บทท ๒

หลกคาสอนเรองสงขารในพระพทธศาสนาเถรวาท

เพอใหเกดความรความเขาใจเกยวกบสงขารในพระพทธศาสนา ในบทนจะไดศกษา

ความหมาย ลกษณะ ประเภท และบทบาทของสงขารทมตอการดาเนนชวตของมนษย ทปรากฏ

ในพระไตรปฎก อรรถกถา และฎกา ซงจะไดศกษาในรายละเอยดของแตละสงขารเปนลาดบไป

๒.๑ ความหมายและลกษณะของสงขาร

สงขารในพระพทธศาสนาแบงออกได ๓ อยาง คอ สงขารในไตรลกษณ สงขารใน

ขนธ ๕ และสงขารในปฏจจสมปบาท สงขารในไตรลกษณ มสภาวะทไมเทยง เปนทกข ทนอยใน

สภาพเดมไมได สงขารในขนธ ๕ คอ ความคดปรงแตงดและไมดทเปนนามธรรม สวนสงขาร

ในปฏจจสมปบาทมสภาวะทอาศยปจจยอนเกดขน แตอยางไรกตามสงขารเหลานกตกอยภายใตกฎ

ของไตรลกษณ กอนทจะทราบรายละเอยด ผวจยจะไดศกษาความหมายของสงขาร ดงน

๒.๑.๑ ความหมายของสงขารตามสททศาสตร

ในดานสททศาสตรคาวา “สงขาร” สาเรจรปมาจาก ส บทหนา + กร ธาต + ณ ปจจย ส

อปสรรคมอรรถวา “ประชม” สวน กร ธาตมอรรถวา “กระทา ปรงแตง” คาวา สงขาร จงม

ความหมายวา ธรรมทมาประชมกนแลวปรงแตง0

๑ โดยสามารถวเคราะหรปศพทไดดงน

สงขต สงขโรนต อภสงขโรนตต สงขารา ธรรมเหลาใดยอมปรงแตงสงขตธรรมทเปน

ผลโดยตรง เพราะเหตนน ธรรมเหลานนชอวา สงขาร

สงขต กายวจมโนกมม อภสงขโรนต เอเตหต สงขารา สตวทงหลายยอมปรงแตง

กายกรรม วจกรรม มโนกรรม ทเปนสงขตธรรมโดยเจตนาเหลานน เพราะเหตนน เจตนาทเปนเหต

แหงการปรงแตงเหลานน ชอวา สงขาร1

๒

๑ พระญาณธชะ (แลดสยาดอ), “ปรมตถทปน”,ใน อภธมมตถสงคหะและปรมตถทปน, แปลโดย พระ

คนธสาราภวงศ, พมพโดยเสดจพระราชกศลในงานออกเมรพระราชทานเพลงศพ พระธรรมราชานวตร (กมล โกวโท

ป.ธ.๖), (กรงเทพมหานคร : หจก. ไทยรายวน กราฟฟค เพลท, ๒๕๔๖), หนา ๖๗๖. ๒ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปฏจจสมปบาททปน, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร : โรง

พมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๓๖.

๑๓

ในปทานกรม บาล ไทย องกฤษ สนสกฤต ใหความหมายของสงขารไว ๕ นย คอ ๑)

สงขารในความหมายวา สขต (สงทปจจยปรงแตง) ๒) สงขารในความหมายวา ป�ญาภสงขาราท

(สภาพทปรงแตงในปจจยาการ คอ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อเนญชาภสงขาร) ๓) สงขาร

ในความหมายวา ปโยค (พยายาม) ๔) สงขารในความหมายวา กายสงขาราท (สงทปรงแตงหรอ

ปรนปรอกาย คอ ลมหายใจ เปนตน) ๕) อภสขรณ (การปรงแตง)2

๓

พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต)3

∗ ไดใหความหมายของสงขารไววา ๑) สงทถกปจจย

ปรงแตง, สงทเกดจากเหตปจจย เปนรปธรรมกตาม นามธรรมกตาม ไดแกขนธ ๕ ท งหมด,

๒) สภาพทปรงแตงใจใหดหรอชว, ธรรมมเจตนาเปนประธานทปรงแตงความคด การพด การ

กระทา มทงทดเปนกศล ทชวเปนอกศล ทกลางๆ เปนอพยากฤตไดแกเจตสก ๕๐ อยาง (คอเจตสก

ทงปวงเวนเวทนาและสญญา) เปนนามธรรมอยางเดยว4

๔

บรรจบ บรรณรจ ใหความหมายของสงขารวา คาวา “สงขาร” ประกอบดวยคา ส

(พรอม, ตอเนอง, ตดตอ) กร (ทา, แตง, สราง) ณ ปจจย อ การนต สาเรจรปเปน สงขาร ไทยนามาใช

ในรปคาวา “สงขาร” หมายถง ทาพรอม ทาตอเนอง ทาตดตอ ทาเสมอ หรอปรงแตง ปรงแตง

ตอเนอง ปรงแตงตดตอ ปรงแตงเสมอ5

๕

จากความหมายของสงขารทไดศกษามา พอสรปไดวา คาวา “สงขาร” มความหมายอย

๒ อยาง คอ ๑) สงขารทถกปจจยปรงแตง และ ๒) สงขารทเปนตวปรงแตงเอง สงขารทหมายถงสง

ทถกปจจยปรงแตงไดแก สงขตธรรมหรอสงขตธาตทกอยางทมอยในจกรวาลทงสงทมชวตและ

สงไมมชวต สวนสงขารททาหนาปรงแตงเปนสงขารฝายนามธรรม ไดแกสงขารในขนธ ๕

ทงหมด ซงเปนสวนหนงของสงขารในไตรลกษณ สงขารเหลานนอกจากจะถกปจจยปรงแตงแลว

ยงทาหนาทปรงแตงสงอนดวย ในขณะเดยวกนกปรงแตงกนเองดวย จะไดอธบายรายละเอยดของ

สงขารแตละอยางเปนลาดบไป

๓ พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระจนทบรนฤนาถ, ปทานกรม บาล ไทย องกฤษ สนสกฤต,

(กรงเทพมหานคร : หจก.ศวพร, ๒๕๑๓), หนา ๗๕๖-๗๕๗. ปจจบนเปนพระพรหมคณาภรณ ∗ ปจจบนเปนพระพรหมคณาภรณ

๔ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๗,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๓๐๙. ๕ บรรจบ บรรณรจ, ปฏจจสมปบาท, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๒๐.

๑๔

๒.๑.๒ ความหมายและลกษณะของสงขารในไตรลกษณ

คาวา “ไตรลกษณ” หมายถง ลกษณะ ๓ ประการ ไดแก อนจจตา ทกขตา อนตตตา ความ

ไมเทยง ความเปนทกข ความมใชตวตน6

๖ เรยกอกอยางหนงวา สามญลกษณะ ไดแก ลกษณะทมเสมอ

กนแกสงขารทงปวง ม ๓ ประการดงกลาวนน7

๗

สงขารในไตรลกษณ หมายถงสภาวะทถกปรงแตง คอ สภาวะทเกดจากเหตปจจยปรง

แตงขนทกอยาง ไมวาจะเปนรปธรรมหรอนามธรรมกตาม เปนรางกายหรอจตใจกตาม มชวต

หรอไมมชวตกตาม อยในจตใจหรอเปนวตถภายนอกกตาม เรยกอกอยางหนงวา สงขตธรรม คอ

ทกสงทกอยาง เวนแตนพพาน8

๘ สงขารในไตรลกษณครอบคลมสงขารทงหมด คอ ทงสงขารใน

ขนธ ๕ และสงขารในปฏจจสมปบาท มลกษณะผนแปรเปลยนแปลงไมคงทเปนสงทถกปรงแตงให

เปนไปตามเหตปจจย ไมจากดกาลเวลาและสถานท จะเกดการเปลยนแปลงอยตลอดเวลาแตเรามอง

ไมเหนดวยตาเปลาเพราะถกปดไวดวยสนตต ความสบตอทเกดขนอยางรวดเรว การเปลยนแปลง

ของอรยาบถทผลดเปลยนหมนเวยนไมยอมหยดนง เพราะความทนอยในสภาพเดมไมได สงทเปน

รปธรรมทงมใจครองและไมมใจครอง ทมใจครอง นบตงแตสตวนรก เปรต อสรกาย สตวเดรจฉาน

มนษย เทวดา จนถง พรหมทกชน ลวนแตเปนสงขารทถกปรงแตงขน ตกอยภายใตกฎเดยวกน

ตางกนแตความหมายความละเอยดของรปขนธ และกาลเวลาของสตวแตละจาพวกเทานน เชน

บางจาพวกมขนธไมครบ ๕ ขนธ ไดแกอรปพรหม มเพยง ๔ ขนธ คอ เวทนา สญญา สงขาร และ

วญญาณ บางพวกมครบแตมรปขนธละเอยดและอยคนละมตจงไมสามารถมองเหนกนได เชน สตว

นรก เปรต อสรกาย เทวดา และรปพรหมทงหมด สตวเหลานมรปลกษณะแตกตางกนตามชาตพนธ

สงแวดลอม และสถานท เชน มนษย พวกทเกดแถบเมองหนาวโดยมากจะมผวขาว ตวสงใหญ พวก

ทเกดแถบเมองรอนจะมผวคล า ตวเลก เปนตน ศกยภาพของสมองและรางกายกแตกตางกน ตาม

ขนาดของรปรางและบญบารมทไดสงสมมา แยกตามลกษณะของกฎไตรลกษณ คอ อนจจตา ทกขตา

อนตตตา

จากขอความดงกลาว พอสรปไดวา สงขารในไตรลกษณ คอสงทถกปรงแตงขนทกสง

ทกอยางท งท ม ชวตและไมมชวต คอเปนท งรปและนาม เปนสภาวะทไมคงทนถาวรมการ

๖ อง.ตก. (บาล) ๒๐/๑๓๗/๑๒๐, อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๑๓๗/๑๔๐. ๗ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๓๓๔. ๘ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), พมพครงท ๑๑,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๙), หนา ๗๐/๔-๕.

๑๕

เปลยนแปลงและแตกสลายไปตามเหตปจจยและกาลเวลา เปนไปตามกฎของธรรมชาต ทไมมใคร

สรางหรอบนดาลขน จะมคนรหรอไมรกตาม ธรรมชาตเหลานกมอยตามธรรมดาของมน มคณคา

อยในตว ไมมใครเปนผกาหนดคณคาใหได แมแตพระพทธเจาพระองคกไมไดบอกวา กฏธรรมชาต

เหลานเปนของพระองค เพยงแตพระองคเปนผคนพบแลวนามาบอกกลาวใหคนอนรตาม และ

อธบายใหงายขนเพอใหผฟงไดเขาใจแลวนาไปพจารณาไตรตรองใหเหนตามความเปนจรง

ก. ลกษณะทเปนอนจจง (ไมเทยง) ของสงขาร

ลกษณะทเปนอนจจง ไมเทยงของสงขาร ไดแกสงทมความไมเทยง ไมคงท ไมย งยน

เปนภาวะทเกดขนแลวเสอมและสลายไป9

๙ อกอยางหนง ไดแกความเปนของสนไป (ขยฏเฐน)1 0

๑๐

หมายความวา เกดขนทไหนเมอใด กดบไปทนนเมอนน เชน รปธรรมในอดต กดบไปในอดต ไม

มาถงขณะน รปในขณะน กดบไปทน ไมไปถงขางหนา รปในอนาคตจะเกดถดตอไป กจะดบ ณ

ทนนเอง ไมยนอยถงเวลาตอไปอก11

๑๑ ยกตวอยางเชน เราซอรถยนตมาหนงคน ตอนซอใหมๆ มสสดสวย

อปกรณทกอยางเปนของใหม แตพอเราใชงานไปสกระยะหนง ความเปนรถใหมเรมหายไปสหมอง

คลา เครองยนตเรมทางานชาลง อปกรณอยางอน เชน เบรค พวงมาลย เปนตน เรมฝดลงใช งานไม

คลองเหมอนตอนซอมาใหมๆ ลกษณะเหลานบงบอกถงความไมเทยงของสงขารคอรถยนตทถก

ปรงแตงขน จากสวนตางๆ ทเอามาประกอบกนเขาเพอใหสาเรจเปนรถตามความประสงคของนายชาง

ข. ลกษณะทเปนทกขของสงขาร

ลกษณะทเปนทกขของสงขาร ไดแก สงทมภาวะทถกบบคนดวยการเกดข นและ

สลายตวมภาวะทกดดน ฝนและขดแยงอยในตว เพราะปจจยทปรงแตงใหมสภาพเปนอยางนน

เปลยนแปลงไปจะทาใหคงอยในสภาพนนไมได ภาวะทไมสมบรณมความบกพรองอยในตว ไมให

ความสมอยากอยางแทจรง หรอไมไดใหความพงพอใจเตมทแกผตองการดวยตณหา และกอใหเกด

ทกขแกผเขาไปอยากเขาไปยดดวยตณหาอปาทาน ดงทพระวชราภกษณไดกลาวไววา “ทกขเมว ห

สมโภต ทกข ตฏฐต เวต จ. ทกขเทานนยอมเกดขนยอมตงอยและยอมดบไป นา�ญตร ทกขา สมโภต

นา�ญตร ทกขา นรชฌต. นอกจากทกขไมมอะไรเกดขน นอกจากทกขไมมอะไรดบ”๑๒

๙ อง.ตก. (บาล) ๒๐/๑๓๗/๑๒๐, อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๑๓๗/๓๘๕. ๑๐ ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๗๙/๕๓. ๑๑ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), พมพครงท ๑๑,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๙), หนา ๗๐/๘. ๑๒ ส.ส. (บาล) ๑๕/๑๗๑/๑๙๙-๑๐๐, ส.ส. (ไทย) ๑๕/๑๗๑/๑๔๒.

