บททีÉ 5 ระบบขนส่งสาธารณะ (Public Transportation)บทที่ 5 ระบบขนสงสาธารณะ่ (Public Transportation)

บทท 5 ระบบขนสงสาธารณะ (Public Transportation)

ภาควชาวศวกรรมโยธา คณะวศวกรรมศาสตร มหาวทยาลยบรพา 179 ดร. สรเมศวร พรยะวฒน


เนอหาในบทนจะกลาวถง ความเปนมาของระบบขนสงสาธารณะ ความเปนมาของระบบขนสงสาธารณะแตละรปแบบ องคประกอบของระบบขนสงสาธารณะ ลกษณะการใหบรการของระบบขนสงสาธารณะแบบตางๆ ไมวาจะเปน การขนสงแบบราง การขนสงบนถนน อาท รถโดยสารประจาทาง และรถรบจางแบบตางๆ อาท แทกซ Jitney Carpooling และ Vanpooling เปนตน รวมถงการออกแบบและวางแผนระบบขนสงสาธารณะ

“ประโยชนไดลวงเลยคนเขลา ผคอยนบฤกษอย ประโยชนเปนตวฤกษของประโยชนเอง ดวงดาวจกทาอะไรได”

พทธธรรม น.๒๑๕ 5.1. ความเปนมาของระบบขนสงสาธารณะ ระบบขนสงสาธารณะ (Public transportation or Mass transit) ถอไดวาเปนระบบทผาน ขนตอนของววฒนาการมาแลวเปนเวลานานหลายยคหลายสมย เรมจากการขนสงสาธารณะครง แรกสดทพบในประวตศาสตรนน เรมขนโดยชาวโรมน ผซงกอตงใหระบบบรการยานพาหนะท รบจางขนสงผคนและสมภาระในระหวางชวงการปกครองของจกรพรรดออกสตส (Augustus) และจกรพรรดไธเบอรอส (Tiberius) พาหนะทใชในการขนสงมลกษณะเปนรถบรรทกแบบสองลอหรอสลอทใหบรการโดยจอดรบสงผโดยสารตามทพกรายทาง ซงถกกาหนดใหเปนสถานยอย ทกๆระยะทาง 5 - 6 ไมล ในยโรป ระหวางศตวรรษท 16 เรมปรากฏมการใชรถโคช (Coaches) ใหบรการรบสงผโดยสารโดยจดใหมการใหบรการทสมาเสมอตามตารางเวลาระหวางเมองสาคญๆ หลงจากนน ในศตวรรษท 7 ไดรเรมการใชพาหนะทเรยกวา Stagecoaches เพอใหบรการขนสงระหวา งเมอง อยางไรก ด การจดใหบรการในยคนคอนขางทจะ ไมมประสทธภาพในการดาเนนงาน ทงน เนองจากสภาพถนนทย าแยประกอบกบราคาคาโดยสารทแพงเกนไป การเดนทางเปนไปดวยความลาชา ทาใหผโดยสารไมไดรบความสะดวกสบายเทาทควร การขนสงสาธารณะ รปแบบแรกทมการจดใหบรการภายในเมอง ไดแก การขนสงโดย พาหนะทเรยกวา แฮกน (Hackney) ทถอไดวาเปนรปแบบแรกของลกษณะการใหบรการบนรถแทกซ (Taxi) ลกษณะการขนสงดงกล าวเกดขนในเมองปารส และลอนดอน หลงชวงทศวรรษท 1600 เลกนอย พาหนะทใชในการขนสงมลกษณะเปนรถบรรทกพวงขนาดเลก ขบเคลอนโดยใช กาลงลากจงของมาทมขนาดปานกลาง ในชวงทศวรรษท 1700 เมองลอนดอนมรถแฮกน (Hackney) ใหบรการอยประมาณ 600 คน



ในป 1662 นกปรชญาและนกคณตศาสตรชาวฝรงเศส Blaise Pascal ไดรเรมบรการขนสง โดยรถโคชในอตราคาโดยสารทต าโดยใหบรการประจาในหาเสนทางเดนรถภายในเมองปารส เมเรมเขาสศตวรรษท 19 ผคนสวนใหญเดนทางไปประกอบอาชพการงานดวยการเดนเปนหลก เมองมความหนาแนน เพมขน และมขนาดกะทดรดเนองจากพนทของเมองถกจากดโดยรศมของ ความสามารถในการเดนทางของผคนจากบรเวณศนยกลางของเมองนนเอง ชาวเมองทอาศยอย บรเวณรอบนอกของเมองเดนทางดวยรถบรรทกขนสงหรอใชมาเปนพาหนะ อยางไรกดราคาของ มาในขณะนนมราคาแพงเกนกวาคนทว ไปจะซอไวใชงานได ยคแหงการขนสงททนสมย เรมตนในป 1819 ซงเปนการเดนทางดวยรถโคชในเมองปารส (Miller, 1947) พาหนะทใชนามาจากรถ Stagecoach และถกเรยกชอใหมเปน Diligence ขณะทบรการขนสงสาธารณะทจดใหมขนคร งแรกในสหรฐอเมรกา เรมตนในป ค .ศ. 1827 โดยการรเรมของ Abraham Brower ใหบรการบนถนน Braodway กรงนวยอรก โดยใชพาหนะทเปนรถโคชขนาด 12 ทนง ผลตโดย Wade & Leverich และไดถกตงชอวา Accommodation จากนน Abraham ไดสงผลตรถอกรนทถก ออกแบบใหมลกษณะแตกตางออกไป รถรนใหมนมประตเขาออกอยทาย ตวรถ และมบนไดเหลกตอจากตวรถลงไปถงพนถนน รถรนนตงชอวา Sociable จากทกลาว ขางตน ไดแสดงใหเหนววฒนาการและความเปนมาของระบบขนสงสาธารณะทผานมาในอดต จนถงยคการพฒนาแบบกาวกระโดดของระบบขนสงสาธารณะและเปนจดเรมตน ของระบบขนสงยคใหม คอตงแตป ค .ศ. 1819 เปนตนมา ไดมระบบขนสงสาธารธณะ รปแบบตางๆ เกด ขนมากมาย ซงถอไดวา มความสาคญและเปนสวนหนงของขนตอน การพฒนาทมอทธพลตอรปแบบระบบขนสงสาธารณะใน ยคตอ มา ดงจะไดกลาวถง ดงตอไปน 5.1.1. ออมนบส (Omnibus) ในป 1825 ผผลตรถโคชทมชอวา George Shilibeer ไดรบมอบหมายใหทาการสรางรถโคชทไดรบการออกแบบเปนพเศษ ใหมความสามารถในการบรรทก และมทนงขนาดใหญเพอให บรการในเมองปารส พาหนะดงกลาว มชอวา Omnibus จากนน Shilibeer ไดเดนทางไปยงกรงลอนดอน และเรมจดเสนทาง ใหบรการ Omnibus ขนในป 1829 โดยใชพาหนะทขบเคลอนดวยมาในการลากจง และมความจ 18 ทนง จากนน Omnibus ไดถกนามาใชในเมองนวยอรคในป 1831 โดย John Stephenson ผซงภายหลงไดกลายเปนผผลตยานพาหนะสาหรบการขนสงสาธารณะรายใหญทสดของศตวรรษท 19 ถงแมวา Omnibus จะไดรบการออกแบบเพอใหบรการในเมอง แตการเดนทางดวย Omnibus กยงถอวาชาและไ มไดรบความสะดวกสบายเทาทควร นเนองจาก ถนนทมผวทางราบเรยบเหมาะสาหรบใชเปนเสนทางใหบรการนน มจานวนไมมากนก และถนนดงกลาว สวนใหญจะม พน ผวทาจากวสดทเปนกอน ถานหนทมขนาดใหญยากตอการทาใหเรยบ อยางไรกด Omnibus ยงคง



เปนระบบขนสงสาธารณะทใหบรการอยางตอเนองตลอดชวงศตวรรษท 19 จนกระทงถกแทนทดวยรถยนตโดยสาร (Motor buses) ตวอยางของ Omnibus ดงแสดงในรปท 5.1

รปท 5.1 Omnibus ใหบรการบนเสนทางในกรงนวยอรคระหวาง ค .ศ. 1827-1907 ทมา: http://www.transitmuseumeducation.org

5.1.2. รถรางลากดวยมา (Horse-drawn street railway) ความกาวหนาของระบบขนสงสาธารณะเกดขนเมอเรมการใชรปแบบการขนสงโดยใช รถรางขบเคลอนโดยใชมาลากจง (Horse-drawn street railway) การขนสงดงกลาวเกดขน เปนครงแรกโดยการดาเนนการของ The New York & Harlem Railroad เรมใหบรการวนท 26 พฤศจกายน 1832 จากแนวคดของ John Mason ประธานธนาคาร Chemical Bank ซงเปนผกอตงบรษทดงกลาว ดวยเงนทนจดทะเบยน 350,000 ดอลลาหสหรฐ ตวรถทใชบรจผโดยสารผลตโดย Stephenson Horse car มรปรา งและขนาดทตางกนหลายรปแบบ ไมมรปแบบใดทถกาหนดเปน มาตรฐานทแนนอน มทงลกษณะทเปนรถลากขนาดสนเรยกวา Bobtail cars ทใชลากจงโดยมาเพยงตวเดยว จนถงรถลากขนาดใหญทมความสามารถในการบรรทกผโดยสาร 50 คน และถกลากจงโดยมาสามถงสตว โดยทวไป ตวรถจะมความยาว 23 ฟต ขนาดบรรทก 22 ทนง และลา กจงโดยมา 2 ตว ตวอยางรถรางลากดวยมา ดงแสดงในรปท 5.2 Horse car ไดรบการพฒนาจาก Omnibus ใหหลายดานโดยเฉพาะอยางยง ในเรองของทางวง โดย Horse car จะวง บนรางเหลกทถกวางแนวไวกงกลางถนน การวงบนรถรางดงกลาว จะชวยลดแรงเสยดทาน และลดผลกระทบจากความหยาบของผวถนน รวมถงนาหนกบรรทก ทาใหมาสามารถลากรถไดสะดวกและรวดเรวขน ความเรวเฉลยในการเดนทางดวย Horse car จงเรวกวา



Omnibus ถง 2 เทา ลอท Horse car ใชมขนาดเลกกวา ทาใหเกดขอไดเปรยบในการออกแบบ โดยสามารถออกแบบใหพน ของตวถงรถมระดบตากวา ทาใหผโดยสารขน -ลงรถสะดวกขน และยงทาใหสามารถออกแบบตวถงของรถใหมความกวางมากกวา Omnibus ไดดวย

รปท 5.2 รถรางลากดวยมาใหบรการในกรงนวยอรคระหวาง ค .ศ. 1832-1917

ทมา: http://www.transitmuseumeducation.org

5.1.3. รถเคเบล (Cable car) แมวา Horse car จะมขอไดเปรยบ Omnibus หลายประการ แตกมขอดอยหลายประการ ดวยกน ไมวาจะ ราคาของมาทใชลากจงทคอนขางแพง มลภาวะตางๆ อนเนองมาจากมา ไมวาจะ เปนเชอโรคทตดอยกบตวมา หรอสงปฏกลอนเกดจากตวมา รวม ถงการดแลรกษาทตองการความเอาใจใสเพอปองกนโรคระบาดทอาจเกดขนกบมา ดวยเหตน รถเคเบล (Cable car) จงถกพฒนาขน เพอลดขอจากดอนเกดจากร ปแบบการเดนทางทใชมาลากจง รถเคเบล มขอไดเปรยบ คอ สามารถทาความเรวไดถง 7-9 ไมลตอชวโมง ในพนท เขตเมอง และ 12-13 ไมลตอชวโมง นอกเขตชมชน และมคาใชจายในก ารดาเนนการทถกกวา Horse car อยางไรกตามระบบดงกลาวมคาใชจายเรมตนการลงทนทสงมาก (ประมาณสเทาของ Horse car) และบางครงสายเคเบลทใชในการขบเคลอนอาจเกดการตดขดหร อฉกขาดได ซงจะตองใชเวลาในการแกไขนานพอสมควร ซงอาจเปนสาเหตททาใหเกดความลาชาในการเดนทางขนได



รปท 5.3 Cable cars ใหบรการในเมองซานฟรานซสโก ทมา: http://edcommunity.apple.com

5.1.4. รถรางขบเคลอนดวยไฟฟา (Electric streetcar)

รปท 5.4 Electric streetcar สายแรกของเมอง Edmonton ในป ค.ศ. 1888 ทมา: http://www.edmontonprt.com



รถรางขบเคลอนดวยไฟฟา (Streetcar) หรอ Electric railway trolley หรอ Tram ถอไดวาเปนรปแบบการขนสงท สาคญซงไดถกพฒนาขน ถดจากยคของการขนสงดวยเคเบล ระบบขนสงดงกลาว ถกพฒนาขนโดย Werner Von Siemens นกประดษฐทมชอเสยงชาวเยอรมน ซงไดแสดงผลงานดงกลาวในงานแสดงสงประดษฐทางอตสาหกรรม ณ กรงเบอรลน ในป 1879 และเรมใหบรการแกผโดยสารในป 1881 5.1.5. รถรางขบเคลอนดวยพลงไอนา (The steam railroad) รถรางขบเคลอนดวยกาลงไอนา (Steam railroad) ถกพฒนาขนมาในชวงศตวรรษท 19 ระหวางเมองใหบรการครงแรกในป 1830 ระหวางเมองลเวอรพล และเมองแมนเชสเตอรในประเทศองกฤษ เปนการเปดฉากยคของระบบรางทไดกลายเปนรปแบบการขนสง หลกทสาคญของการขนสงระหวางเมองในทสด เหตการณดงกลาวเ กด ขนในประ เทศสหรฐอเมรกาเชนเดยวกน รถไฟทใชบรการขนสงผโดยสาร เรมใหบรการเป นครงแรก โดยวงจากเมองวอรเชสเตอร ไปยงเมองบอสตน ถงแมวาหวรถจกรทขบเคลอนดวยไอน าจะยงเปนระบบทสามารถใชงานไดอยกตา ม แตปจจบ นกได เปลยนไปใชหวรถจกรทขบเคลอนดวยเครองยนตดเซลหรอพลงงานไฟฟาแทนแลวเปนสวนมาก

รปท 5.5 รถรางขบเคลอนดวยพลงไอนา ทมา: http://www.transitmuseumeducation.org



5.1.6. ระบบรถรางใตดนและรถรางยกระดบ (Subway and elevated system) ในป 1850 การจราจรบนทองถนนภายในกรงลอนดอนเรมมแนวโนมของปญหาทรนแรงอนเนองมาจากขอจากดของเสนทางการจราจรทมอยทาใหความสามารถในการเคลอนตวของ ยวดยานบนทองถนนเกดควา มลาชาและไมมประสทธภาพเทาทควร การขนสง รปแบบใหมทมความรวดเรวกวา และมเขตทางแยกจากระดบผวจราจรปกตจงไดถกพฒนาขน เพอเปนทางเลอกในการเดนทางใหกบผคน

รปท 5.6 รถรางใตดนใหบรการในกรงนวยอรคในป ค.ศ. 1904 ทมา: http://www.transitmuseumeducation.org

ภายหลงการประยกตใชพลงงานจากเครองกาเนดไฟฟาในป 1888 และการคดคนของ Frank Sprague เกยวกบการควบคมรถไฟแบบตอพวง ในป 1890 การขนสงแบบรางดวนได กลายเปนรปแบบการขนสงท ไดรบความนยมอยางรวดเรว ดวยความสามารถของการบรรทกผโดยสารไดเปนจานวนมากตอเทยวการเดนทางและความรวดเรวในการเดนทางทเพมขนเมอเทยบ กบรปแบบการเดนทางอนๆ ในชวงเวลา นน ในชวง 10 ปแรกของตนศตวรรษท 20 โครงขายของ รถไปขบเคลอนดวยพลงงานไฟฟาทมเสนทางวงยกระดบจากพนดน ไดถกวางเสนทางใหบรการครอบคลมพนทตางๆ ของเมองบรคลนแมนฮทตน และทเมองชคาโก ในป 1890 การขนสงทมทางวงตดลงใตพนดนของอเมรกาทเปด ใหบรการเสนทางแรก ใชพาหนะทเปนลกษณะของ Streetcar โดยใหบรการในเมองบอสตนในป 1890 และหลงจากนนเสนทา งดงกลาวไดถกปรบปรงให มความพรอมสาหรบการใหบรการดวยรถไฟแทนการใช Streetcar



รปท 5.7 รถรางลอยฟาสายแรกทใหบรการในเมองชคาโก ทมา: http:// www.baltimoresun.com

ปจจบนการขนสงรางดวน เปนรปแบบการขนสงทม ประสทธภาพและจาเปนสาหรบพนทชมชน หรอเมองทมประชากรหนาแนน ซงมกเกดสภาพการจราจรตดขดและความแออดของยวดยานบนทองถนน ในพนทดงกลาว ระบบขนสงรางดวนเปนทางเลอกสาคญในการเดนทางท สามารถเคลอนยายผคนไดคราวละมากๆ และมความเรวในการเดนทางสง 5.1.7. รถรางขนสงระหวางเมอง (Interurban or Commuter rails) ชวงปลายทศวรรษ 1890 เสนทางขนสงระหวางเมองทใหบรการดวยรถไฟขบเคลอนดวย พลงงานไฟฟาไดถกพฒนาขน เพอเชอมตอการเดนทางระหวางเมองเลกๆ กบเมองใหญทเปนจด ศนยกลางความเจรญ รปแบบการขนสงระหว างเมองทใชพาหนะทมลกษณะคลายคลงกบ Streetcar ไดเกดขนดวยขนาดของยวดยานทใหญกวา บรรทกผโดยสารทมากกวา พรอมทงบรการทมความ สะดวกสบาย และรวดเรวกวา Streetcar ซงใหบรการอยภายในเขตเมอง นอกจากน การขนสงระหวางเมอง ยงเปนปจจยสาคญของการขยายขอบเขตเมองออกจากศนยกลาง และทาใหเกดชมชนใหมโดยรอบสถานรถไฟซงตงอยตามเสนทางทม การใหบรการ



รปท 5.8 รถรางขนสงระหวางเมอง ทมา: http://upload.wikimedia.org

5.1.8. รถโดยสารและ Trolley buses (Motor buses and Trolley buses) รถโดยสาร และรถ Trolleybus ถอไดวาเปนนวตกรรมทสาคญของการขนสงในชวงกลาง ศตวรรษท 20 ซงเปนการพฒนาระบบขนสงทเดนทางบนถนนนอกเหนอจากการขนสงระบบรางท ไดถกพฒนามาแลวกอนหนาน บรการ รถโดยสารถกนามาใชครงแรกท กรงนวยอรคในป 1950 โดยบรษทขนสงดงเดมชอ The Fifth Avenue Coach Company ทไดทาการนาเขารถโดยสารจากภายนอกประเทศเขามาเพอใหบรการแทนท Omnibus ทใหบรการอยแตเดม ป 1912 หนวยงานขนสง ระบบรางประจาเมองคลฟแลนด เรมนารถโดยสารมาใหบรการแกผเ ดนทางในลกษณะทใชเปนตวปอน (Feeders) ผโดยสารใหกบสายการเดนรถ Streetcars ตนป 1920 บรษท Fageol Brothers ไดพฒนารถโดยสารใหมลกษณะทสะดวกในการขน -ลงของผโดยสารมากยงขน ดวยการตดตงเครองยนตไวสวนหนาของตวรถ ตดตงบนไดขน -ลงในระดบทตา และมประตเปด-ปดทควบคมไดโดยพนกงานขบรถ ทาใหเกดความสะดวกในการขน -ลงของผโดยสารมากยงขน ชวงเวลาน รถโดยสารไดถกปรบปรงในเรองของการออกแบบและ คณภาพเพมขน เปนอยางมาก ปลายทศวรรษท 1930 องคประกอบของรถโดยสารทงหมดไดถกปรบปรงใหมความทนสมยขน กวาเดม แตยงไมมการนาระบบปรบอ ากาศและระบบฟอกอากาศมาใช ในป 1939 รถโดยสารไดถกพฒนาใหมระบบขบเคลอนผานลอและเพลาแบบอตโนมต รถโดยสารทผลตในชวงเวลา นมความยาว 40 ฟต บรรทกผโดยสารได 50 ทนง มการผลตรถโดยสารทข บเคลอนดวยเครองยนตเบนซน และโพรเพนบาง ในชวงเวลาดงกลาวและตอเนองมาถงป 1950



ในยคเรมตนรถโดยสารถกออกแบบใหขบเคลอนดวยเครองยนต เบนซน แตเนองจากในกลม ประเทศยโรปในขณะนน เชอเพลงดงกลาวมราคาทสงมาก จงไดมการทดสอบเครองยนตทประดษฐโดยบรษท German Rudolf Diesel ในป 1890 จากนนในป 1929 หนวยงานราชการประจารฐนวเจอรซ ไดนาเขารถโดยสารทขบเคลอนดวยเครองยนตดเซลของ Mercedes Benz เปนจานวน 2 คน รถโดยสารดงกลาวมสมรรถนะอยในเกณฑด แตการสงอะไหลนาเขาจากนอกประเทศม ปญหาบางอยางเกดขน ในทสดบรษทผลตรถยนตทมชอวา Yellow Coach Company of Pontiac ซงตงอยในรฐมชแกน ไดทาการออกแบ บรถโดยสารทขบเคลอนดวยเครองยนตดเซลขนใชเอง โดยเปนรถโดยสารขนาด 27 ทนง เรมใ หบรการครงแรกทเมองนวยอรคในป 1937 ทกวนนรถโดยสา รสวนใหญไดถกออกแบบใหมระบบขบเคลอนดวยเครองยนตดเซลแทบทงสน

