا ايجاد كرده و انسان قدرت ن�د خلقت��یت، مانن��ت. خلقت مش��ان اس��ت انس� ولیكن به كار بردن مشیت، به دس چشم و گوش است. چشم و گوش را خدا آفريده ولیكن انسان مي تواند در راه خیر�د��ود را در راه ش�ر مص�رف مي كن��وش خ��م و گ��ه چش� و شر مصرف كند. كسي ك نمي تواند بگويد گناه به گردن چشم و گوش است ؛ زيرا مي تواند در راه خیر مصرف كند. مشیت و آزادی هم از نظر خلقت با خداوند است ولیكن كار زدن آن با انسان�دا را��د خ��د و نمي توان��اب كن� است. يعني انسان مي تواند راه حق و يا باطل را انتخ�ود� مسئول انتخاب قرار دهد. زيرا انتخاب، به كار بردن مشیت و آزادی است نه وج�ود آزاد��كنات خ��ات و س� مشیت و آزادی. نتیجه بحث اين است كه انسان در حرك

است. گرچه سرمايه های خارجي و داخلي اعمال، به دست خداوند متعال است.�ي��ری بعض� و بحث مطلوب در اين آيه شريفه، تفاوت پیغمبران با يكديگر و برت بر بعضي ديگر است. تفاوت فكری و استعدادی و علمي پیغمبران بر يكديگر، كامال محسوس و غیر قابل انكار است. پیغمبران هم در مأموريتهای خود، مانند انسانهای�دگي و��ائل زن��ه در مس� ديگر در مسائل زندگي خود مي باشند. مشاهده مي كنیم ك�ه خلقت� كار و كاسبي و جلو رفتن و عقب افتادن، انسانها متفاوت هستند. با اين ك�ت.� آنها يكجور و يكنواخت است ، حركات فكری و عملي آنها با يكديگر متفاوت اس�واخت و��ت ؟ خلقت يكن��اوت و اختالف چیس��اء اين تف� اوال سؤال مي كنیم كه منش�ه در� يكجور، الزم است كه اثر يكنواخت و يكجور نیز داشته باشد. ده عدد سیب ك�د و� خلقت و صنعت يكنواخت هستند، به يك میزان ، رنگ و زيبائي و شیريني دارن�نوعات و��د. مص��عیف مي كنن��ا تض��ويت ي� به يك میزان ، مزاج مستعد و آماده را تق�ودات��ان موج��انها هم��ت. انس��واخت اس� مخلوقات يكنواخت آثارشان يكجور و يكن يكنواختي هستند كه خداوند متعال در خلقت آنها چیزی مضايقه ننموده و همه را�اس��ر اس��ری و عملي ب��دت فك� مجهز خلق كرده است. مخصوصا پیغمبران كه وح�ط��اد در خلقت و خ� خلقت يكنواختي خود دارند. با حفظ يك چنین وحدت و اتح�ه همین��وط ب��اوت و اختالف مرب��ه اين تف��ت ك� حركت ، برهان تفاوت آنها اين اس�ت ولیكن��واخت اس��ور و يكن��رمايه ها يكج��ه س� مسئله مشیت و آزادی است. گرچ�د يكي از اين دو راه را� انسانها كه همه جا سر دو راهي قرار مي گیرند و آزادی دارن

101 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اوت� انتخاب كنند. بر پايه همین مشیت و آزادی در حركت و فعالیت با يكديگر تف�اطل ،��ق و ب��وند، راه ح��ه وارد مي ش��ر راهي ك��اوت در ه��د و اين تف��دا مي كنن� پی�ه اين��ود ك��ديگر مي ش� محسوس و معلوم است. دو عمل مايه اختالف انسانها با يك�اب��ت. اول انتخ� هر دو عمل ، محصول آزادی آنها است و مربوط به خلقت آنها نیس�د.��اب مي كنن� راه و حركتي كه در راه انجام داده اند. مانند راههای مختلف كه انتخ�غلهای��اب ش��نین انتخ� يكي به راه اطاعت مي رود و ديگری به راه معصیت و همچ�اب،� متفاوت كه هر كدام شغلي را انتخاب مي كنند. خداوند متعال هم بر پايه انتخ�ت و��ا و خواس��ا و مرامه��ون راهه��د. چ��ويت مي كن� برابر همتي كه دارند، آنها را تق�ار� خواهشهای معنوی و مادی مختلف است، انسانها نیز در اثر همین اختالفات رفت�ت��ركت در راهي اس� و گفتار مختلف پیدا مي كنند. و اما عامل دوم اختالف آنها ح�د��ايت نباش��ر بینه��ده ، اگ��اب ش��ای انتخ� كه انتخاب كرده اند. نظر به اين كه راهه�ان را��رات ، انس��ه اين خط��ت ك� نزديك به بینهايت است ، گاهي توأم با خطرات اس متوقف مي كند و يا جل�و مي ب�رد. درس�ت راهه�ای تك�املي مانن�د همین راهه�ای�د.��ر مي باش��هر ديگ��ا ش��ر ي��تای ديگ� انتقالي از بیابان به روستا و از روستا ب�ه روس بیاباني ها كه برای كسب موفقیت و رسیدن به زندگي ايده آل فعالیت مي كنند خود را به جای آبادی برسانند، گاهي در راه با خطراتي روبرو مي شوند كه برای نجات از آن خطرات يا روبرو نشدن با آن خطرات، متوقف مي شوند. كسي به آنه�ا مي گوي�د�دني ها� آنجا وادی هولناك است و آنجا حیوانات درنده هستند. اين شنیدني ها و دي�ه��یر ب� مسافرين را متوقف مي كند و گاهي هم موفقیتهای كوچك و بزرگي در مس�ره� دست مي آورند. به چشمه آبي و جنگلي مي رسند. آب گوارا، سايه خنك و منظ�ه��مه آب ك��ه اين چش� زيبای درختها. خیال مي كنند بهشت موعود همین است. ب�د اين��ر مي كنن��ي فك��وند و بعض��ف مي ش� رسیدند به مقصد رسیدند. همانجا متوق�ای��ه ج��ود را ب��ا خ� چشمه و روستا قانع كننده نیست ، به حركت ادامه مي دهند ت بهتری برساند. سالكین راه تكامل هم درست مانند همین مسافرين هستند. گاهي�داری از��یزان و مق��ه م� در مسیر تكامل موفقیتهای مادی و معنوی پیدا مي كنند. ب�د� علم و شعور مجهز مي شوند. مسائلي را ياد مي گیرند كه قبال ياد نداشته اند، مانن�ردم��ان و م��اير كودك��ود و س� يك پدر دانشمند و فهمیده كه خود را با كودكان خ عوام مقابله مي كند. میبیند از آنها بهتر و جلوتر است ، خیال مي كند به شهر علم با آخرين درجه علم رسیده است، در همان حال متوقف مي شود. يك پیامبر از مسیر�ت��ه دس��تجابي ب��ای مس��د و دع� ارتباط با خدا علم و دانش مختصری پیدا مي كن�ان� مي آورد. خود را با ديگران مقايسه مي كند كه از آنها بهتر و جلوتر است. به هم�ال��یده ، خی� میزان موفقیت اكتفا مي كند. مانند همان مسافری كه به روستائي رس�ه��تعدادی ك� كرده است شهر بزرگي است. خداوند متعال هم برابر همان فهم و اس�ت��تر اس��ا به��ه از آنه��ود ك� دارد به او موفقیت مي دهد و او پیغمبر جامعه ای مي ش�وتر مي رود.��دری جل��ر، ق� گرچه هنوز تا كمال مطلق فاصله دارد و آن پیغمبر ديگ بهتر و بیشتر فداكاری مي كند. موفقیتهای بیشتر به دست مي آورد، خود را با مردم�ال��ان ح��از در هم��ت و ب� زمان مقابله مي كند. مي بیند از همه آنها بهتر و داناتر اس

102 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه� متوقف مي شود. مانند كسي كه مبلغ معیني مال و ثروت به دست آورده ، در خان�ر� مي نشیند و مي گويد همین قدر بس است. تا آخر عمر كافي است و باز خداوند ب�ف� پايه فكر و استعداد همان پیغمبر كه به مرحله ای از فهم و دانش رسیده و متوق شده است، با او رفتار مي كند و او را حجت بر همان جمعي قرار مي دهد كه از آنها�د.��رار مي گیرن��ف ق� بهتر و باالتر است. به همین كیفیت پیغمبران در مراتب مختل�راهیم� بعضي ها مانند ابراهیم خلیل وضع موجود را رها مي كنند، جلوتر مي روند. اب�رد.��دا ك��وبیت پی��ه محب� در آتش نمرود، موفقیت بزرگي به دست آورد و در جامع�تر� مي توانست فكر كند كه خدا، خدای من است و من از تمامي انسانهای زمان به�الي و��ات م� و باالتر هستم ولیكن متوقف نشد و شروع به كار و فعالیت كرد و انفاق�جد او� خدماتي ، تا جائي كه موفق شد خانه كعبه را بسازد و خدا به او قول داد مس�ق��د. نگفت الحمداهلل موف� را شهرت جهاني بدهد و طواف مسجد او را واجب گردان�ركت و��ه ح��ت. ب��دای من اس��دا، خ��ت. خ��یده ام بس اس� شدم تا همین جا كه رس گذشت خود در راه خدا ادامه داد، تا جائي كه يگانه فرزند خود را كه محصول عمر او است، حاضر شد در راه خدا قرباني كند. خداوند او را به دو درجه و يا دو كالس، از پیغمبران ديگر باالتر برد. به او نشان خلیلیت داد. به عنوان دوست صمیمي خدا�ر��ا نف� انتخاب شد و بعد از قرباني فرزند، نشان امامت پیدا كرد، تا پیشوای میلیونه�بران و��اوت پیغم��د. پس تف��ت باش� انسان ، از مسیر زيارت خانه كعبه به سوی بهش�بر��ا پیغم��ود و در اينج� ساير مردم هم از مسیر همین آزادی و مش�یت پی�دا مي ش�ويض و� اسالم تصمیم گرفت كه از همه پیغمبران جلوتر باشد. آخرين تصمیم او تف تسلیم مطلق بود. انتخابات و اختیارات خود را كه كجا برود و در كجا متوقف شود،

به خدا واگذار كرد و گفت : « ىل اهلل

'ض أمری ا «94 أ6فو

�ه��راجي ، او را ب��یر مع��ال هم در مس��د متع� كارم را به خدا واگذار كردم. خداون�ال ،��د متع��ت خداون� آخرين مقصد كه سدرۀ المنتهي نامیده مي شود، رسانید. درس جای پدر مهربان است و ما انسانها به جای كودكان و فرزندان كوچك و بزرگ. در اين زندگي دنیا خدا آنچه مقدر مي كند به رأی و فكر ما مقدر مي كند كه گفته اند:

«العبد يدبر و هللا يقدر» يعني بنده خدا نقشه مي كشد تا كجا برود و خداوند متعال هم برابر خواست و�بر،� خواهش او به او سرمايه مي دهد. لذا در میان يكصد و بیست و چهار هزار پیغم

فقط يك نفر صاحب معراج است و خود را به انتها رسانیده است.

توجه به خدا در مسير حركت تكاملي�د57 و 56آيات ��ائلي مي كن��ه مس� : در اين آيات ، خداوند متعال ، مردم را متوج

�ا را��د و آنه� كه در مسیر تكامل در اختیار آنها قرار داده است. به آنها هشدار مي ده44. سوره غافر، 94

103 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�رج��ا خ��افرت و ي��ائل مس��ای وس��ه معن��ه ب��ائلي ك� مي ترساند از اين كه همان مس�ات��یر حرك� مسافرت است ، متوسل شوند و به همان قناعت كنند و خود را در مس�ته،� تكاملي متوقف سازند. اين توقف و قناعت به آنچه خداوند در اختیار شما گذاش شرك شناخته شده؛ يعني تو ای انسان، به خدا محتاجي و اراده خدا رمز پیشرفت�و��ار ت��دا در اختی��ه خ��امي ك��د و مق��ه فرزن� و موفقیت مي باشد نه مال و ثروت و ن

مي فرمايد: از اين اشیاء و افرادی و يا مال و ثروتي كه آن56گذاشته است. در آيه �اج��دان احتی��ه ب� را مايه نجات و سعادت خود مي دانید خواهش و تقاضا كنید. آنچ�ا� داريد از مال و ثروت خود بخواهید و يا از فرزندان و دوستان خود. ببینید آيا آنه مي توانند شماها را از بالها و مصیبتها و مرگ و مرضها نجات دهند و يا آن بالها و�ه� مصیبتها را از وجود شما بردارند، به جای ديگر تحويل دهند؟ خواهید دانست ك�ت.��اخته نیس��اری س� از مال و ثروت و امكانات ديگری كه در اختیار شما هست ، ك�ال��ت. خی��ود متكي اس� مثال يك ثروتمند كه به مرضي مبتال مي شود، به ثروت خ�ود��ود خ� مي كند با اين ثروت مي تواند مرگ و مرض و يا مصیبتهای ديگر را از وج�ه��ه هم��ا مي دود، ب��رف در دنی� بگرداند و به جای ديگر تحويل دهد. اينطرف و آنط�ر� دكترها و وسايل ديگر متوسل مي شود و عاقبت هم مي میرد. انساني است كه اگ از مرض ، شفا يابد، از مال و ثروت و يا دكتر معالج تشكر مي كند و اگر هم مرضش�نايان��تان و آش��نین دوس� معالجه نشود، از دكتر و ثروت خود شكايت دارد و همچ�ه� ديگری كه آنها را برای موفقیت خود مؤثر مي داند. تمامي اين تكیه گاهها كه ماي�ه� دلگرمي انسان شده و برای حفظ آن و يا جمع آوری آن ، خدا را كنار گذاشته و ب ثروت خود متكي شده است ، شرك است ؛ يعني او را از لطف خدا باز مي دارد. بهتر اين است كه امكانات خود را در راه پیشرفت دين خود و دين فرزندان خود مصرف�ا و� كند و به خدا متكي شود. لذا مشاهده مي كنیم در دين اسالم اين همه به دعاه صدقات و خدمات سفارش شده است و اين خواهشها و صدقات را يگانه راه معالجه بالها و مصیبتها شناخته اند. آنقدر دعاها در اسالم اهمیت دارد كه امام صادق علیه

�ه كن��ه95السالم مي فرمايند، اگر بند كفشت پاره شود همان را از خدا مطالب� . گرچ به مغازه مي روی و خودت بند كفش خري�داری مي ك�ني ولیكن اين هم�ان دع�ای�اج��ورد احتی� تواست كه مستجاب شده. خدا برای تو فروشنده و سازنده و هر چه م�یار� است آماده نموده تا بتواني به زندگي خود ادامه دهي. مسئله شرك به خدا بس�ان��ه، انس� دقیق و لطیف است. آنچنان دقیق و لطیف كه در يك آن غیر قابل توج�دت� مي بیند مشرك شده است. مثال برای رفع تشنگي ، آب مي نوشي ، اگر تمام امی و يا يكهزارم امیدت به همین آب باشد و آنرا يگانه عامل رفع تشنگي بداني، شرك�و��ار ت��ده و در اختی� شناخته مي شود و تو بايد معتقد باشي كه اين آب را خدا آفري�ر��ود آورده و ب��نخیت و ماليمت بوج��و، س��زاج ت� گذاشته و بین اين شربت آب و م�ل��زاران عام��وده. ه��رف نم��ر ط��و را ب��نگي ت� اساس همان سنخیت و ماليمت ، تش�د و��ه نماي� بايستي روی اين آب در مزاج شما فعالیت كند تا تشنگي شما را معالج

�د1741. نهج الفصاحة، 95��تى بن��یز ح��ه چ�ر،هم �� : »سلوا الله كل شي ء حتى الشسع فإن الله إن لم يیسره لم يتیسكفش )خود( را از خدا بخواهید كه اگر خدا آن را میسور نكند میسر نخواهد شد. «

104 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�تفاده��ه اس��یزی ك��ر چ� همین طور مواد غذايي ديگر. پس همه جا انسان در برابر ه�اخت و� مي كند بايستي حق خدا را منظور كند و شكر خدا را به جا آورد كه اين س�واد��د و اين م� سازندگي ها و بذل و بخشش ها مستقیما به اراده اوست. اگر او نخواه�رف��نگي برط��نگي و گرس��د، تش��رار نده��ان ق� غذائي را در جای مناسب مزاج انس�ا� نمي شود. پس در هر آني ، میلیونها عامل كه همان اراده خداست ، در اداره مزاج م و بدن ما فعالیت مي كند و اين عامل ، مربوط به اراده و مشیت خداوند متعال است.�ر� به همین منظور در اين چند آيه ، بعد از آن كه پیغمبران را به صورت الگوئي براب�ني ،��دا ك� ما قرار مي دهد و مي گويد: مثل و مانند آنها باش تا مانند آنها موفقیت پی�واني مرضها را از��ود، بت� قدرت سازندگي تو برابر قدرت سازندگي خداوند متعال ش�ان� وجود خودت دور كني ، عوامل سالمتي را در وجود خودت تقويت نمائي ، به هم�ا��ه آنه��وان ك��بي درس بخ��ان مكت� كسي متكي باش كه آنها متكي بودند و در هم�رفي��ود مع��ربیت خ��وی ت� درس خوانده اند، بعد از آن كه پیغمبران را به عنوان الگ�ورتي� مي كند در آيه بعد مي گويد تمام وسايلي كه در اختی�ار ت�و گذاش�ته ام در ص

مؤثر است كه خدا بخواهد و اثر آن را خدا بوجود آورد.�ه آن��دان ك� اگر تو خدا را رها كردی و به وسايل موجود متوسل شدی ، حتما ب�د و��رف كن� وسايل ، قدرت ندارد بدون اذن خدا بالها و مصیبتها را از وجود تو بر ط�ا��ان الگوه��ه هم��انها را متوج��ود آورد. انس� يا در حاالت و حركات تو تحوالتي بوج�دا در��ز اراده خ��یله ای ج��ه هیچ وس��الص و مخلص ك��بران خ� مي كند، يعني پیغم�د��ايط و وس�ايل، بین خ�ود و خداون� اختیار ندارند. در آيین دوستیابي و اختیار وس�ه��ه چ� متعال نگاه مي كنند چه افرادی بیشتر مقرب درگاه خدا هستند و خداوند ب�ود و� افرادی بیشتر عنايت و محبت كرده است. همان افراد بهتر و عالیتر را بین خ خدا واسطه قرار مي دهند و آنها را به پیشوائي انتخاب مي كنند. در هر صورت آيات�د.��رح مي كن��دا را مط��ری و ارادی ، خ� قرآن همه جا در تمام حركات و سكنات فك مي گويد دست به دامن خدا باش كه آنچه را او برای تو مقدر مي كند بهترين است.�ادا��ردد، مب��اهر مي گ� گرچه ظاهرا تقدير الهي بهصورت كسالتي و يا محرومیتي ظ�ي� نیت و اراده خود را از خدا منصرف كني و به جای ديگری متكي باشي. در بعض

احاديث آمده است كه :لماء» يةل الظ اء يف الل خرة الصم وداء عیل الص ك أخفى من دبـيب النمةل الس «96ألرش

�د و در� يعني ادراك شرك و فهمیدن اين حقیقت كه انسان در چه زماني موح�نگ� چه زماني مشرك است، در ك اين معنا، مخفي ت�ر از رد پ�ای مورچ�ه روی س�ك، رد��ب تاري��ر در ش� بسیار سخت و صاف، آن هم در شب تاريك است. يعني اگ�رك��واني ش��ني ، مي ت��دا ك� پای مورچه را روی يك چنان سنگ سخت و صافي پی فكری و عقیده ای خود را هم پیدا كني. يگانه راه اين كه انسان كامال بتواند به خدا�واهش از��ت و خ� متكي شود و از غیر خدا انصراف حاصل كند همین مسئله خواس

خداوند متعال و توكل به او و انجام وظايف محوله مي باشد.؛ 74، ص2؛ عوالي اللئالي، ج96، ص 72. بحار االنوار، ج 96

105 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

وضعيت مردم در آخرالزمان�ه58درآيه ��وط ب� مسئله عجیبي است كه با لطايفي كه در آن ، منظور شده مرب

�ت.��ان اس��ردم در آخرالزم� روزگار قیام امام زمان علیه الصلوۀ و السالم و وضعیت م خداوند در اين آيه مي فرمايد: شهر و دهي در روی زمین باقي نمي ماند جز اين كه�نیم و� ما آن شهر و روستا را پیش از ظهور قیامت به تمام معنا هالك و نابود مي ك�ا��الم ي��ل ع��امي اه��تي تم��ه بايس� يا به عذابي سخت مبتال مي سازيم. اين تقدير ك�ل از��وص قب��ات مخص��د، از مشخص��خت مبتال گردن� هالك شوند و يا به عذابي س�اني و� ظهور امام زمان علیه السالم است. همه جا آيات و احاديث از يك حادثه جه همگاني پیش از ظهور امام خبر میدهد. ابتدا حديث مشهور از حضرت رسول اكرم

كه مي فرمايند:ل هللا ذكل الي��وم حيت يق��وم الق��امئ من ودلي» و ال يوم واح��د لط��

'نيا ا لو لم يبق من ادل

«97فيمالء األرض قسطا و عدال كام ملئت ظلام و جورا�ك روز را��ان ي��د، هم��اقي نمان��تر ب��ك روز بیش� يعني اگر از اين زندگي دنیا ي�بريز از��ه ل��ائي را ك� خداوند طوالني مي كند تا قائم از اوالد من قیام كند و اين دنی ظلم و جور شده ، لبريز از ع�دل و داد كن�د. پس اين ح�ديث مع�روف می�ان هم�ه مسلمانها داللت مي كند بر اين كه ظلم و ستم جهاني بوجود مي آيد. عذاب جهاني

و همگاني كه كرۀ زمین را پر از ظلم و جور مي كند.�ل��ني متص� حديث ديگر در همین رابطه فرموده اند: پیش از ظهور امام زمان يع�اهي� به ظهور امام زمان جنگ جهاني واقع مي شود كه اين جنگ جهاني مدت كوت�د و��ا مي میرن��وند ي� بیشتر طول نمي كشد. دو سوم جمعیت كرۀ زمین كشته مي ش

�رار مي گیرند��ختي ق��رايط س��ر هم در ش��وم ديگ��ك س��ری98آن ي��ديث ديگ� و ح�د و آن دو هفتم� مي گويد: پنج هفتم جمعیت كرۀ زمین كشته میشوند و يا میمیرن

. احاديث خیلي زياد است كه پیش از99ديگر در شرايط سخت زندگي قرار میگیرند�ت��ه دس��ائي ب��دگي دنی��ه اين زن� ظهور امام زمان، حوادث جهاني بوجود مي آيد ك مردم مي میرد و باز در سوره القارعه هم خداوند از سه جنگ جهاني خبر میدهد و

�الحا106، ص 7. مجمع البیان، ج 97� : » لو لم يبق من الدنیا اال يوم واحد لطول الله ذلك الیوم حتى يبعث رجال صمن اهل بیتى يمأل االرض عدال و قسطا كما قد ملئت ظلما و جورا «

133، ص 51بحار االنوار، ج �تي: »امام باقر ع: 113، ص 52. بحاراالنوار، ج 98� هیهات هیهات ال يكون فرجنا حتي تغربلوا ثم تغربلوا ثم تغربلوا ح

�ارهيذهب الكدر و يبقي الصفو� ؛ فرج ما حاصل نمیشود تا اين كه شما مردم غربال شويد، دوباره غربال شويد و سه بغربال شويد، تا افراد گنه كار بروند و پاكان بمانند«

�ا: » امام صادق ع: 207 ، ص 52بحاراالنوار، ج ��اذا ذهب ثلث��ه ف��ل ل� ال يكون هذا االمر حتي يذهب ثلثا الناس، فقی�الم(الناس فما يبقي؟ فقال علیه السالم اما ترضون ان تكونوا الثلث الباقي��ه الس��دی علی��رت مه� ؛ اين امر )قیام حض

�ه��د پس چ��ردم برون� واقع نمي شود تا آن كه دوسوم مردم بروند )كشته شوند(. به حضرت عرض شد اگر دو ثلث مكسي باقي مي ماند؟ حضرت فرمودند: شما دوست نداريد كه از آن ثلث باقي مانده باشید. «

�ل.»27، ح57، باب 655، ص2. كمال الدين، ج99��ذهب من ك��تي ي��وت أبیض ح� قدم القائم موتتان: موت أحمر و م�رگسبعه خمسه: الموت األحمر، السیف، و الموت األبیض: الطاعون��د، م��رگ رخ میده��وع م� ، قبل از قیام قائم دو ن

�اعون��ا ط��پید ب��رگ س� سرخ و مرگ سپید، تا اينكه از هر هفت نفر، پنج نفر از بین برود. مرگ سرخ با شمشیر و ماست.

106 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ده است��اني كوبن��گ جه� .100قارعه طبق آيه سي و يكم از سوره رعد به معنای جن�ه� جنگهائي كه خانه ها و ساختمانها را بر سر مردم خراب مي كند. در قارعه سوم ك�درت و��م ق� جنگ سوم است، مي گويد ابرقدرتها به تمام معنا كوبیده مي شوند. پش

«وتكون الجبال اكلعهن المنفوشاقتدار آنها زده مي شود. مي فرمايد: » معنايش همین است كه پشم ابرقدرتها زده مي شود. در اين رابطه داستاني هم�ده و��الطین كل��ل و س��اهان باب��ه از پادش� بین دانیال پیغمبر و سلطان معاصر او ك�ورات��اب ت��ت. در كت��ر اس� آشور بود نقل میشود. از جمله آن سالطین ، بخت النص�د� صفر، مربوط به دانیال پیغمبر، نوشته اند كه سلطان معاصر او خواب هولناكي دي�واب��رد. گفت خ� و وحشت زده از خواب بیدار شد. دانشمندان زمان خود را جمع ك�یر��را و تعب��واب م��تید خ� هولناكي ديده ام و يادم رفته است. شما اگر دانشمند هس�ما� خواب مرا بگوئید واال شما را مي كشم. دانشمندان گفتند ما علم غیب نداريم. ش�ود را��ما خ��ه ش��رد ك��اش ك��ا پرخ��ه آنه��نیم. ب� خواب خود را بگوئید تا ما تعبیر ك�ه��رای اين ك��د، ب��ايزه مي گیري��وق و ج��ه از دولت حق��د. اين هم� دانشمند مي دانی�اجز��ا ع� مشكالت را حل كنید. بايستي خواب مرا و تعبیر خواب مرا بیان كنید. آنه�ه از بیت��رائي ك��ان اين اس��لطان گفت ، در می��ه س��ان ب��ر از درباري� ماندند. يك نف�د و��ه علم غیب دارن� المقدس آورده ای ، )اسرای بني اسرائیل (، پیغمبراني هستند ك�بر را��ال پیغم��ه دانی��د. از آن جمل� مي توانند خواب تو را و تعبیر خواب تو را بگوين�ال را��د. دانی� معرفي كرد. سلطان دستور داد او را حاضر كنند تا خواب را تعبیر كن�وده��تناك ب��ه از بس وحش� حاضر كردند. سلطان گفت خواب وحشتناكي ديده ام ك است از يادم رفته. اگر تو خواب مرا و تعبیر خواب مرا بگوئي، مرزباني مملكت را به تو واگذار مي كنم. تو را رئیس دولت قرار مي دهم. دانیال گفت مانعي ندارد. خ�دای�ردنش از طال��ر و گ� من به من خبر مي دهد. تو در خواب مجسمه ای ديده ای كه س�وك� بود. از گردن تا سینه و ناف از نقره بود. از ناف تا زانوها آهن بود. از زانوها تا ن انگشتان سفال بود و اين مجسمه بزرگ شد و بزرگ شد تا اين كه برابر كرۀ زمین�ه��دت ب� شد. در اين موقع كه برابر كرۀ زمین شد، كوهي از مشرق زمین او را به ش�ترام��ال اح��ه دانی��لطان ب� زمین كوبید و آن كوه، سراسر كرۀ زمین را فرا گرفت. س

كرد و گفت، مرحبا، خواب من همین بود. تعبیرش را بگو. دانیال گفت:�د و��ار مي آين��ان روی ك��ا آخرالزم��و ت� خداوند، سلسله پادشاهاني كه از زمان ت�ود. اين��ه مي ش��ا چ� سلطنت مي كنند را در نظر تو مجسم ساخته كه سرنوشت آنه سلسله پادشاهان كه بهصورت مجسمه برايت نمودار شده ، پادشاهان عصر اولند كه�اس اين��ر اس��د و ب��ولیت دارن��ه مقب��ه در جامع��ر اين ك��تند. از نظ��و هس� معاصر ت�ا را��ند، آنه��دای زمین مي شناس��ا را خ��تند و آنه��ا هس� محبوبیت، مردم تسلیم آنه�اهان اول،��د از پادش��اهان بع��له پادش��وه داده و سلس��رت جل��ورت طال در نظ� به ص�عیف� محبوبیتشان و ارزششان در افكار مردم كمتر مي شود و رونق و اقتدار آنها ض

�ف يأتي وعد الل�ه . ولا يزال الذين كفر وا تصیبهم بما صنعوا قار عة أو تحل قر يبا من دار هم حتى100��ه لا يخل�� إن اللالمیعاد

107 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�له،��د از آن سلس��ت. و بع��ان داده اس��ره نش��ورت نق��ا را به ص� مي گردد. خداوند آنه�عیف تر��روه اول ض� پادشاهان ديگر كه روی كار مي آيند ارزش و اقتدار آنها از دو گ�ايش داده��ورت آهن نم��ا را به ص� مي گردد و در افكار مردم تنزل مي كنند. خدا آنه�ود� است و سلسله بعد از آنها را كه پادشاهان آخرالزمان هستند كه كامال ارزش خ�ت و��ايش داده اس��فال نم��ورت س��د، به ص� را از دست مي دهند و پادشاهي مي كنن�د� سفال قیمتي ندارد. در حالي كه آن پادشاهان با كسب قدرت ، خود را باال مي برن�ال��د متع��د، خداون� و باال میبرند و داعیه اين را دارند كه حاكمیت جهاني پیدا كنن�رين��د و آن آخ��ا مي كوب��ام معن��ه تم��ا را ب��ازد. آنه� آخرين سلطان را ظاهر مي س�ه��د ب� سلطان ، سراسر كرۀ زمین را مي گیرد و عدالت جهاني بوجود مي آورد. خداون�م��رت مجس��ده را در نظ� اين كیفیت، سرنوشت پادشاهان و قدرتمندان تاريخ و آين

�انش101نموده است تا بداني عاقبت چه مي شود��ه از لحن و بی��تان هم ك� . اين داس�وم دارد� معلوم مي شود، يك واقعیت و يك حقیقت است مطابقت با همین قارعه س كه خداوند مي فرمايد: در جنگ سوم ، ابرقدرتها به تمام معنا كوبیده مي شوند. پشم�رار��رج ق��رج و م��اماني و ه��رۀ زمین در نابس��ود و جمعیت ك� قدرت آنها زده مي ش

«وتكون الجبال اكلعهن المنفوشمي گیرند. كه در آيه چهارم سوره قارعه مي فرمايد: »�رود جمعیت��ا از بین ب� يعني وقتي ابرقدرتها كوبیده شوند و قدرت و اقتدار آنه�د.��ده باش��اموش ش��ان خ��ه شمعش� كرۀ زمین مانند پروانههائي پراكنده میشوند ك پادشاهان را تشبیه به ش�مع نم�وده و م�ردم را تش�بیه ب�ه پروان�ه. بع�د از آن ك�ه ابرقدرتها كوبیده مي شوند و شمعشان خاموش مي شود، مردم نیز در هرج و مرج و�ا��ابقت دارد، ب��امال مط� بي نظمي قرار مي گیرند. اين داستان از دانیال پیغمبر هم ك همین جنگ جهاني سوم كه در آخرالزمان ظاهر مي شود. آياتي ديگر كه سرنوشت مردم دنیا را پیش از ظهور امام زمان روشن مي سازد، آيات سوره دخان است كه از�ا��ل ب��ابقت كام��ت و مط��در زيباس� جنگ هسته ای جهاني خبر مي دهد. آيات چهق�كهای� جنگ هسته ای دارد و نشان مي دهد كه جمعیت اهل عالم در محاصره موش�ات��یر و در اين آي��اني فراگ��گ جه��ود. جن��ته ای مي ش��ای هس� قاره پیما با كالهكه

مي فرمايد:ذا عذاب ألمي » ـ بني، يغىش الناس، ه ماء بدخان م «فار تقب يوم تأÄيت الس

ان مؤمنون تا اين كه از قول مردم میگويد: » 'نا اكشف عنا العذاب ا « ر ب

و جواب مي دهد:ان منتقمون»

'مك عائدون، يوم نبطش البطشة الكرب ى ا ن '

ان اكشفو العذاب قليال، ا'«ا

�ا من��اش ت� به پیغمبر اكرم دستور مي دهد در انتظار ظهور دولت جهاني خود ب�ه� عالمتها و مشخصات ظهور آن دولت را بیان كنم. ارتقاب به معني انتظار است ك�را��رتاند؛ زي��ار آن حض��رم، در انتظ� تمامي انبیاء و اولیاء و شخص حضرت رسول اك�ات آن��د: از مشخص� اوست كه دولت جهاني بشری را بوجود مي آورد. خدا مي فرماي

كتاب عهد عتیق)كتاب دانیال(39. داستان بر گرفته از كتاب بیست و هفتم از مجموعه 101

108 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�مان، دود و آتش��یرد. آس��رار مي گ� روز اين است كه كرۀ زمین در محاصره آتش ق�ردم��امي م� فراوان بوجود مي آورد )آسمان در تأويل قرآن، افكار مردم است ( كه تم�را��ردم را ف� در محاصره دود و آتش واقع مي شوند. از اين آتش جهاني كه تمامي م�دا، اين آتش و��ه ای خ��د ك��دا مي نالن� مي گیرد، داد مردم بلند مي شود، همه به خ عذاب را از ما برطرف كن، ما مؤمن هستیم، خداوند هم آنه�ا را م�أيوس نمي كن�د، مي گويد به همین زودی حمله جهاني خود را شروع مي كنم و اين عذاب را از شما

�بربطشةالكربي»برطرف مي نمايم، به � « تعبیر میكند. در آيه ديگر به عنوان فتح اكمعرفي شده است )فتح جهاني(.

المني معذر هتم؛ 102قل يوم الفتح» «103يوم ال ينفع الظ�ني��اعت ، يع��راط س��ان اش� و باز اين آتش جهاني در حديث معروف ديگر در بی�رای س�لمان ، مفاس�د��رم ب��ان مش�خص ش�ده. پیغم�بر اك� عالمتهای ظهور امام زم

آخرالزمان را بیان مي كند و بعد اين آتش جهاني را تعريف مي كند و مي فرمايد:عفاء ام��يت» حينئذ حيرش انر من املرشق و انر من املغ��رب فيل��ون ام��یت فالوي��ل لض�� «104مهنم

مي فرمايد: آتش شرقي و غربي متن كرۀ زمین را كه اكثريت، مسلمان هستند،�ربي� محاصره مي كند. آتش شرقي و غربي، در اين حديث شريف، همان شرقي و غ�د� سیاسي است. دين اسالم در سیاست جهاني، خود را خط مستقیم تعريف مي كن و اين خط مستقیم كه بهسوی تكامل و بهسوی خدا در حركت است، طرف چپ و�ه� راست دارد. چپ و راست آن را شرقي و غربي مي گويند كه خداوند متعال در آي�ت و��ا در سیاس��ه آنه��د ك��ف مي كن��ار را تعري��ه اطه� نور، وقتي كه راه و روش ائم

حكومت خود در اعتدال هستند، مي فرمايد: « ال رشقية و ال غربية»

�ا در جهت��ه اين حكومته��ت. همیش� يعني اين دين اسالم، شرقي و غربي نیس�تند��راطي هس� افراط و تفريط هستند و نمي توانند حد اعتدال را رعايت كنند، يا اف�د� مانند كمونیستها و مستضعفین عالم كه نظام و امنیت را قبول ندارند و مي گوين�ران��ه س��روت را ب� هر چه هست ، برای همه باشد، و يا تفريطي هستند كه مال و ث�الم،� عالم تخصیص مي دهند و اكثريت را در ضعف و ناتواني قرار مي دهند. دين اس

: » قل يوم الفتح لا ينفع الذين كفر وا إيمانهم ولا هم ينظر ون «29. سوره سجده، 102: » يوم لا ينفع الظالمین معذر تهم، ولهم اللعنة ولهم سوء الدار »52. سوره غافر، 103�وم، إذا25. بشارۀ االسالم، ص 104��تي ق��ذی نفس�ي بی�ده لیلین أم��ال: )وال� : »عن النبي صلى اهلل علیه وآله وسلم ق

�وبهم��اءهم، ولیمألن قل��اتهم، ولیس�فكن دم� تكلموا قتلوهم، وإن سكتوا استباحوهم. لیستأثرن بفیئهم، ولیط�أن حرم�تي،��ون أم��رب يل��وم من المغ��رق وق��وم من المش� دغال ورعبا، فال تراهم إال وجلین خائفین مرعوبین. عندها يجئ ق�يء. جثثهم� فالويل لضعفاء أمتي منهم، والويل لهم من اهلل، ال يرحمون صغیرا، وال يوقرون كبیرا، وال يتجافون من ش

جثث اآلدمیین، و قلوبهم قلوب الشیاطین(.

109 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�دالت��ول دارد و هم ع��ومت را قب��روت و حك��د. هم ث��ايت مي كن� حد اعتدال را رع�ه� جهاني را. مي فرمايد: مالكیت ، مديريت است نه تصرفات دلبخواهي. قبول دارد ك�د��ند. ولي مي گوي��ان باش��ه آن� ثروتمندان بزرگي پیدا شود و افراد ديگری وابسته ب ثروتمندی را قبول دارم كه مديريت در مال خود داشته باشد. آن را در راه كسب و�ك از آن��ل تولی�د مانن�د مال� كار و تولید، به كار اندازد تا بتوان�د وابس�تگان و عوام�ر و ن�اداری ق�رار� استفاده كنند نه اين كه مالك آنها را جمع كند و م�ردم را در فق�رفات��ه تص��د ن��ديريت باش��ای م��ه معن��الكیت ب��ه م� دهد. اين حد اعتدال است ك

دلبخواهي. شرقي و غربي در آيات قرآن همین چپ و راستي است كه ما آن را در سیاست�دام در� و حكومت قبول داريم. عده ای در حد افراط و عده ای در حد تفريط. هیچك�الم را��د امت اس��دا مي فرماي��ول خ� حد اعتدال نیستند. پس اين آتشي هم كه رس�د��ه خداون��ت ك��ان اس� محاصره مي كند، همین آتش هسته ای جهاني در سوره دخ مي فرمايد: وقتي كه به اين قدرت هسته ای مجهز شدند و مردم را در محاصره قرار�ات و��ور كلي تم�امي آي��د. بهط� دادند، خداوند متعال به زندگي آنها خاتم�ه مي ده�ذاب��اني و ع��رگ جه��رت ، از م��ور حض� روايات مربوط به آخرالزمان ، نزديك به ظه�وم اس�ت ك�ه ام�روز� جهاني و استیصال جهاني خبر مي دهد و اين حقیقت هم معل�ور و مملكت��دين كش��ه چن��د. گرچ� جمعیت كرۀ زمین يك سرنوشت بیشتر ندارن�وری��ت. هیچ كش��ك مملكت بیش�تر نیس��ه ي� بوجود آمده ولیكن مثل اين است ك�یرد. هم�ه ب�ر او��میم بگ��ود تص��ارج مملكت خ� نمي تواند به تنهائي برای داخل وخ�ارجي��ات داخلي و خ� اعتراض مي كنند و ايراد مي گیرند. او را در اجحافات و انحراف

كه داشته باشد، كنترل مي كنند.�د و��بر مي ده��ا خ��دن زمین و كوهه��ده ش��د از كوبی� همینطور آياتي كه خداون

مي فرمايد:لت األر ض والجبال فدكتا دكة واحدة» «105ومح

�ا� يعني زمین وكوهها برداشته مي شود. به شدت كوبیده مي شوند. زمین ، كوهه را نابود مي كند و كوهها هم زمین را نابود مي كند و در نتیجه هر دو نابود مي شوند و خداوند در بعضي آيات ، روز قی�امت را، روز ظه�ور تأوي�ل ق�رآن مي دان�د. تأوي�ل�ا دارد. يكي از آن دو� قرآن ، معاني انساني قرآن است. هر آيه از آيات قرآن ، دو معن�بیعت��ه ط��وط ب� معنا را ظاهر مي نامند و معنای ديگر را باطن. معنای ظاهری مرب�اه و� است. وقتي كه مي گويد كوه و دريا، يعني كوه و دريای طبیعت ، يا مي گويد م خورشید و ستاره، يعني ماه و خورشید طبیعت. زمین يعني كرۀ زمین. آسمان هم�ل ي�ا تفس�یر مي نامن�د.� يعني فضای باالی سر. اين معنای ظاهری اس�ت ك�ه تنزي�ت.��رآن اس��ل ق� پیغمبر اكرم در حديث مشهور خود فرمودند، جنگ من برای تنزي آنقدر با كفار مي جنگم كه موانع نزول قرآن و ظهور دين اسالم از پیش پا برداشته�ه اين��ني ب��د؛ يع��رآن مي جنگ��ل ق��رای تأوي� شود. اما بعد از من، پسر عمم علي ، ب

14. سوره حاقة، 105

110 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

منظور مي جنگد كه حكومت قرآني بوجود آيد. انساني در رأس حكومت قرار گیرد�ود آورد.��رآني بوج� كه بتواند اهل عالم را در مدار قانون قرآني اداره كند و عدالت ق�ه علمي� يك چنین جنگي و يك چنین حكومتي، مخصوص ائمه اطهار است. احاط�الم و� و فكری و استعدادی آنها بر عالم و آدم، درست برابر احاطه وجودی خدا بر ع�راد��اير اف��یدند و س� آدم است. آنها در بركات حكومتي و واليتي خود، مانند خورش�ودی��ید، فیض وج��د. خورش� بشر، مانند گیاه و علفي كه در شعاع خورشید مي روي�ار هم در��ه اطه��اند. ائم��رۀ زمین مي رس��ودات ك��ام موج��ر تم��واخت ب� خود را يكن�ت.��ادر اس��در و م��ا پ� حكومت خود چنیناند. رابطه بشريت با آنها، رابطه كودكان ب�دا و��وب خ��اني ك�ه مطل��ت. انس� پس تأويل قرآن ، به معن�ای ح�اكمیت انس�ان اس�رآن��ل ق��امت را، روز تأوي��د، روز قی��ت. خداون��ال اس� منصوب از جانب خداوند متع

مي داند، مي فرمايد:اءت وه من قب��ل، ق��د ج�� ين نس�� ، ي��وم ي��أÄيت تأÄويهل يق��ول اذل ال تأÄويهل

'ر ون ا ل ينظ�� » ه��

ي كنا نعمل نا من شفعاء، فيشفعوا لنا أو نر د فنعمل غري اذل فهل ل نا ابلحق «106ر سل ر ب�د.��رآن برس� يعني كفار و منافقین بیشتر از اين مهلت ندارند كه روزگار تأويل ق روزی كه نوبت تأويل قرآن برسد كفار، به شدت ناراحت مي شوند و از ادامه زندگي�ار��د، دچ� مأيوس مي گردند. در اين موقع كساني كه تأويل قرآن را فراموش كرده ان�ه� حسرت مي شوند. مي گويند آيا كسي هست از ما شفاعت كند يا ممكن است ما ب�ديهي��یم ؟ ب� زندگي دنیا برگرديم عمل صالح انجام دهیم تا به زندگي بهشتي برس�ه� است كه حسرت كفار در قیامت است. وقتي وارد زندگي قیامت مي شوند كه هم�د و��رار مي گیرن��ال ق��اب اعم��اب و كت� چیز از اختیارشان خارج شده. در برابر حس�ردد.��ان برمي گ��ه خودش��د ب��ردم انداخته ان��ان م��ه ج��ه ب� مي بینند تمامي آتشها ك�رديم. پس��ا برگ��ه دنی� حسرت ، سراسر وجود آنها را مي گیرد. مي گويند، ای كاش ب�ان��یله انس��رآن ، بهوس� روز ظهور تأويل قرآن، روز حكومت قرآن است و حكومت ق�اني��اني انس��رآن ، مع��ل ق��ر اين تأوي� كامل داير مي گردد كه ائمه اطهار باشند. بنا ب�حرا و��تاره و ص��اه و س��ر و م� قرآن است نه معاني طبیعي. وقتي كلمه شمس و قم�ات ، در� دريا و كوه و زمین و يا ابر و باران را يادآوری مي كند، معاني تأويلي اين آي�ود� قیامت، مطلوب خداست. مي گويد آسمان، يعني فضائي كه از آن فضا، علم بوج�مان� مي آيد و آن فضا، ذات مقدس خدا و ائمه اطهار است. علم و دانش ، از اين آس باالی سر نازل نمي گردد. از اين آسمان، آب باران مي آيد. علم و دانش ، از خدا و يا انسانهائي نازل مي شود كه محیط به جامعه بشريت هستند و انسانهائي كه در برابر خدا و ائمه قرار مي گیرند و علم خدا و ائمه بر دل آنها نازل مي شود، به جای زمین هستند. همان انسانهای روشنگر، به جای خورشید و ماه و ستاره اند و انسانهائي كه�ل��ا در تأوي��تند. پس كوهه� به علم و دانش آنها روشن مي شوند، شاگردان آنها هس�ظ��ات زمین را حف��ود، قطع� قرآن ، ابرقدرتها هستند. همانطور كه كوهها در پناه خ�ه��ود نگ��ومت خ� مي كند و آبیاری مي نمايد، ابرقدرتها هم، جمعیتها را در دايره حك

53. سوره اعراف، 106

111 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ا��اء ي��د انبی��ند، مانن��ق باش��درت ح��درتها. ابرق��ني ابرق��ا يع��د. پس كوهه� مي دارن�رآن��ل ق��ه تأوي� ابرقدرتهای طاغوتي ، مانند معاويه ها. زمین در برابر اين ابرقدرتها ك�ه��ا ك��وه. آنج��ه ج�ای ك� است، ملتها هستند. ملتها به جای زمین هستند، قدرتها ب�ا و��ني بین ملته��د، يع��وه ، زمین را میكوب��وه را و ك��د، زمین ، ك��د مي گوي� خداون ابرقدرتها، جنگ و نزاع پیدا مي شود. ابرقدرتها، ملت را مي كوبند و ملتها، ابرقدرتها�ا��ه ج��د و هم��ل مي دان��امت را روز تأوي��ه روز قی� را. پس بر اساس نص آيه قرآن ك�اني��ت، مع��امت اس��ه قی��وط ب� تأويل، معاني انساني قرآن است ، تمام آياتي كه مرب�د��واب دي��ف در خ� انساني آن ، مطلوب خداست نه معاني طبیعي. مثالحضرت يوس�انها� ستاره ها او را سجده مي كنند. پدر كه پیغمبر بود، گفت منظور از ستاره ها انس�ني��د؛ يع��جده مي كنن��و را س��ردم ت� هستند. تو، پسر من ، به سلطنت مي رسي و م�او� تسلیم تو مي شوند و يا آنجا كه سلطان مصر خواب ديد، هفت گاو الغر، هفت گ�ه��ت ك��الي اس��اق، س� چاق را مي خورند، يوسف كه تأويل مي دانست فرمود، گاو چ�ه��ه او ب��ت ك� بركت زياد مي شود و گاو الغر، سال خشك است. از اين تأويل، دانس�د.� سلطنت مي رسد و مردم را در آن چهارده سال فراواني و خشكسالي اداره مي كن اين همه احاديث و اخبار در كتاب برهان، از ائمه اطهار به ما رسیده است كه همه�دا،� جا معاني دوم قرآن را برای ما توضیح داده اند. گفته اند خورشید يعني رسول خ�حراها و��تند. ص��ه در رأس علم هس� قمر يعني امیرالمؤمنین ، درياها يعني امامها ك�زول��ني ن��مان، يع� زمینها يعني مردم كه از علم آنها استفاده مي كنند. باران از آس�ردم.��ار م� علم از جانب خدا و ائمه و باران روی زمین، يعني تمركز آن علوم در افك�ه علم و حكمت.��انها ب��رورش اخالق انس��ني پ��رات ، يع��اه و درخت و ثم� رويش گی�دگي� بنابراين ، روز قیام امام زمان، روز تأويل قرآن است. تمامي آيات قیامت در زن�ده��د، كوبی� انسانها پیاده مي شود، نه طبیعت. انسانها هستند كه موت و حیات دارن�امتي ،��ول و انقالب قی��ه تح� مي شوند، حركت مي كنند. تمامي تحوالت ، از آن جمل�هر و دهي��د: ش� مربوط به انسان است نه طبیعت. پس اين آيه شريفه كه مي فرماي�ردد،��ذب مي گ��ا مع��ود و ي� باقي نمي ماند مگر اين كه پیش از قیامت ، هالك مي ش�تند� معنای تأويلي آن مطلوب است. قیامت يعني قیام امام زمان و اين انسانها هس�ات و��ه ده� كه هالك مي شوند و يا مي میرند و يا در عذاب سخت واقع مي شوند، ن�رآني و� شهرهای كرۀ زمین. شهرها موت و حیات ندارند. بنابراين، با داليل قطعي ق روايات مربوط به تأويل، اين حادثه جهاني، پیش از ظهور امام زمان واقع مي شود و

عالم را برای ظهور آن حضرت آماده مي كند.

دليل تاخير ايجاد زندگي بهشتي و مقدر شدن زندگي دنيايي�یزی59آيه ��ا چ� مربوط به ظهور آيات و معجزات است. خداوند مي فرمايد: تنه

�انها در��نیم و انس��زات اداره ك��ه كیفیت معج��ردم را ب� كه مانع ما شد كه زندگي م�دگي��ا زن��رای آنه��د و ب��رار گیرن��رتي ق��دگي آخ� همین زندگي دنیائي، در وضع زن�ای اول،��انهای زمانه��ه انس��ود ك� بهشتي داير گردد، )آن تنها مانع سر راه ما( اين ب

112 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ومت��تقبال از حك� آيات و معجزات را تكذيب كردند. به جای قبول كردن آن و اس�زه� انبیاء و معجزات آنها، آنها را مسخره كردند. ما آن شتر صالح را به كیفیت معج�اری��تانش ج��یر از پس��ر ش� ايجاد كرديم. شتری بود كه نهر آب را مي آشامید و نه مي شد. مانند شترهای عادی و طبیعي نبود كه با رنج و زحمت فراوان ، آب و علف�ر� به او بدهند و از شیر و پنیرش استفاده كنند بلكه نمونه زن�دگي بهش�تي ك�ه نه�ر� شیر از پستانش جريان پیدا مي كرد. مردم ظرفها و سطلهای خود را مي آوردند، پ�نعت و آيت الهي��ه از اين ص��ای اين ك��ه ج��د. ب��ود مي بردن� از شیر به خانه های خ�لیم مكتب او��د و تس��اكم نماين��ود ح��ر خ� استفاده كنند، آن پیغمبر معجزه گر را ب�دار� شوند، به آن حیوان ستم كردند و آن را كشتند. در آخر آيه مي فرمايد: اين مق�الم و��انهای ظ��ه انس� معجزات هم كه ما در تاريخ ظاهر مي كرديم، برای اين ب�ود ك�ا را��د آنه� تجاوزگر را بترسانیم كه اگر از پیغمبران اطاعت نمي كنند، حداقل نتوانن�ه��وط ب��ريفه، مرب��ه ش� بكشند و يا به آنها ستم كنند. لطیفه عظیم و عجیب اين آي�رح��وابي مط��ؤال و ج��ا س��وئي اينج��ت. گ��الم اس��انها در اين ع� كیفیت زندگي انس�بران و��ا از پیغم� مي شود. سؤال اين است كه انسانها از خود و يا از خدای خود و ي�ر��ه ه��درت و عظمت دارد ك� ائمه سؤال مي كنند، مي پرسند خدائي كه اين همه ق چه مي خواهد فوری مي سازد و آنچه انسانها مي خواهند، برای آنها مي سازد و يا در�ه در آن� يك كالم ، خدائي كه قدرت دارد زندگي بهشتي را برای مردم داير كند ك�ه اين��ه دلیلي دارد ك��ند، چ� رنج و زحمتي نداشته باشند و به هر كاری موفق باش�وده��بیعت نم� همه انسانها را در مضیقه قرار داده و آنها را اسیر علت و معلولهای ط�االخره��د و ب��ا را رنج ده��نگي ها و مرضها آنه��نگي ها و تش� كه سرما و گرما و گرس�دا و��د خ��واری مانن��اب بزرگ� زندگي آنها را به هالكت بكشاند. انساني كه چنان ارب�ه رنج و زحمت و� پیامبران دارد، شايسته نیست كه در مضیقه قرار گیرد و اين هم�دگي��وا زن� سختي ها را تحمل كند. انتظار دارند به همان كیفیتي كه برای آدم و ح�زات ،� بهشتي داير كرده ، برای همه مردم، زندگي بهشتي داير كند و با آيات و معج�رايط��ان ش��ا هم در هم��ه اوال اين آدم ه� آنها را اداره كند. خداوند جواب مي دهد ك�ه��ام وظیف� زندگي آدم و حوا واقع شده اند. به جای آن كه درسايه شجره واليت انج�ری��امبر معجزه گ��ا پی� كنند، گرفتار وسوسه شیطان شده اند و اين انسانها هم كه ب�د� روبرو هستند كه قدرت دارد تمامي مشكالت مادی و معنوی آنها را بر طرف كن�ا را��ا، آنه� و در آسايش كامل قرار دهد، به جای استقبال از پیامبران و حكومت آنه�تند.��ادو دانس��حر و ج��وع س��د و از ن� مسخره كردند، معجزات آنها را تكذيب نمودن مانند آدم و حوا از سايه حكومت اولیاء خدا خارج شده، در س�ايه واليت ش�یطان و�خت��ديرات س��ائي و تق��وادث دنی��ار ح��ه گرفت� هوای نفس قرار گرفته اند. در نتیج�د،��دا كنن� زندگي شده اند. پس آيه شريفه گزارش مي دهد كه انسانها اگر اطاعت خ�ارت��ا در اس��د و ي��رار گیرن��دگي در رنج و زحمت ق��رای اداره زن� دلیلي ندارد كه ب�تي��دگي بهش��ان زن��له هم� حوادث طبیعت و مرگ و مرض قرار گیرند بلكه بالفاص�د��ردد. در تائی� برای آنها داير مي شود و اين همه رنج و زحمت از آنها برطرف مي گ

است قرار میگیرد. 60اين آيه شريفه، آيه بعد كه آيه

113 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��ت ، ب��د اس��د و نیرومن� وقتي مي گويم كه پروردگار تو چنین و چنان، قدرتمن�د� ظاهر و باطن زندگي مردم احاطه دارد، به جای اين كه ادعای الهي را قبول كنن�د،��ود را از رنج و زحمت برهانن��د و خ� و مقدرات زندگي خود را به خدا واگذار كنن�د� تكذيب مي كنند و يا اگر بسیار ساده باشند و روی اعتقادی كه به لطف خدا دارن�د ك�ه چگون�ه و چط�ور� احاطه قدرت و عظمت او را قبول كنند، ب�از هم نمي فهمن�ادگي��ل و س� مرده ای زنده مي شود و يا اين معجزات بوجود مي آيد. خواه روی جه�ار��بیعت در اختی� باشد و يا روی تكذيب و تجاوز. اين ادعا را قبول نمي كنند كه ط�د و��د و مي چرخان� خدا مانند پركاهي است كه به هر كیفیتي كه بخواه�د مي گردان�رت� برای نمونه كه چرا اين ادعا را رد مي كنند و تسلیم خدا نمي شوند، خواب حض�ائي��نین خوابه� رسول اكرم را كه ساده ترين معجزات است و خودشان هم گاهي چ را مي بینند مطرح مي كنند. پیغمبر اكرم در عالم خواب مشاهده كردند كه میمونها�ه� با محراب و منبر او بازی مي كنند. به صورت میمونهای جنگل كه از اين شاخه ب�ره� آن شاخه مي پرند، از پله های منبر باال و پايین مي پرند. پیغمبر اكرم از اين منظ�ازی اين��باب ب��بر او، اس��راب و من� در عالم خواب دانست كه دين و دعوت او و مح انسانهای كافر و منافق مي شود. ب�ه ج�ای اين ك�ه از دين پیغم�بر ب�رای ت�ربیت و�ود ق�رار میدهن�د و از اين��ازی خ� نجات خود استفاده كنن�د، اين دين را اس�باب ب خواب دانست كه اين انسانها كه بعد از او با دين او بازی مي كنند، بني امیه هستند�ت��م دس��ا بني هاش��ابت ب� كه تسلیم قدرت پیغمبر شده اند. ذره ای از حسادت و رق�ل بیت او��ه اه��د از او متوج� برنداشته اند و از اين خواب دانست كه چه مص�ائبي بع�بر و��ردم ، ص��ر آزار م� مي شود؛ زيرا مي دانست كه فرزندان او مأموريت دارند در براب�ذا��د. ل��رار مي گیرن��ان ق��رض آزار و اذيت بیگانگ��را در مع� گذشت داشته باشند. قه�ام��ن و ام��ام حس��دانش، ام� پیغمبر اكرم از اين خواب كه ديده بود علي )ع ( و فرزن�ا،��منان بي حی� حسین، را آگاه كرد و فرمود گمان مي كنم بعد از وفات من اين دش�ود� جری و جسور مي شوند و چه مصیبتها و گرفتاری ها كه برای اهل بیت من بوج

«؛ يعني107ايل هللا اشكوا ما جيري عيل ع��رتيت من بع��دي مي آورند. گاهي مي فرمود: » به خدا شكايت مي كنم از مصیبتهائي كه بعد از من متوجه اهل بیت من مي شود و�را را بین در و��ترم زه��تغاثه دخ� شايد جای ديگر فرموده باشد كه گوئي صدای اس�ه� ديوار مي شنوم كه كسي نیست كه او را ياری كند و در همین آيه شريفه بني امی

Àنرا به شجره ملعونه تعريف كرد و فرمود: » ��ة يف الق��ر أ جر ة الملعون «.اين شجره والش���د��اني بودن� ملعونه در اخبار و احاديث ، تعبیر به بني امیه شده است و حقیقتا دودم�ه��یر هم در اين آي��ان كب� كه از بزرگ و كوچك ، دشمن بني هاشم شده بودند. طغی�ه��ريفه ك� شريفه، تفسیر به فاجعه عاشورا شده است و اين كلمه يزيد هم در آيه ش

ال طغياان كبري امي فرمايد: »'�ت ولیكنفما يزيدمه ا� «، گرچه از نظر قواعد ادبي فعل اس

: »اللهم !.. إني أشكو إلیك ما يلقى101-99؛ آمالي شیخ صدوق، 153، ص 2؛ ارشاد القلوب، ج 40. االمامة، ص، 107أهل بیتي بعدی ، ثم دخل منزله«

114 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ا��ه انته��ه را ب��ان بني امی��ه طغی��ود ك� اشاره به يزيد بن معاويه شده است ؛ زيرا او ب رسانید و فرزند پیغمبر را با آن شهرت و با آن جالل و عظمت به قتل رسانید. اهل�تند،��ول خ�دا هس��رم رس��ه ح��ناختند ك��امال مي ش� بیت او را كه تمام مسلمانان ك فرزندان پیغمبر هستند و آن همه عزت و محبوبیت دارند، به اسارت برد. رفتاری با�ل��ه اين دلی� آنها نشان داد كه با اسرای كافر و بت پرست جايز نبود. طغیان كبیر ب�ه��الم ب��رب ع��رق و غ��یدند و ش� است كه انسانهائي را كه مانند خورشید مي درخش�ان قتلي ك�ه در می�ان��انید. آن هم آنچن��ه قت�ل رس��تراف دارن�د، ب� عظمت آنها اع�اله� مقتولین عاشورا، كودكان شیرخواره و افراد مؤمن و با تقوای هفتاد و هشتاد س�ابقه��المي و س��وای اس��ذهبي و تق��ت م��ر قداس� وجود داشتند. جمعي بودند از نظ�ظ� مصاحبت با رسول خدا و جهاد اسالمي ، شهرۀ آفاق بودند. سلطاني كه برای حف�دا��ول خ� حكومت و سلطنت خود به طرف نماز مي رود و در اذان و تشهد خود، رس�ا��د، حقیقت� را به عظمت يادآوری میكند، با اين حال اهل بیت آن پیغمبر را میكش

طغیان كبیر شناخته مي شود.�نین� حضرت زهرا را شهید كردند، شايد جاهل به مقام و عظمت او بودند. همچ�ام و عظمتش بودن�د. حض�رت� موال علیه السالم را شهید كردند، شايد جاهل به مق�ام��نزلت ام��ام و م��ه مق� امام حسن مجتبي را شهید كردند، به همین كیفیت. اما ب�نین��ه چ� حسین آگاهي كامل داشتند. در برابر انسانهای تاريخ ، چه عذری دارند ك�ذا در اين��ند. ل� انسانهائي كه مايه رحمت و بركت برای تمامي اهل عالم اند، مي كش�دار��ود: اين مق��ه فرم��اه و ن��ه پنج��د. در آي��رار مي كن��اال را تك� آيه هم، جمله آيه ب معجزاتي هم كه آورده ايم برای اين بوده است كه مردم را بترسانیم. مبادا پیامبران

ال طغياان كبري ارا به قتل برسانند. در اين آيه هم فرمود: »'فهم فما يزيدمه ا « وخنو

�ادا از� يعني بني امیه را با اين خوابي كه رسول خدا ديده بود ترسانیديم ك�ه مب كساني باشید كه رسول خدا و اهل بیت او را اذيت كنید ولیكن آنها به جای متنبه�ل بیت��د و اه��ود آوردن��یر را بوج��ان كب� شدن و ترسیدن از گناه و تجاوز، آن طغی

�ه ��د هم ت�ا آي��ه بع��د. و در آي� ،65رسول خدا را با آن وضعیت كشتند و اسیر كردن�اني��ر زم��ا در ه� همین داستان آدم و ابلیس را مطرح مي كند و ثابت مي كند كه م�رار دهیم ، اوالد آدم هم� اراده كرديم انسانها را در رفاه و آسايش و در وفور نعمت ق همان اخالق آدم و حوا را تكرار كردند. در اثر گناه و نافرماني، خود را از آن زندگي

بهشتي محروم نمودند و در رنج و مشقت دنیائي قرار دادند.