๑๖

ยกตวอยางสงทมชวตเชน มนษย ซงมความทกขตดตามอยตลอดเวลา วาเฉพาะทกข

ประจาสงขารคอรางกายกอน มนษยตองคอยเลยงดรบประทานอาหารอยางนอยวนละ ๓ ครง เพอ

หลอเลยงรางกายใหแขงแรงดารงชพอยได มนษยตองคอยหมนทาความสะอาดรางกายไมให

สกปรกสงกลนเหมนรบกวนตวเองและคนอนอยางนอยวนละ ๑ ถง ๒ ครง นอกจากนยงมทกขจร

เขามาอกหลายอยาง ทงทเกดขนในภายในรางกายและทงทเกดจากภายนอก เชน โรคภยตางๆ ใน

รางกาย เพราะตามปรกตแลวรางกายของเราเปนเหมอนรงของโรคเปนบอเกดของตวพยาธหลาย

ชนด สวนทกขทมาจากภายนอกยอมเกดขนไดดวยปจจยหลายอยาง คอจากตวเราเอง จากคนอน

ดวย จากสงแวดลอมตางๆ มอาหาร อากาศ เปนตน

สวนสงทไมมชวตเปนเพยงสงขารทกข คอ เปนทกขเพราะทนอยในสภาพเดมไมได

ตองเปลยนแปลงจากสภาพเดมไปตามกาลเวลา จากของใหมสภาพแขงแรง กลายเปนของเกา และ

แตกสลายไปในทสด เชน รถยนต บานเรอน โตะ เกาอ เปนตน การดารงอยของสงขารเหลานขนอย

กบปจจยอน เชน อปกรณทนามาปรงแตงขน และการบารงรกษา

ค. ลกษณะทเปนอนตตา (ไมมตวตน) ของสงขาร

ลกษณะทเปนอนตตาของสงขารนน หมายเอาสงขารทเปนอนจจงไมเทยง และทกขง

เปนสงททนอยในสภาพเดมของตนไมได ทงหมดเปนสงทมความไมใชตวตน ไมมตวตนทแทจรง

ของมนเอง

ในสวนของอนตตาน พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) ไดใหทศนะไววา สงทงหลาย

หากจะกลาววามกตองวามอยในรปของกระแส ทประกอบดวยปจจยตางๆ อนสมพนธเนองอาศย

กนเกดดบสบตอกนไปอยตลอดเวลาไมขาดสาย จงเปนภาวะทไมเทยง เมอตองเกดดบไมคงท และ

เปนไปตามเหตปจจยทอาศย กยอมมความบบคน กดดน ขดแยง และแสดงถงความบกพรองไม

สมบรณอยในตว และเมอทกสวนเปนไปในรปกระแสทเกดดบอยตลอดเวลาขนตอเหตปจจยเชนน

กยอมไมเปนตวของตว มตวตนแทจรงไมได13

๑๓

อยางไรกตามลกษณะทง ๓ ประการน มความเกยวเนองกนไมสามารถแยกออกจากกน

ได ไมวาจะเปนสงทมชวตและไมมชวต แตสงทมชวตท งหลาย มนษยถอวาไดเปรยบกวาเขา

ทงหมด เพราะมโอกาสไดพฒนาจตใจใหสงขนและหลดพนไปจากกฎดงกลาวได หมายถงผพฒนา

ตวเองจนไดบรรลเปนพระอรหนต เพราะทานเหลานนถงรางกายสงขารจะตกอยภายใตกฎของ

ไตรลกษณแตจตทปรนพพานแลวจะไมเกดอกพนจากกฏน

๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๖๘-๖๙.

๑๗

๒.๑.๓ ความหมายและลกษณะของสงขารในขนธ ๕

ก. ความหมายของสงขารในขนธ ๕

คาวา “สงขาร” ในขนธ ๕ หมายถง สภาวะทปรงแตงจต ใหด ใหชว ใหเปนกลาง ไดแก

คณสมบตตางๆ ของจต มเจตนาเปนตวนา ทปรงแปรการตรตรกนกคดในใจ และการแสดงออก

ทางกาย วาจา ใหเปนไปตางๆ เปนตวการของการทากรรม เรยกงายๆ วา เครองปรงของจต เชน

ศรทธา สต หร โอตตปปะ เมตตา กรณา ปญญา โมหะ โลภะ โทสะ เปนตน ซงทงหมดนนลวนเปน

นามธรรม มอยในใจทงสน นอกเหนอจาก เวทนา สญญา และวญญาณ14

๑๔

ตามแนวอภธรรม สงขารในขนธ ๕ คอ ธรรมทมาประชมกนแลวปรงแตง หมายถง

ผสสะและเจตนาเปนตน ธรรม เหลานนมาประชมรวมกนในอปปตตทวาร ๖ (ทวารทเกดของวถจต

มจกขทวารเปนตน) หรอในกรรมทวาร ๓ (ทวารทกอใหเกดกรรมมกายทวารเปนตน) ยอมปรง

แตงกจทงหมดมการเหนและการไดยนเปนตนซงเปนกจทวไป หรอกจทางกาย วาจา ใจ หรอการ

นอน การนง การยน การเดน การพด และการนกคดเปนตน ดวยหนาทของตนๆ ซงมการสมผสและ

ความตงใจเปนตน15

๑๕

สงขารขนธทงหลาย ชอวา ดารงอยในฐานะเปนดจผปรงอาหารเพราะเปนตวปรงแตง

อารมณ คอ เพราะทาใหวญญาณไดความยนด16

๑๖

จากขอความดงกลาวนพอสรปไดวา สงขารในขนธ ๕ คอธรรมชาตททาหนาทปรงแตง

สงขตธรรม ทเปนนามธรรมมความเกยวเนองกนกบวญญาณ ในพระอภธรรม ทานเรยกสงขาร

เหลาน วา เจตสก ม ๕๐ ประการ รวมกบ เวทนา และสญญา เปนเจตสก ๕๒ ประการ วญญาณ

ไดแก จต ซงมความเกยวเนองกน ๔ ประการ คอ เอกปปาทะ เกดพรอมกน เอกนโรธะ ดบพรอมกน

เอกาลมพนะ มอารมณอยางเดยวกน คอ จตรบอารมณอยางไรเจตสกกรบอารมณอยางนน เชน ส

เขยวสแดงเปนตน และสดทาย เอกวตถกะ มทอาศยอยางเดยวกน หมายความวา จตเกดจากจกษ

เจตสกกเกดจากจกษเหมอนกน อกนยหนง สงขารเปรยบเหมอนเงา วญญาณเปรยบเหมอนเจาของ

เงา เมอเจาของตน เงากตนดวย เมอเจาของเงาหลบ เงากหลบดวย เมอเจาของกนขาว เงากกนดวย

เมอเจาของเขาบาน เงากเขาดวย

๑๔ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๗๐/๔.

๑๕ พระญาณธชะ (แลดสยาดอ), “ปรมตถทปน”, ใน อภธมมตถสงคหะและปรมตถทปน, แปลโดย

พระคนธสาราภวงศ, หนา ๖๗๕. ๑๖ พระสมงคลเถระ, “อภธมมตถวภาวน”, ใน ฎกาอภธมมตถสงคหะ ชอวาอภธมมตถวภาวนแปล, แปล

โดย พระธรรมวโรดม (บญมา คณสมปนโน ป.ธ. ๙), เอกสารประกอบการเรยนการสอน, รวบรวมโดย พระ

มหาชะลอ ปยาจาโร และคณะ, หนา ๑๕๐.

๑๘

ข. ลกษณะของสงขารในขนธ ๕

สงขารในขนธ ๕ มการประสม (ปรงแตง) เปนลกษณะ17

๑๗ ไดแก ปรงแตงสงขตธรรมคอ

ปรงแตงรป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ใหมลกษณะเปนรป เปนเวทนา เปนสญญา เปน

สงขาร และวญญาณ ตามทตนไดกะเกณฑไวแตแรก เปรยบเหมอนนายชางผออกแบบบานไวแลว

ลงมอทาบานใหมรปลกษณะตามทออกแบบไว ในขอนมพระพทธพจนในขชชนยสตรวา

เพราะอะไรจงเรยกวาสงขาร เพราะปรงแตงสงขตธรรมจงเรยกวา สงขาร ปรงแตงสงขต

ธรรมอะไร ปรงแตงสงขตธรรม คอ รปโดยความเปนรป เวทนาโดยความเปนเวทนา สญญา

โดยความเปนสญญา สงขารโดยความเปนสงขารวญญาณโดยความเปนวญญาณ เพราะปรง

แตงสงขตธรรมจงเรยกวา สงขาร18

๑๘

จากพระพทธพจนน คาวา สงขารปรงแตงสงขตธรรม คอรปโดยความเปนรปกอน เมอ

พจารณาดแลวเหมอนกบวา ในเหตการณนมองคประกอบหลกอย ๓ อยาง คอ ๑) ผสราง ๒) สงท

จะสราง (แผนผง หรอแบบทจะกอสราง) และ ๓) ผลของสงทสราง (ไดรปแบบตามแผนผง หรอ

ตามแบบทไดออกแบบไว) จากตวอยางนจะเหนวา เมอสรางเสรจแลวจะเหลอองคประกอบอย ๒

อยางตรงกบพระพทธพจนทวา ชอวา สงขาร เพราะปรงแตงสงขตธรรม ในกรณน ผสราง ไดแก

สงขาร สงทจะสรางและผลของสงทสรางเสรจแลว ไดแก สงขตธรรม ยกตวอยางใหเขาใจงายขน

เชน วศวกร ออกแบบบานไวหนงหลง จากนนกลงมอสรางบานตามทตนเองออกแบบไว เมอสราง

เสรจแลว เขากไดบานตามแบบทออกแบบไว ในเหตการณน เบองตนมองคประกอบหลกอย ๓

อยาง คอ ๑) วศวกร ผออกแบบ ๒) แบบบานทวศวกรออกแบบไว ๓) ผลทคาดวาจะไดคอบานท

สาเรจรปตามแบบทวางไว เมอสรางเสรจแลว เหลอองคประกอบอย ๒ อยาง คอ วศวกร กบบานท

สรางเสรจแลว ในทน สงขาร คอวศวกร สงขตธรรม คอบาน พรอมทงอปกรณทกอยางทนามา

สรางบาน

สาหรบสงขตธรรมทง ๔ ทเหลอ คอ เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ยากกวาการ

อธบายรปอกเพราะสงขตธรรมทง ๔ นเปนนามธรรมไมมรปรางใหเหนเหมอนรป คมภรในชน

อรรถกถากไมไดอธบายไว ทานบอกแตเพยงวา สงขตธรรมทเหลอกมอธบายเหมอนกนกบรป คอ

ในอรรถกถาทานอธบายคาวาสงขารปรงแตงรปโดยความเปนรปโดยยกตวอยางวา

แมครว หงตมยาค กเพอใหเปนยาค ปรงขนมกเพอใหเปนขนมนนเอง ฉนใด สงขาร

๑๗ วสทธ. (ไทย) ๔๕๘/๗๔๙. ๑๘ ส.ข. (ไทย) ๑๗/๗๙/๑๒๑.

๑๙

ทงหลายกฉนนน ปรงแตง คอประมวลมา ไดแก รวบรวมไว อธบายวา ใหสาเรจซงรปนนเอง

ทไดนามวาสงขตะ เพราะปจจยทงหลายมาประชมกนปรงแตง เพอความเปนรป คอเพอความ

เปนรปนน โดยประการทสงทถกปรงแตง จะชอวาเปนรปได แมในเวทนาทงหลาย กมนย

(ความหมายอยางเดยวกน)นแล19

๑๙

ในกรณของเวทนาถาจะแยกองคประกอบออกเหมอนตอนอธบายรป กสามารถทาได

คอ ๑) ผปรงแตง (สงขาร) ๒) ความรสกทจะปรงแตง (เวทนาทจะปรงแตง) ๓) ความรสกทปรงแตง

เสรจแลว (เวทนาทปรงแตงเสรจแลว) ยกตวอยาง เชน นาย ก. อยากมความสขทเกดจากการทาวตร

สวดมนต เขากจะออกแบบรปแบบของการทาวตร สวดมนตขนมาชดหนง จากนนกลงมอปฏบต

ตาม ผลทไดคอมความสขจากการทาวตรสวดมนต

สวนเวทนาทเปนความทกขเปนสงทอธบายยากกวาเวทนาทเปนความสขเพราะคนเรา

โดยธรรมชาตไมชอบความทกขและจะไมพยายามปรงแตงความทกขอยแลวนอกจากจะประสบกบ

ความทกขแลวหาวธแกไขความทกขใหนอยลงและหมดไปในทสด ยกตวอยางเชน นาย ก. นง

กรรมฐานนานๆ เกดอาการปวดขา แลวกภาวนาวา ปวดหนอ ปวดหนอ ปวดหนอ ไปเรอยๆ

ในขณะทเขาภาวนาวา ปวดหนอ ปวดหนออยนน เขาคงไมมความคดวา อยากใหทกขจากอาการ

ปวดนนกลายเปนความปวดอกแบบหนงตามทเขาตองการ ตรงกนขามเขาคงคดอยากจะใหอาการ

ปวดนนหายไปมากกวา ถาเขากาหนดอยอยางนนอาการปวดหายไป กจะกลายเปนความสขแทน

หรอถาไมหายเขาทนอยในทานงตอไปไมไดกตองเปลยนอรยาบถเปนอยางอนอาการปวดกจะ

หายไป ถาเปนไปตามตวอยางนจะวานาย ก. ปรงแตงทกขโดยความเปนทกขกไมไดเพราะเวทนา

มนเปลยนจากความทกขเปนความสข หรอเปนความรสกเฉยๆ แลว เพอใหเขาใจงายผวจยจะ

อธบายโดยรวม คอ ผปรงแตง คอสงขารนน อยากไดเวทนาอะไรกปรงแตงเอาตามทตนตองการ

สวนสญญา ความจาได กคงอธบายเหมอนกบรปและเวทนาทไดอธบายมาแลว

ทนาสนใจคอสงขารเพราะสงขารมหลายอยางและตวทปรงแตงกคอสงขารดวย สงขารจะปรงแตง

สงขารโดยความเปนสงขารอยางไร เปนเรองทนาสนใจมากผวจยขออธบายโดยยกตวอยาง สมมตวา

นาย ก. มสทธาในพระรตนตรยอยแลว แตยงเปนสทธาทออนคอเปนจลสทธา ศรทธาทหวนไหวอย

นาย ก. ตองการใหสทธาของเขากลายเปนอจลสทธา ศรทธาทไมหวนไหว เขากจะพฒนาหรอปรง

แตงสทธาของเขาใหยงขนจนกวาจะไดอจลสทธาตามทเขาตองการ หรอนาย ก. มสตอยแลวแตยง

ไมเขมแขงพอทจะกาหนดกนกระแสอารมณตางๆ ทไหลเขามาสจตใจได เขาตองการใหสตของเขา

๑๙ ส.ข.อ. (ไทย) ๒/๒๓๔.

๒๐

เขมแขงขน กตองปรงแตงสตใหเขมแขง มกาลงกลายเปนมหาสตตามทตองการเชนเดยวกบการปรง

แตงสทธานนเอง

คาวา วญญาณ กคอ จตนนเอง จตของมนษยเปนธรรมชาตคดอารมณ เทยวไปในทตางๆ

คอหลงไปในอารมณตางๆ ทงไกลและใกล ทงทควรไปและไมควรไป ทควรไปเชน สถานททาง

ศาสนา ททไมควรไปเชน สถานทเรงรมยซงเปนทอโคจร ตามธรรมดาจตทยงไมไดฝกกจะเทยวไป

ในอารมณทไมนาปรารถนา ถาไดรบการฝกฝนอบรมอยบอยๆ จตกจะรจกแยกแยะสงทควรและไม

ควร จากตวอยางน คาวาปรงแตงวญญาณโดยความเปนวญญาณกคอปรงแตงวญญาณหรอจตทยง

ออนไมรแยกแยะสงทควรและไมควรใหกลายเปนวญญาณหรอจตทเขมแขงสามารถแยกแยะสงท

ควรและไมควรได

เนองจากขนธ ๕ เปนสงทอยใตกฎไตรลกษณ สงขารจงมลกษณะเปนอนจจง ทกขง

และอนตตา ดงพทธพจนในอนตตลกขณสตรตรสถงความเปนอนตตาของสงขารไววา “ภกษ

ทงหลาย สงขารทงหลายเปนอนตตา ภกษทงหลาย ถาสงขารเหลานจกเปนอตตาแลวไซร สงขาร

เหลานไมพงเปนไปเพออาพาธ และบคคลพงไดในสงขารทงหลายวา ‘สงขารทงหลายของเราจง

เปนอยางน สงขารทงหลายของเราอยาไดเปนอยางนน’”๒๐

ในอภธรรมปฎกจดใหสงขารมลกษณะเปนสงขตธรรมคอธรรมทถกปจจยปรงแตง2 1

๒๑

ในอภธรรมมตถสงคหะ พระอนรทธาจารย จาแนกลกษณะของเจตสกทรวมถงสงขารไว ๔

ประการ คอ ๑) เกดขนขณะเดยวกนกบจต ๒) ดบขณะเดยวกนกบจต ๓) มอารมณเดยวกนกบจต

๔) มทตงอาศยทเดยวกบจต22

๒๒ จากเนอความตรงนแสดงวา สงขารกบวญญาณหรอจตอาศยกนอย

ชนดทแยกกนไมออกเหมอนน ากบสทผสมกนแยกออกจากกนไมได

ในวสทธมรรค พระพทธโฆสเถระ อธบายไวสนๆ วา สงขารมการประสม (ปรงแตง) ๒๓

แตง) ๒๓ เปนลกษณะ ทานขยายความตอไปวา ปรงแตงสงทเปนสงขตะ2 4

๒๔ ทานอางพระพทธพจน

วา “ภกษทงหลาย เพราะธรรมเหลานนยอมปรงแตงสงทเปนสงขตะแล จงไดชอวา สงขาร ดงน”๒๕

๒๐ ส.ข. (ไทย) ๑๗/๕๙/๙๔. ๒๑ อภ.ส. (ไทย) ๓๔/๑๔๕๕/๑๓๕. ๒๒ สงคห (บาล) ๗, พระอนรทธาจารย, “อภธมมตถสงคหะ”, ใน อภธมมตถสงคหะและปรมตถ

ทปนแปล, หนา ๑๗. ๒๓ คาวา ประสม ถายดตามศพทบาล คอ อภสงขโรนต กแปลวา การปรงแตง ดงนน เพอใหเขากบ

ความหมายของศพทผวจยจงแปลวา การปรงแตง ในงานวจยน ๒๔ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๓/๗๔๘-๗๖๖.

