مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٠

جمهوري اسالمي ايران يوزارت كار واموراجتماع معاونت روابط كار

اصول كلي بهداشت محيط

اكبرزادهعباسآقاي دكتر:تهيه كننده 86-219-1: كد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١

فهرست مطالب

1گفتار كلّيات بهداشت محيط

..........................................................................................................................................................................منابع

2گفتار بهداشت آب

........................................................................................................................................................................منابع

3گفتار فاضالب و مسائل مربوط به آن

..........................................................................................................................................................................منابع

4گفتار مديريت زباله هاي شهري

........................................................................................................................................................................منابع

5گفتار آلودگي هوا و اثرات آن

...........................................................................................................................................................................:منابع

6گفتار آلودگي صوتي

.............................................................................................................................................................................منابع

7گفتار عفونت زدايي در پزشكي

منابع

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢

1گفتار

بهداشت محيط كليات

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣

اهداف درس

: رود فراگيرنده، پس از گذراندن اين درس، بتواند انتظار مي

بهداشت محيط را تعريف نمايد

ل محيط و هدف اساسي بهداشت محيط را شرح دهدعوام ) هايي به جز بهداشـت محـيط افرادي با تخصصها و مهارت ( لزوم آشنايي ساير افراد

را با كليات بهداشت محيط بيان كندزا، مخـزن هاي منتقله توسط آب و مواد غذايي را با توجه بـه عامـل بيمـاري بيماري

ايت آنها از محيط توضيح دهدبيماري و راه هاي سرها و عوارضي را كه عوامل محيطي نظير آب، هوا و حـشرات و جونـدگان در بيماري

آنها نقش دارند، توضيح دهد ها توضيح دهد را در كنترل بيماري” بهداشت محيط“راهبرد هـا ر كنترل بيمـاري د” بهداشت محيط “معيارهاي هر يك از اجزاي ساختاري راهبرد

را بيان كند هاي عمومي و تخصصي بهداشت محيط و حوزه هاي عملكرد آنها را بيان كند چالش با كسب شناختي كلي از بهداشت محيط در تحقق اهداف آن مشاركت نمايد

واژه هاي كليدي زايد، مواد غذايي هاي ناشي از محيط، آب، هوا، مواد بهداشت محيط، بهسازي، بيماري

بيان مسئله به مجموعه اي از عوامل و شرايط خارجي و تاثيرات وارده ناشـي از آنهـا بـر ”محيط“به طور كلي

طبق اين تعريف محيط شامل هوا، آب و خاك و روابط بين . گردد زندگي يك موجود زنده اطالق مي كنتـرل كليـه عـواملي ”داشـت محـيط به“بر اين اساس هدف . باشد ها و كليه موجودات زنده مي آن

براي رسـيدن بـه ايـن . كنند است كه بالقوه و بالفعل تاثيرات سويي بر بقاء و سالمتي انسان اعمال مي هدف، بهره گيري از دانش زيست محيطي و نيز كاربست اصول مهندسي به منظور كنترل، اصـالح و

رتقاء سالمتي و رفـاه و آسـايش انـسان بهبود عوامل فيزيكي، شيميايي و زيستي محيط جهت حفظ و ا : تـوان بهداشـت محـيط را بـدين شـرح تعريـف كـرد از ديدگاه كاربردي نيز مـي . يابد ضرورت مي

است كه شرايط خارجي مسبب بيماري، معيارهاييتكوين نظم يافته، ارتقاي و اجراي ، بهداشت محيط “ن مجموعه معيارهاي ساختار يافته عـالوه بـر در اي . كنند ناتواني و سلب آسايش از انسان را كنترل مي

حفظ سالمت و ايمني، جنبه هاي زيبـايي شـناختي نيـز متناسـب بـا نيازهـا و انتظـارات جامعـه هـدف ”.شود گنجانده مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤

بهداشت محيط، مطالعه عوامل محيطي مضر براي سـالمتي انـسان و مهمترين هدف بر اين اساس بهداشت محـيط بـه . گردد سوء ناشي از اين عوامل تلقي ميتشخيص و پيشگيري، رفع و كنترل اثرات

كند و كيفيت محيط و طور موكّد سالمتي انسان و بهداشت مردم را به عنوان هدف اصلي پيگيري مي . دهد ها را به طور غيرمستقيم مورد توجه قرار مي حفظ سالمتي اكوسيستم

. ت محيط را به صورت زير بيان نمودتوان اصلي ترين محورهاي فعاليت بهداش بر اين اساس مي

هاي منتقله توسط محيط و نحوه پيشگيري و كنترل آنها هاي بيماري بررسي و تعيين مكانيسم • تامين آب و مواد غذايي سالم • ها تصفيه و دفع بهداشتي فاضالب • دفع و تصفيه مواد زايد جامد و سمي • و صدا مواد غذايي آب، كاهش آلودگي هوا، • كنترل عوامل مخاطره آميز محيط كار •

توسعه جمعيت، رشد چشمگير در شاخه هاي مختلف توسعه نظير صنعت، كشاورزي، حمل و نقـل و غيره،

ا

افزايش نيازها و بسياري از عوامل جانبي ديگر باعث شده اند تا مشكالت بهداشـت محـيط نيـز امروزه جهت تحقق اهـداف بهداشـت محـيط صـرفا .در مقياس گسترده تري مورد توجه قرار گيرد

حـل مـشكالت بهداشـت محـيط در . توان به توان فكري و اجرايي متخصصين اين رشته متّكي بود نميهايي با مهارتها و تخصص (چهارچوب شرايط كنوني و آتي، نيازمند مشاركت ساير گروههاي تخصصي

ز بهداشت محيط . مكاري اقشار مختلف مردم استو همچنين دخالت فعال و ه) به غير از اين رو ارائه تصوير كلي از بهداشت محيط و دامنـه عملكـرد آن جهـت ارتقـاي آگـاهي و آشـنا كردن ساير افراد به منظور جلـب مـشاركت آنهـا در حـل مـشكالت بهداشـتي از اهـم مـوارد تلقـي

جم فكـري از راهبردهـا، دامنـه گردد و لذا در اين گفتار، كلياتي جهت ايجاد يك زيرسـاختار منـس مي . فعاليت، محورهاي كاركرد و معيارهاي بهداشت محيط از نظر خواهند گذشت

هاي منتقله از محيط بيماريباشد، شناخت و كنتـرل با توجه به اينكه تامين و حفظ سالمتي انسان هدف اصلي بهداشت محيط مي

بيـشترين . سان از مباحث اصلي در اين مقولـه اسـت زا و نحوه انتقال آنها از محيط به ان عوامل بيماري هـا، طبقه بندي اين بيمـاري . هاي منتقله توسط محيط مربوط به آب و مواد غذايي است سهم بيماري

ارائـه شـده ) 1(عوامل، مهمترين مخازن و نيز راه هاي معمول سرايت آنها به طور خالصه در جدول . است

هـاي عفـوني و همچنـين برخـي از شـود، بـسياري از بيمـاري همچنانكه در اين جدول مالحظه مي برخـي از ايـن . تواند از طريق آب و مواد غـذايي بـه انـسان منتقـل گـردد هاي غيرواگير مي بيماريها مرگ و مير بااليي به بار آورده و در مدت زمان كوتاه ممكن است طيف وسيعي از جامعـه بيماري

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥

هاي مزمن توسط فلزات سنگين و سـموم ممكـن اسـت در وميتبرخي ديگر نظير مسم . را مبتال كند از بـين عوامـل . هـاي آتـي شـود ها و اختالل ژنتيكي در نسل اثر تماس دراز مدت سبب بروز سرطان

ناشـي از دفـع (هاي منتقله مربوط به آب، هوا، و حشرات و جونـدگان محيطي بيشترين سهم بيماري هاي منتقله توسط اين عوامل خواهيم پرداخت فكيك به بيماري ذيال به ت . باشد مي) نادرست مواد زايد

: فهرست ) 2(كنند، در جدول زايي كه انسان را از طريق آشاميدن آب آلوده مبتال مي عوامل بيماري

پايـداري در آب، مقاومـت در زا، اهميـت بهداشـتي، در اين جدول عالوه بر عامـل بيمـاري . شده اند برخي از ايـن عوامـل . زا و همچنين نقش مخزن حيواني ارائه شده است ريبرابر كلر، دوز نسبي بيما

نظير سالمونال، شيگال، اشريشيا كولي پاتوژنيك، ويبريو كلرا، يرسينيا آنتروكوليتيكا، كامپيلوباكتر ژژوني كا و هايي نظير ژيارديا، كريپتوسپوريديوم، آنتاموبا هيـستوليتي ها، و انگل و كامپيلوباكتر كولي، ويروس . توانند مخاطرات بهداشتي مهمي را سبب شوند دراكونكولوس مديننسيس ميزا گسترش جهاني داشته و خاص يك منطقه يا ناحيه نيـستند، در حـالي بسياري از اين عوامل بيماري

زا از آب حذف اين عوامـل بيمـاري . باشند ها فقط مربوط به ناحيه و منطقه خاص مي كه برخي از آن ها در جامعـه، از اولويـت خاصـي برخـوردار رخ مرگ و مير باال و سرعت انتشار اين بيماريبه دليل ن

زا در آب موسوم به عوامـل فرصـت طلـب، از اهميـت نـسبي كمتـري برخي از عوامل بيماري . استشوند و صرفا افراد دچار اختالل سيستم زا تلقي نمي اين عوامل در شرايط عادي، بيماري . برخوردارند

). 3(كنند ي و سالمندان را تهديد ميايمن

هاي منتقله توسط آب بيماري

(Water Borne Diseases)هاي منتقله توسط آب بيماري–الف شوند كه عامل اصلي بيماري در آب بوده و از طريق بلع بـه هايي گنجانده مي در اين طبقه بيماري

هاي عفوني ديگر در اين زمـره قرار ي از بيماري وبا، حصبه، شبه حصبه و بسيار . شود انسان منتقل مي بهبود كيفيت آب و عدم استفاده از ديگر منـابع غيربهداشـتي آب حتـي بـه طـور موقـت، . گيرند مي . ها نقش بسزايي ايفا نمايد تواند در از بين رفتن اين بيماري مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦

)1( ـ خصوصيات بيماريهاي منتقله توسط آب و مواد غذايي 1جدول

ه بندي طبق عوامل

راههاي معمول سرايت مهمترين مخازن عامل بيماري بيماري

مسموميت غذايي

بوتوليسم

كلستريديوم بوتولينوم و پارابوتولينوم

خاك، گرد و غبار، ميوه و سبزي، مواد غذايي، ماهي، مدفوع انسان و حيوانات

فراوري ناكافي مواد غذايي كنسروي در بطريو عرضه شده

مسموميت غذايي استافيلوكوكي

استافيلوكوكوس اورئوس

پوست، غشاي مخاطي، گرد و غبار

فراورده هاي گوشتي آلوده، فراورده هاي لبني آلوده

مسموميت غذايي كلستريديوم پريفرينژنس

كلستريديوم )ولشي(پريفرينژنس

خاك، جهاز هاضمه انسان و حيوانات نظير احشام، ماكيان ،

خوك و غيره

مواد غذايي آلوده، مواد غذايي )پخت با حرارت ناكافي(گوشتي

مسموميت غذايي باسيلوس سرئوس

)نوع اسهالي(

به شكل اسپور در گستره باسيلوس سرئوسوسيعي از مواد غذايي و

ها و شير سبزي

سرمايش ناكافي مواد غذايي پخته شده و حرارت ناكافي متعاقب آن

ييريااكتوم ب

سم

ذايي مسموميت غ باسيلوس سرئوس

)نوع تهوع آور(

به شكل اسپور در گستره باسيلوس سرئوسوسيعي از مواد غذايي و

ها و شير سبزي

برنج پخته و سرخ شده

سالمونلوز

سالمونال تيفي موريوم ، نيوپرت، انتريتيديس ، مونته ويدئو و غيره

احشام، ماكيان، تخم مرغ، الك زندگانپشت و ساير خ

گوشت و ساالد آلوده، گوشت نپخته، شير و فراورده هاي لبني، آب، تخم

مرغ

مدفوع و ادرار بيماران و حاملين سالمونال تيفي تب تيفوئيد

تيفوئيد

آب آلوده، شير و فرآورده هاي آن، صدف، و ساير مواد غذايي، مگس

سالمونال پاراتيفي و تب پاراتيفوئيداسكاتموالري و

شفيلديهر

آب آلوده، شير و فرآورده هاي آن، مدفوع بيماران و حاملين صدف، و ساير مواد غذايي، مگس

شيگال شيگا ، شيگلوزيسفلكسنري ، سونه اي ، بوايدي و ديسانتري

آب و مواد عذايي آلوده، شير و مدفوع بيماران و حاملينفرآورده هاي آن، مگس، انتقال فرد

به فرد

وO1ريو كلرا ويب وبا

O139

آب آلوده، مواد غذايي خام، مگس، مدفوع و استفراغ صدف

مليوئيدوزيس بورخولدريا سودوماله

اي

موش، خوكچه هندي، گربه، خرگوش و اسب

تماس و يا بلع مدفوع آلوده، خاك، آب

بروسال مليتنسيس ، بروسلوز

سوئيس آبورتوس ،

بافت، خون، ادرار، شير، آلودهحيوانات

تماس -شير خام ميش يا گاو بيمار با حيوانات آلوده

عفونت

استرپتوكوكي

محصوالت غذايي آلوده، شير و گلو و دهان ترشحات بيني ، استرپتوكوكوس پيوژن فرآورده هاي آن

كورينه باكتريوم ديفتري

ديفتريا

تماس فرد به فرد، شير و فرآورده دستگاه تنفسي بيماران و حاملين هاي آن

ييريااكتوم ب

سم

مايكوباكتريوم توبركولوزيستوبركولوزيس

)هومينيس يا بويس (

دستگاه تنفسي انسان و ندرتا احشام

تماسي، خوردن و آشاميدن مواد غذايي آلوده، شير و فرآورده هاي آن

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧

ـ خصوصيات بيماريهاي منتقله توسط آب و مواد غذايي1ادامه جدول

طبقه بندي عوامل

راههاي معمول سرايت مهمترين مخازن ماريعامل بي بيماري

گاستروآنتريت ويبريو پاراهموليتيكوس

ويبريو پاراهموليتيكوس

ماهي دريايي، صدف، گل و الي، آب شور، آب شيرين، آب

لب شور

محصوالت خام دريايي و فرآورده هاي آنها، مواد غذايي دريايي خوب

لوده پخته نشده، تماس مواد غذايي آ خام و پخته شده با آب دريا

فرانسيسال توالرنسيس توالرميجوندگان، خرگوش،

مگس، اسب، روباهگوشت، خرگوش آلوده، آب

آلوده، حيوانات وحشي

كامپيلوباكتر ژژوني كامپيلوباكتر انتريتيسمرغ، خوك، سگ، انسان، شير خام، آب

آلوده

گوشت كامال نپخته گاو، مرغ و مخوك، شير خا

اسهال آنتروپاتوژنيك )اسهال مسافران(

اشرشيا كولي آنتروپاتوژنيك

آنترواينويزيو و توكسيژنيك افراد آلوده

غذا، آب، آلودگي مدفوعي، گوشت خام يا خوب پخته نشده

يرسينيوزيسيرسينيا آنتروكوليتيكا

يرسينيا ( )سودوتوبركولوزيس

انسان، آبهاي سطحي خام، متصديان آلوده، مواد گوشت

غذايي، آب آلوده

ليستريا مونوسيتوژنز ليستريوزبز، احشام، انسان، خاك، آب، فاضالب

شير خام، شير پاستوريزه آلوده شده و فرآورده هاي لبني، سبزي

آلوده

ييريااكتوم ب

سم

گاستروآنتريت ويبريو ولنيفيكوس

ويبريو ولنيفيكوسميگو، آب دريا، رسوبات، پالنگتون

غذايي دريايي خام يا خوب مواد پخته نشده

كوكسيال بورنتي Qتب چهارپايان، گوسفند،

بز، كنه

كشتارگاه ها، محصوالت كارخانه هاي لبني، تماس با احشام آلوده و

هاي شير آلوده، گرد و غبار و آئروسل در تماس با مدفوع و ادرار

كوريومننژيت لنفوسيتي(LCM)

تويروس كوريومننژيادرار و ترشحات

موش خانگي مواد غذايي آلوده

هپاتيت عفوني Aويروس هپاتيت Eويروس هپاتيت

مدفوع افراد آلودهآب، مواد غذايي، شير، ميگو،

خرچنگ، تماس فرد به فرد، مسير مدفوعي ـ دهاني

سييرو

و

گاستروآنتريت ويروسيها، ويروس روتاويروس

نورواك، اكو و كوكساكي ها ويروسها، ساير ويروس

انسان، مدفوع متصديان مواد غذايي،

فاضالب

آب، مواد غذايي نظير شير، مسير مدفوعي ـ دهاني يا مدفوعي ـ

تنفسي، يخ، خرچنگ

ديسانتري (آميبيازيس )آميبي

آنتاموبا هيستوليتيكامحتويات احشايي حاملين و افراد مبتال،

موش

ها، آب آلوده، مواد غذايي، كيست هاي خام و ميوه ها، مگس زيسب

ژيارديا المبليا ژيارديازيسمحتويات احشايي حاملين و مبتاليان، سگ

ها، آب و مواد غذايي كيست دهان-آلوده، ميوه خام، مسير دست

كريپتوسپوريديوم كريپتوسپوريديوزحيوانات اهلي، انسان، گربه، سگ،

موش

آب و مواد غذايي آلوده، مسير اني، تماس فرد به فرد ده-مدفوعي

ختهك يا

ت

باالنتيديوم كولي باالنتيديازخوك، انسان و ساير

حيوانات ها در مدفوع آلوده بلع كيست

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨

ـ خصوصيات بيماريهاي منتقله توسط آب و مواد غذايي1ادامه جدول

راههاي معمول سرايت مهمترين مخازن عامل بيماري بيماري عوامل

تريشينوز خوك، خرس، گراز، تريشينال اسپيراليس

موش، روباه، گرگده هاي آلوده آن، گوشت خوك و فراور

خرس و گراز

شيستوزوميازيس شيستوزوما

هماتوبيوم، مانسوني، ژاپونيكوم، اينتركاالتوم

ادرار، مدفوع، سگ، گربه، خوك، احشام، اسب، موش

بلع سركر، آشاميدن، استحمام و شنا در آب آلوده

آسكاريازيس آسكاريس لومبريكوئيدس

روده باريك انسان، يمونگوريل و م

آب و مواد غذايي آلوده، فاضالب

اكينوكوكوزيس اكينوكوكوس گرانولوزوس

سگ، گوسفند، گرگ، دينگو، خوك، اسب، ميمون

آب و مواد غذايي آلوده، مسير دست ـ دهان

تماس با سگ

تنيازيس ، )خوك(تنيا سوليوم )گاو(تنيا ساژيناتا

-انسان، احشام، خوك بوفالو، احتماال موش

ن گوشت آلوده خام، مواد غذايي خورد آلوده به مدفوع انسان و موش

بيماري كرم نواري ماهي

آب شيرين آلوده انسان، قورباغه، سگ ديفيلوبوتريوم التوم

پاراگونيميازيس

)فلوك ريه(پاراگونيموس

رينجري ، وسترماني ، كليكوتي

دستگاه تنفسي انسان ، سگ ، گربه ، خوك ، موش

و گرگ

آلوده، خرچنگ آب شيرينآب

كلونوركيس كلونوركيازيس

سيننسيس، اوپيس توركيس فلينئوس

كبد انسان، گربه، سگ و خوك

هاي آلوده آب شيرين ماهي

مواد غذايي و خاك آلوده روده بزرگ انسان تريكوريس تريكورا تريكوريازيس

اكسيور اكسيوريازيس

ورميكوالريسروده بزرگ انسان بويژه

ودكانكانگشتان آلوده، گرد و غبار محتوي تخم

ها، انگل، آب و مواد غذايي آلوده، فاضالب لباس و رختخواب آلوده

فاسيولوپسيس فاسيولوپسيازيس بوسكي

روده باريك انسان، سگ و خوك

گياهان آب شيرين، آب و مواد غذايي آلوده

بياري كرم پهن كوتاه

مواد غذايي آلوده،يخ ، تخم انگل،تماس، انانسان و جوندگ هيمنولپيس نانا

مهاكر

نماتودهاي خانواده آنيساكيازيس آنيساكيدز

پستانداران دريايي و تن و ها ، ماهي آزاد ، ماهي

كد

هاي آلوده يا خوب پخته خوردن ماهي نشده

ارگوت، نوعي قارچ ارگوتيسم

كالويسپس ( انگلي )پورپورا

نان و مواد غذايي آلوده به قارچ چ و برخي از غالتقار

برگ ريواس ريواس اسيد اگزاليك مسموميت ريواس

فالودين و ساير مسموميت قارچ

آلكالوئيدهاي آن، ساير هاي سمي قارچ

قارچ آمانيتا فالوئيدس و ساير آمانيتاها

آمانيتا فالوئيدس، ( هاي سمي قارچ )ن آمانيتا موسكاريا و سايري

سم باقالي ويسيا فاويسم فابا، گرده

خوردن باقالي خام، استشمام گرده گياه ويسيا فابا

مسموميت به تخم مسموميت ماهي ماهي

ماهي، خرچنگ، استروژن در فصل توليد مثل

تخم تورون ، ملتا ، كالپيا ، پيكرل

مسموميت

سيگاتريا

سم تغليظ شده در گوشت نوعي ماهي

آب گرم نظير هاي ماهي باراكودا ، اسننپر، گروپر

هاي صخره هاي مرجاني كارائيب و ماهي اقيانوس آرام

مين س

وراجان

و هان

گيا

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩

ـ خصوصيات بيماريهاي منتقله توسط آب و مواد غذايي1ادامه جدول

راههاي معمول سرايت مهمترين مخازن عامل بيماري بيماري عوامل

ــدف ــسموميت صـ مـ )تيكپارالي(

سم نوروتوكسيك توليد شـده توسـط گونيـاالكس كــاتنال يــا گونيــاالكس تامارنسيس

خرچنگها و دوكفـه اي ــي از ــه از برخ ــايي ك هدينوفالژله هـا تغذيـه مـي .كنند

دوكفه ايها و خرچنگهايي كه از تـوده “موج قرمز “ جلبكي موسوم به

.تغذيه مي كنند ــان گياهو جــانوران سمي

مـــسموميت مـــاهي اسكومبروئيد

وتوكسيناسكامبر : خــانواده اســكومبريده تن ، ماهي آبي و آمبرجك

ماهي هايي با نگهداري در دماي اتاق ، سم هيستامين در ماهيچه آنها تجمع مي .يابد

مسموميت گل مارــا ــاتوريوم اورتيكـ اپـ

هاي تغذيه كرده از گل مار شير دام گل مار سفيد فوليوم

سوالنوم توبروسوم مسموميت سيب زمينيسيب زميني سبز جوانـه

سيب زميني سبز جوانه زده زده

ــان گياهو جــانوران سمي

سيكوتوكسين يا صـمغ مسموميت شوكران شوكران

برگ و ريشه شوكران آبي شوكران آبي

آنتي موآن مسموميت آنتي موآنــذايي ــواد غ ــروف م ظ

پوشش داده شده بـا آنتـي موآن

آنتي مواد غذايي طبخ شده در ظروف موآن

آب و مواد غذايي آلوده به آرسنيك تركيبات آرسنيك آرسنيك مسموميت آرسنيك

ظروف با لعاب كـادميم كادميم مسموميت كادميم دار

مواد غذايي اسيدي نگهداري شـده در ظروف با لعاب كادميم دار

سيانيد مسموميت سيانيدمواد جالدهنده سـيانيد

تركيبات سيانيد دار نقره

مسموميت فلورايـد يـا تركيبات پودري فلوئور فلوريد يا فلوريد سديم فلوريد سديم

دارفلوريد سديم مورد اسـتفاده در پـودر

شيريني پزي ، سودا و آرد

سرب مسموميت سرب

لوله هاي سربي، اسپري ــرب، ــسيدهاي س ــا، اك هظروف سربي، رنگهـاي بـا پايه سرب

مواد غذايي و نوشـابه هـاي اسـيدي ده به سرب، اسباب بازي، رنگ و آب آلو

آشاميدني آلوده

ــوه و مسموميت جيوه ــل جي ــوه، متي جي ساير تركيبات آلكيل جيوه

ــوده، آب، ــوبات آل رس مواد غذايي آلوده به جيوه، ماهي مواد غذايي دريايي

تركيبات سرمازا، كلريد كلريد متيل مسموميت كلريد متيل متيل

يخچال مواد غذايي نگهداري شده در دچار نشت كلريد متيل

سلنيم مسموميت سلنيمــوي ــاي محت ــبزي ه س

سلنيم

آرد گندم از خاكهاي سلنيم دار، ساير گياهان و آب

ــروف آهن گالوانيزه روي مسموميت روي ــيدي در ظ ــذايي اس ــواد غ م گالوانيزه

نيتريت+ نيترات مت هموگلوبينيميا

ــي ، ــاي زيرزمينـ آبهـــه ــق ب ــم عم ــاي ك چاهه

اي شيمياييكوده

آشاميدن آب با مقادير نيترات زياد

ــسموميت نيتريـــت مـ سديم

نيتريت و نيترات سـديم نيتريت سديم ناخالص

گوشت –نيترات سديم به عنوان نمك فرآوري شده

ميي س

مياي شي

واد م

نوشابه هاي كربناتـه و مـواد غـذايي لوله ها و ظروف مسي مس مسموميت مس اسيدي در تماس دراز مدت با مس

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠

ا ز طريق آشاميدن آب ـ مهمترين عوامل بيماري2جدول )3(زاي منتقله به انسان

Diseases) (Water Washedهاي ناشي از عدم شستشوي كافي بيماري–ب

از اين رو كميـت آب بـيش از . ها بيشتر به دليل عدم دسترسي به آب كافي است وقوع اين بيماري ي . هـا اسـت راخم مثال خوبي از اين گروه از بيمـاري بيماري ت. باشد كيفيت آن دخيل مي افـزايش كمـ

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١

هاي مورد مـصرف مقادير آب مصرفي و بهبود شرايط دسترسي و قابل اعتماد و بهداشتي بودن آب هـا تلقـي در منازل و ارتقاي سطح بهداشت جامعـه مـوثرترين راهكارهـاي رفـع ايـن گـروه بيمـاري

.شود مي (Water Based Diseases)چرخه انتقال آنها نقش داردهايي كه آب در بيماري-ج

هايي قرار دارند كه عامل بيماري دوره اي از زنـدگي خـود را در درون بـدن در اين گروه بيماري ها اسـت و بـديهي اسـت شيستوزوميازيس مثال بارزي از اين گونه بيماري . كند ناقل آبزي سپري مي

يـت نـاقلين و كـاهش آلـودگي منـابع آب بـا مـدفوع، كه كاهش تمـاس بـا آب آلـوده، كنتـرل جمع . ها هستند راهكارهاي موثر كنترل اينگونه بيماري

(Water Related Insect Vectors)هاي منتقله به وسيله حشرات ناقل مرتبط با آب بيماري-د

. كنـد آبزي بوده يا اينكه نزديك آب زيست مـي در اين گروه ناقل بيماري در دوره اي از زندگي بهبود شرايط آبهاي سطحي، حذف جايگاه هاي پرورش . هاي شاخص اين گروه است ماالريا از بيماري

هاي پرورش و تكثير حشرات و استفاده از وسايل حفاظتي و تكثير حشرات، كاهش ارتباط افراد با مكان . ها بسيار موثر هستند در كنترل اين بيماري

تواننـد در كوتـاه مـدت يـا درازمـدت ي از مواد شيميايي نيز مي عالوه بر عوامل بيولوژيكي، بسيار امـروزه بـا تكيـه بـر مطالعـات سـم شناسـي و اپيـدميولوژي . عوارض سويي را در انسان ايجاد كنند