รปท 5.9 รถโดยสารขบเคลอนดวยเครองยนตดเซล ทมา: http://www.mtamaryland.com

5.2. การจาแนกประเภทระบบขนสงสาธารณะ รปแบบและคาจากดความของระบบขนสงสาธารณะประเภทต างๆสามารถจาแนกออกเปนหมวดหมไดหลายแนวทาง ขนอยกบ หลกเกณฑทพจารณา ในหวขอนจะ นาเสนอการจาแนกประเภทของระบบขนสงสาธารณะโดยใชเกณฑการจาแนก ทแตกตางกนไป ดงตอไปน



5.2.1. การจาแนกประเภทระบบขนสงสาธารณะตามประเภทของบรการ เปนการจาแนกโดยพจารณาจากประเภทของผใหและผใชบรการ สามารถแบง ระบบขนสงสาธารณะออกไดเปน 4 กลม ไดแก การขนสงสวนบคคล การขนสง ผโดยสารแบบรบจาง การขนสง ผโดยสารดวยบรการสาธารณะ และระบบขนสงสาธารณะเขตเมอง 5.2.1.1 การขนสงสวนบคคล (Private transportation) เปนการขนสงทผครอบครองยานพาหนะเปนผใชพาหนะนนในการเดนทางดวยตวเอง มกใชในการเดนทางบนเสนทางสาธารณะและถนนทจดไวใหสาหรบการสญจร รปแบบยานพาหนะทจดอยในการขนสงปร ะเภทนไดแกรถยนตสวนบคคล น อกจากนยงรวม ไปถงรถจกรยานยนต รถจกรยาน และการเดนทางดวยการเดน 5.2.1.2. การขนสงผโดยสาร แบบรบจาง (For-hire urban passenger transportation) การขนสงในกลมน มกถกเรยกอกชอหนงวา Paratransit เปนการขนสงทจดใหผใหบรการ เพอใหบรการกบผโดยสารทวไป โดยผโดยสารและผใหบรการ จะทาการตกลงราคาคาบรการลวงหนา กอนใชบรการ รปแบบการขนสงดงกลาว มกจะไมมการระบเสนทางและตารางการใหบรการทแนนอน รปแบบการขนสงท จดอยในเกณฑดงกลาวไดแก แทกซ ตกตก มอเตอรไซดรบจาง Dial-a-bus และ Jitney การใหบรการแบบ Paratransit นน เสน ทางการใหบรการและตารางเวลาการเดนทางสามารถเปลยนแปลงไดตามความตองการของผใชบรการแตละคน ดงนนจง ถอไดวาเปนรปแบบการเดนทางทตอบสนองตอความตองการของผโดยสาร (Demand-responsive mode) 5.2.1.3. การขนสงผโดยสาร ดวยบรการสาธารณะ (Common-carrier urban passenger transportation)

เปนรปแบบการขนสงทรจกกนในชอของ Transit หรอ Mass transit หรอ Mass

transportation เปนระบบขนสงทม การกาหนดเสนทางและตารางเวลาของการใหบรการเปนทแนนอนไวแลวลวงหนา จงจดไดวาเปนบรการทมเสนทางและตารางการเดนทางทแนนอน (Fixed-route or Fixed-schedule service) ผใชบรการตองชาระคาโดยสารตามทกาหนดไว ระบบขนสง ทจดอยในกลมน ไดแก รถโดยสารประจาทาง รถราง รถรางดวน เปนตน



5.2.1.4. ระบบขนสงสาธารณะเขตเมอง (Urban public transportation) คอ การขนสงทรวมทงระบบขนสงแบบ Mass transit และ Paratransit เขาเปนกลม เดยวกน

โดยพจารณาวาทง Mass transit และ Paratransit ตางก เปนการขนสง สาธารณะเหมอนกน อยางไรก ด ถากลาวถง ระบบขนสงสาธารณะ สวนใหญ กจะหมายถงการขนสงแบบ Mass transit เปนหลก

นอกจากการจาแนกประเภทระบบขนสง โดยใชหลกเกณฑดงกลาว ขางตนแลว ยงสามารถ

จาแนกประเภทระบบขนสง โดยใชหลกเกณฑอนในระดบรองลงมา โดยอาจจาแนกเปน การขนสงเฉพาะกลมหรอบคคล (Individual transportation) และการขนสง แบบรวมกลมผโดยสาร (Group transportation) โดยการขนสง เฉพาะกลมหรอบคคล หมายถง ระบบขนสงทจด ขนมา สาหรบใหบรการแกผโดยสารกลมใดกลมหนง โดยเฉพาะเปนรายบคคล หรอกลมองคกร และการขนสง แบบรวมกลมผโดยสาร หมายถง ระบบขนสงท ใหบรการแกผโดยสารทวไป โดยผโดยสารเหลานน ไมจาเปนตองรจ กกนหรออยในหมคณะเดยวกน

5.2.2. รปแบบการขนสง (Transit Modes) ระบบขนสง ถกกาหนดใหแตกต างกนไป ดวยคณลกษณะ 3 ประการดงตอไปน

• เขตทาง (Right-of-way)

• เทคโนโลย (Technologies)

• ประเภทของการใหบรการ (Type of services) 5.2.2.1. เขตทาง (Right of way, ROW)

เขตทางของระบบขนสง หมายถง พนทซงถกกาหนดแนวขอ บเขตไวสาหรบยานพาหนะในการดาเนนกจกรรมการขนสงตางๆ เขตทางสามารถแบงออกเปน 3 ประเภท ตามระดบของการแบงแยกขอบเขตของการสญจรออกมาจากกระแสจราจรอนๆ ดงตอไปน

1. เขตทางประเภท C เปนเขตทางทมลกษณะเชนเดย วกบพนผ วถนน ยวดยานทใหบรการขนสงในเขตทาง

ประเภทนจะสญจรรวมไปกบกระแสจราจร ประเภทอน ระบบขนสง ในกลมน อาจปรบปรงใหมประสทธภาพการเดนทางดขนดวยการกาหนดสทธพเศษเหนอยวดยาน ประเภทอนในกระแสจราจร เชน การกาหนดชองทางพเศษสาหรบระบบ ขนสงสาธารณะ หรอการใหสทธระบบขนสงสาธารณะในการผานทางแยกทางรวมไดกอน เปนตน



2. เขตทางประเภท B คอ เขตทางทใชวธการแบงแยกการสญจรของ ยวดยานออกจากกระแสจราจรอนดวยการใช

สงกดขวางวางเปนแนวก นตามทางยาวของเสนทาง สงกดขวาง ทวาน ไดแก ขอบ ทาง (Curbs) เกาะ (Barriers) เขตทางแบบตางระดบ (Grade separation) เปนตน เขตทางประเภทนมกมการควบคมการเขาถงเปนบางชวง (Partial control of access) โดยยงอนญาตใหยวดยานประเภทอน หรอการเดนเทาสามารถตดผานเส นทางการสญจรได ทางแยกและทางรวมยงสามาร ถพบเหนไดเชนกนในเขต ทางประเภทน

3. เขตทางประเภท A เขตทางประเภทนถอไดวาเปนเขตทางทถกควบคมการเขาออกอยางเตมรปแบบ (Full

control of access) เปนขอบเขตทางทไมมการตดผานโดยกระแส จราจรประเภทอนในลกษณะทเปนทางรวมทางแยก และเปนเขตทางทไมสาม ารถตดผาน ไดทงจากยวดยานประเภทอน หรอการเดนเทา ตวอยางของ เขตทางประเภทน ไดแก การกาหนด เขตทางแบบตางระดบ (Grade separation) หรอเขตทางพเศษ (Exclusive ROW) เปนตน 5.2.2.2. เทคโนโลย (Technologies) เกณฑในการพจารณามกเกยวของกบลกษณะทางกล ศาสตรของยวดยาน และทางวง ของยวดยานเหลานน โดยสามารถแบงออกไดเปน 4 กลม ไดแก

1. สวนรองรบ (Support) คอ จดสมผสทางตามแนวดง ระหวางยวดยานและพนผวทยวดยานน นใชเปนทางวง ซง

รองรบนา หนกทงหมดของยวดยานนน ประเภทของสวนรองรบทเหนไดท วไป ไดแก ยานพาหนะบนผวนา อาท เรอ และไฮโดรโพลส ฯลฯ หรอยานพาหนะบนอากาศ อาท ยานโฮเวอรคราฟท เปนตน

2. การควบคมทศทาง (Guidance) หมายถง สวนททาหนาทควบคมทศทางในแนวราบของยานพาหนะ ยานพาหนะทวงบน

ถนน อปกรณทใชควบคมทศทาง ไดแก พวงมาล ย (ควบคมโดยคนขบ) สาหรบยานพาหนะทวงบนราง จะมการควบคมทศทางตามแนวราบดวยลอทออกแบบใหมลกษณะเปนรอง และวงบนรางทออกแบบใหมลกษณะเปนแกนรปกรวยทพอดกบรองของลอ เปนตน



3. การขบเคลอน (Propulsion) หมายถง ชนดของเครองยนตทใชในการขบเคลอน และวธการทใชในการถายเทกาลงจาก

เครองยนตไปยงสวนททาหนาทควบคมการเรงและ การหนวงความเรวของยวดยาน องคประกอบหลกของการขบเคลอน ไดแก

• ประเภทของการขบเคลอน (Types of propulsion unit) หนวยขบเคลอนยานพาหนะแบบพนฐานทสด ไดแก เครองยนตสนดาปภายในแบบดเซล

ซงเปนเครองยนตทนยมใชกบยานพาหนะประเภทรถโดยสาร รถไฟ เครอ งจกรทใชสาหรบใหกาเนดกระแสไฟฟา Trolleybuses และการขนสงแบบราง ขณะทเครองยนตสนดาปภายในแบบกาซโซลน มกจะใชกบพาหนะขนาดเบากวา เชน รถยนตสว นบคคล

• วธทใชในการถายกาลงจากเครองยนตเพอเปลยนเปนแรง ขบเคลอน (Methods of transferring tractive force)

ไดแก การใชหลกของการยดตดกนของผวสมผส กาลงแมเหลก สายเคเบล ใบพด เปนตน 4. การควบคมยานพาหนะ (Control) หมายถง การบงคบหรอควบคมการเคลอนตวของยานพานะหรอกลมของยานพาหนะใน

ระบบ การควบคมทมความสาคญทสดของระบบขนสง คอ การควบคมระยะหางระหวางกนของ ยานพาหนะตางๆ ในทางราบซงอาจใชวธการควบคมดวยพนกงานควบคม และปาย พนกงานควบคมและสญญาณ การควบคมแบบอตโนมตเตมรปแบบ หรอการผสมผสานระหวาง หลายวธ เปนตน 5.2.2.3. ประเภทของการใหบรการ (Type of services)

สามารถจาแนกออกไดเปน 3 กลม ไดแก

1. บรการทกาหนดตามเขตเสนทางทใหบรการ (Type of routes and trips served) แบงออกเปน 3 รปแบบ คอ

• การขนสงระยะสน (Short-haul transit) หมายถง ระบบขนสงทใหบรการดวยความ เรวตา ภายในพนทขนาดเลก ทมปรมาณการ

เดนทางสง เชน พนทศนยกลางธรกจ และชมชน (Central business district, CBD) ภายในบรเวณมหาวทยาลย สนามบน และพนททมการ จดแสดงนทรรศการ เปนตน



• การขนสง ในเขตเมอง (City transit) เปนระบบขนสงทพบเหนไดทวไปภายในเขตเมองตางๆ ประกอบดวยเสนทางการขนสงท

จดขนเพอใหบรการโดยตลอดทวทงเมองโดยการกาหนดขอบเขตทางของเสนทางเปนแบบ A B หรอ C ตามทไดกลาวมาแลว

• การขนสงนอกเขตเมอง (Regional transit) เปนรปแบบการขนสงทมระยะทางไกล ดวยพาหนะทมความเรวส งมาก การหยดระหวาง

ทางเกดขน นอยครง ใหบรการ แกผ โดยสารทตองการเดนทางระหวางเมองใหญ ตวอยา งของการขนสงประเภทนไดแก รถไ ฟและรถดวน (Rail and express buses) ระหวางเมอง เปนตน 2. บรการทกาหนดตามตารางเดนรถและการหยดรบสงผโดยสาร (Stopping schedule) แบงออกเปน 3 รปแบบ ไดแก

• บรการระดบทองถน (Local service) คอ ระบบขนสงทกาหนดใหมการจอดในทกจดทกา หนดใหเปนปายรบ-สงผโดยสาร หรอ

จอดตามความตองการของผโดยสาร

• บรการแบบเรงดวน (Accelerated service) คอ ระบบขนสงทกาหนดให มการจอดใหบรการในลกษณะ “ปายเวนปาย” ตลอดทง

เสนทาง รถทใหบรการจะจอดใหบรการทจดรบ-สงผโดยสาร สลบปายกนกบพาหนะคน ทบรการไปแลวกอนหนาน โดยปายทจะใหบรการแบบสลบกนน จะถกกาหนดไว ลวงหนา กอนออกใหบรการ

• บรการแบบพเศษ (Express service) คอ ระบบขนสงทกาหนดจดสาหรบการจอดรบ -สง ผโดยสาร มระยะหางกนมาก เสนทางท

ใหบรการรปแบบนมก มเสนทางใหบรการเชนเดยวกนกบเสนทางทให บรการภายในทองถน แตจ ะมการหยดรบ-สง ผโดยสารนอยครงกวา

3. บรการทกาหนดตามชวงเวลาการใหบรการ (Time of operation) แบงออกไดเปน 3 รปแบบไดแก



• การใหบรการตลอดวน (All-day service) คอ ระบบขนสงท มจานวนชวโมงของการใหบรการตอวนสงสด เปนลกษณะการใหบรการ

พนฐานทพบไดทวไป โดยเฉพาะอยางย งการขนสงในเสนทางหลก มกจะมการจดใหบรการในลกษณะน

• การใหบรการในชวโมงเรงดวน (Peak-hour service หรอ Commuter transit) คอ ระบบขนสงท ใหบรการในชวงเวลาเรงดวนเทานน เสนทาง ทใหบรการมกมลกษณะ

โครงขายเปนแบบรศมออกมาจากบรเวณชานเมอง ตางๆ และมศนยรวมของจดสนสดการเดนทาง เปนพนทศนยกลางธรกจและชมชน (CBD) สวน มากมกใหบรการแกผโดยสารทมวตถประสงคในการเดนทางเพอประกอบธรกจการงานตางๆ การใหบรการในลกษณะนจดขนเพอเสร มการใหบรการตลอดวนเทานน แตไมสามารถทจ ะใชเปนรปแบบการใหบรการหลกแทนการใหบรการตลอดวนได

• การใหบรการแบบเฉพาะกจ (Irregular service) คอ ระบบขนสงทใหบรการในชวงทมเหต การณพเศษหรอเฉพาะกจเกดขน อาท ชวงการ

แขงขนกฬาสาคญ งานนทรรศการ หรอชวง ทมการเฉลมฉลองของเมอง เปนตน

5.2.2.4. การจดกลม ระบบขนสงสาธารณะโดยทวไป โดยทวไป รปแบบการเดนทางประเภทตางๆ มกจะถกพจารณาวา มความแตกตางกน ถามลกษณะอยางใดอยางหนง ทแตกตางกนอยางเหนไดชดตงแตหนงเกณฑขนไป จากหลกเกณฑทใชพจารณาตามทกลาวไปแลวขางตน อยางไร กด การจาแนกระบบขนสงสาธารณะ ทนยมกนอยาง แพรหลาย โดยอางอง จากลกษณะของเขตทาง (ROW) ทแตกตางกนเปนเกณฑหลกในการพจารณา รวมถงการพจารณาหลกเกณฑอนๆ ตามทกลาวขางตน ประกอบดวยนน สามารถแบงออกเปน 3 กลม ไดแก 1. การขนสงบนถนน (Street transit) มกถกเรยกในอกชอหนงวา การขนสงบนพนผวทาง (Surface transit) ถกกาหนดใหเปนรปแบบการขนสงทใหบรการบนถนนโดยใชพนทถนนรวมกบก ระแสจราจรประเภท (ขอบเขตทางแบบ C) ทาใหความนาเชอถอของบรการคอนขางตาเนองจากไดรบอทธพลจากกระแสจราจรอนท อยโดยรอบ ความเรวทใชในการใหบรการตากวาความเรวของการแสจราจรโดยรวมอนเปนผล มาจากการทตองสญเสยเวลาในขณะทจอดรบ-สงผโดยสารเปนระยะๆ รปแบบการขนสงทจดอยใน กลมน ไดแก รถโดยสาร Trolleybuses และ Streetcars



2. การขนสงแบบกงเรงดวน (Semi-rapid transit) ประกอบดวยรปแบบขนสงทใหบรการบนเสนทางวงทมขอบเขตทาง B แตอาจมขอบเขต

ทางแบบ C บางในบางชวงของเสนทาง ระบบขนสง ทจดอยในกลมนม ตงแตรถโดยสาร และการขนสงแบบรางความจต า (Light rail transit, LRT) ทยงมเขตทางรวมกบกระแสจราจรประเภทอน จนถง LRT ทมเขตทางแยกจากกระแสจราจรประเภทอนอยางชดเจน (เขตทาง B และ A) ประสทธภาพการใหบรการของระบบขนสงในกลมนขนอยกบระดบของการแยก เขตทางออกจากกระแสจราจรอน และตาแหนงทตงของเขตทาง

3. การขนสงแบบเรงดวน (Rapid transit)

เปนระบบขนสงทให บรการบนเสนทางทเปนเขตทางระเภท A เปนระบบขนสงท มระดบการใหบรการสง ไมวาจะเปนเรองของ ความรวดเรว ความสามารถในการเคลอนยายผโดยสาร ความนา เชอถอของการใหบรการ และความปลอดภย ระบบขนสงแบบเรงดวนทใหบรการอ ยในปจจบนทงหมด มกเปนการขนสงรปแบบราง การขนสงแบบเรงดวนดวยรถโดยสาร (Bus rapid transit) นนไมเปนทนยม เพราะการใหบรการของรถโดยสารนน ถาจดใหมการเดนรถในเขตทางแบบ A ตลอดเสนทางทใหบรการแลว จะทาใหความสามารถในบรรทกผโดยสารลดลง ทาใหคาใชจายในการดาเนนการสง และมความปลอดภยในการเดนทางตากวาการขนส งแบบรางเปนอยาง มาก 5.2.3. องคประกอบของระบบขนสงสาธารณะ องคประกอบทางกายภาพของระบบขนสงโดยทวไปแลว สามารถจาแนกไดดงตอไปน

5.2.3.1. ยานพาหนะหรอรถ (Vehicles or car)

มความหมายเดยวกบคาวา Fleet เมอใชกบรถโดยสาร (Buses) และ Rolling stock เมอใชกบรถราง (Rail vehicles) โดยมคาทสาคญอกคาหนงคอ Transit unit (TU) หมายถง กลมหรอชดของยานพาหนะทประกอบเขาดวยกน และเคลอนทไปพรอมกนขณะเดนทาง อาจเปนไ ดทง Single vehicle unit หรอในลกษณะทเปนขบวนรถไฟ ซงจดเปน Several vehicle units 5.2.3.2. ทาง เสนทางการเดนทาง หรอขอบเขตทาง (Ways, Travel ways or Right-of-way)

มความหมายทครอบคลมตงแต ถนนทวไป และทางหลวง (Streets and highway) ชองทางวงเสรมพเศษ (Reserved lanes) ชองทางวงพเศษ (Exclusive lanes) ถนนสาหรบระบบขนสงสาธารณะ (Transit streets) ชองทางรถโดยสาร (Bus ways) หรอการทารางวงบนชองทางเดนรถ



(Tracks in roadways) ทถกกาหนดเขตทาง ใหมระดบเดยวกน สงกวา หรอตากวาผวจราจรปกต ในบางชองของเสนทางห รอทกชองทาง 5.2.3.3. สถานทเขารบบรการ (Transit stop facilities)

ตาแหนงทกาหนดไวสาหรบหยดรบ -สงผโดยสารนน แบง ออกเปนหลายประเภท ไดแก ปายหยดรถ (Stops) คอ ตาแหนงท กาหนดไว สาหรบหยดรบ-สงผโดยสาร ตลอดแนวเสนทางใหบรการ ทปายหยดรถอาจมการตดตง สาธารณปโภคพนฐาน เพอบรการแกผเดนทาง อาท ปายแนะนาเสนทาง ทนงรอ เปนตน สถาน (station) คอ อาคารทมกปลกสรางไวในตาแหนงทต ากวา อยเหนอขนไป หรอตงอยระดบพนดน พรอมดวยสาธารณปโภคตางๆ เพอรองรบการใชบรการของผโดยสารและการดาเนนงานตางๆ ของระบบขนสง ทาเทยบรถ (Terminals) คอ สถานสดทายของเสนทางขนสงทมากกวาหนงเสนทางขนไป และเปนจดทผโดยสารใชเปนสถานทสาหรบเปลยนเสนทางการเดนทาง สถานเปลยนถายผโดยสาร (Multimodal transfer stations) คอ สถานสาหรบการเปลยนถายผโดยสาร ระหวาง ระบบขนสงรปแบบตางๆ สถานเปลยนถายผโดยสาร อาจเรยกอกชอหนงไดวา Interface 5.2.3.4. โรงเกบยานพาหนะและโรงซอมบารง