يكساني در خلقت، تفاوت در تربيت�د.65 تا 61 و باز در آيات � ، قسمتي از اخالق و اعمال شیاطین را تعريف مي كن

�ه جن و��د ك��ن ش��ته روش��ات گذش��ا در آي��یاطین و خلقت آنه��تان جن و ش� داس�ك��انها در خلقت ي��ه انس� شیطان ، طايفه ای از انسانها هستند. بهطور كلي با اين ك�ل و� نوعاند، مانند انواع ديگر در خلقت با يكديگر تفاوت ندارند ولیكن در مسیر عم

115 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ان180اخالق و علم و عقیده، ��ك چن��د. ي��دا مي كنن��اوت پی��ديگر تف� درجه با يك�ا يك�ديگر مانن�د� تفاوتي كه قابل حشر و اجتماع با يكديگر نیستند و حش�ر آنه�ا ب حشر فرشتهها با حیوانات و يا مانند حشر نور با ظلمت است كه به هیچ وجه قاب�ل�ان و اخالق��ر و ايم��ا و فك� تشابه با يكديگر نیستند. خداوند از وضعیت وجودی آنه�ت ترين و��اهي پس��د؛ يعني گ��افلین مي كن��فل الس� آنها تعبیر به اعال علیین و يا اس بدترين و نجس ت�رين نجاس�تها انس�ان اس�ت و از آنط�رف پ�اكترين و نجیب ت�رين�ال،� موجودات عالم هم انسان است. طايفه ای در اعال علیین ، هم بزم با خداوند متع�ه��ان ك��د، آنچن��رار مي گیرن��اءاللهي ق��الت لق��د، در ح� حاالت معراجي پیدا مي كنن خداوند آنها را بر عرش قدرت و سلطنت خود مي نشاند و اداره عالم و آدم را به آنها

�د: »��ه مي فرماي��د ك��ر را نجسالعین میدان��ه ديگ��د و آن طايف��ذار مي كن�اواگ م��� ن' ا

«108المرش كون جنس)كلمه نجس به فتح جیم با نجس به كسر جیم فرق دارد(

�ا تن��اس ي��د لب��ده ؛ مانن��ه نجس ش��ت ك� نجس به كسر جیم ، صفت چیزی اس�ني��ه فتح جیم، يع��ه نجس ب��ت و كلم��یر اس��ل تطه� انسان كه نجس مي شود، قاب�ر��ای ديگ��ت و در ج��یر نیس��ل تطه��ده و قاب��اهیتش نجس ش� چیزی كه ذات و م

ر ك األسفلمي فرمايد: » ن المنافقني يف ادل '«ا

«109مث ر ددانه أسفل سافلنييا مي فرمايد: »�ديدتر� تفاوتي كه بین انسانها ظاهر مي گردد، از تفاوت بین نور و ظلمت هم ش�ل��ر دو قاب��د و ه��ود محفوظن��یت خ��ه جنس��ور و ظلمت، ب��ه ن��رای اين ك� است. ب�ر��رر و خط��ز ض��ه ج� استفاده اند ولیكن انسان، جنسیت خود را از دست مي دهد ك

نعام بل مه أضلچیزی در او نیست و خداوند مي فرمايد: » ئك اكأل ـ «110أ6ول�د��ت داده و در ح��ود را از دس��اني خ��یت انس��ركین، جنس��روه مش� يعني آن گ�ه از اين��یراتي ك��د. تعب��ايین تر رفته ان� حیوانات هم باقي نمانده اند بلكه پست تر و پ طايفه میشود يعني انسانهائي كه به قهقرا مي روند، همین كلمات ابلیس و شیطان و عفريت است. لغت ابتدائي كه برای آنها استعمال مي شود كلمه كفر است كه اگر�ند� در جامعه ناشناخته باشند، جن كافر به حساب مي آيند و اگر شناخته شده باش�اء� و در رأس جامعه ای قرار گیرند، انسان كافر شناخته مي شوند و اگر با خدا و اولی�ا��انیت، ب��ه دينداری و انس� خدا بجنگند، مشرك شناخته مي شوند و اگر با تظاهر ب�اتي��ديگر درك��ا يك� دين خدا بجنگند، منافق شناخته مي شوند و باز منافقین هم ب�وبي و� دارند. پايین و پايین تر تا جائي كه به كلي تغیییر ماهیت مي دهند. خیر و خ�دن��ردد و مع��و مي گ��ا مح� رحم و مروت و فضیلت و انسانیت، به كلي از وجود آنه

28. سوره توبه، 1085. سوره تین، 109179. سوره اعراف، 110

116 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��ابراين س��وند. بن��ناخته مي ش� رذائل مي شوند. در اين صورت ، ابلیس يا عفريت شكلمه در شناخت آنها به كار رفته است:

�د و��یزی مي كنن��ه فتنه انگ��انهائي ك��امي انس� شناخت ابتدائي شیطان ، يعني تممردم را به انحراف مي كشانند، شیطانند.

�دای� كلمة دوم عفريت، انسانهائي كه در كفر و گناه به انتها رفته اند. خود را، خمردم و مالك مردم مي دانند و عقیده به خدائي غیر از خود ندارند.

و كلمة سوم كه انتهای رذيلت و نجاست است كه به كلي ماهیت خود را تغییر�دا� مي دهند، ذره ای خیر و بركت در وجود خود باقي نمي گذارند و كامال در برابر خ�یر و ب�ركت��ايت خ��ود، بینه��ود خ��د در وج��ه خداون� قرار مي گیرند، هم�انطوری ك�عیت،��ده اند، در اين وض��ر و رذيلت ش� مي باشد، آنها هم در وجود خود، بینهايت ش�امي آث�ار��د و تم� ابلیس شناخته مي شوند. آنچنان عقل و وج�دان خ�ود را مي كوبن�ا� انساني را از وجود خود محو مي كنند كه ديگر ذره ای خیر و رحمت در وجود آنه

باقي نمي ماند. خلود ابدی در جهنم پیدا مي كنند. خداوند در اين آيات ، زبان حال يك چنین انساني را تعريف مي كند. گرچه اين�ر��د و كلمه ای ديگ� آيات بهصورت گفتگو مطرح شده است كه كلمه ای خدا مي گوي�دا��ر خ��ه ابلیس ، براب��د ك��دا مي كن��ايش پی��ور نم��د و اينط� را ابلیس جواب مي ده�یزی��نین چ� ايستاده ، كالم خدا را مي شنود و جواب خدا را مي دهد، در حقیقت چ نیست. زيرا اگر كسي كالم خدا را بشنود و طرف خطاب خدا واقع شود، معرفت به�د،��د ولیكن خداون��ته باش� خدا دارد و امكان ندارد كه با خدا معارضه و مبارزه داش زبان حال يكچنین افرادی را در آيات قرآن منعكس مي كند. زبان حال، از جنسیت�وزانم ي�ا میوه ه�ای� موجود حكايت مي كند؛ مانن�د آتش ك�ه مي گوي�د ت�و را مي س رسیده و پخته ، به زبان حال مي گويند ما را بچینید و استفاده كنید. هر مخلوقي از مخلوقات طبیعت، به زبان حال خود مي گويد كه من صنعت خدا هستم. خدا منزه�دا و��اء خ��ر اولی��یاطین هم در براب��ال ش��ان ح��د. زب� است كه مثل و مانند من باش�د:� مؤمنین ، چنان است كه خداوند در اين آيات منعكس مي كند. خداوند مي فرماي ما به فرشتگان دستور داديم كه آدم را سجده كنند. فرشتگان در اين آيات ، تمامي�ماني و��ودات جس��امي موج��را تم��ت ؛ زي��رك اس� موجودات عالم، غیر از كافر و مش�د، ابلیس را��ذا خداون��د. ل��رار مي گیرن� روحاني مسخر انسانند و در اطاعت انسان ق�یر��وده و تغی��وض نم��ود را ع��اهیت خ��ه م��اني ك� استثناء مي كند؛ يعني همان انس�وقي را��را من مخل��ه چ��د ك��ال مي گوي��ان ح� جنسیت داده است. اين ابلیس به زب�ه��عند، ب��نین و متقین متواض��را مؤم� سجده كنم كه از خاك ساخته شده است ؛ زي�افقین� طبیعت خاك عمل مي كنند. همه چیز را پرورش مي دهند ولیكن كفار و من�وۀ آتش از��اهرا جل��د. ظ��ابود مي كنن� به طبیعت آتش عمل مي كنند، همه چیز را ن خاك بیشتر است ولیكن طبیعت آتش ، نابودكننده و طبیعت خاك ، پرورش دهنده�وه��د، جل��درت دارن��ه ق��ه اين هم� است. به جلوه های ظاهری خود نگاه مي كنند ك�اتقوا� ظاهری دارند، توپ و تانك دارند. مي گويند چرا ما تسلیم انسانهای مؤمن و ب�ه آن��د ك��ه كنی��ود مقايس��ان خ��درت زم� باشیم ؟ شما يك روحاني مؤمن را با ابرق

117 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ابود��د ولیكن ن��د آتش مي درخش��ده دارد. مانن��اهری فريبن� ابرقدرت، جلوه های ظ�اهری��وه ظ��بر، جل��ايب پیغم��ا ن� مي كند و اين روحاني مؤمن، خواه پیغمبر باشد ي�افر،� ندارد ولیكن مانند خاك ، پرورش مي دهد، مي روياند و به ثمر مي رساند. پس ك�وه��اريخ ، جل��ول ت��ا در ط� به طبیعت آتش است و مؤمن، به طبیعت خاك. همه ج كفار از مؤمنین و متقین بیشتر بوده است. سفره معاويه، چرب و نرم است و سفره�د� علي )ع (، نان جوين. نمايش موال مانند نمايش خاك است و نمايش معاويه مانن�اني��نین انس��ك چ��لیم ي� نمايش آتش. همه جا منطقشان اين است كه چرا ما تس�ي��رت موس��رض حض��ون ، متع��دارد. فرع� شويم كه به جز عصای چوپاني، قدرتي ن

مي شود. مي گويد:ن» ور ة م و مهني وال ياكد يبني، فل���وال أ6لق[ علي���ه أس��� ي ه��� ذا اذل ن هـ��� أم أان خري م«111ذهب

�ه��ت ك��ل اس��وار و ذلی��تاده ؟ خ��ل من ايس��ده مقاب��ه آم��ني اين كیس�ت ك� يع كوچكترين نمايشي ندارد. اگر شخصیت است، چ�را طال و ج�واهری ب�ه هم�راهش�بیعت��ه ط��ار ب��افقین و كف� نیست. پس همه جا اهل ايمان به طبیعت خاكاند و من

�و62آتش و باز زبان حال ابلیس را در آيه ��د، ت� منعكس مي كند كه ابلیس مي گوي�ان��دا كنم آنچن� همین آدم بي آرايش و نمايش را بر من برتری دادی ، اگر مهلت پی ريسمان به گردن او و ياران او بیندازم و به جهنم بكشانم كه يك نفر بهشتي باقي�ه� نماند و باز، زبان حال خداوند در مقابل يك چنین موجود خطرناكي اين است ك�و��ش ت��ه تالش و كوش��رين نتیج��ه آخ� مي گويد، برو و هر كاری مي خواهي بكن ك�دان مي دهم� جهنم است. چه پاداش خوبي كه هرگز خاتمه پیدا نمي كند. به تو می�ذب� هر كس را مي خواهي با جلوه های مختلف يا با لشكريان خود به طرف خود ج�بز� كن. به اموالشان و اوالدشان تجاوز كن. هر چه مي تواني به آنها وعده بده. باغ س�انهائي� به آنها نشان بده تا عاقبت بفهمند تمامي اين وعده ها پوچ و دروغ است. انس�وند.��ع نمي ش� كه در اطاعت خدای خود باشند، هرگز در معرض تسلط شیطان واق�اء� شما اين آيات را در هر زماني كه با جامعه زمان تطبیق كنید، منطق خدا و اولی�ار و��ق كف��د. منط��ق مي كنن� خدا را از يك طرف مي شنويد كه دعوت به اطاعت ح�ه��ده های دروغ ، ب� منافقین را هم مي شنويد كه اينطور مردم را با فريبكاری و با وع�و��بیعت و خلقت مح��ر الهي را از ط� طرف خود جلب و جذب مي كنند. مارك و مه�د��ردم بگوين� مي كنند، روزيهای خدا را با مارك خود به جامعه عرضه مي كنند تا م چه آمريكای خوبي و چه معاويه خ�وبي! چهق�در زي�اد ث�روت و ص�نعت دارد. چ�ه�من��ه دش��وقي ك��الق، از مخل��كر خ��ای ش� گوسفندان خوبي پرورش مي دهد. به ج

خداست اطاعت مي كنند.

53 و 52. سوره زخرف، 111

118 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

سرماية اهل ايمان كه مانع تسلط شيطان ميشود�ال ،� موضوع جالب در اين آيات، بعد از خاتمه گفتگو بین شیطان و خداوند متع

لطان است كه خداوند مي فرمايد: »65آيه م س��� ن عب���ادي ليس كل علهی ' « يعني توا

�اني را��ط كس��ني. فق��دا ك��لط پی��دگان من تس��ر بن� ای شیطان ، هرگز نمي تواني ب�ال� مي تواني گمراه كني كه از جنس خودت باشند. كافر و يا جاهل به خداوند متع�دانیم��ت ب��ا الزم اس��ند. در اينج��ته باش� باشند و رابطه ای با خدا و اولیاء خدا نداش بندگان خدا با چه سرمايه ای مجهز مي شوند كه شیاطین و ابرقدرتها نمي توانند ب�ر�ه در ظ�اهر مش�اهده مي ك�نیم تم�امي ق�درتهای� آنها تسلط پیدا كنن�د. ب�ا اين ك�ار��اد، در اختی��لحه های زي��اد و اس��روت زي��ال و ث��اد و م��كر زي��د لش� ظاهری ، مانن ابرقدرتهای كفر است. پیغمبران و يا اولیاء خدا، ظاهرا فاقد ثروت و قدرت هستند.�درتها��د و ابرق��تقامت كنن��درتها اس��ر ابرق��اء اهلل در براب��ته اند اولی��ور توانس� چط�نین و��ه مؤم��نیم ك��ف مي ك��ا كش��وند؟ از اينج��لط ش� نتوانسته اند بر اولیاء اهلل مس�ارت��رمايه عب� بندگان خدا با يك سرمايه غیر قابل رؤيت مجهز مي شوند كه آن س است از نور ايمان و معرفت به خداوند متعال. نور ايمان يك نیروی مخفي است كه�ود.��اد مي ش� در دل مؤمن جريان پیدا مي كند. قوه قلب او همراه نیروی بدني او زي�درتهای��ار و ق��امي كف� استحكام و استقامت قلبي پیدا مي كند. با اين استحكام تم�ده��ورت زن��ود را به ص��رده و خ��ورت م� آنان ، در برابرش جلوه ای ندارند. آنها را به ص�ودات را��ای ب�اطني موج��ه نیروه��ا ك� مشاهده مي كنند. امام صادق علیه السالم آنج�ود��ادات، موج��د، در مقاب�ل جم��اتي دارن� شمارش مي كند مي گويد: نباتات ، روح نب�ده��ود زن��ات، موج��ر نبات��د. در براب� زنده ای هستند و باز حیوانات، روح حیواني دارن�انها در� هستند. آنها را مي كشند و مي خورند. نباتات از خود اختیار ندارند و باز انس مقابل حیوانات، دارای روح انساني هستند كه حیوانات در برابر آنها مرده به حساب�رده ب�ه حس�اب��نین، م��ر مؤم��ار هم در براب��د. كف��اومت ندارن� مي آيند و قدرت مق�نیت رواني و��دا ام��انب خ��ني از ج��تند؛ يع� مي آيند. مؤمنین دارای روح ايمان هس�ود��د. از خ��اب مي آين��ه حس��رده ب��ا م� وجودی دارند كه انسانهای كافر در برابر آنه�ت��ود. درس� ممقاومت مقاومت ندارند. ايمان ، يك روح است وارد قلب انسان مي ش�ر��ر دو از نظ��وئیم ه� مانند راديوی بدون برق و يا راديو به اضافه برق. نمي توانیم بگ�ا اين��ه ب��ت ك� سرمايه های وجودی ، يكنواخت هستند. مؤمن، دارای روح ايمان اس�اهده��د. مش��ود مي بین��ار خ��بي را در كن��ای غی� روح ، خدا را و فرشته ها را و نیروه�ر تم�ام��ه اگ��د يقین دارد ك��ت. صددرص��ال اس� مي كند كه در حمايت خداوند متع�ايت� ابرقدرتها جمع شوند، نمي توانند موئي از سر او كم كنند. چون خود را در حم�ا��را ب��د. قه� خدا مي بیند و خدا را به عنوان يك ابرقدرت محیط و مسلط مي شناس كساني كه فاقد روح ايمان هستند فاصله وجودی پیدا مي كند. موال امیر المؤمنین�ا من��ديگر ب��ت يك��ه پش��ت ب��درتها پش� علیه السالم مي فرمايد: كه اگر تمامي ابرق�ه� بجنگند، از آنها خوف و هراسي ندارم و خود را از آنها قويتر و غالب مي شناسم. ب كیفیتي است كه مرگ انبیاء و يا شهادت آنها به عنوان عجز و ن�اتواني نیس�ت ك�ه

119 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�وال��ت. م��لحت اس��وان مص��ه عن��ه ب��د بلك��ه كرده ان��نین غلب��ر مؤم��ار ب� بگوئیم كف امیرالمؤمنین به عنوان يك انسان غافل و عاجز شهید نمي شود و يا امام حسین به�درت� عنوان يك انسان غافل و عاجز شهید نمي شود بلكه در عین حال كه يك ابرق�د. پس هرگ�ز كف�ار و� است ، مصلحت خدا و اراده خدا را در شهادت خ�ود میشناس�تفاده��ود اس� ابرقدرتها كه همان شیاطین و ابلیسها هستند نتوانسته اند از قدرت خ كنند، بر اولیاء خدا غلبه كنند و آنها را به اطاعت خود درآورند بلكه خداوند، مهلت�د،� و میداني به آنها مي دهد به انتظار اين كه شايد در آينده از كفر و گناه توبه كنن

«. پس112والعاقب��ة للمتقنيو آخرين پیروزی با اولیاء خداست كه خداوند مي فرمايد: »�انطور��ت. هم��ان اس� قدرت انبیاء و اولیاء و مؤمنین، يك قدرت رواني به نام نور ايم�رق ، آن��یروی ب��ت و ن��زات اس� كه خاصیت نور و نیرو، غلبه بر تمامي جمادات و فل�ان� همه كارخانه های ساكت و صامت را مي چرخاند، همین قدرت رواني كه نور ايم�ادق ع در اين� است ، يك نفر انسان را بر تمامي اهل زمان پیروز مي گرداند. امام ص�دا� رابطه مي فرمايند: اگر تمامي اهل عالم جمع شوند انساني را هدايت كنند كه خ او را هدايت ننموده ممكن نیست. پس نور و نیروی ايمان، يك شارژ وجودی است.�ؤمن��افر از م��تند. ك��رده هس��ده و م��د زن��ت مانن��ديگر درس� مؤمن و كافر برابر يك

مي ترسد ولیكن مؤمن از كافر نمي ترسد.

آيا خدا براي انسان كشتي ساخته؟�ان69 تا آيه 66آيه � خداوند قسمتي از سفر دريائي را و منافع دريا را برای انس

�ف و��ات ظري��د نك� توضیح مي دهد كه ابتدا ترجمه اين آيات را بازگو مي كنیم و بع�د:� علمي سفرهای دريائي را كه در بسیاری از آيات قرآن گفته شده است. مي فرماي�رف،��رف و آنط��د. اينط��ا میپراكن��تیها را در دري��ه كش� پروردگار شما كسي است ك�ا��وئي دري��ه گ��تي ك��ه كیفی� بهطور نامنظم در سطح دريا، آنها را حركت مي دهد ب�ار��تي را در اختی��د، كش� يكنواخت راه حركت و مقصد حركت كشتیها است. خداون�د��د. خداون��تفاده كنی� شما گذاشته تا بوسیله كشتي از منافع دريا و از لطف خداس نسبت به شما بندگان خیلي مهربان است. شما در دريا چنان وضعي پیدا مي كنید�ه� كه اگر حادثه ای برايتان اتفاق افتاد، هالكت خود را قطعي مي دانید و مي بینید ك تمامي وسايل نجات، از دست شما خارج است،. جز توسل به پروردگار عالم چیزی�دائي��اند، آن خ� نداريد ولیكن وقتي خدا شما را نجات مي دهد و به خشكي مي رس�یار��ان، بس��د. انس��وش مي كنی��ات داد، فرام��ما را نج��د و ش��ل بودي� كه به او متوس�د و در روی زمین و� ناسپاس است. چطور است كه در دريا احساس ناامني مي كنی�رق��دا ف��رای خ� خشكي ها احساس امنیت داريد و خیالتان راحت است ، با اين كه ب نمي كند در دريا امنیت را از شما بگیرد و يا در روی زمین و خشكي ها. مي تواند به�رض��ما را در مع��ا ش��د و ي��ما را ببلع� زمین دستور دهد دهان خود را باز كند و ش

83. سوره قصص، 112

120 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ات از� بارش سنگ و تگرگ قرار دهد و وضعیتي را بوجود آورد كه تمام وسايل نج�ا چ�را ش�ما احس�اس� دست شما خارج شود و كسي نتواند برای شما وكالت كند ي امنیت مي كنید، آنچنان كه خدا را فراموش كرده ايد با اين كه خدا مي تواند شما را

نجات بدهد. �یاری از��را در بس��د چ��ه خداون� نكات جالب در اين چهار آيه، يكي اين است ك آيات ، مسئله دريا و كشتي را يكي از آيات قدرت خود مي داند. آيا لطیفه امثال اين آيات، همین است كه خدا برای انسان كشتي ساخته و او را از دريا عبور مي دهد يا�ه ص�رف نظ�ر از ظ�واهر آي�ات ،� منافع دريا را در اختیار انسان مي گ�ذارد ي�ا اين ك�ت� لطايف علمي بسیار عمیق و عجیب هم دارد، و لطیفه سوم در اين آيات اين اس�ه روی��ه اين ك��ر ب��د. نظ� كه انسانها، طبیعت را عامل امنیت و حیات خود مي دانن�ال راحت� خشكي ها و زمینها وسیله امنیت و آرامش زيادتر است ، روی زمین با خی�طح��وند ولیكن در س��دا نمي ش� زندگي مي كنند. توجه به خدا ندارند، متوسل به خ دريا از نظر اين كه وسايل ناامني زيادتر است، بیشتر به خدا توجه پیدا مي كنند. با اين كه اگر آشنائي به اراده و قدرت خدا داشته باشند، مي دانند كه عامل سعادت و�اامن��دگي را ن��د زن��دا بخواه� امنیت انسان در خشكي ها و درياها خداست و اگر خ�ا��طح دري��ان در س��ه انس� كند و انسان را به دست هالكت بسپارد، فرق نمي كند ك�ت� باشد و يا در سطح كرۀ زمین. لطیفه كشتي و دريا در حكمت قرآن ، عب�ارت اس از وسايل حیات بخشي كه بهوسیله انبیاء و اولیاء در اختیار مردم قرار داده. پیغمبر�دگي را��طح زن� اكرم ، اهل بیت خود را، ائمه اطهار را، تشبیه به كشتي مي كند و س�ان��د. لقم��ا مي كن��افرين دري��ه مس��بیه ب� تشبیه به دريا و انسانها را در زندگي ، تش

حكیم هم يك چنین تشبیهي دارد. مي فرمايد: ادلنيا حبر معي����ق غ����رق فهیا خل����ق كث����ري فليكن س����فينتك فهیا الاميان و رشاعها»

» 113التولك�ل��لمان مث��ما امت مس��ان ش��ل بیت من در می� پیامبر اكرم مي فرمايد: مثل اه�وار� كشتي نوح است كه هركس سوار كشتي نوح شد نجات پیدا كرد و هر كس س

، يعني اهل بیت من، ائمه اطهار علیهم السالم، با تعلیمات114نشد به هالكت رسید خود، برای شما امت مسلمان، نظیر كشتي نوح هستند. اگر به آنها متوسل شدی و

در خط واليت آنها قرار گرفتي، نجات پیدا میكني.�ة��ت ب�ا كلم� حضرت رسول اكرم )ص ( دخترش زهرا را كه منبع علوم الهي اس�وثر،��ود: ك��امبر فرم��د و پی� حوض كوثر تعريف مي كند. خداوند ايشان را كوثر نامی�د.� حوضي است در قیامت. هر كس قطره ای از آن بیاشامد حیات ابدی پیدا مي كن

�ال431؛ تفسیر االمام العسكری»ع«، ص 16، ص 1. اصول كافي، ج 113��ان ق��الم : ان لقم��ه الس��اظم علی� : » امام ك البنه: يا بنى ان الدنیا بحر عمیق قد غرق فیها عالم كث�یر فلتكن س�فینتك فیه�ا تق�وى الل�ه و حش�وها االيم�ان و

شراعها التوكل و قیمها العقلو دلیلها العلم و سكانها الصبر «�ابوری،27، ص 2؛ عیون اخبار الرضا، ج 633؛ آمالي شیخ طوسي، ص 35، ص 1. وسائل الشیعه، ج 114��اكم نیش� ؛ ح

إنما مثل أهل بیتي فیكم كمث�ل س�فینة ن�وح، من دخله�ا نجي، و من: »343، ص2المستدرك علي الصحیحین، ج «تخلف عنها غرق

121 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ته��وض نداش��یبي از اين ح� مرگ و مرض و نابودی از او برطرف مي گردد و اگر نص. در حديث مشهور خود فرمودند:115باشد كافر از دار دنیا مي رود

کمت هبام لن تضلوا: کتاب اهلل و عرتیت أ÷هل بيیت،» ن تمس Óین اترک فيمك الثقلني، ما ا Óا ام لن يفرتقا حیت يردا عیل احلوض هن Ó116فا»

�دا��ديگر ج��تند. از يك� يعني اين كتاب من و عترت من با هم در میان شما هس�ه��بیه ك��وند. اين تش��ر من وارد ش��وثر ب� نمي شوند تا روزی كه مردم، سر حوض ك�وثر از اين��وض ك��د، ح��بیه مي كن��وثر تش��وض ك��ه ح� دخترش را و فرزندانش را ب حوضها نیست كه پر از آب باشد و تشنگي تشنگان را برطرف كند بلكه علم الهي و�ه� حكمت الهي است. علمي كه انسان را به خدا و حقیقت مربوط مي كند. علمي ك�ه� از هر كس و هر چیزی، چهار كلمه در اختیار انسان مي گذارد كه اين چهار كلم

را حكمت مي نامند. كلمه اول، همراه الفبائي كه از طبیعت ياد مي دهد، خالق طبیعت و خدای عالم�رآن، در� را به عنوان استادی كه فهم كلمات را به ما مي دهد معرفي مي كند. علم ق�ما��ه ش��ت مي گ�یرد. وق�تي ب� دل انسان مانند چراغي است كه در ت�اريكي ب�ه دس بگويند سر راه تو، چاه و چاله ای قرار گرفته و يا كوه و دره ای واقع شده ، كلمات كه الفاظ است ، چاه و چاله را نشان نمي دهد بلكه چراغي كه در اختیار شماست راه را�ت ولیكن� نشان میدهد. كتابها و عبارتها و كلمات، تذكراتي از خلقت و طبیعت اس�ن��ما را روش� طبیعت را به شما نمايش نمي دهد مگر اين كه خداوند، فتیله قلب ش�نائي.��ور و روش��دا ن��د ولیكن خ��ا مي گذارن� كند. اساتید، كتاب و كاغذ در اختیار م�ه� چقدر زياد تفاوت است بین كاغذ و كتاب و چراغ روشن ، و اين چراغ روشن كه ب�د� دست خداست. اين كلمة اول، علم و فرهنگي كه انسان را به خدا مربوط نمي كن

و يا ارتباط ضعیفي بوجود مي آورد، حیات بخش نیست بلكه مايه هالكت است.�ت� كلمة دوم علم حیات بخش، مواد اولیه و مصالح ساخت عالم را چنان كه هس�رای� به انسان نشان مي دهد و به انسان مي فهماند كه عالم و آدم ، از چه مصالحي ب�یار��بیعي بس��وم ط� ساخت و ساز آن استفاده شده و اصول اولیه خلقت چیست. عل�ردم��ار م��الم و آدم را در اختی��ه خلقت ع� ناچیز و ناتوان است كه بتواند اصول اولی

بگذارد.�ه از� كلمه سوم، هندسه خلقت عالم و آدم است و به انسان مي فهماند كه چگون�ت،��نائي اس��ور و روش� اصول اولیه كه فاقد حیات و حركت و فاقد خاصیت و فاقد ن

حیات و حركت و رنگ و روشنائي بوجود مي آورد.

�ه من549، ص10؛ مجمع البیان، ج681، ص 5. پیامبر فرمود: نورالثقلین، ج115��د ب��ه خداون��ت ك� .: »كوثر نهرى اس�اى آن��رف ه� وعده فرمود و داراى خیر كثیر است. حوضى است كه امت من در روز قیامت بر آن وارد مى شوند. ظ

)كه تشنگان را سیراب مى كند( به عدد ستارگان آسمان است. « : » علي )ع( صاحب حوض من است، دشمنانش را از آن دور168؛ آمالي شیخ صدوق، ص 19، ص 8بحار االنوار، ج

�ز� میكند، و به دوستانش از آب آن مینوشاند، كسي كه از آن آب ننوشد، همیشه به طور ابدی، تشنه میماند، و هرگسیراب نمیشود، و كسي كه از آن شربتي بنوشد، ديگر رنجي نمیبرد، و هرگز تشنه نمیشود. «

1873، ص 4؛ صحیح مسلم، ج 90؛ مختصر بصائر الدرجات، ص 140، ص 23. بحار األنوار، ج 116

122 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�دف� و كلمه چهارم، هدف خدا از خلقت عالم وآدم تا انسانها بتوانند خود را با ه�وم��ند. عل� الهي سازگار كنند و در راهي حركت كنند كه به مقصد واقعي الهي برس�ت و از��ده اس� بشری فقط يك كلمه از اين چهار كلمه را آن هم بسیار ناقص فهمی�ت� شناخت كلمات ديگر محروم است. تا اندازه ای ماده و خدای ماده را شناخته اس�ده.� ولیكن نمي داند كه ماده چگونه بوجود آمده است و خواص ماده از كجا پیدا ش�احب حكمت الهي��ه ص��اني ك��ت. از كس��ات اس��ة حكمت ، آب حی��ار كلم� اين چه�ا و��ه دري��یر ب��اهي تعب��ند گ� هستند و شاگردان فارغ التحصیل مكتب خدا مي باش�ه��ت. گرچ��ده اس��اران رحمت ش��ه ب� گاهي تعبیر به چشمة آب حیات و يا تعبیر ب�اتي��ع حی��لي، آن منب� مي گويند آب حیات بخش است ولیكن چشمة آب حیات اص�ازگر� است كه به آبها و خاكها حیات داده است. اگر كسي از خدا يا يك انسان اعج�را آب و��یرد، )زي��وا را بگ��اك و ه��ات خ� تقاضا كند كه حیات آب را بگیرد و يا حی�اك را��د روح آب و خ� خاك زنده هستند و دارای روح استمساك هستند( و خداون�یاهي��ودر س��ه پ��ديل ب��اك تب� بگیرد آب و خاك چه وضعي پیدا مي كند؟ آب و خ مي شود كه كامال فاقد حیات و حركت و فاقد خاصیت است. پس بزرگترين چشمه

حیات، آن چشمه ای است كه به آبها و درياها حیات داده و بعد گفته است :ء يح» «117وجعلنا من الماء لك يش

يعني هر موجود زنده ای را بهوسیله آب، زنده نموديم. پس معنای ظاهری دريا�تگي دارد��ا بس��ه آنه� و آب باران ، همین آبهای كرۀ زمین است كه حیات طبیعت ب ولیكن معنای واقعي و حقیقي آن كه باطن قرآن است، علم و حكمتي است كه به طبیعت و آبهای طبیعت ، حیات داده و چشمه آب حیات در لسان قرآن ، علم الهي�ر كس از اين� است كه بهوسیله پیشوايان معصوم در اختیار انسان قرار مي گیرد. ه�رت��ا و آخ��اتش در دنی� علم، بهره ای داشته باشد در دين خدا حق حیات دارد، حی�ادل و��رتب و ع��ان را منظم و م� ادامه پیدا مي كند؛ زيرا علمي است كه حقیقتا انس�واني� صالح مي سازد و اگر از اين علم بهره ای نداشته باشد، حیات انسان ، حیات حی است. چند روزی از مهلتي كه خدا به آنها داده است استفاده مي كنند و بعد از اين�الم خلقت��ات ع��ع حی��وثر، منب� فرصت ، مهلت از آنها گرفته مي شود. پس حوض ك�د��ره مانن��ا در اين داي��د. آنه��دا مي باش� است كه همان دايره واليت خدا و اولیاء خ�د،��ا آمدن� كشتي هستند و ديگر انسانها مانند مسافرين دريا. اگر به خط واليت آنه�ه��رت هم ب��اني و در آخ��فات انس��ه ص��ز ب� حتما نجات پیدا مي كنند. در دنیا مجه�ود:��دا فرم��ول خ� زندگي بهشتي نائل مي شوند و اگر فاصله گرفتند، چناناند كه رس

«118و من ختلف عهنا غرق»�ني روح��ود؛ يع��رق مي ش��ا غ��یرد در دنی��له بگ� يعني هركس از اين واليت فاص�ه دارد��اتي ك��ود. حی��ه نمي ش��ه او افاض� ايماني و انساني از او گرفته مي شود و يا ب�ه� حیات حیواني است كه آن هم در تقدير خدا قابل دوام نیست. پس باطن اين آي

30. سوره انبیاء، 117115. ر.ك پانوشت 118

123 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��د ب��ه دارن��اتي ك� شريفه اين است كه خداوند، پیشوايان معصوم را با فوايد و برك يزيج لمك الفكلكشتي هائي كه روی دريا حركت مي كنند تشبیه مي كنند با كلمه : »

�ده و��ات پراكن� « نشان مي دهد كه بركات وجودی خود را مانند ابر و باران به قطع�د��دا كنی��ا پی��ه آنه� مختلف در اختیار شما مي گذارند. چنان بركاتي كه اگر توجه ب�ما��ه ش��ا ب��ودی آنه��ات وج��رعه ای از برك��ا ج� خواهي نخواهي نمي يا قطره ای و ي�دگي��ان زن��ای بي پاي��د از اين دري��تي ها مي توانی��یله اين كش� مي رسد و شما بهوس�وف و��ما رئ��ه ش��بت ب��د، نس� استفاده كنید. عقل و فضیلتي كسب كنید كه خداون

مهربان است.�ر��ه ه��ت ك� در همین رابطه كه منظور از دريا در باطن آيه، دايره واليت خداس�رت را��د، آخ��دا مي كن��ری پی��ارژ روحي و فك��یرد ش��رار مي گ� كس در اين دايره ق

�ه ��د آي��ه65مي بیند و يا در عالم آخرت قرار مي گیرد، خداون��د ك��رح مي كن� را مط�د� مضمون آيه اين است اگر شما اين دريای فضیلت يا كشتي واليت را قبول نداري�ه از او��ي ك��ر كس��ه ه� به ديگران متوسل شويد، به مكتبهای ديگر و اولیاء ديگر، ب�ما��ه ش��ات بخش را ب��ات حی��ا برك��د و ي� امیدوار هستید بالها را از شما برطرف كن�ا��ه آنه��ه ب��انهائي ك� برساند متوسل شويد. آيا در مكتبي و يا سازمان ديگری و انس�ما��د بالئي را از ش��درت دارن��ا ق��د آي��تید، ببینی� اهمیت مي دهید و آنها را مي پرس�وثر،��ام ك� برطرف كنند يا مصیبتي را از وجود شما بردارند؟ اين دريای حیات ، به ن�ا��د و از آنه��دا كن��ا رابطه ای پی��ا آنه��ر كس ب��ت. ه� در اختیار خدا و اولیای خداس�افه روحي��ه اض� خواهش و تمنائي داشته باشد، شارژ روحي و ايماني پیدا مي كند ب�دا��ي پی��ده. روح خاص��ائي او ش��واني دنی��ات حی� كه به او حیات داده و سرمايه حی�ر و��ای پرخط��ني در اين دنی��ود؛ يع��ه روح ايم�ان میش��یر ب��ه از آن تعب� مي كند ك�ه��ت ك��اني اس� پرتالطم زندگي ، خدا را عامل امنیت خود میداند. درست مانند انس�نیت��اال مي رود، ام��ود و ب��تي مي ش� گرفتار امواج متالطم دريا شده. متوسل به كش پیدا مي كند. واليت خدا و اولیاء خدا در اين دريای پرخطر زندگي كه در آيات بعد�ا��وا و فض��ا در ه��د و ي� هم مي فرمايد: خیال نكنید در سطح كرۀ زمین امنیت داري�ه� امنیت داريد. همه جا ناامن است مگر دايره واليت خدا و اولیاء خدا. روح ايمان ب انسان يك امنیت رواني مي دهد. لذا كلمه ايمان از امن بوجود آمده و از باب افعال�ه��زۀ دوم ب��ال آن. هم� استعمال شده در اصل ائمان بوده، مانند ائمال و افعال و امث�كل��ت. در ش��ده اس� مناسبت كسر همزه اول، قلب به ياء شده و تبديل به ايمان ش�نیت� ماضي و مستقبل ، آمن يومن مي شود به معنای امنیت دروني. اگر به كسي ام�بان در��د، پلیس و پاس��نیت مي ده��ر ام��ك نف� بیروني بدهند، مانند دولت كه به ي�در آن��ه مص� اختیارش مي گذارد، يك چنین امنیتي از باب تفعیل به كار مي رود ك�ه� تأمین است. در شكل فعل ماضي و مستقبل امن يومن استعمال مي شود يعني ب فالني امنیت دادم. انسانها مي توانند امنیت بروني بدهند مانند دولت كه خود را در�ل��د. عام��نیت دروني بدهن��د ام� حصار ارتش و پاسبان قرار مي دهد، ولي نمي توانن�ه� امنیت دروني، ارادۀ خدا و اولیاء خدا و همین شارژ روحي است كه از آن تعبیر ب

124 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�لماناني��ه مس� روح ايمان شده است. خداوند در آيه ای كه در سوره حجرات است، ب�ان� كه ادعا مي كنند ايمان به پیغمبر آورده اند، مي فرمايد، شما تسلیم شده ايد، ايم

�ود.��دا ش��ما پی��ان در قلب ش� اين روح119نیاورده ايد. ايمان ، وقتي است كه روح ايم�ود��عي بوج� ايمان كه يك امنیت دروني الهي است، انسان را بیمه خدا مي كند. وض�ت.��هادت اس� مي آورد كه مرگ او، مرگ به حساب نمي آيد، حیات است. قتل او ش�د،��ان مجهزن��ه روح ايم��ه ب��ني ك� ضرر و خطر برای او مفهومي ندارد. بندگان مؤم هرگز در دنیا و آخرت ، احساس خطر و شرر نمي كنند. به همین مناسبت به همین

�ه ��ا 66مهمین همین مناسبت خداوند در آي��امي اين69 ت��رك زدائي، تم��رای ش� ب عوامل ظاهری را كه خیال مي كنیم عامل امنیت است نفي مي كند، مي گويد نه در�ر��وا. مگ��ا و ه� سطح كرۀ زمین امنیت داريد و نه در سطح دريا و نه هم در دل فض اين كه در پناه خدا باشید. خداوند با افاضة روح ايمان، شعور باطني شما را تقويت

میكند كه عظمت او را درك كنید.

خداوند چه كرامتي به انسان داده است؟ در آيه هفتاد، خداوند تبارك و تعالي ، از كرامتي كه به بني آدم داده است بحث�ر��اكم ب��ا را ح��یديم و آنه��رمت بخش� مي كند. مي فرمايد: ما به بني آدم كرامت و ح�یاری از��ر بس��ا داديم و ب��ه آنه� درياها و صحراها نموديم و روزيهای طیب و طاهر ب

خاليق ديگر برتری داديم. �ت��رارآمیز اس� اين آيه هم در قرآن ، از آيات بسیار عجیب و عظیم و از آيات اس�از در��وع امتی� كه مي فرمايد: انسانها مشمول حرمت و كرامت ما واقع شده اند. سه ن�رامت و��مول ك��ان مش� اين آيه شريفه ، برای بني آدم قرار داده ايم. يكي اين كه انس حرمت خدا واقع شده است و ديگر اين كه حاكمیت بر درياها و صحراها و آنچه در�رای� عالم آفرينش هست، پیدا كرده و امتیاز سوم، خداوند روزيهای طیب و طاهر ب او خلق كرده. روزيهائي كه آلوده به امراض نیست. از نظر زيبائي و از نظر چشائي و مزه هائي كه به ذائقه انسان میدهد و از نظر نیرو و انرژی كه به انسان میبخشد، بر ساير رزق و روزيها كه به حیوانات داده است برتری دارد. و در انتهای آي�ه ش�ريفه،

وعده يك فضیلت مخصوصي به عده خاصي مي دهد. مي فرمايد:ن خلقنا تفضيال» م لنامه عیل كثري م « وفض

�ه��د ب��ه خداون��ت ك��تي اس��ريفه ، همین كرام��ه ش� مطالب قابل توجه در اين آي�تگان� بني آدم داده است. سوای بني آدم ، جمادات و نباتات و حیوانات هستند. فرش�ا موج�ودی ك�ه از� هم عامل آف�رينش و مص�الح س�اخت آدم و ع�الم هس�تند. تنه�تقالل و��رمايه اس��رده، از س��دا ك��ال پی��یت انتق� شیئیت خارج شده، به عالم شخص�ان� آزادی ، بهره مند شده ، حاكمیت پیدا مي كند و محكومیت نمي پذيرد، همین انس

�وبكم قل لم تؤمنوا ول�: » قالت الأعر اب آمنا 14. سوره حجرات، 119��ان في قل� وإنكن قولوا أسلمنا ولما يدخل الإيم إن الل�ه غفور ر حیم «تطیعوا الل�ه ور سوله لا يلتكم من أعمالكم شیئا

125 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ود��ات خ��ك از مخلوق� است. اوال خداوند، صورت و قیافه ای به او داده كه به هیچ ي�افه ای� نداده است. گفته اند اين صورت و قیافه كه به انسان داده است ، ص�ورت و قی�اهر� است كه مناسب شأن خداست. يعني اگر خداوند بخواهد خود را به صورتي ظ�أن� سازد تا مردم او را در قیافه و هیوالئي ببینند و بشناسند، آن صورت مناسب ش�ودی و ذاتي��نزل وج��ز ت� خدا، همین صورتي است كه به انسان داده. خداوند، هرگ�ك حقیقت��ود، ي��ردد. او در ذات خ��اهر گ� پیدا نمي كند كه به صورت مخصوصي ظ�ود��ه جزخ��ود ب��ه در ذات خ� مجرد و نامتناهي است. مجرد، به معنای اين است ك�را��یرد؛ زي��ود نمي گ��ه خ��ه ب� چیزی نیست. رنگ و حدود نمي پذيرد. صورت و قیاف�ي��ورت مخصوص��ه در ص��وداتي ك� صورت و قیافه، محدوديت بوجود مي آورد. موج�ت� ظاهر شده اند و قابل رؤيت مي باشند، اين صورتها به دلیل محدوديت موادی اس كه هیكل آنها را تشكیل داده. در لباسي از رنگ و رونق و زيبائي قرار گرفته اند و با�ا��ل آنه��را هیك��ده اند؛ زي� اين حدود و قیافه، از موجودات ديگر مشخص و ممتاز ش�ود،��ه در ذات خ��ت ك� خواه لطیف باشد و خواه سنگین، از موادی تشكیل شده اس�ورانیت و��فا و ن��د ص� قابل تقسیم به كمیتهای مختلف هستند و يا از عوارضي مانن شفافیت و رنگ و زيبائي و امثال آنها كه از مقوله كیفیت است؛، يعني كیفیت آنها�د.��ود آمده ان��ه بوج��ا همین دو مقول��الم ب� را تشكیل مي دهد، و تمامي موجودات ع مقوله كم و كیف. كمیت، مربوط به حدود و ابعاد است و كیفیت ، مربوط به رنگ و�مه��ل سرچش��ا از دو اص� رونق و حیات و حركت و زيبائي كه اين كمیتها و كیفیته�داء��ه مب� مي گیرد. اصل ماده كه مبداء جسمانیت و ابعاد است و اصل روح مجرد ك�د و هم� حیات و حركت و رنگ و زيبائي مي باشد. هم از نظر كیفیت ، قابل تجزيه ان�ف و��ايت لطی��ك حقیقت بینه� از نظر كمیت، ولیكن ذات مقدس خداوند متعال، ي�ه هم��ردد و ن��اهر گ��اد ظ��دود و ابع� مجردی است كه نه كمیت مي پذيرد كه در ح�ل� كیفیت مي پذيرد كه در لباسي از رنگ و نورانیت ظاهر شود. مانند مخلوقات، قاب�ورت و��ه ص��ودی و ذاتي دارد از اين ك� تجزيه كمي و كیفي نیست. پس امتناع وج�ردد ولیكن��اهر گ��اد ظ��ورت و ابع��افه ای از ص��اس و قی� ابعاد به خود بگیرد و در لب

بعضي از دانشمندان ، حديث معروف :Àدم عیل صورته» خلق أ ن اهلل '« 120ا

�ي از كمیت و��ان، لباس� را اينطور توجیه كرده اند و گفته اند خداوند به قامت انس كیفیت داده كه مناس�ب ش�أن خ�ود او اس�ت ؛ يع�ني اگ�ر خداون�د مناس�ب خ�ود�ردد همین��اهر گ��ي ظ� مي دانست و يا امكان داشت كه در صورت و قیافه مخصوص�ورت و� صورت انسان را برای خود انتخاب مي كرد و نشان و مدالي به جز همین ص�ه و��ل همین قیاف� قیافه انسان را مناسب شأن خود نمي دانست. پس خداوند به دلی�ان� صورتي كه به انسان داده است، او را مستحق كرامت دانسته ؛ يعني به شأن انس�اهر نم�وده� اعتنا نموده و او را در قیافه و لباسي كه ماي�ه ع�زت و عظمت اس�ت ظ�الم��اطن ع��اهر و ب� است و اگر انسان ، در تمام عالم خلقت گردش كند، آنچه در ظ

120، ص 1؛ عیون اخبار الرضا، ج 152؛ توحید شیخ صدوق، ص 134، ص 1. اصول كافي، ج 120

126 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��د. هم� است از نزديك ببیند، صورت و قیافه ای بهتر و باالتر از قیافه خود نمي بین�ا��تر و ب�االتر ت��افه ای به� چیز در مرحله نازلتر از انسان قرار گرفته اند و انسان در قی�اهر��ي ظ��ورت مخصوص��واب ، به ص��الم خ� جائي كه گاهي خداوند فرشتگان را در ع�ا��ي آدمه� مي كند كه آن صورت هم مطابق صورت انسان است و گاهي خدا بر بعض�وده��یت آل� كه قدر اين صورت و قیافه انساني را نمي دانند و خود را به گناه و معص مي كنند، با اين كه به صورت انسانند به روش حیوانات حركت و فعالیت دارند، آنها�ات��ورت حیوان� را مسخ مي كند. يعني صورت انساني را از آنها سلب نم�وده و در ص�الم،� ظاهر مي سازد. مانند طوايفي از بني اسرائیل كه پیش از ظهور دين مقدس اس

�ود: »��ا فرم��ه آنه����وابه صورت خوك و میمون مسخ شدند و خداوند در آيه ای ب كونئني «121قردة خاس¦

�واني پیش��د و روش حی��ل نمي كنی� يعني اكنون كه به وظايف انساني خود عم گرفته ايد پس حیوان باشید. آنها را به صورت میمون مسخ نمود و اين لباس انساني�ل��ت، يكي از دالي��ني آدم داده اس��ه ب� را از تن آنها كند. پس اين صورت كه خدا ب�ر��ودات ديگ��االتر از موج��ر و ب� لطف و كرامت اوست . بر پايه همین كرامت كه برت�بیعت را در��ل ط��بیعت و عوام��ني ط��ت. يع��اكمیت داده اس� است ، خداوند به او ح�ا��حرائي و ي� اختیار انسان قرار داده. انسان به هر جا میرود، سفر دريائي باشد يا ص�دا��اكمیت پی��ا مي رود، ح��ر ج��ه ه��ت. ب� سفر فضائي ، همه جا حاكم بر طبیعت اس مي كند و كره ماه و مريخ را مسخر خود مي سازد و اين سند حاكمیت را خدا امضا

ماوات وما يف األر ضنموده است كه مي فرمايد: » ا يف الس «122خسر لمك م�ان��ه فرم� يعني هر چه در آسمانها و زمینها هست مسخر شما بني آدم است. ب شما درآمده است. بهترين موجودات لطیف و نوراني و روشن، فرشتگان هستند كه�واد��رافت، م��رامت و ش��ه همین ك� خداوند آنها را امر به سجده آدم مي كند و بر پاي�ادی و��ذای م��ت. غ� غذايي روحي و مزاجي بخصوصي هم به آنها عنايت فرموده اس�اني��ذای روح��رق دارد. غ� جسماني آنها با غذای ساير حیوانات و موجودات ديگر ف�د� آنها هم كه علم و حكمت است اختصاص به انسان پیدا كرده است. يعني خداون�ه علم و حكمت��ود را ك� انسان را سر سفره خود حاضر نموده و غذای مخصوص خ است ، در اختیار انسان قرار داده. خدا منزه است از اين كه تغذيه شود و احتیاج به غذای مادی و معنوی داشته باشد ولیكن علم و حكمت ، مخصوص خداست. از اين علم و حكمتي كه مخصوص او است ، به انسان هم عنايت فرموده و او را سرچشمه�ان��ه ايم��دی ك��ات اب��ند حی��رارداده. س��ت ق��وثر اس� آب حیات كه همان حوض ك�وند، اين��ان و حكمت مي ش� وحكمت است به او داده. كساني كه مجهز به روح ايم ايمان و حكمت، سند ابديت آنها است. مانند خداوند متعال ، ابديت پیدا مي كنند و�ي��یلت مخصوص� در جوار رحمت خدا قرار مي گیرند. در آخر اين آيه شريفه ، از فض

65. سوره بقره، 12113؛ سوره جاثیه، 20. سوره لقمان، 122

127 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��دارد ك��ومیت ن� هم اسم مي برد كه آن فضیلت ، به عده خاصي تعلق مي گیرد. عم�الت� قسمتي از آن بهره مند شوند. از طريق خلوص و اخالص و بندگي و اطاعت، ح�وند و� معراجي و لقاء اللهي برای آنها پیدا مي شود. از افراد حرم خدا شناخته مي ش

اداره امور جهان و انسان به آنها واگذار مي شود. در آخر آيه شريفه مي فرمايد:

ن خلقنا تفضيال» م لنامه عیل كثري م «وفض�ال��امل ح��وئیم ش� اين جمله در آيه شريفه به عمومیت خود باقي نیست كه بگ�ات روزی��یلت در خلقت و طیب��را فض��ود؛ زي��ؤمن مي ش� تمامي انسانها از كافر و م عمومیت دارد. مؤمن و كافر از آن استفاده مي كنند ولیكن مؤمنین خالص االيمان،�دا��ری پی��یلت و برت��ريت ، فض��ه بش� امتیاز مخصوصي دارند كه بر بسیاری از جامع

کور مي كنند. چنان كه در آيات ديگر مي فرمايد: » «123وقليل من عبادی الشبونيا در سوره واقعه مي فرمايد: » ابقون، أ6ولئک المقر ابقون الس «124 والس

درجات اهل ايمان در زندگي آخرت�ي ها از��د و بعض��ری مي ده��انها برت��ه انس� برپايه همین آيه شريفه كه خداوند ب

مطرح مي شود. اين آيه ، مشعر به71افاضات خصوصي خدا بهره مند مي شوند، آيه �دا��ومت الهي حقیقت پی� درجات و مقاماتي است كه در عالم آخرت و در دايره حك�ه��ود ك� مي كند ولي در دنیا قابل ظهور نیست. چه بسا انسان ، وارد بر جمعي مي ش�ي��تند ولیكن كس��اء هس��اء و اولی��ده ای از انبی� صدها نفر هستند و در میان آنها ع�اهي��ت. گ��ايین اس��دامیك پ��اال و ك� نمي تواند تشخیص بدهد كه درجه كدامیك ب�ند و از او��رم را بشناس��بر اك� بعضي عربها وارد مسجد مي شدند. مي خواستند پیغم�ديگر��ار يك��ر، حلقه وار كن��اه نف��ل و پنج��د اين چه� سؤاالتي داشته باشند. مي ديدن نشسته اند. تازه وارد سؤال مي كرد، مي گفت: أيكم محمد؟ كدامتان محمد هستید؟�ر��ت. ه��نین نیس��رت چ� بعد مردم به پیغمبر اشاره مي كردند ولیكن در زندگي آخ�ه��وری ك� كسي با آن درجات و دركات واقعي مناسب شأن خود وارد مي شود. بهط اگر ايمان يكي صد درجه باشد و ايمان آن ديگری نودو نه درجه ، مشخص مي شود�رت ، اين��الم آخ��اعي ع��ات اجتم��ا در نظام� كه آن صد درجه باالتر است، مخصوص�رت،��الم آخ� تفاوتها و برتری ها كامال مشخص و معلوم مي شود. نظامات اجتماعي ع�ند و��بر برس��ا پیغم� به اين شكل نیست كه تمامي انسانها، يكنواخت خدمت امام ي مستقیما با آنها تماس داشته باشند. خداوند آنها را در درجات اول و آخر قرار داده.�اني��تند و كس� در مقام حاكمیت و اعمال قدرت ، برتر از تمامي انسانهای تاريخ هس�درت و حكمت��ر علم و ق��ارم از نظ��وم و چه��رات س� كه نفر دوم بعد از آنها و يا نف

13. سوره سباء، 12311 و 10. 124

128 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ك��ا ي��الم و ي��ك ع��ا ي��بر ي� هستند، در درجات بعد قرار مي گیرند. مثال يك پیغم�ود��ان خ� امامزاده كه در دوران زندگي خود، واسطه دعوت و تربیت ديني مردم زم�امت� بوده، آنها را به دين خدا هدايت كرده، همان پیغمبر يا امام و امامزاده، روز قی�ل��ه او متوس��رده و ب��ه ك� اجازه پیدا مي كند كه هر كس او را شناخته، به او مراجع�ا��ايد میلیونه��بر، ش� شده ، همه آنها را بپذيرد و به زندگي بهشتي برساند. يك پیغم نفر افراد امت خود را مي تواند شفاعت كند و به زندگي بهشتي برساند. هر كس در�ني و��وا، خواهشهای دي��ته و از آن پیش��ه داش� دنیا به يك پیشوای بر حقي مراجع�ود� دنیائي داشته و او را در موفقیت و پیشرفت خود مؤثر دانسته ، روز قیامت به خ�خص هم� اجازه مي دهد مراجعه كند به كسي كه در دنیا به او متوسل بوده و آن ش�د و��ان امی��ل هم��ه دلی��رط ، ب��د و ش��دون قی� اجازه دارد كه مراجعین به خود را، ب�ر��فاعت داي��ئله ش��ذيرائي ها، مس��ات و پ� توسلي كه داشته اند بپذيرد. از اين مراجع�تحق� مي گردد. شفاعت به اين معنا نیست كه اولیاء خدا به سراغ انسانهائي كه مس�ه��ه ب��انند بلك��تي برس� نجات هستند بروند و دست آنها را بگیرند و به زندگي بهش�د، از� معنای اين است كه انسانهای مستحق كه در دنیا متوسل به اولیاء خدا بوده ان�د و� مكتب آنها تغذيه شده اند و امیدواری به آنها پیدا كرده اند، به طرف آنها مي رون�رتیب مثال��ه اين ت��وند. ب��ع مي ش� به دلیل همین امید و رفتن، مورد قبول آنها واق�ول� سلمان كه در دنیا به هدايت رسول خدا آشنا به دين خدا شده ، به شفاعت رس�ه در� خدا داخل بهشت مي شود و باز سلمان اجازه پیدا مي كند تمامي افرادی را ك�امت ب�ه او مراجع�ه��ده اند و در قی� زمان حیات او يا بعد از مرگ او، به او متوسل ش�ه در��ر كس ك��ور كلي ه��اند. بهط� مي كنند، بپذيرد و آنها را به زندگي بهشتي برس�ود��ه و محبت بوج��ود، عاطف��دومین خ��ام داده و در مخ��دماتي انج� زندگي دنیا خ�وع� آورده ، خواه خدمات معنوی باشد، از نوع تعلیم و تربیت و يا خدمات مادی ، از ن�ود��ه خ��ده ای را ب��ته و ع� خدمات مالي ، اين انسان خادم به دلیل خدماتي كه داش�دگي��ه زن��ود را ب��دومین خ��ه مخ��د ك��دا مي كن� مأنوس نموده ، در آخرت اجازه پی�ره��ه داي��ود را ب� بهشتي برساند و باز هر يك از مخدومین او اجازه پیدا مي كنند، خ رحمت خدا بكشانند. به همین كیفیت، گاهي يك انسان با میلیونها واسطه ، ارتباط�رار��ديگر ق��ف يك��طه ها ردي��امي اين واس� با دين خدا و رسول خدا پیدا مي كند. تم�ام��نین نظ��ك چ��تند. ي��ار هس��ه اطه� مي گیرند و آخرين و بهترين واسطه هاف ائم�یله��یرد بهوس��مه مي گ��اال سرچش��ات ب� عجیبي است كه فیوضات الهي كه از مقام�د.� واسطه ها و پیشوايان بر حقي كه در دنیا بوده اند و يكديگر را شناخته اند، مي رس�ني او� گاهي يك بت پرست و يا يك بودائي و يا يك انساني كه سرمايه انساني و دي�واب� همین قدر بوده كه يك بنده مؤمني را دوست داشته، به او سالم داده، از او ج�ا��ده و بین آنه��ع ش��ؤمن واق��مول محبت آن م� گرفته و يا با عملي و كلمه ای ، مش�ع��ؤمن واق��فاعت آن م��مول ش� رابطه قلبي بوجود آمده ، به دلیل همین رابطه، مش�دگي��ه زن��ود را هم ب��ت خ��ت بت پرس� مي شود و آن مؤمن اجازه پیدا مي كند دوس�ل��ه دلی��ه ب��وده ن� بهشتي بكشاند؛ زيرا بت پرستي او به دلیل ضعف عقل و شعور ب�ه��ته. ب��راوده داش� عمد و عناد. لذا آن بنده مؤمن را دوست داشته و با او رابطه و م

129 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

اين كیفیت انسانها در نظام عجیبي قرار مي گیرند. مانند يك درخت سرو يا صنوبر�امكه برگ� ها و شاخه هايش ، بهصورت مخروط در درجات مختلف قرار گرفته اند، نظ

�ه��د ك��ريفه مي فرماي��ه ش� آخرتي هم به همین كیفیت. خداوند جمله ای در اين آي�یده��د و ب�ه بهش�ت كش��دا مي كنن� اكثريت اهل عالم، بر اساس اين جمله نجات پی

« فمن أ6ويت كتابه بيمينهمي شوند. مي فرمايد: »�تش داده ش�ود� معنای ظاهر آيه اين است كسي كه نامه عملش به دس�ت راس�داقت و��یر ص� ولیكن معنای واقعي آن اين است كه كسي كه زندگي خود را از مس�رائي تنظیم ك�رده باش�د، رزق و روزيش از راه خ�دمت� امانت و حق ج�وئي و حق گ�ته. در��ر داش� بوده، نه از راه خیانت. در ذات خود حق گرا بوده و از باطل گرائي تنف�ته.� گفتار خود راستگو و در خدمات صداقت، گرايش قلبي به خدا و اولیاء خدا داش�وده. اين� از نام خدا و پیغمبران خوشش مي آمده و از ستمكاران و ظالمین متنفر ب�وئي و��ق حق ج��ه از طري� كسي است كه نتیجه اعمالش، همان كتاب عمل است ك�وده.� حق گوئي بوجود آمده. هرگز متمايل به خیانت نبوده بلكه متمايل به خدمت ب�ت� ولیكن از نظر ساخت و ساز ديني و اجتماعي و شناسنامه ، در خطوطي بوده اس كه ظاهرا باطل شناخته شده. مثال يهودی خوب بوده و يا مسیحي خوب بوده و يا�ل� بودائي خوب بوده و اين كه شناسنامه ايماني و قرآني نداشته است ، به دلیل جه�ر رواني��د ولیكن از نظ� او به ايمان و قرآن بوده. چنین افرادی را مستضعف مي نامن�یر��ه از مس� حق جو و حق گرا بوده. زندگیش از مسیر صداقت و امانت حاصل شده ن�ه��طه ها ك� ظلم و خیانت. تمامي اينها به زندگي بهشتي كشیده مي شوند. پس واس�تر و��ته ها خیلي بیش��ند و وابس� پیشوايان باشند، گاهي به میلیون و میلیارد مي رس زيادتر و در انتها انسانهائي كه دانسته و شناخته، عنود و معاند بوده اند، دشمن حق�اني��ا كس��ته اند، آنه��مني داش��ق دش��ل ح��ا اه� و حقیقت بوده اند و در درجه دوم ب هستند كه رابطه قلبي آنها از تمامي انسانها قطع است ؛ زيرا دامنه ظلم و ستم آنها به همه كس رسیده و مورد تنفر جامعه قرار گرفته اند. رابطه قلبي و رواني با كسي�یار��ايد بس� ندارند و كسي هم با آنها رابطه قلبي و رواني ندارد. چنین افرادی كه ش�ود در��ه خل��وم ب��ت و محك� كم باشند، كامال رابطه آنها از خدا و خلق خدا قطع اس�ین� جهنم هستند. يك چنین نظام عجیبي است كه درست مانند قطعات يك ماش�ای��ت معن��د. اين اس��رار گرفته ان��ود ق� يا ساختمان، هر كدام در جای مخصوص خ

«وال يظلمون فتيالتجسمي آيه شريفه كه خداوند در آخر آيه مي فرمايد: » �یار��ك بس��ته باري��ان رش� يعني برابر نخ باريكي هم به آنها ستم نمي شود. با هم�یده��تي كش��دگي بهش��ه زن� ضعیفي كه به انساني به دلیل انسانیت سالم داده اند، ب

مي شوند.