هـا و اسـتانداردهايي وضـع گسترده در خصوص بسياري از عناصـر و تركيبـات شـيميايي محـدوديت توان از بهداشتي و سالم بـودن آب شـرب آشاميدني مي با رعايت استانداردهاي آب . گرديده است

كتاب رهنمودهاي كيفيـت آب فهرست كامل اين عناصر و تركيبات شيميايي در . اطمينان حاصل كرد هـا، آفـت كـش اخيـرا فلـزات سـنگين، . از انتشارات سازمان جهاني بهداشت، موجود است آشاميدني

از اثرات . ندزداها بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته اند باقيمانده پاك كننده ها و تركيبات جانبي گ .زايي، ناقص الخلقگي و سميت جنيني اشاره كرد توان به سرطانزايي، جهش سوء اين عوامل مي

هاي منتقله توسط هوا بيماري فهرسـتي 3جدول شـماره . توانند از طريق هوا انسان را مبتال سازند بسياري از عوامل ميكروبي مي

. كند ها و عوامل آنها را معرفي مي اين بيماريازها از طريق آالينـده هـاي عالوه بر عوامل ميكروبي و بيولوژيكي ديگر بسياري از عوارض و بيماري

آيـن آالينـده هـا عمـدتا ذرات، . كننـد فيزيكي و شيميايي از طريق هوا سالمتي انـسان را تهديـد مـي سيدهاي ازت، ســرب، هيدروكربورهـــا و تركيبــات آلــي منواكــسيد كــربن، اكــسيدهاي گــوگرد، اكــ

اين آالينده ها در. خطرناك و فلزات سنگين هستنـد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢

ا ز طريق هوا ـ مهمترين عوامل بيماري3جدول )4(زاي منتقله به انسان عامل بيماري

هاي باكتريايي بيماري

بروسال ملي تنسيس بروسلوز

مايكوباكتريوم توبركولوزيس سل

پسودومونا مالي الندرزگ

كالميديا پسيتاسي پنوموني

كلبسيال پنومونيا پنوموني

باسيلوس آنتراسيس آنتراكس ريوي

استافيلوكوكوس آرئوس عفونت تنفسي استافيلوكوكي

استرپتوكوكوس پيوژن عفونت تنفسي استرپتوكوكي

لژيونال لژيونلوزيس

نايسريا مننژيتيديس عفونت مننگوكوكي

يرسينيا پستيس عون طا

سالمونال تيفي تب تيفوئيد

بردتال پرتوسيس سياه سرفه

فرانسيسال توالرنسيس توالرمي

كورينه باكتريوم ديفتريا ديفتري

هاي قارچي بيماري

آسپرژيلوس فوميگاتوس آسپرژيلوزيس

بالستومايسيس درماتيديس بالستوميكوزيس

يدس ايميتيسكوكسيديوئ كوكسيديوئيدو مايكوزيس

كريپتوكوكوس نئوفورمنس كريپتوكوكوزيس

هيستوپالسما كپسوالتوم هيستوپالسموزيس

نوكارديا آستروئيدس نوكارديوزيس

اسپوروتريكوم شنكه اي اسپوروتريكوزيس

هاي ويروسي بيماري

ويروس آنفلوآنزا آنفلوآنزا

بونياويروس تب هموراژيك

اويروسهانت هانتاويروس سندرم ريوي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣

ويروس هپاتيت هپاتيت

هرپس ويروس آبله مرغان

پيكورنا ويروس SARSسرما خوردگي و

فالوي ويروس تب زرد

فالوي ويروس تب دانگ

ويروس السا تب السا

–كوكــــــساكي ويــــــروس پلورودايني اكوويروس

فلبوويروس تب دره ريفت

رابي ويروس روبال

موربيلي ويروس سرخك

هاي تك ياخته اي يبيمار

پنوموسيستيس كاريني پنوموسيستوزيس

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٤

يابند هايي كه از جوندگان به انسان انتقال مي ـ مهمترين بيماري4جدول

ــه عامل بيماري ــال ب راه انتق انسان

ــذايي مــسموميت غ سالموناليي

گوارشي سالمونال

لپتوسپيرا لپتوسپيروزيســاس و تمــــــ

گوارشي

ا پستيسيرسيني طاعون كپــك آلــوده و

هوا

شبه سل ــينيا يرســـــــــــــ سودوتوبركولوزيس

تماس شغلي

اسپيريلوم ماينوس تب گزش موشگــزش توســط

جوندگان

كنه آلوده بورليا تب راجعه آندميك

توالرمي ــسال فرانسيــــــــــ

توالرنسيس تماس شغلي

هيستوپالسموزيســستوپالسما هيـــــــ

كپسوالتوم تماس

اسپوروتريكوزيسوتريكوم شــنكه اســپر

اي تماس

ــشمانيازيس ( ليـــــ )ويسرال

ليشمانيا دنواني ــشه ــزش پـ گـ

خاكي

ليـــــــــشمانيازيس )جلدي(

ليشمانيا تروپيكاــشه ــزش پـ گـ

خاكي

تريپانوزوما كروزي شاگاس ــا ــاس بــ تمــ

مدفوع مگس

شيستوزوميازيسشيــــــــــستوزوما

ژاپونيكوم

ورود سركر از پوست

گوارشي اكينوكوكوس هيداتيدوزيس

ــم از هيمنولپيس نا نا هيمنولپيس نانا ورود تخـ

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٥

راه گوارش

هيمنولپيس ديمينوتاهيمنولپيس ديمينوتاــم از ورود تخـ

راه گوارش

گوارشي آنژيواسترانژيلوس مننگوآنسفاليت

گوارشي تريشينال اسپيراليس تريشينوزيس

كك آلوده ريكتزيا موزري تيفوس موشي

شير، كنه هوا، كوكسيال بورنتي Qتب

ريكتزيا پرووازاكي انواع تيفوس كنه اي ــه ــزش كنـ گـ

آلوده

ريكتزيا آكاري آبله ريكتزياييــت ــزش ماي گ

آلوده

تسوتسوگاموشي تيفوس علف زارــت ــزش ماي گ

آلوده

هاي فسيلي جهت تامين هاي انسان نظير تردد خودروها، صنايع، مصرف سوخت اثر گسترش فعاليت هـاي تنفـسي بيشترين اثرات بهداشتي آلودگي هوا به بيمـاري . شوند گرما و غيره حاصل مي انرژي و

مطالعه تك تـك آالينـده . باشد شود كه شامل برونشيت، آمفيزم، سرطان ريه و غيره مي مربوط مي . هاي باال اثرات حادي بـروز نمايـد ها بر روي حيوانات نيز نشان داده است كه ممكن است در غلظت

ها از حركت باز ايستند و در نتيجه مكانيسم اصـلي پاكـسازي دسـتگاه نوان مثال ممكن است تاژك به ع به طور خالصه بين آلوده كننده هاي اصلي و فيزيولوژي دستگاه تنفسي رابطه اي . تنفسي مختل شود

. قطعي و انكارناپذير وجود داردجهت رفع اين مشكل . ي انساني است ها از اهداف مهم بهداشت محيط كنترل آلودگي هوا در محيط

بايد در زمينه هاي مختلف نظير فناوري كنترل، مديريت، وضع و اجراي استانداردها، پـايش مـستمر، هـاي بـا آلـودگي هاي فسيلي، جـايگزيني سـوخت آموزش مردم، بهينه سازي فرايند احتراق سوخت

. هاي پاك را دنبال كرد كمتر و استفاده از انرژي

اي منتقله توسط دفع نادرست مواد زايد ه بيماريتواند مخاطرات بهداشتي بسياري در جوامـع ايجـاد دفع نادرست و غير اصولي مواد زايد جامد مي

قرار گـرفتن . رود خاك و هوا از معضالت اساسي دفع مواد زايد جامد به شمار مي آلودگي آب، . كندـ ه پيامـدهاي سـوء مطـرح شـده در خـصوص منابع آب در معرض آلودگي به مواد زايد جامـد كلي

مواد زايد جامد به لحاظ دارا بودن مواد آلي و مـواد . هاي منتقله توسط آب را به دنبال دارد بيماريتواند محيط بسيار مناسبي جهت پرورش و تكثير حشرات و جوندگاني باشد كه بالقوه ناقل غذايي مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٦

هايي را كه جونـدگان در آنهـا نقـش اساسـي دارنـد، فهرستي از بيماري ) 4(جدول . ها هستند بيماريهـاي مـديريتي بديهي است كه اعمال معيارهاي بهداشت محيط و بهسازي در فعاليـت . نمايد ارائه مي

توانـد در مهـار حمل و نقل، فرآورش، دفـع نهـايي و بازيافـت مـي مواد زايد جامد نظير جمع آوري، . يدهاي مربوطه نقش ويژه اي ايفا نما بيماري

ها راهبرد بهداشت محيط در كنترل بيماريهـاي غيـر واگيـر هـاي واگيـردار و نيـز برخـي از بيمـاري همچنانكه اشاره شد، بـسياري از بيمـاري

هايي كه محـيط در در فرايند ابتالي انسان به بيماري . توانند از طريق محيط به انسان منتقل شوند مي را مـورد تجزيـه و ”حساسيت فرد“ و ”نحوه انتقال “، ” منبع“ توان سه ركن اساسي آنها نقش دارد، مي

ها و عوارض زيـست اين سه ركن به صورت يك ساختار زنجيره اي در اشاعه بيماري . تحليل قرار داد گرچه كنترل و حذف يك بيماري با منشاء، محيطـي بـا حـذف هـر يـك از ايـن . محيطي دخيل هستند

بهداشت محيط ايجاد موانع متعدد در هـر يـك از ايـن اركـان اركان ممكن است، ولي راهبرد اساسي ايـن موانـع . در سازگان يـك بيمـاري موسـوم اسـت ”موانع چندگانه “اين ايده به فلسفه ايجاد . است

هاي منتقله از محيط در اختيـار چندگانه سرانجام شيوه مطمئن و موثري در مهار و پيشگيري بيماري توان به طـور نظـري راهكارهـاي مختلفـي ري منتقله از محيط مي در كنترل يك بيما . خواهد گذاشت

ايجـاد ها، ديدگاه راهبردي بهداشت محيط در كنترل بيماري . جهت مهار و حذف بيماري طراحي كرد و گسترش موانع متعدد در مسير يك بيماري است در برقراري اين موانع چندگانه همواره مالحظات

ذيال به شرح و بسط معيارهاي سـه ركـن . مترين عوامل خواهند بود اثربخشي مه -اقتصادي و هزينه كننـد، هـاي منتقلـه توسـط محـيط را دنبـال مـي مذكور كه نهايتا هدف كنترل و پيشگيري از بيمـاري

. خواهيم پرداخت

)كنترل عامل بيماري( كنترل منبع عامل اصلي بيماري به شمار هاي منتقله توسط محيط، مبارزه با يكي از راه هاي موثر كنترل بيماري

هاي ميكروبي اين تفكر بسيار موثر باشد، ولي در مواجهـه بـا عوامـل شايد در مورد بيماري . رود ميزا در دراز مدت كه در بسياري از موارد حـذف كامـل آنهـا در محـيط امكـان پـذير شيميايي بيماري

دراز مـدت بـا برخـي از عوامـل تـوان تمـاس بـه طـور مثـال مـي . نباشد، اين كار عمال ميسر نيـست هاي انـدك وجود غلظت . زا و مخرب موجود در آب، هوا و مواد غذايي را ذكر كرد زا، جهش سرطان

برخي از مواد شيميايي در كليه عناصر محيط امروزه به دليل توليد و كاربرد گسترده مواد شـيميايي در برخـي از شـرايط كنتـرل منبـع بـه هـر صـورت . روند در زندگي بشر اجتناب ناپذير به شمار مي

معيارهـايي كـه در . بيماري و از بين بردن كامل عامل يا عوامل بيماري كاري عملـي و ميـسر نيـست : توان در نظر داشت، عبارتند از راهكار كنترل منبع بيماري مي

بـه . ضرتغيير و جايگزيني مواد خام يا فرايندهاي صنعتي جهت كاهش هرچه بيشتر تركيبـات مـ ·

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٧

هاي محتوي گوگرد كمتر يا جايگزيني گاز طبيعـي، حـذف توليـد مـواد عنوان مثال استفاده از سوخت شيميايي نظير پلي كلرينيتد بي فنيل، جلوگيري از دفع و انتشار آالينده ها در محيط از طريق كاربري

بـه مقـادير قابـل دستگاه هاي كنترل و حذف آالينده ها، كاهش تخليه آالينده هاي سمي بـه محـيط قبول

انتخاب پاكترين منبع آب آشاميدني موجود بـه گونـه اي كـه تـا حـد امكـان عـاري از عوامـل · بيولوژيكي و مواد شيميايي معدني و آلي و سمي باشد

تامين آب حاوي مقادير مواد معدني در حد بهينه مثال فلوئورزني به آب و كنترل سختي ·هاي آلوده به عوامل بيماري زا، متيل جيوه و منوع كردن صيد ماهي و صدف خوراكي از آب م ·

پلي كلرينيتد بي فنيلقانونمند كردن فرايند توليد، فرآورش و عرضه مواد غذايي جهـت حـصول اطمينـان از سـالم ·

يط كيفـي مطلـوب و حفـظ شـرا ) زا و مـواد شـيميايي مـضر نبود عوامل بيمـاري ( بودن مواد غذايي .محصوالت خوراكي

زا به حداقل كاهش يابد تامين مسكن مناسب به گونه اي كه امكان تماس با عوامل بيماري · تامين محيط كار سالم و ايمني · تشويق استفاده مجدد و بازيافت و عدم تخليه مواد زايد خطرناك در محيط ·ايـن . (در منبـع ) بندپايان و ساير نـاقلين بيمـاري نظيـر جونـدگان (ين بيماري از بين بردن ناقل ·

)فعاليت به مديريت آفات موسوم است ها جهت حذف مخزن بيماري جدا كردن بيمار از ديگران در دوره سرايت و درمان آن · رگزارانآموزش جامعه اعم از مردم، واحدهاي آلوده كننده، قانون گذاران و كا · برگزيني و اِعمال استانداردهاي مناسب ·حمايت از برنامه هاي مهندسي بهداشت محيط و بهسازي، برنامه هاي پايش و نظارت قـانوني ·

در سطوح محلي، ناحيه اي، منطقه اي و ملي

هاي منتقله از محيط كنترل نحوه انتقال و سرايت بيماريهاي عفوني، ناقلين و حـاملين بيمـاري از ي منتقله از محيط به ويژه بيماري ها در بسياري از بيماري

در مبارزه بـا نـاقلين، هـدف اصـلي . اهميت شاياني در گسترش ناخوشي در جامعه برخوردار هستند دخالت در چرخه بيماري و ايجاد موانع در اين مواضـع بـه نحـو چـشمگير . كنترل عامل بيماري نيست

. موارد بيماري در جامعه شودتواند سبب كاهش مياين روش پيشگيري و كنترل نيازمند اعمال مستمر معيارهاي كنترل كننده است كه سرانجام منجـر

:اين معيارهاي كنترل كننده عمدتا عبارتند از . شوند زا و انسان مي به حذف تماس عامل بيماري

جلوگيري از تحرّك ناقلين و افراد حامل بيماري ·

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٨

اطمينان از سالم بودن آب براي مقاصد آشاميدن، استحمام، شستشو و غيره · و پذيرندگان بالقوه آن تا حد امكان ) آلودگي( جدا كردن منبع بيماري ·اطمينان از اينكه تهيه، فرآورش و توزيع مواد غذايي هيچ گونه امكاني جهت گـسترش و انتقـال ·

هم نخواهند كردبيماري فراكنترل آلودگي هوا، خـاك، آب و همچنـين مـديريت صـحيح مـواد زايـد خطرنـاك، سـوانح و ·

زا و مواد سمي حوادث و تركيبات سرطانهاي آلوده جهت استحمام و شنا و مناطقي كه جلوگيري از دسترسي به منابع بيماري نظير آب ·

.توسط ناقلين بيماري آلوده شده استبرگزيني و اجراي استانداردهاي زيست محيطي در خصوص آب، هوا، خاك، سروصدا، كاربري ·

اراضي و مسكنآموزش مردم، واحدهاي آلـوده كننـده، قـانون گـذاران و رسـاناها در خـصوص جنبـه هـاي ·

مختلف بيماري برنامه هاي پايش و نظارت قـانوني حمايت از برنامه هاي مهندسي بهداشت محيط و بهسازي، ·

در سطوح محلي، ناحيه اي، منطقه اي و مليهاي روحـي و روانـي، پرخـوري و تغيير عادات فردي نظير استعمال دخانيات، سوء تغذيه، تنش ·

ها جهت پيشگيري از انتقال فرد به فـرد عوامـل ارتقاي بهداشت فردي و شستشوي دست . بي تحرّكي تركيبات سميزا و بيماري

هاي منتقله از محيط كنترل حساسيت افراد در معرض ابتال به بيماريزا و نحوه سـرايت آن صـورت نگيـرد، تغييـر حتي اگر هيچ اقدامي در خصوص كنترل عامل بيماري

تواند به كلّي سـيماي شـيوع و گـسترش شرايط و عواملي كه منجر به تغيير حساسيت افراد شود، مي زيرا همه افراد از نظر استعداد ابتال به يك بيماري در شرايط . را در جامعه دگرگون سازد يك بيماري

بسياري از عوامل نظير سن، عادات تغذيه اي، كشيدن سيگار، شـرايط و اسـتانداردهاي . يكسان نيستند هـاي يمـاري مستعدترين افراد در ابتال به ب . توانند شانس ابتال را تغيير دهند زيستي به ويژه مسكن مي

هـاي مـزمن تنفـسي و قلبـي منتقله توسط محيط را كودكان و سـالخوردگان و افـراد داراي بيمـاري از طرفي به دليل وضعيت شغلي و حتي شرايط اجتماعي و اقتصادي برخي از . دهند عروقي تشكيل مي

خـش از در ايـن ب . زا قـرار خواهنـد گرفـت افراد بطور سيستماتيك بيشتر در معرض عوامل بيمـاري زنجيره كنترل بيماري، هدف بهداشت محيط تغيير و بهبود شرايط محيطي به گونه اي است كه فـرد

. حداقل حساسيت در برابر بيماري را از خود نشان دهد برقراري استانداردها، تامين شـرايط مطلـوب در مـسكن، با اقداماتي مانند رعايت بهداشت فردي،

ها و بسياري از اقدامات ديگـر، بهداشـت محـيط نـه تصفيه فاضالب تامين آب آشاميدني سالم، دفع و زا يا قطع زنجيره انتقال منجر شود، بلكه حساسيت فرد را نيـز در تواند به حذف عامل بيماري تنها مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٩

. برابر بيماري به طور چشمگير كاهش خواهد داداز اقــداماتي نظيــر هــا حتــي اهميــت اقــدامات بهداشــت محــيط از ديــدگاه ارزش كنتــرل بيمــاري

زيرا در واكسيناسيون، هدف كاهش حـساسيت و يـا افـزايش مقاومـت . واكسيناسيون نيز بيشتر است فرد به يك يا چند عامل بيماري است، با اينكه تجربيات حاكي از اين واقعيت است كه تامين مـسكن بـا

و رعايت بهداشـت فـردي ، )آب، فاضالب، مواد زايد و كنترل ناقلين (شرايط مطلوب، بهسازي محيط هـاي منتقلـه در تواند منجر به مقاومت طوالني مدت و پايدار در برابر طيف وسـيعي از بيمـاري مي

. جامعه بشود

هاي عمومي و تخصصي بهداشت محيط چالشدر اين شاخه كاربردي، افـراد . توان در زمره علوم كاربردي طبقه بندي كرد بهداشت محيط را مي

ها و ارتقاي سالمتي و تـامين رفـاه و آسـايش از علوم مختلف جهت پيشگيري از بيماري با بهره گيري هاي بهداشت محيط بسيار گـسترده و متنـوع بـوده و برنامـه هـاي فعاليت. كنند ها فعاليت مي انسان

هاي آموزشي و پژوهشي، اقدامات اصالحي، كارهاي سـتادي مختلفي اعم از عمليات مهندسي، فعاليت : برخي از مهمترين برنامه هـاي بهداشـت محـيط عبارتنـد از . گردد يتي و غيره را شامل مي و مدير

هـاي واگيـر، بهداشـت پيشگيري از بروز سوانح و حوادث، كنترل آلـودگي هـوا، پيـشگيري از بيمـاري محيط در مـوارد اضـطراري، نظـارت بهداشـتي بـر تهيـه، توزيـع و فـراورش مـواد غـذايي، كنتـرل

ها، كنترل مواد زايد خطرناك، بهداشـت مـسكن، حفـظ ناشي از مواد غذايي و مسموميت هاي بيماريهاي بسته، كنترل حشرات و جوندگان، بهداشت اماكن عمومي، كنتـرل سـر و صـدا، سالمتي در محيط

كنترل عوامل مزاحمت آفرين، بهداشت شـغلي، بهداشـت و ايمنـي فـراورده هـاي توليـدي، كنتـرل ها، مديريت مواد زايـد شـهري و هاي تفريحي، تصفيه و دفع فاضالب كن و فعاليت پرتوها، بهسازي اما

.مواد زايد خطرناك، بهداشت شناگاه ها و ساير تفريحات آبي، تامين آب آشاميدني سالمكنـد تـا افـرد شـاغل در ايـن بخـش از دانـش و هاي بهداشت محيط ايجاب مـي گستردگي فعاليت

فعاليتهاي بهداشت محيط را در 5توان طبق جدول به طور كلي مي . دهاي الزم برخوردار باشن مهارتذيال به ذكر هر يك از اين گروه هـا و . شش گروه عمومي و دوازده گروه اختصاصي طبقه بندي كرد

. زيرمجموعه هاي آنها خواهيم پرداخت

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢٠

)5(هاي بهداشت محيط ـ ساختار چالش5جدول

هاي عمومي بهداشت محيط چالش . توان به شش گروه اصلي زير طبقه بندي كرد هاي عمومي در بهداشت محيط را مي چالش

علوم عمومي

آگاهي از شيمي معدني و آلي )1 آگاهي از زيست شناسي عمومي )2 آگاهي از ميكروب شناسي عمومي )3 آگاهي از حساب، جبر، مثلثات و آمار پايه )4 ) مكانيك و سياالت( اهي از فيزيك آگ )5 آگاهي از اصول اپيدميولوژي )6

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢١

ارتباطات و آموزش آگاهي از ارتباطات مختلف اعم از شفاهي و نوشتاري )1 آگاهي از چگونگي كار با مردم )2 آگاهي از چگونگي استفاده از وسايل كمك آموزشي )3 پويايي گروه و كار گروهي آگاهي از فنون )4 هاي گفتگو آگاهي از روش )5 آگاهي از اصول تدريس و يادگيري )6 درك نيازهاي اطالعاتي جامعه و ارتباط مناسب با رسانه هاي خبري )7 درك چگونگي ايجاد ارتباط و انگيزش در سازمانهاي اجتماعي )8 اه هاي اطالعاتي آگاهي از كاربري پايگ )9

برنامه ريزي و مديريت آگاهي از فنون مورد نياز در تهيه برنامه اجرايي در هر يك از شـاخه هـاي فعاليـت بهداشـت )1

محيط ها آگاهي از پردازش اطالعات و كاربري آن )2 ها هاي مورد استفاده در تعيين و تدوين تقدم آگاهي از فنون و روش شناسي )3 توانايي طراحي تحقيق و انجام آن )4 هاي ارزيابي جهت تعيين دامنه مشكالت زيست محيطي توانايي استفاده از روش )5 توانايي تفسير يافته هاي تحقيق )6 توانايي تعيين قابليت پذيرش و انجام اقدامات قانوني )7

هاي فني عمومي مهارتهـاي الزم در آمـوزش، سـنجش، افي از اصول يادگيري و آموزش و داشـتن مهـارت آگاهي ك )1

هاي مختلف بهداشت محيط ارزيابي و استفاده از عوامل كمكي در بخش آگاهي از فنون بررسي جهت شناسايي مشكالت بهداشت محيط )2 مواد شيميايي خطرناك و هاي نمونه برداري مربوط به آب، هوا، مواد غذايي، آگاهي از روش )3

غيره توانايي گردآوري داده ها از طريق نمونه برداري، تكميل پرسشنامه هـاي تحقيقـاتي و تفـسير )4

نتايج نمونه هاي آزمايش شده بر اساس روش شناسي مشخص در طي پژوهش محيطيهاي دستگاهي در سنجش پارامترهاي زيست توانايي استفاده از وسايل و روش )5

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢٢

مهارتهاي ستادي و نظارتي هاي زيست محيطي و بهداشـت عمـومي و كـاربري آگاهي از قوانين، مقررات و دستورالعمل )1

ها آن هاي نظارتي مورد استفاده در برنامه هاي بهداشت محيط آگاهي از روش )2 ديريت بهداشت محيط هاي ستادي مورد استفاده در برنامه هاي م آگاهي از روش )3 درك اهميت و كاربرد قوانين زيست محيطي و بهداشت عمومي موجود )4 ها در تجزيه و تحليل مشكالت بهداشت محيط درك رويكرد سيستم )5 درك نقش اساسي پيگيري مستمر در رفع كامل مشكالت مربوط به كنترل محيط )6هاي داوطلب، موسـسات هاي عمومي، ارگان بهداشتي، ساير سازمان درك ارتباط بين نهادهاي )7

اداري و صنعت درك اصول بنيادي اقتصاد و چگونگي ارتباط آن با مشكالت بهداشت محيط و نيز توان اقتصادي )8

در خصوص برنامه هاي موفق بهداشت محيط هاي بهداشتي درك مشكالت كلي بهداشت محيط و تقدم )9

هاي مديريت خطر آگاهي از روش )10

نگرش حرفه اي تمايل به همكاري با مردم و كاربرد علوم بنيادي بهداشت محـيط در حـل مـشكالت بهداشـت )1

محيط حس تعهد در تامين مقررات و قوانين و انجام وظايف محوله در قالب حرفه اي )2 دريافت كنندگان خدمات در زمينه بهداشت محيط ايجاد فضاي همكاري در برخورد با )3 هاي مردمي يا ساير كاركنان احترام در ارتباط )4 پذيرش انتقادهاي سازنده از سوي كارمندان، همكاران و مردم )5 كنترل احساسات و ارائه رفتار بالنده در بروز تنشها )6 تمايل به حفظ اصول بهداشت عمومي )7

هاي تخصصي بهداشت محيط چالش . توان به دوازده گروه اصلي زير طبقه بندي كرد هاي تخصصي بهداشت محيط را مي چالش هوا

آگاهي از آالينده هاي مختلف هوا و منابع آنها )1 آگاهي از ارتباط شرايط آب و هوايي و آلودگي هوا )2 هوا بر زيست كره آگاهي از اثرات آالينده هاي )3 درك ارتباط آلودگي هوا در رابطه با توپوگرافي )4

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢٣

آگاهي از جريانات هوا )5 آگاهي از نحوه كاركرد دستگاه هاي كنترل آلودگي هوا )6 آگاهي از معيارهاي پيشگيري كننده در كنترل آلودگي هوا )7 كنترل آلودگي هوا آگاهي از معيارهاي اصالحي در )8 هاي كنترل آلودگي هوا هاي مختلف در روش آگاهي از اقدامات عملي و فناوري )9

آگاهي از اصول مهندسي احتراق )10هاي مختلـف در خـصوص هاي نمونه برداري هوا و توانايي انجام نمونه برداري آگاهي از روش )11

تعيين آلودگي هوا سي جهت مشخص كردن دامنه و شدت آلودگي هوا توانايي انجام برر )12 توانايي ارزيابي نتايج تحقيقات مطالعات كوتاه مدت و دراز مدت در جامعه )13 توانايي انجام تحليل هزينه ـ اثربخشي در برنامه هاي كنترل آلودگي هوا )14 آگاهي از تركيبات سمي در هوا )15