อพกรถโดยสารและรางพกรถราง (Bus garages or Depot and rail yards) คอ อาคารหรอพนท สาหรบใหยานพาหนะเขาจอดหลงการใหบรการ โรงซอมบารง (Shops) คอ สถานทสาหรบบารงรกษา และซอมแซมยานพาหนะ 5.2.3.5. ระบบทเกยวของ (Relevant systems)

ระบบควบคม (Control systems) ประกอบดวย ระบบตดตามยานพาหนะ ระบบสอสาร และอปกรณควบคมสญญาณไฟจราจร รวมถงศนยควบคม และระบบพลงงานสารอง (Power supply systems) สาหรบใชเปนแหลงกาเนดพลงงานไฟฟาใหกบ ระบบขนสงทขบเคลอนด วยไฟฟา ซงประกอบดวย สถานยอย (Sub stations) สายสง (Distribution wiring) โครงสรางของรางสาหรบขนสง พลงงานไฟฟา (Catenaries of third-rail structures) และอปกรณอนๆ ทเกยวของ

5.2.3.6. สายการเดนรถหรอเสนทางใหบรการ (Transit routes or Transit lines)

คอ ถนนหรอเขตทางประเภทตางๆ ทถ กกาหนด ไวสาหรบใหยานพาหนะสญจรไปมา โดยคาวา สายการเดนรถ (Route) มกใชกบบรการรถโดยสารประจาทาง และ เสนทางการขนสง (Line) มกใชกบการขนสงแบบราง หรอบนชวง ถนนทมสายการเดนรถซอนกนเปนจานวนมาก อยางไรกด ทงสองคานสามารถใชในความหมายทแทนกนไดโดยไมผดความหมายแตอยางใด สายการ เดนรถ



หรอเสนทางทใหบรการอยในเขตเมอง จะถกเรยกวา โครงข ายระบบขนสง สาธารณะ (Transit networks)

5.3. รปแบบของ ระบบขนสงสาธารณะ

ระบบขนสงสาธารณะมหลายรปแบบทแตกตางกน และสาม ารถจาแนกหรอจดกลมเปน ประเภทตางๆ ดงไดกลาวไปแลว ตามทไดกลาวไปแลว ในหวขอกอนหนาน ในลาดบตอไป จะกลาวถงรปแบบตางๆ ของระบบขนสงสาธารณะทมความสาคญตอการขนสงและพบเหนไดทวไป โดยจะนาเสนอตามลาดบหวขอดงตอไปน

• การขนสงแบบราง (Rail transit)

• การขนสงดวยรถโดยสาร (Bus transit)

• การขนสงดวยรถรบจาง (Paratransit) 5.3.1. การขนสงแบบราง (Rail transit) การขนสงแบบรางสามารถจาแ นกออกไดหลายรปแบบ ไดแก การขนสงเรงดวนแบบราง (Rail rapid transit) การขนสงแบบรางความจต า (Light rail transit) การขนสงเรงดวนแบบรางความ จต า (Light rail rapid transit) และการขนสงแบบรางระหวางเมอง (Commuter railroad) รปแบบของการขนสงทใชรางนน ไมวาจะเปนประเภทใด จะมองคประกอบพนฐานทคลายคลงกน ไดแก ลกษณะของเสนทาง (Track) และลอทถกออกแบบใหมลกษณะเปนครบออกมาเพอประโยชนในการควบคมการเคลอนทของพาหนะใหวงไปตามเสนทาง 5.3.1.1. การขนสงเรงดวนแบบราง (Rail rapid transit) การขนสงเรงดวนแบบราง (Rail rapid transit, RRT) เปนระบบขนสงเขตเมองทมสถตการใชบรการตอป สงสด ในประเทศสหรฐอเมรกา RRT เปนรปแบบการขนสงทการแบงระดบของเสนทางออกจากกระแสจราจรประเภทอนอยาง ชดเจน สวนใหญ ขบเคลอนดวยพลงงานไฟฟา มลกษณะเปนรถรางทสามารถตอพ วงตโดยสารไดพรอมกนหลายต มความเรวสงสด 45 – 80 ไมลตอชวโมง (72 – 130 กโลเมตรตอชวโมง ) และมความเรวเฉลยตอการเดนทางประมาณ 20 – 50 ไมลตอชวโมง (32 – 80 กโลเมตรตอชวโมง ) ทผานมา การใหบรการในเขตเมองมกกาหนดระยะหาง ระหวางสถานอยในชวง 0.25 – 0.50 ไมล สาหรบระบบททนสมยขนมา การกาหนดตาแหนงของ สถานใหมทตงอยบรเวณศนยกลางของแตละเมองเ ปนวธทนยมกนอยางแพรหลาย แตสาหรบพนท ชานเมอง การกาหนดระยะหางระหวางสถานทกๆชวง 1 – 2 ไมล มกไดรบความนยมมากกวา นอกจากนการกาหนดตาแหนงของสถานยงสามารถทาไดโดยการอางองกบระยะทางทผใชบรการ สามารถเขาถงสถานไดดวยการเดน โดยพจารณาจากตาแหนงทผใชบรการเดนจากจดทลงจากรถ



รบจาง หรอเดนทางดวยรถโดยสารทผานในบรเวณนน ระบบ เกบคาโดยสารแบบด งเดม นยมใหผ ใชบรการ ชาระคาโดยสารทซมบรเวณชองทางเขาสบรเวณชานชลา บางระบบมการใชพน กงานเดนเกบคาโดยสารบนรถ ซงเปนการเพมคาใ ชจาย ในการดาเนนการ เนองจากตองใชพนกงานประจาสองคน (พนกงานขบรถ และพนกงานตรวจตวเกบคาโดยสาร ) รวมทงยงต องมพนกงานซงทาหนาทขายตวทบรเวณสถานอกดวย การขนสงดวยรปแบบ RRT ในยคตอมาไดรบการปรบปรงใหมประสทธภาพ การใหบรการและการดาเนนงานสงขน เขตทางถกออกแบบใหมระดบตาง จากพนผวจราจรปกตอยาง เตมรปแบบ ใชพลงงานไฟฟาในการขบเคลอนในระดบทเหมาะสมมากขน (ประมาณ 650 – 1000 โวลต จากเดมใช 600 โวลต) ความเรวสงสดในการขบเคลอนประมาณ 70 – 80 ไมลตอชวโมง (112 – 130 กโลเมตรตอชวโมง ) ความเรวเฉลยขณะใหบรการ 35 – 50 ไมลตอชวโมง (56 – 80 กโลเมตรตอชวโมง ) และนาระบบอตโนมตมาประยกตใชมากขน พนกงานทปฏบตงานบนรถขณะใหบรการมเพยงคนเดยวเพอลดคาใชจ ายการดาเนนการ การใชพนกงานเพยงคนเดยวในการควบคมพาหนะทาไดโดยการนาระบบปฏบตการอตโนมตมาใช นอกจากนยงมการนาระบบเกบคาโดยสาร แบบอตโนมตมาใชแทนพนกงานเกบคาโดย สารโดยตดตงไวบนสถาน การชาระคาโดยสารผาน ระบบดงกลาวชวย ใหการตรวจสอบและควบคมคาโดยสาร มประสทธภาพมากขน และสามารถลดจานวนพนกงานประจาสถานลงไดดวย

รปท 5.10 Rail rapid transit ทใหบรการในเมองชคาโก ทมา: http://www.lightrailnow.org

การพฒนาระบบขนสง RRT ทมระดบการใหบรการสงนน กอใหเกดคาใชจาย ทสงมากตามมาดวยเชนกน อยางไรกดระบบขนสงดงกลาว กไดรบพสจนแลวในหลายประเทศ ไมวาจะเปน องกฤษ ญปน หรอสหรฐอเมรกา ฯลฯ วาเปนรปแบบการขนสงทสา มารถดงดดใหผใชรถยนตสวน



บคคลหนมาใชระบบขนสงสาธารณะไดจรง ถาระบบขนสงนนเปนระบบทเรว มความถของการ ใหบรการทเพยงพอ และมความนาเชอถอของการใหบรการสง ถนนสายหลกทมลกษณะเปนเสนทางตรงตลอดแนวถนน มความตองการเดนทางสง และมจดทตองหยดรบ-สงผโ ดยสารไมมากนกเปนเสนทางทเหมาะสมทสดสาหรบการนาระบบขนสงแบบ RRT มาใช ถนนเขาถงระบบขนสงทดเพอทาหนาทปอนผโดยสารใหกบระบบ ราง เปนสงความจาเปน ทตองพฒนาใหมขน นอกจากน RRT ยงเปนระบบขนสงทเปนมตรกบสงแวดลอม และ กอใหเกดมลพษต างๆ นอยกวาเม อเทยบกบการใชรถยนตสวน บคคล 5.3.1.2. การขนสงแบบรางความจตา (Light rail transit) ในป 1989 Transportation Research Board (TRB) ไดใหคาจากดความของการขนสงแบบ รางความจตา (Light rail transit, LRT) โดยสรปวา LRT คอ ระบบขนสงเขตเมองแ บบรางขบเคลอนดวยพลงงานไฟฟา สามารถใหบรการไดทง แบบหนวยบรรทกเดยว และ แบบตอพวงเปนขบวน สนๆ ใหบรการในเสนทางทกาหนดเปนเขตทางเฉพาะ ซงมทง เขตทางทเปนระดบเดยวกบพนดน แบบยกระดบ แบบเสนทางวงใตดน หรอบนถนนกได LRT เปนรปแบบการขนสงทปรบปรงมาจากการขนสงแบบรางบนถนนขบเคลอน ดวยพลงงานไฟฟาทสงมายงตวรถผานทางอปกรณทตดตงไวบนหลงคา ตวพาหนะมลกษณะคลายกบ รถ Streetcars แตมประสทธภาพสงกวามาก เสนทางวงของ LRT มกถกแยกออกจากกระแสจราจรประเภทอน แตไมจาเปนวาจะตองม การแบงแยกระดบของทางวงใหตางจาก ระดบจราจรปกตตลอดทงเสนทาง บรเวณทนยมใชสาหรบวางแนวเสนทางวงของ LRT ไดแก พน ทวางบรเวณเกาะกลางถนนของทางดวน หรอถนนทมการปลกตนไมไวขางทาง (Boulevards) หรอถาปรมาณยวดยานทสญจรไปมาบนถนนมความหนาแนน ไมมากนก ก อาจวางแนวเสนทางวงไปบนทองถนนไดเชนกน แตสาหรบบรเวณศนยกลางเมองทมความหนาแนนของย วดยานและผคนสง การกาหนดเขตทางใหมระดบแยกจากระดบพนดนแบบเตมรปแบบ ดวยการกาหนดเปน เสนทางแบบยกระดบหรอแบบทางวงใตดนนน เปนรปแบบท ไดรบความนยมมาก ขณะทบางประเทศในยโรปและบางแหงในประเทศสหรฐอเมรกา การจดพนทสาหรบใชเปนเส นทางวงของ LRT ในบรเวณศนยกลางเมองนน ใชวธกาหนด พนทเฉพาะ หรอใชวธการปผวถนนใหสามารถมองเหนเขตทางและความแตกตาง จากผวจราจรอนไดอยางชดเจน LRT เปนรปแบบการขนสงทผใชบรการสามารถเขา ใชไดงายและสะดวก สวนใหญจะม ความเรวในการใหบรการตากวาระบบ RRT เนองจากสวนใหญ มเสนทางใหบรการอยระดบเดยวกบพนผว ถนนทวไป ทาใหในบางกรณไมสามารถ ใชความเรวในการเดนทางทสงได ซงตางจากกรณทเขตทางถกกาหนดใหมระดบตางจากระดบพนดนทสามารถใหบรการไดดวยความเรวท สงกวา ยานพาหนะทใชใน สาหรบระบบ LRT นน ได รบการพฒนามาจาก Streetcars แตม



สมรรถนะตางๆ สงกวามาก สามารถทาการเลยวไดโดยใชรศมการเลยวทนอยมาก สามารถวงไดใน พนทซงม ความลาดชนไดเปนอยางด และยงมขอไดเปรยบในเรองของความยด หยนในการจดรปแบบของสถาน ซงสามารถออกแบบไดทง สถานทมลกษณะธรรมดาไปจนถงสถานทมพนทกวางขวางใหญโต

รปท 5.11 Light rail transit ใหบรการในเมอง Newark รฐ New Jersey ทมา: http://www.fta.dot.gov

ระบบขนสง LRT นน โดยทวไปใชเงนล งทนในดานตางๆ อาท คาจายในการสรางเสนทาง คาใชจาย เกยวกบพลงงาน ไฟฟาทใชขบเคลอน และการกอสรางระบบสาธารณปโภคตางๆ ตากวาระบบ RRT มาก สงททาใหการขนสงแบบ LRT ใชเงนลงทนในการพฒนาระบบทตากวา RRT นน เนองจากระบบ LRT สามารถลดตนทนทใชในการกอสรางโครงสรางพนฐานของเสนทางวงได มากกวาระบบ RRT นนเอง สาหรบคาใชจาย เกยวกบ ยานพาหนะ พบวามราคาทตากวา ยานพาหนะของระบบ RRT ไมมากนก และเนองจากเปนระบบขนสงทใชเงนลงทนในการพฒนาระบบท ตากวา จงทาใหระบบ LRT เปนทนยมและมกถกนามาใชเพอใหบรการแกผโดยสารบนถนนเสนตรงทมปรมาณการจราจรไมหนาแนนมากนก แทนการพฒนาระบบ RRT ขนมาอ ยางเตมรปแบบ นอกจากน การขนสงแบบ LRT ยงเปนระบบทสามารถทาการพฒนาปรบปรง



ประสทธภาพการใหบรการในบางชวงของเสนทางใหเทยบเทาระบบ RRT ไดทนททตองการ ความไดเปรยบนทาใหผลงทนพฒนาระบบขนสงไมจาเปนตองเสยคาใชจายเปนจานวนมากเพอพฒนา ระบบ RRT ขนมาใน การลงทนเรมตนของการพฒนาระบบขนสงระบบราง ในเมอง 5.3.1.3. การขนสงเรงดวนแบบรางความจตา (Light rail rapid transit)

รปท 5.12 Light rail rapid transit ใหบรการในประเทศ Singapore ทม: http://www.eng.mu.edu

การขนสงเรงดวนแบบราง ความจตา (Light rail rapid transit, LRRT) เปนรปแบบการขนสงทผสมผสานระบบขนสง RRT และ LRT เขาดวยกน ลกษณะอยางหนงของ LRRT ทตางจาก LRT อยางชดเจน คอ เขตทางทถกกาหนด เฉพาะและมระดบแตกตางจ ากพนผวจราจรปกตตลอดทง ระบบ ไมวาจะเปนแบบยกระดบ แบบใตดน หรอทงสองแบบรวมกน ซงเปนคณสมบตของบรการแบบเรงดวนอยา งแทจรง การควบคมพาหนะสามารถทาไดทง แบบใชพนกงานควบคม และควบคมโดยใชสญญาณ (Signal control) ระบบขนสง LRT บางระบบสามารถพฒนาบางชวงของเสนทางใหมคณสมบตของการใหบรการเทยบเทากบ LRRT ไดเชนกน 5.3.1.4. รถรางระหวางเมอง (Commuter rail) รถรางทใหบรการผโดยสารทพกอาศยอยบรเวณชานเมอง และมความตองการท จะเดนทางเขาสบรเวณตวเมอง ทรยกวา Commuter rail หรอ Regional rail เปนรปแบบการขนสงทเกด ขนมากอนชวงสงครามกลางเมองของประเทศสหรฐอเมรกา และไดกลายเปนรปแบบการขนสงทมความสาคญรปแบบหนงในเวลาตอมา



รปท 5.13 Commuter rail ใหบรการใน Orange County รฐ California ทมา: http://www.masstransitmag.com

ระบบขนสงดงกลาว มลกษณะสาคญ คอ ขนาดของพาหนะทมขนาดใหญและมนาหนก มาก มความเรวสง และใชเวลานานในการเพม หรอลดความเรว มกใชหวรถจกรในการลากจงขบวนรถแตบางรปแบบตวรถถกออกแบบให สามารถขบเคลอนไดเอง หวรถจกรทใชในการลากจงขบวนรถมทงแบบทขบเคลอนดวยเครองยนตดเซลและมอเตอรไฟฟา (แบบทใชมอเตอรไฟฟาจะตองทาการวางระบบสายสงกระแสไฟฟาแ ละอปกรณรบกระแสไฟฟาไวบนหลงคา) โดยปกตมกใหบรการอยในชวง ระยะทาง 25 – 50 ไมล โดยมากสถานปลายทางของเสนทางใหบรการจะตงอ ยบรเวณพนทศนยกลางธรกจ และชมชน สาหรบสถานอนๆ สวนมากจะตงอย แถบชานเมอง โดยมระยะหาง ระหวางสถ านคอนขางมาก มกมผใชบรการหนาแนนสงในชวงเวลาเรงดวน รถรางระหวางเมอง แตกตางจากกา รขนสงแบบรางรปแบบอนในเรองของบร การ โดยมกจะมคณภาพสงกวา สามารถทาความเรวไดถง 80 ไมลตอชวโมง และมทนงเพยงพอเส มอสาหรบใหบรการแกผโดยสาร บางเสนทางอาจมการออกแบบตวรถแบบสองชนเพอ เพม ความสามารถในการขนสงผโดยสาร 5.3.2. การขนสงดวยรถโดยสาร (Bus transit) การขนสงดวยรถโดยสาร เปนระบบขนสงสา ธารณะอกรปแบบหนงทไดรบความนยมและมการนามาใชเปนเวลานาน อกทงเปนรป แบบการขนสงทม ความหลากหลาย ไมวาจะเป นพาหนะท



ใช หรอรปแบบการใหบรการ ฯลฯ ในหวขอน จะนาเสนอบรการรถโดยสารรปแบบตางๆ เพอให ผอานมองเหนภาพรวมของบรการขนสงสาธารณะรปแบบนชดเจนยงขน โดยทวไป ยานพาหนะทใชในบรการขนสงดวยรถโดยสาร สามารถจาแนกออกไดเปน 3 ประเภท ไดแก รถโดยสารแบบมาตรฐาน รถโดยสารขนาดเลก และรถโดยสารความจสง 1. รถโดยสารแบบมาตรฐาน (Standard buses)

โดยทวไป รถโดยสารแบบมาตรฐานจะมความยาวของตวรถโดยเฉลยระหวาง 35 – 40 ฟต (11 – 12 เมตร) จานวนทนงผโดยสารจะแตกตางก นไป ขนอยกบความยาวของต วรถและรปแบบการจดเรยงทนงเหลานน สาหรบรถทมความยาว 35 ฟต โดยทวไปจะมจานวนทนง 40 – 45 ทนง และรถทมความยาว 40 ฟต จะมจานวนทนง 47 – 53 ทนง ขนาดความกวางของตวรถมทง แบบขนาด 96 นว (2.4 เมตร) หรอขนาด 102 นว (2.6 เมตร) รถโดยสารทมความกวางของตวรถมากกวาทาใหสามารถออกแบบทนงผโดยสารให มความกวางไดมากกวา ชวยใหผโดยสารเกดความสบาย ในการนงเพมขน หรอทาใหช องทางเดนระหวางทนงผโดยสารมความกวางเพ มขน ปจจบน ผออกแบบรถโดยสารไดใหความสาคญกบการพฒนาและ ปรบปรงลกษณะตางๆของตวรถมากขน รถโดยสารรปแบบใหมไดถกออกแบบใหมระดบพ นภายในตวรถทตา มประตทกวางขน ม ทางขน หรออปกรณยกสาหรบผพการทใชรถเขน และลกษณะอนๆ ของตวรถทถกออกแบบเพออานวยความสะดวกและชวยใหผโดยสารทเปนผสงอาย หรอมขอจากดทางรางกายสามารถใชบรการ ไดอยางสะดวกและปลอดภย ยงขน

รปท 5.14 รถโดยสารแบบมาตรฐาน (Standard buses)

ทมา: http://ocw.mit.edu



2. รถโดยสารขนาดเลก (Minibuses) เปนรถโดยสารทมรปแบบและลกษณะของตวรถทหลากหลาย รถโดยสารขนาดเลกแตละ