130 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

تاويل كوري در محشر�د، حقیقت� در آيه هفتاد خداوند متعال مي فرمايد: هر كس در اين دنیا كور باش حق را درك نكند و حاضر به درك حقانیت حق نباشد، در آخرت هم كور محشور مي شود و او در آخرت گمراه تر است. آنچه مسلم است انسان در همان وضعي زنده�واب و��ده. خ��دار مي ش� مي شود و از قبر خارج مي گردد كه در دنیا مي خوابیده و بی�وع كمیت و��ر ن��ا ه��د. ب��وض نمي كن��ان را ع� بیداری، وضعیت مادی و معنوی انس�ا��من ، ب��ری را دش��ته ايم و ديگ� كیفیتي كه ديشب خوابیده ايم ، يكي را دوست داش همان وضعیت ، فردا صبح بیدار مي شويم. در عالم خواب، چیزی برای ما زياد و كم نمي شود. از نظر بدني هم به همین كیفیت. با هر مرضي و كسالتي كه خوابیده ايم�ويم.��دار مي ش� و رنگ و قیافه ما چگونه و چطور بوده ، با همان مرض ، فردا صبح بی�زاجي� موت و حیات هم به همین شكل است. يك انسان در حال احتضار، از نظر م�وده و از� و بدني و فكری و رواني و رابطه و عدم رابطه او با انسانها چگونه و چطور ب دنیا رفته است ؟ با همان وضعیت ، بدون ذره ای كم و زياد، در قیامت بیدار مي شود.�ود از��دار مي ش��ده بی��ه خوابی��انطور ك� درست مرگ انسان، مانند خواب اوست. هم�ره��وند. از منظ� خواب خود، مردگان هم بعد از زنده شدن، از مرگ خود آگاه مي ش�ي��د، بعض��ه مي بینن��ر ك��ته اند و عالئم ديگ��اهي داش��ه قبال آگ��تاني ك� قبر و قبرس�ات��ا اين عالئم و مشخص��ده اند، ب��ده ش��اال زن��د و ح��تان پیش از او مرده ان� دوس مي فهمند كه قیامت به پا شده و او بعد از مردن ، زنده شده است. انس�ان ، در ح�ال�ا��د ت��د و نمي شناس� خواب و يا در حال مرگ ، از خود بي خبر است. خود را نمي دان�بر��عیت را خ��ريفه، همین وض� عمل خیر و شری انجام دهد. خداوند در اين آيه ش�ق��الب ح��ه ط� مي دهد. مي فرمايد، هر كي در اينجا با دل نابینا و ناشنوا و با دلي ك نبوده و حق را به حقانیت نديده و نشناخته، در آخرت هم ب�ه همین كیفیت زن�ده

مي شود.ى وأضل سبيال» ى فهو يف األÀخر ة أمع ذه أمع ـ «ومن اكن يف ه

�ه� يعني در عالم آخرت يك نمره هم بر گمراهي او اضافه مي شود. داليل اين آي�یرد��رار مي گ� شريفه از نظر رواني چطور است كه وقتي انسان در وضعیت آخرتي ق�ل عالج��ه قاب��ت ك��وری قلب چیس��د؟ اوال ك��د و نمي فهم� باز هم آخرت را نمي دان نیست ؟ كوری قلب، عدم درك مسئولیت است. مثال اگر گوسفندی با زراعت مردم�دائي��ئولیت خ��ه مس��ت. ن��ردم اس��ال م��ه اين م� روبرو شود، مسئولیت نمي داند ك�ئولیت��ه هم مس��رده و ن��بانه نهي ك��رفات غاص� مي داند كه خداوند، انسان را از تص�ود را��ال خ� خلقي مي فهمد كه فردا صاحب زراعت مرا مجازات مي كند و غرامت م�اس� مي گیرد ولیكن انسان كه با مال مردم روبرو مي شود، اين دو مسئولیت را احس�رده و هم��بانه را نهي ك��ه خداون�د، تص�رفات غاص� مي كند. هم احساس مي كن�د ك�ف��ردم متوق��ال م� صاحب مال ، غرامت را از او مي گیرد. در نتیجه انسان در برابر م�ئولیت��وان، مس��د ولیكن حی��ودداری مي كن��بانه خ��رفات غاص��ود و از تص� مي ش نمي فهمد. پس در اينجا مي گوئیم چشم قلب انسان ، روشن است كه اين مسئولیت

131 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د،��ف را مي بین��ط عل��ت. فق��ك اس� را مي بیند و مي فهمد و چشم قلب حیوان، تاري�اه و��ا گن��ه ب��تي ك��ا وق��دگي دنی� مسئولیت ديگری احساس نمي كند. انسان در زن�د،��اس مي كن��ئولیت را احس��ود و اين دو مس� معصیت و جرم و جنايت روبرو مي ش گناه و معصیت را ترك مي كند و به ادراكات قلبي خود كه مسئولیت است، احترام�رار��ه ق��اهي ك��ر گن��ر ه��ود. در براب��تر مي ش��تر و بیش��ات بیش� مي گذارد، آن ادراك مي گیرد، به احساس مسئولیت خود احترام مي گذارد. رؤيت قلبي او كه همان فهم�الم��ه الس� و شعور است ، زيادتر و زيادتر مي شود تا جائي كه موال امیرالمؤمنین علی�اه��زرگ گن��ر اين رقم ب��ند و در براب� مي فرمايد: اگر تمام كرۀ زمین را به من ببخش�دمي را از او��ه گن��تم كنم و دان��ه مورچهای س��ه ب� كوچكي از من خواهش كنند ك سلب نمايم ، هرگز چنین رقم بزرگي را در برابر يك چنان گناه كوچكي نمي پذيرم ؛

�م125زيرا دنیا تمام مي شود و مسئولیت برای من باقي مي ماند.��یر، چش� در اين مس�ر� قلب آدم باتقوا، روشن تر و روشن تر مي گردد تا به مقام عصمت مي رسد ولیكن اگ�ود� به آن مسئولیت اعتنا نكرده ، به اصطالح ما وجدان خود را سركوب كرد و به خ�ت��ه دس��ه ب��ت ك��ولي اس� گفت مسئولیت خدائي و خلقي چیست ؟ اصل ، همین پ مي آورم و مرتكب گناه شد، آن احساس مسئولیت، ضعیف تر مي گردد. وقتي مرتبه دوم با گناهي روبرو مي شود، احساس مسئولیتش ضعیف تر است و باز با گناه سوم،�ه كلي� ضعیف تر و ضعیف تر. تا جائي كه مخالفت وجداني او و احساس مسئولیت ، ب از بین مي رود و شايد ذوق و شوق هم پیدا مي كند كه اين همه از گناه و معصیت ،�م قلب او��اقبت، چش� موفقیت پیدا كرده و از نظر مالي و مادی پیشرفت نموده تا ع

چنان كه اگر هزاران انسان بي گناه را به قتل برساند، باز همدر دنیا كور مي شود. آن�ود��ار خ� ناراحتي وجداني و رواني ندارد بلكه ذوق و شوق هم پیدا مي كند كه در ك�ه��ا رفت��ه از دنی��دان ك� موفق بوده است. با همین قلب نابینا و فاقد مسئولیت و وج

در آخرت هم زنده مي شود. و اما جمله دوم كه خداوند مي فرمايد: ،است�اءوأضل سبيال»��دا و اولی��ا مكتب خ� «، از اين جهت است كه در دنیا مي تواند ب

�نین��ك چ��رت ي� خدا تماس بگیرد و كوری قلب خود را معالجه كند ولیكن در آخ�ه روی او� ارتباط و تماسي برای او میسر نیست. كسي راه بهشت و راه انسانیت را ب�ه��د ك��ه را نمي فهم� نمي بندد بلكه او خود را در جهل مطلق قرار داده و راه و بیراه�بیعي��ری و ط��ود قه��ك خل��ومیت، ي� تصمیم بگیرد. پس خلود او در عذاب و محك

است نه اين كه كسي به او ضربه ای زده باشد و چشم قلب او را كور نموده باشد.�اش و� زندگي انسان در دنیا طوری است كه خداوند، وسايل زندگي و كسب مع�عیتي��رار داده و وض��د ق��ك و ب��انهای نی��امي انس� خدمت و خیانت را در اختیار تم�انت در� بوجود آورده كه هر كس بخواهد خیانت كند، وسايل خیانت و امكانات خی اختیار دارد و هر كسي هم بخواهد خدمت كند، امكانات خدمت در اختیار دارد. از�ا مخفي مي دارد. خیلي� طرفي خداوند، جرم و گناه بدكاران و خیانتكاران را در دنی

لبها215. نهج البالغة، خطبه 125 �� : »و الله لو اعطیت االقالیم السبعة بما تحت افالكها على ان اعصى الله فى نملة اسجلب شعیرۀ ما فعلت!«

132 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د.��دا مي كنن��انت پی��دمت و ام��ه خ��هرت ب� دير، شهرت به خیانت و خیلي زود، ش�ردم��رغیب م��ويق و ت��رض تش� نیكان ، خیلي زود به نیكي شناخته مي شوند، در مع�ه��ر ب��دكاران ، خیلي دي� قرار مي گیرند و محبوبیت اجتماعي پیدا مي كنند ولیكن ب�ه��رود جامع� بدكاری شناخته مي شوند و اگر شناخته شدند خیلي زود، منفور و مط�ه��ود ادام��دگي خ��ه زن��د و ب��دگي كنن� واقع نمي شوند، باز هم مي توانند با مردم زن�ات��ات و تعلیم��ت. تبلیغ��روه هس� دهند. امكانات مالي و مادی ، در اختیار هر دو گ�ه��دكاران ب��ه ب��تي ك� ديني ، به طور رايگان در اختیار هر دو طايفه هست. بعالوه وق بدكاری خود آگاهي پیدا كردند و حالت ندامت و پشیماني در آنها پیدا شد، خیلي�ر��د. اگ��دا مي كنن� زود مشمول لطف و عنايت الهي قرار مي گیرند و نرمش قلبي پی�د��د، خداون��ي كنن� قدرت داشتند و توانستند مظلومین به ظلم خود را از خود راض آنها را كمك مي كند. آنقدر امكانات در اختیار آنها مي گذارد تا مظلومین را از خود�ه محض��ه ب��تند ك��ان هس��وف و مهرب� راضي كنند و مظلومین مؤمن هم، آنقدر رئ مراجعه ظالم و عذرخواهي ، از گناه او مي گذرند. اين در صورتي است كه خداوند به�یمان��اه پش��ه از ظلم و گن��المي ك��ار ظ� علم خود مي داند كه اگر امكاناتي در اختی�د� است قرار دهد، مظلومین را از خود راضي مي كند و اگر خداوند در علم خود بدان�ه� كه اين ظالم توبه كار، يك چنان قدرت و استعدادی ندارد كه به مظلومین مراجع�ل��رت منتق� كند و معذرت خواهي نمايد، توبه او را قبول مي كند و او را به عالم آخ�ا��ه از دنی� مي كند. وقتي كه در عالم آخرت، مظلومین دانستند كه فالن ظالم با توب�دا��ؤمن پی��ومین م� رفته است و خداوند او را پذيرفته، ذوق و شوق عجیبي در مظل�وق و س�الم و��ذيرائي مي كنن�د و ب�ا ذوق و ش��الم توبه ك�ار پ� مي شود ك�ه از آن ظ�الم��تي از ظ��الم ، وق� صلوات، او را به زندگي بهشتي مي رسانند. مظلومین، در آن ع انتقام مي گیرند كه بدون توبه از دنیا رفته و در نزد خدا محكوم است. پس امكانات�د،� برای توبه كاران در زندگي دنیا خیلي زياد است. بهطوری كه امام چهارم مي گوي�ذاب��ه ع��وم ب� تعجب مي كنم كه با اين سعه رحمت الهي، چگونه يك انسان ، محك

جهنم مي شود. �ئله ، رأفت و� مسئله ديگری كه در توبة توبه كار مي توانیم بشناسیم و با اين مس رحمت خدا را نسبت به بندگان بدانیم ، توجه عجیب خداوند متعال به انسان تائب�رده و��تم ك��ود س� و توبه كار است. گناهكاران مانند بنده ای هستند كه به موالی خ برای فرار از مجازات ، از دايره قدرت موال، خ�ود را كن�ار كش�یده ، ب�ه ج�ای بس�یار�ار��ده گناهك��د. اين بن��له گرفته ان��ود فاص��والی خ� دوری رفته اند. صدها فرسخ از م�اد را دو��له بس�یار زي��تي آن فاص��وال بايس� فراری، اگر هم توبه كند، برای رضايت م�ه��ه او ب��رای مراجع� مرتبه طي كند و به سوی موالی خود برگردد. دو نوع زحمت ب موال قابل تصور است كه شايد برده فراری در استعداد خود نبیند آن دو نوع رنج و زحمت را تحمل كند و به سوی موال برگردد. يكي معذرت خواهي از موال و خجالت�وال.��وی م��ه س� كشیدن در مقابل او، و ديگر طي كردن آن فاصله دور و برگشتن ب�د،� ولیكن بنده فراری از خدا با چنین زحماتي روبرو نمي شود. اگر بخواهد توبه كن�ر��ه فك� به محض گرايش به موالی آسماني خود، فقط با گرايش قلبي ، بدون اين ك

133 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

كند چه جور توبه كند و چه جور معذرت خواهي كند، لطف خدا او را فرا مي گیرد. قلب او نرمش پیدا مي كند. آنچنان كه گوئي موال او را بغل گرفته و بوسیده است و بالفاصله اجر آن گرايش را در قلب او قرار داده كه همان نرمش قلبي باشد و ديگر الزم نیست راه طي شده را برگردد و زحمت بكشد و خود را به خدای خود برساند و معذرت خواهي كند بلكه موال، خود را ب�ه بن�ده ف�راری رس�انیده و او را مش�مول لطف خود قرار داده است. پذيرش توبه ، برای بندگان فراری، آنقدر سريع و عجیب�د و� است كه معلوم نیست اول لطف الهي شامل حال بنده مي شود، بعد توبه مي كن يا اول توبه مي كند و بعد لطف الهي شامل حال او مي شود، يعني آنقدر لطف الهي�ده و��ف الهي آم� سرعت دارد كه شايد توبه كار هم نفهمد كه او توبه كرده و بعد لط�رايش ب�ه ح�ق و��ورت گ� يا اول لطف الهي آمده و بعد او توبه كرده است. در هر ص�ر��ار، عالوه ب��ه توبه ك� توبه تائبین ، در اين دنیا، خیلي روان و آسان است. تا جائي ك�ود��اه خ� قبولي توبه، اجر مخصوصي هم دارد كه با هوای نفس مبارزه كرده و از گن�رم و��تم و ج� توبه كرده است. اين امكانات برای كساني كه خیلي زياد به ظلم و س�ه از��دون توب��ايت و ب� جنايت شهرت نیافته اند اما اگر با شهرت كامل به جرم و جن�د، در��ه كن� دنیا رفت ، يك صد هزارم امكاناتي كه در دنیا برای او فراهم بوده تا توب�ق��ود ملح��الم خ��وايان ظ��ه پیش� عالم آخرت فراهم نیست. بالفاصله بعد از مرگ ، ب�ه از او��ني ك��ا مظلومی��له او ب��یرد. فاص� مي شود. در باند آنها و حزب آنها قرار مي گ�ا آن��ت. ب��اد اس��ده اند، خیلي زي��ناخته ش��ام گیر او ش��من انتق� شكايت دارند و دش شهرتي هم كه دارد تمام پلها را پشت سر خود خراب كرده. قهرا خود را از گرايش�دا� به اهل حق و حق ، مأيوس مي داند. گرچه اگر در همانجا ذره ای امید به لطف خ در دل او باشد، باز هم امكانات نجاتش فراهم مي شود ولیكن خاصیت كفر و گناه و�دا و��ود خ��ار وج� ظلم و ستم ، پیدايش يأس و نومیدی از لطف خداوند متعال و انك

�ه »��د. پس اين جمل�بيال اولیاء خدا مي باش ل س��� �كوأض�����ه ي��د ك��ان مي ده� « نش�ت، در��ار او هس��ا در اختی��ه در دنی��الحاتي ك��دامت و اص� میلیونیم وسايل توبه و ن�دا��اء خ��دا و اولی��وی خ��ت به س��ه و برگش� آخرت برای او وجود ندارد. مشكالت توب

خیلي زياد و فراوان است.

ماموريت پيامبران؟�ايد��ه ش��د ك� در آيه هفتاد و سوم، خداوند به حضرت رسول اكرم خطاب مي كن�ه��وده ، ب��راج نم� منافقین و كفار، دور تو را مي گیرند تا قدری تو را از دايره حق اخ�ه��الیف الهي ك��ايف و تك��ي وظ� خود مربوط كنند تا برای جلب رضايت آنها از بعض�تمداران،��طالح سیاس��ه اص��یری ، ب� داری صرفنظر كني و رضايت آنها را در نظر بگ�ه��ل ب��دری متماي� قدری سازشكاری با كفار داشته باشي. در اين صورت كه تو را ق�ود را� خود كنند و به خط سازشكاری درآورند، جدا از خدا با تو گرم مي گیرند و خ�رای جلب��ردی و ب��دا ك� دوستان صمیمي تو معرفي مي كنند. اگر تمايل به آنها پی

134 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

نظر آنها حكم خدا را تعطیل نمودی و دين خدا را ناقص گذاشتي ، ابديت حیات تو از بین مي رود. گرفتار موت و حیات ديني و اجتماعي مي شوی. اين دو سه آيه هم�تقیما��د، مس� از آيات عظیم و عجیب قرآن است كه پیغمبران چگونه مأموريت دارن�ردم��ه م��رايش ب��د و ذره ای گ� در خط اطاعت خدا باشند و در راه حق حركت كنن

پیدا نكنند، به كیفیتي كه برای جلب رضايت آنها دين خدا را ناقص رها كنند.�أموريت��ه م��د ك� مسلما پیغمبران براساس استعداد خود، مأموريت پیدا مي كنن�اهي��ردم، گ��ا م��اط ب��تعداد، در ارتب� خود را به مردم ابالغ كنند و بر پايه همین اس�ر� رضايت آنها را در نظر مي گیرند و قدری با آنها همكاری و سازش دارند و گاهي ب�ا��ايت آنه��رم و جن��ا و ج��اه آنه��وند. از گن��باني مي ش��د و عص� مردم غضب مي كنن نمي گذرند و آنها را نفرين مي كنند. در میان پیامبران گذشته كمتر سراغ داريم كه�بر و��ا ص��ر آنه� پیغمبری كامال با انسانها، بد باشند يا خوب، مهرباني كند و در براب�ار��د در اختی��اده ای را خداون� مدارا داشته باشند. اوال از نظر تعلیم احكام ، احكام س�د خیلي� آنها مي گذارد و آنها احكام را برای مردم تبلیغ مي كنند. دينشان را خداون ساده و سبك قرار مي دهد. مثال نوح پیغمبر تنها دستوری كه به مردم مي دهد اين�ازل��ا ن��ر آنه��ذاب ب��د، ع��تي دارن��د و بت پرس��دا نمي كنن� است كه چون اطاعت خ�ان��د و هم��ا میده��ه آنه��ه ب� مي شود. برای نجات آنها كشتي مي سازد. دستوری ك�ت� فرمان دين آنها به حساب مي آيد كه اگر اطاعت كردند اهل بهشتند، همین اس�ه ب�ه� كه از غرق شدن در آب و طوف�ان بترس�ند و س�وار كش�تي ش�وند. ب�ا اين ك�ك��اعتي ي��ر س� چشمشان مي بینند كه از زمین و آسمان آب فراوان مي جوشد و ه�ا��ذاب دنی� متر و دو متر باال مي آيد. اگر دعوت نوح پیامبر را قبول نكردند، هم به ع�كالتي��ت. مش� مبتال مي شوند و هم اهل جهنم هستند. اين دستور، بسیار ساده اس�دا� برای مردم بوجود نمي آورد و يا موسي پیامبر به قبطیان مي گويد من پیغمبر خ�د� هستم و مأموريت دارم كه بني اسرائیل را از سلطه شما آزاد كنم. شما حق نداري�ردگي��ه ب��اتواني ب��عف و ن��ل ض� اين طايفه را كه از نظر قانوني آزاد هستند، به دلی بكشانید و مانند گوسفندان ، بین خود خريد و فروش كنید. همین يك دستور را به�ه� فرعون مي دهد و او را تهديد مي كند كه اگر آنها را آزاد نكني، در دنیا و آخرت ب�د و از� عذاب الهي معذب مي شوی. قبطیان اگر همان يك دستور را اجابت مي كردن�اعت��ه اط��تور را ك��ان دس��د. و هم� پیامبر زمان اطاعت مي كردند اهل بهشت بودن�یز� نكردند كافر شناخته شدند. آن همه عذابها در دنیا به سرشان آمد و در آخرت ن�یار��د بس��ردم ابالغ مي كن� به عذاب الهي مبتال مي شوند. پس ديني كه پیامبر به م�رام��از و روزه و حالل و ح��ادت و نم� ساده و سبك است. هنوز برای آنها دستور عب�ه��ا را ب��د و آنه��ه ظلم نكنی��ه اين طايف��ه ب� بوجود نیاورده. با اين كه اين دستور ك�ك��دا، ي� بردگي نكشانید، يك صد هزارم دين خدا به حساب مي آيد. دين كامل خ علم و فرهنگي است كه انسانها را از ابتدا تا انتهای زندگي در خط اطاعت خدا قرار�د و اين��نین بگوئی��د. اين چ��ادر مي كن��ر و نهي ص� مي دهد. در هر نوع حركتي، ام چنین بشنويد. چگونه ياد بدهید و يا ياد بگیريد. نمي شود حالتي برای انسان تصور كرد كه در آن حالت امر و نهي از جانب خدا نداشته باشد. شما ديني را كه به اين

135 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�امیدن و��وردن و آش��كنات و خ� كیفیت، انسانها را در تمامي حاالت و حركات و س�ا��ار آنه��وری در اختی� كاسبي كردن و زن داری و بچه داری، بهصورت يك كتاب قط مي گذارد، در مقابل دين نوح پیامبر و موسي پیامبر قرار دهید. ديني كه نوح ابالغ�ات��ذاب نج��ا از ع� مي كند همین قدر است كه ، ای مردم ، سوار اين كشتي شويد ت�ان ،��ت كه ، ای قبطی��در اس��د، همین ق��غ مي كن��ي تبلی��ه موس� پیدا كنید. ديني ك�رای��ي ب��ا موس��وح ي� بني اسرائیل را آزاد كنید و به بردگي نكشید. پس ديني كه ن�ا� مردم مي آورند، يك صفحه كتاب است و دين كامل خدا، میلیونها صفحه و هزاره جلد كتاب . پیغمبر اكرم مأموريت دارد دين كامل خدا را در اختیار مردم قرار دهد.�دا��اعت خ��ات ، در اط��االت و حرك��ام ح� وضعي را بوجود مي آورد كه انسانها در تم باشند. هرگز به فكر خود و به فكر ديگران كاری نكند بلكه تمام حركات و سكنات�غ��رای تبلی��بر ب��خص پیغم� او مطابق دستور باشد. اين دين كامل خداست. قهرا ش�ردم را در��د و م��دا كن��ردم پی��ه م� يك چنین ديني، ذره ای حق ندارد كه گرايش ب�ام��رای تم��ه ب��د بلك��ار كنن� وضع و حال مخصوصي آزاد بگذارد كه به میل خود ك�ردم.� حاالت و حركات مردم ، خواه از نوع ارتباط با خدا باشد و يا از نوع ارتباط با م�ه��دا را ك��ا خ��اط ب� همه جا مردم را در اطاعت خود قرار دهد. مثال اگر قوانین ارتب�ه��ته و ب��كوت گذاش��دا را مس��وم دين خ� عبادتها و دعاها است تبلیغ نكند، يك س�ر دين� مردم ابالغ نكرده است و يا اگر قوانین اجتماعي را ابالغ نكند، يك سوم ديگ خدا را مسكوت گذاشته و اگر علمیات دين خدا را كه عقايد علمي باشد ابالغ نكند�ه��ر دين را ك��وم ديگ��ك س� و مردم را در خط تقلید و تعبد خشك قرار دهد، باز ي�دا را��ه دين خ��یزاني ك��ر م� اصل محتوای دين است ، مسكوت گذاشته است و به ه�ت��اقص اس� ناقص تبلیغ كند، در آينده پیامبر ديگری الزم است كه بیايد و آنچه ن تكمیل نمايد. نظر به اين كه دين پیغمبران گذشته ، ناقص تبلیغ شده بود كه خود�ری الزم� پیامبران كمتر مي دانستند و كمتر تبلیغ مي كردند، در آينده پیغمبر ديگ�اب��د كت��زار جل� بود كه نواقص دين قبلي را كامل كند. اگر دين كامل خدا را به ه�ار��فحه ای را در اختی��ا ص��ابي و ي� تقسیم كنیم ، پیامبران گذشته هر كدام جلد كت�ه��ته اند ك��تعدادی نداش��نین اس��ا چ� مردم قرار داده اند. قهرا دين آنها و يا خود آنه�د��ری الزم نباش� بشريت را در همه زمانها اداره كنند و بعد از آن زمان ، پیغمبر ديگ�رای جمعیت��ان ب��ته نبوتش��بران گذش��ذا پیغم� بیايد و به دين خدا وسعت دهد. ل محدود، در زمان محدود بود و بعد از زمان محدود، دين آنها خاتمه پیدا مي كرد و�ت.� الزم بود حیات دوباره ای پیدا كند. دين نوح پیامبر، در زمان ابراهیم خاتمه اس�ود را از��ات خ��ي حی��ان موس��راهیم، در زم� ابراهیم آن را زنده مي كند و باز دين اب�ان��ي، در زم� دست داده ، حضرت موسي آن را زنده مي كند و باز دين حضرت موس�دا را� حضرت عیسي حیات خود را از دست داده. الزم است حضرت عیسي دين خ�ود را از��ات خ� زنده كند و همچنین دين حضرت عیسي ، در زمان پیامبر اسالم حی�را آن��د؛ زي� دست داده و الزم است پیغمبر اسالم حیات دوباره ای به دين خدا بده دينها بهطور ناقص تبلیغ شده است و قابلیت ندارد تمامي بشريت را در همه زمانها

اداره كند.

136 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

و در اينجا پیغمبر اكرم مأموريت دارد تمام بشريت را در خط مستقیم ، در تمام حاالت و حركات، تا ابد اداره كند. اجازه ن�دارد خواهشهای نفس�اني اين و آن را در دين خدا مداخله دهد. بايد درست دين كامل خدا را ابالغ كند. مردم همه جا خود�ر� را با دين كامل خدا مقايسه كنند. هرگز در جائي اجازه نمي دهد كه مردم به فك�د.� خود و رأی خود، قوانیني وضع كنند و بر پايه آن ، خود را و ديگران را اداره كنن لذا مشاهده مي كنیم كه پیغمبر اسالم ، از ابتدا تا انتهای زندگي ، در موارد سه گانه

- احكام تجارتي و مسايل اجتماعي مربوط2- احكام عبادتي و رابطه با خدا 1باال ) - علمیات دين كه عقايد علمي مردم را تشكیل مي دهد(3به حقوق و حدود مردم

اجازه ندهد مردم به فكر خود در ذات خدا فكر كنند و به عقل خود خدائي بسازند�هگانه، دين��وارد س��ام م��أموريت دارد در تم� و يا نبوت و امامتي را ترسیم كنند. م�ار� كامل خدا را ابالغ كند و هرگز در جائي اجازه ندهد كه مردم به رأی خود، در ك�ل الهي را در اختی�ار� خود مداخله كنند. به همین مناس�بت آن حض�رت ، دين كام�ه��ود بلك��ارض نمي ش� مردم قرار داد كه مانند اديان گذشته، موت و حیاتي برآن ع�دار��ود هش��بر خ��ه پیغم��د ب��ه، خداون��ذا در اين آي� حیات دين، ابديت پیدا كند. ل�د ك�ه ب�ه��ايت نكن��ردم را رع� مي دهد كه در ترسیم دين و تعلیمات قرآن ، جانب م�ردم، از� خواهش آنها كمتر يا زيادتر بگويد. اگر چنین كند كه برای جلب رضايت م�دوديت� تعلیم احكامي يا حقايقي صرفنظر كند، دين او هم مانند اديان گذشته مح�االتر و� پیدا مي كند و ناقص تبلیغ مي شود و در آينده الزم است پیغمبری بهتر و ب

كاملتر بیايد تا نواقص دين را برطرف كند. مخصوصا مسئله واليت. �ود��نگین ب��كل و س��یار مش��دا بس� يكي از مسائلي كه تحمل آن برای رسول خ�ه��ايد اين آي��ود و ش� همین مسئله ابالغ واليت و زعامت ائمه اطهار علیهم السالم ب

�د: »��ود و مي فرماي�نلق[شريفه كه در ابتدای بعثت به آن حضرت وحي مي ش ان س���¦' ا

�واهیم126عليك قوال ثقيال��اء خ��و الق��ه ت� «، ما به اين زودی، گفته ای بسیار سنگین ب�ری و��له فك��د. فاص��ار باش��ه اطه��امت ائم��ئله ابالغ واليت و زع��رد، همین مس� ك�له بین��ان فاص� استعدادی بین مردم زمان پیغمبر با خود پیغمبر و ائمه اطهار، هم�ر و��ا فك��ه ب��ل مقايس��ان ، قاب��ردم زم� زمین و آسمان است. هرگز فكر و استعداد م�ه��یر ب� استعداد رسول خدا و ائمه اطهار نیست. خداوند از ائمه اطهار و پیغمبر، تعب�ب��ه زمین و ش� خورشید و آسمان مي كند و از افكار و استعداد مردم زمان، تعبیر ب تاريك. فاصله بین تاريكي و روشنائي، خیلي زياد است. چهقدر زياد مشكالت برای�ه��ا ك� پیغمبر اكرم پیدا شد كه توانست بتها و بت پرستي را لغو كند و آن همه بته مي گويند، سیصد و شصت بت در خانه كعبه گذاشته بودند و هر گروهي در اطراف�د.� بت خود طواف مي كردند، همه آن بتها را بشكند و توحید خالص را رسمیت ده

لذا خداوند از زبان آنها مي گويد:

5. سوره مزمل، 126

137 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

ء جعاب» ذا ليش ـ ن ه 'ل�ها واحدا، ا

' « 127أجعل األÀلهة ا

�ت. در��تر نیس� يعني خیلي عجیب است. اين پیغمبر مي گويد كه يك خدا بیش�تي��ت حكوم� عالم خدای ديگری جز او نیست. ظرف مدت بیست سال تبلیغ توانس�تور داد� تشكیل دهد و خانه كعبه را از بتها و بت پرستي پاك كند. در فتح مكه دس�د� علي ابن ابیطالب علیه السالم باالی پشت بام كعبه برود تا با تبر، بتها را خرد كن�أموريت دارد دين� و روی زمین بريزد. در برابر يك چنین افكار ضعیف و تاريكي، م كامل خدا را در جهات سهگانه باال به مردم ابالغ كند و مخصوص�ا مس�ئله واليت و

زعامت. �د��روف س� يكي از مسائلي كه تبلیغ آن بسیار مشكل و سنگین بود، مسئله مع�ول��جد الرس��ه مس��ه االن ب��اختند ك��جدی س� ابواب بود. رسول خدا در مدينه مس�اقي��دام ات��ر ك��جد، ه��راف مس��لمانان هم در اط� )مسجد النبي( معروف است. مس�نزل��اط م��ه حی� ساخته بودند كه در اتاقشان به مسجد باز مي شد. مسجد، به منزل�د.��د و مي رفتن��جد مي آمدن��ه مس��ه ب��جد. آزادان� بود و اتاقهای مردم در اطراف مس�ك روز ابالغ��رم ي��بر اك� مسجد برای آنها حكم كوچه و يا كاروانسرا را داشت. پیغم�د و��ه كن��ردا آن در را تیغ��ود، ف��از مي ش��جد ب� كردند كه هر كس در اتاقش از مس ببندد. از بیرون برای اتاق خود در باز كند؛ زيرا مسجد، خانه خداست. مردم، طبق�وند.��جد ش� شرايطي ، از آن جمله طهارت ، با بدن و لباس پاك، حق دارند وارد مس�ه��ت ن��ي اس� مؤدب در جائي بنشینند و خدا را عبادت كنند. مسجد، خانه خصوص�د معین��ه خداون��رايطي ك� خانه عمومي. خانه شخص خداوند متعال است. طبق ش فرموده ، كسي حق ورود به مسجد را دارد. از اين قانون پنج نفر را مستثني كرد، و فرمود مسجد خانه خداست، و اين پنج نفر صاحبخانه هستند. خانه خدا، خانه آنها است. در خانه خودشان آزادند. اما ديگران با كسب اجازه، كه همان شرايط ورود به�اد��دا ايج� مسجد است ، حق ورود و خروج دارند. اين حكم و استثنا خیلي سر و ص�ردم،��ت. م� كرد كه اگر مسجد، خانه خداست حقوق مردم در خانه خدا يكسان اس�ه يكي� همه بنده خدا هستند، چگونه بنده ای بر بندگان ديگر امتیاز پیدا مي كند ك�ق��ازه، ح� از بندگان ، صاحب خانه باشد و آزادی داشته باشد و ديگران با كسب اج�ما��ول اهلل؟ ش��ا رس� ورود به خانه خدا داشته باشند. وقتي اعتراض كردند كه چرا ي

چه كاره هستید كه اين همه حقوق برتر و باالتر داريد، حضرت فرمودند:یخ و ابناه» ن هللا أمرین أن أبىن هل بيتا طاهرا اليسکنه غريی و غري أ '«128ا

5. سوره ص، 127�ال:182، ص 33؛ بح�اراألنوار، ج 790. كتاب سلیم بن قیس، ص 128��ودش: ق��ان خ��ام حس�ین ع، از زب� : مع�رفي ام

�ال: إن اهلل� أفتعلمون أن عمر بن الخطاب حرص علي كوۀ قدر عینیه من منزله إلي المسجد، فابي علیه، ثم خطب قأمرني أن إبني مسجدا طاهرا ال يسكنه و غیر أخي و ابنیه؟ قالوا: اللهم نعم.

�م��در دو چش� فرمود: آيا مي دانید كه عمر پسر خطاب حريص شد كه روزنه ای در مسجد باز كند از خانه خود به ق�ه��ا كنم ك��جدی بن� خود و پیغمبر ابا كرد بر او و نپذيرفت. پس به او خطاب كرد و گفت: خدا امر فرمود مرا كه مسپاك و طاهر باشد كه در آن ساكن نشود كسي غیر از خودم و غیر از برادرم و دو پسر او؟ گفتند: آری بخدا سوگند.

138 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

يعني خداوند به من دستور داده خانه طیب و طاهری برای او بسازم كه جز من�د. در��ته باش� و برادرم علي و دو فرزند او ديگری حق سكونت در خانه خدا را نداش�اده� واقع داستان والدت موال علیه السالم را در خانه كعبه ، در مسجد مدينه هم پی�ران��تیم و ديگ��دا هس��انواده خ��ا خ� كرد كه ما اهل بیت خانه خدا هستیم. يعني م�ل��تند تحم��ا نتوانس��تور را عربه��د. اين دس� بیگانه اند كه با شرايطي حق ورود دارن�ر��ه فك��بر هم ب��د اين پیغم��دند و گفتن��ژادی ش��ه تبعیض ن� كنند. همه جا قائل ب�را و��رادرش علي و دخ�ترش زه��ودش و ب� خودش است. اين همه امتیازات برای خ�اك و��را، پ��ترم زه��تند و دخ� حسنین قائل است. مي گويد اينها اهل خانه خدا هس�ازه��ك ذره اج� مطهر است. سیده زنان عالم است. عربهائي كه با تعصب جاهلیت ، ي نمي دهند كسي بر آنها امتیاز حسبي و نسبي داشته باشد، نتوانستند اين امتیازات�دا��ر و ص� را قبول كنند و مخصوصا عباس ابن عبدالمطلب ، عموی پیامبر، خیلي س�ود� راه انداخت كه تو چرا علي را كه پسر عموی تو است و جوان است بر عموی خ�ق��و ح��وی ت��ا عم� برتری مي دهي ؟ او حق ورود و خوابیدن در خانه خدا را دارد ام�از��ك امتی��د ي��ور ش��رم مجب��بر اك� ندارد. آنقدر سر و صدا و اعتراض كرد كه پیغم كوچكي به او بدهد و بگويد به تو اجازه مي دهم ناودان پشت بام خانه تو به مسجد باز باشد و ديگران وظیفه دارند ناودانهای خود را به خارج هدايت كنند. تا اندازه ای�امبر��نین پی� عباس عموی پیامبر ساكت شد كه به او هم امتیازی داده است. همچ اكرم مأمور و مجبور بود كه امامهای معصوم را با آن همه امتیازات وجودی الهي به�ا��تند و آنه��ردم هس��رت م��ا و آخ��الطین واقعي دنی��ا س� مردم معرفي كند كه اينه�تند اين��ا نتوانس��د ولیكن عربه��ايت علم و قدرتان� پیشوايان ابد مردم هستند. بینه�ژادی��ات ن��وع تبلیغ��ات حض�رت را از ن��ا تبلیغ��د. هم�ه ج��ل كنن� تبلیغات را تحم�ائي دارد. همین��نین ادع��ه دروغ چ��د. ب��االتر مي دان��ر و ب� شناختند كه خود را برت�رار��ديد ق��ره ش��دا در محاص� مسئله ابالغ واليت يكي از مسائلي است كه رسول خ�ازه��د و اج� گرفته بود كه چگونه بتواند آنها را چنان كه هستند به مردم معرفي كن

ندهد ديگری در مقام آنها بنشیند و يا ادعا كند كه مثل و مانند آنها مي باشد. �ترام� در اينجا اگر پیغمبر اكرم به دلیل قلت استعداد مردم، مثال به فكر آنها اح بگذارد و بگويد بعد از من شورای مردمي تشكیل دهید و به رأی مردم، كسي را به�یتها��ترين شخص��ف بزرگ� زعامت انتخاب كنید، از ابالغ يك دستور كاملي كه تعري�ین��ه و جانش��ان ، خلیف��ه رأی خودش��ردم ب��ازه داده م� باشد، صرفنظر نم�وده و اج�د و آن��اب كردن��ردم فالن و فالن را انتخ��ه، م��د. در نتیج��بر را معین كنن� پیغم�ودداری��ا خ��ف امامه��دا از تعري� شخصیتهای بزرگ را كنار گذاشتند. اگر رسول خ مي كرد و اختیارات دين خدا و حكومت ديني خدا را به رأی مردم واگذار مي نمود،�اعت��نت و جم� دين او در جهات سه گانه باال مرده بود، آنچنان كه در میان اهل س�ل و دين علمي��ای كام��ادت و دع��ل و عب��ه كام��ك فق� مرده است. پیروان خلفا، ي�دا را��ه خ��د ك��تي دارن� كاملي ندارند. دين آنها از محتوا خالي است. نه توحید درس�ق� آنچنان كه هست تعريف كنند، و نه اخالق و احكام حكیمانه مطابق عقل و منط�ه��ل در جامع��دالت كام� دارند و نه هم احكام اجتماعي آنها چنان است كه بتواند ع

139 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د و آن را� بوجود آورند. يكي از مسائلي كه غیر شیعه از مسلمانان در آن اتفاق دارن�رآن��د خالف دين و خالف ق��ه صددرص��ا اين ك��د، ب� مسئله ديني و قرآني مي دانن�ر كس��د ه��ت. مثال مي گوي� است، مسئله لغويت ايمان و تقوا در جامعه بشريت اس�وی��دالت و تق� همین دو كلمه شهادتین را بگويد، اهل بهشت است گرچه از نظر ع�ن� هزاران درجه زير صفر باشد. يزيد باشد، ابن زياد باشد، شمر و خولي باشد. حس�ه��ر چ� و حسین و يا علي باشد، زهرا باشد يا عايشه باشد. هر كس هر چه باشد، گ جنايتكاری مانند عبدالملك و حجاج ، همه اينها بهشتي هستند. خواه از نظر تقوی�ا� و عدالت مانند علي باشند و يا مانند يزيد و ابن زياد. با اين كه قرآن، سعادت دنی و آخرت مردم را بر پايه عدالت و تقوی قرار داده و ظالم را، هر كس باشد، محكوم�تم��ر و ظلم و س��ل و كف��ريت از جه� به جهنم كرده است. ديني كه برای نجات بش�ت��ل بهش��ر دو را اه� بوجود آمده ، چگونه ظالم و عادل را به يك چوب مي راند و ه مي داند. اين عقیده درست ، دلیل لغويت ايمان و تقوی است. با اين كه خدا فرموده

أتقامكاست : » کرممك عنداهلل ن أ ' «129ا

بهترين شما پرهیزكارترين شما است. پس برای تفهیم اين آيه شريفه شما فكر�ه همین��الم ب��ود و دين اس� كنید كه اگر معارف و تعلیمات ائمه اطهار در اسالم نب�ود و� خشكي و خرافاتي اهل سنت به جامعه تبلیغ مي شد، چگونه دين خدا مرده ب�د��ذا خداون� الزم بود پیغمبر ديگری بیايد دين خدا را چنان كه هست تبلیغ كند. ل در اين آيه به حضرت دستور مي دهد كه مسئله واليت و زعامت را چنان كه هست�ام��غ حقیقت مق��وئي و از تبلی��خن بگ��ران س� به مردم ابالغ كن، مبادا به میل ديگ�ه��ت ك� واليت خودداری كني كه در اين صورت دين تو مي میرد و ديگری الزم اس

در آينده بیايد و دين تو را احیا كند.�وئي ت�و، آنچن�ان عص�باني� در آيه هفتاد و پنج مي فرمايد: م�ردم در براب�ر حقگ مي شوند كه مي خواهند به تو حمله كنند و تو را از روی زمین بربايند. تو نباشي و�ق را از بین��اهر ح� آنها باشند. خبر ندارند كه اگر چنین كردند و اهل حق را و مظ

�ه،بردند و فرهنگ دين خدا را ضايع نمودند��ود و ب��لب مي ش� حق حیات از آنها س�ه دين� زودی نابود مي شوند. اين سنت خدا در تاريخ زندگي بشر است. هر امتي ك�ق��د، ح��ارج نمودن��ود خ��دگي خ��دا را از زن� خدا و پیامبر خدا را و فرهنگ دين خ حیات از آنها سلب شد و به سرنوشت بدی مبتال شدند. اين يكي از مسائل اسالمي�ات��ق حی��اني ح��ه كس� و قرآني است كه چه كساني در عالم حق حیات دارند و چ�ت.� ندارند و اين قانون در میان جمادات و نباتات و حیوانات و انسانها قابل رواج اس�ك��د و ي��د و بمان��تي باش��ات دارد. بايس��ق حی� يعني همه جا يك موجود نافع ، ح�ق� موجود مضر، حق حیات ندارد. در میان اين همه نباتات و درختها، درختهائي ح�ان و��ال انس� حیات دارند كه سايه و دانه و میوه دارند. برگ و گل دارند، نافع به ح�ائي دارد،��ر میوه ه� حیوان هستند و اما درختهائي كه گل و برگ و میوه ندارند و اگ�ه آتش��دارد، طعم� میوه های سمي است و حیوان و انسان را مي كشد، حق حیات ن

13. سوره حجرات، 129

140 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه آتش��برد و ب��ر را از بین ب� است كه صاحب باغ بايستي آن شجره يا درخت بي ثم�ر� بسپارد. حیوانات همچنین. حیوانات و حشراتي حق حیات دارند كه موذی و مض�ات��گ و حیوان��رگ و پلن��رب و گ� نباشند، نافع به حال مردم باشند. مثال مار و عق�ام در� موذی ديگر محكوم به اعدام هستند مگر اين كه انسانها بتوانند آنها را به نظ بیاورند و مانع آزار و اذيت آنها شوند. در غیر اينصورت درندگان و گزندگان وحشي�وذی را� و متجاوز، محكوم به اعدام هستند. اگر كسي بگويد خداوند چرا حیوانات م�ور� خلق مي كند و بعد دستور اعدام آنها را مي دهد، جواب اين است ، به همین منظ�نین��ك چ��ردم ي��د. م� كه فرهنگ خوب و بد و نافع و مضر در جامعه رواج پیدا كن�دارد.� شعوری پیدا كنند كه موجود نافع، حق حیات دارد ولیكن مضر، حق حیات ن�د و� برای فهم همین معنا كه همه كس و همه چیز بايستي نافع به حال انسان باش

�د: »��الم گفته ان� اقتل���وا املوذي قب���ل اناگر مضر باشد حق حیات ندارد. در قانون اس«.يوذي

�د و��د از بین ببري��ه اذيت كنن� يعني حشرات و حیوانات موذی را پیش از آن ك�افع� همین قانون در جامعه بشريت هم حاكمیت دارد. انساني حق حیات دارد كه ن به حال خود و جامعه باشد، در خدمت مردم باشد، آباد كننده زندگي باشد ولیكن�ردم را��دگي م��ردم و زن��ار م� انسانهائي كه مضر به حال خود و جامعه هس�تند، افك تخريب مي كنند، به حقوق مردم تجاوز مي كنند، به هر جا مي روند خراب مي كنند و آبادكننده نیستند، اين انسانها به طبیعت حیوانات موذی و گرگ و پلنگ اند. حق�ات��ق حی��دافع ، ح��دارد و م� حیات ندارند. لذا در دين اسالم ، متجاوز، حق حیات ن�انع��د و م��رار مي ده��ر ق� دارد و تنها مكتبي كه انسانها را در خدمت انس�انهای ديگ�ه در آن��ود آورد ك� خیانت انسان به انسان مي شود و مي تواند يك تمدن عالي بوج�ا��ازع، آن تنه��انت و تن� تمدن ، همه در خط تعاون به يكديگر باشند نه در خط خی�دا��ذا در دين خ��ت. ل��بران اس� مكتب خط و مرام انبیاء و دين خدا به رهبری پیغم�اون و��ه تع��نت الهي را ك��د، س��انت رفته ان� ملتي كه به راه كفر و گناه و ظلم و خی خدمت است تعطیل نموده اند و خائن به بندگان خدا شدهاند، در دين خدا محكوم به اعدام هستند. خداوند، در تاريخ ، اين همه اقوام خائن و ظالم را به دست حوادث�ه همین� سپرده است و با سیل و زلزله و طوفان و امراض ديگر آنها را از بین برد. ب�ه� دلیل است در اين آيه شريفه همین معنا را تذكر مي دهد كه مي گويد مردمي ك�د،��ته باش��ا رواج داش��ان آنه� دوست ندارند اين پیغمبر و يا دين اين پیغمبر، در می مي خواهند ملتي بیبند و بار و متجاوز و ظالم باشند. خبر ندارند كه اگر اين دين و�لب��ا س��ات از آنه��ق حی� فرهنگ را از بین بردند و خط پیغمبران را كور كردند، ح

ال قليالمي شود. مي فرمايد: »'ذا ال يلبثون خالفك ا

'«وا

�بر� يعني مردمي كه مي خواهند تو را و دين تو را از زندگي خود اخراج كنند، خ�ود و��لب مي ش��ا س��ات از آنه��ق حی��و، ح� ندارند كه ملتها منهای دين تو و كتاب ت

خداوند آنها را به دام حوادث نابودكننده مي سپارد و از بین مي برد.

141 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

دستوراتي در بارة نماز�ه80 تا 78درآيات ��امي ك��د: از هنگ� دستوراتي راجع به نماز مي دهد. مي فرماي

�نین��ب و همچ��ق ش� خورشید متمايل به غرب مي شود، نماز بخوان تا تاريكي مطل�وك��د. دل� خواندن نماز در طلوع صبح. اين آيه در ظاهر، اوقات نماز را معین مي كن�ف النه�ار ه�ر محلي متماي�ل ب�ه غ�رب� خورشید هنگامي است كه خورشید از نص�از��ود و نم��ر واجب مي ش��ر و عص� مي شود )يعني اول ظهر(. در اين موقع ، نماز ظه�ب��اعت از ش��ه س� انسان ، ادامه دارد تا تاريكي مطلق شب. تقريبا دو ساعت و يا س�له��ت. در اين فاص� گذشته ، تاريكي مطلق است كه شعاع خورشید، قابل رؤيت نیس

�از9كه در حدود ده ساعت يا � ساعت است، چهار نماز بر انسان واجب مي شود. نم�ه4اول، ظهر � ركعت، بعد نماز عصر. تقريبا در روزهای دوازده ساعتي، دو ساعت ب

�از� غروب ، عصر شناخته مي شود كه چهار ركعت نماز عصر واجب مي شود و بعد نم�اب� اول شب كه مغرب باشد، بالفاصله بعد از غروب آفتاب، به میزاني كه شعاع آفت�ان��ر انس��االی س��ب از ب��رخي اول ش��ود و س��رف مي ش� از محل زندگي انسان برط

مي گذرد. در چنین موقعي كه ربع ساعت بعد از غروب آفتاب تخمین زده اند، نماز مغرب واجب مي شود و در انتهای تاريكي مطلق، كه مي شود گفت سه يا دو ساعت و نیم از شب رفته است و از آن تعبیر به عشا مي شود، نماز عشا واجب مي شود كه چهار�ت� ركعت است. در اين چهار وقت ، نماز انجام مي گیرد و وقت پنجم ، نماز صبح اس�ه��ت ك��ني اس��ه اين مع��از ب��ردد. پنج وقت نم� كه هنگام سپیده صبح واجب مي گ�ای��ه ج��انها ب��د و انس��انها میباش� خداوند كه ولي مطلق است يعني پدر واقعي انس�ك��از نقش ي��رتیب اين پنج وقت نم��د، در ت� پسران و دختران او به حساب مي آين�در و��ما پ� فرزند صالح مؤمن متقي را در ارتباط با پدر و مادر خود ايفا مي كنند. ش�رای و��د و ب��ت دارن��ود را دوس��دان خ��یار فرزن��ه بس� مادر صالحي را فرض كنید ك�ق��ت. ح� سعادت آنها فداكاری مي كنند. حق پدر بر فرزندان ، حق ولي و واليت اس�ادر��در و م��ود را رهین منت پ��د خ��د باي� ولي به میزاني است كه فرزندان صددرص�یزان��ه اين م��ه ب��داني ك� بدانند و در مقابل پدر و مادر، مؤدب و مرتب باشند. فرزن�ا در� حق پدر و مادر را مي شناسند و مي دانند كه تمامي ارزش مادی و معنوی آنه

�د، اين��ادر مي باش��اتگرو تربیت پدر و م��ربیت، در اين اوق��انون ادب و ت��ا روی ق� ه�ركت و� پنجگانه سری به پدر و مادر خود مي زنند، به آنها سالم مي دهند و برای ح�دار��واب بی� انجام وظايفي كه دارند از پدر و مادراجازه مي گیرند. اول صبح كه از خ�ورت ،��ر و ص��وی س� مي شوند و مي خواهند به سر كار خود بروند؛ بعد از شست و ش�ادر��در و م��اق پ��ه اط��د، ب��یار مؤدبن� لباس خود را مرتب مي كنند، در حالي كه بس�ود��ار خ��ال ك��ه دنب��د و ب��ازه مي كنن��ب اج� مي روند، بعد از سالم دادن به آنها كس�دون��ادر و ب� مي روند. اگر همانطور به محض بیدار شدن ، بدون سر زدن به پدر و م

142 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د� كسب اجازه، پي كار خود بروند، خالف ادب و نزاكت يك فرزند صالح است. و بع�د،��ه برمي گردن� از آن كه سر كار خود رفتند، هنگام ظهر كه برای استراحت به خان�د از� در اولین مرتبة ورود، خدمت پدر و مادر مي رسند، به آنها سالم مي كنند و بع

كسب اجازه، به اتاق آسايش و استراحت خود مي روند.�د،� اگر بدون اعتنا به پدر و مادر، وارد منزل شوند و به اتاق استراحت خود برون�از،� باز هم عملي خالف ادب و نزاكت انجام داده اند، و بعد از ناهار و استراحت كه ب�الم��د از س��ا بع��د، از آنه� مي خواهند از خانه خارج شوند، به اتاق پدر و مادر مي رون دادن برای خارج شدن از منزل ، كسب اجازه مي كنند. در اينجا هم اگر بدون اعتنا�د، عملي خالف��ود برون��ار خ� به پدر و مادر طرف عصر از خانه خارج شوند و پي ك ادب انجام داده اند كه به پدر و مادر اعتنا نكرده اند و سر كار خود رفته اند، و بعد از انجام كارهای عصرانه كه سر شب به خانه برمي گردند به همان كیفیت، ابتدا سری�وردن و ي�ا� به پدر و مادر مي زنند، به آنها سالم مي دهند و به كار شبانه خود كه خ�ي��اق خصوص��ه ات��ا ب� استراحت است مشغول مي شوند. در اينجا هم اگر بدون اعتن�ه� خود و يا پي كار خود رفتند، عملي خالف واقع فرزندی انجام داده اند، و در مرتب پنجم هنگام خواب و استراحت، موقعي كه مي خواهند به اتاق خواب خود بروند كه

ي���لآن ساعت را عشا مي نامند و يا در اصطالح قرآن، » ق الل « مي نامند، باز همغس����ك��ه ي��د. اين وظیف� سری مي زنند و از پدر و مادر برای خواب كسب اجازه مي كنن�ر انس�ان،��ه اگ��د ك��الح و متقي مي باش��ادر ص� فرزند صالح و متقي در برابر پدر و م�ه� حقیقتا پدر و مادری مانند حضرت زهرا )س ( و علي ابن ابیطالب داشته باشد و ب�ادر را��در و م��ايت محبت پ��د، بینه��ام ده� اين كیفیت، وظايف خود را در خانه انج جلب مي كند و اين محبت ، سرمايه سعادت دنیا و آخرت او خواهد بود. خداوند، در�ا��دان ت��ای فرزن� دين مقدس اسالم خود را به جای پدر قرار داده و انسانها را به ج�د و��در باش� بهوسیله اين فرزندان ، يك خانواده بهشتي بوجود آورد كه خدا، جای پ�ه از خ�واب بی�دار مي ش�وند،� زن و مرد، جای فرزندان. انسانهای مؤمن اول صبح ك�ازه� الزم است به خدای مهربان خود سالم دهند و ادای احترام كنند و با كسب اج از خدای مهربان به دنبال كارهای شخصي خود بروند. اين عمل با نماز صبح انجام�ا��ه ولي واقعي آنه��ود ك� مي گیرد. بندگاني كه نماز صبح را مي خوانند، به خدای خ�ال��ايت او دنب��ازه و رض��ب اج��ا كس��د و ب� است ، احترام مي گذارند و سالم مي دهن�ه ب�رای��ار ك��اعتهای ك��د از اتم�ام س��ور بع� كارهای روزانه خود مي رون�د و همینط�ويند و��ورت خ�ود را مي ش��ر و ص� استراحت به خانه برمي گردند، بعد از ورود كه س�ر��ت س��ان اس��دای مهرب� وضع خود را مرتب مي كنند، باز به ولي واقعي خود كه خ�واب� مي زنند و بعد از ادای سالم و احترام كه با نماز ظهر انجام مي گیرد، به اتاق خ�ه��ر ب� و استراحت مي روند، غذا مي خورند و ساعتي استراحت مي كنند و هنگام عص�ه��ترام، ب��الم و ادای اح��د از س� همین ترتیب، باز به خدای خود سری مي زنند و بع�دای��ه خ� دنبال كارهای عصرانه خود مي روند و اول شب به خانه برمي گردند. باز ب�غول��تراحت مش��ام و اس��وردن ش��ه خ� خود سالم مي دهند و احترام مي گذارند و ب

143 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه همین��واب هم ب��ام خ��ود و هنگ��ام مي ش� مي شوند و اين عمل با نماز مغرب انج�اه��ه خوابگ��د و ب��اء مي خوانن� كیفیت ، باز با خدای خود تماس مي گیرند و نماز عش�وند.��ناخته مي ش��دا ش��وب خ��ده خ��ال و آدابي ، بن� خود مي روند. با يك چنین اعم�ا��اني آنه� خداوند به عمر و زندگي آنها بینهايت بركت مي دهد. معارف ديني و روح�اس��ف تم��اعتهای مختل��ود، در س��ه ولي واقعي خ� بینهايت باال مي رود از اين كه ب�ده� گرفته اند و او را از خود راضي كرده اند. اين حكمت پنج وقت نماز است. يك بن�ادر��در و م��ه پ� صالح مؤمن ، در اين حاالت و اوقات مختلف، بايستي به ولي خود ك�د از��د و بع��ری بزن� صالح هستند و مخصوصا به ولي واقعي ، يعني خداوند متعال س�ه� ادای احترام و كسب اجازه، به دنبال كسب و كار شخصي خود برود. كساني كه ب�ود. بین� اين كیفیت نماز بخوانند، نقايص وجودی و روحي آنها كامال برطرف مي ش�ود��دا مي ش��تي پی� آنها و خدای آنها يا پدر و مادر صالح آنها، يك چنان مهر و محب�ت��اال مي رود و در بهش� كه قابل وصف نیست. درجات علم و معرفت آنها بینهايت ب

برين از آن بندگاني هستند كه خداوند در تعريف آنها مي فرمايد: » ن اهلل ورضوان م «130أكرب

ه عهنم ور ضوا عنه و يا مي فرمايد: » ـ «131 ر يض الل مستحق رضوان و رضايت خدا مي شوند.