آب و فاضالب

ع آب شناسايي مناب )1 )فيزيكي، شيميايي، بيولوژيكي، پرتوشناختي ( آگاهي از كيفيت آب آشاميدني و استانداردها )2 هاي منتقله توسط آب و طرق سرايت آنها آگاهي از بيماري )3 آگاهي از نمونه برداري و آزمايش آب آشاميدني )4 تفسير داده هاي آزمايش آب )5 هي از جنبه هاي قانوني كنترل آلودگي آب آگا )6 آگاهي از انواع مختلف استفاده هاي از آب در جامعه )7 درك مباني حفاظت منابع آب و نحوه انتخاب آنها براي مصارف گوناگون )8 درك اصول تصفيه آب )9

)ري و صنعتي شه( آگاهي از خصوصيات فيزيكي، شيميايي و بيولوژيكي فاضالب )10 آگاهي از انواع فاضالبهاي صنعتي و اهميت آنها )11 آگاهي از اثرات تخليه فاضالبها بر كيفيت آب )12 . هايي كه فاضالب در انتقال آنها نقش اساسي دارد درك اپيدميولوژي بيماري )13 )هيدروليك( درك فناوري و اصول مهندسي پايه مربوط به جريان آب )14 درك اصول و مفاهيم بنيادي دفع فاضالب )15 درك اصول تصفيه فاضالب شهري )16 آگاهي از كاركرد واحدهاي كوچك تصفيه فاضالب )17

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢٤

آگاهي از نحوه اندازه گيري ظرفيت جذب آالينده ها در خاك )18 آگاهي از اصول دفع لجن و فضوالت ناشي از تصفيه فاضالب )19هاي عملي موثر مورد استفاده در شرايط اضـطراري در واحـدهاي تـصفيه درك فنون و روش )20

آب و فاضالب ها و مخاطرات بهداشتي دفع لجن درك روش )21

مواد زايد جامد ) شناخت كمي و كيفي ( آگاهي از انواع مواد زايد توليد شده در اجتماع )1 رآيندهاي صنعتي آگاهي از انواع مواد زايد توليد شده توسط ف )2 هاي مختلف نگهداري، جمع آوري و دفع مواد زايد جامد آگاهي از روش )3 آگاهي از جنبه هاي بهداشتي و اكولوژيكي مواد زايد جامد )4 ها در مديريت دفع مواد زايد آگاهي از كاربري تحليل سيستم )5 ايد جامد آگاهي از جنبه هاي اقتصادي دفع مواد ز )6هـاي مربـوط بـه مـواد زايـد جامـد و تكـوين اهـداف كوتـاه و توانايي ارزيابي نتايج و بررسي )7

درازمدت توانايي اجراي تحقيقات جهت تعيين دامنه و وسعت مشكالت مربوط به مواد زايد جامد )8زايـد و ارتبـاط آنهـا بـا مـشكالت توانايي طراحي، اجرا و ارزشيابي برنامه هاي مرتبط بـا مـواد )9

بهداشتي جامعه

مواد زايد خطرناك هاي دفع مواد زايد خطرناك آگاهي از مسايل و مشكالت بهداشتي مربوط به مكان )1 آگاهي از اثرات تماس با مواد زايد خطرناك )2اق، جـذب پوسـتي، بلـع و آگاهي از راه هاي ورود مواد زايد خطرناك بـه بـدن نظيـر استنـش )3

هاي باز زخمدرك اثرات بهداشتي بالقوه تماس حاد و مزمن مواد شيميايي مختلف در مكانهاي دفـع مـواد )4

زايد خطرناك آگاهي از نشانه ها و عالئم باليني تمـاس بـا مـواد شـيميايي خطرنـاك مثـل سـوختگي، سـرفه، )5

گ سوزش، آبريزش چشم، جوش، بي هوشي و مرتوانند منجر به انفجـار، آتـش سـوزي و يـا ايجـاد هاي بالقوه شيميايي كه مي آگاهي از واكنش )6

.حرارت زياد شوندتواند ناشي از افزايش مـواد شـيميايي درك اثرات روانشناختي كاهش اكسيژن بر انسان كه مي )7

. خاصي در محيط باشد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢٥

Xونساز مربوط به پرتوهاي آلفا، بتا، گاما و اشعه درك اثرات بهداشتي پرتوهاي ي )8 هاي دفع مواد زايد پرتوزا آگاهي از فنون و روش )9

توانند مخـاطرات بهداشـتي جـدي را شناخت مواد زايد بيمارستاني و موسسات تحقيقاتي كه مي )10 .سبب شوند

ك هاي دفع مواد زايد خطرنا آگاهي از مشكالت ايمني در مكان )11هاي برق و سـاير وسـايل درك خطرات مربوط به جريان برق ناشي از خطوط انتقال نيرو، كابل )12

.برقي كه در معرض صدمات ناشي از مواد شيميايي خطرناك واقع شده اندهـاي دفـع مـواد زايـد خطرنـاك ناشـي از فـشارهاي درك اثرات روانشناختي بر افراد در مكان )13

رماحرارتي يا تماس با س

مواد غذايي آگاهي از فناوري مواد غذايي و ارتباط آن با سالمتي )1 آگاهي از اصول تهيه، فرآورش و نگهداري مواد غذايي )2 هاي منتقله توسط مواد غذايي و كنترل آنها آگاهي از بيماري )3 آگاهي از فنون و روشهاي اپيدميولوژي )4 طراحي، مكان يابي و احداث تاسيسات مربوط به مواد غذايي آگاهي از )5 آگاهي از چگونگي كاركرد تاسيسات مواد غذايي، نگهداري و بهره برداري )6 آگاهي از طراحي دستگاهها، نحوه كار، بهره برداري، نگهداري و روشهاي پاكسازي تجهيزات )7پذيرش و اجراي مـسئوليتهاي محولـه صنعتي جهت درك، آگاهي از روشهاي انگيزش مديريت )8

در ارتباط با مواد غذايي، تربيت و آموزش كاركنان و نظارت بر آنها آگاهي از مقررات و قوانين مربوط به فناوري مواد غذايي )9

آگاهي از فرايند بازرسي، روشهاي بررسي و تحقيق و اهميت داده ها )10 يند بررسي و اعطاي مجوز به متصديان مواد غذايي آگاهي از فرا )11آگاهي از روشهاي مورد استفاده فرهنگها و گروه هاي اجتماعي مختلف در تهيه و مصرف مـواد )12

غذايي آگاهي از سازمانهاي دست اندركار تهيه و توزيع مواد غذايي )13 آگاهي از خصوصيات و خواص شير )14 وليد شير و فرآورش آن آگاهي از فرايند ت )15 آگاهي از استانداردهاي قانوني مواد غذايي و فرآورده هاي لبني )16 هاي مورد استفاده در كارخانه هاي شير و فرآورده هاي لبني آگاهي از فناوري )17 آگاهي ازفرآورش شير و كنترل آن )18

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢٦

توانايي بازرسي بهداشتي واحدهاي پاستوريزاسيون )19

دا سروص آگاهي از اثرات بهداشتي و اكولوژيكي سروصدا بر افراد و اجتماع )1 هاي اندازه گيري سروصدا در محيط آگاهي از دستگاه ها و روش )2 هاي ناشي از آن آگاهي از قوانين موجود در ارتباط با سروصدا و مزاحمت )3 ي آگاهي از كاربرد عملي معيارهاي كنترل )4 توانايي اجراي تحقيقات ساختار يافته جهت تعيين دامنه و وسعت مشكل سرو صدا )5ها و تحقيقات و تكوين اهـداف كوتـاه مـدت و دراز مـدت جهـت توانايي ارزيابي نتايج بررسي )6

كنترل سروصدا هاي كار آگاهي از فشارهاي ناشي از سروصدا در محيط )7

ن حشرات و جوندگا هاي منتقله توسط ناقلين درك اپيدميولوژي بيماري )1شناخت عادات طبيعي و كنترل حشرات معمول در مبحث بهداشت عمومي و اهميت اقتـصادي )2

آنها آگاهي از چرخه زندگي حشرات و جوندگان مهم از ديدگاه بهداشت عمومي )3 مهم از ديدگاه بهداشت عمومي يا از ديدگاه اقتصادي توانايي تشخيص حشرات و جوندگان )4 شناخت عوامل زيست محيطي در ارتباط با كنترل ناقلين )5 توانايي تشخيص دامنه مشكالت ميداني و تعيين اقدامات كنترلي مورد نياز )6 ها و اثرات آنها بر اكولوژي منطقه هاي حشره كش درك مزايا و محدوديت )7 درك نحوه كاركرد افشانه ها و ساير وسايل و ادوات كنترل جوندگان )8 هاي منتقله توسط جوندگان آگاهي از اپيدميولوژي بيماري )9

درك دستورالعملهاي زيست محيطي مورد استفاده در كنترل جوندگان )10 شناخت كنترل بيولوژيكي جوندگان )11 يي انگلهاي جوندگان شناخت كنترل شيميا )12 درك ارتباط كاركنان بهداشت محيط و اقدامات كنترل جوندگان )13 نگهداري، استفاده و دفع آفت كشها حمل و نقل، درك فرايند توليد، )14

پرتوها

آگاهي از مباني نظري و اصول پرتوزايي )1

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢٧

آگاهي از مخاطرات پرتوزايي )2 ها كاربرد پرتوزايي و راديوايزوتوپآگاهي از )3 آگاهي از اثرات پرتوزايي )4 آگاهي از مالحظات ايمني )5 آگاهي از فنون پايش و روشهاي مورد استفاده در تشخيص پرتوها )6 آگاهي از فنون نگهداري و دفع مواد پرتوزا )7 پرتوزا هاي حمل و نقل مواد آگاهي از روش )8 هاي آلودگي زدايي آگاهي از روش )9

كاربري، نگهداري و دفع مواد پرتوزا آگاهي از مقررات قانوني حمل و نقل، )10

هاي بسته محيط آگاهي از جنبه هاي فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي واحدهاي مسكوني شخصي و عمومي )1 ي مورد نياز مسكن آگاهي از شرايط بهداشتي و رفاه )2 آگاهي از قوانين مربوط به مسكن )3 آگاهي از فعاليت سازمانهاي مختلف در ارتباط با نظارت و صدور مجوزهاي مربوط به مسكن )4 هاي مورد استفاده در ارزيابي واحدهاي مسكوني آگاهي از فنون و روش )5 ه اي و ملي در ارتباط با مسكن آگاهي از برنامه هاي محلي، منطق )6شناخت قوانين مربوط به منطقه بندي و اثرات آنها بر واحـدهاي مـسكوني شخـصي و امـاكن )7

عمومي درك ارتباط اقشار آسيب پذير و كم درآمد و استفاده از مسكن )8 آگاهي از مشكل آلودگي هوا در فضاهاي بسته )9

طمواد شيميايي در محي آگاهي از تركيبات شيميايي آالينده مواد غذايي )1 آگاهي از مواد شيميايي آالينده منابع آب آشاميدني )2 آگاهي از مقررات حمل و نقل مواد شيميايي خطرناك )3 ها و دستورالعملهاي شناسايي مواد شيميايي آگاهي از روش )4 هاي دفع مواد شيميايي شآگاهي از وسايل و رو )5 . شناخت آلودگي زدايي از وسايل و موادي كه به مواد شيميايي خطرناك آلوده شده اند )6هاي ميداني مورد استفاده جهت اثبات وجود و تعيين غلظـت مـواد شـيميايي آگاهي از آزمون )7

آالينده

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢٨

آگاهي از شيمي پاك كننده ها و گندزداها )8 توانايي ارزيابي پاك كننده ها )9

شناخت سموم و تاثيرات آنها بر اكولوژي منطقه )10 آگاهي از اصول نظري و عملي كاربرد سموم )11 هاي مناسب از سموم تجاري توانايي تهيه رقت )12 آگاهي از فرموالسيون طعمه مسموم و كنترل جوندگان )13 ياز جهت پيشگيري از حوادث ناشي از مواد شيميايي در محيط درك موارد ايمني مورد ن )14 آگاهي از پاك كننده هاي گندزدا و كاربردشان در بهداشت محيط )15

جمعيت و مسكن

درك معضل انفجار جمعيت و اثرات آن بر نيازهاي كنوني و آتي )1 درك مخاطرات بهداشتي مربوط به تراكم جمعيت )2 درك فضاي مورد نياز جهت افراد در محيط مسكن )3 هاي مختلف بر كنترل جمعيت درك تاثيرات ناشي از فرهنگ )4 درك لزوم تنظيم خانواده و تغيير ساختارهاي شهري جهت تامين مسكن )5 درك ايجاد تقدمها جهت استفاده موثر از فضاي موجود )6

آسيبهاي زيست محيطي هـاي زيـست آگاهي از جنبه هاي بهداشت عمـومي و اكولـوژي مـشكالت مربـوط بـه آسـيب )1

محيطي .شوند هاي دستگاهي و موادي كه در تعيين علل حوادث بكار گرفته مي آگاهي از روش )2 هاي اپيدميولوژي مورد استفاده در مطالعه حوادث زيست محيطي آگاهي از روش )3ي انگيزش و هدايت اقدامات اصالحي با تكيه بر مشاركت مردم در رفع مـشكالت مربـوط تواناي )4

به حوادث توانايي ارزيابي حوادث و علل آنها )5

خالصه ها بـر زنـدگي يـك موجـود به مجموعه اي از شرايط خارجي و تاثيرات وارده ناشي از آن ”محيط“

هـا و كليـه مل هـوا، آب و خـاك و روابـط بـين آن طبـق تعريـف، محـيط شـا . گـردد زنده اطالق مي كنترل كليه عواملي است كه بالقوه و ”بهداشت محيط “بر اين اساس هدف . باشد موجودات زنده مي

هاي بسياري بـا عوامـل گونـاگون بيماري. كنند بالفعل تاثيرات سويي بر بقا، و سالمتي انسان اعمال مي ب، هوا، مواد غذايي سياري از عوامل محيطي سـالمتي انـسان اعم از بيولوژيك و شيميايي از طريق آ

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٢٩

ها كنترل منبع بيمـاري، نحـوه راهبرد اساسي بهداشت محيط در مهار اين بيماري . نمايند را تهديد مي هاي بهداشت محـيط فعاليت. سرايت و تامين بهبود شرايطي است كه حساسيت فرد را افزايش دهد

هاي آموزشـي و برنامه هاي مختلفي اعم از عمليات مهندسي، فعاليت بسيار گسترده و متنوع بوده و برخي از مهمترين . گردد پژوهشي، اقدامات اصالحي، كارهاي ستادي و مديريتي و غيره را شامل مي

پيشگيري از بـروز سـوانح و حـوادث، كنتـرل آلـودگي هـوا، : محيط عبارتند از برنامه هاي بهداشت واگير، بهداشت محيط در موارد اضطراري، نظارت بهداشتي بر تهيه، توزيع و هاي پيشگيري از بيماري

هـا، كنتـرل مـواد زايـد هاي ناشي از مواد غـذايي و مـسموميت فراورش مواد غذايي، كنترل بيماري هاي بسته، كنتـرل حـشرات و جونـدگان، بهداشـت خطرناك، بهداشت مسكن، حفظ سالمتي در محيط

صدا، كنترل عوامل مزاحمت آفرين، بهداشت شـغلي، بهداشـت و ايمنـي اماكن عمومي، كنترل سر و هـا، هاي تفريحي، تصفيه و دفع فاضـالب فراورده هاي توليدي، كنترل پرتوها، بهسازي اماكن و فعاليت

مديريت مواد زايد شهري و مواد زايد خطرناك، بهداشت شناگاه ها و سـاير تفريحـات آبـي، تـامين .آب آشاميدني سالم

هـاي عمـومي و اختـصاصي آن طبقـه توان در قالـب چـالش قدامات اساسي بهداشت محيط را مي ا شامل علوم عمومي، ارتباطات و آموزش، برنامـه ريـزي و مـديريت، هاي عمومي چالش. بندي كرد

هـاي چـالش . باشـند هاي سـتادي و نظـارتي و نگـرش حرفـه اي مـي هاي فني عمومي، مهارت مهارتتوان به مسايل مربوط به هوا، آب و فاضالب، مواد زايد جامـد، مـواد را مي تخصصي بهداشت محيط

هاي بـسته، مـواد شـيميايي زايد خطرناك، مواد غذايي، سروصدا، حشرات و جوندگان، پرتوها، محيط توفيقات نظـري و عملـي در . هاي زيست محيطي منتسب نمود در محيط، جمعيت و مسكن و آسيب

حورهاي چالش مذكور سرانجام منجر به تحقـق هـدف اصـلي بهداشـت زيرگروه هاي هر يك از م . گردد محيط يعني حفظ و ارتقاي سالمتي و بهبود سطح زندگي افراد جامعه مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣٠

منابع 1) Salvato J.A., “ Environmental Engineering and Sanitation” , Forth

Edition, John Wiley & Sons, 1992.

2) WHO, “ Guidelines for Drinking-Water Quality” , VOL.1, Second

Edition, World Health Organization, 1993. 3) Cairncross S, R. G. Feachem, “ Environmental Health Engineering”

, 1992. 4) Maier R.M., I.L. Pepper, C.P. Gerba, “ Environmental

Microbiology” ,First Edition, Academic Press, 2000. 5) Koren H., “ Handbook of Environmental Health and Safety”, VOL.

1, Second Edition, Lewis Publishers, 1991.

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣١

2گفتار

بهداشت آب

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣٢

اهداف درس

:رود فراگيرنده، پس از گذراندن اين درس، بتواند انتظار مي

اهميت آب را توضيح دهد هاي آب را نام ببرد ناخالصي منابع آب آشاميدني را بيان كند آب سالم و آلوده را تعريف كند را مشخص نمايدانواع آلودگي آب هاي ناشي از آب غير بهداشتي را ليست نمايد بيماري آلودگي آب با مواد شيميايي را توضيح دهد تصفيه آب را شرح دهد هاي تصفيه آب را توضيح دهد روش را توضيح دهد) كلر(ضد عفوني آب با استفاده از مواد شيميايي متداول استانداردهاي كيفيت ميكروبي آب را تعريف نمايد آزمايشات ميكروبي تعيين كيفيت ميكروبي را توضيح دهد معيارهاي شاخص ميكروبي آب را ليست نمايد روش ارتقاء آگاهي جامعه در مورد بهداشت و بهسازي آب را طراحي نمايد

واژه هاي كليدي فيه، كيفيتآب، آلودگي، تص

مقدمه قبل از . باشد بهداشت آب موضوعي بسيار مهم در بهداشت عمومي و مديريت سالمت مي

پرداختن به راه كارهاي عملي استحصال، انتقال، بهسازي و توزيع آن الزم است اين عنصر حياتي موثر .بر سالمت و مرتبط با توسعه پايدار، شناخته شود

ت و چگونگي حصول آن قدمي اساسي در جهت بهينه سازي شناخت آب از نظر كيفيت و كمياگر چه بيش از سه چهارم كره زمين را آب فرا گرفته است، سهم قليلي از . باشد مصرف آن مي

درصد 3/97زيرا حدود . هاي موجود، براي مصارف بهداشتي و كشاورزي، قابل استفاده است آبهاي زيرزميني د درياچه ها و رودخانه و آب درص6/0هاي قطبي و درصد يخ1/2ها و اقيانوس

ها، درياها و اغلب درياچه ها آب اقيانوس. باشد درصد كل منابع آب مي36/0وجود دارد كه حدود و بسياري از منابع آب زيرزميني به علت شوري بيش از حد و داشتن امالح معدني براي مقاصد

. باشند بهداشتي، كشاورزي و صنعتي، غيرقابل استفاده مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣٣

در نتيجه . باشد آب ماده حياتي است كه بطور يكنواخت در سطح كره زمين موجود نميحركت مداوم بخار آب به هوا و برگشت آن . بسياري از نقاط كره زمين با كمبود آب مواجه است

).1شكل (نامند به زمين را گردش آب در طبيعت مي

ـ گردش آب در طبيعت1شكل

ها، رودخانه ها، درياچه ها و منابع آب سطحي يد باعث تبخير آب اقيانوسانرژي خورشبخار آب فشرده شده همراه توده هاي هوا باعث نگهداري آب در هوا شده و موجب . گردد مي

شود ريشه گياهان، آب و رطوبت موجود در خاك را گرفته تشكيل ابر باردار يا ذخيره كننده آب ميشود ها به هوا فرستاده و به بخار تجمع يافته در هوا اضافه مي نفسي برگو از طريق روزنه هاي ت

.گردد كه در شرايط مناسب به صورت نزوالت جوي به زمين برميهاي قابل توجه و كم نظير، يكي از مهم ترين عناصر آب يك عنصر حياتي است با ويژگي

% 70اين ماده . دهد اتشكيل ميباشد كه قسمت اعظم موجودات زنده و محيط زيست ر شيميايي ميآب يك مايع زيست . ترين و بهترين حالل در طبيعت است آب فراوان. دهد گياهان را تشكيل مي

هاي فيزيكوشيميايي سوخت و ساز در پيكره موجودات زنده را مقدور و شناختي است كه واكنش زنده كه عالوه بر نقش نمايد ومحيطي است براي نقل و انتقال مواد در بدن موجودات تسهيل مي

هاي زيست شناختي موجود زنده را موجب موثرآن در متابوليسم، دفع مواد زائد حاصل از فعاليت

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣٤

آب و انيدريد كربنيك توسط . گردد آب ناشي از تعريق در گرما باعث خنك كردن بدن مي. شود مي .شود يميايي ميانرژي خورشيدي در پيكره گياهان سبز تبديل به كربوهيدرات يا انرژي ش

بو و بي مزه رنگ، بي اما آب خالص مايعي بي. شود اگر چه آب خالص در طبيعت يافت نميباشد ساختار شيميايي آن درجه سانتي گراد مي100است كه داراي نقطه انجماد صفر و نقطه جوش

نده هاي موجود در طبيعت بر دار درصد آب3/0 است كه به احتمال كمتر از H2Oبه صورت آب در چرخه گردش خود قادر است امالح و گازهاي . باشند نيز ميH4O2 ، H6O3هاي ايزوتوپ

ها را همراه خود به حركت موجود در طبيعت را به صورت محلول در آورده و بسياري از آلودگياد هاي موجود در هوا نظير ذرات، گازها، مو آب باران قبل از رسيدن به زمين ناخالصي. در آورد

ها را به سطح زمين آورده و در حين حركت در زمين نيز آالينده ها را با خود راديواكتيو و ميكروبها و مواد زائد ناشي از هاي جاري اغلب دريافت كننده فاضالب به عالوه آب. كند حمل مي .باشند هاي انساني مي فعاليت

رخورداري از آب آشاميدني بسياري از مشكالت بهداشتي كشورهاي در حال پيشرفت، عدم باز آنجايي كه محور توسعه پايدار، انسان سالم است و سالمت انسان در گرو بهره مندي . سالم است

باشد بدون تامين آب سالم جايي براي سالمت مثبت و رفاه جامعه، از آب آشاميدني مطلوب ميبعد اقتصادي به حركت از . آب از دو بعد بهداشتي واقتصادي حائز اهميت است. وجود ندارد

از بعد بهداشتي آب با كيفيت، تضمين . درآورنده چرخ صنعت و رونق بخش فعاليت كشاورزي است .آب با شكل ظاهري و با وسعت محتوايي آن دنياي زنده ديگري است. كننده سالمت انسان است

ران به ويژه اگر چه از ديد ما پنهان است، اما آب داراي آثار بسيار زيادي در حيات جاندا ، H2Oآب آشاميدني عالوه بر تامين مايع مورد نياز بدن به مفهوم مطلق آن يعني . انسان ميباشد

ها در كمبود پاره اي از آن. باشد در بردارنده امالح و عناصر ضروري براي موجود زنده و انسان مي .شود ها مي يكند و منجربه بروز برخي بيمار آب ايجاد اختالل در بدن موجود زنده مي

ها به ترتيب بيان ها با گواتر اندميك و پوسيدگي دندان فقدان يد و فلوئور و ارتباط آنعالوه بر مواد شيميايي، موجودات ذره بيني گوناگوني نيز در آب پيدا . كننده اين اهميت است

بهسازي آب . نندك هاي عفوني خطرناكي مي شوند كه بعضي از آنها بيماري زا بوده و ايجاد بيماري ميبطوري كه پس از تامين آب آشاميدني سالم . هاي عفوني دارد رابطه مستقيمي با كاهش بيماري

درصد، ميزان مرگ به علت اسهال 3/63 درصد، ميزان مرگ از حصبه 1/74ميزان مرگ از وبا ه ريزي بنابراين برنام. درصد كاهش يافت7/42 درصد و ميزان مرگ از بيماري اسهال 1/23خوني

تهيه و تامين . و هزينه در جهت تامين آب سالم سرمايه گذاري قابل توجهي براي آينده خواهد بودها براي ارتقاء سالمت جامعه آب آشاميدني سالم براي جامعه يكي از موثرترين و پايدارترين فنĤوري

.است

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣٥

هاي آب ناخالصيهاي آن لعه قرار دهيم ناخالصي را اساس مطاH2Oچنانچه آب خالص با تركيب شيميايي

: عبارتند از

هاي معلق ـ ناخالصي1اين نوع . شوند نظير ذرات معلق زنده و غيرزنده كه در آب به صورت معلق يافت مي

.توان در سه گروه، تقسيم بندي و مطالعه نمود ناخالصي را ميا، حصبه، شبه حصبه، انواع زاي موجد وب زا مانند عوامل بيماري ذرات معلق زنده بيماري) الف

ها، منشاء اصلي اين دسته از ها مانند آسكاريس و عامل كيست هيداتيد و ويروس ها، تخم انگل اسهال .باشد ها فاضالب شهري و حضور حيوانات اهلي يا وحشي در مجاورت منابع آب مي ناخالصي

ها و تك ب جلبكهاي ساپروفيت، اغل زا مانند باكتري ذرات معلق زنده غيربيماري) ب .شوند هايي كه در طبيعت به وفور پيدا مي سلولي

ذرات معلق غيرزنده مانند رس، ليمون كه ناشي از فرسايش سطح زمين و سطوح آبخيز ) ج .باشد مي

شوند گروهي كه در حوضچه هاي ته نشيني از نظر فيزيكي ذرات باال به دو گروه تقسيم ميها احتياج به مواد منعقد كننده است تا هي كه براي جدا كردن آنشوند و گرو ها جدا مي و يا صافي

.از طريق لخته سازي، به ذرات درشت تري تبديل شده و حذف شوند

هاي محلول ـ ناخالصي2ها را توان آن باشند كه مي اين دسته شامل امالح معدني، تركيبات آلي و گازهاي محلول مي

: به صورت زير گروه بندي نمود

000امالح محلول معدني كه اغلب به صورت امالح كلسيم، منيزيم، سديم، آهن، منگنز و) الف .نمايند كه در جاي خود بحث خواهد شد ها مصرف آب را محدود مي باشد كه برخي از آن مي

گازهاي محلول مانند اكسيژن، انيدريد كربنيك، هيدروژن سولفوره، ازت وغيره ) بخالصي نيز كيفيت شيميايي آب را تحت تاثير قرار داده و ممكن است باعث باشند و اين نوع نا مي

.نامطلوب بودن آن شود

منابع تامين آب آب يك منبع حياتي است كه معموال از محدوديت خاصي برخوردار است آب شيرين موجود

.در محدوده جغرافيايي خاصي تقريبا ثابت و جوابگوي جمعيت محدودي است : توان به سه دسته تقسيم نمود ب اجتماعات را ميمنابع آب مشرو

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣٦

منابع سطحي) الفهايي كه در قالب آب باران، آب رودخانه، آب درياچه هاي طبيعي، آب درياچه ها يا آب

