ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΣΑΒΒΑΤΟ 5 ΜΑΪΟΥ 2018

ΠΡΙΣΜΑ# 40ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Επιστήμονες,δαίμονες καιμάγισσεςΗ γραμματεία των δαιμονολογιών έχει αρχί-σει να μελετάται συστηματικά τα τελευταίαχρόνια, προσφέροντας εξαιρετικά χρήσιμουλικό στους ιστορικούς και φιλόσοφους τηςεπιστήμης. Μπορούν άραγε οι μάγισσες ναπετάξουν; Έχουν σεξουαλικές επαφές μετους δαίμονες; Διαθέτουν την ικανότητα ναμεταμορφώσουν τους εαυτούς τους ή άλ-λους ανθρώπους σε ζώα;

Όταν οι ερευνητέςβγαίνουν από τοεργαστήριοΓια πέμπτη χρονιά διοργανώθηκε, στην Τεχνόπολη,στο Γκάζι, το Athens Science Festival, όπου πολλοί

ερευνητικοί φορείςέδωσαν το«παρών» καιενημέρωσαν τοκοινό για τιςδράσεις τους. Πότεόμως ξεκίνησεαυτή η παράδοση;

,,8

Η Αστρονομία προσφέρει, στοπλαίσιο της διδασκαλίας της,δυνατότητες που άλλαμαθήματα ΦυσικώνΕπιστημών δεν έχουν. Ηαξιοποίηση όμως αυτών τωνδυνατοτήτων απαιτείενδεχομένως ένανδιαφορετικό τρόποπροσέγγισης στη διδασκαλίατων Φυσικών Επιστημών.

Σπείρες, ράβδοι, κουτιά και φιστίκιαΗ μορφολογία του Γαλαξία και άλλων σπειροειδών γαλαξιών

Έπειτα από παρατηρήσειςκαι υπολογισμούς

δεκαετιών, διαπιστώσαμεότι βρισκόμαστε στις

παρυφές ενός αστρικούσυστήματος σε σχήμα

δίσκου, τον Γαλαξία μας.Υπάρχουν δισεκατομμύριαάλλα τέτοια συστήματα στοΣύμπαν, τη μορφολογία και

τη δυναμική των οποίωνπροσπαθούμε να

κατανοήσουμε και ναερμηνεύσουμε με τη

βοήθεια ισχυρώντηλεσκοπίων και

υπερυπολογιστών.

,,2-3

,,7

,, 4-5

ΓΙΑΤΙ (ΔΕΝ)ΔΙΔΑΣΚΟΥΜΕΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Το “Pigs in Space” ήταναπό τα πιο δημοφιλήσκετς του The MuppetShow. Παρόλα αυτά, ανκαι πολλά είδη ζώωνμπήκαν σε τροχιά, ηανθρωπότητα δενέστειλε ποτέ γουρούνιασε διαστημική αποστολή.

,,6,,6

ΤΟΥ ΔΡ Π.Α. ΠΑΤΣΗ*

Z ούμε στις παρυφές ενός αστρικούσυστήματος σε σχήμα δίσκου πουαποτελείται από 200 δισεκατομ-μύρια αστέρια και ονομάζεται Γα-λαξίας. Ο Ήλιος, μαζί με τη Γη και

τους άλλους πλανήτες, βρίσκεται σε μια από-σταση 30.000 ετών φωτός από το κέντροτου συστήματος και περιφέρεται γύρω απόαυτό με ταχύτητα 220 χιλιομέτρων το δευτε-ρόλεπτο. Ο δίσκος έχει διάμετρο 100.000 καιπάχος μόλις 2.000 έτη φωτός. Περιβάλλεταιαπό μια άλω αόρατης, «σκοτεινής» ύλης, πουεκτείνεται σε απόσταση πολλών εκατοντά-δων χιλιάδων ετών φωτός. Αυτή την ύλη δενμπορούμε να την παρατηρήσουμε, δεν εκπέ-μπει στο ηλεκτρομαγνητικό φάσμα, αλλάμπορούμε να εκτιμήσουμε τη μάζα της κατα-γράφοντας και υπολογίζοντας τις κινήσειςτων άστρων. Η μάζα της άλω είναι εκατο-ντάδες φορές μεγαλύτερη από τη μάζα όλωντων άστρων του δίσκου μαζί. Δεν μπορούμε

να ταξιδέψουμε σε μια θέση του σύμπαντοςγια να δούμε τον Γαλαξία «απέξω», να τονφωτογραφίσουμε και να προσδιορίσουμεέτσι με ακρίβεια το σχήμα του. Οι έρευνεςόμως των τελευταίων χρόνων μας οδήγη-σαν στο ασφαλές συμπέρασμα ότι στο κέ-ντρο του βρίσκεται ένας επιμήκης σχηματι-σμός, μια ράβδος, μήκους 10.000-12.000ετών φωτός. Πέρα από το τέλος της ράβδου,οι αστέρες του Γαλαξία που βρίσκονται πάνωστον δίσκο είναι οργανωμένοι σε σπείρες.Υπάρχουν δύο ισχυρές και δύο ασθενείςσπείρες και ο Ήλιος βρίσκεται κοντά στησπείρα του Περσέα, σε μια τοπική συμπύ-κνωση που ονομάζουμε ίχνος του Ωρίωνα.Οι αριθμοί που αναφέρουμε είναι προσεγγι-στικοί, αλλά δίνουν τη σωστή εικόνα του Γα-λαξία. Ένα σκίτσο που την περιγράφει δίνε-ται στο Σχήμα 1. Σήμερα γνωρίζουμε ότι οΓαλαξίας είναι ένας από τα περίπου 200 δι-σεκατομμύρια γαλαξιών που υπάρχουν.

Η εικόνα αυτή είναι το αποτέλεσμα της προ-όδου της Αστρονομίας κατά τα τελευταία ενε-

νήντα χρόνια. Είναι αποτέλεσμα παρατηρήσε-ων και υπολογισμών που μας επέτρεψαν νασυνειδητοποιήσουμε τη θέση μας στο Σύμπαν.Δεν ήταν ένα εύκολο συμπέρασμα. Κοιτάζο-ντας τον νυχτερινό ουρανό διά γυμνούοφθαλμού, μπορούμε να διακρίνουμε το πολύ2.500 άστρα. Όμως, όταν δεν έχει φεγγάρι,ιδίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, βλέ-πουμε επίσης μια ακανόνιστη, φωτεινή και νε-φελώδη ζώνη να διασχίζει τον ουρανό. Οι αρ-χαίοι Έλληνες την ονόμασαν «Γαλαξία» λόγωτης γαλακτόχρωμης όψης της. Σύντομα κα-τόρθωσαν να καταλάβουν την πραγματική τηςφύση. Όπως μαρτυρεί ο Αριστοτέλης στα «Με-τεωρολογικά» του, «...οἱ δὲ περὶ Ἀναξαγόρανκαὶ Δημόκριτον φῶς εἶναι τὸ γάλα λέγου-σιν ἄστρων τινῶν...».

Η επιβεβαίωση ήρθε περισσότερο από μιαχιλιετία αργότερα, όταν ο Γαλιλαίος το 1610έστρεψε προς τον «κύκλο του γάλακτος» το τη-λεσκόπιό του. Με τα τηλεσκόπια ανακαλύφθη-καν στους αιώνες που ακολούθησαν όχι μόνοπερισσότερα άστρα αλλά και άλλα, διαφορετι-

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

ΣΤΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ σημείωμα έγραφα ότι ηγνώση για τον κόσμο είναι ένα πράγμα του κό-σμου των ανθρώπων. «Πράγμα» από το πράττω.Η γνώση του κόσμου δεν είναι μια απευθείαςσχέση του υποκειμένου της γνώσης με τον κό-σμο, αλλά μια σχέση που διαμεσολαβείται απότους όρους της συλλογικής του ύπαρξης, από τογεγονός δηλαδή ότι ζει σε μια κοινωνία. Το κλα-σικό ερώτημα της γνωσιολογίας είναι: Τι μπο-ρούμε να γνωρίσουμε και πώς μπορούμε ναγνωρίσουμε; Αν το δούμε υπό το πρίσμα της πα-ραπάνω διαπίστωσης, όμως, τα πράγματα περι-πλέκονται.

Το 2004, ο Πίτερ Γκάλισον, θεωρητικός τωνΣπουδών Επιστήμης και Τεχνολογίας, δημοσί-ευσε ένα άρθρο με θέμα τις διαδικασίες δια-βάθμισης εγγράφων, δηλαδή τους τρόπους μετους οποίους διάφορα έγγραφα που αφορούντην εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ χαρακτηρίζονταιαπόρρητα. Όπως είναι εύλογο, η πλειονότητατων εγγράφων αφορά επιστημονικές εργασίεςπου εκπονούνται σε εργαστήρια που συνδέο-νται με την αμυντική βιομηχανία της χώρας. Τοζητούμενο από τους ανθρώπους που επιφορτί-ζονται με τη διαβάθμιση των σχετικών εγγρά-φων είναι να αφαιρέσουν χειρουργικά από τοσύνολο της θεωρητικής παραγωγής εκείνα ταστοιχεία που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο τηνεθνική ασφάλεια και να επιτρέψουν τη διάθεσητης υπόλοιπης και κατά τεκμήριο πολύτιμηςγνώσης στη δημόσια σφαίρα. Το πρόβλημα εί-ναι ότι κάτι τέτοιο αποδεικνύεται αδύνατο.