รนมก ผลตในปรมาณทคอนขางนอย เนองจากเปนรถทมกถกนาไปใชในบรการทมลกษณะเฉพาะตว ไดแก การ จดใหบรการแกผสงอายและผพกา ร การใหบรการในลกษณะรถรบจาง และการใหบรการในพนทเขตชานเมอง หรอพน ทมความหนาแนนของผใชบรการตา โดยมาก ผคนทวไปมก เขาใจวา รถโดยสารขนาดเลกนาจะมคาใชจายในการดาเนนกา ร ตากวาร ถโดยสารขนาดมาตรฐาน ซงความจรงแลวเปนความเขาใจทคลาดเคลอน คาใชจายท เกยวของกบการดาเนนการนนโดย มากแลวจะไมแปรผนตามขนาดของรถโดยสารทใช ดวยเหต ผลทวาคาใชจายสวนนจะเปนคาจางขอ งพนกงานขบรถเปนสวนใหญ ซงเปนคาใชจายท ไมเกยว ของกบยานพาหนะแตอยางใด นอกจากนยงพ บวาคาใชจายทเกยวของกบ นามนเชอเพล งของรถโดย สารทงสอ งแบบน มความแตกตาง กนเพยงเล กนอยเทานน และถงแมวาคาใชจายเรมตนในการ ลงทนของรถโดยสารขนาดเลกจะตากวาของรถโดยสา รขนาดมาตรฐานกตาม แตรถโดยสารขนาดเลกจะมอายการใชงานสนกวารถโดยสารขนาดมาตรฐาน ดงนนถามองโดยรวมแลว คาใชจายใน การดาเนนการของรถโดยสารแบบมาตรฐานและของรถโดยสารขนาดเลกจะมคาทใกลเ คยงกนมาก บรการรถโดยสารขนาดเลก จะมความสาคญในพนททมปรมาณการจราจรตา และในพนทมการสญจรของยวดยานในลกษณะทมการเปลยนแปลงชองทางจราจรไป ปมาคอนขา งสง อาท พนทแถบชานเมอง เปนตน

รปท 5.15 รถโดยสารขนาดเลก

ทมา: http://www.gwynedd.gov.uk



3. รถโดยสารความจสง (High-capacity buses) เปนรปแบบของบรการรถโดยสารทนยมใชกนมานานแลวใน ประเทศแถบยโรป และ

ประเทศสหรฐอเมรกา รถโดยสารความจสงนมคาใชจายเรมตนของการดาเนนการท สงกวาของรถโดยสารรปแบบอน แตในขณะเดยวกนก เปนรปแบบทกอใหเกดความประหยดและความคมคา ในการลงทนสงดวยเชนกน โดยเฉพาะอยางยง ในเสนทางทมความหนาแนนของผใชบรการสง เนองจากสามารถลดคาใชจายเกยวกบคาจ างพนกงานประจารถลงไดคอนขางมา กเมอเทยบกบรถโดยสารรปแบบอน รถโดยสารความจสงโดยทวไปแลวสามารถแบงออกได เปน 2 รปแบบ คอ รถโดยสารแบบสองชน (Double Decker Buses) เปนรปแบบทไดรบความนยมในประเทศองกฤษ แตไดรบความนยมนอยในประเทศสหรฐอเมรกา รถโดยสารแบบสองชน มขอเสยเปรยบทสาคญและเหนไดชดคอ ความลาชาทเกด ขนขณะใหบรการอนเนองมาจากการขนลงรถของผโดนสาร ทงน เปนผลมาจากรปแบบทางกายภาพของตวรถเปนสาคญทเปนสาเหตทาใหผโดยสารไมสามารถเคลอนตวไปอยาง สะดวกขณะอยภายในรถ รวมถงการเดนไปยงพนท ชนบน ของรถทเปนไปอยางลาชา

รปท 5.16 รถโดยสารแบบสองชน (Double Decker Buses) ทมา: http://www.tate.org.uk

รถโดยสารความจสงอกรปแบบหนงไดแก รถโดยสารแบบตอพวง (Articulated or bending buses) ซงรปแบบดงกลาวนเปนทนยมในสหรฐอเมรกา รถโดยสารรปแบบนมความยาว 50 – 60 ฟต (15- 18 เมตร) และมจานวนทนงผโดยสาร 60 – 72 ทนง มประตขน -ลงสาหรบผโดยสารอยางนอย 2 ประต ประตเหลานไดถกออกแบบใ หมความกวางเปนพเศษ ดวยเหตนจงทาใหการขนลง



ของผโดยสารเปนไปดวยความสะดวกและรวดเรวกวารถสองชน ดวยขนาดของตวรถทใหญและม การตอพวง จงทาใหรถโดยสารแบบตอพวงครอบครอ งพนผวถนนมากก วารถโดยสารแบบสองชน เมอเทยบกบการใหบรการแกผโดยสารในอตราสวนทเทากน

รปท 5.17 รถโดยสารแบบตอพวง (Articulated buses) ทมา: http://www.transitmuseumeducation.org

4. รถโดยสารรปแบบพเศษ (Specialized categories)

นอกเหนอจากการจาแนกรถโดยสารออกเปนประเภทตางๆตามขนาดของตวรถแลว ลกษณะพเศษทมอยในรถโดยสารบางประเภทกนาจะนามาพจารณาในทนดวยเชนกน

รปท 5.18 Trolleybuses ทมา: http://www.metrokc.gov



• Trolleybuses รถโดยสารลกษณะน ปจจบนไดรบการออกแบบและผลตใหมความทนสมยมากขน สวน

ใหญจะถกผลตออกมา เปนรถขนาดมาตรฐาน และรถแบบตอพวง

รปท 5.19 Dual-powered buses ใหบรการในเมอง King County ทมา: http://www.metrokc.gov

• Dual-powered Buses คอ รถโดยสารทถกออกแบบมาใหสามารถขบเคลอนดวยเครองยนต 2 แบบ ไดแก

เครองยนตดเซลในชว งทเดนทางบนเสนทางหลกหรอเสนทางปกต และขบเคลอนดวยพลงงานไฟฟาในชวง ทเดนทางผาน อโมงค

• Trolley replicas คอ รถโดยสารทถกออกแบบใหมลกษณะตางๆ คลายคลงกบรถ Trolleys หรอรถ Tram ใน

อดต มกพบใหบรการในพนทแหลงทองเทยว พนทศนยกลางธ รกจและชมชน และพนทแ หลงจบจายสนคา รถรปแบบนมลอททาจากยางแ ละไมตองใชเสาสงกระแสไ ฟในการขบเคลอน 5.3.3. การขนสงดวยรถรบจาง (Paratransit)

การขนสงดวยรถรบจางมาจากคาวา Paratransit ซงเปนคาทใชเรยกรปแบบการขนสงในลกษณะดงกลาวมาตงแต ทศวรรษท 1970 การขนสงดวยรถรบจางเปนรปแบบการขนสง ทมคณสมบตรวมกนระหวางการ ใหบรการในลกษณะทเปนระบบขนสงสาธารณะและความเปนสวนตวของรถ ยนตสวนบคคลกคอ เปนระบบขนสงทใหบรการเพอตอบสนองความตองการในลกษณะทจาเพาะเจาะจงกบความตองการของแตละบคคลโดยไมถกกาหนดวาตองใหบร การประจา



ในเสนทางใดหรอตามตารางเวลาทแนนอน เหมอนกบร ะบบขนสงสาธารณะทวไป การขนสงดวยรถรบจางมหลายรปแบบดงจะไดนาเสนอตามลาดบตอไปน

5.3.3.1. Dial-a-Ride 1. ความหมายและรปแบบการใหบรการ

มหลายคาทมความหมายคลายคลงกบ Dial-a-ride คาเหลานนไดแก Demand-responsive transit และ Demand actuated transit ทงหมดนใชเรยกบรการขนสงสาธารณะ ทมลกษณะการใหบรการทยดหยนมากกวาบรการของระบบขนสงสาธารณะแบบปกต การใหบรการสามารถ ตอบสนองความตองการของผใชบรการไดใน 2 ลกษณะ ไดแก

• เสนทางใหบรการ Dial-a-ride สามารถใหบรการสงผโดยสารไปยงจดหมายปลายทางในลกษณะของการสงถงท (Door-to-door services)

• กาหนดการเดนทาง Dial-a-ride เปนรปแบบการทผใชบรการสามารถกาหนดเวลาในการเดนทางไดเอง

ระบบการใหบรการแบบ Dial-a-ride นน มกจะถกกาหนดขอบเขตของการดาเนน งานโดย

ใชพนทใหบรการมากกวาทจะกาหนดโดยใชเสนทางการใหบรการ ดงนนจงมการรบสงผโดยสาร เฉพาะภายในเขตพนทใหบร การทถกกาหนดไวแลวเทานน จะไมมการใหบรก ารขามเขตพนททไดกาหนดไว ลกษณะการใหบรการแบงออกเปน 3 รปแบบ ไดแก

• Many-to-one รถทใหบรการจะรบผโดยสารจากสถานทตนทางหลายแหง แตจะสงผโดยสารเหลานน ยง

สถานทแหงเด ยวกนทงหมด เชน สถานทซงเปนทตงของสานกงานสาคญๆ เปนตน การใหบรการรปแบบนจะดาเนนการควบคกบบรการ แบบ One-to-many

• Many-to-few รถทใหบรการจะรบผโดยสารจากสถานทตนทางหลายแหง เพอนาไปสงยงสถานท สาคญ

2 - 3 แหง อาท ศนยกลางชมชน หางสรรพสนคา โรงพยาบาล เปนตน การใหบรการลกษณะน จะดาเนนการควบคกบการใหบรการในลกษณะ Few-to-many

• Many-to-many คลายคลงกบบรการ 2 ลกษณะขางตน แตจดตนทางและจดปลายทางจะเปนท ใดกไดทตง

อยในพนทใหบรการ



Dial-a-ride เปนบรการทเหมาะสาหรบพนทซ งมบรการขนสงสาธารณะแบ บปกตนอยมาก พนทเหลานนอาจเป นพนท ทมความหนาแนนของประชากรต า เชน บรเวณชานเมอง เมองข นาดเลก ทไมมบรกา รรถโดยสารประจาทาง และพนทในเขตชนบท เปนตน ซงโดยทวไป พนทลกษณะน มกมจานวนการใชรถยนตสวนบคคลสง แตกมผเดนทางบางกลมทยงตองการใชบรการระบบขนสง สาธารณะอยดวยเชนกน เนองจากไมมรถยนตเปนของตวเอง

2. ยานพาหนะ

สวนมากแลว บรการ Dial-a-ride ไมนยมใช รถโดยสารแบบมาตรฐานสาหรบใหบรการ แตนยมใชพาหนะทมขนาดเลก โดยทวไป ม 4 รปแบบดวยกน ไดแก

• รถตมาตรฐาน (Standard van) มความจ 5 - 15 ทนง มอายการใชงานสน (ประมาณ 3 – 5 ป) และมหลงคาตาทาใหการ

เดนเขา-ออกเปนไปดวยความลาชา

• รถตทไดรบการตอเตม (Modified van) เปนรถตทมหลงคาสงกวาพาหนะแบบแรก และบางครงอาจมระดบพน ภายในตวรถทตา

กวาและม ลาตวรถทกวางกวาแบบมาต รฐาน รถลกษณะน โดยทวไปมความจ 9 - 16 ทนง มความทนทานสงกวารถตแบบมาตรฐาน อายการใชงานประมาณ 5 - 7 ป

• รถโดยสารขนาดเลก (Small bus) เปนพาหนะทมชวงลางและระบบขบเคลอนท มการออกแบบใหมลกษณะคลายรถโดยสาร

แบบมาตรฐาน มกใชเครองยนตดเซลแตจะมขนาดทเลกกวา รถโดยสารแบบมาตรฐาน พาหนะประเภทนม ความจ 18 - 35 ทนง มความทนทานสงมาก อายการใชงานโดยเฉลย 10 - 15 ป และมพน ทภายในมากกวาพาหนะ แบบอนทกลาวมาแลว ขางตน 5.3.3.2. แทกซ (Taxi)

แทกซเปนบรการขนสงสาธารณะรป แบบหนงทมผนยมใชบรการอยางกวางขวาง เปนรปแบบการขนสง ทใหบรการอยในเขตเมอง เปนสวนใหญ ในประเทศสหรฐอเมรกาไดมการศกษาลกษณะการใหบรการของแทกซ ไดผลสรปสาคญดงตอไปน

• รถแทกซเปนระบบขนสงสาธารณะทมผใชบรการคดเปน 1ใน 3 ของผใชบรการขนสงสาธารณะแบบปกต



• รายไดโดยรวมของผประกอบรถแทกซ พบวามมลคาเป น 2 เทา ของผประกอบการขนสงสาธารณะแบบปกต ซงเปนสงทบงบอกถงลกษณะทสาคญประการหนงของบรการรถแทกซ นนคอ เปนบรการทมราคาคาโดยสารคอนขางแพง

• ใชระยะทางในการวงใหบรการคดเปน 2 เทา ของระบบขนสงสาธารณะแบ บปกต เปนสงนบงบอก วาบรการ แทกซมประสทธผลในการใหบรการตา

• ใชบคลาการเพอทาหนาทตางๆ ในระบบการใหบรการมากกวาระบบขนสง สาธารณะแบบปกต สงนบงบอก วา การใหบรการ รถแทกซนน มความ สนเปลองแรงงาน สง

รถแทกซเกอบทง หมดเปนบรการทผานการดาเนนงานของบรษทเอกชนทไมขนตรงกบ การควบคมของภาครฐโดยตรง บางบรษทอาจจะตองจดทะเบยนและมการทาสญญาเพอขอเปนผประกอบการกบหนวยงานขนส งในทองถน โดยตองลงทนเกยวกบ อปกรณและเครองมอตางๆ ดวยตนเอง 1. รปแบบ การใหบรการ จากการพจารณารปแบบการใหบรการของรถแทกซทใหบรการในหลายประเทศ สามารถจาแนกรปแบบการใหบรการไดเปน 3 ประเภทดวยกน คอ

• การเรยกใชบรการผานทางโทรศพท เปนวธพนฐานทนยมใชมากทสดในหลาย ประเทศ วทยสอสารจะถกตดตงไวในรถแทกซ

พนกงานขบรถจะไดรบขอมลตาแหนงหรอเสนทางทผโดยสารเรยกใช บรการผานทางศนยขอมล ซงจะมเจาหนาทประจาการอยเพอรบโทรศพทจากผโดยสารทเรยกใชบรการจา กสถานตางๆ รปแบบดงกลาวน เปนทนยมใชกนมา กในพนทเขตเมอง หรอเมองทมขนาดเลก ในเมองใหญวธ การดงกลาว อาจเปนสาเหตททาใหไมสามารถจดบรการใหกบผโดยสารไดอยางทวถง

• การใชบรการโดยโบกเรยกจากขางทาง เปนวธทนยมใชกนมากในเมองใหญ อยาง ไรกดวธดงกลาวทาใหรถแทกซจาเปนตอง

ตระเวนไปตามทองถนนเพอหาผโดยสารทจะเรยกใชบรการ ซงเปนสาเหตหนงททาใหมปรมาณการจราจรบนทองถนนเพมมากขน และกอใหเกดมลพษทางอากาศเปนผลตามมา

• การกาหนดจดจอดรถแทกซ (Taxi stand) สาหรบจอดรอใหบรการ เปนวธทนยมใชกนอยางแพรหลายในหลายประเทศเชนเดยวก น โดยมวตถประสงคหลก

เพอทจะลดจานวนรถยนตทสญจรไปมาบนทองถนน สถานททนยมกาหนดใ ชเปนจดสาหรบรอ



ใหบรการ ไดแก โรงแรม โรงภาพยนต หางสรรพสนคา สถานขนสง และบรเวณโดยรอบสนามบน เปนตน บรการรปแบบนมกกอใหเกดความไมสะดวก แกผใชบรการ โดยเฉพาะอยางยง ผใชบรการทเดนทางมาจากพนทภายนอกเมอง เนองจากผโดยสารเหลานมกไมทราบวาควรจะ เรยกใชบรการไดจากทใด และในบางกรณ ผขบรถแทกซบางรายอาจไมจอดรอ ใหบรการในสถานททถกกาหนดไว ในกรณนอาจทาใหม ความสบสนเกดขนใน กลมผใชบรการ ได 2. การคานวณคาบรการ

วธคานวณคาบรการ แบงออกไดเปน 3 วธ คอ

• การคานวณคาโดยสารโดยใช มาตรวด (Taxi meter) เปนวธทนยมใชกนท วไป ราคาคาโดยสารเรมตน จะถกกาหนดเ ปนคาคงทคาห นง เมอรถ

ออกวงราคาคาโดยสารจะเพมขนตามระยะทางทรถวงไป ตามอตราทกาหนดไว ในเมองใหญทมสภาพการจราจรแออด อตราคาโดยสาร จะถกกาหนดใหเพมขน ในอตราทสงกวาปกตเมอมการหยดเกดขนอนเนองมาจากการจราจรตดขด

• การคานวนคาโดยสารดวยวธการแบงตามเขตพนท ราคาคาโดยสารจะเพมขนเม อเดนทางขามเขตไปนอกพนทใหบรก าร ภายในรถแทกซจะม

แผนทแสดงพนทใหบรการทถกแบงออกเปนเขตตางๆ ชวยใหผโดยสารทราบราคาคา โดยสารทตองชาระไดอยางชดเจน วธดงกลาวมขอด คอ ทาใหพนกงานขบรถไมสามารถทจะโกงคาบรการผโดยสารดวยการแกลงวงออมเปนระยะทา งไกลๆ เพอใหผานเขตพนทหลายๆ เขตซงมผลทาใหราคาคาโดยสารสงขนโดยไมจาเปน

• การใชอตราคาบรการแบบคงท วธนราคาคาโดยสารจะไมเปลยน แปลงไปตามระยะทางทใหบรการ เปนวธทมกนยมใชใน

เมองขนาดเลกทมระยะการเดนทางสน และเปนวธทมกนาไปใชคดคาบรการ สาหรบผโดยสารทเดนทางจากบรเวณสนามบนเขาสบรเวณกลางเมอง

5.3.3.3. Jitney เปนรปแบบการขนสงทมลก ษณะการใหบรการทผสมผสานกนระหวางรถแทกซ และรถโดยสารประจาทาง พาหนะทใชสาหรบใหบรการมทงรถยนตสวน บคคล รถต หรอรถโดยสารขนาดเลก Jitney จะใหบรการในเสนทางทถกกาหนดไว ลวงหนา เหมอนบรการรถโดยสารประจาทาง โดยทวไปจะ ใหบรการบนถนนสายหลก และมจดรบ-สงผโดยสารทถกกาหนดไวแลว และเปนบรการทผโดยสารตองใชบรการยานพาหนะรวมกน อยางไรกด Jitney กมลกษณะการ



ใหบรการทคลายแทกซ คอจะไมมตารางเดนรถทควบคมการใหบรการ ราคาคาโดยสารของ Jitney มอตราทคอนขางตา ละมกถกกาหนดใหเปนอตราคงทตลอดเสนทาง ในบางพนท Jitney อาจใหบรการออกนอกเสนทางไดบางเลกนอยเพอสง ผโดยสารใหถงจดหมายตามทผโดยสารรายนนตองการ ซงในกรณน ผโดยสารอาจจะตองชาระคาบรการเพมจากปกตใหกบบรการเสรมดงกลาว

รปท 5.20 Jitney ใหบรการในเมอง Chennai ประเทศอนเดย 5.3.3.4. Ride sharing Ride sharing เปนระบบขนสงสาธารณะทใหบรการแกผโดยสารจานวนหนงทรวมกลมกน ขนเพอใชพาหนะคนเดยวก นในการเดนทางไปประกอบกจกรรม ทตองการ เปนรปแบบการเดนทางทมสวนสาคญในก ารชวยลดยวดยานบนทองถนน โดยเฉพาะอยางยงในบรเวณพนทเขตเมองซงม สภาพการจราจรหนาแนนและมมลภาวะทางอากาศสง Ride sharing เปนรปแบบการขนสงทรปแบบแตกตางกน หลายรปแบบขนอยกบประเภทของ ยานพาหนะทใช โดยทวไปแบงออกไดเปน 3 รปแบบ ไดแก 1. Carpooling

เปนรปแบบพนฐาน ของ Ride sharing ทใหบรการแกผโดยสาร ดวย แนวคดพนฐาน ทตองการลดจานวนยวดยานบนทองถนน และเพอเพมคาเฉลยของจา นวนคนตอยวดยานในการเดนทางใหมคาสงขน 2. Vanpooling

ตางจาก Carpooling ตรงท Vanpooling จะใชพาหนะทใหญกวา สาหรบใหบรการทาใหสามารถบรรทกผโดยสารไดมากกวา ในกรณทผโดยสารมทตงของ ทพกอาศยกระจดกระจายเปนบรเวณกวาง ผใหบรการอาจตองใชเวลามากในการรบผโดยสารจากทพกใหครบทกคน ปญหาน



อาจแกไขไดดวยการกาหนดจดรบ -สง ในตาแหนงทเหมาะสมซง ผโดยสารทกคนเหนพองตองกน อกปญหาหนงทเกดจากการรบผโดยสาร จากทพกจนครบทกคน ไดแก ความลาชาในการเดนทาง เพอแกไขขอเสยดงกลาว บรการทจดขนควรเปนการขนสงระยะไกล และ มความเรวในการเดนทางสง ระบบขนสงน จงมประโยชนสงสดสาหรบผโดยการทมทพกอาศยหางไกลจากสถานททางานมากๆ โดยทวไประยะทางแตละเทยว สาหรบบรการทเหมาะสมของ Vanpooling มคา อยางนอย 50 ไมล โดยมากแลว Vanpooling เปนระบบขนสงทใหบรการใน เขตเมองใหญทการเดนทางเปนระยะทางไกลเปนเรองปกตของผคนในเมองนน สงทแตกตางจาก Carpooling อกประการหนงกคอ Vanpooling มการดาเนนการทประกอบไปดวยผวาจางและพนกงานขบรถทมสถานะเปนลกจาง ขณะท Carpooling นนเจาของรถจะเปนผใหบรการดวยตวเอง 3. Subscription buses