سدهاي ذخيره اي و قنوات در طبيعت موجود هستند و در صورتي كه استحصال و بهسازي، نگهداري رفتن مالحظات اقتصادي و فني مقدور باشد به عنوان منبع آب ها با در نظر گ و بهره برداري آن

.شوند آشاميدني انتخاب مي

منابع آب زيرزميني ) بمنابعي نظير چشمه سارها، آب چاه هاي كم عمق، چاه هاي عميق، چاه هاي جاري و آب

.دهند هاي ساخته شده منابع آب زيرزميني را تشكيل مي حاصل از كانال

منابع آب شور) جو باالخره در شرايطي كه هيچ كدام از منابع فوق جهت دستيابي به آب شيرين مقدور نباشد

.هاي شور زيرزميني سومين منبع عبارت خواهد بود از آب درياها و درياچه هاي شور يا آبدر . كنند هاي زيرزميني بهره برداري مي اكثر اجتماعات شهري و روستايي ايران از منابع آب

هاي سطحي منابع دوردست نيز تهيه و اجراء خير چندين طرح بزرگ و متوسط انتقال آبدو دهه امنبع اصلي آب آشاميدني شهرهايي مانند مشهد، شيراز، تبريز، بندر عباس، كرمانشاه، . شده است

اغلب روستاهاي ايران به روش سنتي و علمي . كرمان و بخشي از تهران از منابع آب زيرزميني استانتخاب منبع آب آشاميدني اجتماعات چه شهري و . كنند ضا غلط از آب زيرزميني استفاده ميليكن بع

الزم است حداقل . چه روستايي، كوچك يا بزرگ مبتني است بر هزينه تهيه، تصفيه و توزيع آنامكانات فني اجرايي در حد معقول، وجود داشته باشد، پس با لحاظ نمودن جنبه اقتصادي و بهداشتي

در هر . ها منبع مقرون به صرفه و مطمئن انتخاب گردد ابع احتمالي آب، شناسايي و از بين آنمن .حال، منبع آب آشاميدني بايستي درنهايت آب سالم و پاكيزه اي در اختيار مصرف كننده قرار دهد

آب سالم و پاكيزه سالم وكدر يا بامزه زيرا آب. آب آشاميدني، عالوه بر سالم بودن الزم است پاكيزه نيز باشد

نامطلوب و داشتن رنگ، ممكن است مورد اعتراض مصرف كننده قرار گرفته و مصرف كننده به طرف آب به ظاهر پاكيزه اي گرايش پيدا كند كه از نظر كيفيت شيميايي و ميكروبي، نامطلوب

. د نكندآب سالم آبي است كه حتي در درازمدت مصرف آن خطري براي مصرف كننده ايجا. باشد يعني مورد پسند مصرف " پاكيزه"شود آب آشاميدني نه تنها كامال سالم باشد بلكه بايد توصيه مي

آب آشاميدني از . تلقي نمود" نوشيدني" يا " پذيرفتني"توان چنين آبي را مي .كننده هم باشد .گردد طريق تعيين كيفيت فيزيكوشيميايي وميكروب شناختي ارزيابي وانتخاب مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣٧

هاي آب سالم يژگيو ـ بدون 3 ـ عاري از مواد شيميايي زيان آور باشد2زا باشد ـ عاري از عوامل زنده بيماري1

ـ قابل استفاده براي مصارف خانگي باشد4رنگ و بو، و طعم مطبوع داشته باشدآن را ) بويژه مورد يك و دو(هاي فوق را نداشته باشد آبي كه يك يا دو مورد از ويژگي .دانند آلوده و براي شرب غيرقابل مصرف مي

آلودگي آب آب خالص مطابق ساختمان شيميايي آن به هيچ وجه در طبيعت وجود ندارد، ليكن انواع

هاي آب آمده كه در بخش ناخالصي. ها به صورت حل شده، معلق يا بينابيني با خود دارد ناخالصي .هاي انساني است مانند شهرنشيني و صنعتي شدن تجنبه وخيم تر، آلودگي آب ناشي از فعالي. است

تعريف آب آلودهزاي عفوني يا انگلي، مواد شيميايي سمي، ضايعات و فاضالب آبي كه داراي عوامل بيماري

منابع . گيرد هاي انساني، نشات مي آلودگي آب از فعاليت. خانگي و صنعتي باشد را آب آلوده گويند : آالينده آب عبارتند از

.زا و مواد آلي تجزيه پذير را در بردارد گندآب كه عوامل زنده بيماري) لفاهاي فلزي يا مواد شيميايي پيچيده مواد زائد تجاري و صنعتي در بر دارنده عوامل سمي از نمك) ب

.مصنوعي .ها آالينده هاي كشاورزي نظير كودها و آفت كش) ج .و مواد پرتوزا) رارتيآلودگي ح(آالينده هاي فيزيكي مانند گرما ) د

توان به عنوان يك تغيير نامطلوب در خواص فيزيكي، شيميايي و بيولوژيكي آب آلودگي را ميهاي انسان يا ساير موجودات زنده تعريف كرد كه باعث به خطر انداختن سالمت، بقاء و فعاليت

اين ديدگاه دو نوع آلودگي لذا از . آلودگي از نظر پايداري نيز قابل بررسي و مطالعه است. شود مي .آلودگي قابل انحطاط و آلودگي غيرقابل انحطاط. وجود دارد

ها توان تجزيه كرد، از بين برد و يا براي برخي فعاليت آلوده كننده قابل انحطاط را ميهاي توان طي مراحل طبيعي يا با روش از اين طريق حد قابل پذيرش آلودگي را مي. مصرف نمود

البته در صورتي كه سيستم تحت تاثير شوك ناشي از . نقصان داد) هاي تصفيه ستمسي(مهندسي اين دسته خود به دو گروه تقسيم . آالينده، شكست نخورده باشد يا به عبارتي آلودگي لبريز نگردد

شوند قابل انحطاط تند و كند، آلوده كننده هاي قابل انحطاط تند، نظير فاضالب انساني وزائدات مي .ني و كشاورزي، معموال خيلي سريع قابل تجزيه اندحيوا

ت و بعضي از مواد راديواكتيو به كندي تجزيه .د.آلوده كننده هاي قابل انحطاط كند، مانند دآلوده . يابند ها يا كامال تجزيه شده و يا به حد غيرقابل ضرر كاهش مي شوند به هرحال اجزاي آن مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣٨

نمونه چنين آلوده كننده هايي . شوند هاي طبيعي تجزيه نميكننده هاي غيرقابل انحطاط از راه .ها ها و بعضي از پالستيك هالوژنه ها، ديوكسين عبارتند از جيوه، سرب، تركيبات آلي

آلودگي آب از نظر منشاء آلودگي با منشاء زيست شناختي نظير

ال به علت اشريشياكولي، وبا، حصبه و اشباه آن، اسهال خوني باكتريال، اسه: ها باكتري) الف .لپتوسپيروزيس و بيماري ناشي از يرسينيا آنتروكوليتيكا و ناراحتي گوارشي ناشي از كمپيلوباكترها

هاي كوكساكي، هاي ناشي از ويروس هاي ويروسي، فلج اطفال، بيماري هپاتيت:ها ويروس) ب .اكو و گاستروآنتريت ويروسي

يازيس، باالنتيديازيس، نگلريافاولري مولد مننگوآنسفاليت آميبيازيس، ژيارد:پروتوزوئرها) ج .آميبي و اكانتاموباي عامل مننژيت و ناراحتي تنفسي

شيستوزوميازيس، بيماري خارش شناگران، آسكاريازيس، هيداتيدوز، :هاي انگلي كرم) د .دراكونكولوس، بيماري ناشي از كرم قالبدار و كرم نواري ماهي

كنند، اين سموم سمومي كه ايجاد ناراحتي كبدي مي:ها سيانوباكتريسموم توليدي از ) ه 24ها طي توسط ميكروسيستيس، اسيالتوريا، آنابنا و نودوالريا كه مسموميت كبدي ناشي از آن

.آورد ساعت پس از خوردن، فرد را از پاي در مياراي اهميت چشمگير شوند و د هايي كه از طريق آب آلوده به انسان منتقل مي ميكروارگانيسم

هاي در اين جدول نيز برخي از ميكروارگانيسم. آمده است1بهداشتي هستند در جدول شماره مثبت ممكن HIVفرصت طلب كه در افراد با نقص ايمني نظير كودكان، سالمندان و يا بيماران

ا تراكم زيادي هاي فرصت طلب، ب در صورتي كه ارگانيسم. است ايجاد ناراحتي كنند، ذكر شده استهاي مختلفي در پوست، مخاط، چشم، گوش، بيني و گلوي افراد حساس در آب باشند موجب عفونت

ها پسودومونا آئروژينوزا و گونه هاي مثال بارز اين ميكروارگانيسم. گردند يا با مقاومت پايين مي .دباش مي. . . فالوباكتريوم، آسينتوباكتر، كلبسيال، سراتيا، آئروموناس و

.ناشناخته يا محقق نشده درجه سانتي گراد كوتاه تا يك هفته، 20زايي عامل بيماريزا در طول زمان عفونت) الف

.متوسط يك هفته تا يك ماه و طوالني از يك ماه بيشتر. هنگامي كه در مقدار متداول و زمان معين عامل بيماريزا نابود شود مقاومت ندارد) ب

.نابودي كامل عامل بيماريزا فراهم نشود از نظر مقاومت متوسط استمقاومت پايين است ليكن افراد بالغ سالم حساس، ممكن است با كمترين مقدار % 50دز الزم براي ايجاد بيماري در ) ج

.ها باشد زا براي برخي ويروس يك عدد واحد عفونت براساس تجارب يا برخي افراد حساس ) د

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٣٩

تواند در افراد مبتال به سركوب ه تماس است، اما ميعامل اصلي عفونت پوست از را) ه .يا افراد سرطاني ايجاد عفونت كند) ايمونوساپرسيو(دستگاه ايمني

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤٠

ها در تامين آب زاي منتقله توسط آب و اهميت آن ـ عوامل بيماري1جدول شماره آشاميدني

عامل بيماريزااهميت بهداشتي

دوام آنها در سيستم تأمين

)الف(آب

مقاومت آنها در

مقابل )ب(كلر

دز الزم براي )ج(ايجاد عفونت

اهميت مخازن حيواني

:باكتريها

كمپيلوباكتر ژژوني،

كمپيلوباكتر كولياشريشياكولي

زا بيماري سالمونال تيفي

سالمونالهاي ديگر گونه هاي شيگال

ويبريو كلرايرسينيا

آنتروكوليتيكاپسودومونا آئروژينوزاگونه هاي

آئروموناتس

زياد

زياد زياد زياد زياد زياد زياد

متوسط متوسط

متوسط

متوسط متوسط طوالني كوتاه كوتاه

طوالنيممكن است تكثير يابد

ممكن است تكثير يابد

پايين

پايين پايين پايين پايين پايين پايين

متوسط پايين

متوسط

باال )د(باال

متوسط متوسط

االب )؟(باال )؟(باال )؟(باال

بلي

بلي خير بلي خير خير بلي خير خير

:ها ويروس

ها آدنوويروس ها آنتروويروس

A هپاتيت Eهپاتيت

نورواك ويروس روتاويروس

هاي ويروس(

باال

باال باال باال باال باال باال

متوسط

؟

طوالني ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟

متوسط

طمتوس متوسط

؟ ؟ ؟ ؟ ؟

پايين

پايين پايين پايين پايين پايين

متوسط )؟(پايين

خير

خير خير خير خير خير )؟(خير خير

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤١

)كوچك گرد

:پروتوزوآ

آميب هيستوليتيكا

ژيارديا المبلياكريپتوسپوريديوم

پاروم

باال

باال باال

متوسط

متوسط طوالني

باال

باال باال

پايين

پايين پايين

خير

ليب بلي

:ها كرم

دراكونكولوس مديننسيس

باال

متوسط

متوسط

پايين

بلي

آلودگي آب با منشاء شيميايي ها ممكن است ناشي اين ناخالصي. هاي شيميايي هستند منابع آب، اغلب در بر دارنده ناخالصي

ه به صورت فضوالت هاي انساني ك از آلودگي هوا، آلودگي خاك يا مواد آالينده ناشي از فعاليتآالينده هاي شيميايي با اشكال متفاوت كه از زباله هاي . گردد باشد جامد و مايع به محيط تخليه مي

. نمايند شوند منابع آب را بيش از پيش تهديد مي صنعتي و فضوالت جامد و مايع شهري حاصل مي، اسيدهاي آلي و معدني، مواد ازته، هاي شوينده، سيانيد، فلزات سنگين اين آالينده ها عبارتند از حالل

ها، رنگدانه ها، سولفيدها، آمونياك، مواد سمي و انواع گوناگون تركيبات آلي مواد سفيد كننده، رنگ .كشنده موجودات زنده

بلكه از . توانند بطور مستقيم بر سالمت انسان آسيب برسانند آالينده هاي شيميايي نه تنها ميتوانند بر انسان اثر كنند نظير ماهي كه براي تغذيه ر غيرمستقيم هم ميراه تجمع در آبزيان بطو

آالينده هاي شيميايي موجود در آب ممكن است ايجاد . گيرد انسان مورد استفاده قرار ميبه هرحال برخي از آالينده ها حتي در دز پايين ممكن . هاي سمي حاد يا مزمن درانسان نمايند آسيب

تحت تاثير قرار دهند يا اينكه مواجهه درازمدت انسان با برخي آالينده ها است سالمت انسان را ها با مطالعات همه گيري شناختي، رابطه برخي ازبيماري. سبب ضايعات پاتولوژيكي در انسان شود

هاي ناشي از آالينده در بيماري. دهد كيفيت شيميايي آب آشاميدني يا غذاهاي دريايي را نشان ميها، توان به عارضه متهموگلوبينميا در كودكان، مسائل مربوط به بهداشت دندان ميهاي شيميايي

هاي قلب و عروق و مسموميت حاد يا مزمن ناشي از تركيباتي نظير سموم دفع سختي آب و بيمارياقدامات . ها و فلزات سنگين استناد نمود هالومتان آفات، تركيبات فنلي، هيدروكربورهاي حلقوي، تري

اشت محيط متمركز است بر روي موادي كه بالقوه بحال مصرف كننده مضر هستند، محدود بهد . دهند كنترل شود گردد و آن دسته در مواردي كه قابليت پذيرش عمومي را تحت تاثير قرار مي

هاي سختي آب مربوط به امالح خاصي است كه در آب وجود دارد اين امالح شامل كاتيون

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤٢

هاي بيكربنات، كربنات باشد كه با آنيون ترانسيم، آهن، آلومينيوم، منگنز و مس ميكلسيم، منيزيم، استوان به سختي آب را مي. كلرور، سولفات، سيليكات و نيترات به صورت محلول در آب وجود دارند

اگر مقدار زيادي آب الزم شود تا صابون كف . تعريف كرد" خراب شدن صابون در آب"صورت : باشد اغلب سختي آب ناشي از چهار جزء مي. آورد ه آب، آن را سخت به شمار ميكند مصرف كنند

ها وجود هر يك از اين تركيب. بي كربنات كلسيم، بيكربنات منيزيم، سولفات كلسيم و سولفات منيزيم. شوند شود، اگر چه تركيبات ديگر هم هستند اما كمتر موجب سختي آب مي موجب سختي آب مي

مجموع سختي موقت و سختي .شود ورت سختي دائم و سختي موقت نامگذاري ميسختي آب به صها و سختي با رويكردي ديگر، سختي را به سختي مربوط به كربنات. نامند دائم را سختي كل مي

سختي . سختي كربناتي موقتي و سختي غيركربناتي، دائمي است. غيركربناتي تقسيم بندي نموده انددهد، اين پديده به شود و جرم داخل ظروف را تشكيل مي آب ته نشين ميموقت در اثر جوشاندن

جوشاندن آب به مدت چند دقيقه موجب تجزيه . امالح كربنات كلسيم و منيزيم مربوط ميشودهاي كلسيم و سديم و رسوب كربناتCO2شدن بي كربنات كلسيم و منيزيم و خارج شدن

در اثر حرارت رسوب 000هاي كلسيم، منيزيم نيتراتها، اماسختي مربوط به سولفات. گردد ميگرم در ليتر كربنات كلسيم سختي آب معموال برحسب ميلي اكي واالن در ليتر يا ميلي. دهند نمي

.نمايند ها را بر اين اساس طبق جدول زير درجه بندي مي شود و آب بيان مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤٣

طبقه بندي سختي آب 2جدول شماره ـ

ي طبقه يا درجه سخت آب

مقدار سختي آب برحسب ميلي اكي واالن

)ميليگرم در ليتر( در ليتر آب

سبك) الف

سختي متوسط) ب

آب سخت) ج آب خيلي سخت) د

ميلي گرم در 50كمتر از ( 1 )ليتر

ميلي گرم در 150-50 ( 3-1 )ليتر

ميلي گرم در 300-150 ( 6-3 )ليتر

ميلي گرم در 300بيش از ( 6 )ليتر

معيار آب آشاميدني از نظر سختي اين است كه آب آشاميدني بايد داراي سختي متوسط

سختي . شود سبك گردد ميلي اكي واالن در ليتر باشد، پيشنهاد مي3اگر سختي آب بيش از . باشدهاي آب بيشتر از نظر اقتصادي اهميت دارد اگرچه طبق مطالعات انجام شده امكان رويداد بيماري

.روق در استفاده كنندگان از آب سبك بيشتر استقلب و ع

هاي فيزيكي يا ظاهري آب ويژگيتواند آب را هاي فيزيكي آب نظير بو، مزه، كدورت، درجه حرارت و رنگ آب مي ويژگي

. براي مصرف كننده نامطلوب سازد

بو و طعمد، بوي آب باش اساسي ترين مساله در مورد آب تصفيه شده عدم داشتن بو و طعم مي

ازجمله . عوامل مختلفي در ايجاد طعم و بوي آب موثر است. قاعدتا ارتباط نزديكي با طعم آن داردها و ها، تجزيه گياهان آبزي، محصوالت حاصل از كلرينه نمودن آب نظير كلر و فنل اين عوامل جلبك

.مانند هاي راكدي كه در انتهاي سيستم توزيع ساكن مي آب

كدورت آبكند و يكي از معيارهاي يده اي است كه ميزان زالل بودن يا شفافيت آن را مشخص مي پد

در . شود كدورت معموال به علت وجود مواد معلّق در آب ايجاد مي. تعيين كيفيت ظاهري آب استو معموال براي . برنامه هاي تهيه، تامين و توزيع آب بهداشتي معيار كدورت نيز مورد توجه است

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤٤

هاي پايين از شود و براي كدورت براي سنجش استفاده ميJ.T.Uي قابل توجه از واحد ها كدورت .گردد استفاده ميN.T.Uواحد

تواند ناشي از مواد در حال رنگ آب آلوده نشده مي. آب خالص معموال بي رنگ است صنعتي نيز آالينده هاي. باشد) آهن و منگنز(هاي فلزي موجود در طبيعت گنديدگي زمين يا نمك

رنگ آب معموال با . هاي پذيرنده باشند ها در آب توانند بوجود آورنده طيف وسيعي از رنگ مي .شود واحد هيزن كه معروف به مقياس پالتين ـ كبالت است، بيان مي

دماي آب

باشد هرقدر دماي از آنجايي كه گوارايي آب مربوط به ميزان اكسيژن محلول در آن ميشد ميزان حالليت اكسيژن محلول در آن كمتر خواهد بود لذا آب به اصطالح گرم با آب باالتر با

درجه باالتر اكسيژن كمتري در بر دارد و مورد رضايت مصرف كننده نيست در حالي كه 20دماي درجه سانتيگراد اكسيژن محلول بيشتري در خود دارد كه گوارا و مطلوب 15 تا5آب با دماي بين

. درجه نيز براي نوشيدن مطلوب نيست5ماي پايين تر از است البته داين ويژگي يكي از مهم ترين . شود سنجيده ميPHغلظت يون هيدروژن در آب با معيار

آن PHزيرا گزينه بهينه در مورد بهسازي آب به . شود خواص فيزيكو ـ شيميايي آب محسوب مي خيلي كم و تقريبا نزديك به هم -OHو +Hهاي در آب نزديك خلوص، غلظت يون. بستگي دارد

در شرايطي . است7 درجه سانتي گراد حدود 25 آن در PHكه . هستند، چنين آبي را خنثي گويند و آب اسيدي است در 7 كمتر از PHكه غلظت يون هيدروژن بيش از يون هيدروكسيل باشد

. و آب قليايي است7ر از بيشتPHصورتي كه غلظت يون هيدروكسيل بيش از يون هيدروژن باشد

تصفيه آب ها مطابقت هاي طبيعي آن هاي مورد نياز براي مصارف خاص به ندرت با ويژگي كيفيت آب

آب آشاميدني با ويژگي ذكر شده كه بايستي سالم وتميز باشد به طور طبيعي به مقدار كافي . داردبيولوژيكي براي شرب مناسب نيستند اكثر منابع آب از نظر كيفيت شيميايي و . باشد در دسترس نمي

چنين عملياتي كه به منظور متناسب سازي آب . و قبل از مصرف احتياج به يك سري عمليات دارندتصفيه يا پااليش آب از نظر پزشكي و . شود گيرد تصفيه ناميده مي براي مصرف خاصش صورت مي

هاي بيشتري در بر دارند تا خالصيهاي سطحي نا از بين منابع آب، آب. بهداشت اهميت زيادي داردهاي زيرزميني از نظر پس اين قبيل منابع احتياج به بهسازي جدي دارند ليكن آب. هاي زيرزميني آب

ها به كيفيت ميكروب شناختي براي حفظ سالمت، حداقل بايد ضدعفوني شوند و شايد برخي از آنبطور . احتياج به تصفيه بيشتري داشته باشندخاطر داشتن پاره اي عناصر شيميايي نظير آهن و منگنز

.گيرد كلي عمليات بهسازي يا تصفيه آب به يكي از طرق زير صورت مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤٥

راه هاي بهسازي آب بهسازي آب ممكن است به چند روش فيزيكي، شيميايي، بيولوژيكي يا بعضا تركيبي از اين

شرايط موجود، اغلب تصفيه آب در مجموع با در نظر گرفتن ميزان مصرف و. ها انجام شود روش : شود از طرق زير انجام مي

جوشاندن در سطح خانوار و گروه هاي محدود جمعيتي) الفزا هاي بيماري دقيقه آب عالوه بر از بين بردن زيستوارك5 در اين روش جوشاندن حدود

.يابد سختي آب نيز تا حدودي كاهش مي انبار كردن آب ) ب

آب در منبع اصلي در مخازن طبيعي يا . كوچك و بزرگ قابل اجرا استكه براي اجتماعاتانبار . شود، جلوگيري از آلودگي بعدي بايستي مورد توجه باشد مصنوعي براي مدتي نگهداري مي

اين فرايند متابعت از . دهد هاي معلق آب را كاهش مي كردن آب به مقدار قابل مالحظه اي ناخالصيذخيره نمودن آب براي مدتي، از چند ديدگاه مورد تامل . باشد ها مي يروند طبيعي حذف آلودگ

.است كاهش مواد معلق از طريق ته نشيني كه مواد معلق موجود در آب در اثر قوه از نظر فيزيكي،) 1

هاي معلق ته ناخالصي% 90 ساعت اوليه حدود 24دهد در شوند، تجربه نشان مي ثقل ته نشين مي .شود در نتيجه فرايند تصفيه درمراحل بعدي آسان تر مي.گردند نشين مي

در مدت ذخيره سازي آب ممكن است برخي تغييرات شيميايي و بيوشيميايي از نظر شيميايي،) 2ها تجزيه شده و توليد انيدريك كربنيك نمايند، گازهاي سمي نظير آمونياك، بيكربنات. روي دهد

مواد آلي موجود در آب خام در اثر . شوند از آب خارج ميهيدروژن، سولفوره و انيدريد كربنيك شوند و در نتيجه، مواد آلي هاي ميكروبي به كمك اكسيژن محلول در آب تجزيه و تثبيت مي فعاليت

.گردند فساد پذير، به مواد معدني تبديل ميمختلف رو به موجودات زنده بيماريزاي موجود در آب خام در اثر عوامل از نظر زيست شناختي،) 3

دهد با انبار كردن آب تجربه نشان مي. شوند ها نابود مي كاهش گذاشته و شمار قابل توجهي از آنيابند و اين يكي از مزاياي ذخيره كردن ها كاهش مي ميكروب% 90 روز اول تا 5ـ7رودخانه در مدت

ون به صرفه نيست روز است ليكن از نظر اقتصادي مقر10ـ14مدت نگهداري بهينه آب . آب است .ها و تغيير كيفيت فيزيكي آب وجود دارد ضمنا احتمال رشد جلبك

پااليش آب ) ج

معموال در سطح وسيع تر از مصرف خانوار، يعني اجتماعات كوچك و بزرگ در صورتي كه پااليش آب دومين مرحله بهسازي آب و . شود منابع آب سطحي باشد پس از انبار كردن پااليش مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤٦

در مرحله پااليش %) 98ـ%99(ها اقع مهم ترين مرحله آن است زيرا اكثر قريب به اتفاق ميكروبدر و .شود ها معلق و احيانا بينابين از آب گرفته مي روند و ديگر ناخالصي از بين مي

شود يكي پااليه شني كند و پااليش آب آشاميدني از طريق دو نوع پااليه يا صافي انجام مي . شني تند يا مكانيكي استديگري پااليه

پااليه يا صافي شني كند تقريبا در سراسر جهان متداول است، به عنوان روش استاندارد براي بهسازي آب در سطح

مهمترين بخش صافي شني كند، بستر . اجتماعات كوچك و موسسات با مصرف محدود كاربرد دارد . متر دارد2/1شني آن است كه ارتفاعي در حدود

ها يا مخازني از بتون ساخته و در كف آن مجاري فرعي و اي ساختن اين نوع صافي، حوضبرها به ترتيب نمايند و بر روي آن يا لوله براي خروج آب تعبيه مي) سفالي(اصلي با آجر، تمبوشه

شوند بطوري كه ترجيحا ريزند و دانه هاي شن با دقت بسيار برگزيده مي سنگ ريزه و شن نرم ميها الزم است تميز و عاري از شن. ميلي متر باشد35/0 تا 15/0هابين باشند و قطر موثر آنگرد

آب هدايت شده يا ذخيره شده بر روي صافي به كمك نيروي ثقل از . خاك رس ومواد آلي باشندخلل و فرج قشرهاي ماسه و شن و سنگ ريزه عبور كرده و بوسيله مجاري زير صافي جمع آوري

.شود ميهاي كند از وسعت قابل توجهي برخوردارند به طوري كه يك متر مكعب سطح بستر صافي

كند آب به آهستگي دربين ماسه تراوش مي. متر مربع دارد15000بستر صافي، سطحي در حدود ودر طي عبور خالص سازي از طريق چند فرايند ) انجامد ساعت به طول مي2فرايند عبور بيش از (

كه عبارتند از پااليش مكانيكي، ته نشيني، جذب سطحي، اكسيداسيون بيوشيميايي كه پذيرد صورت مي متر مكعب 1/0ـ4/0بازدهي اين صافي بطور معمول . هر يك سهم ويژه اي در بهسازي آب دارند

.باشد آب در ساعت در متر مربع سطح مير خوبي در بهسازي اليه زيستي تشكيل شده بر روي سطوح بستر، فعاليت زيست شناختي بسيا

توان به آن عنوان بطوري كه نمي. در ابتداي فعاليت صافي، عمل تصفيه مكانيكي است. آب داردصافي كند داد، ليكن بتدريج در زمان كوتاهي اليه اي از يك توده حياتي بر روي سطوح بستر، رشد

ي لزج باكتريايي ناميده يا اليه زيست شناختي لجنSchmutzdeckeكند كه به نام اليه زيستي مياين اليه زيست شناختي ژالتيني شكل كه شامل رگه هاي جلبك و اشكال پر شمار حيات . شود مي