Αφενός επειδή τα διάφορα σώματα των αν-θρώπων που είναι επιφορτισμένοι με τη δια-βάθμιση εγγράφων δεν επικοινωνούν μεταξύτους. Κάθε ομάδα έχει πρόσβαση σε διαφορετι-κή κατηγορία εγγράφων, τα οποία παραμένουνεν δυνάμει απόρρητα για όλες τις υπόλοιπεςομάδες. Συνεπώς, είναι αδύνατο να υπάρξει ένακοινό πρωτόκολλο εργασίας που θα διασφαλί-σει ότι όλα τα σώματα γνώσης υφίστανται πα-ρόμοια μεταχείριση. Αφετέρου γιατί η ελπίδαπως μπορούν να υπάρξουν παρεμβάσεις στηγλώσσα σε «ατομικό» επίπεδο αποδεικνύεταιφρούδα. Οι «χειρουργικές» παρεμβάσεις δεν αρ-κούν για να συσκοτίσουν το θεωρητικό πλαίσιοτο οποίο κάνει δυνατή τη γνώση ενός φαινομέ-νου ή την ανάπτυξη μιας τεχνολογίας. Αποτέ-λεσμα όλων αυτών είναι η διαβάθμιση να περι-λαμβάνει όλο και ευρύτερα σώματα γνώσης,αποστερώντας τα, αντίστοιχα, από τη δημόσιασφαίρα. Ο Γκάλισον σημειώνει: «Το διαβαθμι-σμένο σύμπαν, απ’ όσο μπορώ να εκτιμήσω, εί-ναι πέντε έως δέκα φορές μεγαλύτερο από τηνελεύθερα διαθέσιμη βιβλιογραφία που φτάνειστις βιβλιοθήκες μας. Η εικόνα που έχουμε γιατη γνώση είναι πιθανότατα υπερβολικά αισιό-δοξη, θα έλεγα μάλιστα αντεστραμμένη. Ο κλει-στός κόσμος δεν είναι ένα μικρό χρηματοκιβώ-τιο στη γωνία του συλλογικού μας σπιτιού με τιςκωδικοποιημένες και αποθηκευμένες γνώσεις.Αντίθετα, είμαστε εμείς, που ζούμε στον ανοι-χτό κόσμο -εμείς που μελετάμε τον κόσμο πουαπόκειται στις βιβλιοθήκες μας […]-, αυτοί πουζουν σε μια μικρή θυρίδα πληροφοριών που βλέ-πει προς τα έξω, με τις πλάτες μας στραμμένεςσε μια απέραντη διαβαθμισμένη αυτοκρατορίαπου μόλις και μετά βίας γνωρίζουμε».

Μ.Π.

Λήδα Αρνέλλου, Διδάκτωρ Επικοινωνίας της ΕπιστήμηςΒάλια Καϊμάκη, Διδάκτωρ Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Γιάννης Κοντογιάννης, Διδάκτωρ ΑστροφυσικήςΜανώλης Πατηνιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών, Πανεπιστημίου ΑθηνώνΔημήτρης Πετάκος, Διδάκτωρ Ιστορίας των Επιστημών

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επικοινωνία: prisma@avgi.gr

ΠΡΙΣΜΑ

ΑντιγνώσηΣπείρες, ράβδοι, κουτι

Σχήμα 2: Εικόνα ψευδοχρωμάτων του γαλαξία NGC 5248 (κάτω αριστερά) στο εγγύς υπέρυθρο (2.1μm). Η εικόνα έχει ληφθείμε το τηλεσκόπιο των 2.2μ του European Southern Observatory στη La Silla της Χιλής. Ο NGC 5248 απέχει 59 εκατομμύρια έτη

φωτός και είναι ένας ραβδοειδής σπειροειδής με ένα εσωτερικό και ένα εξωτερικό σύστημα βραχιόνων.

ΣΑΒΒΑΤΟ 5 ΜΑΪΟΥ 201819/

κής φύσης, αντικείμενα που ονομάστηκαν «νεφε-λώματα». Μερικά από αυτά είχαν μια καταπληκτι-κή σπειροειδή μορφολογία. Ακολούθησε μια μα-κρόχρονη επιστημονική διαμάχη για το αν τα νε-φελώματα ήταν, όπως τα άστρα, αντικείμενα πουανήκουν στον Γαλαξία ή αν ήταν διαφορετικά συ-στήματα, δηλαδή «νησιά σύμπαντα». Η οριστικήαπάντηση δόθηκε το 1923 από τον Χαμπλ, με τηνανακάλυψη μεταβλητών αστέρων με γνωστή από-λυτη λαμπρότητα στο νεφέλωμα της Ανδρομέδας.Αυτό του επέτρεψε να εκτιμήσει πόσο μακριά μαςβρίσκεται το νεφέλωμα αυτό και η απόσταση ήταντεράστια. Πολύ μεγαλύτερη από την απόστασηοποιουδήποτε άστρου από τη Γη. Ήταν το πρώτοβήμα για να γνωρίσει η ανθρωπότητα το Σύμπαντων γαλαξιών. Το νεφέλωμα της Ανδρομέδας εί-ναι ο πιο κοντινός μας μεγάλος γαλαξίας και βρί-σκεται σε απόσταση 2,5 εκατομμυρίων ετών φω-τός από εμάς. Τον παρατηρούμε δηλαδή σήμεραόπως ήταν σε μια εποχή πριν εμφανιστεί το γένοςhomo επί της Γης.

Οι γαλαξίες είναι αμυδρά αντικείμενα. Αυτός εί-ναι ο λόγος που έπρεπε να ανακαλύψουμε πρώτατο τηλεσκόπιο για να τους δούμε. Όταν πάμε στονΝότο (νοτιότερα από πλάτος 20° και καλύτερα κά-τω από τον Ισημερινό), μπορούμε να διακρίνουμεμε το μάτι το Μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου, πουείναι ένας μικρός δορυφόρος του Γαλαξία μας.Κανείς άλλος γαλαξίας δεν είναι ευδιάκριτος. Έναςεξασκημένος παρατηρητής χωρίς τηλεσκόπιομπορεί να υποψιαστεί την ύπαρξη μιας ασαφούςφωτεινής κηλίδας κοντά στο μ του αστερισμού τηςΑνδρομέδας. Αυτή η κηλίδα είναι μόνο η κεντρικήπεριοχή του ομώνυμου γαλαξία που προαναφέ-ραμε, ο οποίος έχει διαστάσεις λίγο μεγαλύτερεςαπό αυτές του δικού μας. Αν η όρασή μας ήτανφωτογραφική και μπορούσαμε να συγκεντρώ-σουμε ικανό αριθμό φωτονίων στους οφθαλμούςμας, θα διαπιστώναμε ότι πρόκειται για ένα αντι-κείμενο που, από τη μία άκρη του ώς την άλλη,εκτείνεται στον ουρανό σε μια απόσταση όση επτάδιάμετροι της Πανσελήνου. Τόσο αμυδροί είναι οιγαλαξίες.

Ο Χαμπλ ήταν ο πρώτος που ταξινόμησε τουςγαλαξίες ανάλογα με τη μορφολογία τους. Οι τρειςκύριοι τύποι γαλαξιών είναι οι ελλειπτικοί και οισπειροειδείς, που υποδιαιρούνται σε περισσότε-ρες υποκατηγορίες, και οι άμορφοι. Όπως εύστο-χα παρατηρεί ο K. Κρόσγουελ, «όλοι οι γαλαξίεςδεν δημιουργήθηκαν ίσοι. Από τους τρεις κύριουςτύπους γαλαξιών, ένας ξεχωρίζει από τους υπό-λοιπους για την εκπληκτική του ομορφιά: ο σπει-ροειδής». Δεν είναι όμως μόνο το γεωμετρικότους σχήμα που κάνει τους σπειροειδείς γαλαξίεςσημαντικούς. Σε αυτό τον τύπο γαλαξιών υπάρχειαέριο, συγκεντρωμένο στον δίσκο, με μάζα περί-που 10% της συνολικής μάζας των άστρων. Λόγωτης δυναμικής του δίσκου, το αέριο συμπιέζεταιστις περιοχές των σπειρών και με τον τρόπο αυτόδημιουργούνται νέοι αστέρες. Ο Ήλιος και το ηλια-κό σύστημα δημιουργήθηκαν με μια τέτοια διαδι-κασία από την κατάρρευση μέρους ενός γιγάντιουπεριστρεφόμενου νέφους πριν από 4,6 δισεκα-τομμύρια χρόνια. Λόγω της σύστασης του αρχικούνέφους, που είχε εμπλουτιστεί με βαριά στοιχείαδιασκορπισμένα στο διάστημα κατά τον θάνατοενός προγενέστερου άστρου, κατά τη διάρκεια τηςδημιουργίας του ηλιακού συστήματος δημιουργή-θηκαν βραχώδεις πλανήτες ως υπολείμματα τηςδημιουργίας του Ήλιου. Αν και μικρής σημασίαςαπό δυναμικής άποψης, σε έναν από αυτούς άν-θισε το φαινόμενο της ζωής κι έτσι βρισκόμαστεεμείς εδώ σήμερα και μελετούμε τη μορφολογίατων σπειροειδών γαλαξιών.

