2

3

Εισαγωγή Για πολλούς αιώνες η οικογένεια αποτελούσε συστατικό αυτονόητο του ανθρώπινου

βίου. Το «σπιτικό» Θεωρούνταν το κέντρο, το κύτταρο της κοινωνίας, όπου έβρισκαν ικανοποίηση, όχι µόνον οι βασικές ανάγκες του ανθρώπου, τροφή, στέγαση, επικοινωνία κ.ά., αλλά κι η τεκνογονία, η αγωγή των παιδιών, η ψυχαγωγία των µελών και τόσες άλλες. Ιστορικά τόσο σηµαντική είναι η ύπαρξη της οικογένειας που άλλαξε όλη τη ροή της

ανθρωπότητας αρχής γενοµένης από τη γεωργική επανάσταση. Σήµερα πολλά έχουν αλλάξει. Οι νέες συνθήκες ζωής, οι νέες αντιλήψεις για το ρόλο των δύο φύλων στην κοινωνία και την παραγωγή και οι επακόλουθες αντιλήψεις προκάλεσαν ριζική αλλαγή στη δοµή και τη λειτουργία της οικογένειας. Κι αυτή η αλλαγή δεν είναι πάντα προς το καλύτερο. Τόσο που από πολλούς σοβαρούς επιστήµονες, που µελετούν τα κοινωνικά και βιολογικά φαινόµενα, διατυπώνεται ο κίνδυνος ή τουλάχιστον η αµφιβολία για το µέλλον της οικογένειας και η ευχή να µη διαλυθεί αυτό το κύτταρο. Βέβαια συχνά πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι χωρίς την πυρηνική δοµή της

οικογένειας θα υπάρχουν κοινωνικά προβλήµατα δυσεπίλυτα. Ωστόσο, θα διαφωνήσω µια και ο άνθρωπος ως ζώο γνωρίζει τόσους και τόσους τρόπους προκειµένου να πετύχει µε διάφορα µέσα το σκοπό του, που εδώ είναι ουσιαστικά ο παιδαγωγικός και η προστασία των παιδιών. Ωστόσο, για να είµαστε ακριβείς στα πρώτα χρόνια της παιδικής ζωής η ύπαρξη της οικογένειας είναι σηµαντικότατη αφού εκεί είναι το καλύτερο περιβάλλον για την ανάπτυξη τους. Όχι µόνο θεωρητικά µα πιο πολύ πειραµατικά, από κάθε λογής πειράµατα -άλλα προγραµµατισµένα κι άλλα τυχαία- προκύπτει ότι κανένα άλλο σχήµα δεν µπορεί να εξασφαλίσει καλύτερη ανάπτυξη των ικανοτήτων των παιδιών -για τα πρώτα τουλάχιστον χρόνια της ζωής τους- ούτε να εγγυηθεί την ψυχική ευστάθεια και την πνευµατική υγεία τους.

Αυτή όµως η οικογένεια τις τελευταίες δεκαετίες επιβιώνει όλο και πιο σπάνια. Αιτία είναι η βαθιά κρίση που περνάει και που γίνεται ολοένα πιο φανερή, όχι µόνο στις τεχνολογικά προχωρηµένες χώρες της ∆ύσης, αλλά και στη δική µας, ιδιαίτερα στα µεγάλα αστικά κέντρα. Η κρίση αυτή αποτελεί τη συνισταµένη πολλών καταστάσεων, συνθηκών και παραγόντων, που σαν ισχυρές κεντρόφυγες δυνάµεις επιδρούν πάνω στην οικογένεια και προκαλούν τη χαλάρωση ή και την πλήρη αποσάθρωση της. Φανερή απόληξη της τελευταίας είναι το διαζύγιο. Το θέµα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και πάντοτε επίκαιρο. Αποτελεί καθηµερινή διαπίστωση πια ότι ολοένα και περισσότεροι Έλληνες παίρνουν διαζύγιο. Μία εικόνα και γίνεται φανερή τόσο σε προσωπικές συζητήσεις του µικρόκοσµού µας, όσο και στο σχολικό περιβάλλον όπου πολλά παιδιά ζουν σε µονογονεϊκές οικογένειες.

στατιστική απεικόνιση της χώρας

Βάσει στοιχείων της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας τα διαζύγια παρουσιάζουν µια διακύµανση 13% έως 20% σε σχέση µε τους γάµους1. Αντίστοιχη είναι και η εικόνα που έχουµε από τα στοιχεία του Πρωτοδικείου Αθηνών. Το 1980 ο αριθµός των συναινετικών διαζυγίων ήταν 2.468 και το 1990 ήταν 2.454, ενώ το 2000 σχεδόν διπλασιάστηκαν και έφτασαν τα 4.130. Ανάλογη είναι και η εικόνα για τον αριθµό των διαζυγίων κατά αντιδικία. Αξίζει εδώ να σηµειώσουµε ότι για το 2000 οι γάµοι σε όλες τις µητροπόλεις του λεκανοπεδίου (πλην του Πειραιά) έφτασαν τους 10.883.

Υπάρχουν, σύµφωνα µε στοιχεία2, περίπου ένα

1 Το 1971 είχαµε 73.350 γάµους και µόλις 3.675 διαζύγια. Το 1981 είχαµε 71.178 γάµους και 6.351 διαζύγια, ενώ για το 1991 τα αντίστοιχα νούµερα είναι 65.568 και 6.351. Το 1998 παντρεύτηκαν 55.489 ζευγάρια και χώρισαν 7.814, όπου στα 14 από αυτά αναφερόταν ως λόγος διαζυγίου η µοιχεία (στις 12 περιπτώσεις από τον άντρα και στις 2 από την γυναίκα). 2 Από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.tem.uoc.gr/all-users/msg04095.html.

4

εκατοµµύριο διαζευγµένες οικογένειες στη χώρα µας και αυτό συνεπάγεται ότι υπάρχουν ένα εκατοµµύριο άνδρες, ένα εκατοµµύριο γυναίκες και περίπου ένα εκατοµµύριο παιδιά (ένα παιδί ανά οικογένεια). Επί πλέον υπάρχουν και τα άτοµα του συγγενικού περιβάλλοντος που επίσης υφίστανται τις συνέπειες των διαζυγίων.

Στο ίδιο πνεύµα, η Εθνική στατιστική Υπηρεσία στη φυσική κίνηση του πληθυσµού3 δείχνει ότι ενώ το 1965 τα διαζύγια ήταν το 4,33% του πληθυσµού, το 1970 αυξήθηκαν σε 5,18% και δέκα χρόνια αργότερα το ποσοστό έφτασε το 10,72% για να µείνει σχεδόν σταθερό µε µικροαλλαγές µέχρι το 1992, οπότε και ξαναπαρουσιάζεται σηµαντική αύξηση που το 1994 αγγίζει το 13,51% επί του πληθυσµού4.

Σύµφωνα µε άλλες στατιστικές5 οι µονογονεϊκές οικογένειες στη χώρα µας αποτελούν το 8,6% των ελληνικών οικογενειών. Στην ίδια στατιστική βλέπουµε ότι 1,3% των οικογενειών τούτων στηρίζεται στους πατέρες και το 7,3% έχουν ως κύριο γονέα τη µητέρα, δηλώνοντας την τεράστια διαφορά. Αυτό σηµαίνει ότι η µητρικές µονογονεϊκές οικογένειες διαθέτουν το 6,7% του πληθυσµού, ενώ οι πατρικές το 1,3%. Στο σύνολο λοιπόν οι οικογένειες αυτές διατηρούν το 8% επί του συνόλου των µελών των ελληνικών οικογενειών. Οφείλουµε όµως να διευκρινίσουµε ότι στην παρούσα στατιστική δε διευκρινίζεται αν οι µονογονεϊκές αυτές πυρηνικές οικογένειες είναι απόρροια διαζυγίου ή χηρείας.

Από την άλλη, δεν παρατηρείται καµία σηµαντική στατιστική διαφορά ανάµεσα στις αστικές και αγροτικές περιοχές6 της χώρας. Έτσι βλέπουµε ότι στα άστη οι µονογονεϊκές οικογένειες αποτελούν το 75,35%7 και στις αγροτικές το υπόλοιπο 24,64%8 ποσοστό που βεβαίως αναλογεί και στον ίδιο τον πληθυσµό9.

Εξετάζοντας από άλλη οπτική10 τη στατιστική εικόνα των µονογονεϊκών οικογενειών βλέπουµε ότι οι διαζευθείσες µητέρες είναι 104.911, ενώ όσες βρίσκονταν σε διάσταση κατά τη διάρκεια της απογραφής έφταναν τις 295.910 ήτοι 10,4% και 29,33% αντίστοιχα επί του συνόλου γυναικών υπεύθυνων νοικοκυριών11.