عمل كردن يا به "ها است، تشكيل اليه اي زيستي به عنوان ها، دياتومه ها و باكتري ازجمله پالنكتون عبارت است از دستگاه زه كشي هاي پاالي شني كند ديگر قسمت. شود صافي شناخته مي"كار آمدن

.كف صافي، شير كنترل، مخزن برداشت آب كه در كتب مرجع بهسازي آب به تفصيل آمده است

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤٧

مزاياي صافي شني كند ـ آسان بودن ساخت و بهره برداري 1 ـ ارزان تر بودن نسبت به صافي تند2بسيار خوب است و كارايي آن در حذف ـ كيفيت فيزيكي، شيميايي و بيولوژيكــي آب تصفيه شده، 3

در . دهد درصد كاهش مي9/99 تا 99 را E. coliباشد و درصد مي99/99 تا 9/99ها ميكروببه همين . شود پذيرد وازمواد منعقد كننده استفاده نمي صافي شني كند پيش تصفيه صورت نمي

. داشته باشدJ.T.U واحد 10دليل آب مورد استفاده بايستي كدورتي كمتر از

پااليه شني تند در اياالت 1885پاالي شني تند در اواخر قرن نوزدهم بكار گرفته شد و اولين بار در سال

پس از آن اين نوع فن آوري بهسازي آب در كشورهاي صنعتي، مورد . متحده آمريكا نصب گرديداست يكي صافي شني تند كه با در حال حاضر دو نوع پاالي شني تند مورد استفاده . توجه قرار گرفت

در هر دو نوع پااليه . كند كند ونوع دوم صافي شني تند كه با فشار، كار مي قوه ثقل، جاذبه كار مي .گيرد مراحل انعقاد، اختالط و لخته سازي، ته نشيني و پااليش به ترتيب صورت مي

يط پاالينده متر مربع است كه در آن شن مح80ـ90بستر صافي داراي سطحي در حدود متر معكب و عمق بستر شني بطور معمول نزديك به يك 6/0ـ2حجم فعال بخش شني بين . است

سنگ ريزه ها در . متر است3/0ـ4/0در زير بستر شني اليه اي از سنگ ريزه به ارتفاع . متر استشي دهند كه آب پااليش شده به سوي قسمت زه ك كنند و امكان مي نگهداري بستر شني كمك مي

متر مكعب 5ـ15ميزان پااليش . متر است1ـ5/1عمق در بخش باالي بسترشني . آزادانه جريان يابد .به ازاي هر متر مربع سطح پااليه در هر ساعت است

مزاياي پاالهاي شني تند : مزاياي پااليه هاي شني تند نسبت به پااليه هاي شني كند عبارت است از

كنند ري را اشغال مي ـ بسترهاي شني تند سطح كمت1 . برابر سريع تر از پااليه هاي شني كند است40ـ50شود و حدود هاي سريع انجام مي ـ پااليش2 ـ شستن پااليه آسان است 3 ـ عمليات آن انعطاف پذير است 4

) U.V(د ـ استفاده از اشعه ماوراء بنفش د در بهسازي آب آشاميدني پرتوهاي فرابنفش به علت خاصيت ميكروب كشي كه دارن

اگر چه اين فرايند فيزيكي در نابودي خرده . رود ها بكار مي ها و كاخ ها، هتل موسسات، بيمارستان : زيستمندهاي آب آشاميدني موثرند، ولي به علت معايب زير بكارگيري آنها محدود است

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤٨

هاي استفاده از پرتوهاي فرابنفش محدوديت دن مخصوصا براي مقادير باال از نظر حجمي ـ مقرون به صرفه نبو1 ـ اثر ميكروب كشي ابقايي ندارد2 شود ـ رنگ و كدور مانع گندزدايي پرتوهاي فرابنفش مي3

الزم به ذكر است بهسازي يا خالص كردن آب در مقادير محدود يا براي مصارف خانوار و شود و اقدامات االيش انجام ميهاي كوچك از طريق جوشاندن، گندزدايي شيميايي و پ جمعيت

محافظتي در خصوص استخرهاي شنا و ديگر تفريحگاه هاي آبي نظير رودخانه ها و سواحل نيز طبق .گيرد هاي محلي و استانداردهاي ملي نيز صورت مي دستورالعمل

ـ تصفيه شيميايي 2زي از مواد اگرچه درمراحل مختلف تصفيه آب براي سبك كردن، حذف موادسمي، منعقدسا

ولي متداول ترين ماده شيميايي . شود شيميايي به عنوان لخته ساز و كمك منعقدكننده استفاده ميبه صورت ) Chlorination(كلرزني . باشد كه در تصفيه آب كاربرد دارد كلر و تركيبات آن مي

عمل تصفيه اين فرايند، مهم ترين پيشرفتي است كه در . معمول آخرين مرحله بهسازي آب استكلرزني مكمل پااليش است زيرا عالوه براز بين بردن عوامل ميكروبي . آب حاصل شده است

هاگ اما كلر در مقدار متداول آن بر . كند زا از آلودگي ثانويه ميكروبي نيز جلوگيري مي بيماريندزدايي كه كلر عالوه براثر گ. ها تاثيري ندارد ها و بعضي ويروس ها، تخم و كيست انگل ميكروب

دارد به علت داشتن ويژگي اكسيدكنندگي آن عناصري نظير آهن، منگنز، هيدروژن سولفيد و .برد بعضي از عوامل مولد بو و طعم نامطبوع را از بين مي. كند سيانور را اكسيده مي

چگونگي اثر گندزدايي كلر

اسيد . شود وكلرو ميكلر افزوده شده به آب، منجر به تشكيل اسيد كلريدريك و اسيد هيپ آب پايين باشد اثر PHهرچه قدر . باشد هيپوكلرو موثرترين تركيب كلردار براي گندزدايي آب مي

PHگردد و در اسيدهيپوكلرو بيشتر توليد مي7 نزديك PHشود، زيرا در گندزدايي آن بيشتر مي PH = 5/7-6 داراي ها خوشبختانه بيشتر آب. اثر گندزدايي كلر، ضعيف خواهند شد5/8حدود .هستند

مباني كلرزني

: براي حصول اطمينان از درستي كلرزني قواعد زير بايستي رعايت شود . ـ آب مورد گندزدايي، صاف و بدون كدورت باشد1 . ـ كلر مورد نياز آب مشخص گردد، نقطه شكست كلر و كلر باقي مانده آزاد حائز اهميت است2هاي حساس در مقابل تماس حدود يك ساعت براي ازبين بردن زيستوارك ـ در هر حال زمان 3

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٤٩

.كلر منظور گردداين مقدار در . شود ميلي گرم در ليتر پيشنهاد مي5/0 ـ حداقل كلر باقيمانده پس از يك ساعت 4

. ميلي گرم در ليتر نيز توصيه شده است1هاي روده تا هاي بيماري همه گيريشود تا نياز هر نوع آب برابر خواهد بود با مقدار كلري كه به آب اضافه مي ـ مقدار كلر مورد 5

. ميلي گرم در ليتر كلر باقي مانده داشته باشد5/0پس از يك ساعت مقدار

روش كلرزني كلر . گردد با توجه به حجم آب مورد گندزدايي و وسعت پروژه، روش كلرزني تعيين مي

: در دسترس باشدممكن است به يكي از اشكال زير Cl2گازكلر ) الف NHCl2 و NH2 Clكلرامين ) ب ) H.T.H (High Test Hypochloritپركلرين ) ج Clo2دي اكسيد كلر ) د

كلر اولين ماده انتخابي در گندزدايي آب است زيرا ارزان، موثر و كاربرد آن بسيار ساده تركيب . شود وسط دستگاه كلرزني به آب اضافه ميبراي جلوگيري از آثار سمي آن ت. است

رود ليكن اثر آن كندتر از اثر كلر است اين امر آمونياكي كلر نيز براي گندزدايي آب به كار مي .باعث محدوديت استفاده از آن شده است

درصد 60ـ70 يا هيپوكلريت پر قدرت، يكي از تركيبات كلسيم است كه H.T.Hپركلرين يا .رود و تركيبات ديگر كلردار براي گندزدايي آب بكار ميH.T.Hمحلول ساخته شده از . دكلر دار

به صورت پودر يا كريستال ريز در بسته هايي با وزن مشخص تهيه و Ca(OCL)2ـ پركلرين .گردد توزيع مي

.است% 5/33ـ39 كه كلر قابل استفاده آن CaOCL2ـ گرد سفيد كلر . درصد وزني كلر قابل استفاده است10ـ16 و 3ـ5 كه داراي Naoclت سديم ـ محلول هيپوكلري

به هر حال علي رغم تركيبات جانبي كلر با مواد آلي آب و خطرات احتمالي آن براي سالمت .هنوز كلر به عنوان يك ماده شيميايي گندزدا براي بهسازي آب آشاميدني مورد استفاده است

آشاميدني آزمايشات تعيين كيفيت آب شود و آنچه كه قبل از براي تعيين كيفيت آب، آزمايشات شيميايي و ميكروبي آب انجام مي

نمونه ها : انجام آزمايش مهم است نمونه گيري صحيح از نظر تعداد و تكرار نمونه گيري است .بايستي متناسب با اهداف تهيه و تامين آب آشاميدني سالم باشد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥٠

استانداردسازي هاي منطقي مصرف ارد نمودن هر محصولي يعني تطابق آن با نيازها و خواستاستاند

كنندگان، رواج دادن پذيرش عمومي محصولي براي عامه به گونه اي كه در قالب هزينه اثربخشي مثال در مورد آب . بدون عوارض وعواقب ناخوشايند مورد مصرف يا استفاده مردم قرار گيرد

آلوده كننده براي ارزيابي خطراتي است كه ممكن است در نتيجه آب آشاميدني، استاندارد مواداصوال استانداردها از محلي به محل ديگر و از كشوري به كشور ديگر در . آلوده متوجه انسان گردد

حال تغيير است، ليكن كشورهايي كه تاكنون استاندارد مدوني براي خود تهيه نكرده اند، استاندارد معموال دو نوع استاندارد براي مقاصد باال متصور . دهند اشت را مالك قرار ميسازمان جهاني بهد

استاندارد اوليه كه مقامات مسئول بايد براي حفظ بهداشت عمومي و جلوگيري از آثار مواد : استآلوده كننده اقدامات جدي به عمل آورند، درحاليكه در استانداردهاي ثانويه، بايد تدابير الزم براي

.اء بهداشت عمومي، به عمل آيدارتق

هاي آب آزمايشمشخص كردن اينكه آب آشاميدني، داراي چه وضعي باشد كار ساده اي نيست، از آنجا كه

توان اختصاصات ثابتي را براي باشد، نمي گيرد محصولي ساختگي نمي آبي كه در اختيار ما قرار مياين . لي بر روي آب انجام گيرد تا قابل شرب گرددلذا احتماال بايستي اعما. آشاميدن در نظر گرفت

شود، آب را از نظر فيزيكي و شيميايي و تغييرات كه به نام مجموعه اعمال تصفيه، ناميده ميهاي استاندارد آزمايشات فيزيكي و شيميايي آب طبق روش. سازد ميكروبي، مناسب مصرف مي

.گيرد ، صورت ميآزمايشات كيفي آب براي تعيين كيفيت آب آشاميدنيبررسي احتمالي آلودگي ميكروبي منابع آب آشاميدني در اين درس مورد بحث و گفتگو

هاي نمونه برداري از منابع آب و آزمايشات باكتريولوژي مورد مطالعه قرار گرفته و روشهاي ميكروبي آب، كيفيت آب را جهت آشاميدن و ساير استفاده ها مشخص آزمايش. باشد مي. سازد اين آزمايشات، درجه آلودگي آب به فضوالت انساني و حيواني را مشخص مي. زدسا مي

هاي بيماري زا را در آب فراهم هاي پيشرفته اي وجود دارد كه امكان تعيين باكتري امروزه روشها از نمونه هاي آب مشروب به صورت كار روزمره ساخته است ولي از آنجايي كه جدا كردن آن

هاي بيماري زا انجام هاي انديكاتور به عوض ميكروب است جستجو و شمارش ميكروبعملي دشوار .گيرد مي

هاي آزمايش روشهاي انديكاتور در آب وجود دارد به قرار زير سه روش عمده كه براي تعيين باكتري

: باشد مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥١

روش تخمير چند لوله اي ) الف روش صافي غشايي ) ب روش شمارش بشقابي ) ج

هاي نشانگر عبارت است از هاي ميكروب ويژگي سهولت شناخت و شمارش نشانگر) الف وفور آن در طبيعت و حضور در روده حيوانات خونگرم ) ب مقاومت در مقابل عوامل محيطي ) ج

هاي جامعه در مورد بهداشت و بهسازي آب آشاميدني روش ارتقاء آگاهيي است بر آگاهي و مشاركت همه جانبه جامعه تأمين آب آشاميدني سالم و پاكيزه مبتن

درخصوص بهره برداري و نگهداري از منابع آب، برنامه هاي مؤثر و پايدار مراقبت از اقدامات تأمين آب آشاميدني در گرو احساس مسئوليت و پشتيباني جوامع محلي است، بطوريكه جامعه در

بهره برداري، مشاركت داشته و با اظهار نظر و تمامي مراحل توسعه منابع، انتقال، بهسازي، توزيع واقدامات عملي مسئولين محلي را در تهيه و تأمين آب آشاميدني منطبق با استانداردهاي تعيين شده

: افراد جامعه بايستي به سئواالت زير به آساني پاسخ دهند . ياري نمايند اهميت بهداشتي آب چيست؟ ·گيرد از كجا تأمين شاميدن و ديگر مقاصد بهداشتي در دسترس قرار ميآبي كه براي آ ·

شود؟ مي شود؟ آب سالم و پاكيزه چگونه استحصال مي · شود؟ هزينه استحصال، بهره برداري و نگهداري آب آشاميدني چگونه تأمين مي · است؟ها كافي آيا منابع موجود آب براي حال و آينده جمعيت · هاي تهيه و توزيع كدامند؟ منابع آالينده منابع آب و سيستم ·

ـ رويكرد رفتاري حاصل از آموزش بهداشت آب در جامعه3جدول :منبع آب

همه آحاد جامعه الزم است اهميت آب سالم براي مقاصد شُرب و پخت · و پز را بدانند

براي مقاصد بهداشتي نظير استحمام، شستشو و تميزي از آب متناسب · استفاده گردد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥٢

مصرف صحيح آب و اجتناب از به هدر دادن آن مورد تأكيد قرار گرفته · و پساب، تخليه گردد

گهداري منابع حفاظت شده آب، مورد استفاده قرار گيرد و نسبت به ن · آن اقدام گردد

منابع و مجاري آب مورد استفاده نبايستي در معرض آلودگي ناشي از · هاي فاضالب، سموم كشاورزي و مواد زائد ناشي از هاي دفع مدفوع با كانال سيستم

ها قرار داشته باشد دامداري

:بهسازي آب بهسازي آب در جامعه صورت گيردهاي ساده روش · ها هايي نظير كرم پيوك يا تخم انگل در مناطقي كه امكان آلودگي به انگل ·

وجود دارد آب، صاف شود و يا حداقل، مصرف كنندگان نسبت به صاف كردن آن اقدام نمايند

:جمع آوري با برداشت آب

آب آشاميدني بايستي بوسيله مجاري يا ظروفي برداشت يا جمع · آوري گردد كه آلودگي پيدا نكند

در صورت استفاده از مخازن براي جمع آوري و برداشت آب · حتماً سربسته باشد

:محل يا جاي ذخيره آب ذخيره شده را بايستي در ظروف درب داري كه مرتب آب ·

تميز مي شود ذخيره نمودهاي مصرفي جداگانه ذخيره آب شرب، حتي االمكان از ديگر آب ·

و نگهداري شود

:استفاده از آب ذخيره شده براي شرب توسط ظروف برداشت نظير هنگام برداشت آب از ظروف ذخيره بايستي توجه داشت

ليوان، دست يا عوامل خارجي آلودگي پيدا نكند

:مصرف آب ضمن اينكه آب مورد استفاده به مقدار كافي تهيه شود مقادير متناسبي بايستي

ليتر براي مصارف فردي 30-40تقريبا مقدار . براي شرب يا ديگر مصارف برداشت نمود

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥٣

باشد و خانگي روزانه نياز مي

بنابراين توانمندسازي جامعه در خصوص ارتقاء آگاهي، رغبت و رفتار بهداشتي در رابطه با براي پاسخگويي به . باشد تأمين آب از اصول اساسي طراحي برنامه آموزش بهداشت آب مي

:سئواالت فوق، موارد زير بايستي طراحي و اجراء گردد ذيربطگفت و شنود با جامعه و سازمانهاي محلي ·اولويت بندي رفتارهاي بهداشتي مرتبط مبتني بر داده هاي موجود در خصوص مسئله آب ·

آشاميدني تجزيه و تحليل رفتارهاي غالب و استفاده از آنها در بهسازي و بهداشت آب آشاميدني ·

:الت زير استو باالخره تهيه يك برنامه عملي براي آموزش بهداشت آب مستلزم پاسخ به سئوا چگونه بايستي مشاركت جامعه، ارتقاء داده شود؟ · ؟)براي گروه هاي هدف(چه كسي بايستي آموزش بهداشت آب را رهبري نمايد · محتواي آموزش براي آب آشاميدني سالم چه باشد؟ · چه كسي بايستي آموزش بهداشت آب را انجام دهد؟ · هاي آموزشي بايستي به كار برده شود؟ چه روش · هاي مراقبتي انجام شود؟ چه اقدامات حمايتي بايستي توسط سازمان ·

هدف اين برنامه جلب مشاركت جامعه براي دستيابي به اهداف بهينه سازي منابع آب آشاميدني .باشد ها مي و تأمين و تضمين سالمت جمعيت

منابع ب و مسائل مربوط به آن مراجعه فرماييدبه مبحث فاضال

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥٤

3گفتار

فاضالب و مسائل مربوط به آن

دكتر علي الماسي بخش پزشكي اجتماعي دانشگاه علوم پزشكي كرمانشاه

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥٥

اهداف

: رود فراگيرنده، پس از گذراندن اين درس بتواند انتظار مي

به آن را بيان كندتعريف فاضالب و مسائل مربوط تعريف فاضالب را بداند بطوري كه ضمن تعريف، منبع را ذكر كند تركيب فاضالب را بشناسد و تركيبات فاضالب را ليست نمايد ها را درجه بندي كند شدت يا قدرت فاضالب را بداند و بتواند فاضالب ليست نمايدها را انواع فاضالب را بشناسد و آن اهميت فاضالب از دو جنبه بهداشتي و اقتصادي را شرح دهد شدت يا قدرت فاضالب را بداند و بتواند درجه بندي كند هاي متداول تصفيه فاضالب را نام ببرد روش

واژه هاي كليدي فاضالب، بازيافت، تصفيه

فاضالب چيست ؟ست از آب استفاده شده اي كه براي مصرف خاص خود قابل استفاده فاضالب يا گنداب عبارت ا

اين آب داراي . باشد مجدد نيست يا به عبارتي كيفيت آن پايين تر از قبل از استفاده از آن ميها و در مجموع ناشي ها، شستشوي زمين مقاديري فضوالت جامد و مايع است كه از خانه ها، خيابان

چون اين آب . هاي بهداشتي، كارخانه ها، صنايع و كشاورزي است ير سرويسهاي انساني نظ از فعاليت .شود نيز ناميده مي"گنداب"اغلب ناپاك و داراي بويي ناخوشايند است

فاضالب يا گنداب ممكن است خانگي يا تركيبي از فاضالب خانگي، فاضالب صنعتي و كشاورزي نيز اين فاضالب، آبي . هاي خانگي، مورد نظر است عاليتدر اين بحث، بيشتر فاضالب ناشي از ف. باشد

و فاضالب حاصل از اقدامات بهداشتي مانند استحمام، ) مدفوع و ادرار(است كه مواد زائد بدن انسان حجم فاضالب توليدي در . دهد شستشوي لباس، پخت و پز و ديگر مصارف آشپزخانه را تشكيل مي

:اجتماعات به موارد زير بستگي دارد ها بيشتر هر چه ميزان مصرف آب مردم بيشتر باشد فاضالب توليدي آن: ـ عادات فردي1

.خواهد شد .در نوع تركيبي حجم فاضالب بيشتر خواهد شد) تركيبي يا مجزا( ـ نوع شبكه گردآوري فاضالب 2 ـ تغييرات فاضالب در زمان 3

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥٦

تركيب فاضالب هم در صد مواد جامد در بر دارد كه بخشي از آن درصد آب و حدود يك د9/99فاضالب تقريبا

بوي بد فاضالب . باشند مواد آلي و بخش ديگر مواد معدني جامد به حالت محلول يا معلق در آب مياين مواد بيشتر قابل تجزيه ميكروبي هستند و بعضا . باشد اغلب به علت مواد آلي موجود در آن مي

هاي دريافت عالوه بر مشكل توليد بو فاضالب. شود طبوع ميتجزيه ميكروبي منجر به توليد بوي نامزا هستند كه از نظر هاي بيماري كننده مدفوع انساني و حيوانات زنده در بر دارنده زيستوارك

هاي انجام شده هر طبق پژوهش. العاده اهميت دارند آلودگي محيط بويژه منابع آب و خاك فوقاسترپتوكوك مدفوعي و عددx 107 2/2يشيا كولي، حدود گرم مدفوع حدود يك بيليون عدد اشر

زاي ديگر نيز مقادير قابل توجهي اسپور كلوستريديوم پِرفرنژنس و انواع موجودات زنده بيمارياگرچه مقدار مدفوع انسان در جوامع و نژادهاي مختلف، متفاوت است ولي ميانگين . در بر دارد

.است كه اغلب محققين بر آن اتفاق نظر دارنديكصد گرم براي هر فرد بالغ مقداري

شدت آلودگي يا قدرت فاضالب قدرت آاليندگي فاضالب يا غلظت آن، هر چقدر مواد زائد موجود در فاضالب بيشتر باشد، آن را

معموال شدت و ضعف فاضالب از نظر مواد آلي موجود در آن برحسب معيارهاي . گويند قوي تر مي :شود زير سنجيده مي

BOD5 (Biochemical Oxygen Demand)اكسيژن مورد نياز زيست شيميايي ) الف اين معيار مهمترين ابزار سنجش مواد آلي قابل تجزيه زيست شناختي است كه در مورد فاضالب

در اين روش مقدار اكسيژن مورد نياز براي اكسيداسيون مواد آلي فاضالب . كاربرد متداول داردبا استفاده از اندازه گيري مقدار اكسيژن مورد نياز، غلظت مواد . آيد ه دست ميها ب توسط باكتري

تجزيه پذيري زيست (آيد آلي موجود در فاضالب كه قابل اكسيداسيون باكتريايي است به دست مي. گردد درجه سانتي گراد بيان مي20 معموال براساس پنج روز در حرارت BOD مقدار 0) شناختي

20ان اكسيژن مصرف شده در طول اكسيداسيون فاضالب، در زمان پنج روز و حرارت اين مقدار هم .درجه است

COD (Chemical Oxygen Demand)نياز شيميايي به اكسيژن ) ب

در اين روش مقدار اكسيژن متناسب براي تجزيه و تثبيت شيميايي مواد آلي را اكسيژن مورد نياز اين معيار از طريق اكسيداسيون فاضالب توسط محلول . گويند CODتجزيه شيميايي يا اصطالحا

نمايد اسيد دي كرمات، تقريبا تمام مواد آلي موجود در فاضالب را به گاز كربنيك و آب، اكسيده مي .گيرد اكسيداسيون مواد آلي صورت مي% 95كه در اين واكنش معموال حدود

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥٧

SS (Suspended Solids)مواد جامد معلق ) جباشد اين مواد واد جامد معلق يكي ديگر از نشانگرهاي كيفيت فاضالب از نظر غلظت مواد ميم

جدول زير وضعيت فاضالب از . ميلي گرم در ليتر در فاضالب متغير باشد500 تا 100ممكن است از .دهد بر حسب ميلي گرم در ليتر را نشان ميSS و COD BODنظر

ميلي گرم در ليتر SS و COD BODسب ـ قدرت فاضالب بر ح3جدول

انواع فاضالب از نظر . فاضالب از نظر منشاء آن ممكن است خانگي، صنعتي، كشاورزي يا به صورت تركيبي باشد

خصوصيات فيزيكي شيميايي و بيولوژيكي و قدرت آاليندگي داراي چهار حالت ضعيف، متوسط، قوي .باشد و خيلي قوي ميزاي زنده ومواد تي فاضالب به عواملي نظير وجود عوامل شيميايي و عوامل بيمارياهميت بهداش

گردد، هاي مختلف موجب تعفن و بدمنظر شدن محيط نيز مي آلي متعفن كه عالوه بر ايجاد بيماري .بستگي دارد

ه زخم، عوامل باكتريايي نظير ويبريو كلرا، سالمونال تيفي، سالمونال پاراتيفي، شيگال، باسيل سياها، عوامل تك ياخته اي نظير آميب ژيارديا و تخم لپتوسپيرا، عوامل ويروسي نظير انواعي از هپاتيت

از طريق فاضالب و لجن فاضالب مصرف 000هاي پرياخته اي نظير كرم شالقي، آسكاريس و انگل .شود شده باعث ايجاد بيماري مي

فاضالب به خودي خود غيرقابل استفاده شده از نظر اقتصادي عالوه بر اينكه آب تبديل شده بهشود و بنابراين آب به عنوان منبع است، خود نيز باعث آلودگي منبع آب سطحي و زيرزميني مي

با توجه به . حياتي محدود با كمبود شديدي كه در جهان دارد در معرض تهديد قرار گرفته است جمع آوري و بهسازي فاضالب امري مخاطرات بهداشتي و مالحظات اقتصادي توجه به توليد،

پرداختن به امر كم خطر نمودن فاضالب و يا انجام اقداماتي در جهت . ضروري و اجتناب ناپذير استچرا . شود ها در محيط يا استفاده مجدد از فاضالب، تصفيه فاضالب ناميده مي صدور جواز تخليه آن

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥٨

ران مرتبط با امر سالمت با آن مواجه هستند و فاضالب را تصفيه كنيم ؟ سئوالي است كه همه كارگزا .بايستي به نحو منطقي و مقتضي با اين سئوال و پاسخ مناسب آن آشنا باشند

علل لزوم تصفيه فاضالب : بايست قبل از اينكه در مرحله نهايي به آبهاي پذيرنده دفع گردد، تصفيه شود تا اينكه فاضالب مي

.هاي فاضالب مهار و بهداشت عمومي تامين گردد آلودگيهاي واگير ناشي از بيماري) الفهاي سطحي و زيرزميني و در صورت امكان حفظ منابع آب، از طريق عدم آلودگي آب) ب

هاي كشاورزي استفاده مجدد از بخش عظيمي از آب مصرف شده براي مصارف خاص نظير فعاليت .و پرورش آبزيان

ها، در بين اين روش. كنند هاي متعددي تصفيه مي فاضالب را به روش: حفظ محيط زيست) ج چرا "هدف از تصفيه فاضالب به نوعي همان پاسخ سئوال . تصفيه زيست شناختي، رايج تر است

اما اگر به صورت ويژه به آن نگاه شود، هدف از تصفيه فاضالب . باشد مي"فاضالب را تصفيه كنيم : عبارت است از

اهداف ويژه تصفيه فاضالب .تثبيت مواد آلي) فال

.توليد پساب قابل تخليه در محيط و محافظت از محيط زيست) ب .استفاده مجدد از آب و مواد جامد ناشي از تصفيه فاضالب) ج

تجزيه و تثبيت مواد آلي موجود در فاضالب اغلب از طريق فرايندهاي زيست شناختي، به دو . گيرد روش هوازي و بي هوازي صورت مي

ي متداول هوازي در تصفيه فاضالب ها روش .لجن فعال، الگول هوادهي، صفحات چرخان بيولوژيكي، حوضچه هاي جالدهي و صافي چكنده

روش متداول بي هوازي در تصفيه فاضالب عبارتند از هر كدام از فرايندهاي مزبور ممكن است 000 و UASBسپتيك تانك، بركه هاي بي هوازي،

از نگاه ديگر ممكن است مراحل تصفيه . اياني به صورت تكميلي داشته باشندمراحل مقدماتي و پ .فاضالب به صورت اوليه، ثانويه و پيشرفته انجام شود

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٥٩

منابع 1) K. Park, Environmental Health. In: Park’s Textbook of Preventive

and Social Medicine, 18th edition, M/s Banarsidas Bhanot Publishers,

India, 2005. pp.519-42. 2) World Health Organization , Guidelines for Drinking- Water

Quality Second Edition Volume ll 1993. 3) World Health Organization, Guidelines for Drinking-water

Quality, Second Edition Volume l-2 , 1993. 4) World Health Organization , Guidelines for Drinking-water

Quality Second Edition Volume l-3 1993. 5) Casey, T.J. Casey, Unit Treatment Process in Water and

Wastewater Engineering, Wiley Series in Water, Resource Engineering, 1997 PP 1-22.