Η ερμηνεία της μορφολογίας των γαλαξιών εί-ναι ένα διανοητικό παιχνίδι που βασίζεται στη χρή-ση μεγάλων επίγειων και διαστημικών τηλεσκο-πίων καθώς και στη χρήση υπερυπολογιστών. Εί-ναι απαραίτητο τόσο το πειραματικό - παρατηρι-σιακό μέρος, όσο και το θεωρητικό - αριθμητικόγια να μπορέσουμε να κατανοήσουμε δομές όπωςοι σπείρες και οι ράβδοι. Σήμερα υπάρχουν δεκά-δες ερευνητικές ομάδες στα μεγαλύτερα ερευνη-τικά ινστιτούτα και πανεπιστήμια ανά τον κόσμοπου εργάζονται για τον σκοπό αυτό. Μαθηματικάμοντέλα που βασίζονται στη Θεωρία των Τροχιών,καθώς και μοντέλα που μελετούν τη βαρυτική αλ-ληλεπίδραση δεκάδων εκατομμυρίων σωμάτωνμεταξύ τους, προσομοιώνοντας τις κινήσεις τωναστέρων ενός γαλαξία (μοντέλα Ν-σωμάτων), συ-γκρίνονται με εικόνες γαλαξιών που λαμβάνονται

σε κατάλληλα μήκη κύματος. Η καλύτερη απεικό-νιση της κατανομής των αστέρων στους γαλαξια-κούς δίσκους γίνεται σε εικόνες που λαμβάνονταιστο εγγύς υπέρυθρο. Εκεί βλέπουμε ουσιαστικάαστέρες φασματικού τύπου Κ και Μ που συγκρο-τούν το μεγαλύτερο μέρος της φωτεινής μάζαςτων γαλαξιών. Παράλληλα, ελαχιστοποιείται ησυμβολή των νέων λαμπρών αστέρων και του αε-ρίου που κυριαρχούν σε οπτικά μήκη κύματος. Ηλήψη τέτοιων εικόνων έγινε τεχνολογικά δυνατήμόλις στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και απο-τελούν από τότε το πρότυπο σύγκρισης με τα μα-θηματικά μοντέλα. Στο Σχήμα 2 βλέπουμε μια ει-κόνα του γαλαξία NGC 5248 στο εγγύς υπέρυθροπου έχει καταγραφεί με το τηλεσκόπιο των 2,2 μ.του European Southern Observatory στη La Sillaτης Χιλής.

Για να κατανοήσουμε τα σχήματα των γαλα-ξιών, πρέπει να κατανοήσουμε τις κινήσεις τωνάστρων τους, αλλά και την κίνηση του αερίου πουπεριέχουν. Αστέρες και αέριο βρίσκονται σε διαρ-κή κίνηση, δημιουργώντας δομές που διατηρού-νται ουσιαστικά αναλλοίωτες για δισεκατομμύριαέτη. Ο κλάδος της Αστρονομίας που μελετά τις κι-νήσεις των αντικειμένων σε γαλαξιακό επίπεδολέγεται Γαλαξιακή Δυναμική. Ένα από τα βασικάσυμπεράσματα της Γαλαξιακής Δυναμικής πουαφορά τις σπείρες των γαλαξιών είναι ότι δεναποτελούνται διαρκώς από τα ίδια άστρα, αλλάαποτελούν «κύματα πυκνότητας». Οι αστέρες δη-λαδή περιστρέφονται γύρω από το κέντρο του γα-λαξία, ο καθένας με διαφορετική γωνιακή ταχύτη-τα, διέρχονται μέσα από τις σπείρες, αλλά παρα-μένουν περισσότερο χρόνο στην περιοχή τους, δη-μιουργώντας τοπικά ένα μέγιστο πυκνότητας. Οισπειροειδείς βραχίονες με τη σειρά τους περι-στρέφονται ως ενιαίος σχηματισμός γύρω από τοκέντρο του γαλαξία με σταθερή γωνιακή ταχύτητα,χωρίς να περιελίσσονται και ως εκ τούτου να κα-ταστρέφονται.

Οι γαλαξιακοί δίσκοι παρουσιάζουν δομές καιεκτός του γαλαξιακού επιπέδου. Τις βλέπουμεόταν παρατηρούμε έναν γαλαξιακό δίσκο από τοπλάι, όταν αυτός τυχαίνει να έχει τον κατάλληλοπροσανατολισμό στον ουρανό. Η πιο χαρακτηρι-στική από αυτές τις δομές εμφανίζεται στις κε-

ντρικές περιοχές των δίσκων και έχει το σχήμακουτιού. Πολλές φορές το σχήμα της κεντρικής πε-ριοχής εκτός του γαλαξιακού επιπέδου μπορεί ναπεριγραφεί και ως ένα φιστίκι (peanut-shaped).Οι μελέτες έδειξαν ότι αυτός ο σχηματισμός δενείναι τίποτα άλλο παρά η κεντρική περιοχή της ρά-βδου, όπως προεξέχει από το ισημερινό επίπεδοτου γαλαξία. Μια τέτοια, κιβωτιόσχημη κεντρικήπεριοχή που θυμίζει φιστίκι παρατηρείται και στονδικό μας Γαλαξία και αποτελεί ακόμη ένα επιχεί-ρημα που στηρίζει την άποψη ότι πρόκειται γιαέναν ραβδοειδή. Το φιστίκι εμφανίζεται συχνά σεπροσομοιώσεις γαλαξιακών δίσκων με τη μέθο-δο των Ν-σωμάτων, όπως αυτή από την οποία πα-ρουσιάζουμε ένα στιγμιότυπο στο Σχήμα 3. Πρό-κειται για μια προσομοίωση ενός γαλαξιακού δί-σκου ο οποίος περιβάλλεται από μια άλω σκοτει-νής ύλης και έχει μάζα και διαστάσεις παρόμοιεςμε αυτές του Γαλαξία. Το σύστημα περιέχει και αέ-ριο με μάζα 10% της αστρικής, από το οποίο γεν-νιούνται νέοι αστέρες. Στην αρχή της προσομοίω-σης 2 εκατομμύρια σωμάτια είναι ομοιόμορφα κα-τανεμημένα στον δίσκο ακτίνας 35.000 ετών φω-τός. Έπειτα από χρόνο που αντιστοιχεί σε 1 δισε-κατομμύριο χρόνια, το μοντέλο αναπτύσσει μιαράβδο με σπείρες και αυτή η μορφολογία διαρκεί.Στο Σχήμα 3 έχουμε στρέψει τον δίσκο ώστε ναφαίνεται από το πλάι, οπότε γίνεται εμφανής ημορφολογία του φιστικιού στην κεντρική, κόκκινη,περιοχή. Τα χρώματα δίνουν τοπικά την πυκνότη-τα του μοντέλου όπως δείχνει η μπάρα στα αρι-στερά της εικόνας. Η πυκνότητα αυξάνει από τομαύρο προς το κόκκινο. Οι υπολογισμοί έγιναν στοΥπολογιστικό Κέντρο του Ινστιτούτου Max-Planckστο Garching κοντά στο Μόναχο, στη Γερμανία.

Η ερμηνεία της μορφολογίας των γαλαξιών απόθεωρητικής άποψης γίνεται με τη Θεωρία τωνΤροχιών, τη Μη-Γραμμική Δυναμική και τη Θεω-ρία του Χάους. Από τη δεκαετία του 1960 μέχρισήμερα η έρευνα στον τομέα αυτό έχει δώσει πολ-λά αξιόλογα αποτελέσματα, τα οποία έρχονται ναεπιβεβαιώσουν παρατηρήσεις με μεγάλα τηλε-σκόπια και μοντέλα που κατασκευάζονται με ισχυ-ρούς υπερυπολογιστές. Η συμβολή Ελλήνων επι-στημόνων διαχρονικά υπήρξε πολύ σημαντική,δημιουργώντας παράδοση σε αυτό τον χώρο. Δί-νουμε μια ενδεικτική βιβλιογραφία για όποιον θε-λήσει να ασχοληθεί περισσότερο.

* G. Bertin, C.C. Lin, 1996, “Spiral Structure inGalaxies - A density wave Theory”, The MIT Press* J. Binney, S. Tremaine, “Galactic Dynamics”,2008, Princeton University Press* G. Contopoulos, 2004, Order and Chaos in Dy-namical Astronomy, Springer-Verlag* K. Croswell, “The Alchemy of the Heavens”,1995, Anchor Books

* Ο Δρ. Π. Πάτσης είναι αστροφυσικός,έχει εργαστεί ως ερευνητής στοEuropean Southern Observatory στοΜόναχο, στο πανεπιστημιακό Αστερο-σκοπείο της Μασσαλίας, στο Ινστιτού-το Max-Planck for Astronomy στηνΧαϊδελβέργη, στο πανεπιστήμιο τηςΧαϊδελβέργης και σήμερα είναι διευ-θυντής Ερευνών στο Κέντρο Ερευ-νών Αστρονομίας της ΑκαδημίαςΑθηνών

ά και φιστίκια Η μορφολογία του Γαλαξία και άλλων σπειροειδών γαλαξιών

Σχήμα 3: Προσομοίωση Ν-σωμάτων ενός ραβδοειδούς γαλαξία με 2 εκατομμύρια σώματαπου δημιουργούν έναν σχηματισμό με δομή φιστικιού (κόκκινη περιοχή) στις κεντρικές

του περιοχές... Ο γαλαξιακός δίσκος έχει στραφεί ώστε να φαίνεται από το πλάι. Ταχρώματα αντιστοιχούν στην πυκνότητα του μοντέλου, η οποία αυξάνει από το μαύρο στοκόκκινο, όπως υποδεικνύει η μπάρα στα αριστερά της εικόνας. Ο δικός μας Γαλαξίας έχει

μια ράβδο με παρόμοια μορφολογία. Οι υπολογισμοί έχουν πραγματοποιηθεί στοΥπολογιστικό Κέντρο του Garching στην Γερμανία.

Σχήμα 1: Κάτοψη του δίσκου του Γαλαξίαστην οποία φαίνεται η σπειροειδής δομή.