เปนรปแบบการขนสงทผ ใชบรการจะตองชาระเงนคาโดยสารลวงหนาเปนรายเดอน เปนบรการทมการรบประกนทนง ผ โดยสารจะมทนงเพยงพอเสมอเมอใชบรการ บางแหงอาจมบรการ เสรมทไมอาจพบไดจากบร การรถโดยสารประจาทางทวไป เชน การใหบรการของวาง และหนงสอพมพ เปนตน โดยทวไปแลวรถ โดยสารแตละคนจะใหบรการเพยงวนละ 1 รอบ โดยจะจอดพกตลอดทงวน บรเวณศนยกลางเมองเพอรอใหบรการในเทยวกลบ เนองจากเปนบรการทมรปแบบการเดนทางทซ าไปมาแตละวน ผใหบรการจงสามารถกาหนดเสนทางในการเดนทางทดทสดได การใหบรการรถโดยสารในลกษณะดงกลาว มกดาเนนกจการโดยผวาจาง บรษทเอกชนทใหบรการรถโดยสาร หนวย งานขนสงในพนท และกลมผโดยสารทเดนทางรวมกน เปนตน

สาหรบหวขอตอไปจะ กลาวถง ภาพรวมของการออกแบบและวางแผนระบบขนสงสาธารณะทกรปแบบ ยกเวนระบบขนสงสาธารณะประเภท Paratransit ทมลกษณะการใหบรการทยดหยนในเรองของเวลาและเสนทางใหบรการ แ ละเปนบรการทขนอยกบความตองการของ ผโดยสารโดยตรง จงไมจาเปนตองมการออกแบบและวางแผนการใหบรการเหมอนระบบขนสง สาธารณะประเภททมเสนทางและเวลาการใหบรการทแนนอน อาท รถโดยสารประจาทาง หรอรถรางประเภทตางๆ เปนตน

5.4. การออกแบบและวางแผนระบบขนสงสาธารณะ ในทางปฏบต การออกแบบและวางแผนระบบขนสงสาธารณะ โดยเฉพาะอยางยง ในเขตเมอง จาเปนตองดาเนนการอยางเปนระบบและเปนขนตอน โดยจะตองพจารณาถงแนวทางเลอก อยางครอบคลมและคานงถงปจจยและผลกระทบในทกดานอยางละเอยด โดยทวไป การ ออกแบบและวางแผนระบบขนสงสาธารณะ มขนตอนดง ตอไป น

• วเคราะหปญหาและโอกาสในการใหบรการ

• กาหนดทางเลอกการพฒนาและปรบปรงบรการ



• วเคราะหผลทตามมาของแตละทางเลอก

• ตดสนใจและนาแผนไปสการปฏบต อนง เนอหาบางสวนของหวขอน ไดอางองมาจากเอกสาร ประกอบการอบรมทจดทาขนโดยศนยการศกษาตอเนองแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย และภาควชาวศวกรรมโยธา คณะวศวกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย เพอใชในการอบรมเจาหนาทสานกงานคณะกรรมการจดระบบการจราจรทางบก หรอ สจร. (ชอทใชในขณะนน ) ในป พ.ศ. 2542 1. การวเคราะหปญหาและโอกาสในการใหบรการ การวเคราะหปญหาและโอกาสเปนการรวบรวมและทบทวนขอมลดานตางๆ ทเกยวของกบการใหบรการขนสงสาธารณะ ตลอดจนขอมลเกยวกบสถานการณทคาดวาจะเกดขนในอนาคต และสงผลกระทบโดยตรงตอ การใหบรการ แลวนาขอมลทไดมาทาการวเคราะหปญหาทเกดขนกบ บรการทเปนอยในปจจบน และโอกาส ทจะนาเสนอบรการรปแบบใหม ทอาจชวยดงดดให ผ เดนทาง หนมาใชระบบขนสงสาธารณะมากขน ในขนตอนน จะตองกาหนดทศทางการดาเนนงาน ขนมาเพอใหสามารถมองภาพรวมของการวางแผนไดอยางชดเจนและเปนรปธรรม ท งน ผวางแผนสามารถกาหนดทศทางการดาเนนงานไดดวยการกาหนดเปาหมายการดาเนนงาน วตถประสงค และตวชวด โดย เปาหมายการดาเนนงาน (Goals) ไดแก ขอความทระบถงบทบาท หนาท และลกษณะทตองการใหเกดขน ของระบบขนสงสาธารณะ ทงในเรองของการใหบรการ และความมงหวงทมตอ การพฒนาสงคมโดยรวม วตถประสงค (Objectives) ไดแก การกาหนด แนวทางและวธการทตองการใหบรรลผลเพอนาไปสเปาหมาย ทกาหนดไว และ ตวชวด (Indicators) คอ ตวแปรทกาหนดขนเพอใชประเมนระดบการบรรล ถงเปาหมายท กาหนด ไวอยาง เ ปนรปธรรม ความสมพนธระหวางเปาหมาย วตถประสงค และตวชวด สามารถแสดงไดในรปท 5.21 โดยทวไป ขอมลทใช เพอกาหนดเปาหมาย วตถประสงค และตวชวด ไดมาจากแหลงขอมล ตอไปน

• ขอมลทไดรบจากขอรองเรยนของประชาชนผใชบรการเกยวกบ ปญหาทเกดขน

• ขอมลทไดจากการสารวจความคดเหนของผใชบรการ เพอประเมนประสทธภาพและคณภาพของบรการในมมมองของผใชบรการ

• ขอมลจากการสารวจลกษณะและปรมาณผใชบรการในภาคสนาม

• ขอมลจากระบบสารสนเทศ (Management Information System) ภายในหนวยงาน เชน ขอมลรายไดและตนทน เปนตน



รปท 5.21 ลาดบขนของการกาหนดเปาหมาย วตถประสงค และตวชวด 2. การกาหนดทางเลอกการพฒนาและปรบปรงบรการ เมอทราบปญหาของการใหบรการระบบขนสงสาธารณะ ทมอย หรอโอกาสทจะพฒนาบรการรปแบบใหมแลว ขน ตอนตอไป คอการกาหนดทางเลอกในการแกไขปญหาทเกดขน หรอ ทางเลอกในการพฒนาบรการรปแบบใหม ทงน ทางเลอกหนงทเกดจาก การกาหนดทาง เลอกเพอปรบปรงการใหบรการ นน อาจใชแกไขปญหาหรอชวยใหบรรลเปาหมายหลายดาน ไดพรอมกน 3. การวเคราะหผลทตามมาของแตละทางเลอก วธการทนยมใชเพอวเคราะหและประเมนผลกระทบทเกดขน จากแตละทางเลอกทถกกาหนดขน ไดแก

• การประเมนจากประสบการณของผวเคราะห เปนการวเคราะหจากประสบการณของผวเคราะหเอง โดยอาจนาความคดเหนของผทเกยวของ และการเสนอแนะจ ากผใชบรการมาพจารณารวมดวย เปนการวเคราะหเชงคณภาพทเนนการอธบายมากกวาการวเคราะหเชงปรมาณ มขอดคอ เปนวธทสะดวกและรวดเรว แตมขอเสยตรงทขาดรายละเอยดและความชดเจนของผลกระทบทอาจเกดขน เนองจากไมเนนการวเคราะหขอมลเชงปรมาณนนเอง วธนจงเหมาะสาหรบการวเคราะหโครงการขนาดเลก ทมผลกระทบจากการเปลยนแปลงการใหบรการอยในวงจากด ในกรณทเปนโครงการขนาดใหญและผลของการ เปลยนแปลงการดาเนนงานสงผลกระทบตอผคนจานวนมาก ควรใชวธการอนประกอบการ พจารณาดวย

วตถประสงค 1

ตวชวด A

เปาหมาย

วตถประสงค 2 วตถประสงค 3

ตวชวด B ตวชวด C ตวชวด D ตวชวด E ตวชวด F ตวชวด G



• การวเคราะหโดยการสรางสถานการณจาลอง คอ การจาลองสถานการณเพอวเคราะหผลทตามมาในเชงปรมาณของทางเลอกตางๆ ทกาหนดไว แลวเลอกแนวทางทใหผลลพธทเหมาะสมและตรงกบความตองการมากทสด วธนเรยก อกชอหนงไดวาวธ Simulation

• การวเคราะหดวยโปรแกรมคณตศาสตร (Mathematical Programming) เปนการจาลองปญหาในการวางแผนและออกแบบใหเปนปญหาทางคณตศาสตรทมองคประกอบหลก 2 สวน สวนทหนง คอ วตถประสงคในการวางแผนและออกแบบ เชน เพอใหเกด รายไดสงสด เพอใหเสยคาใชจายนอยทสด เพอใหเกดจานวนของการว งรถเทยวเปลานอยทสด เปนตน และสวนทสอง ไดแก ขอจากด ของการดาเนนงาน อาท จานวนยวดยานทใหบรการ จานวนพนกงานประจารถ เปนตน เมอนาเงอนไขทงหมดทงดาน วตถประสงคและขอจากดของการดาเนนงานมาพจารณารวมกนและกาหนดใหอยในรปของสมการ คณตศาสตรแลว จากนนทาการวเคราะหโดยมโจทยคอเงอนไขตางๆ ทตองการใหเกดขนตามทกลาวมาแลว จากผลลพธทไดจะ ชวยใหผวเคราะหสามารถเลอกแนวทางทเหมาะสมและสอดคลองกบเงอนไขทตองการมากทสด สวนมากแลว การวเคราะหเพอออกแบบและวางแผนระบบขนสง สาธารณะขนาดใหญ นยมใชเครองทนแรง ทสาคญไดแก คอมพวเตอร มาใชในการจาลองสถานการ ณหรอแกสมการคณตศาสตรทกาหนดตามเงอนไขตามทผวเคราะหตองการ ซงทาใหลดเวลาและคาใชจายในการ ทางานลงไปไดมาก

4. การตดสนใจและนาแผนไปสการปฏบต เมอเสรจสนการวเคราะหของแตละทางเลอก จะทาใหทราบวาทางเลอกใดใหผลลพธท เหมาะสมและสอดคลองกบวตถประสงคการดาเนนงานมากทสด ทางเลอกนนจะถกพจารณานาไป ปรบปรงเปนแผนดาเนนงานทเหมาะสมในทางปฏบตและการประยกตใชตอไป 5.4.1. การจดตารางเดนรถ (Scheduling) 1. ชวงหางของการใหบรการตามนโยบาย (Policy headway)

ความถของการใหบรการทถกกาหนดไวในแตละเสนทางการเดนรถม กจะอางองกบคาชวง หางขอการใหบรการตามนโยบาย (Policy headway) หรอถาความถของการใหบรการทจาเปนเพอรองรบผโดยสารเปนจานวนมากหรอแบบผสมผสานกน โดยปกตแลวคาชวงหางของการใหบรการ ตามนโยบายจะถกกาหนดโดยคานงถงระดบการใหบรการตาสดทจะจดใหบรกา รไดเปนความถ ของการใหบรการทกาหนดใหใชในชวงนอกเวลาเรงดวน สวนมากจะกาหนดใหมคา 60 30 20



หรอ 15 นาท เพราะในชวงเวลาดง กลาวนมผโดยสารใชบรการไมมากนก ดงนนจงสามารถ ประหยดคาใชจายการจดใหบรการลงไดดวยการลดความถของการใหบรการลง สาหรบในช วงเวลาเรงดวนและในการเดนรถทมผโดยสารใชบรการเป นจานวนมาก คาความถของก ารใหบรการทจาเปนเพอรองรบผโดยสารเปนจานวนมากจะเปนคาทถกกาหนดใหใชแทน

ในการกาหนดคาชวงหางของเวลาในการปลอยรถออกจากทานน ถามคามากกวา 10 นาท ควรกาหนดใหมคาเปนตวเลขทสามารถหารเลข 60 ไดลงตว เชน 60 30 20 15 12 และ 10 นาท เปนตน เพอความสะดวกแกพนกงานในการใหบรการข อมล เวลาทรถอกจาทาแกผโดยสาร และ สะดวกตอการจดจาของพนกงานขบรถ สาหรบคาชวงเวลาของการปลอยรถทสนกวา 10 นาท ปจจยดงกลาวไมมความสาคญหรอจาเปนมากนก เนองจากผโดยสารไมตองใชเวลาในการรอมาก นก และมกทะยอยมาใชบรการทปาย มากกวาทจะอา งองกบเวลาทกาหนดไวในตารางเดนรถ 2. เวลาจอดพกระหวางรอใหบรการในเทยวถดไป (Layover or Recovery Time)

มเหตผลบางประการทจาเปนตองกาหนดชวงเวลาจอดพกระหวางรอใหบรการในเทยว ถดไปททารถตนทางและปลายทาง หรอทใดทหนงไวในตารางเวลาการในบรกา รดงตอไปน

• เพอใชเปนเวลาสาหรบพกของพนกงานขบรถ

• เพอรกษาหรอคงไวซงการใหบรการทกาหนดไวในตารางเวลาการเดนทาง สภ าพจราจรทแตกตางกนในแตละวน อนเนองมาจากสาเหตตางๆ มผลทาใหพฤตกรรมการเดนรถในแตละวนนนแตกตางกนไปดวย จากสาเหตดงกลาวจ งทาใหเวลาทใชในการเดนทางจากทารถตนทางไปยงทารถปลายทางในชวงเวลาเดยวกนของแตละวนมคาไม เทากน ดวยเหตนจงจาเปนตองกาหนดชวงเวลาไวคาหนงระหวางการใหบรการใน เทยวถดไป เพอเผอไวสาหรบการเดนทางทชาหรอเรวกวาทกาหนดไวในตารางการ ใหบรการเพอใหรถโดยสารออกใหบรการจากทารถในเทยวถดไปไดตรง ตามเวลาทกาหนดไวในตารางการใหบรการ

• เพอรกษาคาระยะหางทเหมาะสมของการใหบรการในแตละเทยว ในทางปฏบตการ ออกรถทกๆ ชวงเวลา 30 นาท เปนการปฏบตทเหมาะสมกวาการออกรถทกๆ ชวงเวลา 27 นาท ในกรณดงกลา วพนกงานขบรถจะมเวลาเพมมาก ขน 3 นาท สาหรบจอดพกในแตละเทยวของการเดนทาง

3. คาสดสวนระหวางจานวนรถโดยสารในชวงเวลาเรงดวนกบนอกชวงเวลาเรงดวน (Peak to base ratio)

คาสดสวนดงกลาว คอ จานวนยานพาหนะทใหบรการนอกชวงเวลาเ รงดวน หรอเวลาชวง กลางของแตละวน (Base period) ระบบขนสงบางแหงทมสดสวนของผใชบรการ ในชวงเวลา



ดงกลาวนอยกวาผใชบรการในชวงเวลา เรงดวนเปนจานวนมาก กอาจไมจาเปนตองจดยานพาหนะ เพมเพอเสรมการใหบรการในชวงเวลาเรงดวน ในกรณนคาสดสวน Peak to base ratio จะมคาเทากบ 1 การทาใหบรการลกษณะดงกลาวประสบความสาเรจไดนน จาเปนตอ งเพมจานวนรถโดยสารเพอรองรบจานวนผโดยสารทมจานวนมากกวาปกตในชวงเวลาเรงดวน รถโดยสารท เพมขนเหลานไมทาใหเกดความคมคาในการดาเนนงานมากนก เน องจากใหบรการเปนชวโมงตอ ว นไมมาก ทสาคญกวานนไดแก การจดสรรชวโมงการทางานของพนกงานขบรถใหเกด ประสทธภาพและเกดความคมคามากทสด ซงการใหบรการลกษณะดงก ลาวจะกอใหเกดความ ยงยากเพ มขนในการแจกแจงพนกงานขบรถเพอทาหนาทในแตละช วงเวลาของวน 5.4.2. การวเคราะหความถของการใหบรการ นโยบายการกาหนดความถ ของการใหบรการเปนเรองทซบซอนและมความสาคญตอระดบการใหบรการระบบขนสงสาธารณะเปนอยางมาก การจดความถของการใหบรการหรอการ ปลอยรถออกจากทา จะตองสมพนธกบพฤตกรรมของ ผโดยสารในการเขามารอใชบรการยงปายหรอสถาน ถาจดความถนอยอาจทาใหผโดยสารตองรอทสถานนานเกนไปจนทาใหเกดการแยงกน ใชบรการเมอรถมาถงสถาน ดวยเหตน นโยบายการปลอยรถจากทาจงควรมความยดหยน พอสมควรและควรมรถสารองไวสาหรบใหบรการเสรมในกรณทรถขาดชวงนานจนเกนไป การจดความถของการใหบรการยงสมพนธกบชวงเวลาของวนดวย ความถของการปลอย รถในชวงเรงดวนกบนอกชวงเวลาเรงดวนจะมความแตกตางกน ในชวงเวลาเรงดวน รถทใหบรการ จะถกปลอยออกจากทารถดวยความถทมากกวา นอกชวงเวลาเรงดว น ดวยเหตน ผใหบรการระบบขนสงสาธารณะความจดรถสารองไวใหเพยงพอสาหรบชวงเวลาทมความตองการใชบรการสงสด เชนเดยวกน โดยทวไป ความถของการใหบรการสามารถคานวณไดจากสมการตอไปน

cpfα

= (5.1)

โดยท f = ความถของการใหบรการ (คนตอชวโมง ) p = จานวนผโดยสารทคาดวาจะ มาใชบรการบนรถทใหบรการในชวงของ เสนทางทคบคงทสด (Peak segment) (คนตอชวโมง ) α = ระดบความหนาแนนของผ โดยสารทยอมรบได โดยวดเทยบกบ

ความสามารถรองรบบรการ (Capacity) ปกตของตวรถ เชน 101.=α



หมายความวา ยอมรบใหมผโดยสารอยในรถไดประมาณ 1.10 เทาของความสามารถรองรบบรการปกตของรถทใหบรการ

c = ความจของรถทใหบรการ (คนตอคน ) สมการขางตนเหมาะสาหรบใชวเคราะหความถของบรการในชวงเรงดวน เนองจากเปน การพจารณาเฉพาะความตองการของผโดยสารเปนหลก สาหรบการวเคราะหความถของบรการนอกชวงเวลาเรงดวน จาเปนตองคานงถงประเดนอนประกอบดวยนอก เหนอจากความตองการใชบรการของผโดยสาร ไมวาจะเป น ความคมคาในการลงทนของผใหบรการ จานวน ครงของการวง รถเทยวเปลา เปนตน ทงน ผวเคราะหจะตองหาจดสมดลทเหมาะสมระหวางความตองการใช บรการของผโดยสารและความคมคาในการดาเนนงานของผประกอบการ โดยทวไป สาหรบกรณดงกลาว ความถของบรการสามารถคานวณไดจากสมการตอไปน

q2

tdf = (5.2)

โดยท f = ความถของบรการ (คนตอชวโมง ) d = จานวนผโดยสารทคาดวาจะมาใชบรการตลอดเสนทาง (คนตอชวโมง ) q = คาใชจายในการเดนร ถ (บาทตอคนตอชวโมง ) t = มลคาเวลาของผโดยสาร (บาทตอชวโมง ) ความถของการใหบรการอาจพจารณาไดจากการกาหนดระยะหางระหวางรถโดยสารทวง ถดกนมา หรอทเรยกวา Headway ไดเชนกน บนเสนทางการใหบรการทมความตองการใชบรการสง นยมกาหนดระยะหางจากคา Capacity headway จากสมการตอไปน

rPMLhc = (5.3)

โดยท ch = Capacity headway หนวย วนาท M = ความจของจานวนทนงของรถโดยสาร L = คาเฉลยของ Load factor สงสดทยอมรบได P = จานวนผโดยสารทเขาใชบรการ หนวย คนตอชวโมง r = สดสวนของจานวนผโดยสารสงสดกบจานวนผโดยสารตอเทยว



คาระยะหาง ระหวางรถโดยสาร อาจถกกาหนดโดยคานงถงความตองการทจะควบคมคาใชจ ายและเวลาทใชในการดาเนนการใหมคานอยทสดไดดวยเชนกน ในกรณน คาระยะหางจะ เรยกวา Optimum headway โดยสามารถคานวณไดจากสมการตอไปน

P

hw

oo γ

θγ2= (5.4)