6) Pete. M.B; Chambers Science and Technology Dictionary, 1992.

فيچم مهندسي بهداشت محيط در مناطق گرمسيري . سندي كايرن كراس، ريچارد، ج ) 7

01371ترجمه اميرحسين محوي و عيسي لو، جهاد دانشگاهي دانشگاه علوم پزشكي تهران د مخدوم، انتشارات دانشگاه علوم زيستن در محيط زيست ترجمه مجي. ت.ميلر، ج ) 8

01363تهران رازقي، ناصر، تصفيه، انتقال و توزيع آب، جهاد دانشگاهي دانشكده بهداشت دانشگاه ) 9

01364، 49ـ183 جلد اول صفحه 1364علوم پزشكي تهران

اهلرواستيل، بهسازي شهر و روستا، ترجمه ناصر رازقي جلد اول انتشارات جهاد ) 10 .نشگاهيدا

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦٠

.شريعت پناهي، محمد، اصول كيفيت و تصفيه آب و فاضالب، انتشارات دانشگاه تهران ) 11

النوا باآب مشروب براي نقاط روستايي واجتماعات كوچك . ن.واگنر و ج. ادموند، ج ) 12 .ترجمه محمد عصار انتشارات جهاد دانشگاهي

01364انتشارات دانشگاه تهران آبرساني شهري، چاپ چهارم، . ت. منزوي، م ) 13

متكف وادي، مهندسي فاضالب جمع آوري ترجمه عبدالرحيم كيا و مهندس نادر ) 14 01361بزاز، تابستان

تصفيه فاضالب در مناطق گرمسيري، ترجمه اميرحسين محوي، جهاد : دانكن. مارا، د ) 15

01364دانشگاهي دانشكده بهداشت چاپ اول 16) APHA; AWWA, "Standard Methods for the Examination of

Water and Wastewater" 1995; 14th Ed.

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦١

4گفتار

مديريت زباله هاي شهري

علي عمراني دكتر قاسم

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦٢

اهداف درس

: رود فراگيرنده، پس از گذراندن اين درس، بتواند انتظار مي

اي ناشي از عدم كنترل زباله هاي شهري، صنعتي و روستايي ه خطرات و زيان را شناسايي كند

با نوع ميزان و تركيبات مختلف زباله هاي شهري، صنعتي، بيمارستاني آشنا گردد

هاي جديد جمع آوري، حمل و نقل را شناسايي كند سيستم و دفن بهداشتي، توجه هاي دفع زباله از قبيل سوزاندن، كمپوست به روش

خاص نمايد در زمينه بازيافت، آگاهي كامل داشته باشد

واژه هاي كليدي بهداشت محيط، مديريت، زباله

بيان مسئله توجه به محيط زيست و حفظ سالمتي انسان و كليه موجودات كره زمين يكي از اصول اساسي

كنترل . دي است كه به وفور در اختيار ما قرار دارددر بقاي زندگي و استفاده از مواهب خدادادهد كه با توجه هاي محيط ازجمله مواد زايد جامد، بخش مهمي از اين وظيفه را تشكيل مي آلودگي

به اصول و موازين بهداشتي اقتصادي جايگاه ويژه اي را در علوم و فنون جديد به خود اختصاص داده حد امكان مواردي همچون اهميت مسئله، عي خواهد شد تا دربدين لحاظ در اين مجموعه س. است

هاي دفع مواد به وضوح هاي جمع آوري و حمل و نقل و روش شناخت و طبقه بندي مواد، سيستم مورد توجه قرارگرفته و در اختتام، مبادرت به ارائه راه كارهاي اساسي در جهت بهبود

يت مواد زايد جامد كشور نمايد كه در شرايط و بهينه سازي تكنولوژي موجود در مديرصورت اعمال، بازتاب آن تاثير اساسي در حفظ بهداشت و سالمت محيط زيست جامعه ما خواهد

.داشت

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦٣

مقدمه تُن مواد زايد 50000 گرم زباله سرانه، هر روزه بالغ بر 800در كشور ما ايران با محاسبه

كيلوگرم زباله هر نفر در سال در 292ورهاي جهان با شود كه در مقايسه با ساير كش جامد توليد ميحد متعادلي قرار گرفته است، لكن ازدياد جمعيت و توسعه صنعت به گونه اي كه در برنامه سوم

جمهوري اسالمي ايران مطرح است موجبات ازدياد مواد زايد جامد و بالطبع تغييرات فيزيكي ـ كه برنامه هاي جمع آوري و دفع زباله موجود جوابگوي آورد به طوري ها را بوجود مي شيميايي آن

امر جمع آوري، دفع، بازيافت و اصوال مديريت مواد زايد . كار نخواهد بود نيازهاي اين بخش ازجامد در ايران با توجه به نوع و كيفيت زباله هاي ايران تفاوت فاحشي با ساير كشورهاي جهان دارد،

. ي بدون شناخت مواد و سازگاري عوامل محلي كار ارزنده اي نيستلذا بكارگيري هر گونه تكنولوژ درصد رطوبت در زباله هاي خانگي از يك 40 درصد مواد آلي قابل كمپوست و بيش از 70وجود

سو و تفاوت فاحش آب و هوا و شرايط زيست در مناطق مختلف كشور با سبك و فرهنگ منحصر به هاي وابسته به خارج است، استفاده بي رويه از تكنولوژيخود از سوي ديگر خود دليلي بر عدم

ها ركود در عمل آوردن كمپوست و پرداخت هزينه هاي گزاف جمع آوري و دفع زباله تجربه سالدهد ها را تشكيل مي بودجه شهرداري% 20كه تنها براي شهرهاي مختلف كشور روزانه حدود

.يط زيست كشور استنشانگر اهميت اين مسئله در برنامه هاي محگيري قبل از درمان بدون توجه به امر بهداشت و سالمت جامعه و رعايت جنبه هاي پيش

هاي جمع آوري و دفع مواد زايد كه مسبب اصلي آلودگي در شهرها و روستاهاي توجه به سيستمهاي مارياشاعه بيماري كيست هيداتيك، بروز گهگاه وبا، انواع بي. كشور است، امكان پذير نيست

زا و سكته هاي نابهنگام در جوامع كنوني كه هاي سرطان پوستي همچون ليشمانيوز و سلسله بيماريشود ماحصل معموال به مواد فساد پذير و پس مانده هاي شيميايي محيط زيست نسبت داده مي

و هواي ها در آب، خاك زا با زباله هاي شهري و انتشار آن تداخل صدها نوع مواد سمي و عفونتعليهذا به منزله بهبود مديريت مواد زايد جامد و اجراي اهداف بهداشتي . زندگي روزمره ماست

اقتصادي كشور گفتار حاضر به صورت فشرده، كلياتي از موارد آلودگي و طبقه بندي مواد زايد دهد كه هاي جمع آوري، دفع و بازيافت مواد، مورد بحث قرار مي جامد را با توجه خاص به سيستم

اميدوار است مورد توجه عالقمندان بويژه دانشجويان عزيز و مسئولين محترم بهداشت محيط .كشور قرار گيرد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦٤

ـ خطرات ناشي از دفع زباله به طريق غير بهداشتي 1كند كه زباله ها در حداقل زمان از اصول بهداشت و بهسازي محيط، در هر شهر ايجاب مي

دفع بهداشتي (پيدايش اين ايده . ن دور شده و در اسرع وقت دفع گردندمنازل و محيط زندگي انسادر قرن نوزدهم ميالدي به مشابه يك دستورالعمل بهداشتي، شهروندان را ) زباله در محيط زيست

.ساخت به رعايت آن ملزوم ميها اهميت دفع بهداشتي زباله ها موقعي بر همه روشن خواهد شد كه خطرات ناشي از آن

گردند، بلكه زباله ها نه فقط باعث توليد بيماري، تعفّن و زشتي مناظر مي. بي شناخته شودبخوبه همان اندازه كه . توانند به وسيله آلوده كردن خاك، آب و هوا خسارات فراواني را ببار آورند مي

. وت باشندتوانند متفا مي ها نيز تركيبات زباله مختلف است، خطرات ناشي از مواد تشكيل دهنده آنجمع آوري، حمل و نقل و آخرين مرحله دفع اين مواد بايستي به طريقي باشد كه خطرات ناشي از

.ها در سالمتي انسان به حداقل ممكن كاهش يابد آنكليه منابع علمي و راجع به خطرات حاصل از زباله هاي شهري و صنعتي بايد گفت كه در

در كتب علمي . هاي گوناگون شده است ها به بيماري سانكتب مربوطه همواره اشاره به ابتالي ان ميليون به صورت خاص و از 40 تا 2ها از هاي مختلف موجود در خاكروبه خيابان تعداد باكتري

توانند به اين تعداد باكتري مي. ميليون بطور عموم در هر گرم برآورده شده است10 تا 50000هاي مخصوصاً اينكه در اين مواد انواعي از باكتري. گردندهاي گوناگوني سادگي موجب بروز بيماري

شايان ذكر است كه سابقا . مولد وبا، تيفوس و كزاز بطور مسلّم و صريح تشخيص داده شده استاين . داد قسمت عمده اي از خاكروبه هاي خياباني را تشكيل مي) پهن گاو و اسب(فضوالت حيواني

.شود ز روستاها و شهرهاي كوچك مشاهده ميحالت هم اكنون نيز در پاره اي ا

ـ مگس 1 ـ 1خطرات ناشي از وجود مگس براي انسان و عموم حيوانات اهلي بر همه روشن است، مگس

هاي بيماريزا قابل اهميت مخصوصاً از نظر انتشار بسياري از باكتري(Mussca domestica)خانگي س در اين زمان شناسايي شده ولي نام گذاري همه هزار نوع مگ40-50اصوال بيش از . باشد ميبر اساس مطالعات انجام شده در صحرا و آزمايشگاه انتشار بسياري از . ها به اتمام نرسيده است آن

سياه و طاعون ، جذام، سِل، وبا، شبه حصبهو حصبه ،تراخم، باسيلي و هاي آميبي اسهالامراض همچون هاي فراوان بدن اين حشره به وسيله پرزهاي چسبنده و مژك. به وسيله مگس امكان پذير استزخم

هاي مختلف را خود با نشستن بر روي مدفوع انسان و حيوان و بسياري از كثافات و زباله ها ميكروباز طريق تماس مستقيم بدن انسان و يا اغذيه مورد نياز او به محيط زندگي وارد نموده و به طور

.گردد ها به موجود زنده ديگري مي ماريمكانيكي باعث انتقال بيهاي بهداشتي در شهر و روستا و حفظ محيط زيست از پِهِن و ديگر فضوالت ساختن مستراح

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦٥

فساد پذير انساني و حيواني نيز از جمله عواملي است كه باعث جلوگيري از توليد و رشد الرو مگس ميوه ها، فضوالت كشتارگاه ها و غيره چه مواد زايد صنعتي اعم از فرآورده هاي گياهي،. خواهد شد

. مگس قرار گيرد) كرمينه(تواند محل پرورش الرو در شهرها و چه در مراكز توليد و مصرف ميدر صورتي كه روش دفع زباله به صورت تلنبار كردن در فضاي آزاد باشد كرمينه مگس در داخل

رود رشد و نمو ين محيط به شمار ميزباله كه از نشر حرارت، رطوبت و مواد غذايي مناسب ترقدرت پرواز مگس تا . نمايد كرده و پس از رسيدن زمان بلوغ به منازل و اماكن مجاور پرواز مي

).2( كيلومتر مشخص شده است 20حدود

ـ جوندگان 2 ـ 1سالم سازي محيط بخصوص كنترل زباله ها چه در امر جمع آوري و چه در دفع بهداشتي

باشد و بديهي است كه يكي از خطرناكترين مضرات عدم رين راه مبارزه با جوندگان ميها مفيدت آنخطر ازدياد موش در شهرها را . توجه به دفع زباله نشو و نما و انتشار موش در شهرها است

هاي خانگي و جوندگان ديگر به طرز وسيع و موش. توان به سادگي با هيچ بودجه اي جبران نمود نمياز اين نظر اينگونه موجودات . كنند ها زندگي مي ري در جهان پراكنده و در جوار انساندامنه دا

گاز گرفتگيها از يك هاي حاصل از موش ناراحتي. هاي انساني هستند بالقوه ناقل بسياري از بيماريه در نتيجه تغذيه مواد غذايي آلودلپتوسپيروزبيماري . متفاوت استطاعون و تب تيفوسساده تا

به مدفوع موش بيمار و با استحمام در آب آلوده و يا در تماس مستقيم با موش آلوده، به وجود نيز به تريشين و كرم كدو و انتقال اسهال آميبيهايي چون تواند در انتقال بيماري موش مي. آيد مي

د جمعيت موش و ساير جوندگان براي توليد مثل و ازديا. طور غيرمستقيم، نقش مهمي ايفاء كندخويش به سه چيز احتياج دارند، غذا، آب و پناهگاه كه هر سه در اغلب موارد در زباله هاي شهري

.وجود دارد

هاي آب ـ آلودگي3 ـ 1آب شرط اصلي ادامه حيات در جهان است، كلمه آباداني در زبان فارسي از آب گرفته شده

سرعت افزايش . رود ور به شمار ميكه خود عامل مهمي در جهت عمران و بهسازي مناطق كشهاي صنعتي در سطح جهان بيش از پيش باعث محدود جمعيت، بهبود سطح بهداشت و پيشرفت

شدن منابع آب شده است، اما بايد قبول كرد كه دنيا تشنه است و اين تشنگي يك تصور شاعرانه و .خيال نيست بلكه يك حقيقت مسلم استكشاورزي مشكالت خصوصاً چه در امر صنعت و چه در امردر كشور ما مسئله كمبود آب م

هاي بي رويه در هر زمينه مصرف زياد از حد آب در شهرها و اسراف. فراواني را به بار آورده استگرمسير بودن مناطق مختلف كشور و عدم وجود منابع آب كافي . نيز تشديد كننده اين مشكل است

ها و زباله هاي شهري و صنعتي از سوي وسيله تخليه فاضالباز يك سو و عدم كنترل آلودگي آب به

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦٦

همچنين تخليه مواد زايد جامد و مايع . ديگر تاثير زيانبخشي در اقتصاد و بهداشت جامعه ما داردهاي سطحي اعم از جويبارها، رودخانه ها و در محيط به وسيله جاري شدن آب) ها زباله و فاضالب(

گردند و اين در حاليست دگي به نقاط مختلف موجب انتشار آلودگي ميهاي حاصل از بارن ديگر آبكه متاسفانه در بعضي از شهرهاي ما دفع بي رويه زباله اكثرا به وسيله تخليه مواد به جويبارها

ها و ديگر اماكن كه مخالف ضوابط حفاظت گيرد و يا دفن غير بهداشتي آن در سراشيبي صورت ميمخصوصاً . شود كه از نظر بهداشت محيط كامالً خطرناك است انجام ميهاي زيرزميني است آب

.هاي سبك شني و يا در حوالي رودخانه ها و چشمه سارها باشد اينكه محل تخليه و يا دفن در خاك

ـ آلودگي خاك4 ـ 1زباله هاي شهري كه خود تركيبي از فضوالت انساني و حيواني و بسياري ديگر از مواد زائد

كاالهاي . شوند ي و كشاورزي است، متاسفانه در آخرين مرحله دفع به خاك و يا آب منتقل ميصنعتمصنوعي كه از مواد پالستيكي ساخته شده اند پس از استعمال به صورت مواد زائد تجزيه نشدني در

يعي بر عكس پليمرهاي طب) نايلون(مانند زيرا پليمرهاي مصنوعي خاك باقي مي زباله انباشته و درها جهت تجزيه در طبيعت به صورت خام و موجود در پشم و پنبه به علت نبودن آنزيم ويژه، سال

هاي فيزيكي و العمل اين مواد خود خللي در تبادل آب و هوا و ديگر عكس. ماند بدون تغيير باقي ميستيكي در مجاورت و يا احاطه شدن ريشه گياهان بوسيله مواد پال. آورند شيميايي خاك بوجود مي

خاك سبب نرسيدن آب و غذا به ريشه گياه شده و در طي زمان در اطراف ريشه حرارت، رطوبت آورند كه موجب ضعف رشد و يا خشكي گياه و خواص شيميايي كامالً غيرمتعادلي بوجود مي

هاي مستعمل، الشه هاي اتومبيل، فضوالت هاي كنسرو، الستيك وجود انواع مختلف قوطي. شوند ميها و مواد شيميايي كارخانه ها كه هم اكنون در اغلب شهرها جزو الينفك زباله هاي شهري بيمارستان

نتيجه اين عمل، تجزيه هايي . شوند هستند به خارج از شهر در دامان طبيعت پراكنده و يا دفن مياست كه طي ساليان دراز خطرات مهيبي را در آب و خاك منطقه بوجود آورده و موجب

كنند هاي گوناگوني در انسان و حيوان و كليه موجوداتي كه در آن منطقه زندگي مي اريبيم .شود مي

ازجمله امور متداول در استفاده مجدد از زباله هاي شهري، تهيه كمپوست است كه هم در ايران متاسفانه بدون مطالعه در سيستم . اكنون در بسياري از شهرهاي پيشرفته دنيا معمول است

ه كمپوست، نوع كمپوست و امكانات مصرف، اقدام به تاسيس كارخانه هايي شده است كه نتايج تهيامروزه . نمايد هاي محيط جامعه شهري و روستايي ما را تشديد مي حاصل، مطلوب نبوده و آلودگي

به علت پيشرفت صنايع سنگين و مصرف زياده از حد فلزات سنگين كه از راه هوا و زمين و آب وارد 60 عقيده دارند كه امروزه بيش از Wainered و Lenihan. آورند و خسارات زيادي را به بار مي

هاي حياتي گياه و گيرند كه نقش آنها در سيستم ماده شيميايي در صنايع، مورد استفاده قرار ميو در ازدياد فلزات سنگين مثل جيوه، سرب، كادميوم و آرسنيك در كمپوست . حيوان، ناشناخته است

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦٧

.شود هاي گوناگوني در انسان مي هاي زياد و بيماري نتيجه در خاك، باعث مسموميت

ـ آلودگي هوا5 ـ 1شود احتراق مواد پالستيكي كه متاسفانه امروزه به ميزان فراواني در در اين زمينه گفته مي

، انيدريد سولفوره، ها گازهايي همچون گاز كربنيك زباله ها وجود دارند صرفنظر از توليد ديوكسينالعاده خطرناك بوده و موجب آلودگي شديد هوا نمايد كه فوق گازهاي سمي كلره و غيره مي

.گردند ميهاي شود تعبيه هواكش شايان ذكر است كه در مناطقي كه مبادرت به ايجاد زباله سوز مي

هاي هوا آلودگيطويل و فيلترهاي ويژه اي كه طبق ضوابط محيط زيست قادر به جلوگيري از .باشند از ضروريات امر است

گازهاي حاصل از تخميرهاي هوازي و غير هوازي در مراكز دفن زباله قادرند به طبقات طبق مطالعات انجام شده . هاي زراعي به وجود آورند زيرين خاك نفوذ كرده و اختالالتي در خاك

درصد و گاز كربنيك 60تا حدود ) CH4(ن در نواحي نزديك به جايگاه هاي دفن زباله ميزان گاز متا)CO2 ( درصد تاييد شده است كه قطعا در جلوگيري از رشد و نمو صحيح گياهان 30حداكثر تا

.منطقه بي تاثير نيست

ـ طبقه بندي مواد زايد جامد 2هاي انسان و حيوان به مجموعه مواد ناشي از فعاليت) solid wastes(عبارت مواد زايد جامد

شوند اطالق ه معموال جامد بوده و به صورت ناخواسته و يا غير قابل استفاده دور ريخته ميكها، تركيب و اين تعريف به صورت كلي در برگيرنده همه منابع، انواع طبقه بندي. گردد مي

خصوصيات مواد زايد بوده و به سه دسته كلي زباله هاي شهري، زباله هاي صنعتي و زباله هاي : گردند ك تقسيم ميخطرنا

ـ زباله هاي شهري 1 ـ 2هاي مختلفي براي توضيح اجزاء مواد زايد جامد در نشريات و كتب از تعاريف و طبقه بندي

تواند به عنوان يك راهنما براي شناسايي تعاريف ارائه شده در زير مي. شهري استفاده شده است ).2(اجزاء مواد زايد شهري مورد استفاده قرار گيرد

زايدات غذايي

به قسمت فسادپذير زباله كه معموال از زايدات گياهي، تهيه و طبخ و يا انبار كردن مواد كميت پس مانده هاي غذايي در طول سال متغير بوده و در . شود آيد، اطالق مي غذايي به دست مي

پس مانده هاي غذايي . رسد ماه هاي تابستان، كه مصرف ميوه و سبزي بيشتر است، به حداكثر ميمهمترين قسمت زباله است، چرا كه از يك سو به دليل تخمير و فساد سريع، بوهاي نامطبوع توليد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦٨

كرده و محل مناسبي براي رشد و تكثير مگس و ساير حشرات و جوندگان است و از سوي ديگر به ميزان پس مانده هاي قابل ذكر است كه. حائز اهميت است) كمپوست(دليل قابليت تهيه كود از آن

. درصد گزارش شده است76 تا 35فسادپذير در زباله هاي شهري ايران بين

آشغال آشغال در زباله معموال شامل . شود به قسمت فساد ناپذير زباله به جز خاكستر گفته مي

به دو توان آشغال را مي. شود كاغذ، پالستيك، قطعات فلزي، شيشه، چوب و موادي از اين قبيل مي .بخش قابل اشتعال و غيرقابل اشتعال تقسيم كرد

خاكستر باقيمانده حاصل از سوزاندن زغال، چوب و ديگر مواد سوختني كه براي مقاصد صنعتي، پخت

.شود رود گفته مي و پز و يا گرم كردن منازل بكار مي

زايدات ناشي از تخريب و ساختمان سازي ان، تعمير اماكن مسكوني، تجاري، صنعتي، و يا ساير به زايدات حاصل از تخريب ساختم

.شود هاي ساختمان سازي اطالق مي فعاليت

زايدات ويژه ها و معابر، برگ درختان، اين قسمت از زباله ها شامل مواد حاصل از جاروب كردن خيابانمي

ي

.شود اجساد حيوانات مرده و موادي كه از وسايل نقليه به جاي مانده است

ـ زباله هاي صنعتي 2 ـ 2هاي صنعتي هستند ومعموال شامل فلزات، مواد زباله هاي صنعتي، مواد زايد ناشي از فعاليت

كه عمل جمع آوري، . پالستيكي، مواد شيميايي و باالخره زباله هاي ويژه و زباله هاي خطرناك هستند .تصاص داده استها ضوابط خاص و مقررات ويژه اي را به خود اخ حمل و نقل و دفع آن

ـ زباله هاي خطرناك 3 ـ 2مواد زايد خطرناك، مواد زايد جامد يا مايعي هستند كه به علت كميت، غلظت و يا كيفيت

هاي بسيار توانند باعث افزايش ميزان مرگ و مير و يا بيماري فيزيكي، شيميايي و يا بيولوژيكي مي Environmental Protection Agencyت براساس تعريف آژانس حفاظت محيط زيس. جدي شوند

: EPA) (ا اينكه زباله هاي خطرناك به مواد زايد جامدي اطالق مي شود كه بالقوه خطرناك بوده و زباله هاي خطرناك . كنند زيست، فراهم مي پس از طي مدت زماني موجبات خطر را براي محيط

واكنش پذيري و سمي را دارا بوده و اغلب معموال يكي از مشخصات قابليت انفجار، احتراق، خوردگي،تحت عنوان مواد زايد راديواكتيو، پس مانده هاي شيميايي، زايدات قابل اشتعال، زايدات بيولوژيكي و

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٦٩

: شوند مواد منفجره دسته بندي ميها، آزمايشگاه ها و مراكز تحقيقات پزشكي از منابع عمده زايدات بيولوژيكي، بيمارستان

له هاي بيمارستاني به دليل آنكه حاوي زايدات پاتولوژيكي، مواد زايد راديواكتيو، زايدات زبا. هستنددارويي، مواد زايد عفوني، مواد زايد شيميايي و بعضا ظروف مستعمل تحت فشار هستند، از منابع

تكنولوژي جمع آوري، دفع و يا احياي اين . شوند عمده، زباله هاي خطرناك در شهرها محسوب ميمواد در مقايسه با زباله هاي شهري و خانگي تفاوت بسيار دارد و بايد جداگانه مورد توجه قرار

.گيرد

ـ زباله ها بيمارستاني 4 ـ 2زباله هاي بيمارستاني شامل موادي هستند كه با توجه به نوع كار و وظيفه در هر بخش

اق عمل، با مواد زايد آزمايشگاه يا بخش مثال زباله بخش عفوني يا اط. باشند بيمارستاني، متفاوت ميها به هفت هاي مختلف بيمارستان راديولوژي، تفاوت محسوسي دارد و طبق يك بررسي، زباله بخش

): 4(شوند گروه تقسيم مي

الف ـ زباله هاي معمولي بيمارستان غل در عموماً شامل زباله هاي مربوط به بسته بندي مواد و ديگر زباله هاي پرسنل شا

.هاست بيمارستان و خوابگاه هاي آن

ب ـ زباله هاي پاتولوژيكي هاي مختلف بدن، پنبه هاي آغشته به خون و چرك و مواد ها، قسمت ها، ارگان شامل بافت

دفعي بدن همچون نمونه هاي مدفوع و ادرار و غيره جزو اين گروه از مواد زايد، محسوب .شوند مي

اكتيوج ـ مواد زايد راديوها ها و آزمايشگاه هاي بيمارستان شامل جامدات، مايعات و گازها بوده و در برخي از بخش

.ها داراي خصوصيات ويژه اي است وجود دارند كه جمع آوري و دفع آن د ـ مواد زايد شيميايي

ها وجود دارد، در باشد كه به وفور در بيمارستان شامل جامدات، مايعات و گازهاي زايد ميهاي تشخيص و آزمايشگاه ها ماحصل نظافت و ضدعفوني بيمارستان، وسايل و ابزار تنظيف و بخش

ضدعفوني به انضمام داروها و وسايل دور ريختني اطاق عمل بخش ديگري از اين فضوالت را تشكيل فضوالت شيميايي خطرناك در سه بخش . مواد زايد شيميايي ممكن است خطرناك باشند. دهند مي : شوند ، طبقه بندي ميزير

در ) به حالت قليايي (12و باالتر از ) به شكل اسيدي (2 كمتر از PH اين فضوالت با :فضوالت سمي ·

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧٠

بخشي از داروهاي اضافي و يا فاسد شده، جزو اينگونه فضوالت به . زباله هاي بيمارستاني وجود دارند آيند حساب مي