Η θέση του Ήλιου σημειώνεται με έναναστερίσκο. Τα βέλη δείχνουν τον

βραχίονα του Περσέα (1), τον βραχίοναΑσπίδας-Κενταύρου (2), τον λεγόμενο

“εξωτερικό”βραχίονα (3) και το ίχνος τουΩρίωνα (4), πάνω στο οποίο βρίσκεται ο

Ήλιος. Οι σπείρες περιστρέφονταιαντίθετα με τη φορά των δεικτών του

ρολογιού.

Η Αστρονομία έχει υπάρξει μέρος του προ-γράμματος σπουδών σε σχολές, πανεπιστήμια καισχολεία από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ωστό-σο, από το σύγχρονο ελληνικό εκπαιδευτικό σύ-στημα απουσιάζει εντελώς. Ήταν υποχρεωτικόμάθημα των μεγαλύτερων τάξεων του Λυκείουώς το 1998, όταν μετατράπηκε σε μάθημα επιλο-γής. Σε ένα σχολείο του οποίου τελικά ο μόνοςσκοπός είναι η εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκ-παίδευση και με το μάθημα της Αστροφυσικής ναμην παίζει ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, ήταν φυ-σικό να μην υπάρχει κίνητρο στους μαθητές γιατην επιλογή του. Τελικά, το 2014, το μάθημα αυ-τό εξαφανίστηκε εντελώς από το πρόγραμμασπουδών.

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να διαφωνεί κανείςμε την κατάργηση του μαθήματος της Αστρονο-μίας, ή Αστροφυσικής, από το σχολείο. Λόγοι συ-ναισθηματικοί, συντεχνιακοί, επιστημονικοί καιπρακτικοί συνθέτουν ένα ολόκληρο φάσμα από-ψεων και κινήτρων και δεν θα μπορούσε να είναιαλλιώς. Άλλωστε, σε μια Δευτεροβάθμια Εκπαί-δευση της οποίας η ύπαρξη εξυπηρετεί σε μεγάλοβαθμό και άλλους σκοπούς εκτός (ή επιπροσθέ-τως) αυτού για τον οποίο προορίζεται, ακόμη καιοι διαμαρτυρίες για τα κακώς κείμενα δεν μπορείνα είναι μόνο «αγαθές». Κάτι τέτοιο ισχύει για όλατα μαθήματα.

Ωστόσο, υπάρχουν πολλοί και ουσιαστικοί λό-γοι για τους οποίους ένα μάθημα σαν την Αστρο-νομία είναι χρήσιμο σε όλες τις βαθμίδες της εκ-παίδευσης. Συνοπτικά, θα μπορούσε να πει κανείςότι η Αστρονομία και η σύγχρονη Αστροφυσική εί-ναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε όλες τις επι-στήμες, στα εργαλεία τους, στην ιστορία και τη φι-λοσοφία τους και προσφέρει άφθονο χώρο γιαδραστηριότητες οι οποίες μπορούν να εμπλέξουνμαθητές με διαφορετικά ενδιαφέροντα και κλί-σεις.

Αν και στο άκουσμα της λέξης «Αστρονομία»έρχεται στο μυαλό μας η εικόνα του νυχτερινούουρανού, στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύειένα ευρύ πεδίο γνώσης. Η σύγχρονη Αστροφυσι-κή είναι ένας κλάδος της επιστήμης με πολλά πα-ρακλάδια, από τη Φυσική του Διαστήματος, τουΉλιου και των πλανητών, στη Φυσική των αστε-ριών, των γαλαξιών και του Σύμπαντος. Στηρίζε-ται σε μεγάλο βαθμό στη Φυσική, στα Μαθηματι-κά και στην Πληροφορική, αλλά αγγίζει και άλλεςεπιστήμες, όπως η Βιολογία, η Χημεία και η Γεω-λογία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οιρομποτικές αποστολές που έχουμε στείλει σε άλ-λους πλανήτες, όπως ο Άρης. Οι συσκευές αυτέςείναι εφοδιασμένες με εργαλεία (πειράματα) πουαναλύουν γεωλογικά δείγματα και χημικές ουσίεςτις οποίες ανιχνεύουν στο περιβάλλον του πλανή-τη. Αν και οι γνώσεις που αποκτούμε εντάσσονταιστη γενική κατηγορία της Αστρονομίας (ή Αστρο-φυσικής), τα μηχανήματα αυτά στην πραγματικό-τητα κάνουν Γεωλογία ή/και Χημεία.

Στην Αστροφυσική συναντάμε συχνά μια αμφί-δρομη πορεία κατανόησης του πλανήτη μας καιτου υπόλοιπου σύμπαντος. Χρησιμοποιώντας τηΓη ως παράδειγμα, εξερευνούμε τους υπόλοιπουςπλανήτες και στη συνέχεια κατανοούμε καλύτερατον δικό μας. Μελετώντας τον Ήλιο, το κοντινότε-ρο αστέρι και το μοναδικό που μπορούμε να δού-με με λεπτομέρεια, μαθαίνουμε περισσότερα γιατους αστέρες. Ταυτόχρονα, μελετώντας τον τερά-στιο αριθμό αστεριών που είναι ορατά στον νυ-χτερινό ουρανό, μάθαμε από τι είναι φτιαγμένος οΉλιος. Η Αστρονομία, επομένως, είναι μια ιδανικήεισαγωγή στις Φυσικές Επιστήμες γενικότερα αλ-λά και στη μεθοδολογία τους.

Όμως αυτή η λίστα των πεδίων που συνδέονταιμε την Αστρονομία δεν εξαντλείται στις ΦυσικέςΕπιστήμες. Μέσα από τις εξελίξεις στην Αστρονο-μία και την Αστροφυσική, διαγράφεται γλαφυράη ιστορία των επιστημών. Η ιστορία των ανακα-λύψεων, οι ιστορίες των ανθρώπων πίσω απόαυτές, το πλαίσιο της εκάστοτε εποχής και ο ρό-λος που διαδραμάτισαν οι κοινωνικές και πολιτι-κές συνθήκες μπορούν να διερευνηθούν μέσααπό αμέτρητα παραδείγματα. Οι μαθητές μπορούννα κατανοήσουν γιατί οι άνθρωποι κάθε εποχήςείχαν συγκεκριμένες πεποιθήσεις για τον κόσμοκαι πώς αυτές οι πεποιθήσεις άλλαξαν. Σε αυτό το

πλαίσιο, είναι ευκολότερο να κατανοήσουν το πα-ρόν των επιστημών.

Επιπλέον, στο πλαίσιο της Αστρονομίας μπο-ρούν να αξιοποιηθούν και να αναπτυχθούν δε-ξιότητες παρουσίασης και επικοινωνίας. Η επικοι-νωνία των αποτελεσμάτων της έρευνας σήμερα,τόσο στην επιστημονική κοινότητα όσο και στοκοινό, είναι σχεδόν εξίσου σημαντική με τα ίδια τααποτελέσματα. Δεν είναι τυχαίο ότι όλες οι δια-στημικές αποστολές και τα ερευνητικά προγράμ-ματα αφιερώνουν πλέον σημαντικό μέρος τηςχρηματοδότησής τους στην επικοινωνία και τηνανάπτυξη υλικού, το οποίο μπορεί να χρησιμοποι-

ηθεί από δασκάλους σε όλες τις βαθμίδες της εκ-παίδευσης. Το υλικό αυτό μπορεί να αναζητηθείστις ιστοσελίδες των διαστημικών αποστολών ήοργανισμών όπως η NASA και η ESA.

Σε αντίθεση με τις περισσότερες Φυσικές Επι-στήμες, το μεγαλύτερο μέρος των δεδομένωνπου χρησιμοποιούν οι αστροφυσικοί είναι ελεύ-θερα διαθέσιμα σε όλους. Αυτό σημαίνει ότιυπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις ώστε κανείς νααναπαράγει μέρος της έρευνας που κάνουν με-γάλα ινστιτούτα και ερευνητικές ομάδες. Η ανα-παραγωγησιμότητα (reproducibility) είναι ένααπό τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά (αλλά καιαπαιτήσεις) της επιστημονικής μεθόδου.

Το κυριότερο εργαλείο στη σύγχρονη έρευναστην Αστροφυσική είναι ο ηλεκτρονικός υπολογι-στής. Από τη μία, οι μετρήσεις των επίγειων τηλε-σκοπίων και των διαστημικών αποστολών απο-θηκεύονται σε ψηφιακή μορφή και η επεξεργασίατους γίνεται με ειδικά λογισμικά. Από την άλλη, ηθεωρητική έρευνα γίνεται με πειράματα προσο-μοίωσης, τα οποία προσπαθούν να αναπαράγουντα φαινόμενα που παρατηρούμε χρησιμοποιώ-ντας τους νόμους της Φυσικής.

Επομένως, η Αστροφυσική προσφέρει τη δυ-νατότητα οι μαθητές να εμπλακούν σε δραστη-ριότητες με πραγματικές μετρήσεις και να αναπα-ράγουν τα αποτελέσματα επιστημόνων. Κάτι τέ-τοιο μπορεί να γίνει χρησιμοποιώντας ελεύθερολογισμικό (όπως π.χ. η γλώσσα προγραμματισμούPython) και μπορεί να εισάγει τους μαθητές τόσοστην επιστημονική μέθοδο όσο και στις βασικέςαρχές του προγραμματισμού, στους περιορισμούςκαι στις δυνατότητές του.