Οι αντίστοιχες ανδρικές στατιστικές είναι 1,85% και 85,76%12. Τα τελευταία αυτά ποσοστά αποδεικνύουν ότι στις µονογονεϊκές οικογένειες οι άνδρες µένουν το κύριο ενήλικο µέλος οικογενειών κατά της διάρκεια της διάστασης, ενώ είναι υπερβολικά µικρός ο αριθµός άγαµων ανδρών υπεύθυνων νοικοκυριών (λόγω των γνωστών φαλλοκρατικών αντιλήψεων και του βολέµατος δίπλα στο πατρικό σπίτι όπου όλα παρέχονται από τη µητέρα). Εξάλλου, τα ποσοστά αυτά είναι ξεκάθαρα µόνο µε βάση το φύλο.

Ενδιαφέρον, όµως, παρουσιάζει και το γεγονός ότι σύµφωνα µε την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία13 από το 1998 και µετά οι περισσότεροι γάµοι που διαλύθηκαν ήταν άνω των 10 ετών. Το 1998 οι διαλυµένοι γάµοι διετίας ήταν µόνο 1,04% και το 2002 0,34%. Τις ίδιες χρονιές οι διαλυµένοι γάµοι 2-5 ετών άγγιζαν το 17,41% και 15,47% αντίστοιχα, ενώ εκείνοι που διήρκεσαν από 5 ως 10 έτη ήταν 28,39% και 26,16 ανάλογα%. Τέλος, οι άνω της δεκαετίας γάµοι που µε δικαστική απόφαση έληξαν άγγιζαν το ποσοστό του 50,90% και του 56%, αποδεικνύοντας ότι σε καµία περίπτωση ένας γάµος δε σπάει εύκολα ή απλά και µόνο για µία αφορµή. Αποδεικνύεται ότι κάθε χωρισµός αποτελεί απόρροια σκέψης και πίεσης προς τον εαυτό του κάθε συζύγου.

3 Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, http://www.statistics.gr/gr_tables/table15_gr.htm. 4 Tο 1990 τα διαζύγια ήταν το 10,22% του πληθυσµού, το 1991 µειώθηκαν στο 9,69% και το 1992 έφτασαν το 12,65% και το 1993 ήταν 11,58%. 5 Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, http://www.statistics.gr/gr_tables/s1101_sap_05_tb_dc_01_50_y.pdf. 6 Ως αστικές λογίζονται οι πόλεις άνω των 2000 κατοίκων που βέβαια αποτελούν και περισσότερο του 75% του συνολικού πληθυσµού 7 Το 1,36% ζει µε γονιό έναν άνδρα και το 8,02% είναι µε κύριο µέλος τη µητέρα επί του συνόλου των αστικών οικογενειών. 8 1,45% των οικογενειών είναι µε πατέρα και 5,11% έχει µε βάση τη γυναίκα επί του συνόλου των αγροτικών οικογενειών. 9 Στα άστη το 1,03% των οικογενειών µε πατέρα και µη µητέρα το 6,04% των µονογονεϊκών οικογενειών και στην ύπαιθρο ανάλογα το 0,35% και το 1,26% πάντα στο αντίστοιχο σύνολο 10 Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, http://www.statistics.gr/gr_tables/s1101_sap_05_tb_dc_01_51_y.pdf. 11 Οι άγαµες είναι 190.408 και οι χήρες είναι 417.517. 12 Το υπόλοιπο είναι χήροι ή άγαµοι. 13 Ε.Σ.Υ., http://www.statistics.gr/gr_tables/S807_SJU_1_TS_98_02_VII4_Y.pdf.

5

τα αίτια Ενώ, λοιπόν, τα διαζύγια ήταν σχετικά σπάνια τις δεκαετίες του '50 και του '60, από το

1970 παρουσιάζουν µία σχετική αύξηση. Είναι δεδοµένο και αυταπόδεικτο πια ότι η αύξησή τους οφείλεται στην ελευθερία που άρχισαν, ειδικά στη δεκαετία του ΄80, να γνωρίζουν οι γυναίκες. Ο κοινωνικός εκδηµοκρατισµός της ελληνικής κοινωνίας και η έξοδος της γυναίκας στην αγορά εργασίας έφεραν τις συζύγους σε µία πλεονεκτικότερη θέση από τις µητέρες τους, επιτρέποντάς τις να έχουν δικό τους πορτοφόλι και όλη τη σχετική ελευθερία και πρωτοβουλία κινήσεων που επιτρέπει η οικονοµική ανεξαρτησία -χωρίς βέβαια αυτό να αποτελεί κάτι το αρνητικό. Βεβαίως η επαγγελµατική σταδιοδροµία για µία µητέρα και σύζυγο συχνά ισοδυναµεί µε µία εκούσια σκλαβιά χειρότερη από τις παλαιότερες γενιές, αλλά το µεγάλο θετικό αυτής της δουλείας είναι η ανεξαρτησία και η δύναµη που της επιτρέπει µε τη νέα κοινωνική της θέση να φέρνουν αντίρρηση και να εκφράζουν οι σύζυγοι πιο ελεύθερα και την άποψή τους και τον εγωισµό τους.

Παράλληλα, ας θυµόµαστε ότι τα νέα κοινωνικά ήθη διαµορφώνουν και νέες προσωπικότητες που δίνουν λιγότερη βάση στην αξία της οικογένειας. Ενώ παλαιότερα η οικογένεια ήταν το άπαν της κοινωνίας και η αξία της αδιαµφισβήτητη, σήµερα αντιµετωπίζεται µε κριτική σκοπιά. Στα νέα ήθη µπορούµε να θέσουµε και τη χαλαρή οικογενειακή σχέση των µελών της που εκφράζεται είτε µε τη µεγαλύτερη ελευθερία των παιδιών είτε µε τις παράλληλες εξωοικογενειακές (ψυχαγωγίας και σεξουαλικής φύσης) εξόδους των δύο συζύγων.

Στη Βρετανία σχεδόν ένα στα πέντε ζευγάρια βρίσκονται στα πρόθυρα του χωρισµού και ένα στα δέκα δηλώνει ότι δεν έχουν πλέον σεξουαλικές σχέσεις, αναφέρει έρευνα14. Φάνηκε ότι το σεξ, η απιστία, η κακοποίηση και οι φιλονικίες είναι οι βασικές αιτίες διαζυγίου, σύµφωνα µε τα στοιχεία δηµοσκόπησης που διεξήχθη µεταξύ 2.000 παντρεµένων, διαζευγµένων και εν διαστάσει Βρετανών15. Ας µη ξεχνάµε ότι στη χώρα µας δεν υπάρχει διαπαιδαγώγηση για το γάµο κι ούτε καν σεξουαλική αγωγή. «Παιδιά» πάνω από τριάντα ετών µένουν ακόµη στην κατοικία των γονέων τους όπου όλα είναι έτοιµα και όταν παντρεύονται, αδυνατούν να ανταπεξέλθουν στις νέες συνθήκες και απαιτήσεις, γιατί δεν έµαθαν στις ευθύνες και τις υποχρεώσεις παρά µόνο σε προνόµια. Με το παραµικρό λοιπόν χωρίζουν, υποβοηθούµενοι από ένα δικηγόρο που γράφει µια αγωγή διαζυγίου ή επιµέλειας σε βιοµηχανική παραγωγή διότι είναι όλες αντιγραφή η µία µε την άλλη16.

Σε έρευνα φάνηκε ότι οι γυναίκες είναι αυτές που στατιστικά λύουν τα δεσµά του γάµου. Οι νεότερες και πιο µορφωµένες κάνουν µε µεγαλύτερη ευκολία το πρώτο βήµα, παρά το γεγονός ότι αυτές οι κατηγορίες είναι αυτές που παντρεύονται και πιο δύσκολα17.

Η µοιχεία είναι ένας από τους βασικότερους λόγους για την κατάθεση αιτήσεων διαζυγίων. Σε έρευνα18 φάνηκε ότι το 80% των ανδρών και το 50% των γυναικών έχουν εξωσυζυγική ευκαιριακή σχέση τουλάχιστον µία φορά στην Ελλάδα, ενώ στο ένα τρίτο των γάµων δηµιουργούνται «σχέσεις- γέφυρες» µε παράλληλες επαφές από το άµεσο οικογενειακό περιβάλλον. Το ίδιο Ινστιτούτο επιβεβαιώνει ότι «... η απιστία στην Ελλάδα είναι πάρα πολύ υψηλή σε σχέση µε την Ευρώπη» και επικρίνει την κατάχρηση των ελευθεριών τόσο στον τοµέα αυτό όσο και σε άλλους. Στα διαζύγια που εκδόθηκαν από το

14 Από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://news.pathfinder.gr/lifestyle/369719.html. 15 Αποδείχθηκε επίσης ότι ένας στους τρεις άνδρες έχει βαρεθεί τη σύζυγό του και το γάµο τους, ενώ το 1/5 των γυναικών δήλωσε ότι ο γάµος τους διαλύθηκε µετά από ένα σοβαρό περιστατικό κακοποίησης. Σχεδόν το 16% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι ο γάµος τους ήταν επί "σαθρών βάσεων" και µόλις το 2,5% λέει ότι υπήρχαν "γερά θεµέλια". Περίπου οι µισοί από τους ερωτηθέντες δήλωσαν ότι η σεξουαλική τους ζωή έχει περιορισθεί, µε τους άνδρες να δηλώνουν ότι η "έλλειψη σεξ" είναι η βασική αιτία διάλυσης του γάµου τους. 16 Gardner, 1986, Προσφυγή στο δικαστήριο επιµέλειας παιδιών: Ένας οδηγός για τους γονείς και τους ψυχοθεραπευτές., Friedman HJ, 1980, 'The father's parenting experience in divorce' Am.J, Psychiatry 137:1177-1182, Gunsberg L, Hymovitz P, 2005, Divorce and custody, The analytic press, Inc. 17 Συµώνη Τσαλίδη, Ποια είναι η κατάσταση που επικρατεί στη χώρα µας; Αναφερόµαστε πλέον σε ένα κοινωνικό φαινόµενο; 18 Από δηµοσιευµένες στον τύπο (http://www.economist.gr/modules/news/article.php?storyid=3203) έρευνες του Ανδρολογικού Σεξολογικού Ινστιτούτου.