โดยท oh = Optimum headway หนวย วนาท oγ = คาดาเนนการ (Operating cost) ตอคน -ชวโมง wγ = มลคาของเวลาทผโดยสารใชในการรอ หนวย บาทตอชวโมง θ = รอบของการใหบรการ (Cycle time) หนวย ชวโมง P = จานวนผโดยสารโดยเฉลยทใชบรการตอชวโมง ในทางปฏบต เพอความสะดวกในการจดจาเวลาทรถจะวงเขาปายของผโดยสาร คา ระยะหางมกถกปดใหเปนเลขลงตว เชน 10 15 หรอ 30 นาท เปนตน ตวอยางท 5.1 รถโดยสารประจาทางใหบรการในเมองเสนทางหนงมผโดยสารใชบรการโดยเฉลย 500 คนตอ ชวโมง และมรอบของการใหบรการ 2.5 ชวโมง รถโดยสารทใหบรการมความจของจานวนทนงเทากบ 50 ทนง คาดาเนนการเทากบ 60 บาทตอคน -ชวโมง และจากการวเคราะหพบวา มลคาของเวลาทใชในการรอเทากบ 10 บาทตอชวโมง คาสดสวนของจานวนผโดยสารสงสดก บจานวนผโดยสารทงหมดทอยบนรถโดยสารเทากบ 0.60 คา Load factor สงสดของการใหบรการเทากบ 1.20 จากขอมลดงกลาว จงคานวณหาคา Capacity headway และคา Headway ททาใหผลรวมของคาใชจายและเวลาในการดาเนนการมคานอยทสด กาหนดใหปดคาระยะหางใหเป นเลขจานวนเตมในหลกหนวย (Banks, 2002) หาคา Capacity headway

12)500)(60.0(

)60)(20.1)(50(min60==×=

hrPMLhc นาท

หาคา Optimum headway

157.1460)500)(10()5.2)(60(2min602

≅=×=×=hP

hw

oo γ

θγ นาท



เนองจากคาระยะหางททาใหรถโดยสารมจานวนผใชบรการ ถงคาความจนน มคานอยกวา คาระยะหางททาใหเกดคว ามประหยดสงสดในการดาเนนการ ดงนน ถาปลอยรถใหมระยะหาง เทากบ 15 นาท จะทาใหรถโดยสารตองรองรบความตองการใชบรการทเกนความจทรถโดยสารนน สามารถบรรทกได จงใชคาระยะหางเทากบ 12 นาท 5.4.3. การวเคราะหความสามารถรองรบบรการและจานวนรถทใหบรการ ความสามารถรองรบบรการของระบบขนสงสาธารณะบนเสนทางใหบรการ สามารถคานวณไดจากสมการตอไปน

c

v tDR3600

hR3600C

+== (5.5)

c

vp tDnSR3600nSCC+

== (5.6)

โดยท vC = จานวนรถทใหบรการ หนวย คนตอชวโมงตอชองทาง

pC = จานวนผโดยสารทสามารถรองรบได หนวย คนตอชวโมงตอ ชองทาง

h = ชวงหาง (Headway) ระหวางยานพาหนะ หนวย วนาท

ct = ระยะหาง (Clearance) ระหวางยานพาหนะ หนวย วนาท D = เวลาหยดใหบรการทสถานหรอปาย (Dwell time) หนวย วนาท S = จานวนผโดยสารตอคน n = จานวนยานพาหนะตอหนวย (n = 1 สาหรบรถโดยสารประจา

ทาง n = 1 ถง 11 สาหรบรถไฟ) R = คาปรบแก ลดคา (Reduction factor) สาหรบเวลาหยดใหบรการ

และความแตกตางของการเขามาใชบรการ ในกรณทนาอทธพลของการเปลยนสญญาณไฟจราจรทระบบขนสงสาธารณะตองวงผาน มาพจารณารวมดวย สามารถคานวณจานวนผโดยสารทสามารถรองรบไดจากสมการตอไปน

c

p tDCgnSR3600CgC+

=)/(

)/( (5.7)



โดยท g = ระยะเวลาสญญาณไฟเขยว หนวย วนาท C = ระยะเวลา 1 รอบสญญาณไฟจราจร หนวย วนาท ตวอยางท 5.2 รถโดยสารประจาทางใหบรการบนถนนในเมองมเสนทางใหบรการวงผานทางแยกท มสญญาณไฟจราจรซงมคา g/C = 0.45 และมระยะเวลาจอดใหบรการทสถานหรอปายเทากบ 90 วนาท จงหาจานวนผโดยสารทรถโดยสารประจาทางนส ามารถรองรบได ถากาหนดใหรถโดยสารสามารถบรรทกคนไดสงสด 60 คนตอ คน ระยะหางของรถทวงเขาปาย เทากบ 120 วนาท และตวปรบแกลดคาเทากบ 0.833

จากสมการท (5.7) c

p tDCgnSR3600CgC+

=)/(

)/(

จากโจทย จะได g/C = 0.45 n = 1 S = 60 R = 0.833 D = 120 tc = 60

ดงนน แทนคาในสมการท (5.7) จะได 60)12045.0(

833.0601360045.0+×××××

=pC

= 711 คนตอชวโมง ในกรณทเปนระบบขนสงสาธารณะแบบราง อาจนาจานวนรถทใหบรการตอชวโม ง (T) จานวนตโดยสารตอขบวนรถ (C) จานวนทนงตอตโดยสาร (S) และคาเฉลยของจานวนผโดยสารตอทนง (P) มาใชในการคานวณหาความสามารถรองรบบรการหรอจานวนผโดยสารทสามารถใหบรการไดสงสดตอชวโมง (Cp) จากสมการตอไปน PSCTCp ×××= (5.8)

ตวอยางท 5.3 รถไฟฟาใตดนสามารถใหบรการได 15 ขบวนตอรางตอชวโมง แตละขบวน ประกอบดวยตโดยสาร 5 ต โดยเฉลยแลวในชวงเวลาเรงดวนจะม ผโดยสาร 2 คนตอทนง จง คานวณหาจานวนผโดยสารทบรการรถไฟฟาใตดนนสามารถใหบรการได กาหนดใหแตละต โดยสารมจานวนทนงทงสน 60 ทนง จากสมการท (5.8) PSCTCp ×××= จะได 602515 ×××=pC



000,9=pC คนตอชวโมง ในกรณทตองการคานวณหาจานวนรถทงหมดทจาเปนตองใช วงใหบรการเพอรกษา อตราการเคลอนตว (Flow) ใหมคาเทากบ q หนวยคนตอชวโมง ในชวงเวลาของการใหบรการ T สามารถหาไดจากสมการตอไปน qTN = (5.9) ในจานวนน จะมรถกลมหนงทวงใหบรการครบรอบมากกวาหนงเทยว ดงนนรถกลมนจะ ถกนบมากกวาหนงครงในชวงเวล า T สมมตใหระยะเวลาในการวงครบรอบของรถทใหบรการในสายทางมคาเทากบ Trt ดงนนจานวนเทยวทงหมดทวงไดในชวงเวลา T จะมคาเทากบ T/Trt ดวยเหตน ถาตองการใหมรถจานวน N คน วงใหบรการในชวงเวลา T จานวนรถทใชจะเทากบ

rtrt qT

TTNF =⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛= (5.10)

ระยะเวลาเฉลยทใชในการเดนทางครบรอบของการใหบรการจะมคาเทากบผลรวมของ เวลาเฉลยทใชในการเดนทางระหวางสถานรวมกบเวลาเฉลยทใชในการจอดใหบรการทแตละ สถานคณดวยจานวนสถาน ทงน ระยะเวลาทจอดใหบรการทแตละสถาน จะมคาอย ระหวาง 20 ถง 90 วนาท ตวอยางท 5.4 บรการรถโดยสารประจาทางเสนทางหนงคาดวาจะมผมาใชบรการ 10,000 คน ในระยะเวลา 2 ชวโมง ของชวงเรงดวนตอนเชา กาหนดใหระยะเวลาวงครบรอบของการใหบรการ เทากบ 30 นาท จานวนเฉลยของผโดยสารทบรรทกไดเทากบ 75 คน จงคานวณหาอตราการไหล (Flow) หรออตราการวงบนสายทางหนวยเปนคนตอชวโมง และจานวนรถโดยสารทตองการ เพอ รกษาอตราการวงบนสายทางใหเปนไปตามทตองการ (Papacostas and Prevedouros, 2001) จากโจทย จานวนรถโดยสารทตองการเพอรองรบความตองการใชบรการในระยะเวลา 2 ชวโมง เทากบ

3.13375000,10

==N ใช 134 คน

ดงนน อตราการวงบนสายทางจะเทากบ



672

134==q คนตอชวโมง

สมมตใหอตราการวงบนสายทางมคาคงท จะไดจานวนรถทตองการเพอวงใหบรการมคา เทากบ

5.3350.067 =×=F ใช 34 คน 5.4.4. ระดบการใหบรการ การกาหนดระดบการใหบรการ (Level of service, LOS) สาหรบระบบขนสงสาธารณะนน มความซบซอนเปนอยางมาก เนองจากขนอยกบปจจยหลายประการ ทงปจจยเชงคณภาพและปจจย เชงปรมาณ ปจจยเชงคณภาพ อาท ความสบายในการเดนทาง ความปลอดภย ความพงพอใจในบรการ เปนตน สาหรบปจจยเชงปรมาณ อาท ความครอบคลมพนทการใหบรการ ความตรงตอเวลา ความถของการใหบรการและตารางการเดนรถ ความเรวในการเดนทาง เปนตน Transportation Research Board (1997) ไดนาเสนอเกณฑในการจดระดบการใหบรการของรถโดยสารประจาทางและรถรางไวใน Highway Capacity Manual (HCM) โดยใชขนาดพนทตอผโดยสารหนงคนเปน เกณฑนการพจารณา ดงแสดงในตารางท 5.1 และ 5.2 ตามลาดบ ตารางท 5.1 การจดระดบการใหบรการสาหรบรถโดยสารประจาทาง

ระดบการใหบรการใน ชวงเวลาเรงดวน

จานวนผโดยสาร (คน)

พนทเฉลยตอผโดยสาร (ตารางฟตตอคน )

คาเฉลยจานวนผโดยสารตอทนง

(คนตอทนง ) A 0 – 26 13.1 หรอมากกวา 0.00 – 0.50 B 27 – 40 13.0 – 8.5 0.51 – 0.75 C 41 – 53 8.4 – 6.4 0.76 – 1.00 D 54 – 66 6.3 – 5.2 1.01 – 1.25 E (Maximum schedule load) 67 – 80 5.1 – 4.3 1.26 – 1.50 F (Crush load) 81 – 85 < 4.3 1.51 – 1.60

ทมา: ดดแปลงจาก Transportation Research Board (1997)



ตารางท 5.2 การจดระดบการใหบรการสาหรบรถราง ระดบการใหบรการใน

ชวงเวลาเรง ดวน พนทเฉลยตอผโดยสาร

(ตารางฟตตอคน ) คาเฉลยจานวนผโดยสารตอทนง

(คนตอทนง ) A 15.4 หรอมากกวา 0.00 – 0.65 B 15.2 – 10.0 0.66 – 1.00 C 9.9 – 7.5 1.01 – 1.50 D 6.6 – 5.0 1.51 – 2.00 E-1 4.9 – 4.0 2.01 – 2.50 E-2 (Maximum schedule load) 3.9 – 3.3 2.51 – 3.00 F (Crush load) 3.2 – 2.6 3.01 – 3.80

ทมา: ดดแปลงจาก Transportation Research Board (1997)

5.4.5. ลกษณะการใหบรการ ลกษณะการใหบรการ หรอรปแบบการจอดรบสงผโดยสารตามสถานตลอดทงเสนทาง สามารถออกแบบใหมความเหมาะสมและสอดคลองกบรปแบบของเมอง (Urban form) การใชพนท (Land use) และพฤตกรรมการเขาใชบรการของผโดยสาร (Traveler behaviors) ไดหลายรปแบบดงตอไปน 1. บรการดวนพเศษระหวางพนทยอย (Zonal express service) คอ บรการระบบขนสงสาธารณะทวงรบสงผโดยส ารระหวางพนทยอยกบพนทศนยกลาง เมองโดยไมมการหยดรบสงตามปายหรอสถานระหวางเสนทางดงกลาว ดงแสดงตวอยางในรปท 5.22

รปท 5.22 การจดบรการดวนพเศษระหวางพนทยอย ทมา: ดดแปลงจาก Black (1995)

⊗ สถานทมการเปลยนถายผโดยสาร สถานทการรบสงผโดยสารตามปกต

1

2

3



จากรปท 5.22 สายการเดนรถท 1 เปนบรการดวนพเศษระหวางสถานนอกสดกบพนท ศนยกลางเมอง ผโดยสารสามารถเปลยนไปใชสายการเดนรถท 2 ไดในกรณทตองการลงทสถานยอยระหวางสถาน นอกสดกบสถานพนทตอนกลาง สายการเดนรถท 2 เปนบรการดวนพเศษทใหบรการระหวางสถานพนท ตอนกลางกบพนทศนยกลางเมอง เชนเดยวกนกบกรณแรก ผโดยสาร ทตองการลงทสถานยอยระหวางสถานพนทตอนกลางกบพนทศนยกลางเมอง กสามารถเปลยนไป ใชสายการเดนรถท 3 ซงจอดทกสถานในเสนทางดงกลาวไดเชนเดยวกน ลกษณะการใหบรการดงกลาว มทงขอดและขอเสย ดงตอไปน ขอด

• ผโดยสารทอยพนทชนนอกสามารถเดนทางเขาออกใจกลางเมองไดอยางรวดเรว เพราะไมจาเปนตองจอดรบสงผโดยสารตลอดเสนทาง

• สายการเดนรถทใหบรการเฉพาะพนทชนในจะใหบรการชวงสนๆ ทาใหประหยดตนทนและคาใชจ าย

• ใชเวลาในการวงครบรอบนอย ทาใหสามารถ ลดจานวนรถทใชสาหรบใหบรการได ขอเสย

• ความถในการใหบรการจะลดลง ทาใหผโดยสารตองรอใชบรการนานกวา บรการรปแบบปกต

• ผโดยสารทตองการไปยงจดหมายทอยภายในพนทยอย จาเปนตองทาการตอรถ

2. บรการสายการเดนรถระยะสนกบระยะยาว (Short turning) คอ บรการระบบขนสงสาธารณะทแบง สายการเดนรถเพอใหบรการออกเปน 2 ระยะ ไดแก สายการเดนรถระยะสน และสายการเดนรถระยะยาว โดยสายการเดนรถระยะสนจะจากดการ ใหบรการเฉพาะพนทชนในเทานน และสายการเดนรถระยะ ยาวจะใหบรการตลอดเสนทาง การจดบรการลกษณะน จะเหมาะสาหรบสายการเดนรถทใหบรการในเสนทางทมผใชบรการมากในเขตเมองหรอพนทชนใน แตเมอออกนอกเมองจะมผใชบรการลดลงอยางมาก

3. บรการแบบเจาะจงสถาน (Skip-stop) คอ รปแบบของบรการทแบงสา ยการเดนรถทอยในเสนทางเดยวกนออกเปนกลม และสาย การเดนรถแตละกลมจะถกกาหนดใหจอดรบสงผโดยสารไดเฉพาะปายหรอสถานทกาหนดไว เทานน ยกตวอยาง ในเสนทางใหบรการเสนทางหนง แบงสายการเดนรถออกเปน 2 กลม ไดแก กลม A และ B จากนนกาหนดสถาน เฉพาะสาหรบรถแตละกลมในการจอดรบสงผโดยสาร โดยรถ กลม A จะถกกาหนดใหจอดรบสงผโดยสารเฉพาะทสถาน A เทานน ขณะเดยวกน รถกลม B กจะ



ถกกาหนดใหจอดรบสงผโดยสารไดเฉพาะทสถาน B เชนเดยวกน อยางไรกด ในจดทมผใชบรการ หนาแนนมาก อาจจดสถ าน AB ไวสาหรบใหทงรถกลม A และ B สามารถจอดใหบรการไดพรอมๆ กน สาหรบสถาน A และ B นน อาจตงอยในจดทมผใชบรการตามปกตทมความหนาแนน ไมมากนก การจดบรการลกษณะน เปนอกวธการหนงทสามารถลดจานวนการจอดรถรบสงผโดยสารตามสถานหรอปายลงได นอกจากนยงชวยเพมความรวดเรวในการเดนทางและการใหบรการอก ดวย ตวอยางของการจดบรการแบบเจาะจงสถาน ดงแสดงในรปท 5.23

รปท 5.23 การจดบรการแบบเจาะจงสถาน ทมา: Black (1995)

5.4.6. รปแบบ การเกบคาโดยสาร

ปจจยทผใหบรการขนสงสาธารณะตองพจารณาในการกาหนดอตราคาโดยสาร ไดแก 1. การคนทน ระบบขนสงสาธารณะมก เปนบรการทรฐจดใหกบประชาชนในชมชน ดงนน เงนลงทน สวนใหญจะมาจากภาครฐ เนองจากเปน บรการทจดโดยภาครฐ จงเปนบรการทไมคานงถงผลประโยชนในรปของกาไรท กลบคนสผลงทนมากนก ผลประโยชนทคาดหวงมกอยในรปของ ประโยชนทจะเกดขนภายในชมชนอนเนองมาจากการพฒนาระบบขนสงสาธารณะดงกลาว อยางไรกด อาจมการใหสมปทานแกเอกชนใหเขามามสวนรวมในการลงทนดวย ในกรณน ภาคเอกชนอาจจาเปนตองคานงถงผลกาไร และระยะเวลาในการคนทน และนาปจจยดงกลาวมาพจารณาในการศกษาความเหมาะสมในการวางแผนพฒนาระบบขนสงสาธารณะดวย ทงนรายได หลกทผลงทนจะไดรบจากการใหบรการระบบขนสงสาธารณะจะมาจากคาโดยสาร โดยทวไป ประสทธภาพในการจดหารายไดจากคาโดยสารเพอมาสนบสน นคาใชจ ายในการดาเนนการ จะวดในรปของอตราการคนทน (Cost recovery ratio) ซงเปนคาทแสดงถงสดสวนของรายไดจากคา โดยสารตอตนทนดาเนนการ นอกจากน ผลงทนอาจตองพจารณากาหนดระยะเวลาคนทนท



เหมาะสมกบระยะเวลาทไดรบสมปทานจากรฐ ซงสวนมากแลวใน การลงทนเกยวกบระบบขนสง สาธารณะนน ระยะเวลาคนทนมกมระยะเวลานาน โดยอาจเทากบ 30 ถง 50 ป 2. การคานงถงระบบขนสงสาธารณะในแงทเปนบรการสาธารณะสาหรบชมชน ระบบขนสงสาธารณะเปนบรการ สาธารณะทเออประโยชนใหกบทกคนในชมชนอยางเทา เทยมกน ผใช บรการระบบขนสงสาธารณะสวนใหญเปนคนชนลางถงชนกลาง ดงนน ผใหบรการควรกาหนด ราคาคาโดยสาร โดยคานงถงผโดยสารกลมน ดวยการกาหนดราคาคาโดยสารท เหมาะสมกบความสามารถในการ ใชบรการไดของคนกลมน 3. เปนราคาทสอดคลองกบความเปนจรงของการใหบรการ อตราคาโดยสารควรสะทอนถงคณภาพของ การใหบรการ ระดบการใหบรการ และผลกระทบตอตนทนการดาเนน งาน 4. ความสะดวกในการจดเกบคาโดยสาร วธการจดเกบคาโดยสารควรเปนวธการทสะดวก รวดเรว เชอถอได และสอดคลองกบ พฤตกรรมของผใชบรการระบบขนสงสาธา รณะประเภทนนๆ ระบบการจดเกบคาโดยสารทมความ ซบซอนและใชเวลานานอาจกอใหเกดความลาชาในการเดนทางและการใหบรการได วธการเกบคา โดยสารควรเออตอความปลอดภยในการเกบรกษาและขนยายเงนทไดจากการจดเกบดวย เพอ ปองกนการรวไหลของเงนจากระบบ ทงน ถาการปองกนดงกลาวมจดบกพรองและ อาจนาไปสการ ขาดทนของผใหบรการได 5. เปนราคาทนาสนใจสาหรบผเดนทางกลมอน ผใหบรการขนสงสาธารณะควรกาหนดอตราคาโดยสารทนาสนใจและเปนราคาทอาจ ดงดดใหผเดนทางกลมอน อาท ผใชรถยนตสวนบคค ล และผเดนทางดวยระบบขนสงสาธารณะประเภทอน หนมาใชระบบขนสงสาธารณะทผใหบรการพฒนาขนในชมชน 5.4.6.1. การกาหนดโครงสรางอตราคาโดยสาร (Fare structure)

การกาหนดโครงสรางอตราคาโดยสารระบบขนสงสาธารณะแบงออก ได ดงน 1. อตราคาโดยสารแบบคงทตลอดเสนทาง (Flat fares)

ระบบจดทาอตราคาโดยสารแบบคงท (Flat หรอ Uniform fares system) เปนวธการจดเกบคาโดยสารท มขอไดเปรยบหลายประการ ไมวาจะเปนความไมซบซอนของการคานวนคาโดยสาร



ผโดยสารเขาใจไดงาย มสวนชวยเพมผลผลตทางการตลาด และง ายตอการจดเกบ แตระบบดงกลาว กมขอเสยเชนเดยวกน ขอเสยทสาคญไดแก กอ ใหเกดความเสยเปรบและสญเสยรายไดของผประกอบการ โดยเฉพาะอยา งยงในสา ยการเดนรถทมระยะทางไกล ในบางแหงทใชนโยบายดงกลาวนอตราคาโดยส ารจะถกกาหนดใหมราคาแตกตางกนไปในแ ตละกลมของผใชบรการ เชน กลมผสงอาย ผพการ เดกนกเรยน บคคลเหลานจะชาระค าโดยสารในราคาทต ากวาปกตตามท ไดกาหนดไว หรอในบางแหงอาจมการจดเกบคาโดยสารทม ราคาสงกวาเดมบางชวงเวลา เชน ในชวงเวลาเรงดวน หรอตงแตเวลา 22.00 น. เปนตนไป เปนตน ในการจดเกบคาโดยสารแบบคงทนสามารถอานวยความสะดวกใหแกผโดยสารเพมขนดวยการนากลองชาระคาโดยสารอตโนมต มาประยกตใช อปกรณดงกลาวนชวยใหเกดความสะดวกรวดเรว และปลอดภยในการชาระคา โดยสาร และมสวนชวยในการประหยดคาใชจาย ดานการดาเนนการใหผประกอบการไดอกทางหนงดวย