و در آيه هفتاد و نه، خداوند دستور نافله شب و يا دستور نمازهای مستحبي را میدهد. مي فرمايد: قسمتي از شبها را هم بیدار باش و با خدای خودت ، رابطه پیدا�اند.��نديده ای برس��وقعیت پس��ام و م��ك مق��ه ي� كن. شايد با اين رابطه، خدا تو را ب�ق و��ه راه ح��را ب��ارا، م��وئي پروردگ��ه بگ� نیمه های شب، خواهش تو چنین باشد ك�ك� حقیقت وادار به حركت كن. در راهي باشم كه هر قدمي و هر قلمي به تو نزدي�ابق��ه آن هم مط��ارج كن ك��م و از راهي خ��ران نباش��رای ديگ� شوم. برای خود و ب�ه��ه اين ك��د ن��اعت باش��ا اط� رضای تو باشد. يعني ورود و خروجم در كارها، توأم ب�رين��ودم و آخ��ای خ� ورودم به دستور خدای متعال باشد اما خروجم به میل و رض�ارا، ب�ه من ن�یروئي ب�ده و ق�درتي��د، پروردگ��ه مي گوي� خواهش شبانه اين است ك مرحمت كن تا در تمامي كارهای خود موفق باشم. نیرومند و دانشمند باشم. تمام حركاتم و تفكراتم و عقل و شعورم ، كمك سعادت و خوشبختي من باشد. مشاهده�واهش� مي كنیم در دين مقدس اسالم، همه جا ترقي و تكامل انسان را در مسیر خ�ه��درتي و چ��ه ق��ه علمي و چ��ه چ� و نیايش قرار داده اند. انسان احساس مي كند ك�ه��ه اين ك��د، ن� وسايلي برای ادامه زندگي الزم دارد و آنچه الزم دارد از خدا بخواه خودرأی و خودمختار به طبیعت پناه ببرد و ي�ا پناهن�ده ب�ه انس�انهای ثروتمن�د و�در��رای او مق��دا ب��ه خ��ده ای ك� قدرتمند شود. انسان در ابتدای بلوغ ، نسبت به آين�ه در آن� فرموده، مانند مسافری است كه از بیابان ، خود را به شهر بزرگي برساند ك

72. سوره توبه، 130100. سوره توبه، 131

144 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د.��ته باش��ود داش� شهر بزرگ، همه جور وسايل موفقیت و خوشبختي در اختیار خ انسان، گاهي در بیابان طبیعت قرار مي گیرد، گاهي در شهرها و مملكت های مدرن و مجهز، نظیر اين شهر و بیابان در طبیعت ، شهر و بیاباني هم در وجود خود دارد.�وت��له. بره��ه فاض��ود را مدين� بیابان وجود خود را برهوت مي نامند و شهر وجود خ�ه كس و��ه هم��د ب� وجود انسان ، آن ساعت و حالتي است كه انسان احساس مي كن همه چیز و به همة كائنات نیازمند است. به تمامي انسانها برای انس و آشنائي نیاز�واس��یر ح� دارد. نمي تواند تك و تنها زندگي كند. تمامي لذتها و نعمتها كه از مس�داها و��ذتبخش. ص��ذاهای ل��ا و غ��از دارد. میوه ه��ت نی��تفاده اس��ل اس� پنجگانه قاب�امه و��ق ش��بو از طري��ده خوش��ای تقويتكنن� سخنهای روح افزا و نجات بخش. عطره�ه� المسه و يا از طريق باصره مناظر زيبا و همه زيبائیها. احساس مي كند كه به هم اينها نیازمند است. از همه باالتر احساس مي كند كه به علم و دانش مطلق نیازمند�الم و��رار خلقت ع��د. از اس� است. الزم است همه كس و همه چیز را بداند و بشناس�ه��ت ، اين هم��ده اس��رو ش��ه روب��بي ك��اظر عجی� آدم آگاه شود و باالخره با اين من�ت ،��مارش نیس��ل ش��ه قاب��ائي ك� جلوه های زيبای ماه و خورشید و ستاره و جلوه ه�ود،��تهای دروني خ� مي خواهد همه اينها را بداند و بفهمد. در ذات خود و در خواس

طالب اين ارقام سه گانه است.�ق جلب��انها، از طري� لذايذ مادی از طريق حواس پنجگانه ، انس و آشنائي با انس محبت و اخالق خوب و آگاهي به اسرار خلقت عالم و آدم، چنان باشد كه مجهولي�ان��رای انس��ت ب� نداشته باشد. عالم خلقت با تمام تجهیزاتي كه دارد و خواهد داش خلق شده است و كلید موفقیت او تا بتواند تمامي درهای بسته را به روی خود باز�ته و��ود دانس� كند، علم و دانش است. خداوند، اسرار علم و دانش را در ارتباط با خ�ه��الم خلقت و آنچ��ايش. اين ع� رمز موفقیت و راه موفقیت را از مسیر خواهش و نی�اج و تخت��ود وارث اين ت� در ظاهر و باطن دارد مال خداست و انسان در خلقت خ است. خدا يك سلطاني است بینهايت قدرتمند و ثروتمند و تنها وارث اين قدرت و�بیعي و الهي از� ثروت، فقط انسان است و رمز موفقیت انسان هم علم است، علم ط�ه��رآن ، هم��ات ق� طريق خواهش و نیايش. دعاهای وارده از امامهای معصوم و يا آي علم و حكمت است كه با خواهش و نیايش حاصل مي شود، نه تنها با تفكر و تعقل�ر��دف ه��اگرد. ه��ای ش� بدون ارتباط با خدا. خدا به جای استاد است و انسان به ج�تادش��نر اس� شاگردی از تعلم و ياد گیری اين است كه خود را به علم و دانش و ه�ربیت��تادی هم از تعلیم و ت��ر اس� برساند و چنان باشد كه استادش هست. هدف ه�ار��وفقیت را در اختی��رار م��د اس��اند. كلی��ود برس� اين است كه شاگرد را به مقام خ�ه او��ود را ب��ك و مملكت خ��د مل��ه بتوان� شاگردش قرار دهد. او را چنان بپروراند ك واگذار كند. خدا بینهايت دانشمند است كه اين همه عج�ايب را مي س�ازد. از آب و�ق��وان خل��ان و حی��ه انس��ذتها و اين هم� خاك ساده اين همه میوه ها و نعمتها و ل�ای��ه چراغه��د. اين هم��د و مي گردان� میكند. كرۀ زمین را با اين عظمت مي چرخان نوراني آسماني خلق كرده است. چرا من كه بنده خدا هستم مانند خدا نمي دانم و�دا� نمي توانم. من دوست دارم چنان باشم كه خدای من هست و چنان بدانم كه خ

145 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ائي��ه ج��ان ب� مي داند و يا چنان بتوانم كه خدا مي تواند. همه اين موفقیتها كه انس�واهش و��ق خ��د، از طري� برسد كه خداگونه بداند و و بتواند و حاكم بر طبیعت باش نیايش انجام مي پذيرد. بداند در ذات خدا چه علمهائي و چه قدرتهائي هست ، همه�ت ،� آنها را بخواهد و مطالبه كند. همان رمزی كه بین ساير اساتید و شاگردان هس بین انسان و خدا داير مي گردد. يك طبیب، تمام همتش اين است كه رموز طبابت�ام��بح و ش��ر ص� را به شاگرد خود بیاموزد و كار پزشكي خود را به او واگذار كند. ه�اموزد� كه شاگرد خدمت استاد مي رسد تقاضا مي كند كه استاد علم خود را به او بی�دا.��اگرد خ��ان هم ش��ت و انس��تاد اس��ان اس� و استاد هم مضايقه نمي كند. خدا هم�یده اند و دانش و دانش�نامه� نمونه های خوبي كه در مكتب خدا به مقام استادی رس�برز و� خود را از خدا گرفته اند پیغمبران و اولیاء خدا هستند. از جمله شاگردهای م�رآن از� بااستعداد خداوند، پیغمبر اسالم )ص ( است كه يك چنین علمي را به نام ق خدای خود گرفته است. مشاهده مي كنیم كه علم خدا و صنعت خدا و قدرت خدا�ان را��ت. مردگ��نعت الهي اس� به شاگردان خدا مي رسد. معجزات پیغمبر، همان ص زنده مي كند، مرضهای غیر قابل عالج را معالجه مي كند، مانند خدای متعال مرغ و�ه� كبوتر مي سازد، درختهای خشك را در يك دقیقه زماني سبز و خرم مي كند و ب�دگان��وفقیت بن��د، م��ذا خداون� ثمر مي رساند. دارای علم خدا و هنر خدا شده اند. ل�ا در��ا و دعاه��ه نمازه��ت. اين هم��رار داده اس� خود را از طريق خواهش و نیايش ق�ا، رقمي� اوقات مختلف، رمز موفقیت بندگان خداست. با هر جمله ای از جمالت دع�بر� از ارقام نعمت خدا را و علم و حكمت خدا را از خدا مطالبه مي كند. لذا به پیغم�ر��انها و ب��امي انس� اكرم مي فرمايد: اگر مي خواهي چنان مقامي پیدا كني كه بر تم�ود��دای خ��ا خ��اعتي را ب� زمین و آسمان حاكمیت داشته باشي، نیمه های شب، س�واهش و��تحبي ، خ� خلوت كن و در حال خواهش و نیايش باش. تمام نمازهای مس�ايش��واهش و نی��ان خ� نیايش است و تمامي دعاهای وارده از امامهای معصوم، هم�ول خ�واهش و��د اص��ريفه، خداون��ه ش��ه در اين آي� است و در قرآن هم ، از آن جمل�وفیقي��ان ت��ود چن� نیايش را مطرح فرموده. به پیغمبر اكرم مي فرمايد، از خدای خ�دنت ، ورود و��ودت ، رفتن و آم��ام و قع��و، قی��كنات ت��ات و س� بخواه كه تمامي حرك�ودرأی و��د. خ��دا باش��تور خ��ق دس��ه طب��ه و هم� خروجت به كارها و از كارها، هم�و��ه ت��ه ب��ت ك� خودمختار و يا در اطاعت ديگران نباشي. نتیجه اش آن سلطنت اس�ت و��ادر اس� مي رسد. سلطنت در قرآن ، همان نیروی اعجاز است كه بر هر كاری ق

در هر كاری موفق مي شود. �ا� بعضي ها خیال مي كنند كه خواهشها و دعاها سودی ندارد، بي خاصیت است ب�یرد.��ام مي گ��ايش انج��واهش و نی� اين كه همه جا تعلیم و تعلم ، از مسیر همین خ�تاد هم� شاگرد به مقام استاد خوداحترام مي گذارد. از او علم و دانش مي طلبد و اس�د� خواهش شاگرد خود را اجابت مي كند، به او مي آموزد و آن بهترين استاد، خداون�وكری.� متعال است. عبادت هم به معنای شاگردی خداست نه به معنای بردگي و ن خداوند، انسان را كار نمي زند بلكه او را وادار به ياد گرفتن مي كند و خودش هم به

او ياد مي دهد.

146 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

جاء الححق و زهق الباطل�رم )ص (��بر اك� و در آيه هشتاد و يك ، خداوند، خاصیت حق و باطل را به پیغم�ل� نشان مي دهد. مي فرمايد: به مردم بگو حق ظاهر شد و باطل نابود شد؛ زيرا باط�ر��ور و ظلمت در براب� نابود شدني است. حق و باطل در برابر يكديگر، كامال مانند ن�اقبت. آرزو در��دون ع��ه و ب��دون نتیج��یراهه ، ب� يكديگرند. باطل يعني حركت در ب�ا��ت. ب��نین اس��اه چ��ر و گن� مسیری كه امید و آرزوئي وجود ندارد. درست خط كف�ه��دون نتیج��ط ب��وئي خ��ه دروغگ� دروغگوئي مي خواهند به نتیجه برسند، با اين ك�ه��ا اين ك��د، ب� است. يا با جمع مال و ثروت مي خواهند يك زندگي ابدی پیدا كنن�ور نیس�ت و ع�اقبت� زندگي ابدی با مال و ثروت و يا با كمك ثروتمندان قاب�ل ظه�ار،��تها و خواهشهای كف��امي خواس��انند. تم��گ و جهنم مي كش� آنها را به دايره جن مانند خواست و خواهش حیات ابدی و عمر ابدی و بقاء اب�دی مي باش�د ك�ه هم�ه�ه� اينها خالف حقیقت است. گاهي خداوند زندگي و تشكیالت و تجهیزات آنها را ب

Àن ماءسراب بیابان تشبیه مي كند. مي فرمايد: » مأ به الظ س¦ «132كرس اب بقيعة حي�ه��ت ك��ان اس� يعني تشكیالت كفار، در اين نمايشهای دنیائي، مانند سراب بیاب تشنگان خیال مي كنند آب است. مي دوند تا خود را به محل سراب برسانند، وقتي�دگي��ه زن��ه اين ك� كه به آنجا رسیدند مي بینند هیچ است. نمايش زندگي است ، ن باشد و گاهي زندگي كفار را و وضعیت آنها را به وضعیت مسافريني تشبیه مي كند�ك و��ب تاري��ده اند. ش��ا ش��واج دري� كه در دريای ژرف و عمیق ، گرفتار طوفان و ام�د� امواج برابر كوه و طوفاني شديدتر از امواج. جائي و چیزی را نمي بینند كه بتوانن از خود دفاع كنند. بهطور كلي باطل يعني خواست و خواهشهائي كه در طبیعت و�دا در��دی را خ� يا در زندگي انسانها نیست و خداوند خلق نكرده است. مثال عمر اب�وند،� دنیا نیافريده. تقدير خدا بر اين است كه انسانها از اين زندگي دنیائي خارج ش�ان��رای انس��روج را هم ب��ايل خ� وارد زندگي ديگری به نام آخرت شوند. تمامي وس�دگي��ات و زن��ايل حی��ه وس� مهیا كرده است. درست از ابتدای خلقت، به میزاني ك�وئي��ت. گ��راهم اس� برای انسان فراهم است ، چند برابر آن ، وسیله مرگ و نابودی ف�ارج��ره خ��ان را از اين داي��ا انس� تمام عوامل طبیعت، تازيانه ای به دست گرفته اند ت كنند و با عامل فنا و نابودی روبرو كنند و قدرت دفاع آنها عدد يك در برابر هزار و صد هزار است. از وجود خودشان در وجود خودشان، اين همه مرضها پیدا مي شود.�ت.� قدرت معالجه خودشان يا قدرت معالجه دكتران ديگر صفر است ، يا محكوم اس�اع��درت دف��ت و ق��ان حمله ور اس� از طبیعت ، اين همه عوامل مرگ و مرض به انس�رض حمالت��ه در مع��ه همین كیفیت. اين هم��اع هم ب� انسان صفر است. از اجتم دشمنان و جاهالن قرار مي گیرد. قدرت دفاعش صفر يا ضعیف است. كساني كه به�رگ و� طبیعت و حقیقت آگاهند مي گويند حیات انسان در برابر اين همه عوامل م

: شما انسانها در هر شبانه روزی133مرض ، معجزه است. خداوند در آيه ای مي فرمايد

39. سوره نور، 132: » وما أصابكم من مصیبة فبما كسبت أيديكم ويعفو عن كثیر «30. سوره شوری، 133

147 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ل را آزاد��دا آن عوام��ر خ��ه اگ��د ك��د مي كنی� هزاران عامل مرگ را برای خود تولی�دتي� بگذارد، در شبانه روز اول هالك مي شويد ولیكن چون خدا مقدر كرده است م زندگي كنید و دوره زندگي خود را به آخر برسانید، آن عوامل مرگ و مرض را كه�ود��بیعي خ� شما مردم به جهلتان تولید مي كنید، خدا معالجه مي كند تا به عمر ط برسید و از هر هزاری يكي از آن عواملي را كه حیات شما را تهديدی مي كند، آزاد مي گذارد و معالجه نمي كند تا شما بدانید مرگ شما با خودكشي انجام شده ، يعني غافالنه و جاهالنه خود را كشته ايد. به اين مقدار هم كه دوام پیدا كرده ايد به اراده�اخت��درت س� خدا بوده نه به اراده شما. چطور مي توانید بدني را تعمیر كنید كه ق�ه از آن��راری ك��وز و اس��ه رم��ه اين هم� يك مويي در بدن خود نداريد، چه رسد ب بي خبريد. پس تمامي خواست و خواهشها برخالف تقدير الهي باطل است، خواب و�وقت و��دگي م��ك زن� خیاالتي بیشتر نیست و نقشه خدا درست است كه برای ما ي�وانیم��ه بت��ه اين ك��نیم ن� كوتاهي داير نموده تا ما دوره ببینیم كه چگونه زندگي ك�ا داريم و��دگي دنی� زندگي كنیم. پس تمامي امید و آرزوهای ما كه در ارتباط با زن�ا� فكر مي كنیم در اين زمان بین تولد و مرگ به آرزوهای خود مي رسیم ، همه اينه�ه� باطل است. نقشه خدا حق است و در برابر تقديرات الهي ، تصمیمات ما انسانها ب�ر��اهي در براب��ر ك��د پ� جائي نمي رسد. مانند تاريكي در برابر نور خورشید و يا مانن�و� سیل و طوفان است. خداوند در اين آيه شريفه به پیغمبر اكرم مي فرمايد: دين ت�د��ت ، مانن��ق اس��ا ح��رام آنه� و كتاب تو و پیشوايان بعد از تو در برابر كفر كفار و م خورشید است و آنچه اهل كفر و گناه، امید و آرزو دارند باطل است ، مانند ظلمات است و ظلمت نمي تواند در برابر نور مقاومت كند. به محض طلوع خورشید، ظلمت�ل را از بین��گ باط��ا جن� شب نابود شده است. الزم نیست ، حق با باطل بجنگد و ب ببرد بلكه حق با ظهور خود، باطل را نابود مي كند. از ابتدای ظهور قرآن به رهبری�ا��ار ب��اد كف��در زي��ان ، چهق� امامهای معصوم و پیشوايان بر حق ، تا روز قیام امام زم�تر��ه بیش��ر چ��د. ه� اسالم و قرآن مبارزه كرده اند تا اين اثر بزرگ الهي را محو كنن�ت.��ق اس� جنگیده اند، جلوه اسالم و قرآن بیشتر و زيادتر شده است. چون اسالم ح�د ظلمت� دين خداست. طلوع اسالم مانند خورشید است و فرهنگ كفر و گناه مانن�ا� و تاريكي. به پیغمبر اكرم دستور مي دهد كه به دنیا اعالم كن كه ای اهل عالم، ب�ل��د باط��ا نخواهن��د ي� ظهور اسالم و قرآن ، دين حق ظاهر شده است. قهرا بخواهن

نابود شده است ؛ زيرا باطل، نابود شدني است.

اسالم شفاء است و در آيه هشتاد و دو، اسالم را مانند شفاء معرفي مي كند و فرهنگ كفر و گناه�دا و� را مانند معالجه با دارو. معالجه با دوا يا شفاء خیلي فرق دارد. شفا به دست خ�د از بین میرود��د و اراده كنن��اه كنن� پیغمبران است. به محض اين كه به مرض نگ�از هم ن�تیجه اش ب�ه اراده��یل دارد. ب��ول و تفص� ولیكن معالجه ب�ا دوا اين هم�ه ط�ود پ�ای درخت اس�ت.� خداوند است. دواها و داروها در مزاج انس�ان ، مانن�دآب و ك

148 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ال��ا خداون�د متع� دكترها آب و كود به مزاج انسان مي ريزند ولیكن ساخت و ساز ب�ود و��ه ش� است. چهقدر قانون و قاعده الزم است كه آب و كود تبديل به میوه و دان�فاء، اراده��ت. ش��نین نیس��فاء چ��تخوان ولیكن ش��ت و اس��ه گوش� يا دواها تبديل ب�حت� شفابخش است. به محض اين كه اراده كند، سل و سرطان نابود مي شود و ص�اه و��ر و گن��رض كف��د م��یرد، مرضهای اجتم�اعي مانن� و سالمتي، جای آن را مي گ�ت و��ل عالج اس��یر قاب� جدال و مبارزه و در انتها جنگ و كشتار، مانند مرضهای غ�رآن��الم و ق��ام اس��رای احك� قرآن، شفای اين مرضها است. اصالح زندگي ، بدون اج

قابل ظهور نیست. �تگي��ل بس��ه عام� سازندگي طبیعت و از آن جمله سازندگي وجود انسان ، به س�ل از اين��ت. دو عام� دارد كه اين هر سه عامل مستقیما به دست خداوند متعال اس�وزه��ت. از ح��ول اس��ريت مجه��ر بش��ت، ب� سه عامل كه اصل و اساس سازندگي اس�د و��دا كن��اهي پی��بي آگ��ل غی��ر آن دو عام� استعداد انسان خارج است كه بتواند ب�را��ت ؛ زي��ف نیس� چیزی كه از استعداد انسان خارج باشد به دست انسان ، قابل كش�ه��واس پنجگان� انسان اجبار دارد از اسباب و ابزار وجودی خود كه فعالیت مغز و ح�ارج��اب خ��ز و اعص� است، استفاده كند و اما علمي و دانشي كه از دايره فعالیت مغ است، بهوسیله وسايل درك و دانش انسان قابل كشف نیست. آن سه عامل، عبارت�اهر و� است از اراده سازندگي خداوند متعال كه خداوند خیلي عجیب ، محیط به ظ�ه حجم و��دای خلقت ك��اده از ابت� باطن اصول و فروع مخلوقات است. خداوند، بر م�ه� حدش برابر يكديگر است و بهوسیله انسان، قابل كشف نیست تا انتهای تكامل ك�ه� بهصورت كرات و ستارگان جلوه مي كند، احاطه وجودی دارد. آن چنان محیط ب�كل تر از��رای او مش� ظاهر و باطن عالم است كه سازندگي مغز يك مورچه و پشه ب�ه و مورچ�ه و اعص�اب و��ز پش��اخت مغ��ه س� سازندگي كوه و دريا نیست. ب�ا اين ك�ت� عضالت آنها و تركیب آن اعصاب و عضالت با يكديگر آنچنان لطیف و عمیق اس�رف��ل تص��ه قاب��د ك� كه با چشمهای مسلح و غیرمسلح قابل رؤيت نیست چه برس�د ني ،� باشد. مي گويند بدن مورچگان پشم و مو دارد و آن موهای بدن مورچه مانن سوراخ است كه اكسیژن به بدن مورچه مي رساند و گازهای ديگر را از بدن مورچه خارج مي سازد. چه كسي مي تواند يك چنین موهائي در تن مورچه يا پشه بسازد؟�وه��ان جل��ر انس��ان را در نظ��وذ انس� آيه ای در قرآن هست كه تا اندازه ای ق�درت نف

ة وسطامي دهد و آن آيه اين است كه خداوند مي فرمايد: » «134وكذكل جعلنامك أ6م يعني شما انسانها يك موجودات متوسط هستید. اين موجوديت برای انسان كه وسط هر چیزی هستند از اسرار عجیب قرآن است. يكي از معاني آن اين است كه آنقدر كه شما به انتهای عالم راه داريد كه خود را به انتهای عالم برسانید، به همان میزان هم به عمق ماده و باطن عالم راه داريد. ما راه خود را به انتهای عالم خلقت حساب كنیم. مثال يك دانه ماش و عدس و يا از آن كوچكتر، مانند تخم خشخاش را، در مقابل خود مي گذاريم. ما انسانها با چشمهای مسلح و غیر مسلح ، چهقدر راه

143. سوره بقره، 134

149 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه آن��دانیم. ذرات اولی��نیم و ب��دس را ببی��ه ع��اخت اين دان��ه حقیقت س� داريم ك چیست ؟ چه اندازه و چطور است ؟ حركت آن ذرات و ارتباط آنها با يكديگر چگونه�ت ؟ چ�ه��ه كیفیت اس� است ؟ نیروی حركت در دل مواد اولیه آن ، چه اندازه و به چ قانون و قاعده ای روی آب و خاك و ي�ا روی م�واد ع�الم ، پیش از تب�ديل ب�ه آب و�ده� خاك اجرا شده تا آن ماده ساده فاقد رنگ و خاصیت، دارای رنگ و خاصیت ش و به شكل تخم خشخاش درآمده ؟ فاصله ما انسانها تا عمق اين دانه ماش و عدس ،

به میزان فاصله ما تا انتهای عالم خلقت است. يعني شما فكر كنید، اگر نیروئي در اختیار داشته باشید تا از دايرۀ عالم خلقت�در� خارج شويد و ستاره ها را پشت سر بیندازيد، طبقة اول آن طبقات هفتگانه، آنق�د حلقه ای در��ز آن ، مانن� بزرگ است كه تمامي ستارگان و فضای ستارگان در مرك�ا��مان و زمین و در انته��ه آس��ه همین كیفیت هفت طبق� بیابان شناخته مي شود. ب�ت ؛��اهي اس� عرش عظمت خدا. نمي توانیم بگوئیم عالم خلقت، نامتناهي است. متن زيرا از ماده ساخته شده است و ماده، در ذات خود متناهي است. لذا خداوند، عالم خلقت را به اعداد و ارقام تقسیم مي كند و مدعي است كه شماره اين اعداد و ارقام�ه��مندان ك��ي دانش��ول بعض��ه ق��ا ب��د، ي��اهي باش� را مي داند. اگر عالم خلقت نامتن�ام� مي گويند ذره بي انتها، اگر بي انتها باشد، شمارش آن و تحديد آن به اعداد و ارق�ای��دا و انته��د. ابت� غلط است و خداوند مدعي است كه حدود عالم خلقت را مي دان�واهي� آن را مي شناسد و شماره اعداد و ذرات مخلوقات را مي داند. پس خ�واهي نخ�ا دارد ولیكن��ر و انته� عالم خلقت كه تركیبي از ماده و نور است ، متناهي است. آخ�اني آن را��ا زم� آيا انسان مي تواند خود را به انتهای عالم برساند و انتهای مكاني و ي پیدا كند؟ البته نمي تواند. همانقدر كه از انتهای عالم فاصله داريم ، به همان میزان�الم��دای ع��ه ابت� هم از حقیقت ساخت يك مورچه و پشه و يا يك دانه خشخاش ك�اده و��ك م� است فاصله داريم. ما در وسط اين دو كتاب طوالني هستیم. به باطن ي

ذره، آنقدر راه داريم كه به انتهای عالم خلقت راه داريم.�ات� و اما آن دو اصل ديگر كه از استعداد انسان بیرون است ، مگر اين كه تعلیم�ت.� و آموزش ، به خداوند متعال واگذار شود، يكي شناخت روح و نیروی حركت اس�ود��ركت بوج� اين كه روح چه جنسي است كه وقتي وارد ماده مي شود، حیات و ح مي آورد و چون خارج مي گردد، حیات و حركت متوقف مي گردد. جنسیت روح كه�ه��ت. اين هم��ق اس��ول مطل� تمام آفرينش را به يكديگر اتصال داده چیست ؟ مجه�ق، در دل��ف و تحقی��ايل كش� دانشمندان قديم و جديد، با تفكرات خود و يا با وس�یزی��ت، چ��ك حقیقت اس��ه ي��اده ك��ز م��د. بج� طبیعت و مواد عالم حركت كرده ان�یت��ه جنس� نديده اند و ندانسته اند. هیچكس مدعي نشده و نمي تواند مدعي شود ك�ردد؟��ركیب مي گ��ا آن ت� روح را مي داند. چگونه روح در ذات ماده وارد مي شود و ب�داء��ه مب� مجهول مطلق است. و باالتر وجود خدا و اراده او كه چگونه مجردات را ك�ودات،��ام و موج��الم و اجس� حیات و حركت است ، در اختیار خود دارد و به مواد ع�د.��فاء مي نامن��یرد، ش� حیات و حركت مي دهد؟ اعمالي كه به اراده خدا انجام مي گ�ريض��ر م��االی س��ه، ب��اد مرتب��ا هفت��ه و ي� مثال مي گويند سوره حمد را هفت مرتب

150 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��د هم در اين آي��د و خداون��ه كرده ان� بخواني، شفا پیدا مي كند. بعضي ها هم تجرب�فای درد��ارات ش��ات و عب� صريحا مي فرمايد كه قرآن شفاء است. يعني آيا اين كلم�رت��د حض� است ؟ يا شفاء از جای ديگری پیدا میشود؟ مثال اگر صاحب نفسي مانن�ي� عیسي ، باالی سر مريض دعائي مي خواند و مريض شفا پیدا مي كرد، دعای عیس�ان��ه ب�ر زب��اتي ك��ا كلم� شفاء بوده ؟ نفس عیسي ، دم حضرت عیسي شفاء بوده ؟ آي�د و��ريض خواندن��رای م� جاری كرده ، شفاء بوده و يا اين سوره حمد شفاء بود كه ب�ا و� معالجه شد؟ شفاء در اين كلمات و عبارات است مانند شفائي است كه در دواه�ه��نگي را معالج��رض تش� داروها نهفته شده است ؟ مثال آب، شفای تشنگي است. م�فای��ه ش��ت ك��وره حم�د هم مانن�د آب اس� مي كند. خاصیت ذاتي آب است. آيا س مرض ، خاصیت ذاتي آن است يا شفاء از جای ديگر سرچشمه مي گیرد و اين سوره�وره��ر س� حمد يك حركتي است كه انسان را به سرچشمه شفاء مربوط مي كند؟ اگ�نگي� حمد يا تربت امام حسین علیه السالم ، شفا داشته باشد، همانطور كه آب، تش�د، از��تفاده مي كنن� را شفا مي دهد، دكترها مي توانند آنطور كه از قرص و شربت اس�د��ل خداون� آيات قرآن هم استفاده كنند. شفاء، در ذات اين آيات نیست. شفاء، عم�رض مي كن�د،��ود، ع��رو مي ش��رطاني روب� متعال است. حضرت عیسي كه با ي�ك س�را��ای م��ول داده ای دع��و ق��ت و ت��ده اس��ل ش��ه من متوس� پروردگارا، اين مريض ب�ای��ه تقاض� مستجاب كني. خداوند، طبق وعده ای كه به اين پیغمبر بزرگوار داده ، ب�د��فاء، اراده خداون��د. پس ش��ده مي كن� او، مرض را معالجه مي كند ويامرده ای را زن�نین��ك چ��د، ي��تفاده كنن� متعال است. برای اين كه انسانها از اراده خدا بتوانند اس وسايل ظاهری، مانند دعا و قرائت حمد و يا توسل به امام و پیغمبر قرار داده تا ما�ام��ربت ام� با اين وسیله ها از اراده خدا استفاده كنیم. خاصیت در سوره حمد و يا ت حسین نیست. در خواهش و تقاضا و توسل به آن بزرگوار است. قرآن هم به همین كیفیت. آيا آيات ، مرضهای رواني را مانند بخل و حسد و تكبر و صفات بد ديگر كه در جامعه، عامل ظلم و ستم و قتل و كشتار مي شود را شفاء مي دهد؟ يعني انسان �رائت� اگر اين آيات را بخواند و آن را الگوی اعمال و اخالق خود قرار دهد، با اين ق�ه��د ك� و توسل ، خداوند امراض روحي و رواني او را معالجه مي كند، احساس مي كن�ا��ه آنه��ه ب� حسد وجود ندارد، تكبر در ذاتش نیست، بندگان خدا را دوست دارد ك�واد و��ه م��ت و بقی� خدمت كند. پس همانطور كه در طبیعت ، ارادۀ خدا سازنده اس مصالح سازندگي اس�ت ، در جامع�ه انس�اني و در وج�ود انس�انها هم ، ارادۀ خداون�د�ل و��رض جه� سازنده است. خداوند است كه مرض كفر و گناه را معالجه مي كند. م�ود��ده بوج� سفاهت و تكبر را معالجه مي كند و جای اين صفات رذيله ، صفات حمی

مي آورد.�د��ا مانن� دو نفر انسان را با يكديگر مقابله كنید. مانند رسول خدا و ابي جهل و ي�راض در��ان ام��ت. آنچن��اه اس��ر و گن� علي علیه السالم و معاويه. ابوجهل، مرض كف�ده� وجود او ريشه دوانیده است كه تمام ذوق و شوقش از اينجا پیدا مي شود كه بن�ا��وقش از اينج� خدای مظلومي را اذيت كند و رسول خدا به عكس ، تمام ذوق و ش�االت��د. اين ح��ات ده��رت نج��ا و آخ� پیدا مي شود كه بنده خدائي را از مهالك دنی

151 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�فای��ت، ش� رواني كه در وجود پیغمبران است و در وجود كفار و دشمنان خدا نیس�افر،��رای ك��ت و ب��فاء اس��ؤمن، ش� الهي است. لذا خداوند مي گويد اين قرآن برای م�فات��ه ص��تر ب� مرض است. كافر را بیشتر به مرض كفر مبتال مي كند و مؤمن را به

حمیده مجهز مي نمايد. اين بود معنای شفاء در آيه قرآن.

آيا كفر و ايمان جبري است؟�االتي در84 و 83متقابال در آيات � ، كافر و منافق را تعريف مي كند تا مبادا خی

�ه اراده��دا ب��د خ� مردم پیدا شود كه كفر و ايمان يك مسئله جبری باشد كه بگوين�دون دلیل ،��د و ب��ان مي كن��ه ايم� خود و بدون دلیل و برهان ، يك انسان را مجهز ب�ل��ر و جه��رض كف� ديگری را از نور ايمان محروم مي كند. نور ايمان، شفا و دوای م�انها در� است. مرضهای رواني، مستقیما به اراده خداوند متعال معالجه مي شود. انس�د� معالجه مرضهای رواني، امثال كفر و نفاق و حسد و تكبر، نمي توانند مداخله كنن

و داء احلم��ق ليسو آن را معالجه نمايند. فقط اراده خداست. شاعر عرب مي گويد: »ن اكن املس¦يح هل طبيبا

'«هل دواء و ا

�بي��رض، طبی��تر اين م� يعني مرض حماقت و سفاهت ، دوايي ندارد. گرچه دك�اريخي و��هرت ت��راض ، ش��ه ام� مانند حضرت عیسي باشد. حضرت عیسي در معالج�تروك��ه كلي م��ا ب� جهاني دارد. در زمان او معالجات دوا و داروئي ، بهوسیله دكتره�ه��ي ب� شده و يا نزديك به متروك شدن بوده است. مريضها در مقابل حضرت عیس�اهي��ا نگ��ك از آنه��ه هري��رت ب� صف ايستاده و تقاضای دعا و شفاء مي كردند. حض�ان نفس� مي كرد، مرضش معالجه مي شد. شاعر مي گويد، همین عیسي كه يك چن�ر��ا ه��ذا حقیقت��د. ل� مسیحائي دارد، نمي تواند مرض حماقت و سفاهت را عالج كن�وتي در او��رد و روح ملك��یر مي ك��اني او تغی��اهیت انس��ان میآورد، م� كس به او ايم�ه� دمیده مي شد و هر كس ايمان نمي آورد و بر كفر خود باقي مي ماند، در آينده ك�ك��ه ي��ائي ك� بیشتر مخالفت مي كرد، مرض كفر و نفاقش شدت پیدا مي كرد. تا ج�ي� چنین پیغمبر بزرگوار و بابركتي را به عقیده خود اعدام كردند. ممكن است كس بگويد كه پیدايش كفر و ايمان، به جبر و قهر الهي است. به يك نفر توجه مي كند،�ان��ور ايم� روح ايمان در قلبش وارد مي شود و به ديگری توجه نمي كند، مجهز به ن�یر��ه تعب��ا ب� نمي شود. مي گوئیم رابطه كفر و ايمان هم، رابطه عدم و وجود است. ي�ار��ه ك��ا مؤمن��ؤمن ي��ود م� فالسفه ، رابطه عدم و ملك است. يعني خداوند روی وج�رض� مي كند، فتیله قلبش را به نور ايمان روشن مي كند. همین نور ايمان، شفای م كفر است. آنچنان مؤمن پاك و نجیب مي شود كه اگر تمام عوامل طبیعت فعالیت كنند كه او را به كفر و گناه برگردانند، ممكن نیست و روی قلب كافر، عملي انجام�ي��ه كس��ان را ب��را فیض ايم��ت. چ��بر خداس� نمي دهد. مردم مي گويند به قهر و ج�رمايه ای��یده، س� مي رساند و به ديگری نمي رساند؟ كسي كه فیض ايمان به او نرس

152 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ل،��ه دو دلی��ه ب��ت ك� ندارد كه ايمان بیاورد در نتیجه كافر مي شود. جواب اين اس خداوند متعال كاری به كافر و منافق ندارد و راهي ندارد كه فتیله قلب او را روشن كند. دلیل اول، آزادی مطلق است كه خداوند به انسان، اراده و آزادی داده. خود را�اعت� برای افاضه فیض ، برای كل بشريت آماده نموده است. بندگان را دعوت به اط�ود��ه در قلب خ��ه محض اين ك��د، ب��ابت نماي��دا را اج��وت خ� مي كند. هر كس دع�رود، همین��ق ب��دا و ح��رف خ��ه ط� بخواهد اجابت كند و دوست داشته باشد كه ب�واهش دروني،��ت و خ��ه محض خواس� خواهش دروني، به منزله كلید وصل است. ب فتیله قلب روشن مي شود و با همین روشنائي، مرض كفر و گناه معالجه شده است�ون��د، چ� ولیكن اگر انسان نخواهد و مايل نباشد كه دعوت داعي حق را اجابت كن�ل��ان، قاب��نائي ايم� نمي خواهد، قلبش متصل به نور و اراده خدا نمي شود. قهرا روش�انها در��رده. انس� ظهور نیست. بر كفر خود باقي مي ماند. خدا، كافر را كافر خلق نك�ر��ه در براب��د ك��یر و نادارن� ابتدای خلقت ، در برابر دعوت خداوند، مانند صد نفر فق�ر كس��د ه� دعوت يك فرد ثروتمند قرار مي گیرند. آن شخص غني به فقرا مي گوي قدمي به سوی من بردارد و يا الاقل بخواهد و نیت كند كه به سوی من بیايد، من او�ر،��د نف��د مي كنم. از اين ص� را به ثروت و قدرت مي رسانم. از مال خود او را بهره من�ابت��ده ای اج��ند و ع� عده ای دعوت او را اجابت مي كنند و به ثروت و قدرت مي رس�ده اند،��د ش��ه ثروتمن��رائي ك��ا فق��د. در اينج� نمي كنند و در فقر خود باقي مي مانن�ده��رای باقیمان��وده ولیكن فق��ك نم��ا كم� مي توانند تشكر كنند كه ثروتمند به آنه�د��د. ثروتمن� نمي توانند شكايت كنند كه تو ما را فقیر نمودی. آنها از اول فقیر بودن�ه� كاری كه انجام داد، به عده ای كمك كرد كه خواستند و به عده ای كمك نكرد ك�ه اراده��اء، ب��روت اغنی��ه ث��ود بلك��د نب��ردن ثروتمن��ه گ� نخواستند. پس فقر فقرا، ب ثروتمند بود. خدا، همان قدرتمند و ثروتمند واقعي و حقیقي است و انسانها، زن و�ه��د ك� مرد، همان فقرا هستند در برابر خدا. خداوند همه را يكنواخت دعوت مي كن�ند و��درت مي رس� فیض خود را به آنها برساند. عده ای قبول مي كنند، به ثروت و ق�ه��را ب� عده ای قبول نمي كنند، در فقر و ناداری و ناتواني باقي مي مانند. پس فقر فق�یر وارد��ر فق��د ب��ربه ای باش��ه ض� گردن خدا نیست. فقر، عدم ثروت است نه اين ك�ه� گردد. كفر و نفاق، همان فقر وجودی انسان است كه با قبولي دعوت خ�دا معالج�ابت��دا را اج��وت خ��ر دع��ردد. ولیكن اگ��وا مي گ��ان و تق� مي شود. مجهز به نور ايم�ه اج�ابت��ت ك��ا اس��ردن آنه��ه گ� نكردند، در فقر ايماني خود باقي مي مانند. گناه ب

�ه ��ذا در آي��د. ل� ،48ننموده اند نه به گردن خدا كه از افاضه فیض مضايقه كرده باش�ه��وی را ب� همین حقیقت را بیان مي كند. مي فرمايد، زماني كه ما نعمت ايمان و تق�ائي��نیم ، بي اعتن��وت مي ك��ول اين نعمت دع��ه قب��ه مي داريم و او را ب��ان عرض� انس�اداری��ر و ن��اس فق��ه احس��ائي ك��د. در اين بي اعتن��ا روی برمي گردان� مي كند. از م�ه��ود، ب��بیعت خ� مي كند، به جای برگشت به سوی خدا، مأيوس مي شود. آنها به ط�د.��ول دارن��ود را قب��اني خ� هوی و هوس خود، كار مي كنند. خود را و اقتضای نفس�فای م�رض كف�ر اس�ت.� حاضر نیستند به خدا پناهنده شوند كه اين پناهندگي، ش

153 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د و� خداوند خودش بهتر مردم را مي شناسد كه چه كسي هدايت او را قبول مي كنهدايت مي شود و چه كسي بي اعتنائي مي كند و در كفر خود باقي مي ماند.

وضعيت ذاتي انسانها�ه84در آيه ��د: هم��د. مي فرماي��ف مي كن� ، خداوند وضعیت ذاتي انسانها را تعري

�ك از��د. هیچی��الیت مي كنن��ود فع� آدمها بر پايه ساخت وجودی و وضعیت ذاتي خ�ائص��ا نق��د ت��اه الهي ببرن��ه تعمیرگ��ود را ب� آنها حاضر نیستند كه ماشین وجود خ�ان در��ود. انس��دا ش��االت پی��ودی ، كم� وجودی آنها برطرف شود و جای نقائص وج�ود دارد. در خلقت��ود خ��ذری در وج��وبي، ب��دی و خ� ابتدای خلقت ، از هر صفت ب�ود��ت. در خلقت خ� خود، حريص است. در خلقت خود، بخیل و حسود و متكبر اس�عیت��ر وض��ه اگ��ت ك��فاتي اس��امي ص��ه تم� شیطنت دارد. در خلقت خود، مجهز ب�د، در هم�ان��یر ننماي��ود را تعم��ود خ��ین وج��د و ماش��یر نده� وجودی خود را تغی�د، خرابتر و��الیت كن��اه فع��ر و گن� وضعیت خرابي باقي مي ماند و يا اگر در خط كف�هوت و� خرابتر مي شود. خداوند در وجود انسان ، غضب و شهوت آفريده. اگر اين ش�ود.��ادات میش��ورت جم��ود، بهص��ارج مي ش� غضب نباشد، انسان از انسانیت خود خ�ان را� بي حس و حركت. نه تنزل دارد و نه هم ترقي. ولي خداوند، برای اين كه انس�زاج او را و��اند، م��ه برس��ات عالی� در خط ترقي و تكامل حركت دهد و او را به مقام�رای اين��ب ، ب��ت. غض��وده اس� طبیعت او را، مجهز به دو نیروی شهوت و غضب نم�د. از��ع كن��دارد، آن را دف��ودش ن� است كه آنچه مناسب او نیست و ماليمت با وج�ات ،� فضای موجوداتي كه مضر به حال او هستند خارج شود. مبادا از آن شرور و آف�ود،��ود خ��رور و آفت را از وج��ع ش��ا دف� مصیبتي ببیند. اين حالت فرار از بديها و ي غضب مي نامند. خلقت نیروی غضب كه حالت دفاع در انسان تولید مي كند، بسیار�ا آدم را��رات و مورچه ه� الزم و ضروری است ؛ زيرا اگر اين حالت غضب نباشد، حش�ود��دا نمي ش��اعي پی� مي خورند و از اين انساني كه فاقد غضب است، كوچكترين دف�ت. از آن��ا الزم اس��ررها و خطره��ع ض��رای دف� مانند مردگان. پس نیروی غضب، ب طرف، نیروی شهوت و اشتها، عبارت است از میل انسان به طرف منافع تا با جاذبه�یها� وجودی خود، آنچه مفید و نافع است، از قبیل نعمتها و لذتها و خوبیها و خوش و آنچه انسان را ترقي و تكامل مي دهد و به نعمتهائي كه خداوند در آخرت آفريده،�رای جلب و��ان ب��تي در انس� مي رساند. اگر اين شهوت هم نباشد، كوچكترين حرك�د. پس خلقت اين� جذب نعمتها و لذتها پیدا نمي شود و در فقر مطلق، باقي مي مان�ر��ان و ه��ود انس� دو نیروی شهوت و غضب و به تعبیر ديگر، جاذبه و دافعه، در وج موجود زنده ای الزم است تا بتواند موجوديت خود را از ضررها و خطرها حفظ كند�ادن اين دو��ار افت� و نعمتهای الهي را به طرف خود جلب و جذب نمايد. برای به ك نیرو در وجود انسان ، خداوند در محیط زندگي او شرور و آفات را آفريده ، ضررها و�ود��جره وج��د و ش� خطرات را بوجود آورده تا انسان فعالیت كند، از خود دفاع نماي�ت��رده اس� خود را به ثمر برساند و همچنین اين همه ارقام لذت و نعمت را خلق ك

154 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ای خ�دا� تا در هر قدمي ضرری و خطری را دفع كند و خود را به نعم�تي از نعمته�ه و��یروی جاذب��یر اين دو ن��ر در مس� برساند و خداوند به او وعده داده است كه اگ�ا��ذتها و نعمته��امي ل��ه تم��د او را ب��د، خداون� دافعه و يا شهوت و غضب فعالیت كن�وت��ر دع��انها در براب��ازد. انس� مي رساند و تمامي ضررها و خطرها را از او دور مي س�ا دور كنم، دو� الهي كه مي گويد بیائید شما را به همه نعمتها برسانم و از همه باله�وند.��یم مي ش��روه تقس��ه دو گ��الت، ب� حالت پیدا مي كنند و بر اساس همین دو ح�ار��د، ك��دا مي دهن� عده ای دعوت خدا را اجابت مي كنند، دست خود را به دست خ خود را به خدا واگذار مي كنند، در خط خواهش و نیايش، برای نجات از هر ضرری�دا��تي، از خ��ر نعمت و معرف� و خطری، به خدا متوسل مي شوند، برای رسیدن به ه�ربیت��ا را ت��دا آنه��پارند. خ��دا مي س��ه خ��ود را ب� كمك مي گیرند و شجره وجود خ�دگي� مي كند و به ثمر مي رساند. در انتها يك چنان درخت باروری مي شوند كه زن�ع��ان وض��ده ای هم ، در هم��ازند و ع��اهر مي س��ت ، ظ� خود و مردم را به صورت بهش�ررها و��د، ض��اع مي كنن��ود دف� ابتدائي دنیائي متوقف مي شوند و به اراده خود، از خ

�د مي فرمايد��ه خداون� در135خطرها را دور مي كنند و دفاعشان بسیار ناقص است ك�ا را از او��تم ، باله� هر شبانه روزی هزاران بال متوجه آنها مي شود و من كه خدا هس�نین� دور مي كنم ، يكي دو تا را هم به حال خود مي گذارم تا بفهمد كه مرد يك چ�ه��یدن ب��رای رس��رف، ب� میداني نیست تا به اراده خود، بالها را دفع كند و از آن ط�ل��دا متوس� لذتها و نعمتها و قدرت و ثروت هم ، به اراده خود فعالیت میكند. ب�ه خ�ر��د. فك��ود مي دان��اكم برخ� نمي شود. خدا را و دين خدا را كنار میگذارد. خود را ح�ا� مي كند كه به اراده خود مي تواند همه خطرات را از خود دور كند و تمامي نعمته�ا��ا او را از پ��ه باله��ت ، در نتیج��اقص اس��ركتش ن��د. ح� را به طرف خود جلب نماي�ودرائي و��عیت خ��اند. اين وض��ابودی مي كش��رگ و ن��الم م��ه ع� درمي آورد و ب

خودمختاری را خداوند در اين آيه ذكر مي كند. مي گويد: « لك يعمل عیل شالکته»

�ه اراده خ�ود،��ود، ب� يعني همه آدمها يا اكثريت، بر اساس ساخت و ساز اولیه خ بدون كمك از خدا و استعانت از خدا فعالیت مي كنند. در وضعي قرار مي گیرند كه�امي��د، و تم��ه نمي توانن��د، ك��ود دور كنن� اگر بتوانند تمامي بالهای محیط را از خ نعمتهای موجود در دنیا را هم به طرف خود جذب كنند، كه آن را هم نمي توانند،�دگي��ا از زن��دگي آنه��د. كمي زن��اقي مي مانن��ائي ب��دائي دنی� در همین وضعیت ابت�ه��ائي ك��ت. باله� حیوانات باالتر است. با اين كه يك چنین قدرتي از آنها سلب اس�ا� خیال مي كنیم از خود دفع نموده ايم، همه آنها را خدا دفع نموده و بالهائي كه م�ه��ه ب��ائي هم ك� را از پا درمي آورد، همان بالهائي است كه خدا دفع ننموده. نعمته�انیده و��ا رس��ه م��دا ب��ه خ��ت ك��ائي اس��ان نعمته��وده ايم ، هم� طرف خود جلب نم محرومیتهائي كه پیدا كرده ايم، همان نعمتهائي است كه خدا به ما نداده. پس اين حالت خودرائي و خودمختاری و واگذار كردن خدا، ما را به عالم هالكت مي كشاند.

134. ر.ك پانوشت 135

155 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ت� پس انسان، بايستي خود را مانند بذری بداند كه زير خاك پنهان است. الزم اس خود را به خدا بسپارد تا خدا او را به ثمر برساند. اين آيه شريفه، همین خودرائي و�اری، راه��ودرائي و خودمخت��د اين خ��د. مي گوي��انها را نفي مي كن� خودمختاری انس�د:��ه مي فرماي� تكامل نیست بلكه خود را به اراده خدا واگذار كنید. در جمله آخر آي�د و� خداوند تمام كساني را كه طالب هدايت هستند، دست به دس�ت خ�دا مي دهن

تعنيمصداق كام�ل » ك نس��¦ اي 'ك نعب��د و ا اي '

« هس�تند مي شناس�د و آنه�ا را ب�ه ثم�را�ود��ره وج� میرساند. عاقبت يك شجره بارور، به نام شجره طوبي خواهند بود كه ثم

آنها زندگي بهشت است.

تعريف روح�اره� آيه هشتاد و پنج، مربوط به تعريف روح است. سؤاالتي است كه انسانها درب�ا روح��نائي ب� روح دارند كه چیست و از كجا مي آيد. مي فرمايد: مردم در اطراف آش�بیعت��د ط��و روح مانن��ا بگ��ه آنه��د. ب� كه چه جنسیتي است ، از تو سؤاالت مي كنن�د. روح، ي�ك��رف كنی� نیست كه در اختی�ار ش�ما ق�رار گ�یرد و بتوانی�د در آن تص حقیقتي است كه به دست خداوند متعال است. يعني وقتي روح را مي شناسیم كه خدا را چنان كه هست بشناسیم و يك چنین معرفتي در عالم خلقت به شما داده نشده است بلكه معلومات كمي كه به شكل عالم طبیعت است در اختیار شما قرار�ت. پس��ما اس��تعداد ش��وق اس��ات، ف��اره روح حی��ما در ب��ؤاالت ش� گرفته است. س

سؤالتان بي جاست و جوابي كه قابل پذيرش باشد، در اختیار شما قرار نمي گیرد. انسانها در زندگي خود، خواهي نخواهي، احساس مي كنند كه غیر از اين بدن و�ود را� مواد آن و غیر از اين طبیعت، حقیقت ديگری هست كه گاهي اثر وجودی خ�انها و��رای انس��ا ب� نشان مي دهد و گاهي پنهان مي گردد. حاالت مختلفي ، مخصوص�زاج��دن و م� حیوانات پیدا میشود كه مي فهمند و مي دانند اين حاالت به اقتضای ب�زاج ، اين ح�االت را بوج�ود مي آورد. از� نیست بلكه چ�یز ديگ�ری غ�یر از ب�دن و م�ان��ت. انس��ات اس��وت و حی��ا م��داری ، ي��واب و بی��االت، همین خ� مهم ترين اين ح�ون� احساس مي كند كه وقتي به خواب مي رود، سرمايه ای از او گرفته مي شود و چ بیدار مي شود، اين سرمايه به او برمي گردد. موت و حیات هم به همین شكل است.�ه� مشاهده مي كنند اين سازمان بدن و ساخت آن و تركیبات و عضالت و اجزائي ك�ت. در اين��وظ اس��ود محف� دارد، در داخل و خارج ، همه به حال خود و به جای خ ساخت و ساز بدن، نقصي پیدا نمي شود ولي چنان حالتي بر او عارض مي گردد كه�و� گوئي كل سرمايه وجود خود را از دست داده. الاقل اگر ناخني و تار موئي يا عض�ت ، ب�ه��وچكي قط�ع ش�ده اس��ه عض�و ك� كوچكي از بدن او جدا شود، مي فهم�د ك�واب و��ا خ��ات و ي� موجوديت او لطمه ای وارد نمي شود ولیكن در حالت موت و حی�ت��ه دس��ا آن را ب� بیداری ، چنان است كه گوئي كل هستي خود را از دست داده ي�ه� آورده. فكر مي كند كه چه چیز از من گرفته شد كه تمام هستي من رفت و يا چ

156 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اس��ا احس��ت ؟ در اينج��تي من ب�ه من برگش� چیزی به من داده شد كه تم�ام هس�رمايه را روح��ه آن س� مي كند كه سرمايه ديگری غیر از بدن، در اختیار او هست ك�ان را در��ود، انس� نامیده اند. روح ، يك عضوی است در وجود انسان كه تا وارد مي ش�ان در� فضای نامتناهي ، به كل هستي ها مربوط مي كند و چون خارج مي گردد، انس�ه روح� وضع نقطه صفر قرار مي گیرد. يك چنین حقیقتي را گرچه نديده اند، با كلم�ه��ا گرفت��ود و از آنه��ا داده مي ش� نامگذاری كرده اند. همین قدر مي دانند كه به آنه�ه چیس�ت. از اين� مي شود ولیكن حقیقت آن را نمي توانند بفهمند و كشف كنند ك جهت كه به حقیقت آن آگاهي ندارند و اثری از آثار آن را نشناخته اند، مي خواهند�ود� حقیقت آن را بدانند كه كیست و چیست و چگونه مي توانند آن را به اختیار خ درآورند و تسلط بر آن پیدا كنند. شايد ب�ا آن تس�لط ، م�وت و حی�ات خ�ود را ب�ه�بیعت��وق ط� اختیار خود درآورند و اينطور، به عقیده خود، اسیر طبیعت يا عامل ف�ان در��ه روح انس��ي ك��د. كس��ا بمیران��د ي� نباشند كه به اراده خود، آنها را زنده كن�ه��ان او را ب��ل دارد. آنچن��لط كام� اختیار او است ، بر كل هستي و وجود انسان، تس�تي� نیستي مي كشاند كه گويا اصال نبوده است و خلق نشده است و باز آنچنان هس�لط ، خیلي��ت. اين تس��وده اس� را به او برمي گرداند كه گويا همه كس و همه چیز ب�د ولیكن آن��لط دارن��ديگر تس��ر يك��ری هم ب��انهای ديگ� عظیم و عجیب است. انس�ود� تسلط كامل نیست. مقداری از مال و جان انسان را مي برند و بقیه را به حال خ�ا��ام معن��ه تم� مي گذارند ولیكن اين عامل غیبي كه روح را در اختیار خود گرفته، ب�ه� هستي انسان را مي برد و مي آورد. انسانها نمي توانند در برابر يك چنین عاملي ك تمام هستي را مي برد و مي آورد، بي تفاوت باشند. به فكر اين است كه همانطور كه�ه��ود ب��ه اراده خ��رری ب� تا اندازه ای بر طبیعت و بر بدن خود تسلط دارد، نفع و ض�لط��رد و مي آورد تس� دست مي آورد، بر اين عامل غیبي هم كه تمام هستي را مي ب�ده اند و ب�ه��ق ش��بیعت خیلي عمی� پیدا كند. در زمان ما كه انسانها در ش�ناخت ط�دائي ترين��بیعت را در ابت��واد ط� عقیده خود به عمق طبیعت سفر كرده اند، ذرات م�ورت��ه به ص��ول ، آن ك��ائي ترين تح� وضع آن ديده و شناخته اند و همچنین در انته�رز بین��ه م��ود را ب��ته اند خ� كرات و كوهها باشد، ديده اند و دانسته اند، هنوز نتوانس�ا��ت و از كج� طبیعت و ماوراء طبیعت برسانند. شايد ببینند و بدانند كه روح چیس�اريخ ،��ا در ت� مي آيد و به كجا مي رود و اختیارش به دست كیست. از اين رو همه ج�ف حقیقت��ا در تعري� سؤاالتي در اطراف شناخت حقیقت روح بوجود آمده و جوابه�ؤال��د س��انها گفته ان� روح، مانند جواب همین آيه ، منفي بوده است. همه جا به انس شما در شناخت روح، سؤال بي جاست. فوق استعداد ش�ما اس�ت و ج�وابي هم ك�ه

فوق استعداد شما باشد، به شما داده نمي شود. در اينجا سؤال و جواب ديگری پیدا مي شود كه بگوئیم چرا با وجود يك چنین�ؤاالتي� حرصي كه خدا و انبیاء، در تعلیم و تربیت انسان دارند، جواب يك چنین س�دس��یت ذات مق� از روح و فرشته و يا جنسیت عقل و شعور و باالتر از اينها، جنس�ا��ت ؟ آي��ده اس� خداوند متعال ، همه جا با جواب منفي روبرو شده و بدون پاسخ مان�دارد��ق ن��ت ؟ ح��أيوس اس� حقیقتا علمي است كه انسان ، به كلي از آن محروم و م

157 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ش دارد ولیكن راه��ؤال و پرس��ق س� سؤال كند و مربوط به او نیست و يا اين كه ح�ه��ه س� خود را و راه كشف آن را بايستي عوض كند؟ انسان در وجود خود، مجهز ب�داء و� نوع سرمايه است. سرمايه های اصولي كه هر كدام از اين سه نوع سرمايه ، مب�د ولیكن حقیقت آن را��رمايه ها را مي دان��ار ذاتي اين س��ي دارد. آث��دن خاص� يا مع�واس��ا ح��ه ب��رمايه ك� نشناخته و به اراده خود نمي تواند بشناسد. يكي از آن سه س�ت��اده اس� پنجگانه ظاهری خود مي تواند با آنها تماس پیدا كند، ماده و مشتقات م�نین هیكلي� كه دائم با آن سر و كار دارد. بدن او از مواد عالم بوجود آمده و يك چ�د� برای او ترتیب داده است. قابل لمس و قابل رؤيت. سرمايه ديگر كه كه اگر نباش�ركت و� بدن هیچ است و هیچ ارزشي ندارد، روح است كه وقتي مي آيد حیات و ح�ردد. و��دم برمي گ��ه ع��دن ، ب��تي ب� ارزشهای ديگر پیدا مي شود و چون مي رود، هس�ة� سرمايه سوم، علم و معرفتي است كه به انسان داده شده. اين علم و معرفت، ماي�دن و روح ،��ان و خوابی�دگان. ب��د مردگ� حیات روح و ب�دن اس�ت. ب�دن بیروح مانن�رفت،��افه روح و مع��ه اض� منهای علم و معرفت، مانند كودكان و يا حیوانات. بدن ب مانند انسانهای عالم و كامل. اين سه سرمايه هركدام مبداء مخصوص به خود دارد.�ود.��دا نمي ش� از مواد بدن ، روح قابل ظهور نیست و از روح انسان، علم و حكمت پی�داء��ان هم، مب��دن دارد. روح انس��یر از روح و ب� پس علم و معرفت، مبداء خاصي غ مخصوصي غیر از بدن دارد. بدن هم به تنهائي قطعه ای از مواد ع�الم خلقت اس�ت.�وازم ذاتي از��را ل��ود؛ زي� اگر روح، الزمه ذاتي بدن بود، قابل نفي و اثبات در بدن نب ذات ، قابل سلب و يا قابل اثبات نیست. همراه ذات، ثابت است و هم�راه نفي ذوات،�د��ه نمي توانن��ت ك��م اس��ابلیت تجس��دوديت و ق��د مح� منفي. لوازم ذاتي ماده مانن�د. ب�ه محض ظه�ور ب�دن،� محدوديت را از ماده بگیرن�د و ي�ا ب�ه م�اده ب�دن بدهن�وازم ذاتي� محدوديت و قابلیت تجسم هست و همراه نفي بدن نیست. اگر روح ، از ل�ا��د ام��دن باش� ماده بدن بود، بین دو حالت سلب و اثبات واقع نمي شد كه گاهي ب�دئي��ری دارد. از مب� روح نباشد و يا بدن باشد و روح هم باشد. پس روح، اصل ديگ�ان، در پي� غیر ماده بوجود مي آيد و همین طور معلومات بدن. گرچه معلومات انس�ات،��ت ولیكن معلوم��ور نیس� پیدايش روح، قابل ظهور است و بدون روح، قابل ظه�ات� جنسیت ديگری سوا از جنسیت روح دارد و از لوازم روح نیست ؛ زيرا اگر معلوم�ودات��در موج� و معارف، از لوازم ذاتي روح بود، همراه روح مي آمد و مي رفت. چهق�وم و��ات. پس عل��د معلوم��د و واج��ا دارای روحان��ات ي� دارای روحاند و فاقد معلوم�رآن��ت. ق� معارف ، جنسیتي و يا حقیقتي غیر از روح است و از لوازم ذاتي روح نیس�د.��رفي مي كن��دا مع��دا ج��د و ج� هم اين سه نوع جنسیت را از يكديگر جدا مي دان�ركت اين��ه ب��دم و ب��و روح دمی� گاهي به انسان زنده مي گويد، از خودم در وجود ت

روح، دانا و توانا شدی. يكجا به پیغمبر اكرم مي فرمايد:ميان»

'ن أمر ان، ما كنت تدر ي ما الكتاب وال اال ليك ر وحا م

' «136وكذكل أوحينا ا

52. سوره شوری، 136

158 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�رار داديم.� يعني ما به فرمان خود و به امر خود، روح علم و ايمان در وجود تو ق�ه��ان چ� پیش از پیدايش اين روح علم و ايمان، تو نمي دانستي كتاب چیست و ايم�ردم� حقیقتي مي باشد و لكن اين چراغ را در دل تو روشن كرديم تا بهوسیله آن ، م

ويحرا هدايت كني. درباره خلقت آدم هم مي فرمايد: » يته ونفخت في��ه من ر ذا سو' فا

« 137فقعوا هل ساجدين�دم ،��ودم در او دمی��اختم و از روح خ� يعني وقتي كه آدم را مهندسي كردم و س�الم��ه الس� شما فرشته ها وظیفه داريد او را سجده كنید. حديثي از امام حسین علی

در تعريف اين روح كه سرمايه سوم است وارد شده كه فرمودند:« هم عیل املالئکه ، ه أ÷س��امء لك یش ء و عرض�� تواه ، و علم�� Àدم و اس��¦ ا خلق أ اءن اهلل مل

Àدم «138جعل محمدا و عليا و فاطمه واحلسن و احلسني أ÷ش¦باحا مخسه ىف ظهر أ يعني خداوند وقتي آدم را خلق كرد و او را به اعتدال رسانید، اسم هر چیزی را به او ياد داد، شبحي از نور ما پنج تن را پشتیبان او قرار داد و با اين سرمايه سوم،�رمايه� مسجود فرشتگان واقع شد. پس اين حديث و آيات، نشان مي دهد كه اين س�ا��ات و ي��ت ، از جنس روح حی��ه اس� سوم كه علم و معرفت است و يا نور خدا و ائم�ات ارزش��دن و روح حی��ه ب��ه ب��ود ك� ماده بدن نیست. از مبداء ديگری پیدا مي ش�ان، در� مي دهد و انسان را به مقامات عالیه مي رساند. از اينجاست كه مي گوئیم انس�ديگر.��رض يك� وجود خود، مجهز به سه نوع سرمايه در طول يكديگر است نه در ع�وم، علم و��دارد. و س��دن ارزش ن� اول ، سرمايه بدن و دوم، روح بدن كه اگر نباشد ب�اخته��ت اول س��ان، الزم اس� معرفت كه اگر نباشد روح و بدن ارزش ندارد. بدن انس�ان� شود تا روح حیات به آن تعلق گیرد و حیات و حركت بوجود آيد و باز روح انس�اهر��ان ظ��ود انس� بايستي اول به بدن تعلق گیرد تا علم الهي به وسیله روح، در وج�دا��ق خ��دا و خل��وب خ��تايش و مطل� گردد و در نتیجه انساني باشد كه مستحق س

باشد.