Η Αστροφυσική είναι ίσως η μοναδική επιστήμηπου μπορεί να γίνει χόμπι. Κατά συνέπεια, είναιαπό τα λίγα αντικείμενα με τα οποία οι μαθητέςμπορεί να συνεχίσουν να ασχολούνται είτε εκτόςτάξης ή και μετά το τέλος του σχολείου. Ταυτό-χρονα, μπορούν να συμμετάσχουν ενεργά, ανα-παράγοντας τα αποτελέσματά της. Επιπλέον, ηΑστρονομία προσφέρεται για ομαδικές δραστη-ριότητες. Ήδη, δεκάδες αστρονομικοί σύλλογοιφέρνουν κοντά μαθητές και κοινό σε βραδιές πα-ρατήρησης του ουρανού. Οι δράσεις αυτές, σεσυνδυασμό με συντονισμένες δράσεις από πολ-λά σχολεία της Ελλάδας δημιουργούν μια μονα-δική ευκαιρία για επικοινωνία και ανταλλαγή από-ψεων και προβληματισμών στην επίλυση προ-βλημάτων σχετικών με την Αστρονομία και τηνεπιστήμη γενικότερα.

Τέλος, η Αστροφυσική είναι ίσως η επιστήμη μετη μεγαλύτερη επίδραση στη δημόσια σφαίρα καιτην ποπ κουλτούρα. Δεκάδες ταινίες και σειρέςεπιστημονικής φαντασίας έχουν θέμα το Διάστη-μα και εκατοντάδες βιβλία έχουν γραφτεί. Οι ανα-καλύψεις της Αστροφυσικής βρίσκονται πάντοτεστην επικαιρότητα. Η εξερεύνηση του Σύμπαντοςεξάπτει τη φαντασία και τραβάει το ενδιαφέροντου κοινού. Όντας διασκεδαστική, είναι ο καλύτε-ρος τρόπος να καλλιεργηθεί το ενδιαφέρον μα-θητών και κοινού για τις επιστήμες.

Όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω είναι μιασυνοπτική περιγραφή των δυνατοτήτων που δί-νει το αντικείμενο της Αστροφυσικής στη διδα-σκαλία σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες. Κά-ποια από αυτά μπορεί να φαίνονται αυτονόητα,άλλα κοινότοπα. Είναι ωστόσο βέβαιο ότι ηΑστρονομία προσφέρει, στο πλαίσιο της διδασκα-

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Γιατί (δεν) διδάσκουμε Αστρο

ΣΑΒΒΑΤΟ 5 ΜΑΪΟΥ 2018

λίας της, δυνατότητες που άλλα μαθήματα Φυσι-κών Επιστημών δεν έχουν. Επομένως, φαντάζειπαράδοξο το ότι ένα τέτοιο μάθημα έχει εξοβελι-στεί εντελώς από το πρόγραμμα σπουδών. Πά-ντως, ακόμα κι αν κάτι τέτοιο δεν είχε συμβεί, γιατην αξιοποίηση όλων αυτών των δυνατοτήτωνκυρίαρχο ρόλο παίζουν το είδος του σχολείου πουενσωματώνει ένα τέτοιο μάθημα αλλά και η φι-λοσοφία του ίδιου του μαθήματος.

Ένα μάθημα το οποίο απλώς έχει ως σκοπό ναμεταδώσει εγκυκλοπαιδικές γνώσεις για τον ου-ρανό και το Σύμπαν τι χρησιμότητα μπορεί να έχει;Ειδικότερα σήμερα, που η πληροφορία είναι άμε-σα διαθέσιμη σε όλους, δεν έχει καμία σημασίααν, για παράδειγμα, ένα σχολικό εγχειρίδιο ανα-φέρεται σε πόσους γαλαξίες περιέχει το Σύμπανκαι πόσους αστέρες περιέχει ο κάθε γαλαξίας. Σεμια επιστήμη όπως η Αστροφυσική, όπου η έρευ-να σε παγκόσμιο επίπεδο είναι ιδιαίτερα εντατικο-ποιημένη, η ίδια η πληροφορία πολλές φορέςαναθεωρείται ξανά και ξανά. Χαρακτηριστικό πα-ράδειγμα είναι ο αριθμός των δορυφόρων τουΚρόνου. Μετά την αποστολή Cassini, μάθαμε ότι οΚρόνος έχει πολύ περισσότερους δορυφόρουςαπό όσους αναφέρονταν σε ένα εγχειρίδιο τηςδεκαετίας του 1990. Σε επίπεδο καθαρά εγκυ-κλοπαιδικής γνώσης, ένας τέτοιος αριθμός δενέχει καμία σημασία. Σε επίπεδο δυναμικής Αστρο-νομίας ή των θεωριών γένεσης και εξέλιξης ενόςπλανητικού συστήματος μπορεί να έχει (ή και ναμην έχει). Άρα, η απλή αποτύπωση πληροφοριών

μπορεί να μην έχει κανένα απολύτως νόημα ανδεν μεταδίδεται ή διδάσκεται ένας ευρύτεροςτρόπος σκέψης, ένα ευρύτερο πλαίσιο μέσα στοοποίο και από το οποίο αξιοποιούνται και προκύ-πτουν αυτές οι πληροφορίες. Αυτό είναι ένα συ-μπέρασμα που ισχύει για όλα τα μαθήματα επι-στημών στο σχολείο. Επομένως, η διδασκαλίαακόμα ενός μαθήματος το οποίο απλώς θα περιέ-χει πληροφορίες για ακόμη έναν τομέα των επι-στημών δεν χρειάζεται.

Αυτό που όντως χρειάζεται είναι μια αναθεώ-ρηση της προσέγγισης της διδασκαλίας των Φυ-σικών Επιστημών. Μια προσέγγιση που να ξε-φεύγει από την απλή επίλυση προβλημάτων αυ-ξανόμενης δυσκολίας, με σκοπό απλώς τον αντα-γωνισμό και την κατάταξη των μαθητών σε «κλά-σεις». Μια προσέγγιση που να κάνει σαφές ότι οιΦυσικές Επιστήμες δεν είναι θεωρητικά κατα-σκευάσματα που αφορούν απλώς αντικείμεναόπως ελατήρια, κεκλιμένα επίπεδα και διαλύματαμε περίεργα ονόματα που οι μαθητές ποτέ δεν θαδουν, αλλά αφορούν τον καθένα μας, ανεξαρτή-τως κλίσεων. Μια προσέγγιση που να μη λειτουρ-γεί ως αποκλεισμός για όσους συναντούν δυσκο-λίες, αλλά να μπορεί να προσελκύσει και ναεμπλέξει μαθητές με διαφορετικές δεξιότητες καιστόχους. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας προσέγγισης,ένα μάθημα Αστροφυσικής στο σχολείο είναι χρή-σιμο.

Γ.Κ.

21/

https://www.youtube.com/watch?v=0rHUDWjR5gg

ονομία στο σχολείο

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Hπρώτη δοκιμαστική πτήση τουδιαστημικού λεωφορείου Colum-bia πραγματοποιήθηκε στις 12Απριλίου του 1981. Ήταν μέροςτου προγράμματος Space Shuttle,

του οποίου ο στόλος έφτασε να αριθμεί έξισκάφη (Enterprise, Columbia, Challenger, Dis-covery, Atlantis και Endeavour), έβαλε την αν-θρωπότητα στην εποχή των επαναχρησιμοποι-ούμενων σκαφών και διήρκεσε μέχρι το 2011,οπότε και τερματίστηκε. Αν εξαιρέσει κανείς τιςμεγάλες καταστροφές των Challenger (1986)και Columbia (2003), το πρόγραμμα ήταν ίσωςτο διαρκέστερο και πιο επιτυχημένο πρόγραμμαδιαστημικών αποστολών.

Προκειμένου να εμψυχώσει μελλοντικούςαστροναύτες των πληρωμάτων των διαστημι-κών λεωφορείων, η NASA συνήθιζε να τους ξυ-πνά το πρωί χρησιμοποιώντας γνωστά τραγού-δια. Τα πρωινά της 13ης και 14ης Νοεμβρίου, τοεκπαιδευόμενο πλήρωμα του Columbia ξύπνησευπό τους ήχους του «The Muppet Show», και πιοσυγκεκριμένα του σκετς «Pigs in Space». Οι συ-ντελεστές του «The Muppet Show» είχαν ηχο-γραφήσει δύο ειδικά κωμικά επεισόδια για τηνπερίσταση κατόπιν πρόσκλησης της NASA. Ήταντο απόγειο της φήμης της κωμικής σειράς με μα-ριονέτες η οποία έχει αφήσει ιστορία στη σύγ-χρονη ποπ κουλτούρα.

Το «Pigs in Space» εμφανίστηκε στη δεύτερησεζόν του «The Muppet Show», το 1977. Ήταναπό τα πιο δημοφιλή σκετς, με συνολικά τριάνταδύο επεισόδια στα πέντε χρόνια της σειράς. Τοθέμα του ήταν οι περιπέτειες του πληρώματοςτου Swinetrek, που αποτελούνταν από γουρού-νια, και σκοπός του ήταν η σάτιρα σειρών επι-στημονικής φαντασίας της δεκαετίας του 1960και 1970, όπως το «Startrek» (στο οποίο ανα-φέρεται και το όνομα του σκάφους). Στο επίκε-ντρο των δεκαετιών αυτών η ανθρωπότητα έκα-νε τα πρώτα εντυπωσιακά βήματά της στο Διά-στημα και, όπως ήταν φυσικό, δεν θα μπορούσενα μείνει ανεπηρέαστη η ποπ κουλτούρα τηςεποχής.