مل تركيبات جامد، مايع و گازي شكل شا:مواد قابل احتراق · در ساير فضوالت كه تا حدودي در زباله هاي بيمارستاني، قابل :مواد واكنش دهنده و موثر ·

.تشخيص هستندهاي آلي و توان قندها، اسيدهاي آمينه و برخي از نمك خطر مي از فضوالت شيميايي بي

هاي سديم، منيزيم، كلسيم، اسيد ي شيميايي نظير نمكها اسيدهاي آمينه و نمك. معدني را نام برد .ها قسمتي از مواد زايد شيميايي هستند ها و فسفات ها، سولفات الكتيك، انواع اكسيدها، كربنات

ه ـ مواد زايد عفوني

توانند به سادگي هاي مختلف هستند كه مي هاي پاتوژن در غلظت اين مواد، شامل جِرممانده هاي آزمايشگاهي، جراحي و اتوپسي ها ممكن است پس منشاء آن. دمنجربه بيماري شونهاي عفوني در بيمارستان، شامل دستكش، وسايل جراحي، وسايل آغشته به جرم. بيماران عفوني باشد

كل زباله هاي % 10اين زباله ها تقريباً . هاي بلند جراحي، ملحفه و غيره است روپوش، لباسها، اره هاي جراحي، شيشه هاي شكسته، از وسايل جراحي سرنگ. دهند ميبيمارستاني را تشكيل

.توان در يك دسته بندي خاص منظور كرد كاردهاي كوچك جراحي و غيره را مي

و ـ مواد زايد دارويي شامل داروهاي پس مانده، محصوالت جانبي درمان و داروهاي فاسد شده يا مواد شيميايي

.ي در زباله هاي بيمارستاني وجود داردهستند كه تا حدود زياد

ز ـ ظروف مستعمل تحت فشار، گازهاي كپسوله شده و غيره كه اگر براي از بين )آئروسل(هاي افشانه ظروفي مثل قوطي

شود زيرا در پاره اي از ها از دستگاه هاي زباله سوز، استفاده گردد موجب بروز خطر مي بردن آن .جار هستندموارد داراي قابليت انف

ـ منبع توليد زباله هاي شهري 3توجه به منابع توليد همراه با آگاهي از تركيب و نرخ توليد زباله، اساس مديريت مواد زايد

شود كه نوع هاي انجام شده در اين زمينه چنين نتيجه گيري مي از بررسي. دهد جامد را تشكيل مياط مستقيم سيستم فعاليت، اماكن توليد و نحوه زندگي زباله توليد شده در هر شهر و منطقه در ارتب

هاي صنعتي، ساخت و سازها و ديگر عوامل توليد زباله تاثير اساسي مدفوع وجود قطب. مردم است ).3(هاي مديريتي آن دارد و تركيبات مختلف مواد زايد جامد و در نتيجه سيستم

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧١

ـ جمع آوري و حمل و نقل زباله هاي شهري 4طبق . ي و حمل و نقل زباله يكي از مهمترين عمليات مديريت مواد زايد جامد استجمع آور

درصد كل مخارج مديريت مواد زايد جامد مربوط به جمع آوري 80محاسبات انجام شده حدود به عبارت . كه درصد بااليي از اين مقدار مربوط به حقوق كارگران و نيروي انساني است. زباله است

به . شود خارج سيستم مديريت مواد زايد جامد فقط صرف حقوق و دستمزد ميديگر اكثريت مهمين جهت اصالح، بهينه سازي و مكانيزه كردن سيستم جمع آوري و حمل زباله، ضمن تسريع در

هاي مختلف ذيال چند مورد از سيستم. عمليات، هزينه و نيروي انساني كمتري را نياز خواهد داشتل زباله كه هم اكنون در كشور ما رايج بوده و به عبارتي مناسب تشخيص جمع آوري و حمل و نق

.شود داده شده است، به اختصار، بيان مي

الف ـ جمع آوري زباله از كيسه هاي پالستيكي و يا بشكه هاي مستعمل كه به عنوان ظروف هاي زباله كش ها در كاميون نگهداري زباله مورد استفاده قرار گرفته و مبادرت به تخليه آن

در صورتيكه در . گيرد اين روش كه در حال حاضر در اغلب شهرهاي كشور انجام مي. گردد مي .آيد هاي متناسب و مفيد به حساب مي خطوط جمع آوري مناسب قرار گيرد يكي از روش

هاي ها به كاميون هاي دستي و انتقال مستقيم آن ب ـ حمل زباله از منازل بوسيله گاريدر اين روش زباله هاي خانگي طبق برنامه هاي پيش بيني شده توسط كارگران تنظيف . دهسرپوشي

هاي زباله با حجم كافي به ايستگاه هاي مشخص شده در شهري از منازل جمع آوري و بوسيله چرخ .شوند هاي زباله كش، بارگيري مي سيستم منتقل گرديده و مستقيماً در كاميون

. منازل و مراكز توليد و انتقال آن به جايگاه هاي موقت شهريج ـ جمع آوري زباله از استفاده از اين روش عموماً در شهرهاي قديمي به علت وجود كوچه هاي تنگ و باريك، عدم

در اين روش . دسترسي به ماشين آالت ويژه حمل و نقل و يا كمبود پرسنل تنظيف، معمول استهاي زباله كه عموماً غيربهداشتي ي با استفاده از چرخزباله هاي خانگي بوسيله مامورين شهردار

هاي زباله شوند تا بوسيله كاميون است به جايگاه هاي موقت حمل گرديده و بر روي هم تلنبار مي .هاي زباله و يا محل دفع حمل شوند كش و يا هر وسيله ديگر به ترمينال

هاي حمل زباله كه طي چند سال وانتاستفاده از : ها در حمل و نقل زباله د ـ كاربرد وانتاخير در بسياري از شهرهاي كشور معمول گرديده روشي است كه زباله مستقيماً از كوچه و

توصيه صريح در استفاده از . گردد هاي باريك برداشته شده و به ايستگاه هاي انتقال، حمل مي خيابان .هاي بزرگتر نباشد كان تردد براي كاميونها منحصر به نواحي و محله هايي از شهر است كه ام وانت

S.C.S (Stationary Container: (هاي جمع آوري زباله با كانتينرهاي ثابت ه ـ سيستم

System : در اين روش كانتينرهاي مستقر در اماكن توليد زباله بوسيله مردم و يا مامورين ه، طبق برنامه از پيش تعيين شده به هاي ويژه حمل زبال سپس كاميون. شوند شهرداري بارگيري مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧٢

محل استقرار كانتينر حركت نموده و پس از تخليه زباله در مخزن خود، كانتينر را در محل اصلي هاي هاي زباله و يا محل زباله هاي تخليه شده از كانتينرها به ايستگاه انتقال، ترمينال. نمايند مستقر مي

).2(شوند دفع منتقل مي

هاي زباله ـ ايستگاههاي انتقال يا ترمينال1 ـ 4شوند فضاهاي مسطح هاي زباله كه عموماً در شهرهاي بزرگ احداث مي ايستگاههاي انتقال يا ترمينال

هاي و حصاركشي شده اي هستند كه در اصل براي بارگيري زباله از ماشين آالت كوچك به كاميون .گيرند يبزرگ زباله كش مورد استفاده قرار م

شوند كه محل دفع نهايي از محل جمع آوري زباله فاصله اين تاسيسات زماني بكار گرفته ميدر چنين شرايطي حمل مستقيم زباله با ماشين آالت كوچك و كم حجم از اماكن . زيادي داشته باشد

كنترل كامل توليد به محل اصلي دفع غير اقتصادي بوده و هزينه هاي گزافي را در بر خواهد داشت، هاي پيشرفته و نيز ايستگاه هاي انتقال زباله از نظر آلودگي، انتقال سريع زباله از محل به كمك روش

.ترتيب فضاي سبز و گل كاري الزامي خواهد بود

ـ كميت زباله هاي شهري 5آگاهي از كميت زباله هاي شهري براي طراحي سيستم مديريت مواد زايد جامد شهري از

توان پرسنل، ظرفيت و تعداد ماشين آالت يژه اي برخوردار است و بدون اطالع از آن نمياهميت وتاكنون برآوردهاي مختلفي براي ميزان توليد زباله هاي شهري ارائه . مورد نياز را محاسبه نمود

گرم برآورد شده كه مسلّما در 800مثال براي ايران نرخ توليد سرانه زباله حدود . شده است .اي مختلف متفاوت استشهره

بايد توجه داشت كه نرخ زباله به عوامل متعددي از قبيل موقعيت جغرافيايي محل، شرايط آب و هوايي، فصول سال، وجود يا عدم وجود سيستم بازيافت، آداب و رسوم، فرهنگ مردم، ه وضعيت اقتصادي، سطح آموزش و سطح بهداشت جامعه بستگي دارد كه بايد براي هر شهر ب

نكته مهم اينكه از اعداد و ارقام به دست آمده در نقاط . صورت جداگانه و اختصاصي محاسبه شود .توان استفاده نمود ديگر مستقيماً در طراحي سيستم مديريت مواد زايد شهر مورد نظر مي

هاي دفع زباله ـ روش6بازيافت، سوزاندن، هاي معمول كه تاكنون براي دفع زباله بكار گرفته شده است شامل روش

هاي پيشرفته هاي سنتي، نيمه صنعتي و مدل دفن بهداشتي و تهيه كمپوست با استفاده از سيستمبا توجه به موقعيت جغرافيايي و آب و هوايي شهرهاي كشور و وجود . هوازي و غيرهوازي است

هري در ايران كه هاي خاص زباله هاي ش هاي باير فراوان در اطراف شهرها و همچنين ويژگي زمينهاي سوزاندن، كمپوست و دفن بهداشتي به دهد، روش ها را مواد آلي تشكيل مي آن% 70بيش از

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧٣

هاي بازيافت از مبدأ توليد همراه باشد از اهميت خاصي صورتي كه در ابتدا با اجراي سيستم .گيرد برخوردار است كه ذيالً به صورت خالصه مورد بحث قرار مي

(Incineration)دن ـ سوزان1ـ 6ها در ايران با توجه به كيفيت زباله هاي شهري كه بهره وري بازيافت و كودسازي در آن

هاي باير و فراواني كه در اطراف شهرها تناسب خاصي براي زياد است و نيز با عنايت به وجود زمين. شود له سوز، توصيه نميدفن بهداشتي زباله دارند، سرمايه گذاري در جهت احداث كارخانه هاي زبا

اما از آنجا كه آلودگي بيولوژيكي و عفوني زباله هاي بيمارستاني معموال بيش از انواع ديگر زباله است، كارشناسان، بهترين روش براي دفع زباله هاي مراكز درماني را سوزاندن در كوره هاي زباله

با دستگاه هاي زباله سوز به شرح زير ضمنا محاسن و معايب سوزاندن زباله. سوز، توصيه كرده اند : شود خالصه مي

محاسن هاي دفع به اين روش موثرترين روش دفع زباله است كه در مقايسه با ساير روش ·

ها از خاكستر باقيمانده به علت عاري بودن از مواد آلي و باكتري. زمين كمتري نياز دارد .ابل دفن استنظر بهداشتي مخاطره آميز نبوده و ق

.آب و هوا و تغييرات جوي تقريباً تاثير مهمي در اين روش ندارد · سوزاندن زباله در دستگاه هاي زباله سوز منافع جنبي نظير استفاده از حرارت ايجاد ·

.شده براي گرم كردن بويلرها و در نتيجه توليد انرژي بهره دارد معايب ها به سرمايه گذاري و هزينه اوليه بيشتري نياز قايسه با ساير روشاين روش در م ·

.دارد .نمايد كه عموماً مورد اعتراض مردم است اين روش ايجاد بو، دود و آلودگي هوا مي · به پرسنل كارآزموده و افراد مجرب براي بهره برداري و نگهداري از دستگاه هاي ·

.زباله سوز نياز است .هاي دفع زباله است هزينه نگهداري و تعميرات در اين روش بيش از ساير روش · اين روش براي دفع مواد زايد خطرناك نظير مواد راديواكتيو و مواد قابل انفجار ·

).5(روش مناسبي نيست

ـ كمپوست يا كود گياهي 2ـ 6هاي دفع زباله، بخصوص ير روشتهيه بيوكمپوست از فضوالت شهري در مقايسه با سا

توان سوزاندن، ارزان تر و اقتصادي تر است، بطوريكه در حوالي شهرها با سرمايه گذاري كمي مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧٤

شود كه به يادآور مي. كود مناسبي جهت توسعه فضاي سبز شهري و يا به منظور فروش تهيه نمودحجم توليد و الزام به رعايت علت گنجايش نسبتا زياد تاسيسات تهيه كمپوست و نيز محدوديت

توان كليه زباله هاي شهري را به كود كمپوست تبديل زمان تبديل مواد آلي زباله به كمپوست، نميهاي ديگر دفع زباله نظير دفن بهداشتي نيز يك مسئله اجتناب ناپذير كرد، بلكه استفاده از روش

دهند توليد ن را مواد آلي تشكيل مياز زباله هاي شهري در ايرا% 70از آنجا كه بيش از . استتواند بخوبي در صدر برنامه هاي بازيافت و دفع بهداشتي زباله در كشور ما قرار بيوكمپوست مي

.گيرد عبارت است از تجزيه كنترل شده مواد آلي در حرارت و رطوبت تعريف كلمه كمپوست ـ

. هاي هوازي و يا غير هوازي گانيسمها و ساير ميكروار ها، كپك ها، قارچ مناسب بوسيله باكتري اصالح كننده خاك بوده و باعث بهبود هوموس. كمپوست داراي درصد زيادي هوموس استنكته مهم اينكه هوموس حاوي مقدار زيادي مواد . شود شرايط زندگي و عملكرد موجودات خاك مي

).4(گيرد باشد كه بتدريج در خاك آزاد شده و در اختيار گياه قرار مي ازته مي

عوامل موثر در تهيه كود از زباله . درصد باشد60 تا 50رطوبت توده كمپوست بايستي بين · ) .هوادهي(تامين اكسيژن مورد نياز براي تجزيه مواد · . درجه سانتي گراد است60درجه حرارت مورد نياز براي تجزيه مواد حدود · . مواد به منظور كنترل عمل تجزيه همگن بودن ·

Nتنظيم نسبت ·C

) . باشد30اين نسبت بايد حدود (ها بيشتر شده ابعاد و قطعات موادي كه بايد تجزيه گردند هرچه كوچكتر باشد، مجموع سطح آن ·

.يابد ها با ميكروارگانيسم افزايش مي و در نتيجه سطح تماس آن

ها كمپوست تهيه ، هوادهي متناوب موادي است كه از آن كود از زبالهاصول كار در تهيههوادهي عالوه بر تامين اكسيژن مورد نياز براي تجزيه مواد، باعث افزايش درجه حرارت، . شود مي

در تهيه كود از . شود كنترل مگس و بوهاي ناهنجار و در نهايت تسريع در عمل تجزيه مواد ميقابل كمپوست، جداسازي مواد غيرقابل كمپوست، ميزان نياز به كمپوست، و زباله، دفع مواد غير

نحوه كاربرد آن، توليد بو و كنترل آن، جنبه هاي بهداشتي و قيمت تمام شده كمپوست همگي .فاكتورهايي هستند كه بايد به دقت مورد توجه قرار گيرند

ـ دفن بهداشتي زباله 3ـ 6ها در دل از انتقال مواد زايد جامد به محل ويژه دفن آندفن بهداشتي زباله عبارت است

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧٥

دفن بهداشتي، يك روش موثر و ثابت شده . خاك بنحوي كه خطري متوجه محيط زيست نشوددر هر منطقه اي كه زمين كافي و مناسب وجود داشته باشد، روش . براي دفع دائم مواد زايد است

اين روش متداول ترين روش دفع زباله در . رار گيردتواند بخوبي مورد استفاده ق دفن بهداشتي مي : عمليات دفن بهداشتي زباله شامل چهار مرحله زير است. جهان است

ريختن زباله در يك وضع كنترل شده · ) متر2به ضخامت حدود (پراكندن و فشردگي زباله در يك اليه نازك براي حجم مواد · سانتي متر20 با يك اليه خاك به ضخامت حدود پوشاندن مواد · سانتي متر با خاك 60پوشش اليه نهايي زباله به ضخامت حدود ·

دفن بهداشتي زباله يك روش كامالً قابل قبول و مطمئن براي دفع زباله هاي شهري است و به اد در دفن بهداشتي زباله پوشاندن مو. عنوان يك جايگزين در مقابل تلنبار كردن زباله مطرح است

به طور موثر از تماس حشرات، جوندگان، حيوانات ديگر و پرندگان با زباله ها جلوگيري به عمل اليه پوششي خاك همچنين از تبادل هوا و مواد زايد جلوگيري كرده و مقدار آب سطحي . آورد مي

امت اليه خاكي كه براي ضخ. رساند را كه ممكن است به داخل محل دفن نفوذ كند به حداقل مي سانتي متر و پوشش نهايي خاك در روي 15رود بايستي حداقل پوشش روزانه مواد به كار مي

سانتي متر باشد تا از نظر ايجاد و يا نشت گازهاي توليدي در اعماق و يا سطح 60شيارهاي زباله .زمين كنترل الزم به عمل آيد

ـ انتخاب محل دفن زباله 1ـ 3ـ6

تخاب زمين مورد نياز مناسب براي دفن زباله هاي شهري، مهمترين عمل در دفن انشود كه بايد با دقت كافي و همكاري ادارات و موسساتي چون حفاظت محيط بهداشتي محسوب مي

زيست، بهداشت محيط، سازمان آب منطقه اي، سرجنگلداري، كشاورزي و منابع طبيعي و نيز با سال 25محل دفن بهداشتي زباله بايد حداقل به مدت . انجام شودها تشريك مساعي شهرداري

اين امر هم از نظر ايجاد ترافيك ناشي از رفت و آمد . محاسبه شده و در جهت توسعه شهر نباشدهاي زباله كش و هم از نظر مسائلي كه در اجراي عمليات در محل دفن مورد توجه است، كاميون

زمين براي طراحي دفن بهداشتي زباله و عمليات بهره برداري و نيز انتخاب نوع . حائز اهميت استبطور خالصه فاكتورهاي مهمي كه در . ابزار مورد نياز تاثير بسيار مستقيمي در اين مورد دارد

انتخاب محل دفن زباله بايد مورد توجه قرار گيرند، عبارتند از توجه به بهداشت و سالمت عمومي، توپوگرافي منطقه، مطالعات هيدرولوژي و زمين شناسي جايگاه، قابليت سطح زمين مورد نياز،

دسترسي به خاك پوششي مناسب، قابليت دسترسي به محل دفن، فاصله شهر تا محل دفن، رعايت جهت بادهاي غالب، زهكشي محل دفن، هزينه ها و استفاده هاي آتي از زمين و توجه خاص هر

.طرح جامع توسعه شهري

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧٦

هاي مختلف دفن بهداشتي زباله روش ـ2ـ 3ـ6هاي مختلف دفن بهداشتي زباله بر حسب موقعيت جغرافيايي، سطح آبهاي زير زميني روش

قابل ذكر است كه توضيح كامل . و ميزان خاك قابل دسترس جهت پوشش زباله بسيار متفاوت استهاي مسطح، سراشيبي، لي روشها از حوصله اين گفتار، خارج بوده و تنها با شرح ك يكايك اين روش

هاي ديگر دفن بهداشتي زباله در ها و يا سيستم توضيح كامل اين روش. گردد ترانشه اي اكتفا مي ).6(كتب و مراجع مربوطه موجود است

) Area Method(الف ـ روش دفن بهداشتي به صورت مسطح

ري، مناسب نباشد در اين شود كه زمين براي گودبردا از اين روش در موقعي استفاده مي سانتي متر در روي زمين 40ـ75روش زباله ها بعد از تخليه به صورت نوارهاي باريكي به ضخامت

. سانتي متر برسد180ـ300ها به شوند تا ضخامت آن تسطيح گرديده و اليه هاي زباله فشرده مي گسترده و فشرده 15ـ30مت از اين مرحله به بعد روي اليه هاي آماده شده قشري از خاك به ضخا

.شوند مي

) Ramp Method(ب ـ روش سراشيبي اغلب در موارديكه مقدار كمي خاك براي پوشش زباله در دسترس باشد از روش سراشيبي

اصوال مساعدترين منطقه براي عمليات دفن بهداشتي زباله در اين روش، مناطق . نمايند استفاده ميدر اين عمليات . شود كه خوشبختانه به وفور در كشور ما يافت ميكوهستاني با شيب كم است،

جايگزيني و فشردن مواد طبقه روش قبلي صورت گرفته و خاك الزم براي پوشاندن زباله از .گردد هاي ديگر محل تامين مي قسمت

) Trench Method(ج ـ روش ترانشه اي يا گوداي

هاي زير زميني در دسترس بوده و سطح آباين روش در مناطقي كه خاك به عمق كافي ، عمق 12-30بدين ترتيب ترانشه هايي بطول . گيرد به كفايت پايين است مورد استفاده قرار مي

از اين پس زباله در ترانشه هايي كه از قبل آماده شده است . شود متر حفر مي5/4ـ15 و عرض 1ـ4 سانتي متر است فشرده 150ـ200ال بين تخليه گرديده و به صورت اليه هاي نازكي كه معمو

. گردد مي

متر رسيده و و در صورت لزوم با قشري از خاك به 2-5/2ارتفاع اين اليه ها بايستي حداكثر . سانتي متر پوشيده شوند10ـ30ضخامت

ـ بازيافت مواد7 با ارزش يكي از مهمترين اهداف در پردازش مواد زايد جامد، بازيافت و جداسازي تركيبات

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧٧

هاي مختلفي در جهان براي تفكيك و امروزه تكنيك. باشد از داخل زباله و تبديل آن به مواد اوليه ميتوان به دو ها مي جداسازي اجزاي تركيبي مواد زايد جامد توسعه يافته اند كه از مهمترين اين تكنيك

: داخته خواهد شد، اشاره كرد روش عمده تفكيك از مبدأ توليد و تفكيك در مقصد كه ذيال به آن پر

الف ـ تفكيك از مبدأ توليد هاي جداسازي و روش جداسازي و تفكيك در مبدأ يكي از مهمترين و كم هزينه ترين روش

. شود تفكيك مواد زايد، محسوب مي

در اين روش، زايدات قابل بازيافت پس از جداسازي در منزل جهت ذخيره سازي به ظروف هاي مسكوني، نصب گرديده اند، منتقل و سپس توسط دين منظور در محيطويژه اي كه ب

يكي از محسنات اين روش . گردند هاي ويژه و منظم از محل توليد به محل تبديل، حمل مي سرويسعدم اختالط و آلودگي مواد زايد قابل بازيافت با هم و در نتيجه عدم نياز به ضدعفوني و شستشوي

. هزينه هاي مازاد استمضاعف و همچنين صرف

ب ـ تفكيك در مقصد هاي بازيافت و جداسازي مواد روش جداسازي و يا تفكيك در مقصد نيز يكي ديگر از روش

در اين روش زايدات قابل بازيافت پس از ورود به مراكز انتقال و يا دفع به . آيد زايد به حساب ميهاي مكانيزه همانند سرند، آهن انواع سيستمتوسط روش سنتي و با صرف نيروي انساني و يا توسط

بطور كلي هر كارخانه بازيافت و . گردند از داخل مواد تفكيك و جداسازي مي. . . ربا، تونل باد و : تبديل مواد زايد جامد از سه قسمت اساسي زير تشكيل شده است

ـ قسمت دريافت مواد1 ـ قسمت جداسازي 2 ل و توليد ـ قسمت آماده سازي محصو3

در . توان بازيابي كرد ريزند مي از نظر كلي تمام موادي را كه مصرف كنندگان به دور ميموادي كه براي بازيابي و برگشت به صورت . عمل بين كميت و كيفيت اين مواد تفاوت وجود دارد

وده و ها بسيار متفاوت ب باشند كه عناصر تشكيل دهنده آن مواد اصلي نامناسب هستند موادي مياز اينرو مديريت مواد زايد جامد با دارا بودن اهداف مشخص در مورد . باشند نامرغوب مي

هاي ديگر دفع تحويل گردد، قادر به ارائه سيستم مقداري از زباله كه بايد بازيابي شده و يا به روششكيل دهنده با توجه به ميزان مواد ت. مشخصي از بكارگيري و استفاده مجدد اين مواد خواهد بود

ها و وضعيت اقتصادي و نياز ها نيز در هر كشوري بر حسب سياست گذاري زباله، ميزان بازيافت آن ).7(به منابع تفاوت دارد

درصد مواد بازيافتي از قبيل كاغذ، كارتن، پالستيك، شيشه و فلزات 20در كشور ما با وجود

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧٨

بازيافت از مبدأ يك تحول اساسي در درصد مواد قابل كمپوست اتخاذ سيستم 70و نيز حدود قابل ذكر است كه در حال حاضر بازيافت از زباله هاي . مديريت مواد زايد جامد خواهد بود

.باشد بيمارستاني و مراكز بهداشتي ممنوع مي

ـ راه كارهاي اساسي ويژه بهينه سازي مديريت مواد زايد جامد شهري 8اد زايد جامد و از آن جمله توجه به توليد زباله كمتر در اين زمينه انجام مديريت صحيح مو

در محور بازيافت از مبدأ توليد، جمع آوري ودفع صحيح اينگونه مواد كه در واقع اركان اصلي بهينه توجه به رفاه پرسنلي، تهيه قانون . دهد از ضروريات امر است سازي اين مديريت را تشكيل مي

بايستي انده ها، وابستگي به خارج ازجمله مواردي است كه ميصحيح و عاري از نقص مديريت پس مبدين ترتيب آنچه مسلّّم است بهره . در برنامه مديريت زايدات شهري كشور مدنظر قرار گيرد

باشد كه قادر است با هاي اخير مي هاي كشور طي سال گيري از تجربه هاي كسب شده شهرداريهاي اساسي و خطوط اصلي روند اين مديريت را در سالتوجه به محاسن و معايب آن راهكارهاي

به منظور احتراز از اطاله كالم، مواردي چند از راهكارهاي اساسي را كه قطعا در . آتي ترسيم نمايدبهينه سازي مديريت زايدات شهري كشورمان ايران، موثر است به شرح زير خالصه نموده، اميد

.حيط زيست كشور مورد توجه قرار گيرداست در برنامه هاي ويژه بهداشت و مانجام مطالعات الزم جهت بررسي وضعيت جمع آوري و دفع زباله در شهرهاي مختلف كشور با ·

توجه خاص بر اصول توليد زباله كمترتهيه مقدمات تدوين، ارائه و تصويب قوانين و استانداردهاي الزم در اين زمينه با توجه خاص بر · واد زايد سمي و خطرناك بويژه زباله مراكز بهداشتي درماني كشورم هاي كشور هاي الزم جهت كادر خدمات شهري در شهرداري برگزاري سمينارها و آموزش ·تامين اعتبارات الزم جهت بهبود بهداشت محيط شهرها از طريق وزارت كشور بويژه توسعه صنايع ·

بيوكمپوست هاي انجام اقدامات اساسي در جهت تامين ماشين آالت مورد نياز به منظور مكانيزه نمودن روش ·

جديد جمع آوري و دفع مواد زايدهاي الزم جهت تامين اعتبارات مورد نياز جهت احداث كارخانه هاي بيوكمپوست و انجام هماهنگي ·

ربازيافت از مبدأ توليد از طريق سيستم بانكي كشوها و بخشنامه هاي الزم جهت بهبود مديريت مواد زايد جامد و جلوگيري و تهيه دستورالعمل ·

ممانعت از بازيافت غير بهداشتي مواد زايد در شهرها

خالصهكنترل مواد زايد جامد و ازجمله زباله هاي سمي و خطرناك كه بخشي از آنرا زباله هاي

همه روزه وجود . مر اجتناب ناپذير در مديريت زايدات شهري استدهد يك ا بيمارستاني تشكيل مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٧٩

هزاران تُن زباله در شهرهاي مختلف كشور با همه تنوعي كه از نظر آلودگي دارند مسئله ايست كه بايستي در صدر برنامه هاي بهداشت و با توجه به افزايش جمعيت و توسعه صنعت و تكنولوژي مي

بدين لحاظ و باتوجه به اهميت مسئله در اين مقوله ابتدا مواردي .محيط زيست كشور قرار گيردهاي جمع آوري و دفع، مورد توجه قرار چند از خطرات بهداشتي، نوع و ميزان زباله و سپس سيستم

هاي كمپوست بازيافت از مبدأ و دفع بهداشتي هرچند به هاي دفع زباله سيستم در روش. گيرد مينكته قابل ذكر در اين است كه مطالب . ت خاصي توضيح داده شودصورت مختصر لكن با اهمي

منتخب در اين مجموعه با توجه به محدوديتي كه وجود دارد به صورت كامالً اختصار بيان گرديده و شود كه در صورت نياز به منابع علمي ذكر شده در اين مبحث مراجعه به عالقمندان توصيه مي

.فرمايند

منابع ، 1730سم شناسي صنعتي، جلد اول، انتشارات دانشگاه تهران ، شماره . ي، غالمحسين ـ ثنائ1

01366چاپ دوم، تهران جلد اول، مركز انتشارات علمي دانشگاه آزاد . مواد زايد جامد. ـ عمراني، قاسم علي2

01377اسالمي، تهران تشارات علمي دانشگاه آزاد مواد زايد جامد، جلد دوم، مركز ان. ـ عمراني، قاسم علي3

01377اسالمي، تهران

4) Gellens V. Boelems J. Verstraete W. "Source separation, selective collection and in reactor Digestion of Biowaste Netherland", Kluwer Academic Publishers, 1995. 5) Tchobanoglous G. Theisen H. Vigil SA., "Integrated Solid Waste

Management". McGraw - Hill, 1993. 6) Arcadio P. Sincero Sr. Environmental Engineering a Design

Approach. Prentice Hall of India. ISBN- 81-303- 14, 03-74, New Delhi -

110001, 1999.