6

Πρωτοδικείο Αθηνών για το έτος 2000 στα 13 από αυτά αναφερόταν ως λόγος ισχυρού κλονισµού η µοιχεία (στις 5 περιπτώσεις από τον άντρα και στις 8 από την γυναίκα). Συµπληρωµατικά σύµφωνα µε στοιχεία από διεθνή έρευνα το 50-60% των παντρεµένων ανδρών και το 45-55% των παντρεµένων γυναικών έχουν κάποια εξωσυζυγική σχέση. Αξίζει να σηµειώσουµε ότι στη Μεγάλη Βρετανία ο έρπης είναι η τρίτη αιτία διαζυγίων.

Ας σηµειώσουµε εδώ παρενθετικά ότι ξεχωριστή και µελετηµένη µορφή εξωσυζυγικών σχέσεων είναι εκείνη που δηµιουργείται στο χώρο εργασίας. Βέβαια, το να µοιράζεσαι το µαξιλάρι και το γραφείο µε κάποιον µπορεί να προξενήσει ποικίλα προβλήµατα στην ίδια τη σχέση και στους συναδέλφους, αλλά και κλυδωνισµούς στην επιχείρηση. Όσο κι αν η λογική µας υπαγορεύει να αποφεύγουµε τα επιπόλαια φλερτ µε τους/τις συναδέλφους στο γραφείο, ο ερωτισµός στο χώρο του γραφείου είναι ακατανίκητος. Αυτή είναι άλλωστε και η τεκµηριωµένη επιστηµονικά άποψη των ψυχολόγων, σεξολόγων και ψυχιάτρων19. Μαζί τους συµφωνούν και ειδικοί σύµβουλοι επιχειρήσεων σε θέµατα προσωπικού, οι οποίοι υπογραµµίζουν τις αρνητικές πτυχές του έρωτα στο γραφείο. Το σκηνικό της εργασίας µας τα τελευταία χρόνια έχει µετατραπεί σε κέντρο κοινωνικής συνεύρεσης, ειδυλλίων και ερωτικών σχέσεων διαφόρων τύπων.

Ωστόσο, η Εθνική στατιστική Υπηρεσία20 καταγράφει µία διαφορετική εικόνα: η µοιχεία δεν αποτελεί το σηµαντικότερο λόγο, αφού αυτή ευθύνεται µόνο για ένα µηδαµινό ποσοστό διαζυγίων21. Αυτό όµως µπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι οι σύζυγοι δε χρησιµοποιούν ως αίτιο στο δικαστήριο τη µοιχεία, αλλά άλλους λόγους στην προσπάθειά τους να λύσουν το γάµο µε κοινά αποδεκτούς όρους για συντοµότερη διάζευξη. Εξάλλου, µία δίκη υπό το ζήτηµα της µοιχείας της οικογένειας είναι κάτι που θέλουν να αποφεύγουν οι σύζυγοι. Από την άλλη, η διαφορά των αριθµών ερµηνεύεται και µε βάση το στοιχείο ότι στις σηµερινές κοινωνίες που το σεξ αποτελεί σηµαντικό στοιχείο θα είχε σηµαντικό αντίκτυπο στα πιθανά παιδιά. Υπάρχει, λοιπόν, µία σχετική ανοχή και κατανόηση του απατηµένου µέλους του ζευγαριού τουλάχιστον για την πρώτη φορά. Ανάλογα στοιχεία22 εξάγονται πάντως και σε µεταγενέστερες χρονιές.

Η κύρια αιτία διαζυγίων, όταν ο λόγος πια δεν είναι αρκετά σοβαρός και ξεκάθαρος είναι η ασυµφωνία χαρακτήρων. Αυτό φαίνεται και στις εθνικές στατιστικές23, όπου τα συναινετικά διαζύγια αποτελούσαν κατά µέσο όρο για τα έτη 1998 ως 2002 το 73,66% των αιτίων λύσης γάµων24. Εξάλλου, στην ίδια έρευνα φαίνεται ότι τις αντίστοιχες χρονιές η υπαιτιότητα επιρρίπτονταν τυπικά και στους δύο πρώην συζύγους κατά µέσο όρο 89,768%25.

Όταν, λοιπόν, ένας εκ των συµβίων (ή και αµφότεροι) έχει διαφορετικές επιθυµίες και η συνύπαρξή τους καταπιέζει την ελεύθερη βούληση και δηµιουργία, το διαζύγιο φαίνεται σαν τη µόνη λύση. Η ασυµφωνία δε χρειάζεται να εξηγηθεί περαιτέρω, ούτε απαιτεί ιδιαίτερη επιχειρηµατολογία. Είναι σεβαστή και προσωπική επιλογή των δυο, όταν «απλά» δεν µοιράζονται την ίδια οπτική πάνω στα πράγµατα. Ας θυµόµαστε ότι οι γάµοι σε νεαρή ηλικία συχνά οδηγούν σε παρερµηνείες και απουσία συνεννόησης αφού και οι δύο σύζυγοι παντρεύτηκαν για διαφορετικούς λόγους ο καθένας.

19 Όπως προκύπτει από έρευνες κοινωνιολογικών κέντρων για τις αισθηµατικές σχέσεις, το 13,3% των ερωτηθέντων γνώρισε το σύντροφό του στο χώρο όπου εργαζόταν ή σπούδαζε. ∆ιαπιστώθηκε ότι ο τύπος της εργασίας ή η οικονοµική κατάσταση κάποιου είναι δύο από τα κυριότερα κίνητρα της γνωριµίας και της έλξης. Από το παραπάνω ποσοστό µόλις το 0,6% διατήρησε εκείνη την πρώτη ερωτική σχέση µέσα από το γραφείο. Άλλες έρευνες έχουν αποδείξει πως ο συνηθέστερος χώρος για τη δηµιουργία µιας εξωγαµιαίας σχέσης είναι πράγµατι το περιβάλλον του γραφείου. Αυτό δε θα πρέπει να µας ξενίζει. 20 ΕΣΥ, στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.statistics.gr/gr_tables/S807_SJU_1_TS_98_02_VII4_Y.pdf. 21 Το 1998 ήταν 0,17%, το 2000 0,06%, το 2001 ήταν 0%. Τα έτη 1999, 2001 και 2002 δεν υπάρχει καταγεγραµµένο διαζύγιο σε δικαστική απόφαση. 22 ΕΣΥ, στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.statistics.gr/gr_tables/S807_SJU_1_TB_04_A14.pdf. 23 ΕΣΥ, στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.statistics.gr/gr_tables/S807_SJU_1_TS_98_02_VII4_Y.pdf. 24 Το 1998 ήταν 80,16%, το 1999 ήταν το 81,80% του συνολικού αριθµού διαζευκτηρίων, το 2000 70,27%, το 2001 67,06% και το 2002 ήταν 68,96% 25 Το 1998 ήταν 94,52%, 96,2% την επόµενη χρονιά, 95,33% στην αυγή το αιώνα, το 2001 ήταν 94,51% και το 2002 έφτασε 95,24%

Ωστόσο, σε όλα αυτά οφείλουµε να προσθέσουµε και τον ολοένα αυξανόµενο εγωισµό που φαίνεται να κερδίζει τους συζύγους και την αδυναµία τους να επικοινωνήσουν.