Αν και πολλά είδη ζώων έχουν βρεθεί σε τρο-χιά, στην πραγματικότητα ο άνθρωπος δεν έχειστείλει ποτέ στο διάστημα γουρούνια. Η αρχήέγινε με τη Λάικα, τη σκυλίτσα που μπήκε σε τρο-χιά στις 3 Νοεμβρίου του 1957 με τη διαστημο-συσκευή Sputnik 2 και έμελλε να γίνει ο πρώτοςζωντανός οργανισμός (με προέλευση τη Γη) στοΔιάστημα. Η Λάικα πεθαίνει μετά από επτά ημέ-ρες από έλλειψη οξυγόνου. Ακολούθησαν καιάλλες αποστολές με σκύλους, χιμπαντζήδες, πι-θήκους, τρωκτικά κ.λπ. Κάποιες από αυτές προη-γήθηκαν των αποστολών με ανθρώπους και εί-χαν ως σκοπό να διερευνηθεί το κατά πόσο οισυνθήκες του ταξιδιού στο διάστημα είναι υπο-φερτές από ζωντανούς οργανισμούς και κατ’επέκταση από τον άνθρωπο. Στη συνέχεια, όμως,χρησιμοποιήθηκαν σε μεγαλύτερης διάρκειαςαποστολές (όπως το SKYLAB και το πρόγραμμαBION, στο οποίο συνεργάστηκαν ΗΠΑ και Σοβιε-τική Ένωση). Είναι γνωστό ότι σε συνθήκες έλ-λειψης βαρύτητας και απουσία εναλλαγής ημέ-ρας και νύχτας επηρεάζεται ο μεταβολισμός, ορυθμός ανάπτυξης των μυών και των οστών καιοι λειτουργίες των οργάνων. Σκοπός των πιο πά-

νω αποστολών ήταν να μελετηθεί η μεταβολήτων βιολογικών λειτουργιών στο Διάστημα υπόαυτές τις συνθήκες.

Για παράδειγμα, χρησιμοποιώντας τρωκτικάσε εργαστήρια στο Διάστημα, δόθηκε η δυνατό-τητα σε επιστήμονες να καταλάβουν καλύτερατην οστεοπόρωση. Η πάθηση αυτή, που προ-σβάλλει τα μεγαλύτερα σε ηλικία ποντίκια, εμ-φανίζεται ευκολότερα σε συνθήκες έλλειψης βα-ρύτητας ανεξαρτήτως ηλικίας. Η μελέτη αμφί-βιων μας έδωσε τη δυνατότητα να δούμε πώςεπηρεάζονται η ακοή και η ισορροπία. Σε άλλαζώα μελετήθηκε η δυνατότητα προσαρμογής. Οιαράχνες που μεταφέρθηκαν με τις αποστολές

SKYLAB αρχικά έχαναν τη δυνατότητά τους νακατασκευάζουν ιστούς, αλλά παρατηρήθηκε ότιμπορούσαν να προσαρμοστούν και να ανακτή-σουν τις ικανότητές τους. Ψάρια-ζέβρα πουέχουν ανατραφεί σε τροχιά έχουν καταφέρει ναπροσαρμοστούν στις συνθήκες έλλειψης βαρύ-τητας, ωστόσο επιστρέφοντας στη Γη χάνουν αυ-τή τους τη δυνατότητα, κολυμπώντας ανάποδα.

Γενικά, οποιαδήποτε προσπάθεια να αναπα-ραχθούν ρεαλιστικές συνθήκες διαβίωσης στοδιαστημικό περιβάλλον περιλαμβάνει και τη δυ-νατότητα να συνυπάρξουν άνθρωποι με ζώα.Στο μακρινό, για την ώρα, σενάριο κάποιας δια-στημικής αποικίας, η παρουσία των ζώων μπο-

ρεί να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμη για ψυχολογικούςλόγους (ως συντροφιά) ή για λόγους πόρων(τροφή). Για την ώρα βέβαια, οι πρακτικές λε-πτομέρειες ενός σεναρίου που να περιλαμβάνειτην ανατροφή και διατήρηση ζώων είναι εκτόςπραγματικότητας.

Οποιαδήποτε τέτοια απόπειρα απαιτεί προη-γουμένως να έχουν εξασφαλιστεί όλες οι συν-θήκες που θα κάνουν τα ζώα να νιώθουν ότιβρίσκονται στο φυσικό τους περιβάλλον, κάτιπου είναι ιδιαίτερα δύσκολο και, ενδεχομένως,δεν συμπεριλαμβάνεται στις άμεσες κατευθύν-σεις της επιστημονικής κοινότητας. Εξάλλου,πολλές είναι και οι αντιδράσεις των φιλοζωικώνοργανώσεων και ακτιβιστών, ενώ ταυτόχροναυπάρχουν ηθικά θέματα. Είναι πολύ δυσκολότε-ρο για τα ζώα να προσαρμοστούν σε ταξίδια στοΔιάστημα και στις δύσκολες συνθήκες που επι-κρατούν κατά τη διάρκειά τους διότι, επιπλέον,δεν είναι σε θέση να καταλάβουν και τις αιτίες ήτη χρησιμότητα μιας τέτοιας κατάστασης.

Παρ’ όλα αυτά, στις αρχές του αγώνα για τηνκατάκτηση του Διαστήματος, προτού δοκιμα-στούν οι άνθρωποι στις απρόβλεπτες συνθήκεςενός ταξιδιού στο Διάστημα, οι επιστήμονες προ-τίμησαν τα ζώα απλώς για να μας δείξουν ότιμπορούμε και εμείς να ανταπεξέλθουμε σε ένατέτοιο ταξίδι. Κατά κάποιον τρόπο, τα ζώα βρέ-θηκαν στη Γη πολύ πριν εμφανιστεί ο άνθρωποςκαι υπήρξαν οι προπομποί μας στο Διάστημα.

Γ.Κ.

EΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΕΣΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Pigs in space

ΣΑΒΒΑΤΟ 5 ΜΑΪΟΥ 201823/

Για πέμπτη χρονιά διοργανώθηκε,στην Τεχνόπολη, στο Γκάζι, το AthensScience Festival. Από τις 24 έως τις29 Απριλίου, το φεστιβάλ αυτό απο-τέλεσε σημείο συνάντησης για μαθη-

τές, γονείς, εκπαιδευτικούς, μουσεία, ερευνη-τικά κέντρα, πανεπιστήμια, επιστημονικές ενώ-σεις και φυσικά τους επίτιμους καλεσμένουςαυτής της στήλης..., τους ερευνητές.

Πολλοί ήταν οι ερευνητικοί φορείς που έδω-σαν το «παρών» και ενημέρωσαν το κοινό για τιςδράσεις τους, όπως το ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος, τοΕρευνητικό Κέντρο Αθηνά, το Εθνικό Αστερο-σκοπείο Αθηνών, το Ελληνικό Κέντρο Θαλασ-σίων Ερευνών, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, το ΙΙ-ΒΕΑΑ, ενώ δεν έλειπαν και το Εθνικό ΜετσόβιοΠολυτεχνείο και το Πανεπιστήμιο Αθηνών, τοΠανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το Πανεπιστήμιο Πα-τρών και άλλοι φορείς από όλη την Ελλάδα. Ηπαράδοση της αλληλεπίδρασης των ερευνητώνμε το κοινό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το πε-δίο της επικοινωνίας της επιστήμης, καθώς φαί-νεται να είναι και ένα από τα ζητούμενα πουπροκύπτουν στις αντίστοιχες έρευνες κοινού.Στις έρευνες αυτές, όπως είναι οι έρευνες τουΕυρωβαρόμετρου, οι Έλληνες δηλώνουν ότιέχουν μεγάλο ή έστω μέτριο ενδιαφέρον για τιςεξελίξεις στους τομείς των επιστημών και της τε-χνολογίας, αλλά συχνά θεωρούν ότι δεν έχουνεπαρκή ενημέρωση. Στις έρευνες αυτές δηλώ-νουν ότι θεωρούν ως πιο κατάλληλους για τηνενημέρωσή τους τους ίδιους τους επιστήμονες.

Στο Athens Science Festival, oι λάτρεις τηςεπιστήμης και της τεχνολογίας είχαν την ευκαι-ρία να έρθουν σε επαφή με τους ίδιους τουςερευνητές, οι οποίοι μετέφεραν με πολλή όρεξηκαι πάθος τα αποτελέσματα των ερευνών τους.Το κοινό μπορούσε να δει από κοντά και πολλέςφορές να διαδράσει με εφαρμογές, να κάνει πα-ρατηρήσεις ή να συμμετάσχει σε πειραματικέςεπιδείξεις. Οι τελευταίες μάλιστα φαίνεται να εί-ναι από τις πιο δημοφιλείς δράσεις αυτών τωνφεστιβάλ. Πώς προέκυψε όμως η ιδέα για δημό-σιες επιδείξεις πειραμάτων και πόσο παλιά φτά-νει;

Αναζητώντας τις απαρχές της ιδέας, θα μετα-φερθούμε στον 17ο αιώνα, στα ομιχλώδη σοκά-κια του Λονδίνου. Η ατμόσφαιρα μυστηριώδης,γεμάτη σκοτεινά υπόγεια, φιάλες με εκρηκτικάυγρά και κλιβάνους με φωτιές. Πίσω όμως απότο κινηματογραφικό σκηνικό δεν βρίσκεται ο Χά-ρι Πότερ, αλλά ένας μεγάλος «σταρ» της ιστορίαςτων επιστημών, ο σερ Ισαάκ Νεύτων.