๒๑

จากเนอความทไดศกษามานพอสรปลกษณะของสงขารในขนธ ๕ ได ดงน คอ สงขารม

ลกษณะใหญสองประการ ไดแก ลกษณะโดยรวมคอเปนสงขตธรรมถกปจจยอนปรงแตง สวน

ลกษณะเฉพาะตนคอ เปนตวปรงแตงสงขตธรรมเสยเอง ซงขนธอนไมสามารถปรงแตงไดจะถก

ปจจยอนปรงแตงฝายเดยว และมลกษณะเหมอนกนกบขนธอนคอ ถกปจจยอนปรงแตงดวย

๒.๑.๔ ความหมายและลกษณะของสงขารในปฏจจสมปบาท

ก. ความหมายของสงขารในปฏจจสมปบาท

สงขารในปฏจจสมปบาท เปนสวนหนงของสงขารในขนธ ๕ หมายถง ความจงใจ หรอ

เจตนา มรปวเคราะหวา

สงขต กายวจมโนกมม อภสงขโรนต เอเตหต สงขารา สตวทงหลายยอมปรงแตง

กายกรรม วจกรรม มโนกรรม ทเปนสงขตธรรมโดยเจตนาเหลานน เพราะเหตนน เจตนาทเปนเหต

แหงการปรงแตงเหลานน ชอวา สงขาร26

๒๖

พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต) ไดอธบายสงขารในปฏจจสมปบาทตามแนวพระ

อภธรรมสรปใจความไดวา สงขารในปฏจจสมปบาท หมายถง ความจงใจ หรอ เจตนา ความจงใจ

ทางกาย เรยกวา กายสงขาร หรอ กายสญเจตนา ไดแก เจตนา ๒๐ ประการทเปนไปทางกายทวาร

ในพระอภธรรม คอ กามาวจรกศล ๘ ประการ อกศล ๑๒ ประการ ความจงใจทางวาจา เรยกวา

วจสงขาร หรอ วจสญเจตนา ไดแก เจตนา ๒๐ ประการทเปนไปทางวจทวาร คอ กามาวจรกศล ๘

ประการ อกศล ๑๒ ประการ ความจงใจทางใจ เรยกวา จตตสงขาร หรอ มโนสญเจตนา ไดแก

เจตนา ๒๙ ประการ ในมโนทวารทยงไมแสดงออกเปนกายวญญต และวจวญญต อกนยหนง

สงขารในปฏจจสมปบาท หมายถง ปญญาภสงขาร ความดทปรงแตงชวต ไดแก กศลเจตนาฝาย

กามาวจรและฝายรปาวจร ๑๓ ประการ คอ กามาวจรกศล ๘ ประการ รปาวจรกศล ๕ ประการ

อปญญาภสงขาร ความชวทปรงแตงชวต ไดแก อกศลเจตนาฝายกามาวจรท ง ๑๒ ประการ

อาเนญชาภสงขาร ภาวะมนคงทปรงแตงชวต ไดแก กศลเจตนาฝายอรปาวจรทง ๔ ประการ27

๒๗

๒๕ สงขตมภสงขโรนตต โข ภกขเว ตสมา สงขารา วจจนตต; ส.ข. (บาล) ๑๗/๑๕๙/๑๐๖; ด

เพมเตมใน วสทธ. (บาล) ๓/๓๖. ๒๖ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปฏจจสมปบาททปน, หนา ๓๖. ๒๗พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), พมพครงท ๑๑,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๙), หนา ๙๗-๙๘.

๒๒

บรรจบ บรรณรจ ไดใหความหมายสงขารในปฏจจสมปบาทไววา สงขารทเปนตวปรง

แตง หมายถง สงขารทปรงแตงจตหรอวญญาณใหเกดการรบรอารมณอยเสมออยางตอเนอง คอ

เจตนานนเอง28

๒๘

วชระ งามจตรเจรญ ไดใหความหมายของสงขารในปฏจจสมปบาทไววา สงขาร คอ

เจตนาอนไดแกความจงใจหรอความตงใจ ซงเปนอนเดยวกบกรรม29

๒๙

จากเนอความทไดศกษามานพอสรปไดวา ความหมายของสงขารในปฏจสมปบาท

ไดแก เจตนา ความตงใจ ความจงใจ หรอกรรม คอผลของการทากรรมอยางใดหนง ทางทวารใด

ทวารหนง คอ กายทวาร วจทวาร และมโนทวาร การกระทาทางกายทวาร เรยกวา กายกรรม การ

กระทาทางวจทวาร เรยกวา วจกรรม การกระทาทางมโนทวาร เรยกวา มโนกรรม

ข. ลกษณะของสงขารในปฏจจสมปบาท

ลกษณะของสงขารในปฏจจสมปบาท ไดแก สภาวะทปรงแตง กาย วาจา ใจ สภาวะท

ปรงแตงกาย เรยกวา กายสงขาร สภาวะทปรงแตงวาจา เรยกวา วจสงขาร สภาวะทปรงแตงใจ

เรยกวา จตตสงขาร หรอ มโนสงขาร ปรงแตงในทางด เรยกวา ปญญาภสงขาร ปรงแตงในทางไมด

เรยกวา อปญญาภสงขาร ปรงแตงกลาง ๆ เรยกวา อเนญชาภสงขาร

ในคมภรวสทธมรรค3 0

๓๐ พระพทธโสฆเถระ อธบายสงขารในปฏจจสมปบาทสรป

ใจความไดวา สงขาร หมายถง ธรรมทงหลายทปรงแตงสงตางๆ ใหเกดขน สงขารม ๒ อยาง คอ

สงขารทมอวชชาเปนปจจยกบสงขารทมาโดยสงขารศพท สงขารทมอวชชาเปนปจจย ไดแก

สงขาร ๒ กลมๆ ละ ๓ อยาง คอ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อเนญชาภสงขาร และกายสงขาร

วจสงขาร จตตสงขาร สงขารทมอวชชาเปนปจจยเหลาน ไดแกกศลเจตนาและอกศลเจตนาฝาย

โลกยะ สวนสงขารทมาโดยสงขารศพทมอย ๔ อยาง คอ สงขตสงขาร (สงขารคอสงทปจจยของ

ตนๆ แตงขน) อภสงขตสงขาร (สงขารคอสงทกรรมแตงขน) อภสงขรณกสงขาร (สงขารคอตว

กรรมผเปนเจาหนาทแตง) ปโยคาภสงขาร (สงขารคอความเพยรพยายาม)

บรรจบ บรรณรจ ไดอธบายลกษณะของสงขารทเปน เจตนา ความจงใจ ความตงใจไว

วา เจตนา มทงทเปนฝายด (กศล) และฝายชว (อกศล) ทงน สบเนองมาจากอวชชา เพราะอวชชา

๒๘ บรรจบ บรรณรจ, ปฏจจสมปบาท, หนา ๒๓. ๒๙ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๕๒), หนา ๑๒๙. ๓๐ วสทธ. (ไทย) ๕๘๗/๘๕๕.

๒๓

มไดหมายความวาไมรดไมรชวอยางเดยว แตรวมไปถงความหมายวา รดรชวดวย เสยแตวา ความร

ดรชวนนยงไมสามารถมผลถงขนเปลยนแปลงความคด รวมทงพฤตกรรมใหเปนไปในทางดฝาย

เดยวไดตลอดเวลา กศลเจตนา ความตงใจฝายด ความจงใจฝายด อนเปนเหตใหเกดพฤตกรรมทาง

กายทด (ทาด) อาท การใหทาน รกษาศล เปนตน จดเปนกายสญเจตนาฝายด อนเปนเหตใหเกด

พฤตกรรมทางวาจา (พดด) อาท การพดคาจรง การพดคาออนหวาน จดเปนวจสญเจตนาฝายด อน

เปนเหตใหเกดพฤตกรรมทางใจทด (คดด) อาท คดเสยสละเออเฟอเผอแผ คดเมตตา จดเปนมโน

สญเจตนาฝายด สวนอกศลเจตนา มความหมายตรงกนขามกบกศลเจตนา กายสญเจตนา วจ

สญเจตนา และมโนสญเจตนา เรยกอกอยางหนงวา กายสงขาร วจสงขาร และจตตสงขาร เหตทเรยก

เชนนน เพราะมงถงประเดนทวาเปนเครองปรงแตง31

๓๑

วชระ งามจตรเจรญ ไดอธบายสงขารในปฏจจสมปบาทสรปใจความไดวา สงขาร คอ

ปญญาภสงขาร (กศลเจตนาทเปนกามาวจรและรปาวจร) อปญญาภสงขาร (อกศลเจตนาทเปน

กามาวจร) อาเนญชาภสงขาร (กศลเจตนาทเปนกามาวจรและอรปาวจร) จาแนกตามสภาพทเปน

กศลหรออกศล ปญญาภสงขารกบอาเนญชาภสงขาร จดเปนสงขารฝายกศล อปญญาภสงขาร

จดเปนสงขารฝายอกศล สวนกายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร จาแนกตามทวารทเกยวของ

กลาวคอสงขารหรอเจตนาททาใหเกดการกระทาทางกายเรยกวา “กายสงขาร” ททาใหเกดการ

กระทาทางวาจาเรยกวา “วจสงขาร” และททาใหเกดการกระทาทางใจเรยกวา “จตตสงขาร” 3 2

๓๒

สงขารคอเจตนาหรอความจงใจทจะทากรรมอยางใดอยางหนงทางทวารทง ๓ ทวารใดทวารหนง

ไดแกความจงใจหรอความตงใจซงเปนตวเดยวกบกรรม33

๓๓

จากขอความทไดศกษามานพอสรปไดวา สงขารในปฏจจสมปบาท หมายถง เจตนาท

กอใหเกดการกระทาหรอคอกรรมนนเอง หมายความวา มนษยตองไดรบผลของการกระทาทเกด

จากเจตนาตามสมควรแกการกระทา เจตนาในทนเปนไดทงกศลและอกศล เจตนาทเปนกศลจะ

นาไปสการกระทาทดมผลหรอวบากดตามมา เจตนาทเปนอกศลจะนาไปสการกระทาทไมดมผล

หรอวบากชวตามมา เจตนาทเปนอกศลเกดไดทงทางกาย วาจา และทางใจ คอ เกดจากโลภะ ความ

โลภ เกดจากโทสะ ความโกรธ และเกดจากโมหะ ความหลง อกศลเจตนานจดเปนอปญญาภสงขาร

เจตนาทเปนกศลมทางเกดไดทงทางกาย ทางวาจา และทางใจเชนเดยวกน ไดแก กามาวจรกศล คอ

กศลเจตนาททาใหสตวเวยนวายตายเกดอยในกามาวจรภม คอ สวรรค ๖ ชน และรปาวจรกศล คอ

กศลเจตนาททาใหสตวเวยนวายตายเกดอยในรปาวจรภมหรอรปพรหม

๓๑ บรรจบ บรรณรจ, ปฏจจสมปบาท, หนา ๒๑. ๓๒ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, หนา ๑๒๓. ๓๓ เรองเดยวกน, หนา ๑๒๙.

๒๔

๒.๒ ประเภทของสงขาร

สงขารทปรากฏในพระไตรปฎกและอรรถกถา แบงเปน ๒ ประเภท ไดแก

สงขารทปรากฏในพระไตรปฎก ม ๑ ประเภท แบงออกเปน ๒ กลม คอ กลมท ๑ แบง

ตามทวารทเกด ไดแก กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร34

๓๔ กลมท ๒ แบงตามคณคา ไดแก ปญญาภสงขาร

สภาพทปรงแตงกรรมฝายด อปญญาภสงขาร สภาพทปรงแตงกรรมฝายไมด อเนญชาภสงขาร

สภาพทปรงแตงภพอนไมหวนไหว35

๓๕

สงขารทปรากฏในอรรถกถา ม ๑ ประเภท แบงตามสงขารทมกรรมและกเลสไมยด

ครอง ไดแก อปาทนนกสงขาร สงขารทกรรมและกเลสยดครอง หรอสงขารทมใจครอง และอนปา

ทนนกสงขาร สงขารทกรรมและกเลสไมยดครอง หรอสงขารทไมมใจครอง36

๓๖

อกนยหนงสงขารทกลาวมานยงสามารถจาแนกออกเปน ๒ ประเภท ไดอกคอ สงขารท

เปนรปธรรม และสงขารทเปนนามธรรม ดงน

๑) สงขารทเปนรปธรรม

สงขารทเปนรปธรรม ไดแก สงขารทกรรมและกเลสยดครองและไมยดครอง หรอตาม

สงทมชวตและไมมชวต คอ อปาทนนกสงขาร และอนปาทนนกสงขาร แตละประเภทม

รายละเอยดพอสงเขปดงน

(๑) อปาทนนกสงขาร หมายถง สงขารทมกรรมและกเลสยดครองหรอเกาะกมหรอ

เรยกวาสงขารทมใจครอง ไดแก รางกายมนษย เทวดา มาร พรหม สตว ทงหลาย เปนประเภททม

ตวรบรอารมณมากระทบใหปรงแตงเกดการกระทาตางๆ เปนกรรมทยดครองตอไป

(๒) อนปาทนนกสงขาร หมายถง สงขารทกรรมและกเลสไมยดครองหรอเกาะกม

ทงหมด ยกเวนแตอสงขตธาตคอนพพาน ไดแก สงตางๆ บนโลก เชน ตนไม ภเขา อาคารบาน

เรอน เปนตน สงขารเหลานเกดจากปจจยหลายอยางประจวบกน เชน ตนไม เกดจากมเมลดพชท

เหมาะสม มน าทพอเหมาะ อากาศทพอเหมาะ ดนทพอเหมาะกบตนไมนน กเจรญงอกงามเปน

ตนไม หรอ ไฮโดรเจน ๒ ตว (H2) กบออกซเจน ๑ ตว (O) ปรงแตงผสมกนเกดปฏกรยาทางเคมเกด

เปนน า (H2O) เปนตน

๓๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๒/๙๗, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๕๗/๔๙๕, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๓/๕๐๓-๕๐๕. ๓๕ ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๕/๑๔, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕/๒๖๘, ส.น. (ไทย) ๑๖/๕๑/๑๐๑. ๓๖ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๔๓๑, ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๖๙๕.