Οφείλουµε σε κάθε αναζήτηση των αιτίων ενός διαζυγίου να εξετάζουµε τα αίτια που οδήγησαν έτσι στο ίδιο το γάµο. Έτσι, υπάρχει µία κοινωνική νοοτροπία που θεωρεί ότι η ύπαρξη του ανθρώπου είναι η δηµιουργία και η τεκνοποίηση, µία θέση εκπορευόµενη από το βιβλικό "αυξάνεσθε και πληθύνεσθε". Έτσι δηµιουργείται και µία σχετική πίεση προκειµένου όλοι να οδηγηθούν σε γάµο και ανάλογα µε το οικογενειακό και λοιπό κοινωνικό περιβάλλον η αίσθηση της "γεροντοκόρης" διατηρείται και σήµερα. Παράλληλα, ας θυµόµαστε και τη σεξουαλική ελευθερία που υπάρχει σήµερα και πολλές φορές οδηγεί γυναίκες σε ηλικίες άνω των 35 να µετανιώνουν για σχέσεις που χάλασαν, ενώ αυτό άλλοτε δηµιουργεί συναισθήµατα µειονεκτικά σε όσες θεωρούν ότι δεν είναι όµορφες. Όλα αυτά οδηγούν µε µαθηµατική ακρίβεια µπροστά στο φόβο της µοναξιάς σε συµβατικούς γάµους µε την ελπίδα να αγαπήσουν στο µέλλον το σύζυγο, ενώ πιστεύουν ότι µε ένα παιδί θα βρεθεί συνεκτικός δεσµός στο γάµο.

Μία άλλη αιτία διαζυγίων είναι οι οικονοµικές προστριβές, που οδηγούν σε άγχος και ανασφάλεια το µέλλον του συζύγου και κατά συνέπεια του ζευγαριού και της οικογένειας. Μέσα σε µία κοινωνία καταναλωτική όπου όλα αγοράζονται και αυτοσκοπός καταντά η υλική ευδαιµονία φαίνεται αδύνατη η συναισθηµατική επικοινωνία ενώ µεγαλώνει το χάσµα της επαφής τους. Η φιλαυτία του σύγχρονου ανθρώπου - που το κυρίαρχο καταναλωτικό πρότυπο φροντίζει επιµελώς να θρέφει- έχει συµβάλει σηµαντικά.

οι συνέπειες στα παιδιά

7

ολα µία απόφαση

Είναι αναγκαίο όµως να δούµε και τις συνέπειές τους, πέρα από ηθικολογίες του αν πρέπει ή όχι να χωρίζει ένα ζευγάρι και µε δεδοµένη την αντίληψη του γράφοντος για το άµεσο δικαίωµά µας να µπορούµε να ελέγχουµε τη µοίρα µας -και ιδιαίτερα για τις γυναίκες που συνήθως υποκύπτουν περισσότερο στις κοινωνικές απαιτήσεις. ∆εχόµαστε βέβαια ως αναγκαία προϋπόθεση ότι οφείλουµε πριν φτάσουµε στο γάµο να γνωρίζουµε το λόγο για τον οποίο τελικά και παντρευόµαστε, όπως επίσης και ότι χρειάζεται αρκετή σκέψη πριν αποφασίσουµε ένα χωρισµό -αν και δε νοµίζω ότι παίρνεται εύκδιαζυγίου.

Όταν, λοιπόν, ο κοινός δρόµος του ζευγαριού µε το πέρασµα του χρόνου διαφοροποιείται και η σχέση ατονεί ή γίνεται ανταγωνιστική και καταπιεστική, όταν οι παράλληλες πορείες αποµακρύνονται η µια από την άλλη και η επικοινωνία κόβεται, τότε εχθρότητα και ψυχρότητα εγκαθίσταται ανάµεσα σε αυτούς που κάποτε ήταν ερωτευµένοι και αγαπιόντουσαν και εµφανίζεται προ των οικογενειακών πυλών το διαζύγιο.

Ένα σηµείο που όλοι στέκονται όταν ακούν για διαζύγια είναι τα παιδιά που πιθανόν έχει αποκτήσει το ζευγάρι. Είναι αναγκαίο όµως να κρίνουµε την ίδια την ψυχολογία των παιδιών και όχι να βλέπουµε αποµακρυσµένοι τέτοιες καταστάσεις. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσµα καλό είναι να πούµε ότι ένα διαζύγιο είναι προτιµότερο από τους συνεχείς καβγάδες των συζύγων. Τέτοιες δυσάρεστες καταστάσεις φθείρουν την παιδική ψυχολογία και δεν τα επιτρέπουν να αισθάνονται ότι διαβιούν σε ένα ασφαλές συναισθηµατικά περιβάλλον.

Ας τονίσουµε εδώ ότι συχνά ακούγονται προτάσεις ή/και οι σύζυγοι αισθάνονται κοινωνικές υποχρεώσεις ώστε παρά τα προβλήµατα στο γάµο τους να παραµένουν µαζί. Αν και έχει ήδη ειπωθεί, αξίζει όµως να τονιστεί ότι µία τέτοια σχέση πιέζει ιδιαίτερα όχι µόνο το ζευγάρι, αλλά και τα ίδια τα παιδιά. Μία σχέση που διατηρείται χωρίς να υπάρχουν οι αρχικοί συνεκτικοί δεσµοί και τα πρώτα αισθήµατα, όχι µόνο είναι υποκριτική αλλά και γίνεται άµεσα αντιληπτή από τα τέκνα. Και τούτο επειδή τα παιδιά οποιασδήποτε ηλικίας έχουν την ικανότητα να διαισθανθούν τη συµβατικότητα της σχέσης. Ανακαλύπτουν από συµπεριφορές, στάσεις και θέσεις ότι κάτι άσχηµο έχει επέλθει στη σχέση και αυτό τα οδηγεί στην αποξένωση και τη θλίψη. Ουσιαστικά απλά

8

επέρχεται ό,τι θα επερχόταν και αν χώριζαν, µόνο που σε αυτή την περίπτωση ενισχύονται συχνά οι καβγάδες, ενώ κόβεται η ευκαιρία να δηµιουργήσει κάποιος από τους συζύγους νέα σχέση. Με τη δυσκολία αυτή η κακή σχέση εντείνεται κι άλλο και είναι πια βέβαιο ότι κάποια στιγµή θα εµφανιστεί στη σχέση ένα τρίτο άτοµο. Έτσι, από βραχύ ακόµα χρονικό διάστηµα θα δηµιουργήσει µεγαλύτερο κακό στην παιδική ψυχολογία από ένα διαζύγιο.

Μπροστά στο ενδεχόµενο αυτό που οδηγεί σε σύνδροµα κατωτερότητας ή και σε βίαιες εξάρσεις προσέλκυσης της προσοχής των ενηλίκων είναι προτιµότερο ένα διαζευκτήριο. Σαφώς και τούτο δεν αποτελεί λύση, αλλά µόνο µία προτιµότερη συγκριτικά κατάσταση.

Συχνά πάντως ένα διαζύγιο µοιάζει απότοµη εξεύρεση λύσης, που ωστόσο υποβόσκει πολύ καιρό πριν. Για το λόγο αυτό στο ελληνικό αστικό δίκαιο δεν υπάρχει το αυτόµατο διαζύγιο (που συναντάται στις ΗΠΑ ή αλλού), αλλά απαιτούνται µήνες. Είναι ενέργεια του νοµοθέτη προκειµένου, αν υπάρχει περίπτωση, να µπορέσει να βρεθεί µία λύση για το ζευγάρι.

Ο ίδιος ο χωρισµός αυτοµάτως καθιστά τα παιδιά έρµαιο των επιθυµιών των γονέων. Το ελληνικό δικαστικό σύστηµα συνήθως προσφέρει τα παιδιά στη µητέρα τους κρίνοντάς την de facto ως το µόνο κατάλληλο γονέα να τα διαπαιδαγωγήσει και θεωρώντας ότι το υπό την έλεγχό της µονογονεϊκό περιβάλλον βοηθά στη συναισθηµατική ανάπτυξη των παιδιών. Ωστόσο, και αυτό αποδεικνύεται πλάνη και µάλλον φορτώνει -κι ας ακούγεται αιρετικό- µε επιπλέον φόρτο τη ζωή µιας γυναίκας.

Ακόµα και όταν γίνεται λόγος για επιµέλεια και από τους δύο πρώην συζύγους, δεν είναι πολλές οι περιπτώσεις αναλογικά που κάτι τέτοιο µπορεί να πραγµατοποιηθεί. Το συνηθέστερο είναι οι µητέρες -εχουσών την επιµέλεια- να στρέφουν τα παιδιά κατά του πατρός τους. Πρέπει εδώ να σηµειώσουµε ότι µια τέτοια συµπεριφορά δεν είναι εκ των πραγµάτων συνειδητή στάση, αλλά προκύπτει µέσα από τη στάση και την κριτική της. Άλλοτε όµως είναι συνειδητή και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που δεν επιτρέπουν στον πατέρα να δει τα παιδιά του, κάτι που ενισχύεται και από τη λογική της διατροφής -που µένει σε πολύ χαµηλά επίπεδα αν και είναι για τα παιδιά- και από τη δικαστική αδράνεια να ελέγξουν την εφαρµογή των αποφάσεών τους για την από κοινού εξ αποστάσεων επιµέλεια. Βέβαια, τούτο δε σηµαίνει ότι δεν υπάρχουν πατέρες που αδιαφορούν.