Στο κλείσιμο του 17ου αιώνα η οικονομικήανάπτυξη, η διεύρυνση του δημόσιου πολιτικούχώρου και οι νέες ιδέες της νευτώνειας ΦυσικήςΦιλοσοφίας οδήγησαν στην εμφάνιση ενός νέουιστορικού φαινομένου, τις δημόσιες επιδείξειςπειραμάτων. Στο πλαίσιο αυτό, ο σερ Ισαάκ Νεύ-των θέλησε να διευρύνει το δίκτυο των υποστη-ρικτών του έργου του προκειμένου να το διαδώ-σουν. Μεταξύ αυτών, υπήρχαν κάποιοι, όπως οφυσικός φιλόσοφος Φράνσις Χόξμπι και ο μα-θηματικός Τζέιμς Χόντγκσον, που έκαναν τιςπρώτες δημόσιες διαλέξεις και πειραματικές επι-δείξεις σε μεγάλο κοινό στις αρχές του 1705. ΟΧόξμπι πραγματοποίησε μάλιστα το περίφημοΚρίσιμο Πείραμα, το οποίο αφορούσε την ανά-λυση και σύνθεση του φωτός, μπροστά σε Γάλ-λους ακαδημαϊκούς το 1715. Ο καλύτερος μα-θητής του Νεύτωνα, ο Ουίλιαμ Γουίστον, ο οποί-ος πήρε και την έδρα του Νεύτωνα στο Κέμπρι-

τζ, διέδωσε τη νευτώνεια φιλοσοφία σε καφε-νεία και στον δρόμο. Αξίζει να αναφερθεί ότι ταπειράματά του ήταν πιο πλούσια από αυτά πουγίνονταν στη Βασιλική Εταιρεία.

Οι επιδείξεις αυτές είχαν ιδιαίτερη επιτυχίαόσον αφορά τη διάχυση της επιστήμης. Περισ-σότεροι άνθρωποι έμαθαν για τον Νεύτωνα μέ-σω του Γουίστον παρά μέσω του ίδιου του Νεύ-τωνα, ενώ διανοητές, όπως ο Τζ.Τ. Ντεσαγκιγιέ,διέδιδαν το έργο του σε όλη την ηπειρωτική Ευ-ρώπη αλλά και σε κωμοπόλεις της Αγγλίας. Ηδιάδοση της νευτώνειας φιλοσοφίας ήταν τόσοέντονη, ώστε μεγάλος αριθμός διανοητών επι-θυμούσαν να γίνουν ο νέος Νεύτων.

Φυσικά..., στα καφενεία. Τα καφενεία, όπωςκαι τα κλαμπ, ήταν χώροι πολιτικού διαλόγου. Σεαυτούς τους χώρους συζητούσαν δημόσια τιςπολιτικές εξελίξεις οι πολίτες. Οι εφημερίδες καιτα περιοδικά διανέμονταν κυρίως σε αυτούς

τους χώρους. Αρκετοί τεχνίτες και μηχανικοί, οιοποίοι οικειοποιούνταν τη νευτώνεια Φυσική Φι-λοσοφία στη δεκαετία του 1730, οργάνωνανδιαλέξεις όπου πήγαιναν οι μορφωμένοι Άγγλοι.Οι διαλέξεις είχαν να κάνουν με Φυσική Φιλο-σοφία, Τριγωνομετρία, Μηχανική, Υδροστατική,Γεωγραφία, Ναυσιπλοΐα, Ανατομία και άλλαγνωστικά αντικείμενα. Αρκετοί από αυτούς πουέκαναν διαλέξεις επιδείκνυαν συσκευές, προκει-μένου να τις πουλήσουν, και εξηγούσαν πώςδούλευαν. Οι ίδιες οι συσκευές άρχισαν να γίνο-νται αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης.

Μία από τις πιο σημαντικές αλλαγές στην ιστο-ρία των επιστημών ήταν η απομάκρυνση της με-λέτης της φύσης από τον αποκλειστικό έλεγχοτων κοινοτήτων που στήριζαν οι ευγενείς ή οβασιλιάς. Το πείραμα είχε αυτό ακριβώς το πλε-

ονέκτημα, καθώς ήταν εντυπωσιακό και απαι-τούσε επαναλήψεις και μάρτυρες. Απέκτησε μιαθεατρικότητα και οι δημόσιες επιδείξεις αποτε-λούσαν έναν από τους πιο σημαντικούς διαύ-λους μεταφοράς της νευτώνειας Φυσικής Φιλο-σοφίας στον δημόσιο χώρο. Από ένα σημείο καιμετά, ο διαχωρισμός ανάμεσα σε κοινό διαλέξε-ων, καταναλωτές οργάνων και κοινό δημόσιαςψυχαγωγίας διαρκώς γινόταν πιο θολός. Η με-ταμόρφωση του ιδιωτικού χώρου σε δημόσιοσηματοδότησε έντονες διανοητικές αλλαγές καιδιεκδικήσεις σε όλο το φάσμα της κοινωνικής καιπολιτικής ζωής. Η νέα Φυσική Φιλοσοφία απο-τέλεσε μια νέα κουλτούρα.

uuuΣτο ακαδημαϊκό πεδίο της επικοινωνίας της

επιστήμης (science communication), η επικοι-νωνία μεταξύ των επιστημόνων-ερευνητών καιτου κοινού είναι αντικείμενο μελέτης. Μελετώ-νται τα κανάλια της επικοινωνίας αυτής, η συ-χνότητα με την οποία προκύπτει, το περιεχόμενότης, το πρόσημο παρουσίασης των επιστημονι-κών θεμάτων, αλλά και το ενδιαφέρον και η στά-ση που επιδεικνύει το κοινό.

Όπως συνέβη και στο Λονδίνο του 17ου αιώ-να, έτσι και στις μέρες μας οι ρόλοι των συμμε-τεχόντων αλλάζουν συνεχώς. Ο πολίτης πλέονδεν θεωρείται αμέτοχος, παθητικός δέκτης στηδιαδικασία της επικοινωνίας. Έχει ενεργό ρόλοκαι με τη στάση του μπορεί να επηρεάσει το μέλ-λον της έρευνας. Για τον λόγο αυτό, και για πολ-λούς άλλους λόγους, τα μεγάλα ερευνητικά κέ-ντρα θεωρούν το κομμάτι της επικοινωνίας τωναποτελεσμάτων αναπόσπαστο κομμάτι της έρευ-νας. Οι ερευνητές καλούνται να βγουν από το ερ-γαστήριο ή το γραφείο τους και να μιλήσουν γιατην ερευνά τους, καλούνται να την απλοποιή-σουν, να την απαλλάξουν από τη δυσνόητη ορο-λογία και να τη συνδέσουν με την καθημερινό-τητα, τη ζωή του ανθρώπου ή τα μεγαλύτερα ζη-τήματα που τον απασχολούν. Η διαδικασία είναισυνήθως ιδιαίτερα απαιτητική, ωστόσο, μπορούννα παρηγορηθούν σκεπτόμενοι ότι βαδίζουν σταχνάρια του Νεύτωνα...

Δ.Π., Λ.Α.

Όταν οι ερευνητές βγαίνουναπό το εργαστήριο

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

ΤΗΣ EΦΗΣ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ*

Aς μεταφερθούμε σε ένα αμφιθέ-ατρο πανεπιστημίου του 16ου ήτου 17ου αιώνα, στο οποίο διδά-σκοντες και ακροατήριο συζη-τούν για δαίμονες και μάγισσες

με όλο το επιστημονικό κύρος που απαιτούσεένας τέτοιος διάλογος στην πρώιμη νεότερη-και όχι μεσαιωνική- Ευρώπη. Για παράδειγμα,στο πανεπιστήμιο του Wittenberg, τη δεκαε-τία του 1620, εκτιμήθηκε πως οι πρακτικέςτων μαγισσών εμπίπτουν στη διδακτέα ύλητης Φυσικής, δεδομένου ότι, αν και η φύσητου διαβόλου απασχολούσε τα θεολογικάτμήματα, τα ενεργούμενα υποκείμενά του καιοι δράσεις τους σίγουρα έπρεπε να εξετα-στούν. Ακούγεται παράδοξο, αλλά ήταν εντε-λώς πραγματικό - παρά την κυρίαρχη αφήγη-ση της μοντερνικότητας περί επιστημονικήςεπανάστασης, η οποία αναπαράγει τον μύθοτου διπόλου επιστήμη vs δεισιδαιμονία.

Η γραμματεία των δαιμονολογιών έχει αρχί-σει να μελετάται συστηματικά τα τελευταία χρό-νια, προσφέροντας εξαιρετικά χρήσιμο υλικόστους ιστορικούς και φιλόσοφους της επιστή-μης. Πλήθος παραδειγμάτων καταδεικνύουνότι η συζήτηση αφενός για τα μεθοδολογικάρεύματα της εποχής εκείνης και αφετέρου τηςύπαρξης των μαγισσών, οι οποίες έπρεπε να τι-μωρηθούν παραδειγματικά για τη μιαρή συμ-φωνία τους με τον διάβολο, διεξαγόταν σε υπο-λογίσιμο εύρος ως ενιαία. Όπως διακρίνουμε,το περιεχόμενο των νέων μεθοδολογιών αλ-ληλεπιδρά (για πολλούς και σύνθετους λόγους)με αντιλήψεις που δέχονται ακλόνητα ή αρνού-νται κατηγορηματικά τη νυχτερινή πτήση τηςμάγισσας ή τη σαββατική σύναξη (Black Sab-bath). Στη διάρκεια των προαναφερόμενων αι-ώνων κορυφώνεται το κυνήγι των μαγισσών.Ας σημειωθεί ότι στην Αγγλία της Παλινόρθω-σης, όπου εξελίσσεται κατά κύριο λόγο η επι-στημονική επανάσταση, οι εκτελέσεις αποφα-σίζονται κυρίως από τα πολιτικά δικαστήρια καιη νομολογία του κράτους ορίζει τη δαιμονικήμαγεία ως έγκλημα εσχάτης προδοσίας. Στις δί-κες συχνά χρησιμοποιούνται οι μέθοδοι τηςεμπειρικής μεθόδου για την καταδίκη των«ένοχων» γυναικών, που, κατά συντριπτικήπλειονότητα και για πολλούς λόγους, αποτέλε-σαν τα θύματα αυτής της μανιώδους θηριω-δίας.