๒๕

๒) สงขารทเปนนามธรรม

สงขารทเปนนามธรรม ไดแก สงขารทปรงแตงจตใหเกดพฤตกรรมตางๆ ทางกาย วาจา

ใจ เรยกตามชอฐานทเกดวา กายสงขาร วจสงขาร และ จตตสงขาร3 7

๓๗ และสงขารทจาแนกตาม

คณคา คอ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร และอเนญชาภสงขาร3 8

๓๘ สงขารแตละประเภทม

รายละเอยดโดยสงเขปดงน

กายสงขาร หมายถง สภาพทปรงแตงการกระทาทางกาย วจสงขาร หมายถง สภาพท

ปรงแตงการกระทาทางวาจา และ จตตสงขาร หมายถง สภาพทปรงแตงการกระทาทางใจ หรอ

กายสงขาร หมายถง ปจจยปรงแตงกาย ไดแก ลมหายใจเขา ลมหายใจออก วจสงขาร หมายถง

สภาพปรงแตงวาจา คอ วตก วจาร และ จตตสงขาร หมายถง สภาพทปรงแตงจต ไดแกสญญาและ

เวทนา39

๓๙

ปญญาภสงขาร หมายถง สภาพทปรงแตงกรรมฝายด อปญญาภสงขาร หมายถง สภาพท

ปรงแตงกรรมฝายชว และอาเนญชาภสงขาร หมายถง สภาพทปรงแตงภพอนมนคงไมหวนไหว4 0

๔๐

สงขารทง ๓ ประเภทน จะมทแสดงออกมาทางทวารทง ๓ คอ ทางกาย ทางวาจา และทางใจ นนเอง

ตอไปนจะไดนาเอาสงขารแตละประเภททไดยกขนไวในเบองตนนนไปจดเขาใน

สงขารในไตรลกษณ สงขารในขนธ ๕ และสงขารในปฏจจสมปบาทตามลาดบ

๒.๒.๑. ประเภทของสงขารในไตรลกษณ

เมอวาโดยประเภทของสงขารในไตรลกษณจะมอยประเภทเดยวคอสงขารทเปนสงขตธรรม

รวมเอาสงขารทงหมด ทงทเปนรปธรรมและนามธรรม ทงทมชวตและไมมชวต ลกษณะทถก

ปจจยปรงแตงของสงขตธรรมม ๓ ประการ คอ ปรากฏความเกด ปรากฏความดบ ขณะทดารงอย

ปรากฏความเปลยนแปลง41

๔๑ ในคมภรปปญจสทน พระพทธโฆสเถระ ไดอธบายสงขตธาตทงสอง

๓๗ ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๒/๗๓, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๒/๙๗, ข.ป.อ. (ไทย) ๗/๑/๘๘๒, ส.น. (ไทย) ๑๖/๒/๘. ๓๘ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๘. ๓๙ ส.ส. (ไทย) ๑๘/๓๔๘/๓๘๒, อภ.ย. (ไทย) ๓๘/๑/๔๔๖. ๔๐ ปญญาภสงขาร คออภสงขารทเปนบญ ไดแก กามาวจรกศลจต ๘ และรปาวจรกศลจต ๕,

อปญญาภสงขาร คอ อภสงขารทเปนบาป ไดแก อกศลจต ๑๒, อาเนญชาภสงขาร คออภสงขารทเปนอาเนญชา

สภาพทปรงแตงภพอนมนคง ไมหวนไหว ไดแก อรปาวจรกศลจต ๔; ข.ม.อ. (ไทย) ๕/๑/๕๓๕. ข.ป.อ.(ไทย)

๗/๑/๙๐๙,๙๘๕. ๔๑ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๔๗/๒๐๘-๒๐๙.

๒๖

ดวยคาวา “สงขตธรรม” ไดแก อนปจจยทงหลายประชมกนทาขน คาวา “สงขตธรรม” นเปนชอ

ของขนธ ๕42

๔๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) ไดอธบายวา สงขตธรรม หมายถง ธรรมทถก

ปจจยปรงแตง ไดแก ธรรมทมปจจย สภาวะทเกดจากปจจยปรงแตงขน สงทปจจยประกอบเขา

หรอสงทปรากฏและเปนไปตามเงอนไขของปจจย เรยกอกอยางหนงวา สงขาร ซงมรากศพทและ

คาแปลเหมอนกน หมายถง สภาวะทกอยางทงทางวตถและทางจตใจ ทงรปธรรมและนามธรรม

ทงทเปนโลกยะและโลกตตระ ทงทดทชวและทเปนกลางๆ ทงหมดเวนแตนพพาน43

๔๓

จากความหมายของสงขตธรรมในทนทาใหทราบวา สงขารในไตรลกษณ คลอบคลม

หมดทกอยาง คอทงสภาวะทปรงแตง ทงสภาวะทถกปจจยปรงแตง เชน เจตนา (กรรม) เปนตวปรง

แตงสภาวธรรมอนๆ แตเจตนากถกปจจยอนปรงแตงเชนกน ดงนน จงกลาวอยางรวบรดวา สงขาร

หรอสงขตธรรมครอบคลมทกสงทถกปจจยปรงแตง ไมวาจะเปนรปธรรมหรอนามธรรม เปน

รางกายหรอจตใจ มชวตหรอไมมชวต อยในจตใจหรอเปนวตถภายนอก รวมทงบญ บาป หรอกศล

อกศล กจดเปนสงขตธรรมเพราะถกปจจยปรงแตงขนเหมอนกน สมกบเนอความในองคตตรนกาย

ทกนบาต สนมตตวรรควา ธรรมทเปนบาปอกศล มสงขตธรรมเปนอารมณจงเกดข น ไมม

สงขตธรรมเปนอารมณ ไมเกดขน เพราะละสงขตธรรมนนเสยไดอยางน ธรรมทเปนบาปอกศล

เหลานนจงไมม4 4

๔๔ บทสนทนาระหวางวสาขะอบาสกกบพระธมมทนนาเถร ทปรากฏในจฬเวทลล

สตร มชฌมนกาย มลปณณาสก ตอนหนงวา อรยมรรคมองค ๘ เปนสงขตธรรม4 5

๔๕ จากตวอยางท

ปรากฏในพระไตรปฎกทงสองแหงนเปนสงขตธรรมทเปนนามธรรม สวนทเปนรปธรรม เชน

สงมชวต ไดแก สตวทกประเภท มมนษย สตวเดรจฉาน สงไมมชวต ไดแก ภเขา ปาไม อาคาร

บานเรอน เปนตน

จากหลกฐานทไดศกษามานสามารถนามาตความและแยกประเภทของสงขารใน

ไตรลกษณได เปน ๓ ประเภทใหญๆ ดงน

๑) แบงตามทวารทเกดม ๓ อยาง คอ

กายสงขาร ไดแก สภาพปรงแตงกาย คอลมหายใจเขาลมหายใจออก

วจสงขาร ไดแก สภาพปรงแตงวาจา คอ วตก ความนกคด วจาร ความไตรตรอง

๔๒ ม.อ.อ. (ไทย) ๔/๑๒๕/๖๔. ๔๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๗๐/๑-๗๐/๒. ๔๔ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๘๗/๑๐๖. ๔๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๒/๒๙๘.

๒๗

จตตสงขาร ไดแก สภาพปรงแตงจต คอ สญญาและเวทนาซงปรงแตงจตใหเปนไปใน

อารมณตางๆ46

๔๖

๒) แบงตามคณคาม ๓ อยาง คอ

ปญญาภสงขาร การปรงแตงทเปนบญ

อปญญาภสงขาร การปรงแตงทเปนบาป

อเนญชาภสงขาร การปรงแตงทไมหวนไหว ไดแกอรปฌาน ๔47

๔๗

๓) แบงตามอาการม ๒ อยาง คอ

สงขารประเภททสามนไมปรากฏในพระไตรปฎก แตมปรากฏในคมภรชนอรรถกถา

คอ สงขารทกรรมและกเลสยดครองหรอสงขารทมใจครอง (อปาทนนกสงขาร) ไดแก มนษย สตว

เดรจฉา เทวดา สตวนรก เปรต อสรกาย เปนตน ซงสงขารเหลานตองเวยนวายตายเกดอยใน

วฏฏสงสารตอไปจนกวาจะไดบรรลมรรคผลนพพาน

สงขารทกรรมและกเลสไมยดครอง หรอสงขารไมมใจครอง (อนปาทนนกสงขาร)

ไดแก แผนดน ภเขา แมน า ตนไม และอากาศ สงขารเหลานไมมวญญาณ ไมตองเวยนวายตายเกด

เหมอนสงขารอยางแรก แตตกอยในกฎของไตรลกษณ คอตองเปลยนแปรไปตามกาลเวลาไม

สามารถทรงสภาพเดมอยได48

๔๘

สรปไดวา สงขารในไตรลกษณวาโดยองครวมมอยประเภทเดยว คอ สงขารทเปน

สงขตธรรม หรอสงขารทถกปจจยปรงแตงทงทเปนรปธรรมและนามธรรม สวนทเปนรปธรรมคอ

รปขนธในขนธ ๕ ไดแก รางกายของมนษย สตวประเภทตางๆ และสงตางๆ ทปรากฏเปนรปราง

เชน โตะ เกาอ เปนตน หรอหมายถงสงทปจจบนวทยาศาสตรสมยใหมเรยกวา “สสารและพลงงาน”

ทงหมด สวนทเปนนามธรรมคอ วญญาณหรอจต และเวทนา สญญา สงขาร ในขนธ ๕ ทฝาย

อภธรรมเรยกรวมกนวาเจตสกทมาคกบวญญาณ อนไดแกอารมณความรสกตางๆ ทเกดขนในจตใจ

ของเราและอารมณความรสกตางๆ ทเกดขนในจตใจของคนอน สตวอน และสภาพททาใหเกดการ

เปลยนแปลงในสงทเปนวตถอนๆ ดวย แตเนองจากเปนสงขารทคลอบคลมทกอยางจงสามารถ

นามาแยกยอยไดอกเปน ๓ กลมหรอ ๓ ประเภท ดงทไดแยกไวแลวนน ซงสงขารทง ๓ กลมนน

สามารถจดเขาในประเภทของสงขารในไตรลกษณไดทงหมด เหตผลเพราะวา สงขารเหลานนตก

๔๖ ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๒/๔๒, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๒/๖๐. ๔๗ ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๕/๑๔, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕/๒๖๘. ๔๘ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๒๖๖.

๒๘

อยภายใตกฎของไตรลกษณ สงขารในไตรลกษณเปนไดทงรปธรรมและนามธรรม คอ สงขารทเปน

รปธรรมไดแก ๑) อปาทนนกสงขาร สงขารทกรรมและกเลสยดครอง หรอสงขารทมใจครอง

ไดแก มนษย และสตวตางๆ รวมถง เทวดา และรปพรหมดวย ๒) อนปาทนนกสงขาร สงขารท

กรรมและกเลสไมยดครอง หรอสงขารทไมมใจครอง ไดแก แผนดน ภเขา แมน า ตนไม และ

อากาศ สวนสงขารทเปนนามธรรม ไดแกสงขารในขนธ ๕ และสงขารในปฏจจสมปบาททงหมด

๒.๒.๒ ประเภทของสงขารในขนธ ๕ กบเจตสกในคมภรฝายอภธรรม

สงขารในขนธ ๕ เรยกชออกอยางหนงวา เจตสก ม ๕๐ อยาง (เวนเวทนาและสญญา)

ในพระไตรปฎก หมวดพระอภธรรม ไดกลาวถงสงขารขนธไวทงหมด ดงน คอ ผสสะ เจตนา

วตก วจาร ปต เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย

สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละ วรยพละ สตพละ

สมาธพละ ปญญาพละ หรพละ โอตตปปพละ อโลภะ อโทสะ อโมหะ อนภชฌา อพยาบาท

สมมาทฏฐ หร โอตตปปะ กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา จตตมทตา

กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปาคญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สต

สมปชญญะ สมถะ วปสสนา ปคคาหะ และอวกเขปะ หรอสภาวธรรมทไมเปนรปซงองอาศยกน

เกดขน เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ และวญญาณขนธ49

๔๙

ประเภทของสงขารในขนธ ๕ มการแบงประเภทไวในคมภรชนอรรถกถาและฎกามการ

แบงประเภทแตกตางกนไปบาง เชนในวสทธมรรค พระพทธโฆสเถระ ผจรนาคมภรไดแบง

ประเภทของสงขารในขนธ ๕ ไว เปน ๓ หมวด คอ สงขารทประกอบกบกศลจต สงขารทประกอบ

กบอกศลจต และสงขารทประกอบกบอพยากฤตจต (เปนกลางๆ)5 0

๕๐ ในพระอภธมมตถสงคหะ

พระอนรทธาจารย เรยกชอวา เจตสก แบงเปน ๓ หมวดเชนกน ตางกนแตชอหมวด ดงน โสภณเจตสก

๒๕ อญญสมานเจตสก ๑๑ (เวนเวทนาและสญญา) และ อกศลเจตสก ๑๔5 1

๕๑ สวนคมภรฎกา เชน

อภธมมตถวภาวน ซงเปนคมภรฎกาของอภธมมตถสงคหะ ไมไดแยกประเภทออกเปนอยางอน เปน

การอธบายเนอความเพมเตมจากทมอยแลวในคมภรอรรกถกถาดงกลาว52

๕๒

๔๙ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๖๒/๓๘, ๑๑๔/๔๘. ๕๐ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๔๕๙-๔๗๐/๗๔๙-๗๕๖. ๕๑ ดรายละเอยดใน สงคห (บาล) ๘. ๕๒ ดรายละเอยดใน สงคห (บาล) ๗-๑๐, พระอนรทธาจารย “อภธมมตถสงคหะ”, ใน อภธมมตถ-

สงคหะและปรมตถทปน, แปลโดย พระคนธสาราภวงศ, พมพโดยเสดจพระราชกศลในงานออกเมรพระราชทาน

๒๙

ตอไปนเปนรายละเอยดของสงขารแตละประเภททปรากฏในคมภรวสทธมรรค ใน

บรรดาสงขารทง ๓ หมวดนน คอ สงขารทเปนกศล สงขารทเปนอกศล และสงขารทเปนกลางๆ

สงขาร ๒ หมวดแรก ทานยงแบงเปนหมวดยอยอกอยางละ ๓ หมวด คอ ๑) สงขารทเปนนยตะ

๒) สงขารทเปนเยวาปนกะ และ ๓) สงขารทเปนอนยตะ มรายละเอยดดงน

๑) สงขารทเปนนยตะ หมายถง สงขารทประกอบกบจตไดแนนอน หมายความวา เมอ

กลาวระบไววา สงขารดวงนนประกอบกบจตอะไรไดบาง เมอจตดวงนนๆ เกดขน ยอมมสงขาร

นนประกอบรวมดวยเสมอ เพราะมสภาพหนาท หรออารมณทไมขดกน เชน ผสสะ ประกอบกบจต

ไดทงหมด ๑๒๑ ดวง เพราะสภาพของผสสะน ยอมมหนาททาใหสมปยตตธรรมกระทบกบอารมณ

เสมอ ไมวาสภาพของจตนนจะเปนอยางไร มหนาทอยางไร และมอารมณอะไรกตาม เมอจตดวงใด

ดวงหนงเกดขนแลว กยอมมผสสะประกอบรวมดวยเสมอ นยตสงขารม ๖๒ อยาง แบงเปน ๒

หมวด คอ

ก. ทประกอบกบกศลจต ๒๗ อยาง ไดแก ผสสะ เจตนา วตก วจาร ปต วรยะ ชวต

สมาธ สทธา สต หร โอตตปปะ อโลภะ อโทสะ อโมหะ กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา

กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปาคญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา

จตตชกตา53

๕๓

ข. ทประกอบกบอกศลจต ๓๕ อยาง แยกเปนฝายโลภะ ๑๓ อยาง ไดแก ผสสะ เจตนา

วตก วจาร ปต วรยะ ชวต สมาธ อหรกะ อโนตตปปะ โลภะ โมหะ มจฉาทฏฐ แยกเปนฝายโทสะ

๑๑ อยาง ไดแก ผสสะ เจตนา วตก วจาร ปต วรยะ ชวต สมาธ อหรกะ อโนตตปปะ โทสะ แยกเปน

ฝายโมหะ ๑๑ อยาง ไดแก ผสสะ เจตนา วตก วจาร วรยะ ชวต จตตฐต อหรกะ อโนตตปปะ โมหะ

วจกจฉา

๒) สงขารทเปนเยวาปนะ หมายถง สงขารจาพวกทกาหนดแนไมไดวาขอไหนจะ

เกดขน ม ๑๔ อยาง แยกเปนพวกทเกดกบกศลจต ๔ คอ ฉนทะ อธโมกข มนสการ ตตรมชฌตตตา

แยกเปนพวกทเกดกบอกศลจต ๓ หมวด คอ เปนฝายโลภะ ๔ อยาง ไดแก ฉนทะ อธโมกข อทธจจะ

มนสการ5 4

๕๔ ฝายโทสะ ๔ อยาง ไดแก ฉนทะ อธโมกข อทธจจะ มนสการ แยกเปนฝายโมหะ ๒

อยาง ไดแก อทธจจะ มนสการ

เพลงศพ พระธรรมราชานวตร (กมล โกวโท ป.ธ.๖), (กรงเทพมหานคร : หจก. ไทยรายวน กราฟฟค เพลท,

๒๕๔๖), หนา ๑๗-๓๕. ๕๓ วสทธ. (ไทย) ๔๕๙-๔๗๐/๗๔๙-๗๕๖. ๕๔ อภ.สง. (บาล) ๓๔/๒๗๕/๑๐๘, อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๒๗๕/๑๐๘, ดเพมเตมใน วสทธ. (ไทย) ๔๗๗-

๔๙๐/๗๖๐-๗๖๕.

๓๐

๓) สงขารทเปนอนยตะ หมายถง สงขารทประกอบกบจตไดบางครงบางคราว ไม

แนนอน เนองดวยสภาพของจตบาง เนองดวยหนาทหลกของสงขารดวงนนๆ บาง หรอเนองดวย

สภาพของอารมณบาง เนองดวยจตของบคคลบาง ม ๘ อยาง แยกเปนพวกทประกอบกบกศลจต ๕

อยาง คอ กรณา มทตา กายทจรตวรต วจทจรตวรต มจฉาชววรต5 5

๕๕ แยกเปนพวกทประกอบกบ

อกศลจตทเปนฝายโทสะอยางเดยวม ๓ อยาง คอ อจฉา มจฉรยะ กกกจจะ56

๕๖

สวนสงขารทประกอบกบอพยากฤตจต (กลางๆ) แบงเปน ๒ ฝาย คอ ฝายวบาก และ

ฝายกรยา

๑) ฝายวบากแบงออกเปน ๒ อยาง คอ เปนอเหตกวบาก และสเหตกวบาก อพยากฤต-

สงขารทประกอบกบอเหตกวปากวญญาณ มจกขวญญาณ เปนตน ทงทเปนกศลวบากและอกศล

วบาก จดเปน อเหตกสงขาร สวนอพยากฤตสงขารทประกอบกบสเหตกวปากวญญาณ จดเปน

สเหตกสงขาร

๒) ฝายกรยาแบงออกเปน ๒ อยาง เชนกน โดยแยกเปนอเหตกะและสเหตกะเหมอนกน

อพยากฤตสงขารทประกอบกบอเหตกกรยาวญญาณ จดเปนอเหตกะ ทประกอบกบสเหตกกรยา

วญญาณ จดเปนสเหตกะ57

๕๗

จากหลกฐานขอความดงกลาวนพอสรปไดวา สงขารทพระพทธโฆสเถระนามาอธบาย

สวนใหญสงขารยอยจะซ ากนอยในหวขอใหญ แสดงใหเหนวา สงขารเหลานนเปนทงกศลและ

อกศล ขนอยกบหวหนาใหญจะสงการใหเปนไป

ในคมภรอภธมมตถสงคหะ58

๕๘ แบงสงขารหรอเจตสกออกเปน ๓ หมวด คอ อญญมญญ

เจตสก ๑๑ อยาง (เวนเวทนาและสญญาอกศลเจตสก ๑๔ อยาง ) และโสภณเจตสก ๒๕ อยาง ม

รายละเอยดดงน

๑) อญญสมานเจตสก ๑๑ อยาง แบงออกเปน ๒ หมวด ไดแก สพพจตตสาธารณเจตสก

๕ (เวนเวทนาและสญญา) และปกณณกเจตสก ๖

(๑) สพพจตตสาธารณเจตสก ๕ ไดแก ผสสะ เจตนา เอกคคตา ชวตนทรย มนสการ

(๒) ปกณณกเจตสก ๖ ไดแก วตก วจาร อธโมกข วรยะ ปต ฉนทะ

๕๕ วสทธ. (ไทย) ๔๕๙/๗๔๙, ๕๖ อภ.สง. (บาล) ๓๔/๓๑๒/๑๑๖, อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๓๑๒/๑๑๔. ๕๗ วสทธ. (ไทย) ๔๙๑-๔๙๒/๗๖๖-๗๖๗. ๕๘ ดรายละเอยดใน สงคห (บาล) ๗-๑๐, พระอนรทธาจารย “อภธมมตถสงคหะ”, ใน อภธมมตถ-

สงคหะและปรมตถทปน, แปลโดย พระคนธสาราภวงศ, หนา ๑๗-๓๕.

๓๑

๒) อกศเจตสก ๑๔ อยาง แบงออกเปน ๕ กลม คอ หมวดโมหะ ๔ หมวดโลภะ ๓

หมวดโทสะ ๔ หมวดถนะ ๒ สวนวจกจฉา ไมจดอยในหมวดใด

(๑) หมวดโมหะ ไดแก โมหะ อหรกะ อโนตตปปะ อทธจจะ

(๒) หมวดโลภะ ไดแก โลภะ ทฏฐ มานะ

(๓) หมวดโทสะ ไดแก โทสะ อสสา มจฉรยะ กกกจจะ

(๔) หมวดถนะ ไดแก ถนะ มทธะ

(๕) วจกจฉา

๓) โสภณเจตสก ๒๕ อยาง แบงออกเปน ๔ หมวด ไดแก โสภณสาธารณเจตสก ๑๙

วรตเจตสก ๓ อปปมญญาเจตสก ๒ ปญญนทรยเจตสก ๑

(๑) โสภณสาธารณเจตสก ๑๙ อยาง ประกอบดวย สทธา สต หร โอตตปปะ อโลภะ

อโทสะ ตตรมชฌตตตา กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา จตตมทตา

กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปาคญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา

(๒) วรตเจตสก ๓ ประกอบดวย สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ

(๓) อปปมญญาเจตสก ๒ ประกอบดวย กรณา มทตา

(๔) ปญญนทรยเจตสก ๑ คอ ปญญา

๓๒

ตารางท ๑: ตารางแสดงการจาแนกเจตสก ๕๐ ตามคมภรวสทธมรรค

สงขารฝายกศล ๖๒ สงขารฝายอกศล ๔๘ อพยากฤต ๒

นยตะ ๒๗ เยวาปนะ ๔ อนยตะ ๕ นยตะ ๓๕ เยวาปนะ ๑๐ อนยตะ ๓ วบาก กรยา

โลภะ ๑๓ โทสะ

๑๑

โมหะ

๑๑

โลภะ ๔ โทสะ ๔ โมหะ ๒

ผสสะ

เจตนา

วตก

วจาร

ปต

วรยะ

ชวต

สมาธ

สทธา

สต

หร

โอตตปปะ

อโลภะ

อโทสะ

อโมหะ

กายปสสทธ

จตตปสสทธ

กายลหตา

จตตลหตา

กายมทตา

จตตมทตา

กายกมมญญตา

จตตกมมญญตา

กายปาคญญตา

จตตปาคญญตา

กายชกตา

จตตชกตา

ฉนทะ

อธโมกข

มนสการ

ตตร-

มชฌตตตา

กรณา

มทตา

กายทจรต-

วรต

วจทจรต-

วรต

มจฉาชว-

วรต

ผสสะ

เจตนา

วตก

วจาร

ปต

วรยะ

ชวต

สมาธ

อหรกะ

อโนต-

ตปปะ

โลภะ

โมหะ

มจฉาทฏฐ

ผสสะ

เจตนา

วตก

วจาร

ปต

วรยะ

ชวต

สมาธ

อหรกะ

อโนต-

ตปปะ

โทสะ

ผสสะ

เจตนา

วตก

วจาร

วรยะ

ชวต

จตต

ฐต

อหรกะ

อโนต-

ตปปะ

โมหะ

วจกจฉา

ฉ น ท ะ

อธโมกข

อทธจจะ

มนสการ

ฉนทะ

อธโมกข

อทธจจะ

มนสการ

อทธจจะ

มนสการ อจฉา

มจฉรยะ

กกกจจะ

อเหตก-

วบาก

สเหตก-

วบาก

อเหตก-

วบาก

สเหตก-

วบาก

จากตารางขางบนนทานแบงสงขารประเภทตาง ๆ ออกเปนรายละเอยดปลกยอยหลาย

อยาง ซงไมเหมอนกบคมภรอนๆ ทแยกออกไมซอนกน เชนคมภรอภธมมตถสงคหะ ขางลางน

ขอดของการแยกอยางน คอ จะทาใหผเรยนเขาใจอยางละเอยดวา สงขารตวไหน ทาหนาทอะไร

เหมาะสาหรบผทมปญญากลา สวนผมปญญาออนจะทาใหงง สบสน ไมเขาใจ จากตารางนจะเหนวา

๓๓

สงขารฝายกศลกบฝายอกศลจะตางกนตรงทฝายอกศลจะแยกยอยออกไปอกเปน ๓ หมวดยอยตาม

อกศลทเปนรากเหงาหรอเปนหวหนา คอ โลภะ โทสะ โมหะ แตอกศลทง ๓ หมวดนกมสงขารฝาย

กศลหลกรวมอยดวย คอ เจตนา ผสสะ วตก วจาร ปต วรยะ สมาธ (เอกคคตา) จากหลกฐานตรงนทา

ใหทราบวา การแบงสงขารหรอเจตสก โดยเจาะจงลงไปวา สงขารหรอเจตสกตวไหนเปนฝายกศล

ฝายอกศล เปนกฎทไมแนนอนตายตว สงขารหลายตวเปนทงกศลและอกศล โดยเฉพาะ เจตนา ยง

ชดเจน จะเหนวา มทงเจตนาทเปนกศล และเจตนาทเปนอกศล

ตารางท ๒ : ตารางแสดงการจาแนกเจตสก ๕๐ ตามคมภรอภธมมตถสงคหะ

อญญสมานเจตสก ๑๑ อกศลเจตสก ๑๔ โสภณเจตสก ๒๕

ผสสะ

เจตนา

เอกคคตา

ชวตนทรย

มนสการ

วตก

วจาร

อธโมกข

วรยะ

ปต

ฉนทะ

โมหะ

อหรกะ

อโนต-

ตปปะ

อทธจจะ

โลภะ

ทฏฐ

มานะ

โทสะ

อสสา

มจฉรยะ

กกกจจะ

ถนะ

มทธะ

วจกจฉา สทธา, สต, หร

โอตตปปะ

อโลภะ

อโทสะ

ตตรมชฌตตตา

กายปสสทธ

จตตปสสทธ

กายลหตา

จตตลหตา

กายมทตา

จตตมทตา

กายกมมญญตา

จตตกมมญญตา

กายปาคญญตา

จตตปาคญญตา

กายชกตา

จตตชกตา

สมมาวาจา

สมมา-

กมมนตะ

สมมา-

อาชวะ

กรณา

มทตา

ปญญา

จากตารางนจะเหนวา เจตสกแตละอยางจะไมซบซอนกน ทาใหเขาใจงาย เหมาะสาหรบ

ผมปญญาไมกลานก ทานจะจดเจตสกแตละอยางอยในหนาทของตวเองตายตว ตามหลกการน

สามารถสรปลงเปน ๒ อยาง คอ เจตสกทเปนกศล โดยรวมเอาโสภณเจตสกกบอญญสมานเจตสก

เขาดวยกน และเจตสกทเปนอกศล

สพพ

จตตส

าธาร

ณะ

๕

ปกณ

ณกะ

๖

โมห

ะ ๔

โลภะ

๓

โทสะ

๔

ถ

นะ

๒

วจกจ

ฉา

โสภณ

สาธา

รณะ

๑๙

วรต

๓

อปป

มญญ

า ๒

ปญ

ญา

๓๔

ทงสองคมภรมขอแตกตางกนเลกนอย คอ ในปรจเฉทท ๑๔ ชอวาขนธนเทศ ใน

วสทธมรรค59

๕๙ พระพทธโฆสเถระ จะอธบายตามแนวททานชานาญคอบอกลกษณะ รส ปจจปฏฐาน

และปทฏฐานของสงขารแตละอยาง และมสงขารทมชอตางไปจากคมภรอภธมมตถสงคหะแตม

ความหมายเหมอนกน คอในอนยตสงขาร กายทจรตวรต วจทจรตวรต มจฉาทจรตวรต ใน

อภธมมตถสงคหะเรยกวา สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ

สงขารทแปลกไปจากคมภรอภธมมตถสงคหะ คอ จตตฐต ในอกศลสงขารโมหมล ๑๓

ทเรยกชอตางกนแตความหมายเหมอนกน คอสมาธ ในนยตสงขาร ในอภธมมตถสงคหะ เรยกวา

เอกคคตา สวนเจตสกในอภธมมตถสงคหะทไมปรากฏในวสทธมรรค คอ สญญา และปญญา

สรปประเภทของสงขารในขนธ ๕ ในคมภรวสทธมรรคม ๓ กลม คอ สงขารทประกอบ

กบกศลจต สงขารทประกอบกบอกศลจต สงขารทประกอบกบจตทเปนอพยากฤต ในสงขาร ๓ นน

สงขารทสมปยตดวยกศลวญญาณจดเปนกศลสงขาร ทสมปยตดวยอกศลวญญาณจดเปนอกศล

สงขาร ทสมปยตดวยอพยากฤตวญญาณ จดเปนอพยากฤตสงขาร แตละกลมยงแบงยอยเปนฝาย

นยตะ เยวาปนกะ และอนยตะอก

ในคมภรอภธมมตถสงคหะ พระอนรทธเถระ จดเจตสกหรอสงขารเปน ๓ กลม

เชนเดยวกน คอ อญญสมานเจตสก ๑๑ ประการ (เวนเวทนา และสญญา) อกศลเจตสก ๑๔ ประการ

และโสภณเจตสก ๒๕ ประการ รวมเปนเจตสก ๕๒ ประการ (นบ เวทนากบสญญาเขาดวย)

๒.๒.๓ ประเภทของสงขารในปฏจจสมปบาท

สงขารทง ๓ กลมในขนธ ๕ นนสามารถนามาจดลงในปฏจจสมปบาทได ๒ กลม คอ

กลมแรก ไดแก ๑) ปญญาภสงขาร คอ สภาพทปรงแตงกรรมฝายด ๒) อปญญาภสงขาร

คอ สภาพทปรงแตงกรรมฝายชว ๓) อเนญชาภสงขาร คอ สภาพทปรงแตงภพอนมนคงไมหวนไหว

ไดแกอรปฌาน ๔60

๖๐

กลมทสอง ไดแก ๑) กายสงขาร สภาพทปรงแตงทางกาย ไดแก ลมหายใจเขาออก ๒)

วจสงขาร สภาพทปรงแตงทางวาจา ไดแก วตก วจาร ๓) จตตสงขาร หรอมโนสงขาร สภาพทปรง

แตงทางใจ ไดแก เวทนาและสญญา61

๖๑

อธบายสงขารกลมแรก คอ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อเนญชาภสงขาร สงขาร

๕๙ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๔๕๘-๔๙๑/๗๔๘-๗๖๖. ๖๐ ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๕/๑๔, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕/๒๖๘. ๖๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๓/๕๐๓.