Σε ανάλογο πλαίσιο η µετακόµιση του ενός γονέα σε µακρινή απόσταση (εκτός πόλης ουσιαστικά) δηµιουργεί σοβαρές δυσχέρειες στην οµαλή ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού. Από αµερικάνικες έρευνες26 φάνηκε ότι τα παιδιά και χρόνια ακόµα µετά το χωρισµό των γονέων παρουσίαζαν σοβαρά ψυχο-συναισθηµατικά προβλήµατα. Οι αρνητικές συνέπειες του χωρισµού παρουσιάζονταν ανεξάρτητα από το ποιος γονιός µετακόµιζε και ανεξάρτητα από τον πραγµατικό λόγο ή την αφορµή του χωρισµού.

Τα παιδιά των διαζευµένων οικογενειών τυχαίνουν χαµηλότερης οικονοµικής υποστήριξης -και κυρίως όταν ο αποµακρυσµένος γονέας ξαναπαντρευτεί-, νιώθουν περισσότερη ανασφάλεια και στην οικονοµική ζωή τους και στη σύναψη ερωτικών σχέσεων. Συχνά αυτά τα παιδιά παρουσιάζουν έντονα επιθετική συµπεριφορά στις διαπροσωπικές τους σχέσεις και νιώθουν περισσότερη στεναχώρια για το γονεϊκό διαζύγιο θεωρώντας ότι ευθύνονται εκείνα.

Αναλόγως µπορούµε να παρατηρήσουµε σηµαντικά αποτελέσµατα και αρνητικές συνέπειες σε όλες τις εκφάνσεις της παιδικής ηλικίας. Μία από τις πρώτες αντιδράσεις είναι η άρνηση -που συχνά εντείνεται από τη µητρική ή την πατρική στάση- να αποδεχτούν το γεγονός του χωρισµού, αλλά και ο φόβος εγκατάλειψης και από τους δύο γονείς. Άλλοτε διακρίνεται µία επιθετικότητα και ένας θυµός προς το γονέα που αποµακρύνεται. Η κατάθλιψη, η ενοχή και η ανωριµότητα συνδυαζόµενη η τελευταία µε ένα περίεργο µαµοθρεπτισµό είναι µερικά µόνο από τα απλούστερα συµπλέγµατα που αναπτύσσονται στην παιδική ψυχή.

26 Από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.tolmo.gr/modules.php?name=Forums&file=viewtopic&t=96.

9

Σε µεγαλύτερες ηλικίες τα ψυχο-συναισθηµατικά συµπτώµατα είναι διαφορετικά και συνδέονται µε αϋπνίες, µε ενοχές και αυτοκατηγορίες και µε µία περίεργη επίσης τάση προστασίας των γονιών (συνηθέστερο από κορίτσια προς µητέρες). Οι συχνοί εφιάλτες και η εκρηκτική συµπεριφορά εµφανίζονται ολοένα και πιο συχνά συνδεόµενα µε το γονικό διαζύγιο. Άλλοτε εκφράζουν παράπονα για προβλήµατα υγείας ή λένε ψέµατα. Σε όλα αυτά µπορούµε να συµπληρώσουµε τα προβλήµατα παραβατικότητας, αλλά και µια σειρά από αυτοκτονίες που είναι συχνότερες στα αγοράκια. Στα κορίτσια παρατηρείται αδυναµία ελέγχου της ανασφάλειάς τους που εκφράζεται µε βουλιµία και απόκτηση βάρους ή µε ανορεξικά συµπλέγµατα µε αποτέλεσµα την αδυναµία.

Από άλλη έρευνα27 φαίνεται ότι στο διαζύγιο οφείλεται το 63% των αυτοκτονιών εφήβων, το 71% των εγκύων εφήβων, το 90% όλων των αστέγων παιδιών και παιδιών που έχουν εγκαταλείψει τα σπίτια τους, το 70% των ανηλίκων στα κρατικά αναµορφωτήρια, το 85% όλων των παιδιών µε συµπεριφορικές διαταραχές. Επιπρόσθετα το 80% των βιαστών, που κίνητρο της τέλεση του εγκλήµατος ήταν ο θυµός ενάντια στην κοινωνία, το 71% των µαθητών που εγκαταλείπουν το Γυµνάσιο, το 75% όλων των εφήβων στα Κέντρα Απεξάρτησης, το 85% όλων των εγκλείστων εφήβων στις φυλακές.

Ωστόσο, πρέπει να προσθέσουµε ότι ένα διαζύγιο έχει και συνέπειες στα ενήλικα παιδιά. Συχνά θεωρούν οι δύο σύζυγοι ότι τα τέκνα επειδή είναι ενήλικα δεν θα επηρεαστούν, αλλά έχει φανεί ότι και τούτα επηρεάζονται, αν και λιγότερο. Έτσι βλέπουµε διαµάχες µεταξύ των µελών της οικογένειας και άγχος για τη µετά το διαζύγιο προσαρµογή. Παράλληλα, παρατηρείται ανάπτυξη της ψυχοπαθολογίας τους, επιδείνωση των οικογενειακών σχέσεων, ιδιαίτερα ανάµεσα στον ένα γονέα και -συνήθως τον πατέρα- στο παιδί και αλλαγή στη στάση των παιδιών απέναντι στο γάµο και τη δέσµευση.

Σχετικά πάντως µε τις επιπτώσεις στα παιδιά οφείλουµε να εξετάσουµε και να αποµυθοποιήσουµε ορισµένες κοινά αποδεκτές αιτιάσεις. Έτσι, λοιπόν, καταρρίπτεται ο µύθος που θέλει αυξηµένες τις πιθανότητες για στροφή στην οµοφυλοφιλία των αγοριών. ∆εν υπάρχουν τάσεις ούτε και συµπτώµατα -δεν είναι δα και καµία ασθένεια η οµοφυλοφιλία. Βέβαια, ας θίξουµε το γεγονός ότι συχνά τα αγόρια παρουσιάζουν θηλυπρεπή χαρακτηριστικά στη συµπεριφορά τους, χωρίς όµως απαραίτητα να συνδέονται µε συγκεκριµένες σεξουαλικές επιλογές. Η φαινοµενικά αυτή θηλυπρεπής συµπεριφορά σχετίζεται άµεσα µε τη συµβίωση και το δέσιµο µε τη µητέρα και ίσως µεγαλύτερες αδελφές. Ωστόσο, µετά την εφηβεία η πορεία είναι ανάλογη της στάσης των γονέων και του περιβάλλοντος (οικείου και σχολικού) -εξάλλου όλες οι επιλογές µας καθορίζονται από το κοινωνικό περιβάλλον. Στη φαλλοκρατική και οµοφοβική µας κοινωνία, πιο πολύ ανησυχούν µέσα οι γονείς πάντως παρά υφίσταται πραγµατικό πρόβληµα ανάλογης επιλογής.

Παράλληλα, πρέπει να αποµυθοποιήσουµε και το γεγονός ότι τα παιδιά ενοχλούνται όταν οι γονείς τους παντρεύονται ή όταν συνάπτουν σχέσεις µε τρίτα άτοµα καιρό µετά το διαζύγιο. Τέτοιες αντιδράσεις συνήθως ισχύουν για τις σχέσεις του πατέρα ο οποίος πέφτει θύµα της µητρικής κριτικής ή της έλλειψης επικοινωνίας µε τα τέκνα του, αρκεί βεβαίως κάτι τέτοιο να µη συµβεί πριν γίνει αποδεκτή η νέα κατάσταση. Τα παιδιά έχει αποδειχθεί ότι όταν αντιλαµβάνονται τα αίτια του χωρισµού αποδέχονται και τη νέα σχέση της µητέρας τους. Φυσικά και δεν επιθυµούν κάτι τέτοιο, αλλά δεν αποδέχονται και τη µοναστική ζωή της µητέρας ή του πατέρα τους. Ωστόσο, και σε αυτή την περίπτωση είναι αναγκαίο για την ψυχολογική και συναισθηµατική τους ισορροπία να έχουν καλή σχέση και µε το νέο µέλος.

Στο πλαίσιο αυτό τίθεται το ζήτηµα της παιδικής ψυχολογίας όταν το διαζύγιο δεν είναι συναινετικό και γίνεται εν µέσω έντονων δικαστικών αντιδικιών. Τότε πια το τέκνο καταντά επιβράβευση ενός ιδιότυπου αγώνα που σε λίγες περιπτώσεις σχετίζεται µε το εκείνο και συχνότερα µε την κοινή ή µη περιουσία των συζύγων. Όµως εκεί αισθάνεται

27 Από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.radioalfa.gr/news/2555.php.

άβολα και σε ανοίκειο περιβάλλον -και σωστά ο νοµοθέτης δεν επιθυµεί την παρουσία του σε δικαστικές αίθουσες.