Ο Στιούαρτ Κλαρκ, στο έργο του «Thinkingwith Demons: The Idea of Witchcraft in EarlyModern Europe» (1999) ερευνά τις φαινομενι-κά μόνο αδύνατες και εντέλει δυνατές συνδέ-σεις ή, ακριβέστερα, τον εναγκαλισμό μεταξύτης πειραματικής παρατήρησης και της δαιμο-νολογίας ως στάδιο της επιστημονικής εξέλι-ξης. Όπως μας λέει, «Με μια πρώτη ματιά, δενυπάρχει σφοδρότερη αντιπαλότητα από αυτήν -που εύκολα σήμερα επισημαίνουμε- μεταξύεπιστήμης και δαιμονολογίας. Ωστόσο, μεταξύτου 15ου και του 18ου αιώνα, αν αγνοήσουμεκάποια πολύ σημαντικά ηθικά ζητήματα πουαπασχολούσαν τη σκέψη των λογίων και τωνερευνητών, η δυνατότητα ύπαρξης και ένταξηςτης μαγείας στον φυσικό κόσμο κυριαρχούσεστις συζητήσεις».

Η δαιμονολογία ταυτιζόταν με τη μελέτη ση-μαντικού μέρους της φυσικής τάξης, καθώς -κατά τις πεποιθήσεις της εποχής- προϋπέθετετην ύπαρξη της δαιμονικής δράσης. Το ενδια-φέρον επικεντρωνόταν στο ερώτημα αν υπήρ-χαν πράγματι οι δυνατότητες ώστε να επιτευ-χθούν τα αποτελέσματα που αποδίδοντανστους δαίμονες και στις μάγισσες. Μπορούνάραγε οι μάγισσες να πετάξουν; Έχουν σεξου-αλικές επαφές με τους δαίμονες; Διαθέτουν τηνικανότητα να μεταμορφώσουν τους εαυτούςτους ή άλλους ανθρώπους σε ζώα; Καταφέρ-νουν να προκαλέσουν καταιγίδες με ξόρκια καιτελετές; Eυθύνονται για την ασθένεια ή ακόμα

και τον θάνατο κάποιων εκτοξεύοντας κατάρες;Τα ίδια ερωτήματα, εντούτοις, τα συναντάμεσπάνια από τους λόγιους του Μεσαίωνα, κα-θώς ο Canon Episcopi, ένας πολύ ισχυρός εκ-κλησιαστικός κανόνας από τον 9ο αιώνα, απα-γόρευε την πίστη στην ύπαρξη της μαγείας, θε-ωρώντας ότι οφειλόταν σε διαβολική παραί-σθηση και πειρασμό.

Πολύ αργότερα, λοιπόν, η διένεξη σχετικά μετα αντίστοιχα ζητήματα εστιαζόταν στη διερεύ-νηση της πιθανότητας κάποια παράξενα φυσι-κά φαινόμενα να λαμβάνουν χώρα στον πραγ-ματικό κόσμο, την ανακάλυψη των νόμων τηςαιτίας και του αποτελέσματος στα οποία υπα-κούουν και, τέλος, στη διαπίστωση αν παρα-βιάζουν ή όχι τους φυσικούς νόμους. H δαιμο-νολογία -όπως και η αλχημεία- έχει αντιμετω-πιστεί ως αποκρυφιστική ή ψευδοεπιστήμη καιως εκ τούτου ασύμβατη με την επιστημονικήοπτική και πρόοδο. Θεωρείται προϊόν δεισιδαι-μονίας, νοσηρού παραλογισμού ή συλλογικήςδιαταραχής. Αλλά η Ιστορία καθώς και η Αν-θρωπολογία των Επιστημών δείχνουν ότι ταόρια μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού καθορί-ζονται, εκτός άλλων παραγόντων, από τηνκουλτούρα συγκεκριμένης χρονικής περιόδουκαι αποκτούν τοπικά χαρακτηριστικά. Η οντο-λογία του δαιμονικού έπαιρνε τότε αντίθετη κα-τεύθυνση συγκριτικά με τη σημερινή θέση. Hπροσέγγιση αρκετών πρωταγωνιστών της επι-στημονικής επανάστασης καθιστά τους δαίμο-νες και, κατά μείζονα λόγο, τις μάγισσες υπαρ-κτές οντότητες, βεβαιώνοντας ταυτόχρονα ότιενεργούν σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους.Προσπαθούν να κάνουν τα μαγικά τους με ένασωρό ασυνήθιστους χειρισμούς των φαινομέ-νων, αλλά εξακολουθούν να δρουν εντός του

πλαισίου της γενικής κατηγορίας του φυσικού.Όπως αναφέρεται από θεωρητικούς της δαι-μονικής μαγείας εκείνης της περιόδου, οι δαί-μονες δεν μπορούν να εμφανίσουν ή να προ-καλέσουν φυσικά φαινόμενα αν τα φυσικά αί-τια δεν είναι παρόντα. Αδυνατούν να υπερβούντη δημιουργία του Θεού. Συνεπώς, ούτε οι μά-γισσες δύνανται να πραγματοποιήσουν οτιδή-ποτε ξεπερνά τους νόμους της φύσης. Για τουςίδιους, σε αντίθεση με τη σημερινή θεώρηση,το να μη γίνεται δεκτή η ένταξη της μαγείας στοπλαίσιο των λειτουργιών της φύσης αποτελείπαραδοξότητα, πρόληψη και παραλογισμό.

Η δαιμονολογία, όπως φαίνεται, εξαρτιόταναπό μια καθιερωμένη κατάτμηση των φαινο-μένων, καθώς και από την επιβεβλημένη ανα-ζήτηση της αιτιότητας, δηλαδή της αιτιώδουςσυνάφειας που διαπερνά τα φυσικά φαινόμε-να. Η θεωρία για τη δαιμονική μαγεία προϋπέ-θετε την υποστήριξη από μέρος της επιστήμηςτης εποχής και από έναν ριζοσπαστικό νατου-ραλισμό. Αυτός ο νατουραλισμός ενισχύθηκεαπό τη σύγκριση και σε αρκετές περιπτώσειςτην παρομοίωση του διαβόλου με κάποιον πο-λύ δυνατό και έμπειρο γνώστη ακόμα και τωναπόκρυφων ιδιοτήτων (occult qualities) τωνφυσικών πραγμάτων. Βεβαίως, να διευκρινί-σουμε ότι το απόκρυφο τότε για τους ερευνητέςδεν σχετίζεται με τη σημερινή χρήση της έννοι-ας. Για παράδειγμα, ο «πατέρας» της σύγχρο-νης επιστήμης, ο Φράνσις Μπέικον, αντιμετώ-πιζε τις απόκρυφες ποιότητες όχι ως ειδική πε-ρίπτωση, αλλά ως παράλληλες άγνωστες ιδιό-τητες της φύσης, που όμως οδηγούν σε κάποιολογικό νόημα και φυσικό ορατό αποτέλεσμα.Παράλληλα, πληθώρα υπερασπιστών τουεμπειρικού ελέγχου και μέλη της ΒασιλικήςΕταιρείας επιχειρηματολογούσαν για τηναδιαμφισβήτητη ύπαρξη της δαιμονικής μαγεί-ας. Αυτό που διαπιστώνει ο Κλαρκ με την πο-λυετή έρευνά του είναι ότι οι ειδικοί της δαιμο-νικής μαγείας επισήμαιναν με κάθε τρόπο τηνανάγκη να μεταφερθεί η εμπειρογνωμοσύνητης Φυσικής Φιλοσοφίας στο γνωστικό τουςαντικείμενο. Τα έργα των αγγέλων και των δαι-μόνων αποτελούσαν κρίσιμα ζητήματα για τηΦυσική Φιλοσοφία στο σύνολό της.

Αντιλαμβανόμαστε από την αγωνιώδη προ-σπάθεια αποσαφήνισης και χάραξης των δια-κριτών ορίων μεταξύ του δυνατού και του αδύ-νατου, μεταξύ του supernatural, του preter-natural και του φυσικού -με δεδομένη τη θέσητων δαιμόνων εντός της φυσικής τάξης- ότι ηπρώιμη μοντέρνα επιστημονική σκέψη έδινεστη δαιμονολογία έναν προνομιακό ρόλο εφό-σον συνέβαλλε ενεργά στη συζήτηση για το«άυλο». Η επείγουσα εξερεύνηση του δαιμονι-κού εντασσόταν στην επιτακτική ανάγκη τηςεπανεξέτασής του και της κατηγοριοποίησήςτου στη διερευνούμενη και καταμερισμένη τά-ξη των φαινομένων, στο πλαίσιο της επανεν-νοιολόγησης και αναταξινόμησης της φυσικήςγνώσης, σε ένα πνευματικό περιβάλλον θεολο-γικών, φιλοσοφικών αλλά και πολιτικών συ-μπορεύσεων ή έντονων διαξιφισμών.

* Η Έφη Ασημακοπούλου είναι υποψήφια δι-δάκτωρ στο τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίαςτης Επιστήμης του ΕΚΠΑ

ΣΑΒΒΑΤΟ5 MAΪΟΥ 2018

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Επιστήμονες,δαίμονες

και μάγισσες