๓๕

กลมนคมภรชนอรรถกถา พระอรรถกถาจารยไดอธบายเพมเตมไวเพอความเขาใจของผสนใจ

คนควาในเชงลก เชน คมภรสมงคลวลาสน อรรถกถาทฆนกาย ไดอธบายวา ทชอวา สงขาร เพราะ

ปรงขน คอทาใหเปนกลมขนซงธรรมทเกดรวมกน และธรรมทมผลในกาลตอไป ทชอวา อภสงขาร

เพราะปรงขนอยางยง อภสงขารคอบญ ชอวา ปญญาภสงขาร6 2

๖๒ คาวา ปญญาภสงขาร ไดแก กศล

เจตนา ซงเปนชอของมหาจตเจตนา เปนกามาวจรกศล ๘ ดวง เปนรปาวจรกศล ๕ ดวง กศลเจตนา

ทง ๑๓ ดวงนสาเรจไดดวยทาน ศล และภาวนา63

๖๓

ในอรรถกถาสทธมมปกาสน พระพทธโฆสเถระ ไดอธบายสงขารทง ๓ นในแนวทาง

เดยวกนกบคมภรสมงคลวลาสนวา ปญญาภสงขาร ไดแก สภาพทปรงแตงบญ ประกอบดวยเจตนา

๑๓ แบงเปนกามาวจรกศลเจตนา ๘ เปนไปดวยอานาจแหงทาน ศล ภาวนา เปนตน และรปาวจร

กศลเจตนา ๕ เปนไปดวยอานาจแหงภาวนา อปญญาภสงขาร คอสภาพทปรงแตงบาป ไดแก

อกศลเจตนา ๑๒ เปนไปดวยอานาจแหงปาณาตบาต เปนตน อาเนญชาภสงขาร คอสภาพทปรง

แตงความไมหวนไหว ไดแก อรปาวจรเจตนา ๔ เปนไปดวยอานาจแหงภาวนา64

๖๔

อรรถกถาและฎกา อธบายวา กายสงขาร ไดแก ลมหายใจเขา ออก วจสงขาร ไดแก วตก

วจาร จตตสงขาร ไดแก เวทนาและสญญา65

๖๕

รายละเอยดของสงขารแตละอยางไดอธบายไวแลวในตอนวาดวยความหมายและลกษณะ

ของสงขารในปฏจจสมปบาท

๒.๓ บทบาทของสงขารทมตอการดาเนนชวตของมนษย

ในหวขอนจะไดศกษาสงขารท มบทบาทตอการดาเนนชวตของมนษยเปนหลก

โดยเฉพาะสงขารในขนธ ๕ กบสงขารในปฏจจสมปบาทซงกคอสงขารในขนธ ๕ นนเอง เพยงแต

ทาหนาทคนละอยางตางกาลตางวาระกน เปรยบเหมอน นาย ก. ตอนอยทบานเปนพอ เปนสาม

ตอนอยททางานเปนหวหนา หรอเปนลกนอง หรอเปนคร เปนตารวจ เปนตน สงขารในปฏจจสมป

บาทกมลกษณะคลายกนน ดงนน เพอใหงายตอการศกษาและเพอความเขาใจงายขน จะศกษา

เฉพาะสงขารทเปนกศลกบสงขารทเปนอกศลเทานน ในสงขารทงสองอยางนกจะไมศกษาสงขาร

ทกตวจะศกษาเฉพาะทมบทบาทตอการดาเนนชวตของมนษยเทานน

๖๒ ท.ปา.อ. (ไทย) ๓/๑๕๖. ๖๓ ท.ปา.อ. (ไทย) ๓/๑๕๖. ๖๔ ข.ป.อ. (บาล) ๒/๔๘/๒๘๐-๒๘๑. ๖๕ ท.ม.อ. (บาล) ๒๘๘/๒๕๕, ท.ม.ฏกา. (บาล) ๒/๒๘๘/๒๖๔, ม.ม.อ. (บาล) ๒/๔๖๓/๒๗๒, อง.ต

ก.อ. (บาล) ๒/๒๓/๑๐๑.

๓๖

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) ไดพดเปรยบเทยบถงสงขารในขนธ ๕ กบสงขาร

ในปฏจจสมปบาทไววา สงขารในขนธ ๕ ทาหนาทปรงแตงใหมนษยแสดงพฤตกรรมตาง ๆ

ออกมา ดบาง ชวบาง แลวแตเหตปจจยจะอานวยให เปนเครองแตงคณภาพของจต หรอเครองปรง

ของจต ซงมเจตนาเปนตวนา สงขารในขนธ ๕ ตามปกตจะพดถงแตเครองแตงคณภาพของจต

หรอเครองปรงของจต วามอะไรบาง แตละอยางมลกษณะอยางไร เปนตน สวนการอธบาย

กระบวนการปรงแตงซงเปนขนออกโรงแสดง ทานยกไปกลาวในหลกปฏจจสมปบาทซงชใหเหน

วาชวตเปนไปอยางไร ถาจะเปรยบเทยบกบเรองรถ คาอธบายแนวขนธ ๕ กเหมอนรถทตงแสดงให

ดสวนประกอบตาง ๆ อยกบท สวนคาอธบายแนวปฏจจสมปบาทเปนเหมอนอธบายเรองรถท

เดนเครองออกแลนใชงานจรง6 6

๖๖ เพราะสงขารมอวชชาอยเบองหลง ในคมภรวสทธมรรค6 7

๖๗ ทาน

เปรยบเทยบเหมอนกบคนตาบอดแตกาเนด ไมมคนจง บางครงกเดนถกทาง บางครงกเดนผดทาง

มนษยทถกอวชชาปดบงดวงตาคอปญญาไวกเหมอนกน บางครงกทาสงทเปนบญ บางครงกทาสง

ทเปนบาป สลบกนไป มนษยจงไดรบวบากทงดและไมดสลบกนไป พฤตกรรมทมนษยทากนอยท

เขาใจวา เปนบญนน เมอสาวไปหาสาเหตลก ๆ แลวกลบกลายเปนบาปกม แตเปนบาปทละเอยดขน

บาประดบหยาบเรามองเหนงาย มนษยจงพยายามเวน เพราะถาทาแลวจะทาใหสงคมตาหนตเตยน

จะสงผลกระทบตอสถานภาพในสงคมและอาชพ บาประดบหยาบ ไดแก ทจรต ๓ ประการ คอ กาย

ทจรต วจทจรต และมโนทจรต ในทจรตทง ๓ น มนษยจะพยายามงดเวนกายทจรตและวจทจรต

สวนมโนทจรตจะไมคอยใสใจระวงมากนกเพราะเปนเรองทคดในใจไมมใครรดวยถายงไมแสดง

ออกมาทางกายและวาจา มโนทจรต ไดแก พยาบาท ความอาฆาตปองรายคนอน รวมไปถง

ความอษฉา รษยาดวย อภชฌา ความเพงเลงสมบตของคนอนดวยความโลภอยากไดเอามาเปนของ

ตน และสดทายคอมจฉาทฏฐ ความเหนผด คอเหนผดไปจากทานองคลองธรรม เชน เหนวาทาบญ

ไมไดบญ ทาบาปไมไดบาป บญคณไมม เปนตน ซงขอนทางพระพทธศาสนาถอวา มโทษมาก

เพราะถาใครมความผดอยางนมแตจะดาเนนชวตไปสความเสอมฝายเดยว มทคตเปนเบองหนา ใน

สงคมชาวพทธถงแมจะไมมความเหนผดขนาดวา บญไมม บาปไมม แตกยงมอยไมนอยทเวนทจรต

๒ ขอเบองตนไมได คอ กายทจรตกบวจทจรต ดวยความจาเปนตอการดาเนนชวตหรอเพอความอย

รอดของตวเองและคนรอบขาง ความจาเปนททาใหลวงละเมดทจรตทงสองน ทางกายทจรต ไดแก

การฆาสตว หรอการทาปาณาตบาต ความจาเปนตองทากเพราะตองนามาประกอบเปนอาหารเลยง

ชวต เพราะชวตดารงอยไดดวยอาหาร ทางวจทจรต ไดแก การพดเทจ หรอการทามสาวาท ความ

จาเปนตองทาเพราะตองประกอบอาชพ เชน การคาขาย การคาขายจะขายของในราคาเทาทนไมได

๖๖ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๒๐. ๖๗ วสทธ. (ไทย) ๓/๑๐๙-๑๑๐.

๓๗

เพอใหกจการดาเนนไปได ตองมการบวกราคาเขาไปมากบางนอยบางตามแตชนดของสนคา การ

บอกราคาเพมนนถอวา เปนมสาวาทได แตมวบากนอยเพราะไมมเจตนาใหคนอนเสยหาย ลกษณะ

อยางนเมอนาไปเปรยบกบอรยมรรคมองค ๘ กลมทจดเขาเปนศล คอ สมมากมมนตะ สมมาวาจา

และสมมาอาชวะแลว ยงถอวาไมผดศล เพราะยงเปนสมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ อย

ทวายงเปนการพดชอบ การงานชอบ การประกอบอาชพอย เพราะไมผดกฎหมายและศลธรรมของ

สงคม ยกเวนแตวาผนนมเจตนาทเปนอกศล คอฆาสตวดวยอานาจของความโกรธ ความเคยดแคน

ความพยายาบาท หรอฆาสตวเพอนาไปขาย เปนตน ลกษณะอยางนถอวาผดศลทงในศลสกขาบท

และในศลในอรยมรรคดวย การพดเทจดวยเจตนาจะทาใหคนอนเสยหาย หรอพดสอเสยดใหคนอน

เขาใจกนผด กเชนเดยวกน ถอวาผดศลในสกขาบทดวยในอรยมรรคดวย

การทาบญแตเปนบาป เชน การทาบญแลวหวงผลตอบแทนสงๆ ซงเกนกาลงของบญท

ทา เชน บรจาคหนงรอยบาทแตปรารถนาใหไดถกรางวลทหนง หรอปรารถนาใหไดตาแหนงสง ๆ

อยางนถอวาเกนกาลงของบญททา แทนทจะเปนบญกกลายเปนบาปเพราะทาดวยอานาจของความ

โลภ แมแตการดาเนนชวตทเกนความจาเปน หรอเกนฐานะของตนกถอวาเปนบาปเหมอนกน เชน

เปนชาวนาแตซอรถเกงขบไปนาระยะทางไมถง ๑๐ กโลเมตร เปนครประถมศกษาแตซอรถเบนซ

ขบไปโรงเรยน อยางนถอวาดาเนนชวตเกนความจาเปนเกนฐานะของตน ทวาเปนบาปเพราะตอง

ลาบากในการขวนขวายหาเงนมาซอสงเหลาน ไมจดอยในทางสายกลาง หรอมชฌมาปฏปทา เปน

ทางสดโตงขอ กามสขขลลกานโยค ในทางกลบกนถาดาเนนชวตตากวาฐานะความเปนอยของตนก

ถอวาเปนบาปเหมอนกน เชน เปนคร แตขจกรยานเกาๆ ไปโรงเรยน หรอแตงตวไมเหมาะสมกบ

หนาทคร เชน ใสชดเกาๆ หรอทาบญบรจาคทานดวยของทมคณภาพดอยกวาทตวเองใช อยางนถอ

วาเปนบาปเพราะทาใหตวเองลาบาก เปนทางสดโตงในขอ อตตกลมถานโยค

จากทกลาวมานถอวาเปนบทบาทของสงขารในขนธ ๕ ทมตอการดาเนนชวตของมนษย

เพราะมอวชชา ความไมรตามความเปนจรงของสงตางๆ อยเบองหลง จงทาใหสงขารปรงแตงให

มนษยทาบญบาง ทาบาปบาง มากบางนอยบางตามอานาจของอวชชาโดยมเจตนาเปนตวนาหรอ

เปนตวแบงหนาทโดยผานทางกายสงขาร แสดงพฤตกรรมออกมาทางกายทวาร วจสงขาร แสดง

ออกมาทางวจทวาร และจตตสงขาร หรอมโนสงขาร แสดงออกมาทางมโนทวาร เปนเหตเปน

ปจจยใหเกดวบากอยางอนตามมา ตามหลกของปฏจจสมปบาท

เนองจากสงขารในขนธ ๕ มมากถง ๕๐ อยาง แตละอยางถอวามบทบาทตอการดาเนน

ชวตของมนษยเทาๆ กน จงไมสามารถนารายละเอยดของสงขารแตละอยางมากลาวไดครบเนอง

๓๘

ดวยขอจากดหลายอยาง ในทนจงจะขอนามากลาวไวเปนบางขอพอเปนตวอยางเทานน เชน ผสสะ

เจตนา ฉนทะ เปนตน

ก. ผสสะ

คาวา ผสสะ หมายถง การถกตอง การกระทบ68

๖๘ มรปวเคราะหศพทวา ผสตต ผสโส แปลวา

สภาวธรรมใดยอมถกตอง เหตน สภาวธรรมนนจงชอวา ผสสะ(ผถกตอง)๖๙ ผสสะมการถกตองเปน

ลกษณะ มการทาใหกระทบเปนรส มความรวมกนเขา (แหงจตกบอารมณ) เปนปจจปฏฐาน ม

อารมณทมาถงคลอง (แหงจต) เปนปทฏฐาน7 0

๗๐ ทชอวามการถกตองเปนลกษณะเพราะเปนไปใน

อารมณดวยอาการดจถกตองเอา ทชอวามการทาใหกระทบกนเปนรสเพราะทาจตและอารมณให

กระทบกนได เหมอนรปกระทบจกษและเสยงกระทบหฉะนน ทชอวามความรวมกนเขาเปนปจจ

ปฏฐาน เพราะปรากฏดวยอานาจเหตของตนกลาวคอความรวมกนเขาแหงธรรม ๓ คออายตนะ

ภายใน อายตนะภายนอกและวญญาณ ทชอวามอารมณทมาถงคลองเปนปทฏฐานเพราะเกดขนใน

อารมณทประมวลความคดอนควรแกผสสะนน

ในทางพระพทธศาสนาถอวา ผสสะ เปนจดเรมตนของพฤตกรรมตาง ๆ ของมนษย เชน

ความเชอวา อตตาและโลกเปนของเทยง หรอความเชอวา บางอยางเทยง บางอยางไมเทยงบาง7 1

๗๑ ผสสะ

เปนสาเหตใหเกดกามคณ ๕ คอ รป เสยง กลน รส สมผส (ความถกตองทางกาย)7 2

๗๒ เปนเหตเปนปจจย

ใหเกด เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ73

๗๓ ทาใหธรรม ๓ อยางเกดขน คอ จกขกบรปอาศยกนทาให

เกดจกขวญญาณ เปนตน74

๗๔ เปนสาเหตของราคานสย ปฏฆานสย และอวชชานสย75

๗๕ เปนเครองผกบรษ

และสตรไวในอานาจของกนและกน7 6

๗๖ เปนเหตเกดของกรรม7 7

๗๗ เปนตนเหตของความดใจและความ

เสยใจ78

๗๘

๖๘ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๗๗. ๖๙ วสทธ. (บาล) ๓/๑๗. ๗๐ วสทธ. (บาล) ๓/๑๗. ๗๑ ท.ส. (ไทย) ๙/๑๑๘-๑๔๓/๔๑-๔๖. ๗๒ อง. ฉกก. (ไทย) ๒๒/๖๓/๕๗๓. ๗๓ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๘๖/๙๘. ๗๔ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๔๒๑/๔๗๗-๔๘๘. ๗๕ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๔๒๕/๔๘๕. ๗๖ อง.อฏฐก. (ไทย) ๒๓/๑๗/๒๔๔. ๗๗ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๖๓/๕๑๗-๕๗๗. ๗๘ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๘๗๖-๘๗๙/๗๑๐-๗๑๑.