10

οι επιπτώσεις στους συζύγους

Οι συνέπειες όµως δεν µπορούν να περιορίζονται µόνο στα παιδιά. Κάθε χωρισµός είναι δύσκολος και πάντα αφήνει ψυχολογικές αδυναµίες στο κάθε ζευγάρι είτε πρόκειται για παντρεµένους είτε για ελεύθερη σχέση. Εξάλλου, είναι πολύ εύκολο για κάθε τρίτο και πολύ επιπόλαιο για τους ειδικούς επιστήµονες να υποστηρίζουν ότι ένα διαζύγιο "βγαίνει" ελαφρά τη καρδία ή ακόµη και η αίτηση να γίνεται εύκολα από κάποιο σύζυγο και ακόµα πιο έντονα όταν υπάρχουν και παιδιά στη µέση. Κάθε τέτοια απόφαση είναι δύσκολη και πάντα γίνεται µε περισσή σκέψη -όσο και να κάνουµε λόγο για εγωισµό των σύγχρονων συζύγων.

Το διαζύγιο αποτελεί ιδιαίτερης σηµασίας βιοψυχοκοινωνικό πρόβληµα, που συνεπάγεται τη διάλυση της οικογένειας µε όλες τις δυσµενείς επιπτώσεις. Πρέπει να παραδεχτούµε ότι τις κυριότερες συνέπειες τις υφίστανται οι γυναίκες που συχνότατα επιφορτίζονται και µε την επιµέλεια των παιδιών. Σύµφωνα µε έρευνα28 τα ζευγάρια που ζουν µαζί ή είναι παντρεµένα, βελτιώνουν την υγεία τους διότι βοηθά ο ένας τον άλλο και ταυτόχρονα παρακολουθεί ο ένας τον άλλο για τη συµπεριφορά του και για θέµατα υγείας. Παράλληλα αλληλοβοηθούνται µε κοινωνική και οικονοµική υποστήριξη. Σε µια εποχή που τα διαζύγια και οι χωρισµοί παρουσιάζουν σηµαντική αύξηση είναι πολύ ενδιαφέρον να βλέπουµε τις επιδράσεις που έχουν πάνω στη σωµατική και ψυχική υγεία. Έρευνες είχαν δείξει ότι ο χωρισµός και το διαζύγιο συσχετίζονται µε αυξηµένα ποσοστά θνησιµότητας, νοσηρότητας και επικίνδυνων συµπεριφορών που συνοδεύονται από αλκοολισµό. Οι κοινωνικές, ιατρικές, οικονοµικές επιπτώσεις των χωρισµών και των διαζυγίων αποτελούν ένα πολύ σοβαρό ζήτηµα που ταλανίζουν την κοινωνία µας και επηρεάζουν την ευηµερία όχι µόνο των ενηλίκων. Το διαζύγιο όµως δηµιουργεί αναπόφευκτα και στρες. Όσο πιο µακροχρόνια είναι αυτή η κατάσταση, τόσο πιο βλαβερές είναι οι συνέπειες του στρες για τον οργανισµό αλλά και για τη σεξουαλική µας ζωή.

Στις µεσήλικες γυναίκες προκαλεί συναισθηµατική κρίση, αλλά και καρδιοπάθεια, σύµφωνα µε αµερικάνικη µελέτη29 (που διεξήχθη σε 9434 άνδρες και γυναίκες ηλικίας από 51 έως 61 ετών). ∆ιαπιστώθηκε ότι οι χωρισµένες γυναίκες, οι χήρες ή οι ξαναπαντρεµένες διέτρεχαν µεγαλύτερο κίνδυνο καρδιοπάθειας από εκείνες που έµειναν παντρεµένες. Οι ερευνητές εκτίµησαν ότι µέχρι τα 60 τους το 33% των χωρισµένων και το 30% των χήρων θα αναπτύξει καρδιοπάθεια. Φαίνεται ότι για τις ασθένειες τούτες ευθύνονται οι άµεσες συνέπειες ενός χωρισµού στον οικονοµικό και το συναισθηµατικό τοµέα και για τις µεγαλύτερες επιπτώσεις στο καρδιαγγειακό σύστηµα των γυναικών σε σύγκριση µε τους άνδρες.

Παράλληλα, η κοινωνία µας συνεχίζει να κοιτάει αρνητικά τις διαζευθείσες θεωρώντας τις υπεύθυνες για το χωρισµό ή που δεν µπόρεσαν να κρατήσουν ένα σύζυγο στο πλευρό τους. Εξάλλου είναι εύκολο για τους έξω από την οικογένεια να σχολιάζουν ένα χωρισµό και εύπεπτα να επικρίνουν µέσα σε µία φαλλοκρατική αντίληψη τη µητέρα. Το κοινωνικό σύνολο αποδέχεται ουσιαστικά µόνο τη µοιχεία ως αίτιο διαζυγίου -και ποτέ όταν αυτή είναι µόνο για µία ή δύο φορές. Σπάνια όµως αποδέχεται τη διαφωνία ή τους διαφορετικούς σκοπούς. Ακόµα χειρότερα συχνότερα λοιδορείται ένα διαζύγιο για άλλο άνδρα που απλά µπορεί να προσέλκυσε ερωτικά µία γυναίκα. Ο κοινωνικός όµως

28 Από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.medlook.net/article.asp?item_id=408. 29 Από την ηλ. διεύθυνση: http://www.mednutrition.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=674&Itemid=112.

11

στιγµατισµός πολύ συχνά επιτείνεται και από τις ίδιες τις συζύγους µε την επικριτική και επιθετική στάση που συχνά παίρνουν απέναντι στον πρώην σύντροφό τους.

Σε αυτή την περιθωριοποίηση -που φευ µειώνεται χρόνο µε το χρόνο όσο αυξάνονται τα διαζύγια- συντελεί και η σωµατική κόπωση και η οικονοµική δυσχέρεια που πλήττει τις διαζευθείσες ή ανύπαντρες µητέρες. ∆εν είναι λίγες οι περιπτώσεις που αισθάνονται ανεπαρκείς ψυχολογικά. Το πρώτο διάστηµα µετά το χωρισµό παρατηρείται µία κατάθλιψη που µοιάζει αδιανόητη, αφού έχει επέλθει ένα σηµαντικό διάστηµα από την κατάθεση της αίτησης διαζυγίου. Η κατάθλιψη αυτή επιβαρύνεται ακόµα περισσότερο από τη µοναξιά και τις δυσκολίες της νέας ζωής. Θεωρούν ότι δεν µπορούν να κρατήσουν έναν άνδρα ή ακόµα διατηρούν ένα αίσθηµα ανικανότητας σύναψης σχέσεων. Αυτό επιτείνεται ακόµα περισσότερο από την αδυναµία ή έλλειψη επιθυµίας να συναναστρέφονται µε πολύ κόσµο υπό τη µορφή των καθιερωµένων εξόδων.

Μέσα λοιπόν στο δικό τους προβληµατισµό και τις άµεσες ψυχολογικές συνέπειες του χωρισµού έχουν να αντιµετωπίσουν και τη φροντίδα των τέκνων επιβαρύνοντάς τις οικονοµικά και ηθικά. Στο σηµείο αυτό µάλιστα µπορούµε να τονίσουµε ότι το 2005 ο κίνδυνος οικονοµικής επισφάλειας30 ποσοστιαία αγγίζει το 40,7% στις µονογονεϊκές οικογένειες µε ένα παιδί για να αυξηθεί στα περισσότερα τέκνα.

Ο κίνδυνος που δηµιουργείται στη µονογονεϊκή οικογένεια είναι να ταυτιστεί το παιδί µε τη µητέρα και να εγκλωβιστούν κι οι δυο σε έναν κόσµο που δύσκολα χωρά τρίτους. Τα πράγµατα είναι χειρότερα όταν από το οικογενειακό περιβάλλον λείπει η τακτική παρουσία άλλων συγγενικών προσώπων. Η εξάρτηση είναι αµφίδροµη και, όπως λένε οι ειδικοί, τα πρώτα σηµάδια γίνονται ορατά όταν το παιδί ξεκινάει το σχολείο. Πρόκειται για µια φάση πολύ δύσκολη, γιατί θα πρέπει το παιδί να αποκοπεί από τον ισχυρότατο δεσµό µε τη µητέρα του και να ενταχθεί στη µεγάλη οµάδα της σχολικής τάξης. Σε αυτή την κατάσταση, µόνη διέξοδος προβάλλει η ισχυρή παρουσία του πατέρα, ο οποίος τις ώρες που αφιερώνει στο παιδί, µπορεί να συµβάλλει στην οµαλή συναισθηµατική ανάπτυξή του. Μπορεί να είναι απών από την καθηµερινότητά του, αλλά αυτό δεν τού στερεί τη δυνατότητα να καλλιεργήσει µια σχέση απόλυτα φυσιολογική µε το παιδί, γιατί εκείνο που µετράει πάνω από όλα, δεν είναι ο ίδιος ο χρόνος που του αφιερώνει, αλλά η ποιότητά του. Είναι κοινώς παραδεκτό, άλλωστε, πως από µια προβληµατική ολόκληρη οικογένεια, γεµάτη συγκρούσεις και εντάσεις, είναι προτιµότερη µια µισή οικογένεια, όπου όµως υπάρχει η αναγκαία για την ανατροφή τού παιδιού ηρεµία και ασφάλεια.