72. سوره ص،137هم علي المالئكه ،327، ص 26. بحار االنوار، ج 138 �� : »اءن الله لما خلق آدم و استواه ، و علمه أسماء كل شي ء و عرض

فاق ؛ من ´جعل محمدا و علیا و فاطمه والحسن و الحسین أشباحا خمسه في ظهر آدم ، و كانت انوارهم تضي ء في اال السماوات و الحجب و الجنان و الكرسي و العرش ،أمرالمالئكه بالسجود تعظیما له ، اءنه قد فضله بأن جعله وعاء لتلك

�ل´االشباح التي قد عم انوارها اال��ع ألنوارناأه� فاق .)فسجدوا اال ابلیس أبي ’( أن يتواضع لجالل عظمه الله ، و أن يتواضالبیت ، و قد تواضعت لها المالئكه كلها.)و استكبر( و ترفع ، و كان باءبائه ذلك وتكبره )من الكافرين (

�ا25بحار االنوار، ج ��ا جلوس� ، ص : » كتاب فضائل الشیعة للصدوق رحمه اهلل بإسناده عن أبي سعید الخدری قال: كن�ول اهلل عزوج�ل البلیس:��برني عن ق��ول اهلل أخ��ال: يارس��ه إذ أقب�ل إلی�ه رج�ل فق� مع رسول اهلل صلى اهلل علیه وال�ا وعلي��ول اهلل: أن��ال رس��ة ؟ فق��ذين هم أعلى من المالئك��ول اهلل ال� )أستكبرت أم كنت من العالین( فمن هم يارس�ل��ق اهلل عزوج��ل أن يخل� وفاطمة والحسن والحسین: كنا في سرادق العرش نسبح اهلل وتسبح المالئكة بتسبیحنا قب آدم بألفي عام، فلما خلق اهلل عزوجل آدم أمر المالئكة أن يسجدوا له ولم يأمرنا بالسجود فسجدت المالئكة كلهم إال�ؤالء الخمس��الین أی من ه��تكبرت أم كنت من الع��الى: أس��ارك وتع��ال اهلل تب��جد، فق�"ابلیس فإنه أبى أن يس " �ه اهلل��ا أحب��دون. فمن أحبن��دی المهت� المكتوب أسماؤهم في سرادق العرش فنحن باب اهلل الذی يؤتى منه. بنا يهت

وأسكنه جنته، ومن أبغضنا أبغضه اهلل وأسكنه ناره، وال يحبنا إال من طاب مولده «

159 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�وزه��ه كلي فهم آن از ح� بحث ديگر ما در تعريف اين سه حقیقت است كه آيا ب�رای��نائي ب��ان آش��ا امك� وجود انسان خارج است و تا ابد بر انسان مجهول است و ي�د و��ه بدان��ری دارد ك��م ديگ��ت ولیكن راه و رس� انسان، بهوسیله انسان ، موجود اس

بفهمد.�واس��ا ح��ت. ب��ات اس��بیعت ، از محسوس��واد ط� شناخت بدن و مواد بدن و يا م�ا� پنجگانه قابل لمس است. صداها را بهوسیله گوش مي شنويم. صورتها و رنگها را ب چشم مي بینیم. بوها و مزه ها را با شامه و ذائقه درك مي كنیم. كل عالم طبیعت را�ه از��اده ك��الم م� هم با حس المسه لمس مي كنیم. لذا موجوديت عالم طبیعت و ع�ده و� محسوسات است، مورد اتفاق تمامي دانشمندان عالم است. هیچكس پیدا نش�ام��ه ن��ده ای ب��ه ع��د. گرچ��ده باش��اده ش��تقات م��اده و مش��ر م��ه منك� نمي شود ك�ني� سوفسطائي ، منكر محسوسات شده اند و گفته اند آنچه را مي بیني و خیال مي ك�دا� كه هست ، در واقع نیست. آنچه را مي بیني مانند صورتهائي است كه در آينه پی�ت.��یزی نیس� مي شود. خیال مي كني كسي در آينه و يا در آينة ذهن هست. اما چ آنها مي گويند، همه هستي ها در واق�ع نیس�تي اس�ت و ب�ه خی�ال انس�ان ، هس�تي

هستند. در شعر عربي خود مي گويد:139 كل ما في الكون وهم أو خیال أو عكوس)نقوش( في المرايا أو ظالل

�ت��ي اس� يعني آنچه را در عالم هستي مي بیني ، موهومات و خیاالت است. نقش�ه،��دارد. نقش آين��تي ن��ايه ، هس��ید. س��ل خورش� در آينه و يا سايه ای است در مقاب�ا در��ده آنه��ت. عقی� هستي ندارد. آنچه را هم تو مي بیني، هستي ندارد. خیاالت اس برابر تمامي دانشمندان عالم طبیعي يا غیر طبیعي ، مردود شناخته شده. در جواب�ودم،� آنها میگويند، به همین دلیل كه من خیال مي كنم نیستم ، هستم ؛ زيرا اگر نب�لم��دد؟ مس��ه نقش مي بن� خیال نمي كردم و يا اگر صورتي مقابل آينه نباشد، چگون است كه ما هستیم و همه چیز هست و اگر نبود اين همه سر و صدا پیدا نمي شد.�واد ع�الم و ي�ا��ال م��د و در عین ح� مواد عالم، موجوداتي قابل لمس و قاب�ل رؤيتان اجسام ، مجهز به يك صفات و خصايصي هستند كه بعضي از آن صفات ، قابل سلب�لب و��ل س��اده قاب� و اثبات است و بعضي قابل سلب و اثبات نیست. صفاتي كه از م�ر��ام ديگ� اثبات است، يكي روشنائي و نورانیت است. نور خورشید بر آينه ها و اجس�گ��ا رن��ردد و ي��لب مي گ� مي تابد و روشن مي شود و باز اين روشنائي از تن عالم س�ا از آن��ود و ي� مواد عالم و اجسام، اين رنگهای مختلف به ماده و اجسام داده مي ش�لب و��ل س��الم ، قاب��واد ع��ام و م� سلب مي گردد. همین طور حیات و حركت از اجس اثبات است. به همین كیفیت، يك رشته اتصالي بین مواد عالم، قابل سلب و اثبات�فاتي��ا ص� است كه ذرات و مواد در عین فاصله از يكديگر، به يكديگر متصلاند. و ام�م� كه قابل سلب و اثبات نیست، قابلیت تجسم ماده است. ماده در ذرات خود، جس

كل ما في الكون وهم او خیال، او عكوس في مرايا او ظالل، الح في ظل السوی شمس الهدی، ال تكن. جامي: » 139�ورحیران في تیه الضالل��د از ن��زال، عكس را كي باش��ر ال ي��وج بح��الم م� ، كیست آدم عكس نور لم يزل، چیست ع

انقطاع، موج را چون باشد از بحر انفصال ) نقل در اسفار مالصدرا (

160 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ت. در��اده اس��مانیت ، ذات م� است. به دلیل جسمانیت ، قابل لمس است و اين جس�مانیت� ماده اثبات نشده تا سلب گردد. كسي نمیتواند بگويد من به اين جسم ، جس داده ام و يا جسمانیت را گرفتم. و يا محدوديت ماده ، ماده همه جا ذرات كوچك و�ه��ه اين ك� بزرگي است كه محدود به ابعاد ثالثه است. طول و عرض و عمق. نظر ب�ق،��اد در خالء مطل� جسم است دارای ابعاد است. اگر جسم نبود، ابعاد هم نبود. ابع�د خطي� قابل ظهور نیست. در فضائي كه هیچ نیست و عدم محض است، نمي توانی بكشید، عمودی يا افقي ، كه آن را طول و عرض بشناسید. خط يا ابعاد، الزمه ذاتي ماده است و بر اساس همین الزمه ذاتي ، مواد عالم، انفصالي هستند. ذاتا از يكديگر�ه ذرات� جدا هستند و به دلیل قابلیت انفصال، قابل تجزيه و تركیباند. يك جسم ب�واد��نین م��ردد و همچ��ركیب مي گ��ف ت� مختلف تقسیم مي شود و يا از ذرات مختل�دام در��ر ك��ني ه� عالم ، در ذرات خود و در ارتباط با خود، تزاحم و تعاني دارند. يع�ر��اده ديگ��ای م� جای مخصوص به خود، جا مي گیرند. هیچیك از مواد عالم، در ج�ود��ق وج��ود در طب��م را نمي ش��د. اين جس� قرار نمي گیرند. آن را مزاحمت مي نامن�ديگر��ه يك� جسم ديگر قرار داد و يا آن جسم را در ظرف وجود اين جسم. متصل ب�م��ل جس��ه در داخ��ر اين ك��د مگ� مي شوند ولیكن در داخل يكديگر قرار نمي گیرن مورود، خالئي باشد تا جسم وارد در آن فضای خالي قرار گیرد. اين عدم جايگیری ماده ای در وجود ماده ديگر و يا جسمي در داخل جسمي ديگر را تزاحم مي نامند.�ه��ورتي ك��ت. بهص� و اما تعاني ، به معنای برخورد دو ماده يا دو جسم با يكديگر اس�ود يك�ديگر را لمس كنن�د. اين تع�اني و ت�زاحم هم� كنار يكديگر قرار گیرند و وج�ي الزم��رف مخصوص��دوديت ، ظ� خاصیت ذاتي ماده است كه هر كدام به دلیل مح�ر از��د و ديگ��ری را راه نمي دهن� دارند كه در آن ظرف مخصوص به خود، ماده ديگ�ود،��ه در ذات خ��ل اين ك��ه دلی� خصايص ذاتي ماده ، سیاهي و ظلمت است. ماده ب�گ��دم رن��ت. ع��یاهي ، بي رنگي اس� فاقد رنگ و روشنائي است، سیاه است و اين س�ت و��یاهي، عین ظلمت اس��یرد. س��ق گ��اده تعل� است نه اين كه رنگي باشد و به م�ت ؛��یاه اس��ود س� ظلمت، عین سیاهي. فضائي كه فاقد همه چیز است ، به خودی خ�رف ، خالء� يعني انسان اگر ظرفي را كامال از همه چیز خالي كند و در داخل آن ظ مطلق بوجود آورد كه نه ذراتي در آن ظرف باشد، نه هوا، نه نور و روشنائي ، داخل�د.� آن ظرف، تاريكي مطلق است. هوا را يا ذرات را مي توانند از آن ظرف خارج كنن�وند، ولیكن آن��انع ورود آن بش��د م� نور و روشنائي هم كه وارد شده است، مي توانن�دم��یاهي، ع��را س��ت؛ زي��روج نیس��ل ورود و خ� ظلمت و سیاهي ، قابل تصرف يا قاب مطلق است نه اين كه مخلوق خدا باشد. عدم ، مخلوق نیست. مواد عالم هم نظر به اين كه در ذات خود، فاقد رنگ و روشنائي هستند، سیاهي مطلقاند. فالسفه يونان�ت،��نائي نیس��ون روش��ت. چ��دم محض اس� همه جا قضاوت مي كنند كه ظلمت ، ع�تي� ظلمت پیدا مي شود. برای پیدايش ظلمت ، كافي است كه روشنائي را ببريد. وق�ه��ه اين ك��ت ن��ود هس��ودی خ��ه خ� چراغ، خاموش شد و روشنائي رفت ، ظلمت، ب

161 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ول��ور، مجع��د ن��د، ظلمت را هم مانن��د ولیكن خداون��وق باش� شیئي موجود و مخللمات والنورمي داند. مي گويد:» «140جعل الظ

يعني خدائي كه نور را آفريده و ظلمت آفريده است. اگر ظلمت ، عدم نور باشد،�یئي� عدم ، قابل جعل نیست. ظلمتي كه مجعول است، ماده ظلماني است. ماده، ش است قابل لمس و درك و مبداء پیدايش اجسام، در ذات خود. از اين نظر كه فاق�د�اده��ه م� رنگ و روشنائي است، ظلمت نامیده مي شود و يا سیاهي دارد. وقتي نور ب�د،� تعلق مي گیرد، از تعلق نور به ماده، رنگ و روشنائي پیدا مي شود. اگر ماده نباش�ا��ور ب� رنگ و روشنائي قابل ظهور نیست. ظهور رنگ و روشنائي، از مسیر تركیب ن�فه� ماده و يا انعكاس نور از ماده است. پس ظلمات ، عدم نور نیست ، چنان كه فالس�دود و��د ح��یاهي هم مانن� مي گويند بلكه مواد فاقد نورند. لذا مي گوئیم ظلمت و س�ه همین كیفیت، نقیض��ت. ب��لب نیس� ابعاد، الزمه ذات ماده است و از ماده قابل س�اده��ه ذاتي م� هر صفتي و كمالي كه الزم است در ماده بوجود آيد، آن نقیض ، الزم�وئیم� است. نقیض ، به معنای بود و نبود يك شيء و يا صفت شيء است. مثال مي گ روشنائي و تاريكي. تاريكي، نقیض روشنائي است. روشنائي كه برود، ت�اريكي خ�ود�ات� به خود هست. و يا مي گوئیم موت و حیات. موت، نقیض حیات است. چون حی�كونت ، نقیض��اكن. س� نیست ، موت خود به خود هست و يا مي گوئیم متحرك و س�ال� تحرك است. چون حركت نیست ، سكونت خود به خود هست. يا مي گوئیم اتص�ال��ه اتص� و انفصال. اتصال به معنای ارتباط دو ماده يا دو جسم با يكديگر. وقتي ك�دا��ر پی��فت ديگ��ود ص��دم وج� نیست، خود به خود، انفصال هست. صفاتي كه از ع�فاتي��دايش نقیض ص��ر پی� مي شوند، نقیض مي نامند. پس ماده ، در ذات خود، مظه�ود و� است كه از نور پیدا مي شود. حیات، از تعلق روح به ماده، در ماده ظاهر مي ش وقتي كه نباشد، ماده خود به خود موت است. موت به معنای ع�دم حی�ات نیس�ت�ه��ود بلك��نائي نب��دم روش��ه ظلمت ، ع��انطور ك��ات. هم� بلكه جسمي است فاقد حی�رای��ت. ب��الي اس� جسمي بود فاقد روشنائي. پس مي گوئیم ماده در ذات خود انفص�اده در ذات��ا م��نیم و ي��تفاده مي ك� اتصال مواد به يكديگر از چیزی غیر از ماده اس�ه��نیم. ب��تفاده مي ك��اده اس��یر م� خود، میت است ، برای پیدايش حیات از چیزی غ�یرو در� همین دلیل، ماده در ذات خود ضعف است. فاقد نیرو است. برای پیدايش ن�ود��اده در ذات خ� ماده از اصلي كه غیر ماده است استفاده مي كنیم و همین طور م�ری��ل ديگ��واد از اص��ال م��رای اتص��تند. ب��دا هس� انفصالي است يعني از يكديگر ج�الم ، زوج��یز در ع��ه چ��د: هم��د مي فرماي��ل خداون��ه همین دلی� استفاده مي كنیم. ب

.تغییر و تركیب و صفات مختلف ديگر در يك شيء و از يك شيء141تركیبي است �یم ،��د بشناس� قابل ظهور نیست. اگر توانستید مواد عالم را به صورتي كه تعريف ش

مي توانیم خاصیت روحي كه به ماده حیات و حركت مي دهد را نیز بدانیم.

: » الحمد لله الذی خلق السماوات واألرض وجعل الظلمات والنور «1. سوره انعام، 140: » و من كل شيء خلقنا زوجین لعلكم تذكرون «49. سوره ذاريات، 141

162 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�امال��اده ، ك��ور در م��ل ظه� پس اثبات اصل ديگری كه غیر از ماده است، به دلی�ل��ه قاب� واضح و روشن است. گرچه آن اصلي كه غیر از ماده است با حواس پنجگان كشف نیست ، اما به دلیل عقل، قابل اثبات است. مي گوئیم اين نیرو چه بود كه در ماده حركت بوجود آورد؟ ماده كه در ذات خود ساكن بود، سكون به اضافه سكون�ت. پس��یزی نیس��كون چ� و اين اضافه ها، میلیون میلیون مرتبه تكرار شود، بجز س�ل از جنس��ه آن اص� اصل ديگری كه ماده را به حركت در میآورد، ممكن نیست ك ماده باشد. همینطور اجسام در دو حال موت و حیات قرار مي گیرند. مي گوئیم چه�د،��ارج ش��ه خ� چیز در بدن انسان بود كه به بدن انسان حیات داده بود و اكنون ك�مانیت��ز جس� موت بوجود آمد؟ در اينجا هم مي گويیم اجسام به اضافه اجسام، بج�ون��ت و اكن��یزی نیس��دن چ��ز ب��دان، بج��افه اب��ه اض��دان ب��ا اب� چیزی نیستند و ي مي پرسیم چه نیروئي بود كه وارد بدن شد، حیات و حركت پیدا كرد و چون خارج شد، حیات و حركت از بین رفت ؟ قضاوت در تعريف ماده نوراني و ماده ظلماني به�د،� همین شكل است. مواد عالم و اجسام ، اگر به دلیل ماديت و جسمانیت نور بودن�وازم ذاتي��ر، ل��یاء ديگ��ا اش� پیدايش ظلمت در اجسام محال بود؛ زيرا هرگز ماده ي�رای��اد، ب��دوديت و ابع� خود را رها نمي كنند. لوازم ذاتي ، عین ذات است ؛ مانند مح ماده و اكنون كه فضای ماده، ظلمت و ظلماني بود، نوراني شد و بعد از نورانیت به�اده��ه م��تي ب��ه وق� ظلمت برگشت ، معلوم شد كه نور، حقیقتي غیر از ماده است ك�ردد.��اريكي برمي گ� تعلق گیرد روشنائي پیدا مي شود و اگر از ماده سلب گردد به ت

ارخداوند در تعريف شب و روز مي فرمايد: » يل نسلخ منه الهن هم الل Àية ل «142وأ�ور روز را از��ا ن� يعني يكي از داليل قدرت خدا پیدايش شب تاريك است ، كه م قامت آن مي كنیم. اين آيه، نور را در فضا، به مانند جلدی مي داند كه به قامت فضا�ور،��د. پس ن��ا مي كنن��امت فض��د را از ق��ود، اين جل��ه مي ش��ب ك� پوشیده شده. ش حقیقتي غیر از ماده است كه به قامت فضا پوشیده شده است. اين سلب و اثبات ها و ضد و نقیض ها برهان روشني است بر اين كه موجودات عالم از ت�ركیب دو اص�ل با يكديگر بوجود آمده. آيات قرآن و احاديث هم ، اين برهان عقلي را اثبات مي كند.

ابتدا خداوند مي فرمايد: « و من لك شييئ جعلنا زوجني اثنني لعلمك تعقلون»

�ك زوج��ود، ي��ود خ��یز در وج� يعني همه چیز را جفت بوجود آورديم و همه چ�رد��ه از دو ف��ت ن��ور اس��ل ظه��اين ، قاب� تركیبي است. زوجیت هم از دو جنس متب�زويج��ركیب و ت��ر ت� متجانس ؛ يعني ماده، زوج ماده نمي شود. جسمي با جسم ديگ�ده اند،��ركیب ش� نمي شود؛ زيرا هر دو جسماند. در اينجا روح و بدن كه با يكديگر ت�ه دو��ت ك��دن هم از جنس روح ، الزمه اش اين اس� اگر روح از جنس بدن باشد و ب جنس متجانس و متماثل با يكديگر تركیب شده باشند. آيا شما مي توانید آب را با�ت ولیكن��ه ممكن نیس��وا؟ البت� آب تركیب كنید، يا خاك را با خاك ، يا هوا را با ه�ور��ل ظه��اين قاب��زويج، بین دو جنس متب��ا ت� آب با خاك تركیب مي شود. همه ج

37. سوره يس، 142

163 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اده در ذات� است. پس در اصل خلقت و طبیعت كه خداوند ابتدا ماده را آفريد و م خود، يك حقیقت و يك جنس بود، چطور ممكن بود از ماده به اضافه ماده، حیات و حركت بوجود آورد؟ در اينجا امام باقر علیه السالم كه با يك نفر از ماديون بحث�ت و��یزی نیس� مي كند وآن فرد مادی و طبیعي خیال مي كند در عالم بجز ماده چ�ه� اين ماده، به خودی خود و در ذات خود، اين تحوالت را بوجود مي آورد، امام علی

�ود،143السالم به او مي گويد��ات ب��اديت، حی� : اگر ماده در ابتدای خلقت ، به دلیل م�ود� پس موت از كجا بوجود آمد يا اگر به دلیل ماديت ، موت بود، حیات از كجا بوج�ك� آمد؟ اگر ماده به دلیل ماديت ، روشن بود، تاريكي از كجا پیدا شد، و يا اگر تاري�ر��ه ه� بود، روشنائي از كجا آمد؟ پس اين تبادل حاالت مختلف، دلیل اين است ك�ات��ت. از روح ، حی��اديت، میت اس��ل م��ه دلی��اده ب� كدام منشاء جداگانه ای دارد. م�یزی��اده چ��ز م� مي گیرد. پس روح، از جنس ماده نبود؛ زيرا ماده به اضافه ماده بج�اده ، دو��را روح و م��د؛ زي� نیست اما ماده به اضافه روح، حیات و حركت پیدا مي كن�اده و م�اده ، دو� جنس متبايناند. قابل تركیب و تزويج با يك�ديگر هس�تند ولیكن م جنس متماثلاند. قابل تركیب با يكديگر نیستند. پس داليل عقل و آيات و احاديث اثبات مي كند كه خداوند در ابتدای خلقت عالم ، دو اصل به نام نور و ماده آفريده و�ده��الم را آفري� از تركیب و تزويج اين دو اصل با يكديگر، در هندسه های مختلف، ع

است و به طور عموم مي فرمايد: «و من لك شييئ جعلنا زوجني اثنني»

يعني همه چیز را خدا جفت آفريده است.بحث خود را در اطراف جنسیت دوم كه روح است ادامه مي دهیم.

�دای� اگر اين دو جنسیت را شناختیم كه در ذات خود چه هستند، مي توانیم خ�ده��ت. او آفرينن��ل اس��ا اين دو اص��ابهت ب� آفريننده را هم بشناسیم كه منزه از مش

است و نور و ماده، مصالح آفرينندگي و يا مصالح ساخت عالم و آدم.خداوند در سوره انعام از اصول اولیه خلقت خبر مي دهد. مي فرمايد:

لمات والنور» ماوات واألر ض وجعل الظ ي خلق الس ه اذل ـ «الحمد لل�رد. از��اد ك� منزه است خدائي كه آسمانها و زمین را آفريد و نور و ظلمت را ايج

�د: » �يساخت آسمانها و زمین، تعبیر به كلمه خلق مي كند. مي گوي ��ه اذل ـ د لل الحم��ماوات واألر ض �د.خلق الس��ل مي كن��ه جع� « و از ساخت نور و ظلمت ، تعبیر به كلم

�یت و��د خاص��ه فاق��ت ك� جعل به معنای ايجاد كردن و حقیقت دادن به چیزی اس�وار، ج 143�یاء؟ ق�ال ع لا من78، ص 54 و ج 166، ص 10. بح�ار االن ���ديق من أی ش�ي ء خل�ق الأش��ال الزن� : »... ق

ي ء. ���ون خلقت من ش�ي ء أو من غی�ر ش� شي ء.فقال فكیف يجي ء من لا شي ء شي ء ؟ قال ع إن الأشیاء لا تخلو أن تك�و��ر و لا يخل� فإن كانت خلقت من شي ء، كان معه. فإن ذلك الشي ء قديم و القديم لا يكون حديثا و لا يفني و لا يتغی�یرۀ��واهر الكث��ة و الج��وان المختلف��ذه الأل��اءت ه��دا، فمن أين ج��ا واح� ذلك الشي ء من أن يكون جوهرا واحدا و لون�ا أو من�یاء حی �� الموجودۀ في هذا العالم من ضروب شتي و من أين جاء الموت إن كان الشي ء الذی أنشئت منه الأش�زاال لأن الحي لا يجي ء��ديمین لم ي� أين جاءت الحیاۀ إن كان ذلك الشي ء میتا و لا يجوز أن يكون من حي و میت ق�ه� منه میت و هو لم يزل حیا و لا يجوز أيضا أن يكون المیت قديما لم يزل بما هو به من الموت لأن المیت لا قدرۀ ل

و لا بقاء... «

164 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اده� حقیقت است. مانند ايجاد حیات در مردگان و يا ايجاد حركت و نورانیت، در م�د.��یتي مي باش��وع خاص��ر ن� ظلماني. ماده چنان كه گفته شد در ذات خود، فاقد ه�گ��ه رن��ت ك� میت است ، چون حیات ندارد. ساكن است كه حركت ندارد. سیاه اس�یت را��د خاص��اده فاق��د، همین م� ندارد، تاريك است كه روشنائي ندارد. بعد خداون�دا� حركت و خاصیت مي دهد. با اين خاصیت ، حیات و حركت و رنگ و روشنائي پی�د. خداون�د، وق�تي ب�ه م�اده� مي كند. يك چنین آفرينشي را جعل م�اهیت مي نامن�ا��اد و كم ي��اده ، زي��اده، حجم م� نیروی حركت مي دهد، با افاضه يا اضافه نیرو بر م�اده بزرگتر��ه حجم م��ت ك��اده نیس� بزرگ و كوچك نمي شود؛ زيرا ماده به اضافه م�ردات��ت. از جنس مج��یرو از جنس روح اس��ت. ن� شود بلكه افاضه نیرو به ماده اس�اده را،��ا حجم م��اده را ي� است. در مواد عالم، خاصیت بوجود مي آورد ولیكن وزن م�بكي و��د س��د. فاق��دود و ابعادن��د ح��ردات، فاق��را مج� بزرگ و كوچك نمي كند؛ زي�یرو در ذات��ه ن��اختي را ك��نین س� سنگیني و فاقد جرمانیت و جسمانیتاند. يك چ�یت��يء بي خاص� ماده قرار مي گیرد و در ذات ماده ، خاصیت بوجود مي آورد و آن ش�د.��ل مي نامن��د، جع� كه قابل استفاده نبود را خاصیت مي دهد و قابل استفاده میكن يعني حقیقت دادن به چیزی كه فاقد خاصیت و حقیقت بود. كلمه جعل در دو جا�ل��د. جع��یط مي كنن��ل بس� به كار مي رود كه از آن دو، تعبیر به جعل مركب و جع�ه خالء��ائي ك� بسیط ، به معنای ايجاد شیئي است بدون سابقه. يعني خداوند در ج�دون� مطلق است و چیزی نیست ، نور ايجاد مي كند، يا ماده ايجاد مي كند. چیزی ب�ه��یر ب��یرد، تعب� سابقه مي سازد. خداوند از ايجاد نور پیش از آن كه به ماده تعلق گ�ر از خ�دا��ردم. اگ��اد ك��ردم ، ظلمت ايج��اد ك� جعل بسیط مي كند. مي گويد نور ايج�واب��ود آوردی ، ج��ور بوج��ا ن� بپرسیم نور را از چه معدني استخراج كردی و از كج�رآن� مي دهد به اراده خودم ، بدون اين كه مبدأ و معدني در كار باشد. خداوند در ق�ت،��اده اس��ور و م��ه ن� و ائمه در بیانات خود اصرار دارند كه اصول اولیه آفرينش ك بدون سابقه ايجاد شده كه از اين ايجاد بدون سابقه ، تعبیر به جعل بسیط مي شود.�ردم.��اد ك� مي گويد جاعل النور و جاعل الظلمات ، يعني نور ايجاد كردم. ظلمت ايج�ركت��ات و ح� ظلمت، همان ماده است كه شارژ مي شود و با اين شارژ ابتدائي، حی�ود.� پیدا مي كند و بر پايه حیات و حركت ، قابل مصرف در ساخت عالم و آدم مي ش نور در ذات خود، يك حقیقت اتص�الي و نامتن�اهي اس�ت. در جنس�یت وج�ودی و�واد و� ابتدائي خود، به اعداد و مراتب قابل تقسیم نیست ولیكن از طريق تعلق به م�ور��ه در ذات ن��دون اين ك��ود. ب� اجسام عالم، به مراتب شدت و ضعف تقسیم مي ش�ديگر��ه ذات�ا از يك��الم ك� تغییراتي حاصل گردد، بهوسیله آن ، بین ذرات و اجسام ع جدا بودند، اتصال و ارتباط برقرار مي گردد. از اين نور، تعبیر به روح مي شود كه در ابدان، حیات بوجود مي آورد؛ تعبیر به نیرو مي شود كه در مواد عالم، حركت بوجود مي آورد و تعبیر به روشنائي مي شود كه در اجسام عالم، روشنائي بوجود مي آورد يا تعبیر به رنگ مي شود كه مواد عالم را رنگین مي كند. نور در وضعیت ابتدائي خود،�واد��ا آن م� پنج نور است. نور سبز كه با آن رنگ سبز ايجاد مي شود، نور سرخ كه ب�فیدی��الم، س��ام ع��واد و اجس� عالم، رنگ سرخ مي گیرد و نور سفید كه با آن ، در م

165 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�داء��ه مب��ور بنفش ك��ود و ن� پیدا مي شود و نور زرد كه مبداء ظهور رنگ زرد مي ش�دود و��دام ، نامح��ر ك� ظهور رنگ بنفش است. اين پنج نور، از مجردات هستند و ه�وئي� نامتناهي هستند؛ يعني فضای نامتناهي عالم، گاهي چنان نور زرد است كه گ�رخ ،��ا س��فید و ي� نور ديگری نیست و چنان سرخ و سفید است كه گوئي جز نور س�د��د. مانن��ديگر ندارن� نور ديگری نیست. مخلوط با يكديگر نمي شوند و تزاحم با يك�را� اجسام نیستند كه كنار يكديگر باشند. هر كدام در حد ديگری قرار مي گیرد؛ زي تزاحم و تعاني، خاصیت ماده و جسم است. انوار و ارواح كه از مجرداتند با يكديگر�داء� برخورد ندارند. هر كدام در حد ديگری قرار مي گیرند و هر كدام به تنهائي، مب حیات و حركت و رنگ و روشنائي مي باشند. با مواد عالم تركیب مي شوند و از اين�ود.��دا مي ش��اوت پی� تركیب، همه خاصیتها در شكلهای مختلف و هندسه های متف اين انوار كه بستر عالم آفرينش هستند، مانند اقیانوساند كه اجسام و مواد عالم در�د از آب��ا بخواهن��ا ماهیه� دل آنها جای مي گیرد. همانطور كه در اقیانوس، همه ج�الم و��واد ع��ه دارد، م� استفاده كنند، آب در اختیار آنها هست و بر وجود آنها احاط�د��ه بخواهن��ا ك� اجسام جهان هم در دل اين اقیانوس نامتناهي انوار و ارواح ، هر ج�مي��الم، جس��ه ای از ع� حیات و حركت مي گیرند. پس خداوند اگر بخواهد در گوش�گ و��ركت و رن� نوراني با رنگ خاصي ايجاد كند، الزم نیست كه نیروی حیات و ح روشنائي را از جائي به جائي انتقال دهد. همانطور كه ذات مقدس خداوند همه جا�وق��تند. ف� هست ، محیط به همه زمانها و مكانها، اين انوار و ارواح هم همه جا هس�ا��ت و در آنه��لط اس��ط و مس��ردات ، محی� زمانها و مكانها. تنها كسي كه بر اين مج�دس��د، ذات مق��ركت مي ده� تصرف مي كند، در هر جا و به هر ماده ای حیات و ح

خداوند متعال است.�ن� يكي از مسائلي كه در تفسیر اين آيه مطرح است و الزم است دلیل آن روش

ر ريبگردد، اين است كه خداوند مي فرمايد: » وح من أم�� « روح از عالم امر ق��ل ال���ر�د��ه اين زودی نمي توانی��ه ب��ت ك� است و علم شما انسانها، بسیار ضعیف و قلیل اس�ر،��تفاده نمائی�د. ع�الم ام� روح را كشف كنید يا بر آن تسلط پیدا كنی�د و از آن اس�ادر مي گ�ردد. فرم�ان تكوي�ني� جائي است كه فرمان تكويني و يا تشريعي خ�دا ص�اني و� خدا، همان ساخت و سازندگي مخلوقات است. اراده خدا تعلق مي گیرد، انس�ني��ر تكوي��ه ام��یر ب��دير و اراده ، تعب��ازد. از اين تق��ری بس� يا حیواني و يا چیز ديگ

مي شود. مي فرمايد:ذا أر اد شيئا أن يقول هل كن فيكون» ' «144ا

�وری��ازد، ف��اهي بس��رگ گی��ا ب��ورچه ای و ي� هر وقت مي خواهد حشره ای و يا م�ه در��وادی ك��ام ذرات و م��ازد، تم��واني بس��د حی� مي سازد. در همانجا كه مي خواه�ات دادن و� ساخت بدن حیوان قابل استفاده است و يا حیات و نیروئي كه برای حی�ال� حركت دادن به آن حیوان قابل استفاده است ، همه اينها در تصرف خداوند متع�ور از��رد. ن��ار مي ب��ه ك� است ولیكن اراده خود را بهوسیله نور و نیرو در مواد عالم ب

82. سوره يس، 144

166 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ان� يكطرف ، اسباب و ابزار توسلي خداوند متعال است كه نور را به داخل وجود انس�ه از� و حیوان مي برد و انسان و حیوان را زنده مي كند، و ب�ه حس�اب ديگ�ر، ن�ور ك�ات��ازندگي مخلوق��اخت و س��الح س��ت ، مص� جنس روح و روح هم از جنس نور اس است. ما انسانها در ساخت صنايع خود، دو چیز الزم داريم ؛ يكي مواد اولیه و ديگر�وب��ه چ� اسباب و ابزار توسلي. مثال مي خواهیم میز و مبلي درست كنیم. احتیاج ب�ر.��ايل ديگ��ه و وس��ه اره و تیش��اج ب��د احتی��ت و بع� جنگل داريم كه مواد اولیه اس به وسیله اره و تیشه ، اراده خود را به حوزه صنعت مي رسانیم. تخته ها را مي تراشیم�نیم ولیكن��وص محكم مي ك��زار مخص��یله اب��ا را بهوس��ا پیچ ه��نیم ، ي� و صاف مي ك�ه��د اره و تیش��لي مانن��زار توس� خداوند متعال برای ساخت و سازندگي، اسباب و اب�ا اراده��ه ب��ت ك��ان الزم اس� الزم ندارد؛ زيرا اين ابزار توسلي ، از اين جهت برای انس�وزه��ه ح��ود را ب��ه ، اراده خ��ا اره و تیش��دارد. ب� خود در حوزه صنعت خود، حضور ن�اطن��اهر و ب��ه ظ��ط ب� صنعت خود مي رساند ولیكن خداوند متعال ، يك وجود محی مخلوقات عالم است. احتیاج ندارد در خود حركتي بوجود بیاورد تا اراده خود را در�د و در��ائي باش��ه در ج��ت ك� صنعت خود به كار ببرد. حركت ، برای كسي الزم اس�زار��باب و اب��ت ، اس��ط اس� جائي ديگر نباشد. چون خدا به ظاهر و باطن عالم، محی�اختماني��الح س� توسلي الزم ندارد ولیكن برای ساخت و سازندگي ، مواد اولیه ومص�ه در اين ذرات و��یرو الزم دارد ك��ازد و ن� الزم دارد كه حجم ابدان مخلوقات را بس�اخت��ه در س��وادی ك��ا م� مواد، حیات و حركت بوجود آورد. روح حیات و حركت ب�ا� ابدان مصرف مي شود، مصالح ساختماني هستند، نه اسباب و ابزار توسلي. مثال آي�ت ؟��لي اس��زار توس��باب و اب��ا اس��ت ي� برق برای صنايع برقي ما، مصالح ساخت اس�ا��رف ب��ل مص� اسباب توسلي در ساخت صنايع برقي مصرف نمي شود بلكه مواد قاب�اختماني ، در��الح س��ار مي رود ولیكن مص� اين اسباب و ابزار، در ساخت صنايع به ك�زار��باب و اب� ساخت صنايع مصرف مي شود. پس نیروی برق ، برای صنايع برقي، اس�وند.��رف مي ش��نايع مص��اخت ص��ه در س��ت ك��الحي اس��ه مص��ت بلك��لي نیس� توس همین طور عالم خلقت از انوار پنج گانه ای كه گفته شد مالء است ، پر است. خداوند�د و��ا مي كن��اده را جابج� بهوسیله نور، ماده را شارژ مي كند و بهوسیله روح و نور، م�ام آن،��الم و اجس��واد ع��الي در م��ارك و تع��د تب� مهندسي مي نمايد. تصرف خداون�ردات اس�ت. مج�ردات ب�رای انس�انها نم�ايش ن�دارد. انس�انها��یله همین مج� بهوس�انها در ذات��را انس��د؛ زي��د و بدانن� نمي توانند ذات مجردات و جنسیت آنها را ببینن�ه روح و��د بلك��رف نمي كن� خود جسماند. از مواد، بوجود آمده اند. جسم در روح تص�دا� مجردات، در اجسام تصرف مي كنند. مجردات ، بسیار لطیف هستند. جز اراده خ�ه��رفات ك��ود درآورد. از اين تص��ار خ� كسي نمي تواند در آنها تصرف كند و به اختی�ات و� خدا روح را به مواد عالم مي رساند و بهوسیله مجردات ، در اجسام و مواد، حی�ال. در� حركت بوجود مي آورد، تعبیر به امر مي شود؛ يعني امر تكويني خداوند متع�ران��ود و ديگ��ا در خ� صورتي مي توانیم مجردات را به تصرف خود درآوريم و با آنه�ذريم و در��ام بگ��اده و اجس� حیات و حركت بوجود آوريم كه بتوانیم از مرز عالم م عالم مجردات نفوذ داشته باشیم و گذشتن از اين مرز، جز به اراده خدا و هدايت او

167 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ت ؛��ر اس��الم ام��د: روح از ع��د مي فرماي� ممكن نیست. از اين جهت است كه خداون�بیعت��اده و ط� يعني شما انسانها در بیابان اجسام و مواد قرار گرفته ايد، به ماوراء م�بت،� سفر نكرده ايد تا جنسیت روح و مجردات را بشناسید و بدانید. به همین مناس

جمله آخر را مي آورد و مي فرمايد:ال قليال»

' «و ما أ6وتيمت من العمل ا

�ان��ه هم��ت ك� يعني كمي از حقايق عالم خلقت در اختیار شما قرار گرفته اس�ل��ا تكام��ت ب� ماده و طبیعت است. اگر بخواهید از عالم روح با خبر شويد، الزم اس�د و� فكری و ايماني خود از مرز ماده بگذريد تا انوار مجرده و يا روح مجرد را ببینی�ت��ه هس��ان ك� بشناسید. فقط تنها كساني كه ادعا كردند روح را و يا فرشته را چن�بران��تند. پیغم��الم هس� مي بینند و مي دانند، پیغمبر اسالم و ائمه اطهار علیهم الس�ني��د؛ يع� گذشته هم ، فرشتگان را بهصورت هیوالی انساني در عالم خواب مي ديدن�د.��رار مي ده��ان ق��عاع روح انس��ر ش��د و در براب��ورت مي ده��ته را ص� خداوند، فرش انسانهائي كه خواب مي بینند، با روح خود مي بینند، نه با چشمي كه در بدن دارند.�ورت ،� خداوند در برابر شعاع روح انسان، مجردات را صورت مي دهد. بهوسیله آن ص�درم را� با انسان حرف مي زند و بعد، كسي كه از خواب بیدار شده است ، مي گويد پ�ادر واقعي او��در و م� و يا مادرم را در خواب ديدم. با اين كه آنچه در خواب ديده، پ�در و م�ادر واقعي بودن�د آنه�ا هم� نبوده ، فرشته ای بوده بهصورت پدر يا مادر. اگر پ�ه� خبر داشتند كه با شما تماس گرفته اند و حرف زده اند. لذا خداوند برای اين كه ب�د از��د، نمي توانی��ردات را نديده اي� ما بفهماند كه تا وقتي از مرز ماده نگذشته و مج

جنسیت روح ، باخبر شويد، مي فرمايد:وح من أمر ريب» « قل الر

راه رسيدن به ماوراء طبيعت�اوراء��ه م��ته اند و ب��اده نگذش� و در همین رابطه كه انسانها تا زماني كه از مرز م طبیعت نرسیده اند نبايستي يك چنین تقاضاهائي فوق استعداد خود داشته باشند،

�رده ام و در86آيه ��و وحي ك��ه ت��ه ب��واهم آنچ� را مطرح مي كند. مي فرمايد: اگر بخ�واهم ، اين روح علم را از وج�ود ت�و� وجود تو يك چنین علمي را ايجاد ك�رده ام ، بخ�ده��وث نش� مي برم و تو را به همین حاالت دوران كودكي يا جواني كه به نبوت مبع�و��دافع ت��ل م� بودی برمي گردانم. در اين صورت ، هیچ قدرتي پیدا نمي شود كه وكی

�ه ��ر87باشد و اين سرمايه را از من بگیرد و به تو برگرداند و در آي��د: مگ� مي فرماي�ه��ه ب� اين كه لطف من شامل حال تو شود و خودم، آنچه را از تو گرفته ام، دو مرتب�وديت��ا موج��ما در اينج��ت. ش��اد اس��و خیلي زي� تو برگردانم كه لطف من درباره ت�اين� شخص پیغمبر را در نظر بگیريد كه ايشان در وجود خودشان ، سه قسمت متب�ت.��ری نیس��ه ديگ��ديل ب� هستند. قسمتهای سه گانه ای كه هیچیك از آنها قابل تب�ا� قسمت اول ، موجوديت جسماني آن حضرت كه به اراده خداوند متعال، میلیارده

168 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اخته� قانون و قاعده پیاده شده ، از مواد بي خاصیت عالم، يك چنان جسم زيبائي س كه مي تواند ظرف اين همه علوم و دانش ها باشد. گوئي خداوند تبارك و تعالي، در�زول اجالل دارد.��اخ، ن� تن و بدن آن بزرگوار، كاخ مجللي ساخته است كه در آن ك�د:��د. مي فرماي��ور مي كن��ه بیت المعم��یر ب��رت، تعب� گاهي خداوند از وجود آن حض

نشور ، والبيت المعمور » م سطور ، يف ر ق ور ، وكتاب م «145والط�د��ومت خداون��ز حك��ه مرك��كوه ك��ل و باش� بیت المعمور، يعني همان كاخ مجل�رت� متعال است ، قلب آن حضرت است. خداوند چگونه تن و بدني را برای آن حض�ود آن��ر وج��مت ديگ��د. قس� ساخته كه مي تواند ظرف اين همه علوم و حقايق باش�بت� بزرگوار كه بینهايت نسبت به قسمت اول وسعت دارد و تناسب اين قسمت نس به بدن، مانند تناسب نیروی برق با صنايع برقي است، روحانیت است. در حالي كه�ه مي ش�ود و� راديوی شما ساكت و صامت در گوشه ای قرار گرفته ، نیروی برق افاض�اخت��ر س� اين جسم كوچك را به تمام كرۀ زمین مربوط مي كند. پس برق راديو، ب�ت و��ردم اس��اير م� راديو احاطه كامل دارد. با اين دو قسمت ، پیغمبر اكرم مانند س

يليك انسان است مانند ديگران. مي فرمايد: » 'ام أان برش مثلمك يويح ا ن

' «146ا

من هم مانند شما يك انسانم ، فرقي كه با شما دارم اين است كه از جانب خ�دا علم و حكمت به من افاضه مي شود و به شما نمي شود. قسمت سوم موجوديت آن حضرت، علم و حكمتي است كه به ارادۀ خداوند متعال در مركز وجود آن حضرت ،

�د: »��ت. مي فرماي��ه اس��رار گرفت�ابه نام نفس ق اها، فألهمه���ا فجور ه��� و ا س��� ونفس وم���«147وتقواها

يعني قسم به نفس ، هسته مركزی وجود انسان و خدائي كه اين هسته مركزی�ز� را مهندسي نموده و به حد اعتدال در آورده و اين هم�ه علم و حكمت را در مرك�وار��ي آن بزرگ��رف روح قدس��وره، مع� آن پیاده نموده. آيه هشتاد و شش همین س است و نمايانگر علمي است كه از جانب خدا به او افاضه شده. مي فرمايد: تو االن با�تر و��ات به� اين روح قدسي و يا روح عصمت، فردی هستي از همه مخلوقات و كائن�ور� باالتر. تو در جامعه انساني ، مانند خورشید هستي و ديگران ، مانند ستاره ها كه ن خود را از خورشید مي گیرند. تو به دلیل همین سرمايه بزرگ، يعني علم و حكمت�اوراء��بیعت و م��ه ط��افته ای ك��ری ي��ه عظمت و برت��ده، اين هم� كه به تو افاضه ش�ه��ود، هم� طبیعت و موجوديت فرشتگان و مالئكه و آنچه در عالم هست و خواهد ب�و� اينها در سازمان مركزی وجود تو ثبت و ضبط شده. اگر بخواهم، من كه خدای ت�تگان��وق فرش��ه ف��و داده ام ك��ه ت� و استاد تو هستم و يك چنین سرمايه عظیمي ب�ا� هستي، مي توانم اين سرمايه را از تو بگیرم و تو را به آن وضعیت دوران كودكي ي�رمايه را� جواني برگردانم كه مالك يك چنین سرمايه ای نبودی. فكر كن اگر اين س

4-1. سوره طور، 145110. سوره كهف، 1468 و 7. سوره شمس، 147

169 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�عي��ه وض��رفته ام ، در چ��ه نگ��یری و االن ك��رار مي گ��عي ق� از تو گرفتم ، در چه وض�تارگان ،� هستي. االن خورشید عالم آفرينش هستي كه نور علم خود را به تمامي س�د� به صورت انسان ، افاضه مي كني و اگر اين روح علم و حكمت را از تو بگیرم ، تا ح صفر تنزل پیدا مي كني. چه كسي مي تواند از حق تو دفاع كند و اين سرمايه را كه�ف��د. اين لط��رار ده��و ق� به تو داده ام و گرفته ام، دو مرتبه پس بگیرد و در وجود ت�برد��اال ب��در ب� خداست كه شامل حال تو مي شود. جز خدا كسي نمي تواند تو را آنق�ي و هیچ��الم باش� كه بر تمامي فرشتگان احاطه وجودی پیدا كني و فرمانده كل ع�ر��فر و زي� كس جز خدا نمي تواند، اگر بخواهد، تو را آنقدر تنزل دهد كه در حد ص�ان��یب انس��ر نص��ت، اگ��ه روح علم و حكمت اس� صفر باشي. از اين سرمايه سوم ك�ر� شود، فوق همه مخلوقات است و اگر نصیب نشود، در حد شايد حیوانات باشد. ه�ويد. آن��ود وارد ش��ر خ��ای فك��ه فض� مؤمني از اين سرمايه سهمي دارد. شما هم ب�ناخت��ا در ش� فضائي كه آنجا در اطراف موجوديت و عظمت خدا فكر مي كنید و ي�ل��ای علم و عق� فرشتگان و علوم ديگر تفكر داريد. فضائي كه مي توانیم آنجا را فض�ماني� بدانیم. آن فضا مانند فضای مقابل چشم ما و روی سر ما نیست. آن فضا، آس�ا��اني م��ازمان نفس� است بسیار وسیعتر از آسمان روی سر ما، و زمیني كه همان س�ای��ر زمینه��ايت براب� است و علم ما در آنجا ثبت مي شود، آن هم زمیني است بینه�ما علم و��ه ش��د ب��مان ، خداون��ه در آن آس��ت ك��ماني اس� عالم. فضای فكر شما آس�ابي��ا، كت��د. از آن فض� حكمت مي دهد و باران رحمت خود را بر شما ريزش مي ده مانند قرآن نازل مي شود و فرشتگاني مانند جبرائیل و میكائیل رفت و آمد دارند و�دا و��وديت خ� در پروازند. آن فضا كه معرفت خدا را به دست مي آوری و يا به موج�اوراء��ا، م��ني، آن فض��دا مي ك��رت يقین پی� فرشتگان و ماوراء طبیعت و زندگي آخ�وديت علمي و� طبیعت است. طبیعت، موجوديت جسماني تو است و آن فضا، موج روحاني تو. در اين آيه، خداوند، رسول خدا را به اين سرمايه بزرگ كه روح حكمت�د از��ا كرده ان��ل تقاض� و عصمت باشد، توجه مي دهد و شما به كساني كه در آيه قب�ا� روح و فرشته و ماوراء طبیعت سری درآورند و چیزی بفهمند، دقت كنید، به آنه�ا��اوراء آنه��ا م� مي گويد زماني مي توانید از موجودات ماورائي كه فرشتگان هستند ي�د��ما مانن��انیت ش��ر و روح� كه ذات مقدس خداست، سری درآوريد كه سازمان فك�راج��ا، مع��ه آن فض��ان را ب��ركت انس��د. ح� سازمان فكر و روحانیت اين پیغمبر باش�اء اللهي��الت لق� مي نامند. در آن فضا است كه وقتي عروج انسان به كمال برسد، ح

�بر،86به انسان دست مي دهد و در آيه ��و، ای پیغم��اره ت� مي فرمايد: لطف خدا درببینهايت است كه تو را به يكچنین مقامي ارتقاء داده است.

در بارة قرآن�اتي را از88درآيه ��نین آي��ردم ، چ� ، خداوند، خلقت قرآن را يادآوری مي كند. م

�اب� رسول خدا مي شنیدند و چون از ماهیت و حقیقت آن آگاهي نداشتند، اين كت را از قبیل افسانه ها و قصه هائي كه قصه گوها برای بچه ها نقل مي كنند مي دانستند.

170 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

لنيمي گفتند » �ا هم،148أساطري األو� « ، يعني افسانههای گذشته تاريخ و در زمان م�ره ای نبرده ان�د و فیض الهي در قلب آنه�ا ن�ازل� كفاری كه از فرهنگ دين خ�دا به�ات��د اين ق�رآن ، آي��ه مي گوين��ت ك��د. اين اس��ود دارن� نشده ، قضاوتي برابر عقل خ�رح��رآن مط��ف ق��اوت را در تعري� شیطاني است و ما در اينجا مي توانیم سه نوع قض كنیم و بدانیم اين سه نوع قضاوت ، برابر عقل و استعدادی است كه خداوند به اين سه طايفه داده است و هر كدام با عینك وجودی خود، قرآن را چنان مي بینند كه�رائي و��اوت قهقه��دائي و قض��اوت ، قض�اوت ابت��وع قض��ه ن� قضاوت مي كنند. وآن س

قضاوت نهائي. قضاوت ابتدائي ، مربوط به همان عربهای ساده و سطحي و عربهای فاقد فرهنگ�دند و� و تمدن است. عربهائي كه در بیابان متولد مي شدند و در بیابان بزرگ مي ش�ل و��ل جه��ای كام��ا را نمونه ه��رآن، آنه��ال در ق��د متع� در بیابان مي مردند. خداون

واسفاهت معرفي مي كند و مي فرمايد: » در أال يعلم�� د كف��ر ا ونفاق��ا وأج�� ر اب أش�� األع��ه عیل ر سوهل ـ «149حدود ما أنزل الل

�در در� مي فرمايد: كفر و نفاق اين اعراب بیابان، شديدترين كفر و نفاق است. آنق�ر ي�ك� جهل و سفاهت غوطه ورند كه دختران خود را زنده به گور مي كنند و ي�ا اگ�درت��روت و ق� موش صحرائي و يك مارمولك بیاباني صید كردند، خود را در اوج ث مي بینند و خیال نمي كنند كه برابر گربه ای هستند كه موشي را صید كرده است و�اوت� مي فرمايد: اين اعراب بیاباني ، سزاوارترين بشر، به جهل و سفاهت هستند. قض اينها در تعريف قرآن همین است كه مي گويند افسانه های تاريخ است كه قصه گوها قصه مي گويند. و اما قضاوت قهقرائي ، مربوط به كفار آخرالزمان است ك�ه آنق�در از�را��ه قهق��د و ب��ي دور افتاده ان��ق و باطل شناس��رفت و ح� مقام انسانیت و عقل و مع�ناخته اند و در��ق ش��ای ح� رفته اند كه درست ، حق را به جای باطل و باطل را به ج�ا،� قضاوت احمقانه خود، لباس حق را به قامت باطل پوشانیده اند و حق در برابر آنه�ه� بهصورت باطل جلوه كرده است. درست مانند نابینائي هستند كه روز روشن را ب�یز� جای شب تاريك شناخته و هر چه به او مي گويند فضا روشن است و ما همه چ را مي بینیم، او منكر مي شود و مي گويد تاريك مطل�ق اس�ت و چ�یزی قاب�ل رؤيت�یطاني��ات ش��رآني را آي� نیست. اين قضاوت احمقانه كه يك انسان كوردل ، آيات ق�رائي��اوت قهقه��ت ، قض� دانسته و كتابي هم برابر فكر و دانش خود منتشر كرده اس�ت.��رده اس��ول ك��ق قب� است كه حقیقتا حق را به جای باطل و باطل را به جای ح�ال� خدای عالم را كه قرآن، جلوه علمي او است به جای شیطان عالم شناخته و امث او، افكار كفاری كه نمونه او هستند. قضاوت او را تائید كرده اند و اين آيات رحماني�ا� را به عنوان آيات شیطاني تبلیغ نموده و به جای خدا دانسته. كسي نیست به آنه�ابي��د. كت� بگويدكه شیطان و رحمان كیست كه تا اين اندازه با يكديگر تفاوت دارن

؛ ...24؛ سوره نحل، 31؛ سوره انفال، 25. سوره انعام، 14897. سوره توبه، 149

171 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��اني دارد و اين هم��وق انس��رورش حق� كه مظهر اين همه حق شناسي و رعايت پ برای ترويج عدالت و جلوگیری از ظلم و ستم تبلیغ مي كند، چگونه آيات ش�یطاني�اهر��اق ظ��ر و نف��ق كف� شناخته مي شود؟ اين هم قضاوتي است قهقهرائي كه از عم مي شود كه درست جهنم را به جای بهشت و بهشت را به جای جهنم و يك چنین پیغمبری كه اين همه به جهان بشريت خدمت كرده و تمدن انساني را پايه گذاری�ت حقیقت ،��ناخته اند. درس��اق ش� كرده، به جای مأمور شیطان و يا مظهر كفر و نف�ايه ، بس�یار� برخالف هستي خود، در نظر آنها جلوه كرده است. تنزل انسان تا اين پ

مايه تعجب است. خداوند در آيه ای جهنمي ها را تعريف مي كند. مي فرمايد: �بون» نيا ومه حيس��¦ عهیم يف الحي��اة ادل ل س�� ين ض�� اال، اذل ئمك ابألخرس ين أمع قل هل ننب

نون صنعا س¦ م حي «150أهن�ارت� يعني به شما بگويم چه كسي بینهايت خسارت مي برد و تا ابد به اين خس�د� مبتال است؟ همان كساني كه در بیراهه روی و در كفر و گناه ، آنقدر پیش رفته ان�ل را� و يا به تعبیر درست ، واپس رفته اند كه بیراهه را به جای راه شناخته اند و باط�تری و��یله دك��ان بهوس��ر و نفاقش��رض كف� به جای حق دانسته اند. انسانهائي كه م طبیبي مانند خدا قابل عالج نیست و چون در كفر خود تا ابد مخلدند، در جهنمي�ه��زی ب� كه خدا گفته است تا ابد مخلدند. اين هم قضاوت قهقرائي است كه از مرك نام اسفل السافلین برخاسته. و اما قضاوت نهائي كه به عكس قضاوت قهقرائي، حق�ا��ل. ظلمت را حقیقت��اوت كام� را به حقانیت كامل مي شناسد و باطل را هم به قض�الم��ه الس� ظلمت مي داند و روشنائي را روشنائي. قضاوت موال علي ابن ابیطالب علی

بحانه يف كتابهاست كه مي فرمايند: » « 151 فتجیل لهم س¦�ت و در��ته اس��ايش گذاش��ه نم� يعني ای مردم، خداوند در اين كتاب ، خود را ب�دا��ق ذات خ��رآن را از عم��رت ، اين ق��ت. آن حض��وده اس��وه نم� برابر افكار شما جل مي گیرد و خداوند، اين قرآن را در فضای فكر او نازل مي كند و در واقع ، كالم قرآن را از خدا مي شنود و علم قرآن را از خدا مي گیرد نه اين كه كالم و بیاني از كاغذ و�د��ت مي توانی� كتاب بگیرد و حفظ كند. شما كه خواننده اين جمالت هستید، درس�اني��ني انس� بشريت را در يكي از اين سه مركز پیدا كنید. يكي در اعلي علیین ، يع�فر،��د ص��اني در ح� در حضور خداوند متعال در حال مالقات با خداست و ديگر انس�ا��ات و ي��دای حیوان��رو ص� مانند عربهای جاهلي كه سر و صدای قرآن را برابر با س�انهائي� افسانه گوها دانسته اند و ديگر قضاوت قهقرائي انسانهای اسفل السافلین ، انس�ت و� كه آنچنان ارزشها را به ضد ارزشها تبديل نموده اند كه جهنم را به جای بهش بهشت را به جای جهنم ، ابلیس را به جای خدا و خدا را به جای ابلیس دانسته اند.�ه��ان ب��دازه انس��ه ان��ا چ��ه ت� تفاوت انسانها تا اين اندازه، بسیار مايه تعجب است ك

قهقهرا مي رود و منكر حقیقت مي شود.