๓๙

อธบายขอวา ผสสะ ทาใหเกดแนวความคดและทฤษฎเกยวกบความเชอวา อตตาและโลก

เทยง และความเชอวา บางอยางเทยง บางอยางไมเทยง เปนตน เรองนมรายละเอยดในพรหมชาลสตร7 9

๗๙

ซงเปนพระสตรวาดวยเรองทฏฐ ๖๒ ประการซงเปนทฏฐนอกพระพทธศาสนา ทวาผสสะเปนสาเหตให

นกคดในสมยนนมความเชออยางนนเพราะศาสดาหรอครแตละสานกไดรบความรมาไมเหมอนกน เชน

ความเหนวาอตตาและโลกเทยง เพราะเขาเคยบาเพญตบะจนไดบรรลธรรมในระดบหนงสามารถระลก

ชาตในอดตไดหลายชาตบางคนระลกไดเปนแสนๆ ชาตไดรวาตวเองในชาตตางๆ ทผานมาเคยเกดใน

ตระกลไหน ชอวาอยางไร มอาชพอะไร ตายไปจากชาตนนแลวไปเกดทไหนไลไปเรอยๆ จนมาถงชาต

ปจจบน เมอเหนอยางนจงสรปเอาวา อตตาและโลกเปนสงเทยงแทแนนอนไมเปลยนแปลง

อธบายขอวา ผสสะ เปนสาเหตใหเกดกามคณ ๕ คอ รป เสยง กลน รส สมผส (ความถกตอง

ทางกาย) เปนเหตเปนปจจยใหเกดเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ทาใหธรรม ๓ อยางเกดขน มจกข

วญญาณ เปนตน เปนสาเหตของราคานสย ปฏฆานสย และอวชชานสย เปนเครองผกบรษและสตรไวใน

อานาจของกนและกน เปนเหตเกดของกรรม เปนตนเหตของความดใจและความเสยใจ

ทวาผสสะเปนสาเหตของกามคณ ๕ อยาง เพราะผสสะเปนตวกลางในการทาใหเกด

ความรสกทางตา ห จมก ลน กาย กลาวคอ เมอจกขกบรปกระทบกนทาใหเกดจกขวญญาณขน ทาใหรวา

รปนนเปนสอะไร เชน สเขยว สแดง เปนวตถประเภทไหน เปนสตวหรอเปนมนษย เปนหญงหรอ

เปนชาย เปนตน ถาลาพงแตจกขกบรปมาประจวบกนเขาถาไมมผสสะเปนสอกลางแลววญญาณคอ

ความรสกกไมเกดขน เชน คนทกาลงใสใจอยกบเรองหนง จะไมรบรเหตการณอนทเกดขน เพราะผสสะ

ไมไดทางานคอยงไมมการกระทบกนระหวางอายตนะภายนอกคออารมณตาง ๆมรปเปนตน กบอายตนะ

ภายในมตาเปนตน ยกตวอยางเชน คน ๆหนงกาลงฝาฟนอย ในขณะเดยวกนเขากเปดวทยไว ถาชวงทเขา

ใสใจอยกบทอนฟนทฝา เขาจะไมไดยนเสยงวทยหรอไดยนแตเสยง แตไมเขาใจเนอหาทนกจดรายการ

พดออกมา

อธบายหวขอทเหลอรวมกนวา ตากบรปกระทบกนเกดความรทางตาหรอจกขวญญาณแลว

จาไดวาเปนสเขยว หรอ เปนหญง เปนชาย ชอนน ชอน สญญาขนธเกดขน เหนแลวถาเปนรปสวย นารก

ทรวดทรงดเกดความชอบใจ พอใจ เวทนาขนธทเปนสขเวทนาเกดขน จากนนเกดความคดปรงแตงขนมา

เชนอยากไดมาเปนสมบตตวเอง สงขารขนธเกดขน ถาเปนรปไมสวย ไมนารก ทรวดทรงไมด ไมอยาก

ได อยากหลกหน หรออยากเอาทงไป เกดทกขเวทนา หรอมความรสกเฉยๆ ไมชอบและไมเกลยด เปน

อเบกขาเวทนา ในตวอยางนถาเปนรปหญงหนาตาสวยงาม นารก ยอมยดจตใจของบรษไว ในทานอง

เดยวกนถาเปนรปชายทหลอ นารก ยอมยดจตใจของสตรไว และความรสกพอใจ ชอบใจ พฒนาไปเปน

๗๙ ดรายละเอยดใน ท.ส. (ไทย) ๙/๑๑๘-๑๔๓/๔๑-๔๖.

๔๐

ราคานสยนอนเนองอยในสนดานตอไป ความรสกเกลยดไมชอบใจ พฒนาไปเปนปฏฆานสย นอนเนอง

อยในสนดานตอไป ความลมหลงไมรตามความเปนจรงของสงทรบร เชน เหนวาอตตาและโลกเทยง

ย งยน หรอหลงใหลในรปหญงรปชาย พฒนาไปเปนอวชชานสยนอนเนองอยในสนดานของตนตอไป

อนสยทงสามตวนเปนกรรมตดตวไปทกภพทกชาตตราบใดทยงเวยนวายตายเกดอย

ข. เจตนา

คาวา เจตนา หมายถง ความตงใจ ความจงใจ เจตนจานง8 0

๘๐ มรปวเคราะหวา เจตยตต

เจตนา อภสนทหตต อตโถ แปลวา ธรรมชาตใดยอมคด อธบายวายอมพวพน (อารมณ) เหตน

ธรรมชาตนน จงชอวาเจตนา (ธรรมชาตผคด)8 1

๘๑ เจตนามภาวะคอความจงใจเปนลกษณะ มความ

เคลอนไหวเปนรส มความจดแจงเปนปจจปฏฐานคอยงกจของตนและกจของผอนใหสาเรจ ดจคน

ผใหญมศษยผใหญ (ของทศาปาโมกข) และนายชางไมใหญเปนตน8 2

๘๒ เจตนาเปนตวนาในการทา

กรรม หรอเปนตวกรรม83

๘๓ เปนตวแสดงลกษณะพเศษของสงขารทาใหสงขารขนธตางจากขนธอน คอ

นามขนธอน ไดแก เวทนา สญญา และวญญาณ ทางานกบอารมณทเขามาปรากฏอยแลว เปนสภาพท

เนองดวยอารมณ เกาะเกยวกบอารมณ อาศยอารมณจงดาเนนไปไดและเปนฝายรบ แตสงขารมการรเรม

เองได จานงตออารมณและเปนฝายกระทาตออารมณ84

๘๔

เพราะเจตนาเปนหวหนาผจดแจงหรอเปนผแบงหนาทใหสงขารอนๆ ทางานผานทาง

ทวารทง ๓ คอ ทางกาย วาจา และจตใจ ทเรยกวา กายสงขาร วจสงขาร และจตตสงขาร และเรยกชอ

ตามหวหนาผสงการวา กายสญเจตนา วจสญเจตนา มโนสญเจตนา ตามลาดบ ผลของการกระทาจะ

มากหรอนอยขนอยกบเจตนา เชน นาย ก. ฆาสตวเพอนามาประกอบเปนอาหาร จะมวบากเบากวาท

ฆาดวยความอาฆาตพยาบาท หรอฆาดวยอานาจของความโลภ และความโกรธ หรอ นาย ก. หยบ

เอาปากกาของเพอนทวางอยบนโตะไปใชดวยถอวสาสะของความเปนเพอน ไมมเจตนาจะลกขโมย

ถอวาไมมความผดทงทางกฏหมายและทางศลธรรม แตถาถอเอาดวยจตคดจะลกขโมยถอวาม

ความผด แมวาเพอนจะไมถอสาเอาผดกตาม หรอกรณทคนหลายคนทากรรมอยางเดยวกนแตม

เจตนาตางกนกมวบากไมเหมอนกน เชน นาย ก. ฉกกระดาษทงลงถงขยะเพราะเหนวาไม

จาเปนตองใชงานแลว ไมมความรสกผดปกตอะไร สวนนาย ข. ฉกกระดาษทงเหมอนกนแตฉก

๘๐ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๘. ๘๑ วสทธ. (บาล) ๓/๑๘. ๘๒ วสทธ. (บาล) ๓/๑๘. ๘๓ อง.ฉกก. (บาล) ๒๒/๖๓/๓๘๕. ๘๔ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๒๐-๒๑.

๔๑

ดวยความโกรธ เพราะตวหนงสอทเขยนอยในกระดาษนนเปนคาเขยนดา นาย ข. ลกษณะอยางน

นาย ก. และ นาย ข. จะไดรบวบากไมเหมอนกน เพราะเจตนาตางกน นาย ก. แทบไมตองรบผล

อะไรเลย ผดกบนาย ข. ทไดรบผลคอความโกรธ กระวนกระวายใจในปจจบนและในอนาคตถาเขา

คดถงขอความนนอก

จากตวอยางทยกมานเหนไดวา เจตนา เปนกรรมได ๓ ทาง คอทางใจขณะทคด ทางกาย

ขณะทลงมอทา และทางวาจา ขณะทตดสนใจพดออกมา บางครงทานใชคาวาเจตนาคาเดยวเปนคา

แทนหมายถงสงขารทงหมด หรอแสดงความหมายทานองจากดความคาวาสงขารดวยคาวาเจตนา

และเจตนากเปนคาจากดความของคาวากรรมดวย8 5

๘๕ จากเนอความนจะเหนวา คาวา สงขาร เจตนา

และกรรมมความหมายอยางเดยวกน กลาวคอเมอมการปรงแตงจตครงหนงนนกคอ เจตนา และ

กรรมไดเกดขนแลวหรอไดทาหนาทแลวจะเปนเรองด ไมด หรอกลาง ๆ กตาม จากเนอหาของ

เจตนาทไดศกษามานถอวา เจตนา มบทบาทสาคญอยางยงตอการดาเนนชวตของมนษย

ค. ฉนทะ

คาวา “ฉนทะ” หมายถง ความพอใจ ความชอบใจ ความยนด ความตองการ8 6

๘๖ เปนคา

เรยกกตตกมยตา (ความใครจะทา) มความใครจะทาเปนลกษณะ มการแสวงหาอารมณเปนรส ม

ความตองการดวยอารมณเปนปจจปฏฐาน อารมณเปนปทฏฐาน ทานเปรยบฉนทะวา ในเวลาจะ

ถอเอาอารมณ เหมอนใจยนมอออกไป87

๘๗

ฉนทะ ตามหลกพระพทธศาสนาจะมความหมายในเชงบวก คอพอใจ ชอบใจทจะทาใน

สงทดมประโยชน ถาทาสาเรจแลวจะสงผลใหผทาไดรบความเคารพยกยองวาเปนคนด คนเกง

เปนตน ฉนทะเปรยบเหมอนตวจดประกายหรอสรางความกระตอรอรนใหสงขารตวอนเกดตามมา

ในพระสตรทานไดจดสงขารชดนไวเปนหมวดธรรมหนงเรยกวา อทธบาทธรรม คอธรรมทเปน

บาทหรอเปนพนฐานแหงความสาเรจ ประกอบดวย ฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสา สองตวสดทายตงชอ

แปลกออกไป แตกจดเปนสงขารได คอ จตตะ เทากบสมาธ หรอเอกคคตา วมงสา เทากบปญญา

สงขารทงสอยางนจะทางานสมพนธกนเหมอนการสงตองานใหแกกนกลาวคอ ฉนทะ ความพอใจ

ชอบใจทจะทางานเกดขน เปนเหตใหวรยะ ความพากเพยร พยายามทจะทางานใหสาเรจเกดตามมา

เมอความมความเพยรแลวขณะทางานจตเปนสมาธเรมจดจออยกบงานมความมงมนตงใจไมทอดทง

กลางครน และขณะททางานอยนนตองใชปญญาไตรตรองดวา จะแตงตรงไหน ปรบตรงไหน จงจะ

๘๕ เรองเดยวกน, หนา ๒๐. ๘๖ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๕๒. ๘๗ วสทธ. (บาล) ๓/๑๙.

๔๒

ทาใหงานออกมาดมคณภาพ เมอสงขารชดนทางานอยอยางสมาเสมอกทาใหงานสาเรจตามความ

ตงใจไว

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) ไดแสดงทศนะในเชงเปนหวงวาจะแยกฉนทะกบ

ตณหาไมออกเพราะมความหมายใกลเคยงกนวา ขอทควรระวงกคอ ฉนทะ จะมความหมาย

ใกลเคยงกบ ตณหา มากถาไมมสตคอยควบคม หรอไมใชปญญาพจารณาไตรตรองใหด ความพอใจ

ชอบใจ อาจจะกลายเปน ตณหา ความอยากจนกลายเปนความโลภ ไปกได แตถาใชปญญาพจารณา

ใหรอบคอบจะรวาความอยาก ความพอใจ ความชอบใจอนไหนเปนฉนทะ อนไหนเปนตณหา

ลกษณะของฉนทะ จะเปนความพอใจ ชอบใจ ยนด อยาก รกใคร ตองการ ทดงาม สบาย เกอกล

เปนกศสล สวนตณหา จะเปนความพอใจ ชอบใจ ยนด อยาก รกใคร ตองการ ทไมด ไมสบาย ไม

เกอกล เปนอกศล 8 8

๘๘ จากทศนะนพอจะยกตวอยางใหเหนชดเจนข นดงน เชน นาย ก. เปน

อาสาสมครชวยอานหนงสอใหนกเรยนทมองไมเหนฟงดวยจตใจทเปนกศลไมหวงผลตอบแทน

อะไรจากนกเรยน ทาเพอใหนกเรยนไดรบความร ลกษณะอยางนเปนฉนทะ แตถานาย ก. ชวยอาน

หนงสอเพอจะไดคาตอบแทนจากนกเรยน ลกษณะอยางนเปนตณหา

จากตวอยางทกลาวมานฉนทะกบตณหาถอวาเปนบอเกดของพฤตกรรมมนษยทม

ความสาคญยงเชนเดยวกบสงขารทงสองขอทกลาวมานน

แตเมอศกษาสงขารในเชงลกสาวไปหาสาเหตของพฤตกรรมทมนษยแสดงออกมานน

สรปสาเหตของพฤตกรรมได ๒ อยาง คอ เกดจากสงขารทเปนกศลและสงขารทเปนอกศล สงขาร

ทเปนกศลจะแสดงพฤตกรรมออกมาทางฝายดเรยกวากศลหรอบญกรยา หรอเรยกวากศลกรรมบถก

ไดแลวแตวาจะพดโดยยอหรอละเอยด โดยยอม ๓ อยาง ไดแก การใหทาน การรกษาศล และการ

๘๘ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๔๙๐.