2. อตราคาโดยสารแบงตามเขตพนท (Zone fares)

เปนวธการคานวนอตราคาโดยสารทโดยทวไปแลวจะใชพ นททมลกษณะเปนศนยกลางชมชนซงมขอบเขตกวางขวางและมพนทยอยขนาดเล กรายลอมอยบรเวณรอบนอก คาโดยสารจะถกกาหนดราคาเรมตนคงทไวเปนราคาฐาน ผโดยสารจะตองชาระคาโดยสารเพมจากราคาฐาน ตามเสนทางทรถโดยสารวงผานไปในแตะเขตพนท

การคานวนราคาคาโดยสารดวยวธนจะกอใหเกดความไดเปรยบตอผ ใหบรการในกรณทผโดยสารเดนทางในระยะไกลทตองวงผานไปในเขตพ นทตางๆ หลายเขต ในทางตรงกนขาม วธดงกลาวจะกอให เกดความเสยเปรยบตอผใชบรการในกรณทผใชบร การเดนทางดวยเทยวการเดนทางทสน แตจดปลายทางทตองไปนนต งอยคนละเขตพนท เปนเหตใหมการเดนทางขามเขต พนทเกดขน ทาใหผบรการทานนนตองเสยค าโดยสารเพมจากราคาฐาน ขณะทถาเปนเทยวการเดนทางทไกลกวาน แตละจดปลายทางอยในจดพนทเดยวกนกบในกรณแรก ผใชบรการในกรณหลงกจะใชคาโดยสารในราคาทเทากนกบผทใชบรการ ในกรณแรก

การคานวนอตราคาโดยสารด วยวธน อาจกอใหเกดความลาชาในขณะทใหบรการนไดใน กรณทตองใชพนกงานขบรถทาหนาทเกบคาโดยสารดวยในเวลาเดยวกน การนาเทคโนโลยตางๆ มาประยกตใชจงเปนสงทมความจาเปนอย างยง เพออานวยความสะดวกและชวยใหเกดความ รวดเรวในการชาระคาโดยสา ร

3. การกาหนดเขตพนททไมตองชาระคาโดยสาร (Fare free zones)

นโยบายการจดเกบคาโดยสารของหลายๆ เมองในสหรฐอเมรกา อาท ซแอตเตล พทเบร ก พอรทแลนด ฯลฯ ไดมการกาหนดเขตพนท ซงไมตองชาระคาโดยสารขนภายในเ ขตพนทศนยกลาง



ธรกจและชมชนเพ ออานวยความสะดวกใหกบผทตองเดนทางอยในเขตพนทดงกลาว โดยมจดประสงคเพอลดความแออดของสภาพการจราจรในเขตพนทชมชน และพบวาการนาวธดงกลาว มาประยกตใชนน โดยทวไปแลวไดรบผลสาเรจเปนอยางดทเดยว 4. ตวสาหรบตอรถเทยวกลบ (Transfers)

ในกรณทรถเพยงสายเดยวไมอาจใหบรการทงเทยวไปและกลบได ผใหบรการระบบขนสงสาธารณะบางแหง จงมการจดบรการตอรถเ ทยวกลบใหกบผโดยสารในกรณทผโดยสารม ความตองการทจะเดนทางตอเนองแบบไ ปและกลบ โดยทวไปการให บรการในลกษณะดงกลาวมกจะ ไมคดคาโดยสารเพมกบผใชบรการ ในบางแหงอาจมการเรยกเกบคาโดยสารเลกนอย การใหบรการใน ลกษณะทวานไดถกออกแบบใหมกฎระเบยบทกาหนดไวอยางซบซอนและสามารถใชสทธในการ ใชบรการดงกลาวไดในเวลาทถกจากดไว เพอปองกนผโดยสารบางจาพวกทม กฉวยโอกาสทาผดกฎหมายดวยการแอบอางเพอใชบรการเทยวกลบโดยไมตองชาระคาโดยสาร

5. การชาระคาโดยสารลวงหนากอนใชบรการ (Fare pre-payment)

ผใหบรการระบบขนสงสาธารณะ บางแหง มการกาหนดนโยบายทสงเสรมให ผโดยสารชาระคาโดยสารลวงหนากอนใชบรการ ดวยการซอตวชาระคาโดยสารทกาหนดใหใชไดใน ชวงเวลาทระบไวแนนนอน เชน ตวชาระคาโดยสารรายวน รายสปดาห หรอรายป เปนตน โดยไม จากดจานวนของการใชบรการในชวงเวลาดงกลาว วธดงกลาวมสวนสนบสนนใหมผหนมาใช ระบบขนสงสาธารณะ เพมขน ชวยอาน วยความสะดวกในการชาระคาโดยสารใหกบผใชบรการท ไมตองพกเหรยญเปนจานวนมาก และตองเตรยมคาโดยสารใหพอดในการชาระคาโดยสาร และ เปนวธการทชวยลดจานวนตวทใชใหนอยลงไดอกดวย อกทงยงชวยลดคาใชจายรายเดอนในการ เดนทางดวยระบบขนสงสาธารณะใหกบ ผโดยสาร ทาใหผโดยสารสามารถเดนทางโดยเสยคาใชจายทตากวามา กเมอเทยบกบการใชรถยนตสว นบคคล

วธการชาระคาโดยสารลวงหนาชวยใหผจ ดบรการเดนรถไดรบประโยชนดวยการลด คาใชจายในสวนเกยวกบการควบคมและจดเก บเงนสดภายในรถประจาทาง และเปนการเพมสภาพคลองภายในองคกรซงเปนผลมาจากเงนหมนเวยนทมาจากคาโดยสาร ทไดรยการชาระแบบเหมาจาย สาหรบคาใชจายทเพมขนมาภายในองคกรจากการใชวธดงกลาว ไดแก คาใชจายเนองมาจาก การกระจายตวเพอฝากขายตามสถานการณตางๆ

6. อตราคาโดยสารตามระยะทาง (Distance-based fare) คอ การจดเกบคาโดยสารใน อตราทเพมขนตามระยะทางทผโดยสารใชบรการ โดยม สมมตฐานทวา เมอระยะทางใหบรการเพมขน ระบบขนสงสาธารณะจะมตนทนดาเนนการเพมขน



ตามไปดวย ดวยเหตนเพอใหเกดความเหมาะสมในการใชบรการ ผ โดยสารทเดนทางระยะทางไกลกวากควรทจะตองชาระคาโดยสารทสงกวาตามไปดวย อยางไรกด การจดเกบอตราคาโดยสาร ลกษณะนจะสรางปญหาและความยงยากในการจดเกบ เพราะตองใชพนกงานจดเกบ หรอตอง ตดตงอปกรณ เกบคาโดยสาร ทสามารถระบระยะทางของการใชบรการได สาหรบรถโดยสารประจาทาง นยมใชพนกงานเกบคาโดยสาร และสาหรบ ระบบรถรางไฟฟา นยมตดตง อปกรณชาระคาโดยสารอตโนมตบรเวณทาง เขาออกของการใชบรการ 7. อตราคาโดยสารตามชวงเวลา (Time-of-day fare) คอ การคดอตราคาโดยสารแปรผนไปตามชวงเวลาของวนท ผโดยสารเขาใชบรการ โดยมากแลวผโดยสารทใชบรการในชวงเรงดวนจะ ตองชาระคาโดยสารมากกวาการ ใชบรการในชวงเวลาอน เนองจากจานวนรถทนามาใหบรการในชวงเวลาน จะเพมขนมากกวาการใหบรการใน ชวงเวลาปกต โดยจานวนรถทเพมขนนจะถกนามาจากรถสารอ งทผใหบรการเตรยมไวสาหรบกรณฉกเฉนหรอมความตองการใชบรการมากกวาปกต ดวยเหตนการใหบรการในชวงเรงดวนจง กอใหเกด ตนทนในการดาเนนการทสงกวาการ ใหบรการในชวงเวลาอน การปรบอตราคาโดยสารจาก ปกต เปนอตราทแปรผนไปตามชวงเวลาของวน สามารถดาเนนการได 3 ลกษณะ คอ

• การเพมคาโดยสารเฉพาะในชวงเรงดวน (Peak surcharges) เปนการเพมคาโดยสาร ในชวง เรงดวน จากอตราทเคยเกบตามปกต

• การใหสวนลดแก ผโดยสารนอกชวง เรงดวน (Off-peak discount) เปนการลดคาโดยสารใหกบผใชบรการนอกชวง เรงด วนจากอตราทเคยเกบตามปกต

• การเพมคาโดยสารในอตราทตางกน (Differential increases) เปนการเพมคาโดยสาร สาหรบการใชบรการทงใน และนอกชวง เรงดวน แตอตราการเพมของคาโดยสารใน ชวง เรงดวนจะ สงกวาอตราการเพมนอก ชวง เรงดวน 8. การไมเกบคาโดยสาร (Free transit) คอ บรการระบบขนสงสาธารณะทใหผใชบรการไดโดยไมตองชาระคาโดยสาร โดยผ ใหบรการอาจมแนวคดวา ระบบ ขนสงสาธารณะ นาจะ เปนบรการสาธารณะทรฐควรจดใหกบประชาชนในชมชนในลกษณะทเปนสวสดการสงคม ทงน ขอดของแนวคดดงกลาว คอ เปนการสงเสรมให ผเดนทางหนมาใชระบบขนสงสาธารณะมากขนแทนการใชรถยนตสวนบคคล อกทงยง เปนการชวยเหลอกลมคนทมรายไดนอยในสงคมใหมความสามารถในการเดนทางไปยงทตางๆ ได ทดเทยมกบคนกลมอนในสงคม นอกจากนยงเปนการประหยดตนทนการดาเนนการ เกยวกบการ จดเกบคาโดยสารดวย



9. การเกบคาโดยสารในการตอรถ (Transfer fare) คอ การทผโดยสารตองชาระคาบรการใหมทกครงเมอมการเปลยนรถโดยสารในระบบ ขนสงรปแบบเดยวกน หรอเปลยนรปแบบการเดนทางในกรณทเปลยนไปใชระบบขนสงรปแบบ อน อยางไรก ด การทผโดยสารตองตอรถนนในความเปนจรงแลว เกดจากขอจากดของผใหบรการ เองทไมสามารถจดบรการททาใหผโดยสารสามารถเดนทางไปถงทหมายไดในการเดนทางเพยงเทยวเดยว ตามขอเทจจรงดงกลาว จงไมควรมการเกบเงนเพมจากผโดยสารเมอมการตอรถ ซงในทางปฏบตแลวไมสามารถทาได เนองจากจะกอใหเกดความยงยากในการตรวจสอบการเดนทาง ของผโดยสารแตละคนถงวตถประสงคในการตอรถ จดหมายทตองการจะไป และเทยวการเดนทาง กอนหนาทจะทาการตอรถ ดวยเหตน ผใหบรการจงเลอกทจะเกบคาโดยสารใหมท กครงเมอผโดยสารมการตอรถ ซงเปนการผลกภาระใหกบผใชบรการทางออม 5.4.6.2. วธการเกบคาโดยสาร

การเลอกวธการเกบคาโดยสาร จากผใชบรการ จะขนอยกบ การกาหนดโครงสรางอตราคา โดยสาร ความรวดเรวในการชาระคาโดยสาร ความปลอดภย และตนทนการดาเนนการ โดยทวไป แนวทางทใชในการเกบคาโดยสาร หรอวธการทกาหนดขนมาเพอใหผโดยสารชาระคาบรการนน ม ดงตอไปน

1. การเกบคาโดยสารขณะขนรถ คอ การทผใชบรการตองชาระคาโดยสารทประตทางเขารถ โดยอปกรณทใชในการชาระคาโดยสารอาจเปน กล องชาระคาโดยสาร หรออปกรณอเลคทรอนคสาหรบอานขอมลจากบตรคา โดยสาร วธการนนยมใชกบบรการรถโดยสารประจาทาง และเหมาะสมสาหรบบรการทมอตราคาโดยสารแบบคงท 2. การเกบคาโดยสารขณะอยบนรถ คอ การเกบเงนคาโดยสารจากผใชบรการภายหลงจากทผใช บรการเดนเขามาในรถเรยบรอยแลว วธการนจาเปนตองใชพนกงานเกบคาโดยสาร และเหมาะสมสาหรบบรการทคด อตราคราโดยสารตามระยะทางและอตราคาโดยสารตามพนท 3. การชาระคาโดยสารลวงหนา (Pre-paid passes) คอ วธการทผโดยสารสามารถชาระคาโดยสารลวงห นากอนทจะเขาใชบรการดวยวธการตางๆ ไมวาจะเปน การ ซอตว รายวน รายเดอน รายป ของระบบขนสงสาธารณะประเภทตางๆ อาท รถโดยสารประจาทาง และรถไฟฟา เปนตน โดยผใหบรการมกกาหนดสวนลดใหกบผทชาระคา



โดยสารลวงหนา ในสดสวนทตางกนตามกรอบของเวลาข องการใชบรการ เชน สวนลดของตวรายป จะมากกวาสวนลดของตวรายเดอน และตวรายเดอนจะมสวนลดมากกวาสวนลดของตวรายวน เปน ตน ทงน การชาระเงนวธการดงกลาว จะชวยใหเกดความรวดเรวในการจดเกบคาโดยสาร ลดเวลา ในการจอดรบผโดยสารตามสถาน และลดเวลาในการเดนทาง 4. การชาระคาโดยสารหลงใชบรการแลว (Post-payment fare) คอ บรการระบบขนสงสาธารณะทยอมใหผโดยสารใชบรการลวงหนากอนทจะสงใบเสรจ ไปเรยกเกบคาใชบรการภายหลง ผใชบรการจะไดรบบตรชาระคาโดยสารทมลกษณะคลายบตร เครดต เมอตองการใชบรการ ผโดยสารตองนาบตรนสอดเขาไปในเครองอานบตรเพอบนทกขอมล การใชงาน จากนนในแตละเดอน จะมการเรยกเกบคาบรการโดยสงใบเสรจรบเงนคาใชบรการไป ยงทพก ผใชบรการจะตองนาใบเสรจนไปชาระเงนในระยะเวลาทกาหนด ตามสถานททกาหนดไว การชาระเงนดวยวธนชวยอานวยความสะดวกแกผใชบรการเปนอยางมาก แตเกดปญหาอนเนองมาจากไมสามารถเกบเงนคาบรการไดครบตามทตองการ 5. การชาระคาโดยสารแบบเชอใจ (Honor fare) คอ การชาระคาโดยสารโดย ผใชบรการจะตองซอตว ไวลว งหนา จากนน เมอเขาใชบรการจะตองนาตวทซอไวแลวไปประทบ เครองหมายบนทกการใชบรการดวยอปกรณทตดตงไวบน รถ โดยจะไมมการตรวจตวขณะเขาใชบรการหรอหลงใชบรการ แตอยางใด แตจะ ทาการสมตรวจ หากพบวา ผโดยสารคนใดไมมตวโดยสารทถกประทบ เครองหมายบนทกการใชบรการจะตองเสยคาปรบท เปนจานวนเงนทสงเปนการลงโทษ 5.4.7. ลกษณะโครงขายการใหบรการระบบขนสงสาธารณะ องคประกอบทมควมสาคญอยางหนงตอคณภาพและความเพยงพอของการใหบรการ ระบบขนสงสาธารณะ ไดแก การออกแบบโครงขายเสนทางการใหบรการอยางเ หมาะสม การกาหนดรปแบบโครงขาย การใหบรการระบบขนสงสาธารณะ จะตองคานงถงตนทนและคาใชจายในการ ดาเนนการ ความครอบคลมของพนท ใหบรการ (Area coverage) และจานวนครงของ การตอรถ (Number of transfers) ปจจยเหลานจ ะมอทธพลโดยตรงตอจานวนผ ใชบรการ ลกษณะโครงขายเสนทางระบบขนสงสาธารณะ มหลายรปแบบ แตละรปแบบมลกษณะเฉ พาะทสาคญและมความเหมาะสมตอร ปแบบโครงสรางของผงเมองทตางกนไป ซงจะไดกลาวถงตามลาดบดงตอไปน



1. โครงขายรปแบบรศม (Radial patterns) เปนรปแบบโครงขายถนนนของเมองสมยเก า ซงมสถานทสาคญตงอยรวมกนในเขตเมอง

หลวง หรอเมองสาคญ ดวยเหตนการวางแนวเสนทางขนสงจงมลกษณะของการกระจายออกไป โดยรอบ จากบรเวณพนทศนยกลางธรกจและชมชนภายในเมองในรปแบบทเปนรศมไปสชา นเมองเมอมพนทชานเมองแหงใหมเกดขน เ สนทางดงกลาวกจะไดรบการขยายออกไปยงเมองแหง นน ในปจจบนถงแมวาจะมเสนทางใหมทตดผานบรเวณศนยกลางชมชนแลวกตาม ระบบขนสงภายในทองถนบางแหงกยงมการใชเสนทางแบบรศมเหมอนเดม ในการเดนทางเพอเขาสชมชนพนทเขตเมอง ดวยโครงขายถนน แบบรศมนยงเปนรปแบบทยงใชไดตอไป ตราบเทาทภายในเขตเมองยงคงเปนศนยกลางความเจรญในดานตางๆ อยเชนเดม แต เมอใดกตามทมการกระจายความเจรญออกไปจากบรเวณศนยกลางเมอง เชน มการยายสถานศกษา โรงพยาบาล หรอสถานทราชการทสาคญตางๆ ไปไว ยงบรเวณแถบชานเมองแลว การเดนทางโดยการใชรปแบบของโครงขายแบบรศมจะทาใหผเดนทางไมไดรบความสะดวกเทาทควร ในการ เดนทางไปยงสถานทตางๆ ดงนนถาสถานการณดงกลาวนเกดขน จงควรพจารณ าปรบปรงโดยเลอกใชโครงขายถนนรปแบบใหมเพอรองรบรปแบบ ของผงเมองทเปลยนแปลงไปจากเดม

รปท 5.24 โครงขาย รถโดยสารประจาทางแบบรศม ทมา: Gray and Hoel (1992)

2. โครงขายรปแบบตาราง (Grid type networks)

เปนรปแบบโครงขาย เสนทางทมลกษณะคอนขางตรง มแนวเสนทางทขนานกนโดยม ระยะหางระหวางของเสน ทางทคอนขางสมาเสมอ และมกลมของถนนสายรอ งทมลกษณะคลายคลงกนตดผานเปนชวงๆ ขอไดเปลยบทสาคญของเครอขายถนนแบบตาราง คอ เป นรปแบบท



เหมาะสมกบพนททมแหลงศนยกลางธรกจกรอสถานทสาคญ ตงอยในตาแหนงทกระจดกระจาย และหางกนคอนขา งมาก

รปท 5.25 โครงขาย รถโดยสารประจาทางแบบตาราง ทมา: Gray and Hoel (1992)

ดวยโครงขายลกษณะนผโดยสารตองยอนกลบไปเพอตงตนการเดนทางตามทตองการใน

บรเวณศนยกลางของตวเมองเหมอนกบโครงขายถนนแบบรศม ขอดอกประการหนงของโครงขายแบบตาราง คอ เปนรปแบบของโครงขายทมลกษณะไม ซบซอน เขาใจไดงาย ไม กอใหเกดความ สบสนในการเดนทาง สาหรบขอเสย ไดแก ไมวาผโดยสารจะเรมตนการเดนทางไปยงสถานทท ตองการจากสถานทแหงใดกตาม จาเปนทจะตองทาการตอรถเสมอ ขณะทโครงขายถ นนบางรปแบบผโดยสารสามารถเดนทางไปยงสถานททตองการไดโดยตรงโดยไมตองตอรถเลย ใน โครงขายถนนแบบตารางนควรจดใหความถของการใหบรการเปนไปอยางสอดคลองกนในทกๆ เสนทาง ความถของการใหบรการทเหมาะสม เมอพจารณาจากคาของชว งหางของเวลาท ใชในการปลอยรถแลวควรอย ระหวาง 15 – 20 นาท หรออาจนอยกวานน

3. โครงขายผสมระหวางแบบตารางและรปแบบรศม (Radial crisscross network)

เปนโครงขายถนนทไดจากการผสมผสานระหวางขอดของคณลกษณะโครงขาย เสนทางแบบตารางในขณะเดยวกนกยงคงรกษาขอไดเปรยบทเป นของถนนรปแบบรศมไวได โดยใชเทคนคการเพม ตาแหนงทเปนศนยกลางชมชนเขาไปในพนทด งกลาวทเสนทางสญจรครอบคลม