Συχνά όµως οι ίδιες οι µητέρες φοβούµενες τις δυσκολίες ανατροφής των παιδιών σε µονογονεϊκό περιβάλλον καταβάλλουν περισσότερη ενέργεια και σαφώς κουράζονται περισσότερο. Αυτό το τελευταίο σε συνδυασµό µε τον κοινωνικό στιγµατισµό τις κάνει πια να αισθάνονται µειονεκτικά. Συνήθως µάλιστα η αίσθηση αυτή είναι πραγµατική, αφού µετά το διαζύγιο απουσιάζουν από την προηγούµενη κοσµική ζωή τους λόγω και του συνδρόµου ανεπάρκειας και του µειωµένου ελεύθερου χρόνου εφόσον επιφορτίζονται αποκλειστικά µε την ανατροφή των παιδιών και λόγω των οικονοµικών δυσχερειών. Έτσι είναι συνηθισµένο φαινόµενο να βλέπουµε διαζευθείσες γυναίκες να µένουν ανύπαντρες για να αντέξουν τα οικονοµικά και κοινωνικά προβλήµατα ή για να αφιερωθούν περισσότερο στα παιδιά τους.

Από την άλλη κάναµε ήδη λόγο για τη δυσχερή οικονοµική τους θέση. Στα καθηµερινά και πάγια έξοδα προστίθεται για κάποιον σύζυγο -αν όχι και για τους δύο- και η επιβάρυνση του ενοικίου. Το σπίτι που µπορεί να είχε χωρίς ενοίκιο η οικογένεια (φιλοξενούµενοι από γονείς, αγορά, γονική παροχή κλπ) µετά το διαζύγιο δεν υπάρχει πια και τουλάχιστον ο ένας θα υποχρεωθεί να νοικιάσει ένα νέο σπίτι επιβαρύνοντας την τσέπη του. Άλλοτε η διαζευθείσα απασχολούνταν µόνο µε τα οικιακά και δεν είχε βγει στην παραγωγή, κάτι που εκ των πραγµάτων υποχρεώνεται να αλλάξει και να αναζητήσει

30 ΕΣΥ, στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.statistics.gr/gr_tables/S805_SFA_2_TB_AN_05_1_Y%20.pdf.

εργασία εκτός σπιτιού. Ωστόσο, στατιστικά οι περισσότερες γυναίκες που υποβάλλουν αίτηση διαζυγίου είναι µορφωµένες και είναι εργαζόµενες εκτός οικίας.

Η διατροφή ουσιαστικά έρχεται να καλύψει ένα τέτοιο κενό και να υποχρεώσει τον πατέρα να συνεχίσει να συµβάλλει για το καλό των παιδιών του. Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που δε δίνεται διατροφή δυσκολεύοντας τη ζωή των µητέρων και των παιδιών. Πρέπει όµως στο ζήτηµα αυτό να κάνουµε όµως µια διευκρίνηση. Η διατροφή που δίνεται παραδοσιακά είναι πολύ χαµηλή για να εξασφαλίσει ένα αξιοπρεπές µέλλον για τη ζωή των παιδιών. Από την άλλη όµως µέσα στις ευρύτερες οικονοµικές δυσχέρειες στη χώρα µας η διατροφή είναι υψηλή για τους πατέρες και τους µοιάζει ανάλογα µε το επάγγελµά τους µε πραγµατική αφαίµαξη οδηγώντας και αυτούς σε οικονοµικό µαρασµό.

Οι άνδρες, από την άλλη, έχουν ίσως τις λιγότερες

επιπτώσεις, επειδή κυρίως δεν υφίστανται την κοινωνική κατακραυγή. Ωστόσο, τα ψυχολογικά προβλήµατα και σε αυτούς είναι αξιοσηµείωτα. Λόγω όµως της ελευθερίας που έχουν οι άνδρες στη σύναψη σχέσεων και την απουσία του κοινωνικού στιγµατισµού µπορούν να ξαναδηµιουργήσουν τη ζωή τους. Βέβαια κάτι τέτοιο σαφώς και τους επιβαρύνει οικονοµικά, αφού δίπλα στα έξοδα της νέας οικογένειας θα πρέπει να προστεθούν και εκείνα της διατροφής.

Σηµαντικότερο είναι όµως το ζήτηµα όπου δεν τους δίνεται η δυνατότητα να βλέπουν τα παιδιά τους συχνά. Ακόµα και όταν το δικαστήριο επιβάλλει την τακτική επαφή δε συµβαίνει πάντα. Αυτό βέβαια ισχύει για τους άνδρες που δεν έχουν αποκτήσει οικογένεια και καταβάλλουν προσπάθειες προκειµένου να ω και µε άλλη µορφή Ωστόσο, είναι και ιλιάδες άλλοι

οι οποίοι δηµιουργούν νέες οικογένειες και πλέον προσανατολίζονται εκεί αδιαφορώντας ή µένοντας αντικειµενικά µακριά από τα πρώτα τους παιδιά.

Τα ψυχοσ

λειτουργεί η παλιά οικογένεια -έστ . χ

ωµατικά προβλήµατα δε φαίνονται ασήµαντα που εµφανίζονται στους δια

ζ υ ν

σ κ

ελετώντας αναλυτικότερα τις µονογονεϊκές οικογένειες βλέπουµε ότι αν ά Τ ε

ζευµένους. Σε έρευνα31 φάνηκε ότι οι ξαναπαντρεµένοι άνδρες είχαν 19% λιγότερες πιθανότητες να αναπτύξουν καρδιοπάθεια από τους παντρεµένους µια φορά. Οι άνδρες δεν είχαν εµφανείς αρνητικές καρδιαγγειακές επιπτώσεις µετά το διαζύγιο. Ωστόσο, οι χωρισµένοι, οι χήροι και οι ξαναπαντρεµένοι πέθαιναν πιο νέοι από τους άνδρες που έµεναν µια ζωή παντρεµένοι µε την ίδια γυναίκα. Σε άλλη έρευνα32 που έγινε για το ανδρικό στρες µεταξύ άλλων φάνηκε ότι ήταν το ανδρικό στρες συσχετίζεται µε την επαγγελµατική απασχόληση τις δυσκολίες ή τις αποτυχίες στο γάµο περιλαµβανοµένου και του δια υγίο . Οι άνδρες εκεί οι που είχαν 3 ή περισσότερους παράγοντες πρόκλησης στρες στην εργασία από τους πιο πάνω και ήσαν διαζευγµένοι, παρουσίαζαν 37% αυξηµένη συνολική θνησιµότητα σε σύγκριση µε τους άντρες που παρέµεναν παντρεµένοι. Παράλληλα, το µεγαλύτερο κίνδυνο θανάτου τον παρουσίαζαν οι άνδρες εκείνοι που πήραν διαζύγιο και ταυτόχρονα δήλωναν ότι είχαν πολλούς παράγοντες πρόκλησης στρες την εργασία τους. Ο συνδυασµός των αταστάσεων αυτών οδηγούσε σε µια αύξηση κατά 69% της συνολικής θνησιµότητας.

Μτιµετωπίζουν σοβαρά οικονοµικ προβλήµατα. α επίπεδα παιδικής φτώχ ιας

κυµαίνονται, από κάτω του 3% µέχρι και πάνω του 25% µεταξύ των οικονοµικά ανεπτυγµένων κρατών του κόσµου, όπως αποκαλύπτεται από έκθεση της UNICEF που προσπαθεί να ερµηνεύσει την κατάσταση ερευνώντας τις επιπτώσεις της φτώχειας στις

31 Από την ηλ. διεύθυνση: http://www.mednutrition.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=674&Itemid=112.

12 32 Από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://archinte.ama-assn.org.

13

νέα µη ενε

είναι όµως τα προβλήµατα των µονογονεϊκών οικογενειών που εµφανίζονται στο

των µητέρων

ντί επιλόγου και συµβουλευτικής κρίνεται σκόπιµο να δούµε το θεσµό του γάµου, καθ

νιώ

λικα και η δεύτερη πιο τρα

µονογονεϊκές οικογένειες, σε σχέση µε την ανεργία, τους χαµηλούς µισθούς και τα επίπεδα κοινωνικών δαπανών. Στην Ελλάδα το ποσοστό των παιδιών που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας διπλασιάζεται στις µονογονεϊκές οικογένειες φθάνοντας το 24,9%.