104 و 103. سوره كهف، 150 نهج البالغة، » فتجلى لهم سبحانه في كتابه«147. خطبه 151

172 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د��ا هم متح� در اين آيه، خداوند تبارك و تعالي مي فرمايد كه اگر جن و انس ، ب�رآن��د ق��وره ای مانن��ا س��ونه ای و ي��د نم� شوند و با يكديگر همكاری كنند تا بتوانن�ا� بیاورند، هرگز نمي توانند. گرچه همه آنها در اين كار، پشتیبان يكديگر باشند و م�ای اين��ه ج� در اين قرآن، از هر علمي و حقیقتي، نمونه ای آورده ايم ولیكن مردم ب�اهده��هود مش� كه از اين نمونه ها استفاده كنند و حقايق عالم غیب را مانند عالم ش كنند و بشناسند، اصرار كرده اند كه در خط كفر و نف�اق ح�ركت كنن�د و روی اين

حقیقت روشن ، پرده بیندازند. �گاه��ای علم و مكتب و نمايش��رآن در دنی��ت. ق��نعت خداس��رآن، ص��ك ق� بیش�ت. مقابل�ه� فصاحت و بالغت و يا دانشگاه علم و حكمت ، صنعت خداوند متع�ال اس�ل��ا گ��تیكي ب��نوعي پالس� اين قرآن، با ساير كتابها و فرهنگها مانند مقابله گل مص طبیعي و يا مقابله میوه های پالستیكي با میوه های طبیعي است. گرچه در شكل و�بیعي و��ل ط��ه گ��انهائي ك��ر انس��ا در براب��د ام� نمايش ظاهری مانند هم جلوه دارن�ل��نوعي را هم، گ� مصنوعي را تجربه نكرده اند، بهصورت گل نمايش دارند. گل مص�ه بین��د ك��اهده مي كنن� طبیعي مي شناسند ولیكن به محض تجربه و آزمايش مش�یر و��ني ذره ای نظ��ت. يع� اين دو صنعت ، از نظر كمیت و كیفیت، فاصله تبايني اس�یت��ركت و خاص��اد ب� نمونه يكديگر نیستند. میوه طبیعي ، ساخت الهي، چهقدر زي�ا� دارد ولیكن میوه پالستیكي و مصنوعي ، فاقد خاصیت و بركت است. قابل قیاس ب�نعت��ات ، ص��گ و ادبی��ای علم و فرهن��رآن هم در دنی��تند. اين ق��ديگر نیس� يك�رآن� خداوندمتعال است. صنعتي است الهي. ابتدا خداوند، لغات قابل استعمال در ق�وع��رب ، در ن��ات ع� را به اراده خود، بر زبان عربها جاری كرده. لغات عربي و يا ادبی�ر� خود، معجزه است و يا يك صنعت كامل طبیعي الهي مي باشد. چگونه در ابتدا ه�ة� لغتي مطابق با طبیعت و معاني وضع شده و چگونه در مسیر صرف و نحو، بر پاي�ات و��امي حرك��ه تم��تي دارد ك��ان موقعی� تغییرات طبیعت ، به راه افتاده ؟ يك چن�ه��انطور ك��ت. هم��اظ منعكس اس��بیعي ، در الف��نايع ط��بیعت و ص� تغییرات، در ط�ه� طبیعت به دو قسمت فروع و اصول تقسیم مي شود، اصول آن ، مواد اولیه است ك چند شكل مخصوص بیشتر نیست؛ مانند آب و خاك و هوا و نور كه مبداء پیدايش�ت ولیكن��ه اس��ر و خالص��ول، خیلي مختص� جمادات و نباتات و حیوانات است. اص�رب��ات ع� فروع از اين اصول ، بسیار زياد و يا نزديك به بینهايت غیر قابل توقف. لغ هم به همین كیفیت وضع شده است. يك كلم�ه را مانن�د قت�ل و ض�رب و نص�ر و�ع و��ط تفري� شرف و امثال آن ، كه از سه حرف و يا چهار حرف تشكیل شده، در خ�دا��ي پی��ای خاص��ر كلمه ای معن��ه درآورده و در ه� گسترش ، بهصورت هزاران كلم�زاران��اظ، ه� كرده. لفظ اول و معنای اول، يكي بیش نیست ولیكن مشتقات آن الف�د��ا قواع��ل لغت را ب� لفظ و هزاران معنا است. طبق يك قاعده مضبوط و معین، اص صرف و نحو، ظرف هفته ای انسان ياد مي گیرد ولیكن در مسیر تكلم و تلفظ، مانند�و در��رف و نح��د ص� اين است كه هزاران كلمه و عبارت فرا گرفته است. نمونه قواع�ات��د از ادبی��ه تقلی� ادبیات عرب، در هیچ زباني نیست و اگر هم مختصری هست ب�یات��ه خصوص��وده ك��وری تنظیم فرم� عرب بوجود آمده. خداوند ادبیات عرب را ط

173 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ت.��اني دانس��ف مع��ه كش��اظ را آين� معاني در الفاظ منعكس مي شود و مي شود الف�د ولیكن��ت كرده ان��د را درس��اظ و قواع��ان اين الف� بعضي ها مي گويند عربها خودش اشتباه مي كنند. گرچه طبیعي بر زبان آنها جاری شده ولیكن هرگز در تاريخ عرب�یر��ه در مس� كسي به فكر اين نیفتاده كه لغات را در ابتدا چگونه وضع كند و چگون�رآن و� قواعد صرف و نحو، آن را تكثیر نمايد. اگر يك نفر از اعراب ، پیش از نزول ق�وال علی�ه الس�الم ط�رح و تنظیم ش�ده ،� پیش از قواعد صرف و نحو كه بهوس�یله م بپرسد كه اين جمله » قتل زيد عمرا« به چه دلیل بايستي كلمه زيد، ضمه داشته�ت و��ل چیس��ه، فاع��د در اين جمل��ا بگوي��د، ي� باشد و كلمه عمر، فتحه داشته باش�اه اين� مفعول كدام است ، نمي تواند پاسخ دهد و داليلش را ذكر كند؛ زيرا ناخودآگ�ده از��ت و در آين��ده اس��اری ش��ا ج� لغات و صرف لغات و نحو عبارات، بر زبان آنه�ربي� كیفیت استعمال اين لغات ، قواعد صرف و نحو بوجود آمده است. پس لغات ع�ر��ات ب� و قرآني ، در سه جهت ، از نوع اعجاز است. يكي در وضع ابتدائي و تكثیر لغ�اظ و داللت��یرات الف��اني در تغی��یرات مع��دايش تغی��ر، پی� پايه قواعد صرف، و ديگ�تقیم بین��ه مس� تغییرات الفاظ بر حاالتي كه در معاني پیدا مي شود، و سوم، رابط لغات و معاني ؛ مثال لغت ماء و هواء و بسیاری لغات ديگر داللت مي كند ب�ر كیفیت�الي� ساخت ماء و هواء. از اين نظر كه مولكولهای هوا از يكديگر فاصله دارند و تو خ�ده� هستند، در حروفي كه لغت آن را تشكیل مي دهد، يك چنین فاصله ای پیدا ش�د، لغت��له دارن� است. مولكولهای ماء، كمتر فاصله دارند. مولكولهای هوا بیشتر فاص�ال� آن هم به همین كیفیت است. لغات عرب ، در وضع ابتدائي ، صنعت خداوند متع�ود��ه اراده خ��ات ب� است. تقريبا مانند صدای حیوانات. كسي نمي تواند بگويد حیوان�ا چ�نین اق�دامي� تصمیم گرفته اند كه هر كدام صدای مخصوصي داشته باشند. آنه�وت و��ه ص��كها چگون� نكرده اند و هرگز با يكديگر قول و قرار نگذاشته اند كه گنجش�ق و��اخت حل��ه س��وط ب��داها مرب��ه اين ص� صدا داشته باشند و كبوترها چطور بلك�ته��دائي داش��نین ص��ه چ��ت ك��اخته اس� حنجره آنها است كه خدا آنها را چنان س�ان��رای نش��د ب��ا باي��ه م� باشند. عربها هم به اين كیفیت. آنها كجا خبر داشته اند ك�تي� دادن حقیقت وجودی پیر و جوان، لغات شباب و شیب را وضع كنیم. شیب لغ�ت� است كه پیری را معرفي مي كند، يعني از قوا خالي شده است و شباب لغتي اس�ل��ت و از اين قبی��ده اس� كه جواني را تعريف مي كند كه قوا در وجود او متمركز ش�د��ه مي توان� لغات ديگر. رمز و راز ادبیات عرب ، خیلي زياد است. تنها لغاتي است ك�ا��ركي و ي��ات ت� علم خدا را به نمايش بگذارد. اگر خداوند بخواهد يك كتابي به زب�ف را در آن��ايف و ظراي��ه لط��ت اين هم� زبانهای ديگر نازل كند، هرگز ممكن نیس�رف و��د ظ��ت مانن��دا، درس� بگنجاند. مناسبت ادبیات عرب با علم خدا و ادبیات خ�ر��ود الزم دارد. اگ��ر خ��رفي هم براب��د، ظ� مظروف است. اگر مظروف برابر دريا باش�نیم ،��یر ك��ه و تفس��ركي ، ترجم� بخواهیم آيه ای از آيات قرآن را به زبان فارسي يا ت برابر هر آيه ای، ده صفحه هم كه بنويسیم ، باز هم نمي تواند آن لطايف و ظرايف را�ت و��زه اس� در ذهن شنونده منعكس نمايد. پس قرآن ، از نظر لغات و ادبیات، معج همچنین از نظر سبك و بیان. بسیار ساده و بسیار عمیق و عجیب. آنچنان ساده و

174 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�دون��نائي دارد، خیلي زود و ب��رب آش� روان كه كودك كودكستاني كه به ادبیات ع�د.� تأمل مي فهمد و دانشمندی بسیار عمیق هم به همان سادگي مي فهمد و مي دان�د��تاداني مانن��ه اس��اج ب� لذا عربها كه خیلي قرآن را ساده شناخته اند گفته اند، احتی�دون��ت ، ب��ه هس� ائمه اطهار نداريم. خودمان مي فهمیم. قرآن ، ذات خدا را چنان ك كم و زياد، به نمايش مي گذارد و همچنین اسرار خلقت را كه از ابتدا چگونه بوده و�ا��ان را، ت��ور كیفیت خلقت انس� چگونه ساخته شده، به نمايش مي گذارد و همینط�ود لفظي� ببیند چه مراتبي را بايد طي كند. كتابي است هم قد عالم خلقت. نمي ش�اد��رآن در نه��وئیم اين ق��وانیم بگ� در قرآن پیدا كرد كه برابرش معنائي نباشد. میت�روع،� خود، سه كتاب نامتناهي است. يكي طبیعت را چنان كه هست ، از اصول تا ف�ه��ان ك��ل چن��ای تكام� توضیح مي دهد. كتاب دوم ، انسان و تربیت انسان را تا انته�ری��ری و روحي، كم و كس� هست ، توضیح مي دهد كه از نظر سازمان طبیعي و فط�یح��ت توض��كه هس��ان س��ال را هم چن��د متع��دا ون� نداشته باشد، و ديگر وجود خ

مي دهد.

درخواستهاي سفيهانه از رسول اكرم ص�رم، خواهش93 تا 90و در آيات ��بر اك��ردم را از پیغم� های سفیهانه و احمقانه م

مطرح مي كند. مي گويد كفار قريش ، خدمت پیغمبر مي رسند و مي گويند ما هرگز به تو ايمان نمي آوريم مگر در اين سرزمین خشك جزيرۀ العرب ، چشمه آبي بسیار شیرين و گوارا برای ما جاری كني و باغي بسیار مفصل از خرما و انگور و میوه های�ا اين� ديگر برای ما بسازی كه در داخل آن درختها، نهر آب جريان داشته باشد و ي�ته ها را��دا را و فرش��ا خ��ني ي� كه اگر تو پیغمبر هستي آسمان را برسر ما خراب ك�ته��ره داش� گروه گروه در برابر چشم ما ظاهر سازی يا الاقل خزانه ای پر از طال و نق باشي كه به ما ببخشي و يا تو را ببینیم كه به آسمان پرواز مي كني و چگونه پرواز�ا��ه م� مي كني. تازه اگر به آسمان رفتي و نامه ای از خدا گرفتي و برای ما آوردی ك�و،��ا بگ��واب آنه��و در ج� بتوانیم آن نامه را بخوانیم ، باز هم ايمان به تو نمي آوريم. ت�را��ده ام. چ��اب ش��الت انتخ� سبحان اهلل، مگر من بشری بیش�تر هس�تم ك�ه ب�ه رس�ه��تم مطالب� كارهايي كه مربوط به خداست از من كه يك انسان عاجز و ناتوان هس

مي كنید؟�رح��ودن مط��خره نم� خداوند در اين آيات، سؤاالت سفیهانه را كه به منظور مس�ؤاالتي� مي كنند، ذكر مي كند. سؤاالت از مقامات، بر سه قسم است. قسمت اول، س�واب��تاد، ج��ند و اس��دن میپرس��رفتن و فهمی��اد گ��ور ي� است كه متعلمین به منظ�ه و� سؤاالت را برای ياد دادن مي گويد و جواب مي دهد. يك چنین سؤاالتي، عاقالن�مندی� حكیمانه است و خداوند به مردم سفارش كرده است كه هر جا عالم و دانش ديدند از آنها سؤال كنند و خداوند به سؤال كننده و مسئول ، اجر و پاداش مي دهد.�تراض��الم اع��ان ع��ه انس��ل ب��ان جاه��ه انس� قسمت دوم ، سؤاالت اعتراضي است ك�مت��ه عص��ه ب��اء ك��دا و انبی� مي كند كه چرا گفتي و چرا كردی ؟ اين سؤاالت از خ

175 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

شناخته شده اند، گناه كبیره شناخته شده است ؛ مثل اين كه بر خدا اعتراض كنند كه چرا خدا او را برتری داده ، چرا پدر و مادر را بر فرزندان حاكمیت داده ؟ سؤاالت اعتراضي به خدا و سازمانهائي كه به عصمت و حقانیت شناخته شده اند، دلیل كفر�ايش��ائل را ب�ه نم��اق س��ر و نف��ه كف��ؤاالتي اس�ت ك� و نفاق است. قسمت سوم، س�رهم��ذارد و اگ��ايش بگ� مي گذارد. سؤاالتي كه مي خواهد عجز طرف مقابل را به نم�نین��ك چ��د. ي��راهم مي كن��ئول را ف��ات آزار مس� جواب دلخواهش را نگیرد، موجب�ه رنج و� سؤاالتي را سؤاالت تعنتي نامیده اند. سؤاالتي كه فقط مي خواهد طرف را ب�ات��ه در اين آي� زحمت بیندازد و عجز و ناتواني او را به نمايش درآورد. سؤاالتي ك�بر،،��ه پیغم� مطرح شده، از اين نوع سؤاالت است. كفار قريش به فكر اين نبودند ك�ه� دلیل از نوع معجزات ، برای اثبات حقانیت خويش بیاورد. مردمي لجوج بوده اند ك�ه��ه اين ك��د، ن��ه رنج و زحمت بیندازن� فقط به فكر اين هستند كه رسول خدا را ب�مه� داليل حقانیت او را ببینند و بشناسند. لذا مي گويند در اين بیابان خشك ، چش�ده��ا وع� آب را جاری كن، برای ما باغ و بوستان بساز، همان بهشت موعود كه به م�ه��ا ب��ل م��تگان را مقاب� مي دهي، در همین دنیا ظاهر كن و يا مي گويند خدا و فرش�و را��رواز ت� نمايش بگذار و اگر هم به آسمان پرواز كني نامه ای از خدا بیاوری، نه پ�زاتي� قبول داريم و نه هم نامه تو را مي پذيريم ؛ يعني مي گويند اگر هم چنین معج به دست تو جاری شود ما هرگز به تو ايمان نمي آوريم. از همان ابتدا، سؤاالت خود�ه اين��د ن��ه زحمت بیندازن� را طوری مطرح مي كنند كه مي خواهند رسول خدا را ب�د. پس در��رت بیاورن��ه آن حض� كه داليل حقانیت اورا بدانند و بشناسند و ايمان ب�ا��ر ب��ه اگ��د ك��أموريت مي ده��انها م��ه انس��الي ، ب� اين آيات هم خداوند تبارك و تع�ا��یله آنه��ه بهوس��د ك��ر اين باش� پیغمبری و يا امامي و يا عالمي برخورد كرد به فك�ا��د و ب��االتر بدان��ر و ب��ود را برت��ه خ��ه اين ك� هدايت شود و حقیقت را درك كند ن�ه و��ات آزار و اذيت ائم��د، موجب� سؤاالتي كه به منظور فراگیری علم مطرح نمي كن

پیغمبر را فراهم كند.�ان95 و 94و در آيه ��ر راه انس��ه س��وانعي ك��ور كلي م� ، دنباله آيات قبلي، بهط

�ر و� وجود دارد و يا آن موانع را به وجود مي آورد كه ايمان به خدا نمي آورد و در كف�ر��ا ب��راد امته��ا اي��د: تنه��د. مي فرماي��رح مي كن� گناه باقي مي ماند، اين موانع را مط پیغمبران همین است كه مي گويند چرا خداوند انساني را كه مثل و مانند ما است�ا هم��اوتي ب��تیم و تف��ديگر هس��رادر يك��انها ب� به رسالت اختیار كرده است ؟ ما انس�ه� نداريم. چگونه خداوند يك نفر را بر ديگران برتری مي دهد و ديگران را محكوم ب حكم او مي كند؟ چرا يك انساني را به رسالت و رياست انتخاب كرده و فردی را به رسالت انتخاب نمي كند كه از جنس انسان نباشد، از فرشتگان باشد يا از مخلوقات�اوی هم��واخت و مس��ور و يكن��ه در خلقت يكج� ديگر؟ انسانها را به همین دلیل ك�ود��ده خ� مي بینند، در تربیت و علم و معرفت هم آنها را برابر مي شناسند و به عقی�ديگر� اعتراض مي كنند كه از میان صد نفر و يا هزار نفر يا صدها هزار نفر كه با يك�ه� مساوی و برابرند، دلیلي ندارد كه خداوند متعال و يا غیر خدا از اين انسانهائي ك�ر��ه اگ��د. البت��اب كن��بری انتخ� مثل و مانند هم هستند، يكي را به حاكمیت و ره

176 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ودی� انتخاب به همین كیفیت باشد كه خداوند، انساني را بدون امتیاز و برتری وج�ه��ر كس ب� به مقامي انتخاب كند، از نظر عقل و منطق ، مورد ايراد واقع مي شود. ه�رای اداره آن��ني ب��د؛ يع��ته باش� مقامي انتخاب شود بايستي لیاقت آن مقام را داش مقام ، امتیازی داشته باشد كه ديگران ندارند. انتخابات خداوند تبارك و تعالي همه جا بر پايه لیاقت و استعداد است. ابتدا انساني را پرورش میدهد و او را به مقامي از�أموريت��ه او م��تعداد ب� علم و حكمت و قدرت مي رساند و بعد بر پايه آن علم و اس�ا� مي دهد و ديگران را وادار به اطاعت او مي كند. بعضي خیال مي كنند برتری امامه�ت و� و يا پیغمبران به همین دلیل است كه خدا آنها را در اين مقام نصب كرده اس�ات� يا پیغمبر، آنها را وصي خود قرار داده. انتخابات و انتصابات الهي را مانند انتخاب�ا��الت و ي��ه وك��ي را ب� و انتصابات بشری مي دانند. انسانها زماني كه مي خواهند كس وزارت انتخاب كنند، چندان توجه به برتری فكری و وجودی آنها نسبت به ديگران ندارند. به محض اين كه يك نفر به وكالت و وزارت انتخاب شد، ديگران او را وكیل�واب��ه ج��د ك� و وزير مي شناسند و شايد اگر دلیل انتخابات را بپرسند، كسي نباش�ات و��د ولیكن انتخاب��ابت كن��خص منتخب را ث��ودی ش� درستي بدهد و برتری وج انتصابات خدا و ائمه اطهار چنین نیست. خداوند ابتدا به انساني كه او را به نبوت و�ام� يا رسالت و يا امامت انتخاب مي كند، به او لیاقت و استعداد مي دهد. او را به مق�ز در��ه هرگ��ود مي آورد ك� عصمت مي رساند. يك چنان فهم و دانشي را در او به وج�د،��د صددرص��ه خداون� گفتن و شنیدن و دستور دادن اشتباه نمي كند. بعد از آن ك�اقت داده��وده و لی� لیاقت او را برای چنین مقامي میداند كه خودش او را تربیت نم است، او را به مقام رهبری انتخاب مي كند و يا به پیغمبر دستور مي دهد كه فالني�دا و� را به جانشیني خود انتخاب كن. مردم كه دلیل اين انتخاب را نمي دانند بر خ�ورد و� پیغمبر ايراد و اعتراض دارند. مي گويند چرا بشری را كه مانند ديگران مي خ�ات الهي��د انتخاب� مي آشامد و زندگي مي كند به رسالت انتخاب نموده ؟ فكر مي كنن

�د: »�امانند انتخابات بسیاری از مردم، دلیل و برهاني ندارد. مي گوين برش أبعث اهللسوال «ر

معرفي هدف خلقت�ه��ت، چ��د ماس��ل و مانن� آيا خدا انساني را به رسالت انتخاب كرده؟ يعني او مث�ه��عیتي ك� دلیل دارد كه پیغمبر ما باشد؟ و يا خیال مي كنند انسانها در همین وض�االتر� زندگي دنیائي خود را مي فهمند، به مقصد زندگي رسیده اند و زندگي بهتر و ب از اين وجود ندارد. مي گويند اين آقا كه پیغمبر يا امام است مي خواهد برای ما چه

�ه ��د در آي��ازد؟ خداون��دگي بس��ا زن��رای م��ه ب��واب95كاری انجام دهد و چگون� ج مي دهد. مي فرمايد، اگر تمامي اهل عالم از جنس فرشته ها باشند كه هرگز گناهي�ا را� از آنها صادر نمي شود، خطا و اشتباهي در زندگي نمي كنند، باز هم خداوند آنه�ذار� در همین وضعیت يكنواختي كه معصوماند و گناهي از آنها صادر نمي شود، واگ

177 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ا� نمي كند بلكه فرشته ديگری را مأموريت مي دهد كه پیغمبر فرشتگان باشد و آنه�ال��ه كم��د و ب��رقي بده� را از اين وضعیت ثابت و يكنواختي بیرون بیاورد. آنها را ت

�د95بهتر و باالتر برساند. ضمن آيه ��رفي مي كن� هدف خود را از خلقت انسانها مع�د و��رار گیرن��ي ق��ام بي عیب و نقص� كه يعني انسانها اگر مانند كودكان ، در يك نظ�از��دگي ، ب��ن زن� ذره ای ظلم و گناه و معصیت از آنها صادر نشود، در يك نظام احس�وران��د زنب��ه مانن��ذار نمي كنم. گرچ� هم من كه خدا هستم آنها را به اين حال واگ�ل تص�ور��ا قاب� عسل، بسیار مرتب و منظم كار كنند و هیچ فساد و مفسده ای از آنه�ه علم و��ر پاي� نباشد. من انسانها را به اين منظور خلق كردم كه يك نظام احسن ، ب�ود.� معرفت پیدا كنند نه بر پايه عادت و ترس از ضرر و زياني كه بر آنها وارد مي ش�د در��ه مي گوين��د ك� بعضي ها گاهي تمدن غربي ها را به اين كیفیت تعريف مي كنن�دارد. اداره��ود ن��تری وج��اه و دادگس��بان و دادگ� فالن شهر و مملكت، پلیس و پاس�د.��ند و مي بندن��ارو مي كش��د، آب و ج��از مي كنن��ه ب� دادگستری را سالي يك مرتب مردمي هستند بسیار منظم و مرتب. به يكديگر دروغ نمي گويند. خیانت نمي كنند.�ود� مقررات زندگي را خیلي خوب رعايت مي كنند. كاسبشان اول صبح در دكان خ�اغ و� را باز مي كند، اجناس را با نرخهای معین به نمايش مي گذارد، به خانه اش يا ب بوستانش مي رود و شب كه به مغازه خود برمي گردد مشاهده مي كند، چندين هزار�ه��د. ن��ازه انداخته ان� تومان اجناسش را برده اند و پولش را داخل صندوق صاحب مغ�ارت��اس او نظ��ر اجن��ه ب��ي ك� شاگردی الزم است ، نه پلیس و پاسبان و نه هم كس�ك��د و ي��ل كرده ان��دگي را ح� داشته باشد. مردمي كه به اين كیفیت ، مشكالت زن�دا��ه خ� كشور امن و امان، بدون پلیس و پاسبان بوجود آورده اند چه نیازی دارند ك�كالت��ان مش��د؟ خودش��ا ن�ازل كن� برای آنها پیغمبری بفرستد و يا قرآني برای آنه

زندگي را حل كرده اند. احتیاج به پلیس و پاسباني ندارند. �د. مي فرماي�د: اگ�ر� خداوند در اين آيه شريفه به چنین س�ؤاالتي ج�واب مي ده�ر��ا س��اهي از آنه��وماند و گن��تهها معص��ه فرش��د ك� تمام جمعیت زمین فرشته باش�أمور� نمي زند، باز هم من كه خدا هستم آنها را آرام نمي گذارم. فرشته ديگری را م�رار��تری ق��عیت به��د و در وض��دايت كن� مي كنم كه آنها را به راه بهتر و عالیتری ه�ه��رقي را ب� دهد. پیغمبران به اين منظور مأموريت پیدا مي كنند كه خط تكامل و ت�ر��ند و از ه��الم بشناس��یز را در ع��ه چ� روی مردم باز كنند كه اوال همه كس و هم�ند و��ود را بشناس��دای خ��ا خ� كسي و هر چیزی به موقع استفاده كنند و مخصوص�ك��د. ي��دا بتوانن��د خ� مجهز به اسماء و صفات الهي شوند. مانند خدا بدانند و مانن�دون��در ب��ه همین ق��امي ك��ه نظ��د، ن� چنان نظامي كه محصول علم و معرفت باش مزاحمت زندگي كنند و بخورند و بیاشامند. تنها چیزی كه در جامعه بشريت، يك نظام طبیعي الهي بوجود مي آورد، علم و معرفت است. نظامي كه در داخل آن ، هر�ود��ام، وج��رض در آن نظ��رگ و م� انساني به بینهايت ثروت و قدرت مجهز است. م ندارد. قتل و كشتاری در آنجا ظهور ندارد. ارقام رنج و زحمت ، در حد صفر است و�وردن و� ارقام موفقیت و بهره برداری، در حد بینهايت ، نه نظامي كه صرفا بر پايه خ�ند. پس��ده ای در رنج و زحمت باش��د وع��گذراني كنن� آشامیدن باشد. عده ای خوش

178 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

هدف خدا از خلقت انسان ، پیدايش نظام احسن بر پايه علم و معرفت كامل كه در�ق��ال مطل��ق و كم��ه علم مطل��ه ب� آن نظام ، میلیونها و میلیاردها انسان در حالي ك�د. از��دگي مي كنن��ا هم زن� رسیده اند و مجهز به علم و قدرت خدای خود شده اند، ب�عي��ان وض� آن نظام، تعبیر به مدينه فاضله و زندگي بهشتي مي شود. بهشتیان چن�ام��ه مق��تند. ب��ا هس��ا و عالمه��ل آدمه� دارند كه هر يك از آنها چناناند كه مالك ك�ك��دايش ي��د. پی��ات دارن� خالفت الهي مي رسند. مانند خدا حاكمیت بر همه كائن�دمتعال از خلقت� چنین نظامي كه محصول علم و معرفت كامل است، هدف خداون�ا��ردار از آنه��ت ب��اند، دس��امي نرس��نین مق� عالم و آدم است و تا انسانها را به يكچ�نین��ك چ��ه ي� نیست. در مسیر حوادث و ابتالئات ، آنها را باالتر و باالتر مي برد تا ب علم و قدرتي برساند. پس خداوند در اين دو آيه مي فرمايد: اوال پیغمبران بر اساس�ا� امتیازات وجودی خود و بر اساس علم كامل خود به نبوت انتخاب مي شوند و ثانی�ريت��ه بش��ام اقتص�ادی در جامع��ك نظ� هدف خدا از خلقت عالم و آدم ، پیدايش ي�ان را� نیست بلكه ايجاد يك نظام احسن در پناه معرفت كامل است، تا خداوند انس

به چنین مقامي نرساند، آزادی مطلق به آنها نمي دهد.

ثواب و عقاب�انهای97 و 96و درآيه ��رای انس� عوامل زجر و فشاری را كه در مسیر زندگي ب

گمراه و منحرف پیدا مي شود، تعريف مي كند. ابتدا پیغمبر اكرم مي فرمايد كه شما�أمور��د، من م��ديق كنی��ا تص��ذيب و ي� از من اطاعت كنید يا نكنید، رسالت مرا تك�اب��واب و عق��وتم ولیكن ث��أمور دع� تعقیب شما و مجازات شما نیستم. من فقط م�ك دولت� شما، در صورت اطاعت و يا معصیت ، به دست خداوند متعال است. من ي و يك حكومت نیستم كه هر كس از من اطاعت كند به او اجر و پاداش بدهم و هر كس مخالفت كند و معصیت نمايد او را به زندان بیندازم و مجازات كنم. من فقط�ما��ار ش��دی را در اختی��عادت اب��وی س� يك رهبر و راهنما هستم. راه مستقیم به س مي گذارم و خودم در اين راه پیشوای شما هستم. هر كس همراه من باشد، هدايت�دون��ا ب� مي شود و هر كس گمراه شود، مانند كودكي است كه در بیابانها و جنگله�دا��ان پی��ر راه گمراه��زرگي س��وادث ب� سرپرست به خود واگذار شده است. قهرا ح مي شود كه آنها را به هالكت و گمراهي مي كشاند و بعد هم به آتش جهنم كشیده

میشود.�اير آن، همین مطلب��ه و نظ��یار علمي و منطقي در اين آي��ائل بس� يكي از مس�ا��ي از آنه��ر كس��ه اگ��ت ك��اء خداس� است كه آيا ثواب و عقاب به دست خدا و اولی�د؟��ازات نماين� اطاعت كند به او ثروت و قدرت برسانند و اگر معصیت كند او را مج�ركت��بیعي ح��ری و ط� آن هم عذابي مانند جهنم ، و يا اين ثواب و عقاب نتیجه قه�تقیمي��اده مس� در بیراهه و راه است ؟ شما كارواني را در نظر بگیريد كه در يك ج�ا��كالت آنه� به سوی شهر حركت مي كنند كه وقتي به آن شهر رسیدند، تمامي مش برطرف مي شود و به تمامي نعمتهای خدا مي رسند. خداوند در اينجا اعالم مي كند

179 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�درت��روت و ق��ك ث��ه ي��اقبت ب��د، ع� كه هر كس در اين جاده مستقیم حركت كن�ل��وير و جنگ��وی ك��ه به س��ردد و در بیراه� نامتناهي مي رسد و هر كس منحرف گ�ه��یراهه روی ب��دارم ولیكن در اين ب��اری ن��ه او ك� حركت كند، من كه خدا هستم ب�ز��ان ، ج��وير و بیاب��ود و عالوه، در ك��دا مبتال مي ش� محرومیت كامل از نعمتهای خ�ا��ت. پس در اينج� حشرات موذی و حیوانات درنده، همنشین ديگری نخواهند داش�ه��د. اوال از آن هم��دا مي كن� كسي كه در بیراهه حركت مي كند، سرنوشت بدی پی�ان،� نعمت و ثروت كه در شهر بهشت است ، محروم مي شود و ثانیا در جنگل و بیاب گرفتار دزدان غارتگر و درندگان خطرناك مي شود. هستي خود را از دست مي دهد.�ا��ت ، آي� پس آنجا كه انسان منحرف، گرفتار آن همه محرومت و مشكالت شده اس�ازات��اخته اند و او را مج��رای او س� آن مشكالت، عذابي است كه خدا يا پیغمبران ب�ه��اب، ب��واب و عق��ت ؟ ث� مي كنند يا عذابي است كه نتیجه بیراهه روی و انحراف اس�وم و��امي عل��ه تم��ان را ب��ه انس� همین كیفیت است. دين خدا يك مكتبي است ك�ای��ا و نعمته��امي آن ثروته��د و تم��نا مي كن��دا آش� حقايق و به تمامي نعمتهای خ�ه در خ�ط� نامتناهي را بدون رنج و زحمت ، در اختیار انسان قرار مي دهد. كس�ي ك�ه� دين حركت مي كند، قهرا به تمامي آن نعمتها و ثروتها مي رسد كه از آن تعبیر ب بهشت شده است. سرپرست مهرباني مانند خداوند متعال و اساتید رئوف و مهرباني�اء� مانند ائمه و پیغمبران و نعمتهای نامتناهي كه نتیجه تعلیم و تربیت خدا و اولی

خدا مي باشد.�الت و��اللت و جه��ز ض��ل، بج��ط تكام��راف از اين مكتب و از اين خ� ولیكن انح�دا��وی خ��ه به س� مصیبتها و محرومیتهای فراوان نتیجه ای ندارد. مي فرمايد كسي ك برود، خدا او را روشن مي كند. علم و حكمت به او مي آموزد و او را به اسرار سعادت�ود، اوال��رف مي ش��ط مكتب و دين ، منح� و شقاوت آگاه میكند و اما كسي كه از خ�ود و� سرپرستي ندارد كه او را اداره كند و ثانیا گرفتار كوری و كری و گنگي مي ش برای خود جهنم مي سازد. مشاهده مي كنید كه كفار، در مسیر ضاللت و گمراهي و بي بند و باری فعالیت مي كنند. برای تسلط بیشتر بر مردم و غارت ث�روت آنه�ا اين�اللت،��ر و ض��ه كف��رين نتیج��د و آخ��ه راه مي اندازن��تار ب��گ و كش� همه قتل و جن�دگي��ود را و زن��ده و خ��ناخته ش� پیدايش آتشهای هسته ای است كه جهنم آنها ش�تي� خود را به نابودی مي كشانند ولیكن خبر ندارند كه در آيندۀ بعد از مرگ، بايس به نتايج اعمال خود كه همین عذابها و آتشها باشد، مبتال مي شوند و دائم از عذاب

ضاللت و گمراهي رنج مي برند. همین معنا را مي پروراند كه ثواب و عقاب ، محصول كفر و ايمان98لذا در آيه

�د:��د. مي فرماي��ف مي كن��ه تعري� آنها است. پیغمبر اكرم )ص ( دنیا را به صورت مزرعنيا مزرعة الاخرة» «152ادل

225، ص 67. بحار االنوار، ج 152

180 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ان و محبت در��ذر علم و حكمت و احس� يعني دنیا كشتگاه عالم آخرت است. ب�ما��ه ش��رت ب��دگي آخ��ره آن در زن��د و ثم��د آن را مي پروران� دنیا مي كاريد، خداون

برمي گردد. �ه� در اينجا الزم است بدانید چگونه دنیا كشتگاه عالم آخرت است. آيا اين مزرع دنیا مانند همین كشاورزی ها و دامداری ها است كه انسانها بذر گندم و ارزاق ديگر�ا اين��د و ي��ه مي كن��ا را تهی��اند و روزی آنه� را مي كارند، خدا آنها را به ثمر مي رس�ه� كشتگاه آخرت، معنای ديگری غیر از اين كشاورزی ها دارد. حقیقت اين است ك�اری ،��وع آبی� خداوند دو نوع زمین قابل كشت و دو نوع كشاورزی و دامداری و دو ن�داری ها روی��اورزی ها و دام� در اختیار ما انسانها گذاشته است. يكي از اين دو كش زمین است كه بهوسیله آب باران آبیاری مي شود و در همین دنیا محصول مي دهد�ان� و كشتگاه ديگر، قلب انسانها و زمینه فكر آنها مي باشد. انسانها در وجود خودش زمیني هستند بسیار وسیعتر از كرۀ زمین و يا زمینهای ديگر. زمیني ك�ه هرگ�ز از�د و� كاشتن و آبیاری سیر نمي شود. هر چه بیشتر بكارند، بیشتر وسعت پیدا مي كن�دگان��اتقوا و بن��ؤمن و ب��انهای م��د و آن قلب انس��ول مي ده��تر محص��تر و بیش� به�ات��وع تعلیم��ه از ن��ما چ� خداست. شما هر نوع خدمتي به انسانها كنید، خدمت ش باشد، كه در اين صورت مانند ابر و ب�اران هس�تید ك�ه حی�ات علمي و ايم�اني ب�ه�تحق،� بندگان خدا مي دهید، و چه از نوع خدمات باشد، هر خدمتي ب�ه انس�ان مس�ل��ه اه��داني ك��ل فرزن��ه دلی��ه چ� مانند بذری است كه در دل او كاشته مي شود. ب�ان و��ان و ايم��ل و دانشش� هستند، محبت به پدر و مادر پیدا مي كنند و هر چه عق�د و��ادر محبت دارن��در و م��ه پ��ادتر ب��تر و زي��ود، به� تقوايشان بهتر و بیشتر مي ش مخصوصا به انبیاء و اولیاء عشق و عالقه دارند. محبت آنها در دلشان پرورش يافته،�بری��ا پیغم��امي و ي��دمت ام��ه در خ� تا جائي كه بزرگترين لذت آنها وقتي است ك مي نشستند و يا با خدای خود رابطه دارند. اين محبتها نتیجه خدماتي است كه به�تي ،��دگي بهش��ده در زن��ه و در آين� آنها شده،. هر خدمتي مانند بذری پرورش يافت�ول��ا در ط��ادر آنه��ا م� میلیونها انسان وابسته به انساني مي شوند كه به پدر آنها و ي�ذت و نعمت��ترين ل� تاريخ احسان كرده اند. چهره بهشتي ها برای اهل بهشت، بزرگ است و آنچنان با يكديگر خلوص و اخالص دارند كه وقتي كنار يكديگر مي نشینند�د. از آن��افت مي كنن��ذت روحي را دري� و يا يكديگر را زيارت مي كنند، بزرگترين ل طرف، ظلم و ستم و بدكاری و خیانت به مردم و هر نوع آزار و اذيت، خواه از قبیل توهین و امثال آن باشد و يا از قبیل ظلم و جور، آنها نیز مانند بذری در دل مردم�ه��ده ك��ار مي آورد و در آين��ه ب��مني ب� كاشته مي شود و رشد مي كند. عداوت و دش تمامي بدان و بدكاران ، از جامعه انساني و ايماني طرد مي شوند، در بیابان و برهوت�د.��جره زقومن��ری ش��رای ديگ��ا ب� جهنم با يكديگر محشور مي شوند. هر يك از آنه خداوند در قرآن، دو نوع درخت به انسانها معرفي مي كند كه اين دو درخت از نوع�وبي ،��جره ط��وم. ش��جره زق��ام ش��ه ن��ری ب� انسانند. يكي به نام شجره طوبي و ديگ�د.��ان نموده ان� انسانهای خوب هستند كه در دنیا به يكديگر خدمت كرده اند و احس�رای��ا ب��ك از آنه��ر ي� شجره تقوی و عدالت را در میان خودشان پرورش داده اند. ه

181 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�انهائي� ديگری، لذت بزرگي به شمار مي رود. معنا و مفهوم كامل بهشت، همان انس�ر��ديگر پ��ه يك��ه ب��ق و عالق� هستند كه با يكديگر زندگي مي كنند و دلشان از عش�ات��د و امكان� است. روابط خوبي با خودشان و خدای خودشان و امام خودشان دارن عظیمي ، خدا در اختیار آنها مي گذارد كه هر چه بخواهند فوری برای آنها حاض�ر و آماده است و بزرگترين لذت آنها، حشر و نشر با يكديگر است. شايد نمونه كوچكي�ت��ك دوس��ما ي��یم. مثال ش��ته باش� از عشق و عالقه انسانها به يكديگر در دنیا داش�ت ،��رفت اس��ل علم و مع� صمیمي داريد كه خیلي به او خدمت كرده ايد و او هم اه�ترين آرزويش� قدر خدمات شما را مي داند. خیلي عشق و عالقه به شما دارد. بزرگ�ر��ید. اين دو نف��ور او باش� اين است كه ساعتي در خدمت شما باشد و شما در حض انسان كه محبت ايماني به يكديگر دارند و در شعاع احسان و پرورش يكديگر رشد�وب ،��انهای خ��ني انس��وبي يع� كرده اند، شاخ و برگ شجره طوبي هستند. درخت ط�ا تعلیم و��د و ب��د كرده ان��دا رش� انسانهای مؤمن و باتقوا ، انسانهائي كه در مكتب خ�وم هم��جره زق��ا ش��انیده اند. و ام��ت كش� تربیت و خدمات ديگر، يكديگر را به بهش انسانهای بد و بدكاره هستند كه در دنیا مانند حیوانات زندگي كرده اند. يكديگر را�ا��د و ب��روم كرده ان� به ظلم و ضاللت كشانیده اند. از لطف و رحمت خدا خود را مح�ا��اخته اند. در دنی��ود س��رای خ��ك جهنم ب� ظلم و زور به يكديگر و يا ساير مردم ، ي منشاء اين همه ظلم و ضاللت بوده اند و در آخرت كه در يك جا با يكديگر محشور�ه� مي شوند، هر كدام برای ديگری تبديل به عذاب بزرگي مي شوند. مار و عقربي ك�ار و��د: از آن م��د و مي فرماي� امام چهارم در يكي از دعاهای خودش يادآوری مي كن�ار و��د در جهنم م��ه خداون� عقربها به تو پناه مي برم ، مار و عقرب معمولي نیست ك�رای��انهای جهنمي ب��ان انس��ه هم��دازد بلك��ا بین� عقرب بسازد و به جان جهنمي ه�ديگر آزار و اذيت� يكديگر، هر كدام مار و عقرب و اژدهای بزرگي هستند كه به يك�ت. در همین� مي رسانند. هر يك جهنمي برای جهنمیان ديگر يك شجره زقوم اس دنیا هم درست دقت كنید. وقتي كه با يك فرد شرور و جسوری محشور هستید و�ه��ان ك��نین انس� دائم با دست و زبان شما را آزار مي دهد، آيا عقربي به صورت يكچ�ما��ه ش��ا ب� زخم زبان مي زند بدتر است و يا عقربهای معمولي كه ممكن است اتفاق نیش بزنند و ساعتي شما را اذيت كنند. شجره طوبي، انسانهای بهشتي هستند كه�ل��ه اص� اصل آنها انبیاء و ائمه هستند. شجره زقوم هم انسانهای جهنمي هستند ك�رت ،� آنها امثال فرعونها و شدادها و جنايتكاران مشهور عالم هستند. در زندگي آخ�ا��ا ب� يك تصفیه جهاني و تاريخي بوجود مي آيد. انسانهای پاك و مؤمن، در يك ج�ديگر��ا يك��ر، ب��ای ديگ��افر هم، ج��اك و ك� يكديگر محشور مي شوند و انسانهای ناپ�ك��ه هم ي��ود و ن��دا مي ش��ني در جهنم پی� محشور مي شوند. نه انسان پاك و مؤم�اك� انسان ناپاك و كافر در بهشت ظاهر مي گردد. خداوند به اين دوگروه پاك و ناپ

ا المجرمونخطاب مي كند. مي فرمايد:» «153 وامتازوا اليوم أهي

59. سوره يس، 153

182 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ان و��ل ايم� ای جنايتكاران، شما يك جا جمع شويد. حق نداريد در زندگي بااه�ا��ديگر و ي��دمات يك��تگاه خ��انها كش��ابراين، دل انس��ويد. پس بن��ور ش��وا محش� تق�د و��وم مي كن��جره زق��ه ش��ديل ب� خیانتهای به يكديگر است. خیانتها، خائنها را تب�ص اين��د. متخص��وبي مي كن��جره ط��ه ش��ديل ب��دمتگزاران را تب��دمات هم، خ� خ�فیه��ك تص��ود، ي��ومت خ� شناسائي هم خدا و ائمه اطهار هستند. امام زمان در حك�ل��ان قاب��ه ناپاك� جهاني بوجود مي آورد. پاكان را از ناپاكان جدا مي كند و ديگر توب�ا��ا آنه��ده و ب��نین و متقین وارد ش� قبول نیست كه حق داشته باشند در شهر مؤم�ت.��افر اس��ؤمن و ك��انهای م��ا، قلب انس��ه دنی� حشر و نشر داشته باشند. پس مزرع خدمات از هر نوع، خواه تربیتي و خواه نجات از مصیبتها و يا پرورش زندگي مردم

باشد، آنهم بذرهائي است كه انسانها را تبديل به شجره طوبي مي كند.

شجرة طوبي و زقوم�اخ� و در همین آيه، خداوند متعال، دلیل تبديل انسانهای طیب و طاهر را به ش�ان��وم بی��جره زق� و برگ شجره طوبي و دلیل تبديل انسانهای كافر و ظالم را به ش�اخه ای از� مي كند. مي فرمايد: دلیل مجازات جهنمي ها كه هر كدام برای يكديگر ش�امت��ر قی��وند و منك��دا مي ش��ات خ��ه آي��افر ب� شجره زقوم هستند، اين است كه ك�ار��رد و غب��ديم وگ��اك ش��ه خ��د از آن ك� هستند. مي گويند چطور ممكن است بع�ا را� شديم ، دو مرتبه به صورت انسان ساخته شويم ؟ خدواند در آيه ديگر جواب آنه مي دهد. مي فرمايد: گرد و غبار كه سهل است ، اگر تبديل به فلزات معادن شديد و�ادن و��زات مع��ه فل��ت ك� به صورت ماشینآالت درآمديد، باز هم برای خدا آسان اس�ار� آهنها را تبديل به انسان كند. بزرگترين عامل كفر، همین انكار قدرت خدا و انك�د.� زندگي آخرت است كه انسان ، معرفت به خدا ندارد و وجود خدا را درك نمي كن�ده ، از��دون آفرينن��ل و ب��ل و فاع��دون عام� خیال مي كند همینطور خود به خود، ب�ود��ار خ��ي در كن��دگي لذتبخش��ك زن��یده. ي��مان كش� زمین سبز شده ، سر به آس�ه��ل ب��ا جه��دا و ي� مي بیند كه مانند حیوانات بچرد و بعد نابود شود. انكار قدرت خ�ه��ت ك� قدرت خدا، عامل پیدايش تمامي جنگها و قتل و كشتارها و يا عذابهائي اس در تاريخ بوجود آمده و خواهد آمد؛ زيرا تنها عاملي كه انسان را به نظام مي آورد و�ر��ه اگ� او را از ظلم و ستم باز مي دارد، ايمان به خداوند متعال است. تنها نیروئي ك

�اعت اوانسان ، معرفت به آن داشته باشد، می� تواند او را حاكم بر خود بداند و در اط�رو� درآيد، قدرت خداوند متعال است ؛ زيرا انسان با هر كسي و با هر چیزی كه روب مي شود خود را از آن بهتر و باالتر مي بیند و در مبارزه از كوهها قويتر است كه دل�تخدام� كوهها را مي شكافد و از درياها و هواها بزرگتر و قويتر است كه آنها را به اس�ود را از� خود درمي آورد و بر آنها حاكمیت پیدا مي كند. اين حاكمیت كه انسان خ�دائي� هر كسي و هر چیزی بهتر و باالتر مي بیند، مايه غرور او مي شود. مي گويد خ�یز در� نیست و اگر باشد، خودم هستم كه اينطور بر طبیعت حاكم هستم و همه چ�ام��اوز را ب�ه نظ��افر و متج��املي مي توان�د انس�ان ك� اختیار من قرار مي گیرد. چه ع

183 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ا� درآورد و او را وادار به خدمت بندگان خدا كند و از ظلم و ستم باز دارد؟ آن تنه�رد،��ود را درك ك� عامل، احساس عظمت خداوند متعال است. اگر عظمت خدای خ�رفت� از مكتب انبیاء و اولیاء خدا استفاده نمود و مجهز به معرفت خدا شد، اين مع�دا او را��دگان خ��ه بن��دمت ب� خدا مي تواند او را به نظام انساني درآورد و در خط خ�یزی� استخدام كند و اگر چنین درك و معرفتي نداشته باشد و نتواند كسي و يا چ�ان��د، طغی��اس كن� را حاكم بر خود بداند و خود را فوق همه كس و همه چیز احس�ه��ود ك� مي كند. در خط تجاوز و خیانت، فعالیت مي كند. زبان فرعوني اش باز مي ش�لي� مي گويد به دلیل اين كه اين همه ق�درت و ث�روت دارم ، در ب�اغ ب�زرگ و مفص�ر��ر آب از زي��ود دارم و نه��راه خ� زندگي مي كنم و اين همه طال و جواهرات به هم�د ب�ر��ه دلم مي خواه��وری ك��ق دارم آنط� تخت من جريان دارد، من خدا هستم. ح انسانها حاكمیت داشته باشم. به مردم مي گويد اين موسي كه لباس چوپاني به تن�ا برت�ر از من��ه خ�ود را براب�ر من و ي��ت ك� دارد، با عصای يك چوپان، چه كاره اس�دان��ه زن��و را ب��ي، ت��ز من باش� مي داند؟ به موسي مي گويد اگر معتقد به خدائي ج�رت ،��دگي آخ��دا و زن��درت خ� مي اندازم. حقیقتا بايستي اعتراف كنیم كه كافر به ق�ه��د. ب� ممكن نیست كه انسان عادلي باشد و خدمت به مردم را هدف خود قرار ده�ره ايم�ان و تق�وا��ردم را ب�ه داي� همین منظور، پیغمبران اين همه كوشیده اند كه م�ق��ه، منط��ر اين آي��د در آخ� بكشانند و آنها را معتقد به وجود خدا كنند. لذا خداون�ه��ديم ، چگون��ار ش��رد و غب� كفر و كفار را مطرح مي كند، كه آنها مي گويند وقتي گ�دگي ،� مي توانیم خلق تازه ای شويم و دو مرتبه به زندگي برگرديم ؟ با اين كه در زن هر كسي به علم و هنری مجهز است و نمونه ای از صنايع خ�ود را ب�ه ب�ازار عرض�ه مي كند كه مثل و مانند اين ماشین كه ساخته ام مي توانم دو مرتبه بسازم يا مثل و�رۀ زمین��طح ك��ه در س� مانند آن خانه و صنايع ديگر، چرا فكر نمي كنند خدائي ك اين همه عجايب بوجود آورده و از خاك و آب ساده، اين همه انسان آفريده، قدرت�زای عملش��ه ج��ي را ب��ر كس��د و ه��دگي برگردان��ه زن��ا را ب� دارد كه دو مرتبه آنه

�ردم99برساند؟ لذا در آيه ��ر م��د: مگ��د و مي فرماي��رح مي كن� همین مطلب را مط�ده و� نمي بینند و نمي دانند خدائي كه زمین را و اين همه عالمها را در آسمان آفري�ه��ا را دو مرتب��ه آنه��ه نمون��درت دارد ك� اين همه عجايب و عظائم بوجود آورده، ق�ه��ت و زود ب��ا داده اس��ه آنه� بسازد؟ مردم نبايستي از اين مدت و مهلتي كه خدا ب�دائي��د خ��د و بگوين��تفاده كنن��وء اس��د، س� حسابشان نمي رسد كه آنها را كیفر كن�دا��دگان خ� نیست ، اگر هست، چرا به ما معصیت كاران كاری ندارد؟ اين همه به بن�دگي��ا آرامش زن��انیم ، ب��ل مي رس� ظلم و ستم مي كنیم و يا پیغمبران خدا را به قت�ازات��ا را مج��ه م��ت ك� مي كنیم و خدا عذابي بر ما نازل نمي كند؛ پس خدائي نیس�ود و� نمي كند. خدا مي فرمايد: مدتي به شما مهلت مي دهم شايد عقل شما فعال ش

از جهل و ضاللت نجات پیدا كنید.

184 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

مخلوقات، محدود يا نامحدود�ود100به همین منظور در آيه ��خاوت خ��ود و س� ، خداوند انسانها را در برابر ج

�ر��انها از نظ��ما انس� قرار مي دهد. بخل انسان را به رخ انسان مي كشد. مي فرمايد: ش�دا در��زائن رحمت و نعمت خ��ر خ��ه اگ��تید ك��ان هس� رواني و اقتضای طبیعت چن�ید و��ود مي ترس��اتواني خ��عف و ن� اختیارتان قرار گیرد، باز هم از فقر و ناداری و ض�انها� حاضر نیستید از آن خزائن ثروت و نعمت، بهره ای به بندگان خدا برسانید. انس�رار��ود ق��خاوت خ� را از نظر بخل و لئامت و خودداری از انفاقات ، در برابر جود و س�ه��د ك��رج مي كنن��رف و خ��د و ص��ت مي كنن��اری برداش� مي دهد؛ زيرا انسانها از انب موجود است و قابلیت تقلیل و تكثیر دارد. مثال انبار گندم و يا معادن طال و نقره و�ل��ه قاب� يا اين ذخائر نفت و گازی كه خداوند متعال در كرۀ زمین آفريده. اينها هم�ام� تقلیل و تكثیر است. به میزاني كه از آن برداشت كنند كم مي شود و عاقبت تم�د ولیكن� مي شود و به میزاني كه آن اضافه كنند، زياد مي شود و كثرت پیدا مي كن�ر��د. اگ� انبار ذخائر ثروت و نعمت خداوند متعال، سازندگي و آفرينندگي او مي باش�ه ب�ر ث�روت و��ه آفري�ده بیافرين�د، نمي ش�ود گفت ك� خداوند، میلیاردها براب�ر آنچ�روت و��ود گفت ث��برد، نمي ش� قدرتش افزوده شده و يا اگر آنچه را آفريده ، از بین ب قدرت خدا كم شده و تقلیل يافته است ؛ زيرا قدرت سازندگي و آفرينندگي ، غیر از�ثرت��ا قلت و ك� ارقامي است كه آفريده شده و در انبار ذخیره شده است. موجوديه�ود ولیكن� پیدا مي كند. با مصرف كردن كم مي شود و با اضافه نمودن زيادتر مي ش قدرت آفرينندگي و سازندگي، قلت و كثرت ندارد. ايراداتي بر اين آيه شريفه دارند�تن و��رای نوش��د ب� كه خداوند مي فرمايد: اگر درياها به عالوه هفت دريا مركب باش تمام درختهای عالم، قلم باشد و جن و انس ، نويسنده ، نمي توانند كلمات خدا را به آخر برسانند. حكما و فالسفه مي گويند آنچه خدا آفريده و خلق كرده ، از نوع اعداد�اد، آن هم از� و قابل اشاره و شماره است و آنچه را هم مي نويسد هر چند خیلي زي�واهي��واهي نخ� نوع اعداد و قابل شماره و اشاره است. اعداد قابل اشاره و شماره ، خ�الم��د در ع��ه خداون��د. آنچ��ا مي باش��ه ذات آنه��دوديت الزم� محدود است ؛ زيرا مح�ا قاب�ل ش�مارش اس�ت.��اده و مش�تقات م�اده. هم�ه اينه� آفريده ، عبارت است از م نامتناهي نیست. انسانها هم كه شمارنده اين ارقام هستند، آنچه مي نويسند و ثبت�ت.� مي كنند، قابل شمارش است ، محدود است. گرچه مي گويند عدد، نامتناهي اس مي گويیم عدد نامتناهي، قدرت شمارش است ، نه آنچه نوشته اند و شمرده اند. آنچه�مارند،��ند و بش��د بنويس��ال مي توانن��ا س��رف میلیونه� را شمرده اند و نوشته اند و ظ�ه� محدود بین عدد اول و عدد آخر است. ابتدا و انتها دارد. عاقبت تمام مي شود و ب آخر مي رسد. دلیلش آيه ای در قرآن است كه خداوند متع�ال مي فرماي�د: احص�ائیه�رين��ده ام. آخ��ق آفري� آنچه خلق كرده ام، در اختیار خود دارم. مي دانم چند نفر خل

�د: » �امهعدد را مي توانم در افكار بندگان بگذارم. در سوره مريم مي فرماي ق��د أحص�� لا مه عد «154وعد

94. سوره مريم، 154

185 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ر� يعني آمار آنچه را خلق كرده ام در اختیار دارم و آخرين شماره را مي دانم. اگ خلق خدا، نامتناهي بودند، اين آيه مصداقي نداشت. مانند لفظ بدون معنا بود؛ زيرا�د� نامتناهي ، فوق شمارش و اعداد است. هیچكس ، خدا باشد يا خلق خدا، نمي توان نامتناهي را به آخر برساند؛ زيرا آخر ندارد كه آخر آن را پیدا كند. پس اين آيه كه�د� مي گويد شماره مخلوقات خدا متناهي هستند، مثال چند نفر انسان آفريده و چن عدد حیوان و حشرات آفريده و يا دريا و اقیانوس به چند واحد قابل تقسیم است و�اده و��ور كلي م� يا كرات و اجسام عالم به چند ذره و ماده قابل شمارش است. بهط�ره��ه قط� مشتقات ماده محدود است. محدوديت ، الزمه ذاتي ماده است. همانطور ك آب و جرعه آب محدود است ، اقیانوسها و درياها هم محدود است و به همان دلیل�د.� كه ده نفر انسان و حیوان محدود هستند، تمامي انسانها و حیوانات هم محدودن�ل،��ر ك� جزء و كل ، يك معنا دارد. اگز جزء محدود است ، كل هم محدود است و اگ�ود��ه وج��ه الزم��اد ثالث� نامتناهي است ، جزء هم نامتناهي است. محدوديت بین ابع�ف��الم خلقت را تعري��ه ع��ا ك��ال هم آنج� ماده و مشتقات آن مي باشد. خداوند متع�د.��ف مي كن��ات ب�زرگ آن را تعري� مي كند، طول و عرض آن را بیان مي كند و طبق�ه��ه هفت طبق��ه ب��ا ك� مي فرمايد: هفت زمین و هفت آسمان، كل آسمانها و زمینه�اهي��زاء نامتن��ر اج��را اگ� تقسیم شده اند، اجزاء داخل آنها هم قابل تقسیم است ؛ زي باشند، نامتناهي در ظرف متناهي نمي گنجد. از يكطرف مي گويد آسمانها و زمینها�تند��ل آن هس��ه داخ��اتي ك��د مخلوق��ر بگوي��ت. اگ� به هفت طبقه تقسیم شده اس نامتناهي هستند، تناقض است. يعني جمله دوم ، جمله اول را به لغويت مي كشاند.�اهي��ای داده ام. نامتن��وزه ای ج��اهي را در ك��ای نامتن� مثل اين است كه بگوئي دري مانند خود، ظرف نامتناهي الزم دارد. پس ماده و مشتقات ماده كه بهصورت هوا و�ا از� فضا و شموس و اقمار و كواكب و كهكشانها و چیزهای ديگر درآمده، همه اينه�ه��د ك��ول بكش��ال ط��ا س� نوع اعداد است. قابل اشاره و شماره است. گرچه میلیونه�د هفت��ه مي گوي��ريفه ك��ه ش��د. پس اين آي��دا كنن� شمارشگران، آخرين رقم را پی�ا قلم،��ام درخته��ند و تم��نده باش��د و جن و انس نويس� اقیانوس مداد و مركب باش�و��ارا، ت��وئیم، پروردگ� شمارش خلق خدا به آخر نمي رسد و تمام نمي شود. ما مي گ�اره اند و��ماره و اش��ل ش��و قاب��ق ت��ود را مي داني. پس خل��ق خ� خودت شماره خالي�وان��ه ت��ارد ب��ائي میلی��دد نه��ك و ع��دائي، ي� محدودند. ابتدا و انتها دارند. عدد ابت میلیارد؛ زيرا محدوديت، الزمه ذات ماده و مشتقات ماده است و لوازم ذاتي از ذات�ه تم�ام� شيء، قابل رفع نیست. جواب خدا اين است ك�ه منظ�ور من از كلم�اتي ك�ه را��ه آنچ��ت ن��دگي من اس��درت آفرينن��د، ق� نمي شود، اگر چه درياها مركب باش آفريده ام و خلق كرده ام. آنچه كه خلق كرده ام، عدد اول و آخر دارد و شماره اش را�اتي��د كلم� مي دانم ولیكن قدرت آفرينندگي اول و آخر ندارد، نامتناهي است. مانن�ا��ا انته��اريخ ت��دای ت��ه از ابت��اتي ك� است كه از حروف ساخته مي شود. تمامي كلم گفته اند و نوشته اند، قابل شمارش است اول و آخر دارد گرچه حجمش برابر فضای�ت، اول و آخ�ر��اهي اس� آسمان باشد ولیكن قدرت گفتن و خواندن و نوشتن، نامتن�د.��ه مي كن��ود مقابل��روت خ��ا ث��ان را ب� ندارد. در اين آيه شريفه، خداوند ثروت انس

186 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ق��ه خل��د. آنچ� مي فرمايد، انسانها از آنچه خلق شده و خدا آفريده ، استفاده مي كنن�اد،��داد زي��ام و اع� شده، قابل تقلیل و تكثیر است. انبارهای پر، خالي مي شود و ارق�د،��ان باش� تقلیل پیدا مي كند. پس اگر تمامي انبارهای ذخائر نعمت ، در اختیار انس باز هم انسان مي ترسد از آنچه كه دارد انفاق كند. میگويد اگر انفاق كنم، انبارهای�د:» ��ه مي فرماي��ر آي� ومن خالي مي شود و به فقر و ناداری مبتال مي شوم، و در آخ

نسان قتورا' «اكن اال

�ود��ام ش� يعني انسان دست و دلش باز نیست ، گرفته است. مي ترسد ثروتش تم�ام��ز تم� ولیكن قدرت و ثروت خدا كه همان آفرينندگي است ، نامتناهي است. هرگ�ه� نمي شود. شايد اين آيه جواب از يك سؤال مقدر باشد كه كفار خیال مي كنند ك�امي��ه تم� اگر مرگ نباشد و انسانها از دنیا نروند، ذخائر نعمت خدا كم مي شود و ب بندگان خدا نمي رسد. پس خدا برابر آنچه به دنیا مي آورد، از دنیا مي برد تا اين كه�ا��واب آنه��دا در ج� رزق و روزی مردم كم نشود و به همه آنها قابل تقیسم باشد. خ�ما� مي گويد، اين قضاوت مربوط به طبیعت شما انسانها است كه اوال دست و دل ش

كنید و موجوديها قابل تمام شدنباز نیست ، بسته است. ثانیا از موجوديها خرج می�دا،��ائر خ��ار ذخ��ود، ولي انب� است. شما انفاق نمي كنید مبادا كه ثروت شما تمام ش�ثرت��ت. قلت و ك��اهي اس� قدرت آفرينندگي او است. اين قدرت آفرينندگي ، نامتن�وان و��از هم در ت� قبول نمي كند. اگر میلیاردها برابرآنچه خلق كرده ام ، خلق كنم ، ب�یزی كم و��ود دارم، چ� توانائي من ضعفي پیدا نمي شود و از آنچه در انبار قدرت خ

زياد نمي شود.