ศนยกลางชมชนทเพมเขาไป ไดแก หางสรรพสนคา หรอสถานศกษา เปนตน ดวยรปแบบ โครงขายดงกลาว ผโดยสารสามารถทจะทาการตอรถไปย งสถานทตางๆ ทอยระหวางจดตนทาง และปลายทางได ในลกษณะของการเดนรถในโครงขายแบบตาราง และสามารถเดนทางจากพนท ศนยกลางธระกจ และชมชนไปยงศนยกลางการคา (ศนยกลางชมชนแหงใหมทเพมเขา ไป) ไดโดยตรงโดยไมตองตอรถแตอยา งใด ซงลกษณะดงกลาวเปนขอไดเปรยบทไดจากโครงขาย เสนทางแบบรศม

รปท 5.26 โครงขาย รถโดยสารประจาทางแบบผสมระหวางแบบรศมและแบบตาราง ทมา: Gray and Hoel (1992)

4. โครงขายเสนทางทประกอบดวยเสนทางหลกและเสนทางยอยสาหรบปอนผโดยสาร เขาสเสนทางหลก (Trunk line with feeders)

เปนรปแบบโครงขายทใชรปแบบการขนสงหลก (รถโดยสาร รถราง) ในการปอนผโดยสารใหกบระบบขนสงหลกของถนนเสน หลก โครงขายดงกลาวเกดจากขอจากดอน เนองมาจากสาเหตอนทาใหระบบขนสงสาธารณะรปแบบหลก ไมสามารถใหบรการแกผโ ดยสารไปยงสถานสาคญไดโดยตรง และเปลยนรปแบบการดาเนนงานเปนระบบขนสงรอง เพอปอนผโดยสารใหกบระบบขนสงในเสนทางหลกอกตอหนง สงทเปนขอเสยของโครงขายดงกลาวน ไดแก ผ โดยสารสวนมากจาปนตองทาการตอรถเสมอๆ สาหรบขอด ไดแก ระบบขนสงทปอ นผโดยสารใหกบระบบขนสงในเสนทางหลกนน สามารถรองรบการใหบรการของรปแบบขนสงในเสนทางหลกทมระดบการใหบรการทสงไดมากกวาการทผโดยสารใชวธการเดนเพอมาใชบรการขนสงในเสนทางหลก



รปท 5.27 โครงขายถนนแบบมเสนทางหลกและเสนทางป อนเขา

ทมา: Gray and Hoel (1992)

5. โครงขายการใหบรการแบบกระจายศนยกลาง (Transit-center or multicentered network) เปนโครงขาย การใหบรการทเหมาะสมสาหรบเมองทมศนยกลางชมชนหลายแหง พนท ของเมองจะถกแบงออกเปนพนทยอยทสอดคลองกบตาแหน งทตงของศนยกลางชมชนและพฒนาระบบขนสงสาธารณะขนในศนยกลางชมชนเหลานน ระบบขนสงสาธารณะทถกพฒนาขนจะเปน ศนยบรการระบบขนสงสาธารณะ (Transit center) ของแตละ พนท ยอย ตาแหนงทตงของ ศนยบรการดงกลาวมกเปนจดดงดดการเดนทางทสาคญของพ นทยอยนนๆ อาท ศนยการคา สวนสาธารณะ หรอสถานทราชการสาคญๆ เปนตน โดยศนยบรการดงกลาวจะถกเชอมโยงดวยระบบขนสงความเรวสง และมตาแหนงทตงซงครอบคลมพนทใหบรการ อยางทวถงตลอดทงเมอง ดงแสดงตวอยางในรปท 5.28 ระบบขนสงสาธารณะท จาเปนสาหรบโครงขายการใหบรการลกษณะน ไดแก

• ระบบขนสง ปอนเขา (Feeders) คอ ระบบขนสงสาธารณะท ใหบรการสาหรบการเดนทางภายในแตละ พนท ยอย โดยทาหนาทปอนผเดนทางทอยในแตละพนทยอย เขาสศนย บรการระบบขนสงสาธารณะของพนทยอย นนๆ ระยะทางทใหบรการของระบบขนสงประเภทนจะไมยาว มากนก โดยมากแลวระยะเวลาในการวงครบรอบไมควรเกนรอบละ 60 นาท ตวอยางของการขนสง ประเภทน ไดแก รถโดยสารประจาทางระยะสน (Shuttle buses) เปนตน

• ระบบขนสงหลก (Major modes) คอ ระบบขนสงสาธารณะทสามารถบรรท กผโดยสารไดครงละมากๆ สวนมากแลวจะเปนระบบขนสงความเรวสง ระบบขนสงหลกนจะม เสนทางการใหบรการทเชอมโยงระหวางศนยบรการระบบขนสงสาธารณะของแตละพนทยอยกบ พนทศนยกลางเศรษฐกจ (Central business district, CBD) ซงตงอยบรเวณศนยกลาง เมอง



• ระบบขนสงหลกทใหบรการระหวางศนยบรการระบบขนสงสาธารณะของแตละพนท ยอย กบศนยบรการของพนทยอยอนๆ ทงน ระบบขนสงสาธารณะทใหบรการในเสนทางดงกลาว จะมลกษณะเชนเดยวกบระบบขนสงหลกทกลาวถงในหวขอกอนหนาน

รปท 5.28 โครงขายการใหบรการแบบกระจายศนยกลางการใหบรการ ทมา: Black (1995)

5.4.8. การวางตาแหนงเสนทาง

การวางตาแหนงเสนทางจะมผลตอรปรางของโครงขายการใหบรการโดยรวม ระยะหาง ของเสนทาง และการออกแบบรายละเอยดตางๆ โดยทวไปรปรางโครงขายของ ระบบขนสงสาธารณะจะแบงออกเปน แบบรศม แบบตาราง และแบบกระจายศนยกลาง แตสวนใหญแลว ใน ความเปนจรงโครงขายระบบขนสงสาธารณะมกจะเปนแบบผสมผสานกนระหวางโครงขายหลาย รปแบบ การวางตาแหนงเสนทาง หรอความครอบคลมเสนทาง (Route coverage) มกถกกาหนดโดยระยะทางทผโดยสารสามารถเดนมาใชบรการไดโดยสะดวก ยกตวอยาง กรณการวางเสนทางรถโดยสารประจาทาง โดยทวไปจะกาหนด ใหระยะทางทผโดยสารสามารถเดนมาใชบรการยงปายไดโดยสะดวกนน ไมเกน 400 เมตร ดงนน ระยะหางระหวางเสนทางใหบรการทอยตดกน จงไมควรเกน 800 เมตร เสนทางใหบรการควรผานจดสาคญของเมอง อาท อาคารทพกอาศย พนททม สดสวนของผสงอายและพการสง โรงเรยน สนามกฬาประจาเมอง แหลงจางงาน โดยเฉพาะอยาง ยงแหลงจางงานท มผมรายไดนอยทางานอย และหางสรรพสนคา เพอใหผใชบรการทกกลมใน



สงคมสามารถใชบรการระบบขนสงสาธารณะไดอยางเทาเทยมกน นอกจากน ยงตองคานงถงลกษณะทางเรขาคณตของถนนดวย ไมวาจะเปนรศมความโคงของถนน หรอรศมของหวมมทาง แยก (Edge radii) ควรออกแบบใหเหมาะสมและเพยงพอสาหรบการเลยวไดอยางปลอดภยและเกด ความสบายในการสญจรมากทสด 5.4.9. การวางตาแหนงสถาน การวางตาแหนงสถานจะเกยวของกบประเดนสาคญ 2 ประการ ไดแก การกาหนด ระยะหางระหวางสถานบนเสนทางใหบรการ และการกาหนดตาแหนงและขนาดทแนนอนของ สถาน ยกตวอยาง กรณทเปนรถโดยสารประจาทาง ระยะหางร ะหวางสถานจะกาหนดจาก ระยะทางทเหมาะสมททาใหระยะการเดนของผโดยสารมายงสถาน สมดลกบเวลา ในการเดนทางและคาใชจาย ในการใหบรการของรถโดยสารตลอดทงเสนทาง เนองจากในการหยดรบสง ผโดยสารแตละครงนน จะเปนการเพมเวลาและคาใชจายในการ ใหบรการ เวลาทใชหยดรบสงผโดยสาร (Stop times) นน จะประกอบดวย (1) เวลาดาเนนการ (Clearance time) คอ เวลาทใชในการลดและเรงความเรวรถโดยสาร และเวลาทใชในการเปดและปดประตรถ และ (2) เวลาใหบรการ (Dwell time) คอ เวลาทผโดยสารใชในการขน -ลงรถโดยสาร ทงนเวลาใหบรการรวมจะขนอยกบ จานวนของผโดยสารทขนและลงรถโดยสารในแตละปาย ในทางปฏบต ในปายทไมมผโดยสารขน หรอลง รถโดยสารอาจไมจาเปนต องจอดใหบรการทปายนนๆ ดงนน ในทางปฏบตแลว จานวนครงของการหยดใหบรการอาจไมจาเปนตองเทากบจา นวนปายทไดมาจากการวเคราะหกได โดยทวไปจะกาหนดใหมจานวนปายหรอสถานไมเกน 4 หรอ 5 สถานตอกโลเมตร (ประมาณ 7 หรอ 8 สถานตอไมล ) และมจานวนสถานไมนอยกวา 2 สถานตอกโลเมตร (ประมาณ 3 หรอ 4 สถานตอไมล ) การกาหนดตาแหนงของปายหรอสถานตองส มพนธกบทางแยก ตาแหนงของปายเมอเทยบ กบทางแยก แบงออกเปน 3 ประเภท ไดแก ฝงใกล (Near side) ฝงไกล (Far side) และระหวางแยก (Midblock) โดยมากมกไมนย มกาหนดตาแหนงของสถานเปนบรเวณระหวางแยก ยกเวนจะมจดสรางการเดนทางหลกตงอยในบรเวณดงกลา ว ตาแหนงปายทตงอยบรเวณ ฝงใกล จะไดเปรยบกวาบรเวณฝงไกล เลกนอยตรงทสามารถใชเปนชองจราจรเลยวไดในกรณทไมมรถโดยสารจอด ใหบรการอยทปาย นอกจากน ตาแหนงของปายควรสะดวกตอการเขาถงและอยใกลสถานทสาคญ ของชมชนมความปลอดภยเพยงพอสาหรบผโดยสาร และสะดวกสาหรบการตอรถ



รปท 5.29 ตาแหนงของปายรถโดยสารเมอเทยบกบทางแยก ทมา: Banks (2002)

สาหรบขนาดของปาย จะขนอยกบปจจย 2 ประการ คอ ขนาดของพนทขนลงรถ และ จานวนของพนทดงกลาว โดยความสามารถรองรบบรการของพ นทขนลงรถ สามารถคานวณไดจากสมการตอไปน

dvadc

bb tcZtCgtCgB++

=)/(

)/(600,3 (5.11)

โดยท bbB = จานวนรถโดยสารประจาทางสงสดตอ พนทรบสงผโดยสาร ตอชวโมง Cg / = ชวงเวลาไฟเขยวประสทธผลตอ 1 รอบสญญาณไฟจราจร dt = เวลาใหบรการ (Dwell time) หนวย วนาท ct = เวลาดาเนนการ (Clearance time) หนวย วนาท aZ = คาสถตทอางองกบ คาความนาจะเปนของการเกดแถวคอยบรเวณปาย vc = สมประสทธความแปรผน (คาเบยงเบนมาตรฐาน /คาเฉลย ) ของเวลา ใหบรการ เวลาดาเนนการจะมคาอยระหวาง 10 ถง 24 วนาท ทงนขนกบปรมาณจราจรในชองจราจร ทอยตดกน เวลาใหบรการจะขนอยกบประเภทของรถ จานวนประตขนลงรถ รวมถงวธการทใช เกบคาโดยสาร เวลาเฉลยท ใชในการลงรถจะอยระหวาง 1 ถง 2 วนาท ในกรณทรถมประตเดยว เวลาทใชในการขนรถ จะมคาเทากบ 2 วนาทตอผโดยสาร สาหรบการชาระ คาโดยสาร จาย ลวงหน า และเทากบ 2.6 ถง 3 วนาทตอผโดยสาร สาหรบการชาระโดยการหยอดเหรยญ รถทมหลายประตจะชวยลดเวล าใหบรการได แตตองคานงถงเวลา ทเหลอมกนของเวลาทใชข นและลงพรอมๆ กนทแต ละประตดวย



สาหรบเวลาดาเนนการ จะรวมเวลาทใชในการเปดและปดประตรถเขาไวดวย โดยทวไปเวลาดาเนนการจะมคาอยระหวาง 2 ถง 5 วนาท อยางไรกด สามารถหาเวลาดาเนนการร วมไดจากสมการตอไปน ocbbaad ttPtPt ++= (5.12) โดยท aP = จานวนผโดยสารทลงรถทประตทมคนใชมากทสดในการจอดรบสงครงนน ในชวงเวลา 15 นาท ทมผโดยสารมากทสด at = เวลาทผโดยสารใชลงรถ หนวย วนาทตอคน bP = จานวนผโดยสารทขนรถทประตทมคนใชมากทสดในการจอดรบสงครงนน ในชวงเวลา 15 นาท ทมผโดยสารมากทสด bt = เวลาทผโดยสารใชขนรถ หนวย วนาทตอคน oct = เวลาทใชในการเปดปดประตรถ หนวย วนาท คา aZ จะขนกบความนาจะเปนของการเกดแถวคอยทบรเวณปาย สาหรบพนทศนยกลาง ธรกจ (Central business district) aZ จะมคาระหวาง 1.440 ถง 1.040 ซงสอดคลองกบความนาจ ะเปนของการเกดแถวคอยระหวางรอยละ 7.5 ถงรอยละ 15 สาหรบปายทมรถจอดหางจากปาย แนะนาใหใชคา aZ เทากบ 1.960 ซงจะตรงกบคาความนาจะเปนทรอยละ 2.5 แตถาใชเทากบ 1.440 กยงอยในระดบทยอมรบได สาหรบ vc โดยมากกาหนดใหมคาเทากบ 0.60 พนทรบสงผโดยสารจะมประสทธภาพในการใหบรการ หรอความสามารถในการรองรบ จานวนรถโดยสารนอยลง เมอจานวนของพนทรบสงนนเพมขน โดยทวไปพนทรบสงท 2 และ 3 จะมประสทธภาพลดลงเหลอรอยละ 85 และ 60 ของพนทร บสงแรก ตามลาดบ ตวอยางท 5.5 รถโดยสารประจาทางใหบรการในเมองๆ หนงโดยมระยะเวลาระหวางรถทวงเขา ปายถดกนมาเทากบ 2 นาท โดยเฉลย ทกการจอดใหบรการรบสงทปาย จะมผโดยสารขนใชบรการ 10 คน และลงจากรถ 8 คน ผโดยสารทงหมดจะขนรถทางประต หนา ขณะทผโดยสารทลงรถนน 4 คนลงประตหนา ทเหลออก 4 คนลงประตหลง การชาระคาโดยสารกาหนดใหใชวธหยอดเหรยญ 10 บาทเพยงเหรยญเดยว กาหนดให เวลาทใชเปดปดประตเทากบ 3 วนาท เวลาดาเนนการเทากบ 15 วนาท คาความนาจะเปนของการเกดแถวคอยท ยอมใหสงสดเทากบรอยละ 7.5 และปายจอดรถเปนแบบฝงใกลกอนถงทางแยกสญ ญาณไฟจราจรทมคาไฟเขยวประสทธ ผลเทากบ 0.50 จากขอมลดงกลาว ปายรถโดยสารประจาทางนตองการพนทรบสงผโดยสารจานวนเทาใด (Banks, 2002)



จากโจทย จานวนรถโดยสารทใหบรการเทากบ

hbusesbus

hN /30min/2

min/60==

หาเวลาดาเนนการและเวลาใหบรการ เวลาดาเนนการ

ct = 15 วนาท เวลาใหบรการ ocbbaad ttPtPt ++= aP = 4 คน bP = 10 คน at = 2.0 วนาท bt = 3.0 วนาท oct = 3.0 วนาท จะได 410.3)0.3)(10()0.2)(4( =++=dt วนาท หาจานวนรถโดยสารตอพนทรบสง )/( Cg = 0.50 aZ = 1.440 (ความนาจะเปนของการเกดแถวคอย เทากบร อยละ 7.5) vc = 0.60

25)41)(60.0)(440.1()41)(50.0(15

)50.0(600,3)/(

)/(600,3=

++=

++=

dvadcbb tcZtCgt

CgB คนตอชวโมง

พนทรบสงผโดยสารรองรบจานวนรถโดยสารได 25 คนตอชวโมง < 30 คนตอชวโมง (จานวนรถโดยสารทใหบรการตอชวโมง ) พนทรบสงทเดยวจงไมพอ จงทดลองเพมพนทรบส งท 2 จะได

bbB (2 พนทรบสงผโดยสาร ) = 1.85 × 25 = 46 คนตอชวโมง



พนทรบสงผโดยสารรองรบจานวนรถโดยสารได 46 คนตอชวโมง > 30 คนตอชวโมง ดงนน จงใชพนทรบสงผโดยสารเทากบ 2 ท จากเนอหาตามทไดนาเสนอในหวขอทผานมา นาจะ ทาใหผอาน ทราบถงความเปนมาของการใหบรการขนสงสาธารณะร ปแบบตางๆ ตลอดจนลกษ ณะของระบบขนสงสาธารณะโดยสงเขป พอทจะทาใหผทศกษาไดมองเหนภาพรวม ตลอดจนทาใหสามารถมองเหนถงขอดและขอจากดของระบบขนสงสาธารณะรปแบบตางๆ ไดอยางช ดเจนยงขน โดยผทศกษาสามารถทจะนาความร และความเขาใจทไดจากการศกษาในสวนนไปใชเป นขอมลพนฐาน และใชเปนแนวทา งสาหรบการวางแผนและประเมนระบบขนสงสาธารณะรปแบบตางๆ ตอไ ป คาถามทายบท 1. ระบบขนสงสาธารณะจาแนกตามลกษณะการให บรการแบงออกไดเปนก ประเภท จงอธบาย 2. ระบบขนสงแบบรางมอะไรบาง จงอธบาย 3. Light rail transit คออะไร มลกษณะการใหบรการอยางไร จงอธบาย 4. รถไฟฟา BTS และรถไฟฟาใตดน (MRTA) ทใหบรการในกรงเทพมหานคร จดอยในระบบ

ขนสงแบบใด จงอธบาย 5. รถโดยสารประจาทางแบงออกไดเปนกประเภท อะ ไรบาง 6. โครงขายของเสนทางใหบรการของรถโดยสารประจาทางแบงออกไดเปนกประเภท อะไรบาง

จงอธบาย 7. Paratransit คออะไร จงยกตวอยางการใหบรการทจดอยในระบบขนสงกลมน 8. ในประเทศไทย บรการขนสงสาธารณะใดบางทถกจดอยในกลมของ Paratransit 9. ในชมชนของทานม ระบบขนสงสาธารณะรปแบบใดใหบรการอยบาง จงยกตวอยางและ

วเคราะหวาจดอยในระบบขนสงรปแบบใด 10. Jitney คออะไร จงอธบายและยกตวอยางพนททมระบบขนสงนใหบรการ 11. ระบบขนสงสาธารณะในประเทศไทยมอะไรบาง จงอธบายขอมลพนฐานและลกษณะการ

ใหบรการของระบบขนสงสาธารณะเหลานนโดยละเอยด 12. รถโดยสารประจาทางเสนทางหนงใหบรการโดยมรอบของการใหบรการเทากบ 2.5 ชวโมง

และมผโดยสารใชบรการโดยเฉลย 250 คนตอชวโมง คาดาเนนการเทากบ 75 บาทตอคน -ชวโมง ระยะหางระหวางคนเทากบ 30 นาท ถาผโดยสารใชเวลาเฉลยในการรอเพอรบบรการเทากบครงหนงของชวงเวลาระยะหาง จงคานวณหามลคาของเวลาทผโดยสารใชในการรอรถ โดยสารประจาทางสายน



13. รถโดยสารประจาทางใหบรการในเมองๆ หนงโดยมระยะเวลาระหวางรถทวงถดกนมาเทากบ 3 นาท โดยเฉลย ทกการจอดใหบรการรบสงท ปาย จะมผโดยสารขนใชบรการ 12 คน และลงจากรถ 15 คน ผโดยสารทงหมดจะขนรถทางประตหนา ขณะทผโดยสารทลงรถนน 6 คนลงประตหนา ทเหลออก 9 คนลงประตหลง การชาระคาโดยสารกาหนดใหใชวธหยอดเหรยญ 10 บาทเพยงเหรยญเดยว กาหนดใหเวลาทใชเปดปดปร ะตเทากบ 4 วนาท เวลาดาเนนการเทากบ 15 วนาท คาความนาจะเปนของการเกดแถวคอยทยอมใหสงสดเทากบรอยละ 2.5 และปายจอดรถเปนแบบฝงใกลกอนถงทางแยกสญ ญาณไฟจราจรทมคาไฟเขยวประสทธ ผลเทากบ 0.40 จากขอมลดงกลาว จงวเคราะหวาปายรถโดยสารประจา ทางนตองการพนทรบสงผโดยสาร จานวนเทาใด (Banks, 2002)

Documents

บททีÉ 5 ระบบขนส่งสาธารณะ (Public Transportation)บทที่ 5 ระบบขนสงสาธารณะ่ (Public Transportation)