๔๓

เจรญจตตภาวนา โดยพสดารม ๑๐ อยาง8 9

๘๙ หรอกศลกรรมบถ ๑๐ อยาง9 0

๙๐ พฤตกรรมทกศลนเรยก

อกอยางหนงวาบารม ม ๑๐ อยาง แตละอยางม ๓ ขน คอ ขนตน เรยกวา บารมธรรมดา ขนกลาง

เรยกวา อปบารม ขนสง เรยกวา ปรมตถบารม91

๙๑

สงขารทเปนอกศล หรอทเรยกวากเลส เปนตวกระตนใหมนษยแสดงพฤตกรรมใน

รปแบบตาง ๆ ตามแรงขบของกเลสทอยเบองหลงพฤตกรรมนน ๆ สวนมากเกดมาจากกเลสหลก

ใหญทเปนรากเหงาของอกศล ๓ ประเภท คอ โลภะ โทสะ โมหะ92

๙๒ ผลกดนใหเกดพฤตกรรมไมดท

เรยกวา อกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ9 3

๙๓ มระดบขนของความเกดขนหรอมความเปนไปลดหลนกน

ซงถาจะจดระดบของพฤตกรรมทมมลเหตอนเกดจากกเลส สามารถสรปได เปน ๓ ขน เชนเดยวกน

คอขนละเอยด ขนปานกลาง และขนหยาบ ตามลาดบ

๘๙ บญกรยาวตถ ๓ ไดแก ๑. ทานมย (บญกรยาวตถทสาเรจดวยทาน) ๒. สลมย (บญกรยาวตถท

สาเรจดวยศล) ๓. ภาวนามย (บญกรยาวตถทสาเรจดวยภาวนา); ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๙, อง.อฏฐก. (ไทย)

๒๓/๒๖/๒๙๔, ข.อต. (ไทย) ๒๕/๖๐/๔๑๕, บญกรยาวตถ ๑๐ ไดแก ๑. ทานมย ๒. สลมย ๓. ภาวนามย ๔.

อปจายนมย ประพฤตออนนอม ๕. เวยยาวจจมย บญสาเรจดวยการชวยขวนขวายรบใช ๖. ปตตทานมย บญสาเรจ

ดวยการใหสวนบญ ๗. ปตตานโมทนามย บญสาเรจดวยการอนโมทนาบญ ๘. ธมมสสวนมย บญสาเรจดวยการ

ฟงธรรม ๙. ธมมเทสนามย บญสาเรจดวยการแสดงธรรม ๑๐. ทฏ�ชกมม บญสาเรจดวยการทาความเหนใหตรง;

ท.ปา.อ. (บาล) ๓/๑๑๕-๑๑๖, ท.ปา.อ. (ไทย) ๓/๑๕๗. ๙๐ กศลกรรมบถ (ทางแหงกศลกรรม) ๑๐ ไดแก ๑. ปาณาตปาตา เวรมณ (เจตนางดเวนจากการฆา

สตว) ๒. อทนนาทานา เวรมณ (เจตนางดเวนจากการลกทรพย) ๓. กาเมส มจฉาจารา เวรมณ (เจตนางดเวนจาก

การประพฤตผดในกาม) ๔. มสาวาทา เวรมณ (เจตนางดเวนจากการพดเทจ) ๕. ปสณาย วาจาย เวรมณ (เจตนา

งดเวนจากการพดสอเสยด) ๖. ผรสาย วาจาย เวรมณ (เจตนางดเวนจากการพดคาหยาบ ๗. สมผปปลาปา เวรมณ

(เจตนางดเวนจากการพดเพอเจอ) ๘. อนภชฌา (ความไมเพงเลงอยากไดของของเขา) ๙. อพยาบาท (ความไม

คดราย) ๑๐. สมมาทฏฐ (ความเหนชอบ); ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๔๗/๓๖๒-๓๖๓. ๙๑ บารม ๑๐ อยาง ไดแก ทาน ศล เนกขมมะ ปญญา วรยะ ขนต สจจะ อธษฐาน เมตตาอเบกขา;

ข.พทธ. (ไทย) ๓๓/๗๖-๑๒๒/๔๖๖-๗๗๘. ๙๒ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๕๙. ๙๓ อกศลกรรมบถ (ทางแหงอกศลกรรม) ๑๐ อยาง ไดแก ๑. ปาณาตบาต (การฆาสตว) ๒.

อทนนาทาน(การลกทรพย) ๓. กาเมสมจฉาจาร (การประพฤตผดในกาม) ๔. มสาวาท (การพดเทจ) ๕. ปสณาวาจา

(การพดสอเสยด) ๖. ผรสวาจา (การพดคาหยาบ) ๗. สมผปปลาปะ (การพดเพอเจอ) ๘. อภชฌา (ความเพงเลง

อยากไดของของเขา) ๙. พยาบาท (ความคดราย) ๑๐. มจฉาทฏฐ(ความเหนผด); ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๔๗/๓๖๒-๓๖๓.

๔๔

ก. สงขารหรอกเลสขนละเอยดชอวา “อนสยกเลส”๙๔ คอกเลสทสะสมอยในภวงคจต

หรอจตไรสานก หรอมกเลสทนอนเนองแนบแนนอยภายในจตใจจนอาจเกดความรสกวาหมดกเลส

แตหากมเหตปจจยบางอยางมากระตน สงขารของมนษยระดบนกจะแสดงตวทนทเปรยบเหมอน

ตะกอนนอนนงในน าจนน าดใสสะอาด แตเมอใดน านนถกรบกวน เมอนนตะกอนจะฟฟงขนตาม

แรงกระทบทน าทนท และพฤตกรรมทแสดงออกมากจะถกกาหนดโดยกเลสตวน

ข. สงขารหรอกเลสขนกลางชอวา “ปรยฏฐานกเลส”๙๕ เปนกเลสททาใหจตใจไมสงบ

เพราะถกอารมณอยางใดอยางหนงเขามากระทบ และกอใหเกดพฤตกรรมอยางใดอยางหนงขน ซง

เปนววฒนาการของอนสยกเลสในจตไรสานกทเปลยนเปนปรยฏฐานกเลสในวถจต เมออธบายตาม

๙๔ อนสยกเลส หมายถง อนสย ๗ ไดแก ๑.กามราคะ คอ ความพอใจในกาม ๒.ปฏฆะ คอ ความขดใจ

๓.ทฏฐ คอ ความเหนผด ๔.วจกจฉา คอ ความลงเลสงสย ๕.มานะ คอ ความถอตว ๖.ภวราคะ คอ ความกาหนดใน

ภพ ๗.อวชชา คอ ความไมร; ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๓๓๒/๓๓๗; อนสย ๗ รวมลงในเวทนา ๓ เปนอนสย ๓ ไดแก ๑.

ราคานสย คอ เชอแหงความกาหนด ๒.ปฏฆานสย คอ เชอแหงความชง ๓.อวชชานสย คอ เชอแหงความหลง

บรรดาอนสย ๓ นน ราคานสยนอนเนองในสขเวทนา ปฏฆานสยนอนเนองในทกขเวทนา สวนอวชชานสยนอน

เนองในอทกขมสขเวทนา ซงอนสยเหลานยอมสงผลตอพฤตกรรมทแสดงออกมาแตกตางกนออกไปตามแตลาดบ

ขนและความรนแรงของอนสยนน

๙๕ ปรยฏฐานกเลส หมายถง นวรณ ๕ (เครองขดขวางความเจรญทางจต ๕ อยาง) ไดแก ๑.กาม

ฉนทะ คอ ความพอใจในกาม ๒.พยาบาท คอความคดราย ๓.ถนมทธะ คอ ความหดหและเซองซม ๔.อทธจจกก-

กจจะ คอ ความฟงซานและราคาญ ๕.วจกจฉา คอ ความสงสย (ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๑ ) และกเลสทงหลายท

จดอยในหมวดอปกเลส เชน อปกเลส ๑๖ (เครองเศราหมองแหงใจ ๑๖ อยาง ) ไดแก ๑.อภชฌาวสมโลภะ คอ

ความคดเพงเลงอยากได ๒.พยาบาท คอ ความคดราย ๓.โกธะ คอ ความโกรธ ๔.อปนาหะ คอ ความผกโกรธ ๕.

มกขะ คอ ความลบหลคณทาน ๖.ปลาสะ คอความตตนเทยมทาน ๗.อสสา คอ ความรษยา ๘.มจฉรยะ คอ ความ

ตระหน ๙.มายา คอ มารยา ๑๐.สาเถยยะ คอ ความโออวด ๑๑.ถมภะ คอ ความหวดอ ๑๒.สารมภะ คอ ความแขงด

๑๓.มานะ คอ ความถอตว ๑๔.อตมานะ คอ ความดหมนผอน ๑๕.มทะ คอความมวเมา ๑๖.ปมาทะ คอ ความ

ประมาท; ม.ม.(ไทย) ๑๒/๗๑/๖๓-๖๔.

๔๕

แนวทฤษฎจตวเคราะห9 6

๙๖ กเลสระดบนจะปรากฏขนในระดบจตสานก และจตกอนสานก และ

สงผลตอความเปนไปของพฤตกรรม

ค. สงขารหรอกเลสขนหยาบชอวา “วตกกมกเลส” เปนกเลสทมอทธพลมากกวากเลส

ระดบอนๆ สงขารระดบนมกแสดงออกมาโดยขาดการควบคม จนเปนเหตใหเกดการกระทาทจรต

ทางกาย วาจา และใจ หรอเปนปรยฏฐานกเลสทววฒนาการจนกลายมาเปนวตกกมกเลส

วตกกมกเลส คอ โลภะทกลายสภาพเปนอภชฌา (การเพงเลงของเขา) ทาใหเกดการลวง

ละเมดความผดเกยวกบทรพยสน(อทนนาทาน) หรอละเมดความผดทางเพศ (กาเมส มจฉาจาร)

โทสะกลายสภาพเปนพยาบาท (ความอาฆาต) ทาใหเกดการกระทารายรางกาย (ปาณาตบาต) โมหะ

๙๖ การทางานของจตมอย ๓ ระดบคอ

ก. ระดบรตว เรยกวา จตสานก (Conscious mind)

ข. ระดบใกลรตว เรยกวา จตกอนสานก (Preconscious mind)

ค. ระดบไมรตว เรยกวา จตไรสานก (Unconcious mind)

จตสานก เปนสภาวะทบคคลรบรตามประสาทสมผสทง ๕ คอ ตา ห จมก ลน กายสมผส เชน การ

เหน การไดยน เปนตน การรบรนจะรวมกบความรสกนกคดภายใน เชน เมอไดยนใครสบประมาทกรสกนอยใจ

จงเปนพฤตกรรมทรตว

จตกอนสานก เปนประสบการณทสะสมไวมลกษณะลางเลอน ถาถกภาวะหรอสงกระตนท

เหมาะสม สงเหลานนกจะเขามาอยในจตสานกได คอนกรและจาได จงเปนความใกลชดกบจตสานกมากกวาจตไร

สานก

จตไรสานก เปนการเกบกดสงทไมตองการไมปรารถนาหรอสงททาใหตนรสกเจบปวด (Self

Suffer) หรอการปองกนตน (Prevented Self) กระบวนการเกบกดความรสกดงกลาวน อาจใชคาวาการแปรพลง

จตไรสานกกได (Dynamic Unconscious) มคาทคลายกบจตไรสานกคอคาวาไมรสกตว (Unawareness) ซงคา

นหมายถงการไมมสตไมรสกตว โดยมแรงจงใจ (Motive) เชน ความโกรธเปนแรงจงใจใหทาพฤตกรรมกาวราว

เชนนไมถอวาพฤตกรรมนนมาจากจตไรสานก; Singmund Freud, New Introductory Lectures, Translated by

James Strachy, (London : Hogarth Press, 1933), pp.97-99, อางใน พระมหาศภวฒน ชตมนโต (สขดา),

“การศกษาเปรยบเทยบแนวความคดเรอง พฤตกรรมของมนษยในทรรศนะ ของพทธปรชญาเถรวาทกบ ซกมนด

ฟรอยด” วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๔๕), หนา ๙๘, และดเพมเตมใน http://www.oknation.net/blog/aj-pim/2010/03/06. (บนทก ๒๓ พฤษภาคม

๒๕๕๕).

๔๖

กลายสภาพเปนมจฉาทฏฐ (ความเหนผด) ทาใหเกดการกระทาความผดในทกกรณ9 7

๙๗ อกนยหนง

วตกกมกเลสเปนกเลสทปรากฏออกมาทางกายวาจาจนทาใหตนเองและสงคมเดอดรอน

กเลส ๓ ระดบนมความสมพนธกน คอแสดงพฤตกรรมในลกษณะการสงตอระดบ

ความเขมขนของพฤตกรรมตามลาดบ กลาวคอ อนสยกเลสเปนแรงหนนใหปรยฏฐานกเลสและ

ปรยฏฐานกเลสสงตอใหวตกกมกเลส แสดงพฤตกรรมออกมา มความรนแรงทตางกน เชน ราคานสย

ยกฐานะขนเปนพฤตกรรมขนกลาง คอ โลภะ ปฏฆานสยยกฐานะขนเปนพฤตกรรมทมกเลสขน

กลางคอ โทสะ อวชชานสยยกฐานะขนเปนพฤตกรรมทมกเลสขนกลางคอ โมหะ พฤตกรรมทม

กเลสขนกลางยกฐานะขนเปนพฤตกรรมทมกเลสขนหยาบคอ ทจรต ๓ ประการ เปนตน

สรปกคอ ถาแบงระดบสงขารตามกเลสกสามารถจาแนกออกได ๓ ขน ไดแก ขนทหนง

คอ สงขารขนละเอยด หมายถง สงขารทมกเลส คอ โลภะ โทสะ โมหะ ขนละเอยด (อนสยกเลส)

ขนทสอง สงขารขนกลาง หมายถง สงขารทมกเลส คอ โลภะ โทสะ โมหะ ขนกลาง (ปรยฏฐาน

กเลส) ขนทสาม คอ สงขารขนหยาบ หมายถง สงขารทมกเลส คอ โลภะ โทสะ โมหะขนหยาบ

(วตกกมกเลส)

๙๗ พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต), รวมปาฐกถาธรรมชดพระพทธศาสนาในยคโลกาภวฒน,

(กรงเทพมหานคร : สานกพมพสยาม, ๒๕๔๑), หนา ๘๘-๘๙.