حقيقت و خيال در داستان حضرت موسي�ي و104 تا 101و درآيات ��ه موس��وط ب��ه مرب��اريخ را ك��وادث ت� قسمتي از ح

�زه داديم.��دد معج��ه ع��ي، ن��ه موس��ا ب� فرعون است ، تعريف مي كند و مي فرمايد: م

معجزاتي خیلي واضح و روشن كه فرعون و قوم او در براب�ر آن ، ب�ه زان�و درآمدن�د.�ت� مي خواهي از بني اسرائیل سؤال كن كه معجزات موسي چطور و چگونه بوده اس�ي گفت��ه موس� ولیكن با همه اينها كه فرعون در برابر معجزات ، بیچاره شده بود، ب�ون گفت� اينها همه سحر است. نمايشي است خالف حقیقت. موسي در جواب فرع�ايش��حر، نم��د. س��حر باش� كه معجزات ، صعنت خداست ، صنعت بشر نیست كه س�ايق��د حق��ازد مانن� خالف حقیقت است. ساحر نمي تواند با سحر خود، حقیقتي بس�رض هالك و��اني در مع��و هم انس� عالم خلقت و من فكر مي كنم ، ای فرعون، كه ت�ايش خالف حقیقت���ا حقیقت مي جنگي و حقیقت را نم���ه ب���تي ك�� فالكت هس مي داني. بر اساس همین خیاالت كه معجزات موسي را به صورت سحر و جادوگری مي شناخت، تصمیم گرفت آنها را در كرۀ زمین نابود كند و بني اسرائیل را قتل عام

نمايد ولیكن ما او و قوم او را در دريا غرق كرديم.

187 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ر علم او و رؤيت او��ان ب��ل انس��اهي جه��ه گ��ه چگون��ت ك��بي اس� مسئله عجی�ت ،��االت اس� حاكمیت پیدا مي كند. چنان حاكمیتي كه آنچه مي بیند، مي گويد خی�طائي��ا را سوفس��ه آنه� خالف حقیقت است. در دنیای فلسفه ، عده ای پیدا شدند ك�ند.��طه باز مي شناس��د، سفس��رف مي زنن��ا ح��د آنه��ه مانن��اني را ك��د و كس� مي نامن�ه��ر چ��مان. ه� سوفسطائیان مي گويند، نه عالمي هست و نه آدمي ، نه زمین ، نه آس�ا حقیقت��ابق ب��ودی مط� هست ، خیاالت است. اين انسان ، به خیاالت، خود را موج�ا��ت. ب��د حقیقت اس� مي شناسد. يا آنچه را كه مي بیند، خیاالت است، خیال مي كن

شعر عربي خود مي گويد:155 كل ما في الكون وهم أو خیال أو عكوس)نقوش( في المرايا أو ظالل

�ا��ذ و ي��د عكسهای روی كاغ��ت ؛ مانن��االت اس� يعني هر چه در عالم هست، خی صورتهائي كه در آينه پیدا مي شود و يا سايه ها و تاريكي ها. سايه در ذات خود عدم�اب و��ور و ظلمت ، آفت��د ن� است كه در برابر روشنائي نمايش پیدا مي كند. مي گوين�ك��اب هم ي��دارد، آفت� سايه. همانطور كه سايه ، يك موجود خیالي است، حقیقت ن�ني��ورتهای ذه��د ص� موجود خیالي است، حقیقت ندارد. بهطور كلي همه چیز مانن�ت.��ا ب�ه اين كیفیت اس��تدالل آنه��ت. اس��االتي بیش نیس��ود خی��رای خ��ان، ب� انس مي گويند آب دريا به میلیونها صورت مانند بخار ابر و باران و تگرگ و نهر و جدول�ت. در��االت اس� و امثال آن قابل تقسیم است. با اين كه اين تقسیمات همه جا خی�ود هم در ذات��ت، خ��االت اس��یمات ، خی��ون تقس� واقع بجز آب چیزی نیست و چ خود، خیاالت است. ما مي توانیم آب اقیانوس را از وضعیت آب بودن خارج كنیم و آن را به ماقبل دريا برگردانیم. مي گويند آب ، تركیبي از اكسیژن و هیدروژن است.�از��ود، از بین رفت. ب� ما اين تركیب را به هم مي زنیم. پس آب يك صورت خیالي ب�دا� آن ملكولهای اكسیژن و ئیدروژن را هم به هم مي زنیم. مولكولها را از يكديگر ج�ه� مي كنیم. پس اكسیژن نداريم ، ئیدروژن هم نداريم. خیاالتي بیشتر نبود. دو مرتب�ود. آن��رده ب��وه ك��دروژن جل��یژن و ئی��ورت اكس� به سراغ ماده ای مي رويم كه به ص�اده ای را� صورت را هم به هم مي زنیم. آن چنان كه قطره آب را اعدام كرديم ، آن م كه ماقبل اكسیژن و ئیدروژن بود هم، اعدام مي كنیم و باز مي رويم به سراغ ماقبل ماده. همین طور كه از ابتدا اعدام آب و مشتقات آن را از قطره شروع كرديم ، اعدام�ه��ر اين ك��یم از نظ��ه مي رس� نموديم و چیزی باقي نماند، به آن ماده ابتدائي هم ك�نیم. آن� فاقد خاصیت است ، نمي توانیم آن را چیزی بدانیم و به اسمي نامگذاری ك�د. حقیقت��دوم نمي ش��ر حقیقت ب�ود، مع� هم قابل اعدام است. پس اين صورتها اگ�ت و��دام اس��ل اع��ورتها قاب��ر همین ص� خود را از دست نمي داد. ماده اولیه هم، براب�دام� نمايشي بیشتر نیست و ما در انتها كه تمامي صورتها و كمیتها و كیفیتها را اع�یزی��ر چ��ت. پس ه��دم محض اس��دا ع��د ابت� كرديم و از بین برديم ، انتها هم مانن�ات و��امي اين حرك��ردد و تم��دم برمي گ� حركت خود را از عدم شروع كرده و به ع

سكنات و نمايشها خالف حقیقت بوده، خیاالتي بیش نبوده است. 140. ر.ك پانوشت 155

188 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه��دم محض ب��ت ع��ه ممكن اس��ه چگون��د ك��ا گفته ان� دانشمندان در جواب آنه�ود��د خ��دم، مانن��د؟ ع� صورتي از صورتها، كوچك باشد و يا بزرگ ، نمايش پیدا كن�ه� عدم است. قابل نمايش نیست. كلمه عدم و يا مفهوم عدم ، در برابر كلمه وجود ب�رع��ا منفي، ف� نمايش درآمده. اگر وجود نبود، مفهوم عدم هم پیدا نمي شد. همه ج�د فالني��ما مي گوئی��ود. مثال ش��ور نب��ل ظه� مثبت است. اگر مثبت نبود، منفي قاب�ما� هست و فالني نیست. زيد هست ، زيد نیست. نیستي زيد در صورتي در میان ش�ل� پیدا شد كه هستي او پیدا شده بود. چون خودش بود و پیدا شد، نبود او هم قاب�دم� تصور شد. نمي توانید در جائي عدم محض و يا منفي پیدا كنید كه بر مثبت مق�ا� باشد. چون هستي ها هستند، آب و خاك و دريا و صحرا هستند، عدم هستي آنه�د و��اوت كنن��دم، قض��اره ع� هم قابل تصور است. پس درست نیست كه انسانها درب�دم ،��ود. ع� عدم را موضوع حكمي از احكام قرار دهند. مثال بگويند عدم بود، عدم نب�د و��دم برگردانن��ه ع��ه كلم��ني مثبت و منفي را ب��د. يع� خلق شد و عدم ، اعدام ش�یزی��دم چ��از ع� بگويند عدم آمد، عدم چیزی نبود كه بیايد. يا بگويند عدم رفت ، ب�ود و در��ه وج� نبود كه برود. همه جا منفي به مثبت مربوط مي شود. عدم ، نسبت ب�د، اين��ق نبودن� مقابل وجود، نمايش پیدا مي كند. اگر عالم هستي و اين همه خالي�د. پس��ان نمي آم��ازار ذهن انس� همه سر و صدا پیدا نمي شد و مفهوم عدم هم به ب�ور��ل ظه��الم قاب� عدم ، مانند خود عدم است. هرگز در بیان انسان و يا در صفحه ع�ايش��وند و نم��اهر مي ش��ازندگي ظ� نیست. اين صورتها موجودند كه با ساخت و س پیدا مي كنند و باز همانطور كه ساخته شده اند، قابل اعدامان�د. ديگ�ر اين ك�ه هیچ�روف و موج�ود، ب�ه� قدرتي نمي تواند خاليق را به عدم محض بازگردان�د. اع�دام مع معنای اعدام شكلها و صورت خاليق است نه به معنای اعدام ذوات خاليق. همه جا�الم خلقت� ساخت و سازندگي بر پايه اوراق و مونتاژ، قابل ظهور است. مواد اولیه ع�ه� را به يكديگر مربوط مي كنند و آن را شكل مي دهند. به صورتي ظاهر مي شود ك�د� غیر از مواد اولیه است. مثال آب را به صورت برف و يخ و ابر و بخار شكل مي دهن�ه آب� و دو مرتبه مي توانند اين شكل برف و يخ و بخار را بگیرند و بهصورت اول ك�ود را از��كل خ��ه كمي و كیفي ، ش��یر تجزي� است برگردانند. موجودات عالم در مس

دست مي دهند ولیكن به عدم محض برنمي گردند.�یزی��االت و رنگ آم��اده و اتص� مثال برگ گیاهي را در نظر بگیريد. تركیبي از م است. مي توانیم رشته های اتصالي مواد اين برگ را كه همان نیروی جاذبه باشد، از�نین��وند. همچ� مواد آن بگ�یريم. ذرات متص�ل ، منفص�ل مي ش�وند. پراكن�ده مي ش�ده� مي توانیم رنگ مواد را كه از نور سبز و يا سرخ و يا سفید بوده و از ماده جدا ش�دا��رگ ج��واد ب� ولیكن نابود نشده ، رشته اتصال مواد هم كه نیروی جاذبه بوده از م�ده اند،��ل ش� شده ولیكن نابود نشده ، اصل مواد هم كه ذراتي متصل بوده اند، منفص آنها هم نابود نشده اند. بنابراين برگ درخت ، اوراق شده ، چنان كه مونتاژ شده بود.�نیم و��ل ك� مي توانیم ذرات اولیه را دو مرتبه با افاضه نیروی جاذبه به يكديگر متص

از نور سبز كه در عالم موجود است ، آن مواد را رنگین نمائیم.

189 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

پس هیچ قدرتي نمي تواند موجودات عالم را به عدم محض برگرداند. آنچه قابل�ا.��ه ذوات آنه� اعدام است و موضوع مثبت و منفي میشود، شكل موجودات است ، ن ذوات آنها كه ماده و نور و روح و جسم باشد در متن عالم به حال خود باقي است.�تفاده��ل اس��ه قاب� پس آنچه هست و قابل استفاده است، وجود است ، عدم نیست ك باشد. ما از شما سوفسطائي ها كه خاليق را صورت خیالي مي دانید، تقاضا مي كنیم�دون� كه در فضائي كه خالء محض است، آ ب و هوائي و نور و ذراتي وجود ندارد، ب�دم��ما از ع��ني ش� استفاده از اصول طبیعت ، قطره آبي و يا برگ گیاهي بسازيد. يع�ما،��وق ش��ه مخل��وئیم ك� محض ، خلقي ايجاد كنید. اگر چنین كرديد مي توانیم بگ�ا��ت. در اينج��دم محض اس��وده ، االن هم ع��دم محض ب��ل ، ع��ه در اص� همانطور ك�د و� مي گوئیم يك چنین جهلي بسیار عجیب است كه انسان خود را و آنچه مي بین�ودات��ت موج��ه داش� مي شناسد، موجودات خیالي مي داند. فرعون كه خود را و آنچ�ه��یر واقعي ب��الي و غ��ودات خی��ان ، موج� خیالي مي دانست و يا دائما ساحرهای زم�ت و��االت مي دانس��ي )ع ( را هم خی��رت موس��زات حض� نظرها جلوه مي دادند، معج�ائي��ان دري� آنچنان اين عقیده موهوم بر او حاكمیت پیدا كرد كه خود را وارد خیاب�ا و��ه عص� نمود و در دريای خیالي احمر غرق شد. لذا معجزات حضرت موسي را ك�ديل� اژدها و يد بیضا و پیدايش آن همه قورباغه ها و ملخ ها و طوفان و شپشها و تب�ل��ا را مستأص��ود و آنه� آب به خون و امثال آن بود، با اين كه همه اينها حقیقت ب�رف� مي كرد، دست به دامن حضرت موسي مي شدند كه دعا كند و آن بالها را برط�ان اگ�ر حقیقت را بشناس�د،��االت مي دانس�ت. انس� نمايد، باز هم آنها را سحر و خی خودش اولین حقیقت قابل شناسائي است كه او را ملزم به رعايت حقیقت مي كند.�ان��رای خودش� كفار خود را نمي شناسند كه يك موجود واقعي و حقیقي هستند. ب�دازه� ارزش قائل نمي شوند و اين جهل عجیبي است كه خداوند مي فرمايد تا چه ان�زات را� انسان جاهل مي شود كه خود را هم نمي شناسد. لذا فرعون، تمامي آن معج�د، آن را��رو ش� صورتهای خالف حقیقت مي دانست. با خیابانهای دريائي هم كه روب�ور وارد خیاب�ان��د عب��ه قص��را ب� هم سحر مي شناخت. با اين كه اگر س�حر ب�ود، چ�ط��و در خ��د، ت� دريائي شد و چرا غرق شد؟ پس در اينجا فرعون به موسي مي گوي�ت��ق درس��دامیك از اين دو منط� جهالت و هالكت هستي. الزم است فكر كنیم ك�ك��ل و هال��ون جاه��ا فرع��ون ي� است. آيا حضرت موسي ساحر است به عقیده فرع

است به عقیده موسي ؟�ت و104و درآيات � مي گويد، ما آن همه تشكیالت و تجهیزاتي كه فرعون داش

خود را مجهز به آن همه ثروتها و قدرتها نموده بود، به اراده موسي پیغمبر، از بین�رت��د، حض��ابود كن� برديم. ابتدا در آن شبي كه قرار شده بود خداوند قبطي ها را ن�تند،� موسي به زن و مرد بني اسرائیل كه هر كدام ارباب مخصوصي از قبطي ها داش�ای��ا آق��احبخانه و ي��انم ص��د، از خ��ود رفتی��ار خ��ر ك��ه س� دستور داد فردا صبح ك�د زينت آالت و��ا كنی� صاحبخانه ، به بهانه اين كه در عروسي شركت مي كنید، تقاض�ه��احبخانه را ب��واهرات ص� جواهرات خود را در اختیار شما بگذارند. زينت آالت و ج�رخص��ه م��اعت معین ك��ك س��ط در ي��دامتان فق��ر ك� عاريه بگیريد. دستور داد ه

190 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

مي شويد، جواهرات را از آنها عاريه بگیريد و با خودتان بیاوريد كه ما مأمور هستیم�د از��ه باش� نصف شب از مصر خارج شويم و حق داريم ثروت آنها را به هر شكلي ك�تثمار خ�ود ق�رار داده ان�د و��ما را در اس��ه ش��ت ك��دتها اس� آنها بگیريم ؛ زيرا آنها م�اب��ر ك�دام ارب��ه ه��رائیل ك� محصول كار و كاسبي شما را ب�ه جیب زده ان�د. بنیاس�زات��ي و معج� خاصي داشتند و به او خدمت مي كردند و بعد از ظهور حضرت موس�رت��تور حض� حضرت موسي ، در نظر قبطي ها محبوبیت پیدا كرده بودند، طبق دس�تند طال و��ود برمي گش��ه خ��ه خان��ه ب��ي ك� موسي ، آن ساعت تعطیل كار و مرخص�رت��ب، حض��ف ش��د. نص��ود آوردن� جواهرات صاحبخانه را به عاريت گرفتند و با خ موسي به آنها دستور كوچ نمودن از مصر به طرف شامات و فلسطین را صادر كرد.�رق،��رف ش��ه ط� نصف شب ، بني اسرائیل كه گفته اند حدود هفتاد هزار نفر بودند، ب

به سوی فلسطین حركت كردند. خداوند در اين رابطه مي فرمايد:قني» «156فأتبعومه مرش

�بر��ا ره��رائیلي ب��ان اس� فردا صبح قبطي ها اطالع پیدا كردند كه كنیزها و غالم�ده اند. طال و ج�واهرات را هم ك�ه� خود كه موسي باشد، نیمه شب از مصر خارج ش�دا��روز پی� عاريه گرفته اند، همراه خود برده اند. غوغائي در مصر آن روز و يا قاهره ام�وم��ي و ق� شد. فرعون دستور داد تمامي قبطیان مسلح و غیر مسلح به تعقیب موس�د،��ا بوده ان� او حركت كنند. قبطیان هم كه خیال كردند بني اسرائیل كه بردگان آنه�رمايه از��د دو س� فرار كرده اند و طال و جواهرات آنها را هم با خود برده اند، مي گفتن�ا را� ما سرقت شده است. يكي بردگان ما كه فرار كرده اند و ديگر طال و جواهرات م�ر��زار نف��د ه��دود هفتص��ه ح� كه به سرقت برده اند. بسیج عمومي شدند. گفته اند ك�د��ر باش��ای احم��ه دري��رق ك� قبطي به تعقیب بني اسرائیل از شهر خود به طرف ش حركت كردند. از آنطرف بني اسرائیل كه در حال فرار و حركت بودند ظاهرا خود را�انیدند و��ت رس��ده اس��ناخته ش� به انتهای دريای احمر كه امروزه به كانال سوئز ش�ر��وند. س��ك مي ش� مشاهده كردند كه قبطیان به تعقیب آنها آمده اند و به آنها نزدي�امي� راه فرار آنها دريا و پشت سر آنها هم قبطیان با اسلحه های جنگي مجهز به تم�د� وسائل. بني اسرائیل كه هالكت خود را ظاهرا حتمي مي دانستند كه اگر جلو برون�وند،� در دريا غرق مي شوند و اگر بمانند و يا برگردند به دست قبطیان هالك مي ش�ك��ورت ي� به طرف حضرت موسي هجوم آوردند و اعتراض كردند كه تو ما را به ص�ود��ا خ��ا را ب��واهرات آنه��تي طال و ج��ه گف� سارق در نظر قبطیان معرفي كردی ك بیاوريد و از طرفي قبطیان برای تعقیب بردگان خود و گرفتن اموال خود، مسلح به�ا را��ر آنه��اومت در براب��درت مق��ا ق��ه م��د ك� اسلحه های جنگي به تعقیب ما آمده ان�ه� نداريم. موسي به آنها گفت نترسید كه خدا ما را ياری میكند. ابتدا دستور داد ك�ويد. دو� روی آب حركت كنید، آب زير پای شما محكم مي شود و شما غرق نمي ش�د و روی��و افتادن��تند جل� نفر از بني اسرائیل كه ايمان واقعي به حضرت موسي داش�ر� آب حركت كردند و رفتند و برگشتند و بني اسرائیل را تشويق نمودند كه آب زي

60. سوره شعراء، 156

191 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�د��ور كنی��د عب� پای شما محكم مي شود و هیچیك از شما غرق نمي شويد. مي توانی�ا محكم مي ش�ود. حض�رت��ای آنه��ر پ� ولیكن آنها باور نمي كردند كه چگونه آب زي�ف��ا عقب رفت. ك� موسي مأمور شد كه خیابان دريائي باز كند. ابتدا اشاره كرد آبه�از هم��ا ب��د. آنه��ور كنی��ان عب��تور داد از اين خیاب��د. دس��ودار ش� دريا و ته دريا نم�رق��ا را غ��واهي م��ايد مي خ��یرد. ش� ترسیدند. گفتند چطور آبها روی هم قرار مي گ�از هم��ود، ب��اده ب��و افت��ودش جل��اص خ� كني. با اين كه موسي ، خودش و ياران خ�ديگر� مي ترسیدند وارد خیابان شوند كه در دو طرف آنها آبها مانند كوهي روی يك�ه دو��ما ولیكن ب� ثابت مانده بود. به يكديگر تعارف مي كردند كه اول شما و اول ش�د، فالن��ات يافتن��ر نج��ه اگ� دلیل ، مزاحم اين اولیت مي شدند. يكي به دلیل اين ك�ات��ران را نج��د و ديگ��بقت گرفته ان��ه س� گروه و فالن قبیله افتخار خواهند كرد ك�ويم و��رق ش��تیم، غ��و بیف� داده اند و دلیل دوم ، ترس و وحشت داشتند مبادا ما جل�ان��د و وارد خیاب��اعت نكردن� ديگران نجات پیدا كنند. باز هم از حضرت موسي اط�ا��ويد و م� دريائي نشدند. دوازده قبیله بودند. يا مي گفتند شما اول برويد تا غرق ش�د��ي خواهی� سالم بمانیم ، يا اگر شما سبقت گرفتید و عبور كرديد به ما فخر فروش�ل��ا معط� كرد كه ما از خطر استقبال كرديم و شما را نجات داديم. باز هم كنار دري�رت��دند. حض��ك مي ش��ان نزدي��رف هم قبطی��دند. از آنط� ماندند و وارد خیابان نش�ط��ا وس��رد و آبه��از ك��ا ب��ه روی آنه� موسي به دستور خدا دوازده خیابان دريائي ب�د در اين��رفت. خداون� خیابانها مانند كوهي و يا ديوار مرتفعي روی همديگر قرار گ

ود العظميرابطه مي فرمايد: «157» اكن لك فرق اكلط�اع��ايد هم ارتف��ود و ش��ه ب��رار گرفت� يعني كنار خیابانها، آبها مانند كوه بزرگ ق�ا و��ق دري��ر، عم� كوههای آبي از صد متر بیشتر شده باشد؛ زيرا انتهای دريای احم�ا��ر وارد خیابانه� عرض دريا كمتر است از اواسط دريا. ولیكن مشاهده كردند كه اگ�ه��تند ك��دای ورود داش� نشوند گرفتار قبطیان خواهند شد و ديگر عذری كه در ابت�ارا وارد��د. اجب��رف ش��رود، برط��وتر ب��ي جل� نمي گذاشتند و يا مي ترسیدند كه كس خیابان دريائي شدند و از دريا گذشتند. از آنط�رف ، قبطی�ان وارد ش�دند. مش�اهده�ا��ار آنه��ور، در اختی� كردند خیابانهای مجهز و مرتب، خشك و آماده شده ب�رای عب�اهده��االخره مش��وند و ب��ه وارد ش��ه چگون��تند ك� قرار گرفته است. ابتدا ترديد داش كردند كه مانعي برای عبور و ورود وجود ندارد. اگر خطری در كار بود بني اسرائیل غرق مي شدند. پیاده و سوار، وارد خیابانها شدند. تا آخ�رين نف�ر ك�ه وارد ش�دند و�د.��یده بودن��روجي رس� اولین نفر كه خود فرعون و درباريان بودند. نزديك به در خ�اطر و��ب و ق��ا اس��وه ب��ك آن ، آن جمعیت انب��ای آب بهم ريخت و در ي� ديواره�روجي��ك در خ��ون نزدي� تجهیزات ديگری كه داشتند غرق شدند و چون خود فرع غرق شده بود جنازه اش روی آب باال آمد، با آن همه نشان و مدال طال و جواهرات�ه اين��د. ب� كه همراه خود داشت، بني اسرائیل بدن او را كنار كشیدند و غارت كردن

مي فرمايد:104كیفیت خداوند در آيه 63. سوره شعراء، 157

192 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

ما به بني اسرائیل اجازه داديم كه با خیال راحت و آرامش كامل دولتي تشكیل دهند و در سرزمین مصر يا فلسطین سكونت اختیار كنند تا بدانند عاقبت كارشان

چه مي شود.

غرور و تكبر بني اسرائيل�د104مطلب ديگری كه در آيه ��ه خداون��ت ك��ه اس� قابل توجه است ، اين جمل

میفرمايد:ذا جاء وعد األÀخرة جئنا بمك لفيفا»

' «فا

ابتدا خبر مي دهد كه خداوند، ممالك معم�وره زمین را در اختی�ار بني اس�رائیل�مال��ورهای ش��نین كش� قرار داد. كشور مصر كامال در تسلط آنها قرار گرفت. همچ�متها در��راق. اين قس� آفريقا و حاشیه دريای مديترانه ، فلسطین ، سوريه ، لبنان و ع�ا در��ه اينه��ه هم� كرۀ زمین ، سرزمینهای آباد و معمور و متمدن دنیای زمان بود ك�ك��ود. ي��ه ب� تصرف حضرت موسي )ع ( و سالطین بعد از حضرت موسي قرار گرفت�ا و��اير ملته� قدرت منحصر به فردی پیدا كردند. باصطالح ابرقدرت زمان شدند. س كشورها در حاشیه آنها زندگي مي كردند. به قول خودشان، تمامي ممالك معموره،�ات��ف و عناي� بین رود نیل و فرات در اختیار آنها بود. به اضافه اين كه مشمول لط�د در��د و خداون��اب مي بردن� خاصه الهي هم بودند؛ يعني ساير ابرقدرتها از آنها حس

رشاقاين رابطه مي فرمايد: »'حن ابلعيش و اال ب ان خسران الجبال معه يس¦

' «158ا

�ام در��بح و ش��ا ص��ه اين كوهه��وديم ك� ما كوهها را مسخر داوود و سلیمان نم�ام� اطاعت او تسبیح مي كردند. منظور از اين كوهها، ابرقدرتهای زمان بود. يعني تم�نین ق�درت��ك چ��د. ي��ا بودن��اعت آنه� كشورهائي كه ضعیف تر از آنها بودند، در اط�د� عظیمي ، در آينده ، مايه غرور و تجاوز آنها شد. اوال به هر كشوری حمله مي كردن�ه��وت ب� و با هر كشوری كه مي جنگیدند به اين منظور نمي جنگیدند كه آنها را دع�ه اين��ه ب� دين خدا كنند و در صورت عدم قبول دعوت، آنها را به قتل برسانند بلك�ا� منظور مي جنگیدند كه بر آنها تسلط كامل پیدا كنند. يا آنها را به قتل برسانند ي�ات��روت و امكان��درت و ث��نین ق� اين كه به بردگي خود درآورند. قهرا ضمن يك چ�ر��ان ب��رفت. آنچن��را گ� عجیبي كه در اختیار آنها قرار گرفت، غرور و تكبر آنها را ف�ه��د ب��ه بخواهن� ضعفا تسلط پیدا كرده بودند كه هر يك ، زن و مرد بني اسرائیلي ك�عیف� جائي بروند، بايستي روی تخت روان بنشینند و بردگان، كه همان اكثريت ض�وی��رفي خ��د. از ط��ائي ببرن��ه ج��ائي ب��ا را از ج��د و آنه� بودند، پايه تخت را بگیرن ثروت پرستي و مال دوستي در آنها آنچنان رشد كرد كه تمامي عزت و عظمت خود�ردی� را در جمع مال و ثروت مي دانستند. خداوند در طول تاريخ از يك خانواده، ف�اب��وت انتخ��ه نب��ردی را ب��ر، ف� را به سلطنت انتخاب مي كرد و از خانواده های ديگ مي نمود. تا زمانیكه سالطین در ارتباط با پیغمبران بودند، آسايش و آرامش بر آنها

18. سوره ص، 158

193 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�بران��اعت پیغم��دند، از اط��درت مي ش� حاكم بود و قهرا سالطین كه گرفتار غرور ق�ا هم��تي آنه��تي و خداپرس��رام خدادوس��ا م��را ب� خارج مي شدند و با اين خروج ، قه مخالفت مي كردند و جای خدای پیغمبران، بتها را علم مي كردند و ملت را به دايره�ي و��رت موس� بت پرستي مي كشیدند. تا جائي كه گفته اند در طول تاريخ ، بین حض�ه��ده، ب��ارج ش� حضرت عیسي، حدود هیجده مرتبه، بني اسرائیل از دايره توحید خ�د� بت پرستي مي گرائیدند و بر خدا واجب مي شد سر راه آنها حادثه ای و بالئي، مانن�اند. اين� تسلط كفار و يا سیل و و طوفان ، بوجود آورد و آنها را به دايره توجید بكش�تي� مخالفت با پیغمبران و تسلط بر ضعفا، در میان آنها رشد كرد. آنچنان مال پرس�رد.� و طبیعت پرستي بر آنها حاكم شد كه خداوند آنها را به كلمه غربیون معرفي ك�تي و��ع و مال پرس��ا، در طم��یلت آنه� يعني خورشید عقل و دانش و انسانیت و فض�ه در دل��ه ذره ای رحم و عاطف��دند ك� دنیاپرستي غروب كرد. آنچنان دنیاپرست ش�رفي��اوت قلب مع��ه قس��ا را ب��ره، آنه� آنها باقي نماند. خداوند در آيه ای در سوره بق�ا و� مي كند. مي فرمايد: دل شما يهوديان از سنگها محكمتر است ؛ زيرا گاهي كوهه�ور��ود عب��اران را از خ��ود، آب ب��كوفا مي ش��ا ش��ته و ي� سنگها از عظمت خدا شكس�ه و��ان، علم و دانش و عاطف��ما يهودي��اند ولیكن ش��ا مي رس��ه بیابانه��د و ب� مي ده�ده برس�انید و��ه ب�ه نس�ل آين��ور نمي دهی�د ك��ود عب� انسانیت و دين انبیاء را از خ�بران،��ه پیغم��تند ب� آيندگان را از علوم و معارف گذشتگان بهره مند كنید. تا توانس تهمت های ناروا زديد. ابتدا شخصیت آنها را با دروغ و تهمت مي كشتند و بعد خود آنها را از بین مي بردند. در نتیجه ، مظهر و مصداق كامل غضب خدا شناخته شدند�ان��دا چن��ا در دين خ��ومیت آنه� و مخصوصا بعد از ظهور دين مقدس اسالم، محك�ان��ام زم��ام ام� قطعیت پیدا كرد كه خداوند مقدر نمود تا ظهور حكومت الهي با قی�رت� )عج (، در شكنجه و عذاب باشند و اين تقديرات را درس عبرتي برای امت حض�راهیم��ه اب� عیسي و امت مسلمان قرار داد ولیكن خداوند به بركت اين كه وابسته ب�ا را��تر آنه��د، بیش��ود آمده ان��بران بوج��ه پیغم� خلیل هستند و در میان آنها آن هم�اه را� معذب و محكوم به عذاب دنیائي كرده و در همین دنیا بیشتر عذاب كفر و گن بچشند و ضعفای آنها محكومیت آخرتي پیدا نكنند. فرمود: وقتي كه آخرين وعده الهي برسد، يعني ظهور امام زمان )عج (، دو مرتبه شما را به زندگي برمي گردانیم و�ود��ف و رحمت خ��ما را از لط��د، ش� به میزاني كه از پیغمبران خود اطاعت نموده اي

بهره مند مي كنیم.�یم��ته تقس� يهوديت هم در زندگي قیامت و آخرت، مانند ساير ملتها به سه دس�ری،� مي شوند. دو اقلیت و يك اكثريت. دو اقلیت ، يعني از هزارها و يا از هر هزار نف�ر��ود و از ه� يك نفر مؤمن كه به عنوان پیغمبر آنها و يا انسان صالح شناخته مي ش�ا��ود و ب��ناخته مي ش��ابر ش��افر ج��الم ك� هزاری، يك نفر كافر درجه يك كه يك ظ�بر،��ای پیغم� پیغمبر زمان خود در جنگ و ستیز است. مثال در زمان يحیي و زكري�ان��لطان زم��ه يك ، س� مؤمن درجه يك، حضرت زكريا و يحیي هستند و كافر درج�ا ازدواج��الفت ب��رم مخ��ه ج��روف و ب��ه مع� است كه حضرت يحیي را به جرم امر ب�افر،� سلطان با ربیبه )دختر همسرش ( به قتل مي رساند. بین اين دو نفر مؤمن و ك

194 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اعت��ان اط��لطان زم� يك اكثريت مستضعف كه گرفتار عقل و ناتواني هستند از س مي كنند و با پیغمبر زمان مخالفت مي كنند. امام ششم )ع ( در تعريف اين اكثريت

�رای159ضعیف العقل مي گويد��ا ام��نت و ي��ل س��ای اه� ، سي هزار نفر به فتوای علم�ه��ت ، ب��رده اس��ا را واجب ك��اعت م� زمان كه مي گفتند ما اولواالمر هستیم ، خدا اط�ي��انیدند. اين س��ل رس� صحرای كربال رفتند برای رضای خدا، امام حسین را به قت هزار نفر، مستضعف هستند. عالم زمان و سلطان زمان، دين را به اين صورت تبلیغ�ت و حس�ین بن علي��اعتش واجب اس��ت و اط� كرده اند كه يزيد، خلیفه پیغمبر اس�ان��ه فرم��ه ب��ل ك� دشمن پیغمبر است كه با خلیفة او مي جنگد. مرم به همان دلی�ه��د ، ب��دا مي جنگیدن��من خ��ا دش��د و ب� رسول خدا )ص ( به میدان جنگ مي رفتن�ود را��د و ب�ا اين جنگ ، خ��دا جنگیدن��من خ��د و ب�ا دش� عقیده خود به كربال رفتن�ل��ني دارای عق� مستحق بهشت دانستند. چنین افرادی را مستضعف مي گويند. يع�ه� كودكانه و دين كودكانه كه با حبه نباتي، پدر و مادر خود را اذيت مي كند و يا ب�ه� قتل مي رساند. روز قیامت، خداوند، ابتدا كافر درجه يك هر زماني را كه حق را ب�افر و��ناخته ، ك��ه حقیقت ش� حقانیت شناخته و مخالفت كرده ، كفر و گناه را هم ب گناهكار شده است، اين كافر درجه يك را در مقابل پیغمبر زمان قرار مي دهد، آنها�دا� را به محاكمه مي كشد. قهرا كافر درجه يك در برابر پیغمبر زمان ، محكومیت پی�د از اين��یرد. بع��رار مي گ��اق جهنم ق��ني در اعم��افلین ، يع� مي كند و در اسفل الس�ال� محاكمه و محكومیت پیشوايان كفر، مستضعفین زمان آنها زنده مي شوند و دنب�ه��ا او را ب� پیشوای زمان خود مي روند؛ يعني دنبال همان سلطان ظالمي كه در دنی�یری��د از پي گ��د. بع��اعت كرده ان��ناخته اند و از او اط� عنوان خلیفه خدا و پیامبر ش�اق جهنم��ده. در اعم� سلطان زمان، مشاهده مي كنند كه محكوم به عذاب جهنم ش�د� حبس شده است. در آنجا عقل و شعورشان بیدار مي شود. خود را مالمت مي كنن�رديم و��اعت ك� كه ای وای بر ما، چرا يزيدها را به عنوان خلیفه خدا شناختیم و اط حسین ها را به عنوان دشمن خدا دانستیم و به قتل رسانیديم. خداون�د متع�ال هم�ل،��داری عق��د از اين پش�یماني و بی��د. بع��ول خورده ان��ثريت، گ� مي داند كه اين اك�ذهبي��وای م� گرايش به اهل حق پیدا مي كنند و از خدا و ائمه اطهار )ع ( و يا پیش�د� زمان خود، تقاضای عفو و بخشش دارند و خداوند هم مي داند آنها گول خورده ان و به عمد و عناد، پیامبر خود را و يا امام خود را نكشته اند بلكه دشمن، آنها را گول�ثريت��وه داده و آن اك� زده است. حق را در لباس باطل و باطل را در لباس حق جل�مول��ری ، مش��ول فك��ر تح� را به كفر و گناه كشیده است. بعد از اين برگشت ، در اث�یده� عفو خدا و ائمه )ع ( و پیغمبر زمان خود واقع مي شوند و به زندگي بهشتي كش مي شوند. اين داستان عفو و گذشت ، در زندگي آخرت ، مثل اين است كه يك دزد�در��ای پ� راهزن ، كودك شما را با تبلیغ و شیريني و شكالت گول بزند و خود را ج�ودك را از دامن��من و اين ك� مهربان معرفي كند. پدر و مادر واقعي را به جای دش�رفت، و� پدر و مادر واقعي بربايد. بعد كه در معرض تعقیب پدر و مادر واقعي قرار گ

و كل يتقربون الي الله: » 374؛ آمالي شیخ صدوق، ص 232؛ مقتل الحسین، ص 298، ص 44. بحار االنوار، ج 159 «بدمه

195 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ك��ه حبس و كت� پدر و مادر واقعي، كودك ربا را پیدا كردند، كودك ربا را محكوم ب�راه��ه هم��د و ب� مي كنند، نه كودك را بلكه كودك را مشمول عفو خود قرار مي دهن�ثريت مستض�عف را� خود به خانه مي برن�د. پیش�وايان كف�ر و گن�اه دنی�ائي، اين اك�ادر��در و م��امت ، پ� ربوده اند. گول زده اند و دنبال خود راه انداخته اند. در زندگي قی�عف را� واقعي اين گول خوردگان كه همان پیغمبران و ائمه هستند، اكثريت مستض�د. در��وم مي كنن��ه آتش جهنم محك��ا را ب��ند و دزدان آدم رب� به طرف خود مي كش

ذا جاء وعد األÀخرة جئنا بمك لفيفاتعريف همین عفو و گذشت ، خداوند مي فرمايد: »'«فا

�ود را� يعني من كه خدای شما هستم در عالم آخرت اين اكثريت مستضعف يه به دنبال اولیاء واقعي آنها راه مي اندازم و به زندگي بهشتي مي كشانم و كفار درجه

يك و پیشوايان كافر آنها را به عذاب ابد محكوم مي كنم.

معناي كلمة نزول در قرآن�ه105آيه ��رآن را ب��د: ق��د مي فرماي� در همین رابطه سر عجیبي دارد كه خداون

حق نازل كرديم و به حق نازل شد و ما تو را رسالت نداديم جز اين كه اهل ايمان�دهي و��ات ب� و عمل صالح را به اجر و پاداش نیك ، مطمئن سازی. به آنها وعده نج�ر و� كافر و گناهكار را هم از نتايج كفر و گناه بترساني. آنها هم يقین بدانند كه كف گناه نتايج بدی دارد كه عاقبت گرفتار مي شوند. در تعريف نزول قرآن، دو جمله به

كار مي برد، مي گويد: نزل» أنزلناه وابلحق « وابلحق

�د.��زول باش��ه ن� انزلناه و كلمه نزل، از يك ماده سرچشمه مي گیرد كه آن كلم�تعماالت مختلفي دارد� انزلنا از باب افعال و نزل، ثالثي مجرد. ماده نزول و نزل، اس�د� و در هر استعمالي، معنای مخصوصي پیدا مي كند. گاهي ثالثي مجرد است ، مانن�اران و��زول ب��د ن��ت. مانن��اده اس� نزل ينزل نزول، به معنای نزول ابتدائي و نزول س

�د »�ان أنزلن��اه يف گاهي از باب افعال استعمال مي شود مانند انزل ينزل و انزال مانن' ا

�ت.ليةل القدر� «. معنای باب افعال، نزول فیض الهي بر دل انسان و پرورش ايمان اس�ال��ه كم��د واو را ب��رورش میده��ان را پ��زول علم، انس� وقتي كه خداوند متعال با ن

�ازلأنزلن��اهمیرساند از اين پرورش ايماني، تعبیر به »��اران ن� « میكند. مثل اين كه ب�ود.��زل مي ش��ه ان��یر ب� مي شود، گیاه و علف را پرورش مي دهد، از اين پرورش ، تعب�رورش داد.� انزل يعني باران رحمت در دل گیاه و ريشه زراعت، نازل شد و آن را پ�ده��بیعت را زن��اران رحمت، ط��ت. ب��اران رحمت اس��د همین ب� علم الهي هم مانن�د،��ده مي كن��ان را زن� مي كند، گیاه و علف را مي پروراند. علم الهي هم دل اهل ايم�اب��رآن از ب��زول ق��اهي ن��اند. و گ� آنها را پرورش مي دهد و به عقل و ايمان مي رس

Àن تزنيالتفعیل به كار مي رود. مانند » لنا عليك القرأ �رفتننز� «. خبر مي دهد از قرار گ

196 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

علم الهي در دل بندگان مؤمن ؛ مانند جمع شدن آب باران در سطح زمین ، تا بعدا�دا��زول پی��ه ن��رآن در دو مرحل��د. ق��دا كن� نباتات و اشجار، بهوسیله آن، پرورش پی�د.��دا كرده ان� مي كند. ابتدا بر قلب پیغمبر و ائمه )ع ( و مؤمنیني كه رشد ايماني پی�ان��ور ايم��ه ن� مؤمن و غیر مؤمن ، از نظر رواني با يكديگر فرق دارد. مؤمن، مجهز ب�ا علم��ا علم الهي و ب��ؤمن ب��ت. م� است و نور ايمان همان علم الهي يا علم قرآن اس قرآن ، پرورش وجودی پیدا مي كند. چنان وضعي كه حق را به حقانیت میشناسند. باطل را به بطالن مي داند. علمش تقلیدی و تعبدی نیست. نمي گويد من پیغمبران�تند� و ائمه را به حقانیت مي شناسم كه خدا گفته. چون خدا گفته آنها بر حق هس�انیت��ه حقیقت و حق��ا را ب��د من آنه��ه باش��ا نگفت� بلكه مي گويد خدا گفته باشد ي�ه روز��ي ك��د كس� مي شناسم. اين شناسائي از نوع ديدن حق به حقانیت است ؛ مانن�د روز� روشن را مي بیند يا شب تاريك را مي بیند. احتیاج ندارد كه كسي به او بگوي�ه��ت بلك� است يا شب است. مؤمن ، احتیاج ندارد كسي به او بگويد علي، بر حق اس�ان، در قلبش� حقانیت امام را مي بیند. برای اين كه دارای نور ايمان است و نور ايم�دارد.� نازل مي شود. برای شناخت اهل حق يا اهل باطل ، احتیاج به دلیل و برهان ن�زول را� از يك چنین پرورش ايماني و قرآني ، تعبیر به انزلنا مي كنند؛ يعني كلمه ن�ردم و��ان م� از باب افعال به كار مي برند، ولیكن نزول ساده، مانند نزول قرآن در می يا نزول قرآن در افكار مردم مانند كساني كه قرآن را مي خوانند و يا حفظ مي كنند ولیكن پرورش علمي و ايماني پیدا نكرده اند. آيات حسد را مي خوانند ولیكن خیلي�ظ��از و روزه را حف��ات نم��د. آي��د ولیكن متكبرن� حسودند. يا آيات كبر را مي خوانن مي كنند ولیكن نماز نمي خوانن�د و روزه نمي گیرن�د. چهق�در زي�اد، اشخاص�ي ك�ه�غیره��ان ص� حافظ قرآناند ولیكن ايمان و تقوا ندارند، مرتكب گناهان كبیره و گناه مي شوند و به جنگ امام يا پیغمبر هم مي روند. نمونه نهروانیها هستند كه قرآن به گردن، حمايل داشتند، نماز مي خواندند، روزه مي گرفتند ولیكن حق را به حقانیت�ع��اران روی آن جم��ه آب ب��ت ك� نمي شناختند. دل آنها مانند زمینهای خشك اس�ات��ذب آي��د. از اين ج� مي شود ولیكن آب را جذب نمي كند و گیاهي را نمي پروران�ا� قرآن يا روايات ائمه )ع ( بدون اين كه از آن استفاده كنند و خود را از مهالك دنی

و آخرت نجات دهند، تعبیر به نزول ساده مي شود كه خداوند مي فرمايد: نزل» «وابلحق

�ه��ت گرچ��ه اس��رار گرفت� يعني اين قرآن به حق نازل شده و در اختیار مردم ق مردم از آن استفاده نكنند. همانطور كه اصل نزول باران، به اراده خدا واقع مي شود�دا��ه اراده خ��ف هم ب� و كسي نمي تواند برف و باران بوجود آورد، پرورش گیاه و عل واقع مي شود و كسي نمي تواند با آب باران گیاه و علف بپروراند. خداوند درختها را�رآن� مي روياند و مي پروراند و خودش بهوسیله آب باران آنها را پروروش مي دهد. ق�ت. ن�زولش از ج�انب��ردم مانن�د هم�ان ب�اران رحمت اس� هم در ارتباط با قلوب م�ك��ا كم��وند ب��ع ش� خداوند و به اراده خداوند واقع مي شود و تمامي اهل عالم جم�ه ق�رآن� يكديگر، نمي توانند سوره ای و يا آيه ای مانند قرآن بسازند. پس خداست ك

197 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

را نازل فرموده. پرورش ايماني و تقوائي هم مانند پرورش گیاه و علف به اراده خدا واقع مي شود. انسانهای مؤمن و صالح و خالص ، زمینه فكر و قلب خود را در اختیار�ا��د، در دل آنه� خدا قرار مي دهند و خدا آنها را به نور ايمان و قرآن پرورش مي ده ايمان و تقوا را مي پروراند، شجاعت آنها را و ساير صفات و فضائل انساني را در قلب�ايه� آنها مي پروراند و در انتها يك درخت بارور مي شوند كه تمام اهل عالم را زير س�انند. پس� لطف و رحمت خود قرار مي دهند و بركات وجودی خود را به آنها مي رس

�هپیام اين آيه شريفه اين است كه خداوند مي فرمايد: همان��رآن ب� طوری كه نزول ق�انها الزم��ود. انس� اراده من است ، پرورش قرآني و ايماني هم به اراده من واقع مي ش�ا را��دا آنه� است در خط اطاعت و بندگي، زمینه قلب خود را به خدا بسپارند، تا خ�الح را� بروياند و بپروراند. به پیغمبر اكرم )ص ( مي فرمايد: تو فقط بندگان مؤمن ص�و��اعت ت� به آينده خوبي مژدگاهي بده و آنها را امیدوار كن كه هر كس در خط اط حركت كند، حتما به زندگي بهشتي خواهد رسید و همچنین اهل كفر و گناه را از�ت.��ه آتش اس��ه نتیج��رارت ك��د ح� عذابي بترسان كه نتیجه كفر و گناه است. مانن عذابي نیست كه خدا به اراده خود بسازد و آنها را معذب كند بلكه عذابي است كه با علم و عمل خود مي سازند و گرفتار آن مي شوند. كلمه نذير از ماده نذر، عملي را�دائي را��ده خ��ه بن��ي ك��د كس��ت. مانن��ه اس��ا نتیج� مي گويند كه صددرصد، توأم ب�داوت و��ردن ، ع��تن و اذيت ك��د اين كش��د، صددرص��ا او را اذيت مي كن� مي كشد ي�رار��ام ق��ط انتق� دشمني بین قاتل و مقتول بوجود مي آوردو مقتول مظلوم را در خ�ان� مي دهد. عذابهای آخرتي ، نتیجه كفر و گناه و ظلم و زور آنها مي باشد و خودش

برای خودشان جهنم مي سازند.

معناي نزول بخش بخش قرآن�ا106آيه ��د: م� هم ، مضمون آيه قبل از خودش را پرورش مي دهد كه مي فرماي

�مت��ا آرام آرام و قس��رديم ت��ازل ك� قرآن را قسمت قسمت و جدا جدا از يكديگر ن قسمت برای مردم بخواني. به دنباله قرائت معاني ، آن را بر قلب بندگان خ�دا ن�ازل مي كنیم. خداوند تبارك و تعالي به همین كیفیت ق�رآن را آي�ه آيه ، ب�ه ص�ورتها و�ان� عبارتهای مختلف بسیار ساده و آسان نازل كرده است. خیلي آسان بر زبان انس�ت.��ل درك اس��ان قاب��اده و آس� جاری مي گردد. معاني آن هم به همین كیفیت س�ه��ت. ب��اده اس��رائت س� اولین دستور كه الزم است انسانها درباره قرآن اجرا كنند ق�انها� همین مناسبت نام آن را قرآن گذاشته اند؛ يعني كتاب خواندني. كتابي كه انس�ابي را ب�رای دانس�تن مي خوانن�د و خوان�دن از��ه ه�ر كت� بايستي بخوانند. با اين ك�رای� دانستن جدا نیست. دانش آموزان و دانشجويان ، كتابهائي كه در اختیار دارند ب�رای��امه ای ب� دانستن مي خوانند. به قرائت تنها اكتفا نمي كنند. يا اگر دوست شما ن شما بنويسد، هدف شما از آن نامه، دانستن و هدف دوست شما هم دانستن است.�وئي فالن��ويد. میگ� هرگز برای قرائت منهای دانستن، ارزش و امتیازی قائل نمي ش نامه را خواندم ، يعني دانستم يا فالن كتاب را خواندم يعني دانستم. تنها كتابي كه

198 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ادی در��ات زي� برای خواندن آن، ارزش و امتیاز قرار داده اند همین قرآن است. رواي�وره ای و� كتابي به نام ثواب االعمال جمع آوری شده است كه فقط برای خواندن س�وره را��ر فالن س��د، اگ��د. فرموده ان��واب معین كرده ان��ارتي ، ث� يا آيه ای و يا دعا و زي�را��ردد؛ زي��افه مي گ� بخواني چهقدر زياد از گناهانت محو مي شود و بر حسناتت اض�ت��تن اس��اب دانس��دن، ب� حقیقتا خواندن هر كتابي و نامه ای، قدم اول است. خوان�ال��د متع��ه خداون� ولیكن قرآن با كتابهای ديگر فرق دارد. همه جا صاحب قرآن ك�ا آيه ای و��د و ي��از مي كنن��رآن را ب��فحات ق� است، همراه قرآن است. كساني كه ص�رائت��اب او را ق��واری كت��تاد بزرگ��ور اس��ه در حض� سوره ای را مي خوانند، بدانند ك�وره ای،��ا س��رائت آيه ای و ي��راه ق��له هم��ت. بالفاص��ال اس� مي كنند كه خداوند متع�دا��اطي پی��وق و نش��دن آن، ش��ه از خوان��ود ك� خاصیتي در وجود انسان پیدا مي ش�ا��ذت رواني و روحي و ي� مي كند و يك لذت رواني و روحي احساس مي كند. اين ل�دن��راه خوان��ذتي هم��نین ل� شوق و نشاط ، مالزم قرائت قرآن است. ساير كتابها چ�ه� ندارد. اين لذت رواني، ثواب قرائت است. انسان، پرورش روحي پیدا مي كند گرچ�خن��ان س��ا انس��ني ب��ت ؛ يع� معنای آيه را نداند و نفهمد. قرآن، يك كتاب زنده اس�الص��دا خ��رای خ� مي گويد. مخصوصا انسانهائي كه اهل تقوا هستند و دينشان را ب�اس��د. خطاب�ات ق�رآن را احس��اظر مي دانن��دا را هم�ه ج�ا حاض�ر و ن� نموده اند، خ�الم در��ه علیهم الس��نوند. ائم��ا مي ش��د و آنه� مي كنند. چنان است كه خدا مي گوي

Àن من خوطب بهبعضي روايتها فرموده اند: » ام يعرف القرأ «160ان�دا� يعني اگر هنگام قرائت قرآن احساس كردی كه خدا مي گويد و تو از زبان خ�اني آن را هم درك��د، مع� مي شنوی و يا احساس كردی كه قرآن با تو حرف مي زن مي كني. پس تنها كتابي كه قرائت ساده آن ، اجر و ثواب دارد و خاصیت های رواني

مي فرمايد:161بوجود مي آورد، همین قرآن است. خداوند در همین آيه و آيات ديگر�ا� هنگامي كه با مردم تماس مي گیری و مي خواهي آيه ای از آيات قرآن را برای آنه�دا��وان. ابت��ا بخ��رای آنه� بخواني، آرام آرام و كم كم ، بدون عجله و شتاب ، قرآن را ب�وان.��ا بخ��رای آنه��ب را ب��ات مناس��د آي� آنها را برای فراگرفتن آيات آماده كن و بع�اراني��د ب��ا مانن� درست آيات قرآن ، در پرورش دادن افكار مردم و عقل و شعور آنه�د� است كه خیلي آرام آرام بر يك تپه خاكي مي بارد و بالفاصله جذب مي شود و بع�یت� از چندی ، گیاه و علف را مي پروراند. قرآن هم در دل بندگان خدا همین خاص را دارد. خدا مي فرمايد: ما اين قرآن را آيه آيه و سوره سوره و قسمت قسمت ، جدا�بر و��ه ص��رآن آرام آرام ب� جدا از يكديگر نازل كرديم تا تو هم برابر كیفیت نزول ق�یار��رار دهي. بس��ا ق��ود آنه��رآن را در وج��گ ق��واني و فرهن� حوصله برای مردم بخ سفارش شده است كه هنگام خواندن يا شنیدن قرآن ، دل خود را به خدا بسپاريد.�ر هم��ید و اگ��اكت باش� اگر ديگری مي خواند كامال استماع كنید و هنگام قرائت، س خودتان بدانید كه در حضور خدا نشسته ايد به احترام خدا و قرآن ، ساكت باشید و

136، ص 18؛ وسائل الشیعه، ج 237، ص 24؛ بحار االنوار، ج 311، ص 8. اصول كافي، ج 160�ه، ثم إن19-16. سوره قیامت، 161��اتبع قرآن��اه ف� : » لا تحرك به لسانك لتعجل به، إن علینا جمعه وقرآنه، فإذا قرأن

علینا بیانه «

199 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

دنباله اين سكوت و احترام ، لطف خدا دل شما را مي گیرد. عشق و عالقه شما را بهخدا و ايمان و محبت شما را مي پروراند.

علم قرآن قبل از خواندن قرآن!�ه107در آيه ��د ك� مي فرمايد: كساني كه دل به خدا سپرده اند احساس مي كنن

�ه��اكت ب��امت و س��نیدن آن، ص� در حضور خدا هستند. در برابر قرائت قرآن و يا ش�بیح و��ق تس��وند. منط��لیم مي ش� سجده مي روند و در برابر عظمت خدا و قرآن تس�یرد.� تقديس بر زبان آنها جاری مي شود. عظمت خدا سراسر وجود آنها را فرا مي گ�اری��ان ج��ود و اشكش��اد مي ش��ا زي��وع آنه� سر به سجده مي گذارند. خضوع و خش�ه��ريه ای ك��افتن. گ� مي شود. گريه شوق ، نه گريه ای به معنای ترسیدن و وحشت ي�ق و��ده. عش��ا ش��ال آنه� تحت تأثیر آيات قرآن قرار گرفته اند و لطف خدا شامل ح�ام� عالقه به خدا در دل آنها ظاهر شده است. كتابي در عالم پیدا نمي شود كه هنگ قرائت، چنین خاصیتهائي در وجود انسان پیدا شود. با هر كتابي روبرو مي شويم ، با شیئي از اشیاء عالم كه فاقد حیات و حركت است روبرو مي شويم. ارتباط شخص با�اكمیت��ر آن درخت، ح��وی ب� شيء. اينچنین است كه وقتي با درختي روبرو مي ش�تي��ي هس� داری يا با حیواني روبرو مي شوی بر آن حیوان، حاكمیت داری و شخص كه با شیئي روبرو شده ای. اما وقتي كه با قرآن روبرو مي شوی احساس مي كني كه�اهر��و ظ��ود ت��ترام در وج��الت ادب و اح��ده ای ، ح� با شخص عظیم الشأني روبرو ش�ت.��ه ت�و وع�ده داده اس� مي شود و خود را آماده اجر و ثوابي مي كني كه خداون�د ب�ا��ه ب� قرآن، درست مانند نماز است كه باحضور قلب مي خواني. احساس مي كني ك�اك��ه خ��ذاری ، ب��ترام مي گ��ه او اح��را ب��ده ای. قه��رو ش� شخصیت عظیم الشأن روب�ذا��ني. ل� مي افتي و سجده مي كني. در قرائت قرآن هم همین احساس را پیدا مي ك خداوند در اين آيه مي فرمايد: بندگان مؤمن و عالم به محض اين كه آيات قرآن را�ا قلب و اراده،��د. ب��رار مي گیرن� مي خوانند و يا مي شنوند در حال خضوع و خشوع ق

خدا را سجده مي كنند.�ر رواني107لطیفه ای كه در آيه � در اين سوره مباركه نهفته شده ، خیلي از نظ

�ه��ت ك� در ارتباط با خدا و اشخاص جالب توجه است. اين قسمت از آيه شريفه اسمي فرمايد:

ين أ6وتوا العمل من قبهل» ن اذل ' «ا

�وت��نیدن دع��ا ش��رآن و ي��زول ق� يعني كساني كه پیش از شنیدن قرآن و يا نÀمن��وا به رسول خدا دارای علم شدند. ضمیرها در جمالت » «، و ياأو ال تؤمن��وا«، » أ

Àمنو« همه به قرآن برمي گردد. » من قبهل » �انب���هاأ��رآن ايم��ه ق� « يعني كساني كه ب�ردد. » أو ال تؤمن���وامي آورند. »� « أ6وت���والعمل من قبهل « اين ضمیر هم به قرآن برمي گ

�ا پیش از��رآن ، ي��زول ق��ه پیش از ن��اني ك��د: كس� هم به قرآن برمي گردد. مي فرماي

200 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ر رواني� شنیدن قرآن، دارای علم شده اند، خداوند به آنها علم داده است. آنها از نظ�ع و��دا خاض��ر خ��ا در براب� چنانند كه بالفاصله بعد از تالوت به سجده مي افتند و ي

خاشعند. �نیدن��د از ش� مطلب قابل توجه در اين آيه اين است كه آيا علم به آيه قرآن، بع�ه��دن ، ب��نیدن و خوان� قرآن و يا خواندن آن ، به انسان داده مي شود و يا پیش از ش انسان داده مي شود. معموال علم به هر كتابي و يا خطابه ای بعد از شنیدن و قرائت آن كتاب حاصل مي گردد. اول خواندن و شنیدن است و بعد عالم ش�دن ب�ه آنچ�ه�ه��اني ك� خوانده و شنیده است ولیكن به عكس معمول، در اين آيه مي فرمايد: كس پیش از خواندن و شنیدن قرآن دارای علم شده اند و خدا به آنها علم داده است، از�د.��جده مي كنن��دا را س��رآن ، خ��ه ق� نظر رواني چنین خاصیتي دارند كه در برابر آي�ور و��ود، پیش از حض� مسئله عجیبي است كه انساني در مجلس قرآن حاضر مي ش�دا��دا در دل او پی��ه خ��رفت ب��ا مع��د و ي� شنیدن ، علم به حقانیت قرآن پیدا مي كن�ه پیش� مي شود. سرعت افاضه فیض از جانب خدا بر قلب انسان آنقدر زياد است ك�را��ان را ف��رايش، فیض الهي، قلب انس� از گرايش انسان به خدا و يا متصال بعد از گ

�د: »��د مي فرماي��ه، خداون��ول توب��ه و قب��تان توب��یرد. مثال در داس�ممي گ اتب علهی�ي را162ليتوبوا� «، يعني خداوند به آنها توجه كرد تا آنها بتوانند توبه كنند. تائب كس

�ا��ت. ت��ه اس��له گرفت� مي گويند كه با ارتكاب گناه و معصیت، از خداوند متعال فاص زماني كه در اين فاصله قرار گرفته، فیض الهي شامل حال او نمي شود و نور ايم�ان در قلبش نازل نمي گردد. موفق به توبه نمي شود ولیكن اگر به سوی خدا برگشت و اين فاصله را پشت سر گذاشت و با خدای خود تماس گرفت ، فیض الهي قلب او را�د از��ا فیض الهي بع� فرا مي گیرد. در اينجا بحث لطیف و دقیقي پیدا مي شود كه آي�ر فیض��دا. اگ��ه خ� گرايش انسان به خداوند متعال است يا پیش از گرايش انسان ب�اهر��بر الهي ظ��ه ج��ه ب��وئیم توب��د، مي گ��ان باش��رايش انس� الهي پیش از توبه و گ�ار��ه اختی��ه ب� مي گردد، نه به اختیار انسان و اگر بعد از گرايش باشد، مي گوئیم توب�ه و��ردد ولیكن در همین آي� انسان پیدا مي شود و انسان ، مستحق فیض الهي مي گ�ه��د: فیض الهي ، پیش از توب��د مي فرماي��ه بحث مي كن��اره توب� آيات ديگری كه درب�رآن پیش از��انیت ق��ه حق��د: علم ب� انسان به او تعلق مي گیرد. در اين آيه مي فرماي�ه هم��ه توب��ود. در آي��ل مي ش��ان حاص��ود انس� شنیدن قرآن و يا قرائت آن ، در وج�ان��د انس� مي فرمايد: اول خدا به قلب مؤمن توجه مي كند، توفیق توبه مي دهد و بع�د. اول ،� توبه مي كند. پس هر دو آيه ، يك مصداق دارد و يك معنا را پرورش مي ده

توفیق الهي نصیب انسان مي شود و بعد انسان توبه مي كند.