Εξάλλου, το 2001 είχαν απογραφεί33 209.751 µονογονεϊκές οικογένειες µε γοργό οικονοµικά34. Παράλληλα, στα ίδια µεταδεδοµένα βλέπουµε ότι των 63,17% των

µητέρων αυτών δεν είναι οικονοµικά ενεργές35. Τα στατιστικά αυτά τονίζουν ότι το 6,36% επί του συνόλου των οικογενειών και το 0,85% επί του ιδίου συνόλου είναι µονογονεϊκές οικογένειες µε µη ενεργή οικονοµικά µητέρα ή πατέρα αντίστοιχα που αντιπροσωπεύουν ένα πληθυσµό παιδιών της τάξης των 280.834 στο οποίο προσθέτουµε και τις 209.751 των γονέων36. Φυσικά και µία τέτοια κατάσταση δηµιουργεί σοβαρές οικονοµικές συνέπειες στις εν λόγω οικογένειες που δεν καλύπτονται ούτε από επιδόµατα ούτε και από διατροφές.

Αξιόλογαν τοµέα της µόρφωσης. Η Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης37 έχει αποδείξει ότι η

µόρφωση είναι άµεσα δεµένη µε την οικονοµική κατάσταση και την κοινωνική θέση των οικογενειών. Έτσι, ορισµένα ποσοστά δεν µας τροµάζουν ούτε αποτελούν κεραυνό σε ένα αίθριο στατιστικό τοπίο. Από τα αποτελέσµατα της απογράφης του 200138 και πάλι βλέπουµε ότι περισσότερο πλήττονται οι γυναίκες µια και οι µητέρες στο 52,81% των µονογονεϊκών οικογενειών είναι αναλφάβητες ή γνωρίζουν µόνο γραφή κι ανάγνωση ή είναι υποχρεωτικής εκπαίδευσης, όταν το αντίστοιχο ανδρικό νούµερο είναι 10,05%. Έτσι αποκαλύπτεται ακόµη µία φορά πόσο περισσότερο πλήττονται οι γυναίκες.

Στις πιο µορφωµένες µονογονεϊκές οικογένειες παρατηρούµε πως το 21,88% έχει απολυτήριο Μέσης Εκπαίδευσης και µόνο το 8,58% πτυχίο Ανώτερης ή

Ανώτατης Σχολής (που µένει κοντά στα πανελλαδικά ποσοστά). Τα αντίστοιχα νούµερα για τους άνδρες επικεφαλής µονογονεϊκών οικογενειών είναι 4,28% και 2,36%. Μπορούµε να θεωρήσουµε δεδοµένο -παρά την υψηλή ανεργία- ότι οι πιο µορφωµένες µητέρες θα έχουν λιγότερα προβλήµατα εύρεσης εργασίας από τη µεγάλη µάζα. Παράλληλα, από αυτή τη στατιστική διαφαίνεται ότι οι πιο µορφωµένοι άνδρες ή γρήγορα καλύπτουν το κενό της χωρισµένης ή διαζευθείσας µητέρας µε άλλη γυναίκα ή χωρίζουν πιο δύσκολα από εκείνους χαµηλότερης εκπαίδευσης.

Αώς ο θεσµός δέχεται ολοένα και µεγαλύτερη απόρριψη. Η άρνηση της δηµιουργίας

οικογένειας των ατόµων που πέρασαν τα 30 χρόνια έχει άµεση σχέση µε κοινωνικές, οικονοµικές, ιδεολογικές, πολιτιστικές και τεχνολογικές µεταβολές, που οδήγησαν την καθηµερινή ζωή σε ριζικές αλλαγές, άγνωστες πριν από λίγες δεκαετίες. Η αύξηση του αριθµού των διαζυγίων αποτελεί σοβαρότατο ανασταλτικό λόγο για τη µη δηµιουργία οικογένειας, ενώ το γεγονός ότι σχεδόν ένας στους δυο άγαµους έχει σταθερή η εναλλασσόµενη σχέση συµβάλλει στην απόφαση να µην ενωθούν µε τα δεσµά του γάµου.

Κάποια ζευγάρια καταφέρνουν να κρατήσουν κάποιες ισορροπίες και το παιδί δεθει την στέρηση κανενός από τους δυο, όµως ένα πετυχηµένο διαζύγιο χρειάζεται καλή

θέληση, διάθεση για επικοινωνία, αντικειµενικότητα, ωριµότητα. Το διαζύγιο είναι από τις πιο στρεσαρισµένες εποχές του ενήυµατική µετά τον θάνατο. Είναι φυσιολογικό να βγούνε στην επιφάνεια πολύ δυνατά

συναισθήµατα θυµού, µίσους, απόρριψης, εκδίκησης, αίσθηση ελευθερίας και

33 ΕΣΥ, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.statistics.gr/gr_tables/s1101_sap_05_tb_dc_01_48_y.pdf. 34 184.775 µε βάση τη µητέρα και 24.976 µε κύριο γονέα τον πατέρα. 35 ή 52,61% επί του συνόλου των µονογονεϊκών οικογενειών) και αναλόγως το 42,55% των ανδρικών οικογενειών (ή επί του συνόλου των µονογονεϊκών οικογενειών το 7,11%. 36 Αθροιστικά 490.585 άτοµα ή 4,5% περίπου επί του πληθυσµού. 37 βλ. ∆ήµου Χλωπτσιούδη, "σχολική επίδοση και κοινωνική προέλευση" (στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://chldimos.blogspot.com/2006/11/blog-post_23.html), "η επίδοση στο ελληνικό σχολείο" (στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://chldimos.blogspot.com/2006/12/blog-post_03.html) ή "το µορφωτικό επίπεδο στη Σταυρούπολη" (στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://dimosmeletes.blogspot.com/2006/10/blog-post_25.html). 38 ΕΣΥ, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.statistics.gr/gr_tables/s1101_sap_05_tb_dc_01_49_y.pdf.

14

. ς ε

Μελετώντας όλο αυτό το διάστηµα σχετικά µε το διαζύγιο η αλήθεια είναι ότι τρόµαξα µε

προ

α ε

παντοδυναµίας Ο σωστός τρόπο αντιµετώπισης επίλυσης ενός γάµου θα έπρεπ να παρέχει χρόνο για το πένθος της απώλειας των ονείρων, των προσδοκιών και µε την βοήθεια ενός ψυχολόγου να αντιµετωπίσει ο καθένας από την πλευρά του τις πληγές του και τα συναισθήµατα του. Ένας παιδοψυχολόγος θα έπρεπε να παρακολουθεί στενά τα παιδιά ώστε να µην υπάρξουν παρεξηγηµένες έννοιες µέσα στο µυαλό τους ή να συµβουλέψει τους γονείς ως προς το πώς να χειριστούν µια δύσκολη κατάσταση.

τις στατιστικές, όπως και πολλοί αναγνώστες µας, αλλά ακόµα περισσότερο τρόµαξα µε τις ψυχολογικές συνέπειες που έχει στους πρώην συζύγους. Η αλήθεια είναι πως οι συνέπειες στα παιδιά είναι σηµαντικότερες -τουλάχιστον κρίνονται έτσι λόγω της ευαισθησίας προς τα παιδιά- αλλά εκτός από ζητήµατα παραβατικότητας και βίαιων ξεσπασµάτων υπό τη µορφή καυγάδων όλα αυτά ήταν γνωστά και αποδεκτά στη λαϊκή συνείδηση. Λίγοι είναι όµως εκείνοι που βλέπουν τις συνέπειες προς τους δύο συζύγους.

Μάλιστα αυτές σπάνια µελετώνται και µόνο τα τελευταία χρόνια γίνονται ανάλογεςσπάθειες. Συνήθως οι ειδικοί επιστήµονες ασχολούνται µε τα παιδιά και µόνο από

εµπειρική παρατήρηση και ευαισθησία γίνεται αναφορά στις διαζευθείσες κυρίες. Κατά τα άλλα άσχετες µελέτες προσφέρουν µερικά συµπεράσµατα για την ψυχική και σωµατική υγεία των διαζευµένων -και µάλιστα συχνά είναι από το εξωτερικό µε αποτέλεσµα η κοινωνιολογική τους προσέγγιση να είναι επισφαλής καθώς η νοοτροπία των διαφορετικών κοινωνιών επηρεάζει άµεσ και τις συνέπειες νός διαζυγίου. Τα τελευταία χρόνια µία σχετική δηµοσιότητα που δόθηκε από τους διαζευµένους πατέρες που θέλουν να βλέπουν τα παιδιά τους και διεκδικούν την επιµέλειά τους έθεσε το κοινωνικό ερώτηµα σε νέα βάση, αλλά µε τη γνωστή τακτική των ΜΜΕ το όλο ζήτηµα ξεχάστηκε πολύ σύντοµα. Ωστόσο, αποτελεί µία ένδειξη ανάπτυξης ενός µικρού κινήµατος υπέρ της πατρικής κηδεµονίας.