118. سوره توبه، 162

201 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

توبه اول است يا توفيق توبه؟�د از��ه بع��ت و توب��ه اول اس��ق توب� در اينجا سؤاالتي مطرح مي شود كه آيا توفی توفیق. همانطوری كه علم به حقانیت قرآن اول است و بعد استفاده از قرائت قرآن.�رآن را��ا ق��د ي��ه كنن��ا توب� پس خدا چگونه به بعضي انسانها توفیق مي دهد كه آنه بفهمند و به بعضي توفیق نمي دهد تا آنها توبه كنند يا قرآن را بفهمند؟ شايد يك�ي��ه بعض��و ب� تبعیض غیر عقالئي باشد و قابل ايراد و اعتراض باشد كه پروردگارا، ت�ه��ا توب� انسانها توفیق مي دهي و آنها توبه مي كنند و به بعضي توفیق نمي دهي ، آنه�ا��ه آنه� نمي كنند. پس الزم است بگوئیم انسانهای بي توفیق بي تقصیرند؛ زيرا خدا ب�ه��دا، ب� توفیق نداده است و مي توانند زبان به اعتراض و شكايت باز كنند كه ای خ�دادی ،��ق ن��ه من توفی��د ولیكن ب��رآن را فهمی��رد و ق��ه ك��ق دادی ، توب� فالني توفی نتوانستم توبه كنم و قرآن را بفهمم. جواب علمي و عقالئي خداوند متعال در اينجا�رآن ،��نیدن ق��رای ش��ان ب� چیست ؟ جواب اين است كه توبه انسان و يا حركت انس�ا��رآن مي رود، ي��ه مجلس ق��د ب� عملي است كه از انسان سر مي زند. حركت مي كن�دا��ان پی� گوش مي دهد تا قرآن را بشنود. پیش از اين حركت، خاطراتي در دل انس�ه كیفیت كالم��د )گفتن ب� مي شود. آمادگي قلبي، آمادگي در نیت. به خود مي گوي�بي� نفساني ، نه كالمي كه بر زبان جاری مي شود(، بروم به مجلس قرآن، گرايش قل�بي و ي�ا� پیدا مي كند، فوری به او توفیق مي دهد. از اين گرايش ، پیش از حركت قل كالم نفساني ، تعبیر به مشیت مي كنند، يعني خواهش قلبي و دروني. چنان كه در

آيه ای مي فرمايد:مك فمن شاء فليؤمن ومن شاء فليكفر» «163وقل الحق من رب

�افر��د ك��ر كس بخواه� يعني تو حق را بگو. هر كس بخواهد ايمان مي آورد و ه�یت، هیچ��دم مش� شود. مشیت و نفي مشیت. مشیت يك گرايش دروني است اما ع�ق��ول ح��ه قب� است. خدا مي داند كه اين بنده خدا با شنیدن قرآن ، گرايش قلبي ب�ا��رآن و ي��رائت ق��نیدن ق� پیدا مي كند. مي خواهد حق را بداند و بفهمد. پیش از ش�نگي حق ، در��د. تش� پیش از برگشت به اطاعت ، بعد از معصیت، به او توفیق مي ده قلب او بوجود مي آورد. بر اساس همین توفیق و عطش قلبي ، قرآن را مي ش�نود ي�ا مي خواند و خوب مي فهمد و آن ديگری كه اين گرايش را ندارد يا خدا مي داند كه�االت��ان را در اين ح� ندارد، توفیق توبه و يا فهم قرآن پیدا نمي كند. مي توانیم انس�الت از��ه در دو ح� رواني يا به تعبیر عرفا، كالم نفساني، در سه حالت تصور كنیم ك�ود.��الت نمي ش��ك ح� اين سه حالت ، توفیق الهي شامل حال انسان مي شود و در ي�اس نیت��وز در لب��ه هن��نیدن حق ، گرچ� سه حالت، يكي گرايش قلبي به خدا و ش�ق��ه ح��ائي ب��ا بي اعتن� جلوه نكرده است ولیكن حالتي است كه مخالفت با حق و ي�رايش ، در� ندارد. فقط آماده است كه كلمات ح�ق را بش�نود. ح�الت دوم ك�ه آن گ�ان ، در اين��ه انس� لباس نیت قرار مي گیرد. اين دو حالت، مطلوب خداست و خدا ب�ق��ه ح��دايت ب� دوحالت كه نیت و يا پیش از نیت است ، توفیق مي دهد و انسان، ه

29. سوره كهف، 163

202 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

مي شود و بعد از هدايت، برگشت او محال است و اما حالت سوم، حالت بي اعتنائي،�اوت� از همان ابتدا اعتنا به شنیدن حق و يا ترك گناه و معصیت ندارد. كامال بي تف�ق��ان، توفی� و بي اعتنا است. مثل اين است كه معصیت ننموده تا توبه كند. اين انس�دا واجب��ر خ� الهي پیدا نمي كند. پس توفیق الهي، در دو حال اول منطقي است. ب�ركت� مي شود توفیق خود را به انساني كه آمادگي برای قبول حق دارد اما هنوز ح�ادگي ، نیت��د از آم� قلبي به معنای نیت پیدا نكرده است، بدهد. و حالت دوم كه بع قلبي پیدا كرده. در اين دو حالت ، بر خداوند متعال كه لطف نامتناهي دارد، واجب�ا از مكتب��د ي� مي شود كه اين انسان را كمك كند و توفیق بدهد تا بتواند توبه كن�ا��نیدن و ي��ه پیش از ش� قرآن استفاده نمايد. لذا در اين رابطه مي فرمايد: كساني ك�د در مجلس��د، مي توانن��الب حقان� قرائت قرآن ، لطف الهي شامل حال آنها شده ، ط قرآن حاضر شوند و از قرآن استفاده كنند. آيه، نشانگر سرعت لطف خداوند متعال�د� است كه هنوز انسان از جای خود بلند نشده، خدا دست او را مي گیرد و او را بلن

مي كند.�رآن��نیده اند و ق� در تعريف كساني كه آمادگي دارند ولیكن دعوت به حق را نش�تي��ه وق��تند ك��اني هس��ا كس��د: آنه� برای آنها تالوت نشده است ، خداوند مي فرماي�دا را��ود و خ��دا مي ش��ا پی� صدای قرآن را مي شنوند، حالت خضوع و خشوع در آنه�ا��ار م� سجده مي كنند. در سجده خود، اعتراف به حق مي كنند و مي گويند پروردگ�د. و��ده نمي كن� منزه است. وعده هائي كه به ما مي دهد شدني است. هرگز خلف وع

�ه در109باز در آيه ��ق و عالق��بي ، عش� مي فرمايد: بیشتر از آن خضوع و خشوع قل�ردد� آنها پیدا مي شود، بر پايه عشق و عالقه، اشك شوق بر صورت آنها جاری مي گ

و خشوعشان به خداوند متعال بیشتر و زيادتر مي شود.

حاالت تكامل انسان از ابتدا تا انتها�ت و��فر اس��د ص� اين سه آيه ، حالت تكاملي ايماني انسان را از ابتدائي كه در ح گرايش قلبي به قبول حق پیدا مي كند تا انتهائي كه در برابر عظمت خدا خاضع و�وع��الت خش��طه و ح��الت متوس� خاشع مي گردد، تعريف مي كند. حالت ابتدائي ، ح

107مطلق. حالت ابتدائي هم�ان تس�لیم ب�ه قب�ول ح�ق اس�ت ك�ه در آخ�ر آي�ه �ود،��لیم مي ش��ود، تس� مي فرمايد: وقتي كتاب الهي و دعوت الهي به او عرضه مي ش�د،� ابتدا همان تسلیم قلبي. پیش از آن كه در ركوع و سجود نمايش پیدا كند و بع

�و رفتن108تسلیم قابل نمايش در ركوع و سجود. و آيه ��ا و جل��دن آنه� از بهتر ش�لیم��جود و تس� آنها در قبول دعوت حق بحث مي كند، مي فرمايد: بعد از ركوع و س�د. حس�ن ظن ب�ه خ�دا پی�دا� در برابر حق، تمامي وعده های الهي را تصديق مي كن�دني��دا ش��ده های خ� مي كند و مي گويد حتما خداوند مرا به بهشت مي برد؛ زيرا وع است. و در حالت سوم كه تكامل بیشتر او را تعريف مي كند، پیدايش حالت خضوع�یدن تعري�ف كرده ان�د��ای ترس� و خشوع و گريه شوق است. خشوع را گرچه به معن�ني��ت ؛ يع��اس عظمت خداس� ولیكن به معنای ترسیدن نیست بلكه به معنای احس

203 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

انسان از نظر رواني و در تفكرات و تعقالت خود، خ�ود را ب�ا خ�دای خ�ود مقايس�ه�از و� مي كند و مي بیند نقطه صفری در برابر بینهايت است. اول، ناتواني خود را و نی�د از��د و بع� احتیاج خود را و اين كه در صفر علم و قدرت قرار گرفته ، درك مي كن ادراك ذلت نفساني خود، عظمت نامتناهي خدا را درك مي كند و مي بیند كه خدا�یت و��الت را خش� در بینهايت علم و قدرت و عظمت است و او در حد صفر. اين ح�د��دس خداون��ه ذات مق��ني اهمیت دادن ب� خشوع مي نامند. اول، خشیت است ؛ يع متعال و بعد خشوع است ، يعني تسلیم بر اساس علم و معرفت ، نه تسلیم بر اساس�ه��بت ب��ايت رأفت و رحمت نس��الي در نه� ترس و وحشت ؛ زيرا خداوند تبارك و تع�اهي ، عظمت� بندگان خود مي باشد ولیكن بندگان، ضمن اين رأفت و رحمت نامتن�یطره ق�درت او ق�رار� و قدرت او را درك مي كنند ك�ه چگون�ه هم�ه كائن�ات در س�ا محبت و� گرفته اند. پس خشوع او، هر چه بیشتر و زيادتر مي شود، خشوعي توأم ب�ول� عشق و عالقه به ذات مقدس خداوند متعال. بهطور كلي انسانها در ارتباط با قب حق و يا رد حق، به سه قسمت تقسیم شده اند. اول ، پیشتازان به سوی حق كه يك

کوراقلیت هستند و خداوند در تعريف آنها مي گويد: » «164وقليل من عبادی الش�ه��تي ك� يعني بندگاني كه حق خدا را منظور مي دارند، بسیار كماند. دوم، اكثري�ك��وم ، ي��د. س� آماده قبول حقاند و از نظر ذات و فطرت خود، مخالفت با حق ندارن�بت��اوز نس� اقلیت ديگر كه بي اعتنا به قبول حق هستند. در حال تاخت و تاز و تج�ع��دا واق��و و رحمت خ��مول عف��ثريت مش� به آن اكثريت میباشند. يك اقلیت و اك�واظبت��یار م��د و بس��دوار مي كن� مي شوند و خداوند آنها را به لطف و كرم خود امی�د.��نگیني كن� دارد كه حرف حقي به آنها نگويد و تكلیفي نكند كه بر گردن آنها س�ه��تند، ب��دا هس� گاهي در مسیر اطاعت دشمنان خدا كه خیال مي كنند دوستان خ�وا و��د اين پیش� آنها اجر و ثواب مي دهد و خودداری مي كند از اين كه به آنها بگوي�ا او را� رهبر، منافق است و از دشمنان خداست ؛ زيرا مي داند كه استعداد مخالفت ب�عفا��ه ض��بت ب��اوز نس� ندارند. و اما آن اقلیتي كه ضديت با حق دارند و در خط تج هستند، مشمول غضب خدا واقع مي شوند و عاقبت به جهنم كشیده مي شوند. يك�ثريت��ك اك��ك و ي��ه ي��افق درج��افر و من��ك اقلیت ك� اقلیت مؤمن درجه يك و ي�رای��وارائي ب��ط گ� انسانهای مستضعف و آماده برای قبول حق. در صورتي كه محی�ف��د. در تعري� آنها پیدا شود و از قبول حق مزاحمتي برای آنها نباشد، قبول میكنن

کورآن دو اقلیت، يكي همان آيه ای است كه خوانده شد: » «وقليل من عبادی الشو در تعريف اقلیت كافر و منافق درجه يك ، در سوره مريم مي فرمايد:

�ن عتيا» مح م أشد عیل الر يعة أهي «165مث لنزنعن من لك ش¦ يعني ما از هر گروهي و از هر حزبي كه ظاهرا در راه كفر و گناه و يا در اطاعت�ت��ركش اس��اوز و س��تر متج��ا بیش��ه آنه��ه از هم��ردی را ك� بدكاران بوده اند، آن ف

13. سوره سباء، 16469. سوره مريم، 165

204 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

مي گیريم و در جهنم حبس مي كنیم و بعد مي فرمايد: ما خود آشنا هستیم كه چه كساني روی عمد و عناد، آتش جهنم را روشن مي كنند و با اين آتش ، بندگان خدا

را به هالكت مي رسانند.

دستورات اخالقي آخر سوره�ارك و110و در آيه ��د تب��ا خداون��اط ب��تورات اخالقي در ارتب� تا آخر، يك دس

�د.��ت بحث مي كن��ال اس��د متع� تعالي و در ارتباط با وسائطي كه بین بنده و خداون�یار��ايد بس��ه ش��ده ای ك��ماند. ع� انسانها از مسیر ارتباط با خداوند متعال بر سه قس�دا در��ا خ��د و دائم ب��دا كرده ان��ال پی��د متع��ه خداون� قلیل هستند، معرفت كامل ب�ته ها� ارتباطند. آنها از نظر تقرب به خداوند متعال، از فرشته ها جلو افتاده اند و فرش�یار��ای بس��ته ها نیروه��د. فرش� در درجات بعد از آنها و در اطاعت آنها قرار مي گیرن�زار��باب و اب��رينش ، اس��ا را در خلقت و آف� لطیف و مجردی هستند كه خداوند آنه�د.��درت مي ده� دست خود قرار مي دهد و خاليق را خلق مي كند و به آنها نیرو و ق�ه��یرد و ب� آنجا كه مي خواهد جسم مرده ای را زنده كند و يا جان زنده ای را از او بگ�ا��ود و ي� عالم مرگ ببرد، چه نیروئي در جسم مرده پیاده مي كند كه او زنده مي ش�ارف� چه نیروئي را از زنده مي گیرد و او را به عالم مرگ مي برد؟ هرگز مرده ای با تع�ود را از��ات خ� و با سخن ، زنده نمیشود و يا زنده ای نمي میرد و با لفظ و سخن حی�اش ،��ده ب� دست نمي دهد. بعضي فكر مي كنند كه خداوند فقط به مرده مي گويد زن�ه دوا و داروئي ب�ه� زنده مي شود و يا به زنده ای مي گويد بمیر، مي میرد. ب�دون اينك�ه��اده ای ك� كار ببرد، مرده را زنده كند و يا زنده را بمیراند. هرگز با لفظ و سخن م فاقد نیرو است ، نیرو پیدا نمي كند و يا اگر واجد نیرو است ، نیروی خود را از دست نمي دهد. لفظ بي معنا، خواه گوينده خدا باشد و يا خلق خدا، هیچ خاصیتي ن�دارد.�ا��د و ب��ات در او مي دم��اش ، روح حی� پس آنجا كه خداوند به مرده مي گويد زنده ب�یرد و��ات را از او مي گ��ا همین روح حی��د و ي� دمیدن روح حیات، او را زنده مي كن زنده را به عالم مرگ مي برد و يا اگر بخواهد، جسمي را كه فاقد رنگ است ، رنگین�فید،��ه س��اش و ای پارچ� كند، با فرمان لفظي ساده كه بگويد پارچه سیاه، سفید ب�دا. در� سیاه باش ، پارچه تغییر وضعیت نمي دهد. خواه گوينده خدا باشد يا خلق خ�ود و� اينجا هم الزم است رنگي در اختیار خدا باشد به پارچه سیاه بزند تا سفید ش�ر��د: ه� يا آن رنگ را از پارچه بگیرد تا به سیاهي برگردد. اين كه خداوند مي فرماي

�ت،��د و آن هم هس��ويم باش��ازم مي گ��یزی بس��واهم چ��ه »166وقت بخ� كن اين كلم « لفظي نیست كه بر زبان خدا جاری شود، موجودی خلق مي شود يا از بینفيكون

�ني آن� مي رود بلكه عملي است كه خدا انجام مي دهد. به چیزی مي گويد باش ، يع را فوری خلق مي كند و يا چیز ديگری را كه مي گويد نیست و نابود باش، يعني آن را نیست و نابود مي كند. لفظ و سخن در كار نیست. مثل ما كه دست خود را روی

: » إنما أمره إذا أراد شیئا أن يقول له كن فیكون «82. سوره يس، 166

205 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ا� كلید برق مي گذاريم ، به چراغ مي گوئیم روشن باش ، چراغ را روشن مي كنیم ، و ي مي گوئیم تاريك باشد، برق آن را مي گیريم. بدون اين كه حرفي بزنیم با عملي كه�ام� انجام مي دهیم ، چراغ خاموش و روشن مي شود. خداوند از سرعت عملي كه انج مي دهد خبر مي دهد كه مي گويد به محض اين كه مي گويم آدم باش ، آدم است ، و يا معدوم باش ، معدوم است. مثال عملي كه بهوسیله ما انسانها، هزارها ساعت وقت�راغ��ون چ��دين میلی� الزم دارد، خداوند در يك ثانیه انجام مي دهد. فرض كنید چن�ه��ه اين ك��داگانه ای دارد، ن��داء ج� برق، برای روشن شدن آماده است و هركدام مب�ردد� همه چراغها به منبع نیرو متصل باشد تا همه با يك كلید روشن و خاموش گ�تور دهیم��اني دس� بلكه هر كدام كلید جداگانه و مبداء جداگانه ای دارد. اگر به انس�ه� كه اين يك میلیون چراغ را روشن كند، برای روشن كردن هر چراغي ي�ك دقیق�ر از��د. اگ��ن مي كن� وقت الزم دارد. پس او ظرف يك میلیون دقیقه ، چراغها را روش�یروی��ك ن� خدا بخواهیم كه اين يك میلیون چراغ شهر را روشن كند، خداوند با ي�ا اين��ود را ب� اراده، ظرف يك ثانیه، همه چراغها را روشن مي كند. معطلي ندارد. خ

«167اليشغهل شأÄن عن شأÄنجمله تعريف مي كند:» �غل��غلي او را از ش��ا ش� يعني كارهای خدا، خدا را به خود مشغول نمي كند و ي�تر��ا كم��ه و ي��ك ثانی��د و نقیض را در ي� ديگری باز نمي دارد. میلیاردها كارهای ض

�الكن فيك��ون انجام مي دهد. پس اين آيه »��د متع��ل خداون��رعت فع� « مربوط به س�د��ر بخواه��د. اگ� است نه اين كه بدون اسباب و ابزار، صنعتي را بسازد و ظاهر نماي�ا آن،��ه ب��اده ای الزم دارد ك� انسان و يا حیواني را خلق كند، اين حیوان يا انسان م�ان��ا ج� جسم حیوان و انسان را بسازد و همچنین روحي الزم دارد كه به جسم آنه�د،��رده میدوان��دن م� بدهد. در يك ثانیه ، روح حیات را به میلیونها و يا میلیاردها ب�ه��یرد، هم��ا مي گ��ات را از آنه��ر، روح حی��انیه ای ديگ��د و در ث� همه را زنده مي كن�د� مي میرند. پس موت و حیات ، با لفظ و سخن و تعارف، بدون اين كه ماده ای باش و روحي باشد قابل ظهور نیست. خواه سازنده خداوند باشد و يا خلق خدا. آنجا كه�ار او��ات را در اختی��د، روح حی��ده كن� به عیسي پیامبر اجازه مي دهد مرده ای را زن�ا� مي گذارد. آنچنان كه نیروی برق را در اختیار ما گذاشته است. عیسي بن مريم ب�ده ای را��ان زن��ا ج��د و ي��ده مي كن��رده ای را زن��ار دارد، م��ه در اختی� روح حیاتي ك مي گیرد. پس مخلوقات خدا كه از نظر فقر و ناتواني در حد صفرند و الزم است هر كدام به بینهايت ثروت و قدرت مجهز شوند، الزم است خداوند تبارك و تعالي، آن�ات را� بینهايت بركات مادی و معنوی را در اختیار داشته باشد و آن فیوضات و برك�ه آن� به هر يك از بندگان خود افاضه كند تا آنها از فقر مطلق نجات پیدا كنند و ب�ارج��داد، خ��ر اع��ايت ب� بینهايت بركات مادی و معنوی برسند. گفته اند تقسیم بینه�امي� قسمت بینهايت است و تقسیم اعداد بر بینهايت، خارج قسمت صفر است. تم�اء��ار اولی��اهي در اختی��ا گ� فیوضات و بركاتي كه در اختیار خداوند متعال است و ي خدا، بینهايت است. بندگان خدا كه به آن بینهايت ها محتاجاند، در حد صفرند كه

254، ص95 نهج البالغه؛ بحاراألنوار، ج177. خطبه 167

206 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ارك و��د تب��اند. پس خداون��ت برس� الزم است خدا آنها را به وعده هائي كه داده اس�اتي اس�ت ك�ه بن�دگان او ت�ا اب�د الزم� تعالي، مبداء و مصدر تمامي فیوضات و برك دارند. الزم است بین بندگان و خدا ارتباطي برقرار شود و بدون رابطه و ارتباط ، نه�ت از��دگان ممكن اس��رای بن��ه ب� برای خدا جايز است فیضي به بندگان برساند و ن�دای��ه خ� فیوضات الهي استفاده كنند برای همه كس ممكن نیست بدون واسطه ب خود مربوط شوند و از آن مبداء و معدن فیض استفاده كنند؛ زيرا رابطه بین انسان�ل��ا كام��د ب��ود نمي توان� و خدا رابطه ناقص و كامل است. ناقص با نقص وجودی خ ارتباط پیدا كند. مانند كودكي كه روی زانوی پدر و مادر دانشمندی نشسته است.�دا� اين كودك ، بدون واسطه نمي تواند علم و هنر پدر دانشمند خود را فرا گیرد. ابت�د و��ارش مي گذران��ان در اختی��ب كودك� او را به كودكستان مي برند، استادی مناس همینطور كالسهای بهتر و باالتر و اساتید بهتر و باالتر تا در انته�ا مس�تقیما ب�ا آن�ايت علم و��ت. بینه��ل اس��تاد كام��ان اس��د، هم� استاد كامل مربوط مي شود. خداون�دا از��ت ابت��ه الزم اس��تیم ك� قدرت و هنرهای ديگر ولیكن ما انسانها كودكاني هس�ا و� وسائط رحمت خدا، استفاده كنیم. همینطور تحوالتي در ما پیدا شود، قدرت م�طه در��دون واس��وانیم ب��ه بت��ا روزی ك� استعداد ما و فكر ما، باالتر و باالتر میرود ت�دا� حضور خداوند متعال باشیم، بدون واسطه با او سخن بگوئیم و از بیان و كالم خ�رار� استفاده كنیم. در اين آيه، گاهي خداوند شخص خود را مبداء و مرجع حوائج ق

مي دهد و گاهي وسائط رحمت را مي فرمايد:ىن» اء الحس¦ ا تدعوا فهل األمس �ن،أاي م مح أو ادعوا الر « قل ادعوا اهلل

�ود در��دای خ��ود را ب�ا خ��وائج خ� يعني شما بندگان اگر مي توانید خواهش و ح�ما را��واهش ش��د خ��ا خداون��د، ت��ا كنی� میان بگذاريد و از خود خدا خواهش و تمن�د و خواهشهای��اس بگیري��دا تم��ائط رحمت خ� اجابت كند و اگر مي خواهید با وس�د. خ�واه ب�ه خ�دا� خود را مطرح كنید تا آن وسائط ، خواهش ش�ما را ب�رآورده كنن�د��ط خداون� توسل كنید يا اسماء بزرگ خدا، در هر دو صورت مرجع اصلي شما فق متعال است. اسماء حسني، شخصیتهای بزرگي هستند كه بین انسان و خداواسطه�ني��ماء حس� شده اند. چهقدر زياد احاديثي داريم كه امام صادق )ع ( خودشان را اس

معرفي مي كنند. مي فرمايد: «168حنن وهللا األسامء احلس¦ين و األمثال العليا»

�دايعني ما آن اسم� های خوبي هستیم كه ضمن توسل به ما خواهش بندگان خ�ود و� اجابت مي شود و ما نمونه های كامل ذات مقدس خدا هستیم كه ما را بین خ�اهر رحمت��ار، مظ��ه اطه� بندگان ، واسطه قرار داده است. حضرت رسول اكرم و ائم�ا، در��ه آنه� رحمانیت و رحیمیت خدا هستند كه بندگان ، بايس�تي ض�من توس�ل ب شعاع واليت و تربیت آنها بتوانند از فیوضات و بركات الهي استفاده كنند. لذا فرقي�دون��ر ب��ا اگ��د و ي� ندارد كه دوستان آنها حوائج خود را در خدمت آنها مطرح كنن�ه��ه ائم��ل ب� واسطه رابطه با خدا دارند، در محضر خدا مطرح كنند. كساني كه توس

143، ص 1. اصول كافي، ج 168

207 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

اطهار علیهم السالم را جايز نمي دانند ي�ا اين توس�ل را ب�ه معن�ای ش�رك مع�رفي�ماء��م اهلل ، اين اس��ه بس��ودش در كلم��د خ��تباهند. خداون� مي كنند، بي شك در اش�ك��دا كم��دا از خ� حسني را واسطه قرار داده است و فرموده است، بهوسیله اسم خ�ه� بگیريد. اگر اين واسطه ها الزم نبودند، الزم بود بگويد باهلل الرحمن الرحیم. كلم�له��دا فاص��ا خ��ه ب� اسم را بین مردم و خود واسطه قرار ندهد ولیكن بندگان خدا ك�انهای��د، انس��ت خداون� وجودی دارند، مانند فاصله كودك با اساتید بزرگ ، الزم اس�ذا��د. ل��اع ده��ا ارج��ه آنه� كامل را بین خود و بندگان واسطه قرار دهد و مردم را ب انسان در بسم اهلل مي گويد بهوسیله اسم خدا كه ائمه اطهارند، از فیوضات وبركات وجودی خدا كمك مي گیريم. در اين آيه هم مي فرمايد: فرق ندارد به خدا متوسل

شويد يا به اسم خدا كه مظاهر رحمت خدا هستند.

معناي بلند و آهسته خواندن نمازدر قسمت آخر آيه كه مي فرمايد:

هر بصالتك وال ختافت هبا وابتغ بني ذكل سبيال» «وال جت�وان و��د نخ��ازت را خیلي بلن��د: نم��ه مي فرماي� ترجمه ظاهر آيه اينطور است ك�د و� خیلي هم آهسته و مخفي نخوان. طوری بخوان كه نه خیلي با صدای بلند باش�ه��ات. از همین آيه ، ائم� نه هم با صدای مخفي بلكه يك حد وسط بین جهر و اخف�ه��د ك� اطهار علیهم السالم دستور داده اند كه نمازهای شب را با صدای بلند بخوانن�ر� اگر كسي نزديك آنها بود بشنود و نمازهای روز را با صدای مخفي. دلیل اين جه و اخفات در نمازهای شبانه روزی اين است كه انسان در فضای تاريك ، گاهي ترس�رف� و وحشت و خیاالت او را مي گیرد و بهترين عامل كه ترس و وحشت او را برط مي كند، اشتغال به قرائت قرآن و يا ذكر خدا و يا خواندن نماز با صدای بلند است ؛�ارغ��االت ف��ان را از خی��ه انس� زيرا اوال بلند گفتن ذكر و نماز، يك اشتغالي است ك�اكت و��ر س��د ولیكن اگ� مي كند و اجازه نمي دهد كه خوف و خیاالت بر او غلبه كن خاموش باشد با شنیدن كوچكترين صدائي كه خش خش باد و گیاه باشد، وحشت پیدا مي كند كه مبادا درنده ای يا سارق مسلحي باشد ولیكن ذكر خدا و يا نم�از ب�ا�د ولیكن��نیت مي ده��ه او ام��د ب� صدای بلند، وحشت او را برطرف مي كند و خداون�دارد.��االتي ن��وف و خی��نین خ��ك چ��د، ي��ا را مي بین� روزها كه همه چیز و همه ج�اره��ريفه اس�ت ك�ه درب��ه ش��اهر آي� مي تواند نماز خود را آرام بخواند. اين معنای ظ�ای��ه معن��ای واقعي و حقیقي آن ، ك��د ولیكن معن��توری مي ده��نین دس� نمازها چ�دا��اء خ��دا و واليت اولی��غ دين خ��ه تعلیم و تبلی� باطني آيه شريفه است ، مربوط ب

لوة اقامة والييت مي باشد كه موال امیر المؤمنین علیه السالم مي فرمايند: » «169الص

169 � :21؛ بصائر ال�درجات، ص 401، ص 1؛ اصول كافي، ج 26؛ بصائر الدرجات، ص 161، ص 26بحار االنوار، ج .�ؤمن»�ل او م �� فمن اقام واليتى فقد اقام الصلوۀ و اقامة واليتى صعب مستصعب اليحتمله اال ملك مقرب او نبى مرس

208 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�الم��د علیهم الس� يعني معنای واقعي نماز به پا داشتن امامت و واليت آل محم است. در اينجا خداوند به حضرت رسول اكرم ، در تعريف واليت و امامت علي علیه�غ� السالم يك چنین دستوری مي دهد كه حضرت رسول حد اعتدال را در اين تبلی رعايت كند؛ زيرا حقیقتا يكي از مسائلي كه تحمل آن برای انسانهائي كه به عقل و�ان��ر انس��ان ب��اكمیت انس��ول ح� ايمان نرسیده اند بسیار مشكل و سنگین است ، قب�دا��تي پی� است. انسانها زماني به حد بلوغ و زندگي مي رسند و هر كدام فكر و معرف�ت��د. دوس��ق مي دانن��ود را آزاد مطل��ا خ� مي كنند كه بتوانند زندگي كنند. همه ج�ت��یر آنهاس��ه نظ��اني ك� دارند كه آزاد زندگي كنند. روی پای خود بايستند. از انس�ئله��ت ، مس��ان اس��بیعت انس��رت و ط� اطاعت نكنند. يكي از مسائلي كه خالف فط حاكمیت و محكومیت است. يك انساني خود را حاكم مي داند، حاكمیت خود را بر�اكمیت او را� ديگری تحمیل مي كند و انسان ديگری مجبور و مأمور مي شود كه ح�ای��ان ، از آن باره��ر انس��ومیت بین دو نف��اكمیت و محك��دايش ح��د. پی��ول كن� قب�اط ، اين��وق و نش��ل و رغبت و ش��ا می� سنگیني است كه هرگز نمي توانند آزادانه ، ب حاكمیت را تحمل كنند. انسان حاكم، باری است بسیار سنگین كه خود را تحمیل�ويت� انسان محكوم مي كند و انسان محكوم، در شعاع حاكمیت انسانهای حاكم ، لغ�دا� پیدا مي كند. اين يك مسئله ای است فطری. لذا هر كسي در تاريخ ، حاكمیت پی كرده، از مسیر زور و قلدری و استبداد حاكمیت پیدا كرده و محكومین ، در وضعي�وند،� قرار گرفته اند كه يا بار سنگین حاكم را به دوش بكشند و يا اين كه كشته ش�وق و��ك ش��وم، ي��اكم و محك��ه بین ح� شايد در تاريخ ، هرگز اتفاق نیفتاده است ك�تفاده��درت اس��ا از زور و ق��ه ج� نشاط و رضايتي حاكم شده باشد بلكه حاكمها هم�ومیت ،� كرده اند و محكومها هم گرفتار ذلت و مشقت بوده اند. اين حاكمیت و محك به شكلي كه انسان حاكم بر محكوم برتری جوئي كند و بار زندگي خود را به دوش�ری��اكمیت و برت��ود ولیكن ح� محكوم بگذارد، خالف فطرت انسان بوده و خواهد ب�ار��اكم ، ب��ه ح��وده ك� خدا و اولیاء خدا بر انسانهای محكوم و مطیع به اين شكل نب�ر��ود را برت� سنگیني به دوش محكوم باشد يا حاكم بر محكوم برتری جوئي كند، خ�عف و ذلت��ار ض��ر بدان�د و گرفت��تر و فروت��وم را كوچك� بداند، تكبر پیدا كند، محك نمايد. پیغمبران هیچوقت خود را به عنوان يك حاكم و مسلط مطرح نمي كنند كه�ورت��ه ص� ما مطاع هستیم و ساير مردم بايد مطیع ما باشند بلكه همه جا خود را ب�ا داريم و آن راه را��ه م� مربي و پدر بندگان خدا مطرح مي كنند. مي گويند راهي ك خوب مي شناسیم ، راه رسیدن به زندگي بهشتي است و شما زنان و مردان عالم كه�ركت� اين راه را نمي شناسید، همراه ما بیائید تا همه با هم به صورت يك كاروان ح�ه��اروان ب��ك ك� كنیم و خود را به زندگي بهشتي برسانیم. جمعیتي كه به صورت ي�لطان و��ومیت و س� طرف شهری حركت مي كنند، در اين كاروان ، حاكمیت و محك�ه در��ه و خواهران� رعیت و برتری تحمیلي وجود ندارد بلكه همه آنها آزادانه ، برادران

�ؤمن اذا لم� امتحن الله قلبه لاليمان، فالملك اذا لم يكن مقربا لم يحتمله و النبى اذا لم يكن مرسال لم يحتمله و الميكن ممتحنا لم يحتمله «

209 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ه و��ا ائم� يك راه روشن كه آنها را به مقصد مي رساند، حركت مي كنند. پیغمبران ي يا اولیاء خدا نمي خواهند و دوست ندارند كه خود را حاكم بر مردم معرفي كنن�د و�ا راه به س�وی��ا و پیغمبره��ا امامه� مردم را به اطاعت خود درآورند بلكه مي گويند م�ركت� زندگي بهشتي هستیم. همه با ما باشید، تا با هم به سوی آن مقصد بزرگ ح كنیم. از اين جهت ، پیغمبران در عین حال كه آشنا به راه و رسم زندگي هستند و مي توانند مردم را به زندگي بهشتي برسانند، دوست ندارند به عنوان حاكمیت ، خود�ك��رم در ي��بر اك��د. پیغم��ود بدانن� را تحمیل كنند و مردم را محكوم به اطاعت خ

«:» اان رائدمك و الرائد ال يكذب اههلحديثي مي فرمايد�اد را��ل و آب��یار مجل��دگي های بس��تم. زن��وی بهش��ما به س��بر ش��ني من ره� يع شناخته ام و پیدا كرده ام ، آمده ام كه شما را از اين بیابان دنیا به آن زندگي مجلل و�ردش� باشكوه برسانم. رائد به كسي مي گويند كه فصل بهار و تابستان در بیابانها گ�تگان� مي كند تا جای مناسبي برای زندگي خود و قبیله اش پیدا كند و فامیل و بس�ای��ه ج��اني ب��نین انس� خود را و احشام و اغنام خود را به آنجا ببرد. مسلم است چ پدر فرزندان است ، نه به جای حاكم و مسلط ولیكن نظر به اين كه زندگي بشر در�ده ،��اع اداره ش� طول تاريخ به صورت حاكمیت و محكومیت و به صورت مطیع و مط�ود را��د و خ��اكم كنن��ود ح��ر خ��اني را ب��ه انس� انسانهای هر زماني وحشت دارند ك�ورت��ه به ص��تي ك��اكمیت و محكومی� محكوم به حكم يك انسان بشناسند و اين ح�ت.� آزادی مطلق به وسیله پیغمبران تعلیم و تبلیغ مي شود، مأنوس افكار مردم نیس�ا او��ه ب��د، هم� يك انسان كه خود را به عنوان پیغمبر به جامعه زمان معرفي مي كن�ه��ا را ب��د و م��اكم كن��ا ح��ر م� مخالفت مي كنند. مي گويند آمده است كه خود را ب�اكمیت و��ورت ح��ر به ص��ئله واليت ، اگ��ور مس��ه همین منظ� اطاعت خود درآورد. ب�ا��ر آنه��د و ب��اكم گردان��ر ح� محكومیت باشد و يك انساني خود را بر انسانهای ديگ�ول و� مسلط شود، قبول يك چنین انساني در هیچ زماني برای مردم زمان، قابل قب قابل تحمل نبوده است. همه جا پیغمبران و اولیاء خدا برای معرفي خود و رهبری�وده� مردم ، گرفتار مصیبتها و مشكالت شده اند و زندگي آنها توأم با رنج و زحمت ب�یر��گ و شمش��درت جن��ه ب�ه ق� است. مسئله واليت امیرالمؤمنین بر مس�لماناني ك�خص��اكمیت ش� مجبور به اطاعت رسول خدا شده اند از اين قبیل است. در ابتدا ح�ا� پیغمبر را قبول نكردند مگر اين كه حضرت متوسل به جنگ و كشتار شود و آنه�ه مس�ئله واليت��رم فرم�ود ك� را مجبور به اطاعت كند ولیكن خداوند به پیغمبر اك�ور� علي علیه السالم مانند مسئله نبوت نیست كه با جبر و اكراه باشد و مردم مجب�رفي كن و��ه مع��ه جامع��د از او را ب��ای بع� به اطاعت شوند. همین قدر علي و امامه�ناخت ،��ا ش��اعت آنه� مردم را در اطاعت آزاد بگذار و هر كس سعادت خود را در اط�ا رد واليت آزاد� واليت و امامت را آزادانه قبول كند و هر كس نشناخت ، در قبول ي�ازه��ال اج��د متع��رم و خداون� باشد و ديگری را بر خود حاكم گرداند. لذا پیغمبر اك ندادند كه ائمه اطهار علیهم السالم با جبر و اك�راه و تهدي�د و تطمی�ع خ�ود را ب�ر�ا��د ت��رار دادن� مردم حاكم كنند بلكه خود را مانند نهر آب حیات در اختیار مردم ق

210 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

هر كس احساس تشنگي كند و نهر آب حیات را بشناسد، از خود رفع تشنگي كند�ود. در اين��امیدن آب نش� و هر كس تشنگي را نمي شناسد، مجبور به خوردن و آش�ار� آيه شريفه به رسول اكرم دستور مي دهد كه واليت علي علیه السالم و ائمه اطه�ا را اعالم��ل نكن ، همین ق�در واليت آنه��ع تحمی� را با جبر و اكراه و تهديد و تطمی

«170من كنت مواله فعيل موالهكن و بگو: » نه از تبلیغ امامت و واليت آنها ساكت باش و نه هم با جبر و اكراه اين واليت و

امامت را تحمیل كن.هر بصالتك وال ختافت هبا» «وال جت

�ردم� يعني نه خیلي بلند و با صدا و جبر و اكراه اين واليت را تحمیل كن كه م از ترس جانشان و نانشان مجبور به اطاعت شوند و نه هم امر واليت را مخفي بدار�بر��ذا پیغم� كه مردم وقتي تشنه معارف شدند مكتب واليت و امامت را نشناسند. ل�ر� اكرم به تبلیغ واليت اكتفا كرد و به علي علیه السالم دستور داد كه بعد از من اگ�ا را اداره كن و� مسلمانان به طوع و رغبت آمدند و حاكمیت تو را قبول كردند، آنه اگر نیامدند و به جای ديگر رفتند، برای تحمیل واليت به جنگ و شمشیر متوسل�ارت��ه زي� نشو بلكه آنها را آزاد بگذار و فرمود تو مانند كعبه هستي كه مردم بايد ب

�از171كعبه بیايند نه كعبه به زيارت مردم��لوۀ و نم��ه ص��ر ب� . همه جا مسائلي كه اممي كند، روح نماز، واليت ائمه اطهار است.

يك يف المكل» رش ا ولم يكن هل ي لم يتخذ ودل ه اذل ـ «وقل الحمد لل�د��تور مي ده� و در آخر سوره اسری، خداوند تبارك و تعالي به پیغمبر اكرم دس�ه مطلب اين� كه سه مطلب اساسي را در تعريف خدا و دعوت او ابالغ كند و آن س است كه خدا صاحب فرزندی نیست. پسر و دختری به طريق تولید و يا به كیفیت�دارد.��ود ن��زاحمي وج��ريك و م� انتخاب ندارد. هم چنین در ملك و سلطنت خدا ش�لطنت او��درت و س� كسي نمي تواند سلطنت الهي را از او بگیرد و يا مزاحم اعمال ق�ه��اج ب��ه احتی��ه اين كیفیت ك��تي ب� باشد و همچنین خداوند متعال ولي و سرپرس�یز��ه چ� واليت و سرپرستي او داشته باشد ندارد. خداوند خودش برای خودش، هم است. نیاز ذاتي به غیر خود ندارد، بي نیاز مطلق است. كساني هستند كه عقیده به�تر��ا دخ��دا و ي� فرزندی انساني نسبت به خدا پیدا كرده اند و گفته اند فالني پسر خ�وان� خدا و يا همسر خداست و يا به اين كیفیت گفته اند كه خداوند فالني را به عن�دی� اين كه دختر او و يا پسر او باشد انتخاب نموده و به انساني نشان و مدال فرزن�دارد.��اب ن��ه كیفیت انتخ��ا ب� داده است. خداوند هرگز فرزندی به كیفیت تولید و ي�دا��ر خ��ي را پس��ه عیس��یحیت ك� اعتقاد به اين كه فالني فرزند خداست، مانند مس�ان��انهای زم��ا انس��ته اند و ي��دا دانس��ر خ� دانسته اند، و يهوديان، عزير پیغمبر را پس�وده و��ه ب� جاهلیت كه فرشتگان را دختر خدا دانسته اند، اين اعتقاد صددرصد خراف

496، ص 2؛ خصال صدوق، ج172، ص 1. ينابیع المودۀ، ج 170 : » يا علي انما انت بمنزلة31، ص 3؛ اسد الغابة ابن اثیر، ج 446، ص 1؛ االحتجاج، ج 32. مناقب خوارزمي، ص 171

الكعبه توءتي و ال تآءتي فان اتاك هوالء القوم فسلموا الیك هذا االمر فاقبله منهم و ان لم يا توك فال تآتهم «

211 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ديگر��ا يك��اين ب��ق دو حقیقت متب��دا و خل� خالف حقیقت و واقعیت است ؛ زيرا خ�ل��د، قاب� هستند. تباين جنسي با هم دارند و بین دو حقیقت متباين ، ازدواج و تولی�ل��ور و ظلمت ، قاب��ت. ن��ور و ظلمت اس��د ن��اين مانن� ظهور نیست. دو حقیقت متب�ند.��ود باش� تركیب و تزويج با يكديگر نیستند كه منشاء تولید فرزندی از جنس خ خداوند يك چنان حقیقتي است كه ذره ای شباهت وجودی و جنسي با خلق خود�ان ،��فه يون��د. فالس��دا ندارن� ندارد و خلق هم ذره ای شباهت وجودی و جنسي با خ�ات��ات و مخلوق��داء مخلوق� خداشناسي را به اين كیفیت مطرح كرده اند كه خدا مب�ه��ور. گرچ��ات ن��ور و لمع� مشتق از آن مبداء هستند. مانند دريا و قطره ويا مانند ن دريا و قطره در صورت ، غیر يكديگر هستند، قطره بسیار كوچك است و دريا بسیار�د ولیكن��یت عین يكديگرن��ند. در جنس� بزرگ ولیكن از نوع مبداء و مشتق مي باش دريا نمي تواند به قطره بگويد كه من آب حیات بخش هستم و تو عدم مطلق. قطره�ه��ه ب� به دريا مي گويد، من هم آب حیات بخش هستم و تو هم آب هستي و يا لمع نور مطلق مي گويد، من هم روشنائي هستم ، تو هم روشنائي. هر دو يك حقیقت و�ناخته اند� يك جنس هستیم كه با يكديگر فرقي نداريم. كساني كه خدا را مبداء ش�دا��ق خ��دا و خل��ته اند و بین خ��ود او دانس��تق از وج��ا مش� و خاليق را جلوه او و ي اشتراك وجودی قائل شده اند، به اشتباه رفته اند و خدا را مولد خاليق دانسته اند نه آفريننده خاليق. در اين صورت خداوند يك چنان امتیازی ندارد كه خود را خدای خلق بداند و خود را بي نیاز مطلق و خاليق را نیازمند به خود بشناسد. پس به هیچ�اد��ق را ايج� وجه خداوند مولد خاليق نیست بلكه آفريننده است. اصول اولیه خالي كرده و از تركیب آن اصول با يكديگر خاليق را ساخته است. تولید خاليق، خواه به�د،��د باش��د فرزن��ورت تولی� صورت مبداء و مشتق باشد، مانند قطره و دريا و يا به ص�اني��ك انس��ه ي� مانند پدر و مادر و فرزندان ، يا به صورت انتخاب باشد كه خدواند ب نشان و مدال فرزندی بدهد و او رابه جای پسر و يا دختر خود انتخاب كند، تمامي�ال نیس�ت ؛ زي�را در ص�ورتي مب�داء خالي�ق� اين نسبتها مناسب شأن خداون�د متع خواهد بود كه با خاليق اشتراك جنسي و وجودی داشته باشد و خلق و خالق ، هر�الق، دو��ق و خ��ه خل� دو يك حقیقت و يك جنس باشند. مانند قطره و دريا با اينك�د و��ديگر ندارن��ا يك��وری ب��ودی و ص� حقیقت متباين هستند و ذره ای شباهت وج�ودی و��تراك وج��ود اش��ادر خ� همچنین تولید، به اين معني كه فرزندان با پدر و م�ه� جنسي دارند. فرزندان قطعه ای از وجود پدر و مادر مي باشند و خدا منزه است ك�ه��اني را ب� با خاليق خود شباهت جنسي و وجودی داشته باشد و همچنین اگر انس�د� عنوان فرزند انتخاب كند و نشان و مدال فرزندی به او بدهد، به بندگان ابالغ كن�اب و��ند، اين انتخ��دا بشناس��تر خ��دا و دخ� كه فالن مرد يا زن را به عنوان پسر خ�ق��ود خل� اتخاذ در صورتي ممكن است كه خداوند، جنسیت خدائي خود را در وج خود قرار دهد و يا جنسیت خلق را تبديل به جنسیت خالق كند؛ زيرا فرزند، همه�رای��تند. ب��ادر هس� جا در شأن پدر و مادر است. و بايستي چنان باشد كه پدر و م�اين� خدا ممكن نیست كه جنسیت خلقي پیدا كند. خلق و خالق، دو جنسیت متب�ه علم و� هستند. تمامي كماالت از نوع علم و قدرت و حیات و صفاتي كه وابسته ب

212 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�ال ذاتي��د. خاليق ، كم��دی مي باش� حیات است در وجود خلق ، آثار تركیبي و تولی�ات� ندارند. علمشان از تركیب روح و ماده در وجودشان پیدا مي شود. همچنین حی�بي��یت تركی��ا خاص� و حركت و قدرت آنها و ساير صفات خوبي كه دارند همه اينه�ني��ردد، يع� روح و جسم و يا نیرو و ماده با يكديگر است. اگر اين تركیب ، تجزيه گ روح از جسم جدا شود، نه روح علم و حیات ذاتي دارد و نه هم جسم علم و حیات�ت و��ات و علم وق�درت اس��ال عین حی� ذاتي دارد ولیكن ذات مقدس خداون�د متع�د فالني��دا بگوي� ساير صفاتي كه وابستگي به علم و حیات پیدا مي كند. پس اگر خ را به جای فرزند خود شناخته ام، سخني بر خالف حقیقت مي گويد؛ زيرا تبديل دو جنس متباين به يكديگر، امتناع ذاتي دارد. قدرت خدا به اين عمل تعلق نمي گیرد�ه��ديل ب��دائي را تب� كه جنسیت خلق را تبديل به جنسیت خدائي و يا جنسیت خ�ردن.��اب نك��ه از ب� جنسیت خلقي كند. جزء محاالت است كه از باب نشدن است ن�د،��تق باش��داء و مش� پس اعتقاد به فرزندی مخلوقي برای خالق، خواه به صورت مب مانند قطره و دريا و يا به صورت تولید و ازدواج ، مانند پدر و مادر و فرزندان و خواه�ق��ا خالي��د ت� به صورت انتخاب باشد كه خداوند به انسان نشان و مدال خدائي بده�اني��د، كس� آن بندۀ خدا را كه جنسیت خدائي پیدا كرده ، به جای خدا عبادت كنن�رف��د منح� كه يك چنین اعتقادی داشته يا بوجود آورده اند، بي شك از دايره توحی

شده ، گرفتار شرك شده اند. مخلوق خدا را به جای خالق شناخته اند. و اما مطلب دوم ، اشتراك در ملك و سلطنت خدا. كسي پادشاه خاليق مي شود�ا� كه مالك خاليق باشد و كسي مالك خاليق مي شود كه خالق آنها و آفريننده آنه�د��یز، خداون��ه چ��ه كس و هم� باشد. خاليق، بجز خدا آفريدگاری ندارند. خالق هم�والم،��ل ع��والم و اه��زرگ و ع� متعال است. از ذرات بسیار كوچك گرفته تا كرات ب�د��ه بتوان� همه و همه مخلوق خدا و مملوك خدا هستند. مخلوقي پیدا نمي شود ك�ك��ه ي��اني هم ب��نايع انس��د. ص� خلقي خلق كند تا مالك خود و يا آن مخلوق باش�ق��اني را خل��نايع انس� واسطه، مخلوق خداوند متعال هستند. خداوند، مواد اولیه ص�ان��رای انس��دگي ب��ات و زن��رايط حی��درتي داده و ش� كرده و بعد به انسان علم و ق�ازد. پس��ر بس��نايع ديگ��ا ص��كن و ي��ه و مس� فراهم ساخته تا بتواند برای خود خان صنايع انسانها مانند میوه هائي است كه درختها تولید مي كند و يا شیر و عسلي كه�نعت��طه ، ص��ا واس� حیوانات تولید مي كنند. تمامي آنچه هست ، بدون واسطه و يا ب�ه��ه ب� خدواند متعال است. پس مالك اصلي ، خداست. حاكمیت بر اين مخلوقات ك معنای سلطنت است، با خداوند متعال است. چه كسي مي تواند ادعا كند كه مالك�د در��د و خداون��ته باش��ر آن را داش��اكمیت ب��ازه ح��ا اج��د ت� كسي و يا چیزی باش�ك��ود، مال� سلطنت و پادشاهي و مالكیت و حاكمیت بر مخلوقات، شريك ندارد. خ

ملت و مملكتها مي باشد.�انها ولي��د انس��ت. مي بینی��ئله واليت اس��ريفه، مس� و مسئله سوم در اين آيه ش�ود��ه ولي امت خ��ه ك��بر و ائم��ا پیغم��ت و ي��دان اس� دارند. مانند پدر كه ولي فرزن

« أشهد أن عليا ويل هللا :»مي باشند. و در اينجا مي گوئیم

213 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اني ولي� مي گوئیم علي ولي خداست. امامها حجت خدا و ولي خدا هستند. كس�ند��ته باش� و موال دارند كه از اداره خود عاجز و ناتوان باشند تا سرپرستي الزم داش�ه��اج ب��ان، محت��تند. بردگ��ود هس��ه ولي خ� كه آنها را اداره كند. فرزندان ، محتاج ب�وال��ر ولي و م��ه اگ� موالی خود هستند و يا امتها احتیاج به پیغمبران خود دارند ك

�هويل هللا نداشته باشند، نمي توانند خود را اداره كنند و در اينجا »� « ظاهرا مشعر ب�دا هم� يك چنین معنائي است ، كه همانطور كه بندگان، ولي و سرپرست دارند، خ

�ه وليعيل ويل هللا ولي الزم دارد، كه مي گوئیم »��وئیم ك� « است. يا به پیغمبر مي گ خود را كه علي علیه السالم بود، بعد از خودت به واليت گماشتي و او را سرپرست�ا� مردم قرار دادی. بندگان از نظر اين كه محتاجاند، ولي و سرپرست الزم دارند، ام�ه ولي الزم� خدا غنای ذاتي دارد و ذره ای محتاج به كسي و يا چیزی نیست. چگون

�د علي وليعيل ويل هللا دارد كه مي گوئیم »��د مي فرماي��ه خداون��ت. در اين آي� « اس�تي��ه علي او را سرپرس��ت ك� خداست. نه به اين معنا كه خداوند عاجز و محتاج اس

كند. ل» « لم يكن لهويل من اذل

�ا ولي الزم� يعني خدا ذلیل نیست ، فقیر و محتاج نیست ، عاجز و ناتوان نیست ت�دگان را اداره��د بن��ا بتوان��رده ت� داشته باشد بلكه ولي مردم را او آفريده و تربیت ك كند. ولي اهلل يعني انساني كه خدا او را تربیت نموده و به مقام واليت رسانیده و او�بر� را ولي خود برای خاليق قرار داده. ولي خداست برای خاليق. يا مي گوئیم پیغم�رای��ت ب��ده خداس��ربیت ش� خداست برای خاليق. مثل اين است كه بگوئیم عالم ت�ر� خاليق. پس ولي اوالد از نظر احتیاج اوالد به ولي خود مي باشد اما ولي اهلل از نظ�ت��ام واليت اس� احتیاج خدا به ولي نیست بلكه به معنای تربیت شده خدا برای مق�ه��رافي را ك��د خ��د، اين عقاي� كه بندگان او را اداره كند و تربیت نمايد. پس خداون�د،� خدا به آن معاني سه گانه، اوالدی داشته باشد يا محتاج به ولي و سرپرست باش

از خود نفي مي كند و خود را منزه مي داند از اين كه احتیاج به خلق داشته باشد.ه تكبرياو در آخر آيه مي فرمايد : » «وكرب

�ود را��دگان خ� يعني خدا را بزرگ بشناس. او را كبیر بدان، نه به كیفیتي كه بن�بیهي در��ونه ای و ش��ه نم��اش ك� بزرگ مي داني. يك چنان بزرگي برای خدا قائل ب�ان و��دا و نش��ربیت خ� خلق خدا نباشد. بزرگي خاليق، همه جا از طريق تعلیم و ت مدالي كه خدا به آنها مي دهد، پیدا مي شود ولیكن بزرگي خدا نمونه و نظیر ندارد.

�انتكبرياكلمه »��دا را آنچن� « بعد از امر به تكبیر، مشعر به اين حقیقت است كه خ�ه و� بزرگ نشناسي كه بندگان خدا را بزرگ مي شناسي بلكه يك بزرگي فاقد نمون

نظیر باشد.�ذها��ا. فخ� تم بحمد اهلل تفسیر هذه السورۀ المباركة وتأويلها و حقايقها و دقايقه�ك��رج ب��انك. تع� متعمقا متفكرا تجدها بحرا في فضاء فكرك و نهرا جارية علي لس

214 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

�اۀ،��بیل النج� إلي ما عرج به نبیك صلوات اهلل علیه و آله. خذها أيها المتعلم علي س فإن هذه التفسیر في ساير التفاسیر كالشمس بین الكواكب. يبین لك حقايق مانال

به رسول اهلل في معراجه سیرا و كماال

1377محمد علي صالح غفاری آبان الحمدهلل اوال و آخرا و انا العبد -

الف( تفسير سورههاي - انشقاق29 - حجرات15 - حمد1 - طارق30 - قاف16 - بقره2 - اعلي31 - ذاريات17 - نساء3 - غاشيه32 - طور18 - انعام4 - فجر33 - نجم19 - اسري )در سه جلد(5 - بلد34 - الرحمن20 - كهف6 - قدر )سرنوشت شما(35 - واقعه21 - مريم7

215 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

- قارعه36 - مجادله22 - طه8 - عصر37 - حشر23 - نور )شمع زندگي(9

- كوثر38 - تحريم24 - قصص10 - توحيد )از ديدگاه علم(39 - معارج25 - ياسين11 - فلق40 - قيامت26 - جاثيه12 - ترجمة روان قرآن41 - دهر )انسان نمونه(27 - احقاف13 - تفسير سورة انفطار28 - تفسير سورة فتح14

ب( تفاسير قرآن به زبان عربي - تكوير 9 - نصر 5 - قلم 1 - قمر 10 - تبت 6 - مزمل 2 - فرقان 11 - مائده 7 - مدثر 3 - نباء 12 - فلق و ناس )معوذتين(8 - علق 4

216 جلد سوم – تفسیر سورۀ اسری

ج( شرح ادعيه - مناجات شعبانيه9 - ندبه )در سه جلد(5 - سحر1 - خطبه اول صحيفه)عربي(10 - مكارم االخالق )مدينة فاضله(6 - سمات2 - زيارت جامعة كبيره7 - صباح3 - زيارت وارث8 - كميل4

د( كتابها - شرح خطبة اشباح19- شجرة طوبي10 - القيام و القيامه )عربي(1 - آزادي ثمرة آگاهي است20 - شخصيت زهراس و مريم ع 11 - الكوثر )عربي(2 - كتاب حكمت21 - علم و عرفان12 - اسرار حج3 - حديث آفرينش22- مبادي آفرينش13 - اصالح هدفها4رسالة اجتهادي امام زمان عج - 23 - اصول آفرينش و بدو خلقت14 - برهان معراج و شق القمر5 - تفسير و تاويل24 - هندسة آفرينش15 - تعليم و تربيت6 - قرآن شناسي25 - وجود و عدم16 - تنزيل الكتاب7 - اصول علمي اجتهادي دين26 - غيب و شهود17 - خلقت عالم و آدم8 - شرح خطبة حضرت زهرا س27 - شرح خطبة اول نهجالبالغه18 - سيرة ائمه ع9

هـ( مقاالت - ارزش علم13 - شرح آية نور در سورة نور7هشدار به جنگافروزان هستهاي - 1 - جن و شيطان14وضعيت فكري و مكتبي ائمه اطهار )ع( - 8 - اقتصاد اسالمي2 - ملك عظيم آل محمد)ص(15 - هدايت الهي از طريق خواب9 - تقدير نامة حضرت مريم3 - شرح آيتالكرسي16 - واليت فقيه10 - شرح حديث حدين4 - شرح خطبة شقشقيه17رسالت اسالمي خدمتگزاران بشر - 11 - شرح حديث كساء5 - رسالة توحيدي دانشجو18 - عدم تناهي احتياجات انسان12 - اجتهاد در رؤيت هالل ماه6