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨٠

7) Herbert F. Lund P.E. " Recycling information and sources"

,Environmental Protection Agency Washington DC, 2001. 8) Herbert F. Lund Recycling Handbook seconds Edition. McGraw -

Hill, Washington, D. C. 2001.

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨١

5گفتار

ت آنآلودگي هوا و اثرا

دكتر منصور غياث الدين دانشگاه علوم پزشكي تهران

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨٢

اهداف درس

:رود فراگيرنده، پس از گذراندن اين درس، بتواند انتظار مي

به تاريخچه آلودگي هوا اشاره نمايد آلودگي هوا را تعريف كند منابع آلودگي هوا را بيان كند سالمت جامعه را شرح دهداثرات هوا بر ارتباط آلودگي هوا و سرطان را توضيح دهد استانداردهاي هواي آزاد را توضيح دهد

واژه هاي كليدي هاي فسيلي، صنعت، بيماري آلودگي، هوا، سوخت

مقدمه به هاي هاي مختلف به جن از زمان برپايي آتش، آلودگي هوا با انسان بوده است ولي در دوران

هاي محلي كه اثراتي از در مقياس كوچك آلودگي. متفاوتي از آلودگي اهميت داده شده استباشند و در شوند مورد توجه مي هاي خطرناك و ديرعالج را باعث مي هاي ساده تا بيماري مزاحمت

ث هاي اسيدي و گرمايش زمين مورد توجه و بح حد جهاني مسائلي مثل تخريب اليه اوزن، بارانهاي هوا در اوايل انقالب صنعتي عمدتا صنايع و سوخت زغال سنگ بوده است و منشاء آلودگي. است

. باشد در قرن بيستم و بيست و يكم مسئوليت آلودگي هوا در شهرها با حمل و نقل درون شهري ميهاي فسيلي در حمل و نقل صنعت از يك طرف و فرآيندهاي صنعتي با مصرف مواد خام و سوخت

در اين گفتار . باشند هاي دست ساز مي حصوالت توليدي از طرف ديگر از عوامل عمده آلودگيمهاي آالينده هاي مهم مختصري از تاريخچه حوادث مهم آلودگي هوا، طبقه بندي، اثرات و استاندارد

.هوا مورد بحث قرار خواهند گرفت

تاريخچه و حوادث تاريخي آلودگي هوا: گويد در گزارشي از وضعيت رم مي) Seneca(سوف رومي به نام سِنِكا ميالدي فيل61در قرن

چرخيدند و بخارات بيماري زا و دوده ها كه مي وقتي من از هواي سنگين رم و بوهاي بد دودكش"وقتي كه آلودگي هوا در ) 1 ("ريختند خارج شدم احساس تغيير در حالت خود نمودم را به هوا ميهام براي الينور همسر هِنري دوم غيرقابل تحمل بود، در ناكينگ) Tutbury Castle(كاخ تاتبري

1300 سال بعد سوخت زغال سنگ در لندن ممنوع شد بطوري كه در سال 160. تغيير مكان دادتمام كساني كه صداي مرا ": ميالدي ادوارد اول فرماني صادر كرد كه در آن گفته شده است

گر به علت سوزاندن زغال مقصر شناخته شوند سر خود را از دست شنوند آگاه باشند كه ا مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨٣

در بروشوري با عنوان فومي فوجيوم ) John Evelyn( جان اِوِّلين 1661 در سال "خواهند داد)Famifugium ( هاي هوا پيشنهاد هايي را براي كاهش آلودگي منتشر شد راه حل1772كه در سال

هاي انقالب مسائل و مشكالت آلودگي در دوران ).2(برد دارند ها هنوز كار كرد كه بسياري از آن . به بعد متفاوت بوده است1925 و از 1925صنعتي، شروع قرن بيستم تا

جهان شاهد چند حادثه مهم آلودگي هوا بوده است كه جهت مثال و براي 1925 در دوره بعد از .ودش بيشتر روشن شدن موضوع به نمونه هايي از آن اشاره مي

حادثه دره ميوز بلژيك ) 1 به علّت وجود وارونگي هوا و تراكم آالينده هاي خروجي از صنايع، اسيد 1930در روز اول دسامبر

البته . نفر انسان و تعداد زيادي گاو و گوسفند تلف شدند60سولفوريك، شيشه سازي و تهيه روي، يرها در روزهاي چهارم و پنجم دسامبر روز طول كشيده و بيشتر مرگ و م5حالت وارونگي حدود . قسمت در ميليون بوده است38هاي فوق، تا هوا طي روزSO2غلظت . گزارش شده است

دونورا پنسيلوانيا ـ آمريكا) 2 حالت پايدار برفراز شهر دونورا مستقر گرديد و تراكم آالينده ها كه عمدتا از 1948 اكتبر 31از

هزار نفري شهر شد كه تعدادي 12 نفر از جمعيت 6000باعث بيماري شوند صنايع فوالد ناشي مي .ها در اين حادثه مشخص نشده است مرگ و مير. هم بستري شدند

لندن ) 3 لندن از معروفترين حوادث ناگوار آلودگي هوا است كه 1952 دسامبر 9 تا 5) اسماگ(مه ـ دود در اين . علّت آلودگي هوا گزارش شده است نفر اضافه مرگ و مير به 4000ها حدود طي آن روز

حادثه نيز كه تراكم ذرات و انيدريد سولفورو به علت پديده وارونگي هوا افزايش يافته بود، مسئول در كليه موارد فوق و ساير حوادث مشابه بيشتر قربانيان افراد . مرگ و ميرها شناخته شده است

توانيد در شرح بيشتر در مورد اين حوادث را مي. دمسن، بيماران ريوي و اطفال خردسال بوده انهاي آلودگي هوا، ازجمله كتاب آلودگي هوا، ترجمه دكتر غياث الدين، انتشارات دانشگاه اكثر كتاب

.تهران مطالعه فرماييداين حوادث و حوادث مشابه در نيويورك، لوس آنجلس، پوزاريكاي مكزيك و غيره منجر به وضع

هايي شد كه از آن زمان تا به حال چندين بار تجديد نظر شده است و و استانداردقوانين، مقررات . سازمان جهاني بهداشت درج خواهد شد1998در پايان اين مبحث استانداردهاي منتشره در سال

به 1374ولي آخرين قانون در سال . كند گذاري در ايران از سه دهه تجاوز نمي سابقه قانون به 1379 سال در شهريور 5ي اسالمي رسيد كه آيين نامه اجرايي آن پس از تصويب مجلس شورا

.تصويب هيئت وزيران رسيد و ابالغ گرديد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨٤

طبقه بندي آالينده هاي هواتوان به تقسيم از نظر منشاء آالينده هاي هوا را به چند طريق تقسيم كرده اند كه از آن جمله مي

. تقسيم از نظر اثرات فيزيولوژيكي نام بردباشد و آلودگي كه اوليه و ثانويه مي

از نظر منشاء آنهايي هستند كه به همان شكل و تركيبي كه از منبع توليد خارج شده اند در آالينده هاي اوليه معموال از تركيب آالينده هاي اوليه تحت تاثير اشعه خورشيد آالينده هاي ثانويههوا وجود دارند و

قسمت و ثانويه مثل اسماگ فوتوشيميايي، اوزن وSO2 ، CO ، HCه مانند اولي .شوند توليد مي .NO2عمده

از نظر اثرات فيزيولوژيكي : شوند كه عبارتند از گروه عمده تقسيم مي5به هاي خنثي كه با رقيق ، متان و ساير گازCO2خفه كننده ها شامل خفه كننده هاي ساده مانند ) 1

شوند و خفه كننده هاي تركيبي كه به علت باعث خفگي مي) هاي بسته محيط(كردن اكسيژن محيط COكنند مانند هاي بدن ايجاد خفگي مي ها و ارگان تركيب با آنزيم

و مجاري تحتاني ) SO2(تحريك كننده ها شامل تحريك كننده هاي مجاري فوقاني تنفسي ) 2 شوند مي) NO2(تنفسي

گردند مثل تركيبات ها باعث بيماري عضوي از بدن مي ه ارگانسموم سيستميك كه با حمله ب) 3 هاي آروماتيك جيوه، سرب، هيدروكربن

هاي اليفاتيك گذارند مثل هيدروكربن تركيبات مخدر و بيهوش كننده كه روي اعصاب اثر مي) 4 كلره

. هاي عطري چند هسته اي زا ـ بنزاپيرن، بنزن، هيدروكربن مواد سرطان) 5

آلودگي هوامنابع همانطور گروه ثابت. منابع انتشار آالينده هاي هوا را به دو گروه ثابت و متحرّك تقسيم كرده اند

منابع شود و ها پيداست شامل صنايع، نيروگاه ها و مراكز تجاري و مسكوني مي كه از اسم آن .رددگ انواع وسايل نقليه از موتور سيكلت تا هواپيما و كشتي را شامل ميمتحرّك

آلودگي هوا در صنايع هم به علّت مصرف سوخت است و هم نوع فرآيند، در حاليكه در منابع . شود هاي آالينده و يا ذرات، وارد هوا مي متحرّك عمدتا حاصل احتراق سوخت بوده و به صورت گاز

ول مقدار آلودگي توليد شده از منبع را با وزن آلودگي به واحد وزن مواد خام مصرفي يا محص .گويند ميضريب انتشاركنند و به آن توليدي بيان مي

1هاي شماره ضريب انتشار براي آالينده هاي مهم بعضي منابع بدون وسيله كنترل به شرح جدول

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨٥

.باشد مي2و

ليتر سوخت 1000 ـ ضريب انتشار مواد نفتي بر حسب كيلوگرم آلودگي براي 1جدول

So2So3CoNOxVOCذراتديگ بخارسوخت مازوت براي نيروگاه ها

255/1 S19S 43./

6./809./

S19S 255/1مازوت صنعتي 24./

6./6/6034./

S17S 24/0گازوئيل صنعتي 24./

6/04/2024/0

S19S 255/1مازوت تجاري 24./

6./6/614./

S17S 24/0گازوئيل تجاري 24./

6./4/204./

3/0Sنفت و گاز خانگي 17

S 24./

6./2/2085./

= S درصد گوگرد موجود در سوخت

در صنايع، عالوه بر آالينده هاي ناشي از سوخت و مواد خام، توليدات مياني و محصول نهايي هم وكربن چند هسته اي عطري فلورايد و ذرات هيدردر صنعت آلومينيوم،مثال ) 3(شود وارد هوا مي

، فلزات سنگين مثل ها زباله سوزشود و از ، سرب وارد هوا ميدر صنايع فلزي. شوند توليد مينوع آالينده و ضرايب انتشار . شوند كادميوم و تركيبات خطرناك دي اكسين و فورين منتشر مي

.باشد پذير ميبراي صنايع با شناخت و بررسي فرآيند و در نهايت اندازه گيري امكان

نمونه برداري و اندازه گيري آلودگي هواگيرد و براي اين كار روش نمونه برداري آلودگي هوا هم از منابع و هم هواي آزاد صورت مي

Standard Method, ASTMهاي شود به كتاب استاندارد وجود دارد كه در صورت نياز توصيه ميهاي الكترونيك، براي آناليز شيميايي نيز روش. آلودگي هوا مراجعه شودTextهاي و كتاب

ASTMهاي ساده دستي كه مورد تاييد نورسنجي و كامال اتوماتيك و دقيق و همچنين روش .گيرد باشد مورد استفاده قرار مي مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨٦

ـ ضرايب انتشار براي اتومبيل و كاميون 2جدول

كاميون اتومبيل

ساخت قبل از آلودگي1968

G/km

در اتومبيل كاهش (%)جديد

جرقه اي

G/km

ديزلG/km

NOx 5/2 75 7 12 CO 65 95 150 17

هيدروكربن نسوخته

10 90 17 3

خيلي 40 5/0 ذرات كم

5/0

اثرات آلودگي هوا

مقدمه اثرات مضرّ آلودگي هوا بر سالمت انسان، حيوان و گياهان و همچنين تخريب مواد و آثار فرهنگي

هاي اسيدي اليه اوزن طي چند دهة اخير مساله باران .ي و مطالعات زيادي بوده استموضوع بررسهاي آن بر اكوسيستم و در نهايت انسان، نيز مورد مطالعه و بحث و گرمايش زمين و پيامد

استب

.دانشمندان قرار گرفته ا در همان وضعي هستيم كه م) A.V. Kneese) 4به قول ها در اهيدر خصوص آلودگي هوا، تقري، از آنجا كه عوامل زيادي در ارتباط بين آلودگي هوا و سالمت انسان موثرند اثبات اثرات آب آلوده

توان با اين حال اطالعات زيادي وجود دارد كه مي. آلودگي هوا بر سالمت انسان مشكل خواهد بود، دونورا و غيره، مطالعات مطالعات اپيدميولوژي در جريان حوادث ناگوار لندن. ها استناد كرد به آن

هاي كار و مطالعات روي حيوانات آزمايشگاهي بسياري از اثرات نامساعد انجام شده در محيطهاي غير البته در اين موارد عمدتا غلظت. آلودگي هوا بر سالمت انسان را به خوبي نشان داده است

هاي بزرگ و در بعضي از شهرهاي اخير نيز مطالعاتي در سال. معمول آلودگي مطرح بوده اندآلوده انجام گرفته و به روابطي بين غلظت آلودگي به خصوص در مورد ذرات معلّق و ميزان

.ها اشاره خواهد شد مرگ و مير دست يافته اند كه در ادامه به آن

مونوكسيد كربن و اثرات آن سانتيگراد و نقطه درجه 207 نقطه ذوب 01/28 وزن مولكولي COمونوكسيد كربن با فرمول

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨٧

درجه سانتيگراد، گازي اسـت بـي رنگ و بـي بـو كه حاصل احتراق ناقص زغال و 192جوش در . است) حجمي( قسمت در ميليون 2/0 تا 01/0حد طبيعي آن در هوا . هـــاي فسيلي است سوخت

و بعضي قسمت در ميليون است ولي در شهر تهران در ساعات ترافيك17مناطق شهري معموال زير هاي بسته و در محيط. و حتي بيشتر هم گزارش شده استPPM 50مناطق براي كوتاه مدت تا

مونوكسيد كربن چهار نوع اثر مهم بر اعمال . نمايد پي پي ام هم تجاوز مي100كارگاه ها غالبا از : فيزيولوژيكي انسان دارد

اثرات قلب و عروق ) 1 هاي عصبي رفتار) 2 Fibrinolysisاثر) 3 اثر بر جنين ) 4

شود منجر به نارسايي در اعمال حسي و عضالت هيپوكسي كه بوسيله مونوكسيد كربن ايجاد مي .شود ها مي مثل مغز، قلب، جدار داخلي عروق خوني و پالكت

برابر بيشتر از 220با توجه به اينكه ميل تركيبي مونوكسيد كربن با هموگلوبين خون حدود در . يابد هاي آلوده كربوكسي هموگلوبين خون به سرعت افزايش مي در محيطاكسيژن است،

ظرفيت اكسيژن گيري بدن پايين آمده و اثرات % 5جوانان با رسيدن كربوكسي هموگلوبين خون به اثر روي سالمت انسان كه در اثر 4 و 3در جدول . آن روي قلب به وضوح نشان داده شده است

.شود آيد، مشاهده مي و افزايش كربوكسي هموگلوبين بوجود ميCOلف هاي مخت تماس با غلظت

ـ اثرات بهداشتي مونوكسيد كربن 3جدول

مقدار (PPM)

اثرات مدت تماس

حد استاندارد ملي ساعت 8 9

50 تغييردر ساختارقلب و مغز هفته 6

حيوانات

50 در ديد و شفافيت تغيير دقيقه 50 در

نسبي

اختالالت عصبي ساعت 12 تا 8 50

هاي زيادي در مورد رابطه بين غلظت مونوكسيد كربن هوا و كربوكسي هموگلوبين خون مدل در هوا نشان CO غلظت كربوكسي هموگلوبين خون را با غلظت Haldaneرابطه . ارائه شده است

) :5(دهد مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨٨

22 POPCOM

HbOCOHb

هاي كربوكسي هموگلوبين و اكسي به ترتيب غلظتO2Hb و COHb كه =× عدد ثابت معموال M در هوا و O2 و CO فشار جزئي PO2 و PCOهموگلوبين در خون هستند و

.باشد مي210COHb و O2Hbهــاي اكسي هموگلوبين و كربوكسي هموگلوبين هستنـدكه معموال به غلظت صورت

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٨٩

موگلوبين خون ـ اثرات افزايش كربوكسي ه4جدول

اثراتCOHb%غلظت

بدون اثر محسوس > 1

بعضي شواهد در رفتار 1ـ2

اثر روي اعصاب مركزي و اختالل در تشخيص 2ـ5 فواصل زماني

عدم تشخيص روشن و ساير اعمال 5ـ10Psychomotor

ي، كما، قطع تنفس سردرد شديد، خستگي، گيج 10ـ80 و مرگ

باشد كه نشان مي210 عدد ثابت، معموال برابر Mشوند و درصد نسبت به اشباع بيان مي

CO فشار جزئي يا غلظت 2PO و PCO است و 2O برابر 210 حدود COدهد ميل تركيبي مي به COHb پي پي ام برسد نسبت100 در هوا به COباشند مثال اگر غلظت در هوا مي2Oو

Hb2O در فرمول تغيير يافته . درصد خواهد رسيد10 يا 1/0 معادلChovin كه به صورت درصد : داده شده است

COHb = 0/096C – 0/28 پي پي ام باشد، كربوكسي هموگلوبين خون به 100 برابر COكه اگر ميانگين غلظت چهار ساعته

. خواهد رسيد كه نزديك به عدد قبلي است32/9 Stewart و Petersonضمنا . ساعت در نظر گرفته شده است8هاي فوق زمان تماس در مدل

پي 1000 و CO) > 1 ،25 ،50 ،100 ،500هاي متفاوت مطالعه اي روي تعداد جوان داوطلب با غلظتام انج) كمتر از زمان الزم براي رسيدن به تعادل( ساعت 24 دقيقه تا 30براي مدت زماني از ) پي ام

: خون افراد را مرتبا اندازه گيري نمودند و درنتيجه به فرمول زير رسيدند COHbدادند و Log%COHb = 0/85753 LogC + 0/62995 Logt – 2/29519

همانطور كه در اين .باشد مدت تماس بر حسب دقيقه ميt برحسب پي پي ام و COكه در آن و تشكيل كربوكسي COنوان عامل موثر در جذب شود زمان تماس به ع معادله مالحظه مي

).5(هموگلوبين مورد توجه قرار گرفته است

NOxهاي ازت اكسيد از نظر سالمت NO2 و NO اكسيد مختلف ازت، آنچه در آلودگي هوا اهميت دارد 7از بين .باشند به عنوان گاز گلخانه در گرمايش زمين ميN2Oانسان و

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩٠

NOگ و بي بو در حاليكه گازيست بي رنNO2 گازيست قرمز متمايل به نارنجي نزديك به قهوه . دارد درجه سلسيوس و فشار جزئي كم كه آن را در حالت گازي نگه مي2/21اي داراي نقطه جوش

اين گاز خورنده اكسيدان قوي و از نظر فيزيولوژيكي محرك مجاري تنفسي و سمي است، سميت .باشد ميNOآن چندين برابر

NOx ابتدا به صورت NO در جريان احتراق از تركيب ازت و اكسيژن هوا در درجه حرارت باال و گردد و پس از ورود به هوا به سرعت تبديل به هاي احتراق داخلي تشكيل مي بخصوص در موتور

NO2شود مي. اثرات

درصد 8صفر تا افزايش مت هموگلوبين ـ ميزان مت هموگلوبين در خون بطور طبيعي بين درصد 15 تا 10هموگلوبين است وقتي در اثر تماس در محيط آلوده غلظت آن در خون به

عالئمي مانند تنگ نفس كوششي ) آيد اين غلظت در هواي آزاد بدست نمي(هموگلوبين برسد (exertional dyspnea) كه به نارسايي اكسيژن و يا هيپوكسي با افزايش مت هموگلوبين منجر

البته غلظت باالتر كه منجر به سيانوز و مرگ در حيوانات ). NO2 پي پي ام، 1200-1500(شود مي .بوده، مشاهده شده است

بازدارندگي فعاليت آنزيم . پروتئوس ولگاريس شده است باعث توقف فعاليت هيدروژناز باكتريNO پي پي ام 20غلظت

اثرات مجاري تنفسي 8/0(هاي كم پي پي ام دركوتاه مدت يا غلظت50 تماس با غلظت تا تغييرات در فعاليت ريه ها ـ

PPM (در مدت طوالني تر با افزايش تعداد تنفس و كاهش ظرفيت ريه ها همراه بوده است. اثرات عمومي پاتولوژيك

مطالعه روي حيوانات نشان داده است كه تغييرات پاتولوژيكي مشابه در اكثر حيوانات مورد بررسي هاي اپيتليال، ادم ريه هاي التهابي با هجوم ماكروفاژها ـ دژنراسيون سلول عكس العمل. آيد ميبوجود

ساعت تماس داشته اند 24 پي پي ام مدت 100هايي كه با غلظت ها كه اين تغييرات در خرگوشمشاهده شده است ساير عوارض شامل تغييرات سلولي ـ هيپرپالزي و جراحات آمفيزمي با

. پي پي ام ازجمله اثرات پاتولوژيكي هستند25 تا 5/0ي ها غلظت 15 ساعت تماس با غلظت 2هاي كليه و كبد و قلب پس از اثرات سيستميك شامل تغييرات بافت

PPMها و هاي عفوني و حساسيت در برابر باكتري ، كاهش وزن، كاهش مصونيت در برابر بيماريبطور خالصه . باشد لودگي هوا به دي اكسيد ازت ميهاي ويروسي نيز از عوارض آ احتماال عفونت

.هاي كم در حيوانات ديده نشده است با غلظت) يك ساعته(اثرات حاد كوتاه مدت مطالعات اپيدميولوژي

بطور كلي مطالعاتي در . به بعد مطالعاتي در هلند، انگليس و آمريكا انجام شده است1970از سال

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩١

ي داده هاي به دست آمده حتي كافي براي تهيه يك راهنماي هواي آزاد انجام گرفته است ول ساله بوده است 6-10مهمترين مطالعه در اياالت متحده روي دانش آموزان . استاندارد نبوده است

ها براي پخت و پز شهر انجام گرفته و چنين نتيجه گيري شده كه كودكاني كه در منزل آن6كه در چهار سال بعد مطالعه مشابهي . باشند هاي ريوي مي در معرض بيماريشود بيشتر از گاز استفاده مي

در همين مدارس ولي با كودكان ديگر انجام گرفت كه نشان داد رابطه بين پخت و پز با گاز و هاي ريوي بچه ها ضعيف تر است و وقتي اثر ساير عوامل مداخله كننده در ايجاد بيماري را بيماري

مطالعه بزرگساالن هم رابطه بين پخت و پز با گاز . آماري معني دار نبودحذف كردند رابطه از نظردر مجموع، از مطالعات اپيدميولوژي چنين نتيجه گرفته شده . هاي ريوي را نشان نداد و بيماري

است كه استفاده از گاز در منازل اثر مختصري روي كودكان دارد و اين اثر پس از رشد بيشتر از ).7(رود بين مي

چرخه اوزن و اسماگ فوتو شيميايي

: توان توليد تركيبات فوتوشيميايي اوزن و اسماگ دانست هاي ازت را مي اثر غير مستقيم اكسيد NO+O اشعه ماوراء بنفش NO2 و O + O2 ---------- O3

وارد ها و هيدروكربورOHهاي و اين اوزن عالوه بر اثرات بهداشتي كه دارد در حضور راديكالشود كه حاصل آن توليد آالينده جديدي بنام پراكسي استيل هاي زنجيره اي مي يك سري واكنش

.باشد مي) PAN(نيترات

منبع همانطور كه اشاره شد عمدتا با تركيب ازت و اكسيژن هوا در شرايط دماي باال NOxمنبع توليد

مهمترين منبع انتشار آن حمل و نقل ها در شهر. گيرد انجام مي) درجه فارنهايت1700حدود (شهري است و در صنايع عمدتا نيروگاه ها، اعم از نفت سوز يا گازسوز و صنايعي كه به نحوي با

عالوه بر منابع انسان ساخت .باشد تركيبات ازت سروكار دارند مثل توليد اسيد نيتريك ميروند تغييرات دي . گردد توليد ميها، رعد و برق نيز اكسيدهاي ازت توسط باكتريها، آتش فشان

).7( پي پي بي بوده است 4/86 تا 2/10 بين 1375اكسيد ازت در تهران و در سال

هاي فوتوشيميايي اوزن و ساير اكسيداناوزن يك اكسيدان بسيار قوي است كه به عنوان آلودگي ثانويه تحت تاثير اشعه خورشيد بر دي

اين اوزن كه آنرا اوزن ترپوسفر . آيد اديكال در هوا بوجود مياكسيد ازت و توليد اكسيژن اتمي ر پي پي ام است كه در فراز اقيانوس اطلس 06/0 ساعته آن بطور طبيعي 24نامند حداكثر غلظت مي

هاي اروپايي غلظت يك ساعته باالتر در بعضي شهر. متري اندازه گيري شده است3000و در ارتفاع غلظت اوزن در شهر تهران بسيار متغير وابسته به اشعه خورشيد و . ت پي پي ام بوده اس18/0از

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩٢

پي پي بي در آبان ماه و بطور 7/1 پي پي بي در مهر ماه 4/21حداكثر . باشد مي2NOغلظت اين اوزن به غير از اوزن استراتوسفر است كه جاذب . پي پي بي گزارش شده است4متوسط حدود

.باشد و در واقع محافظ زندگي در كره زمين مياشعه ماوراء بنفش خورشيد بودهراه ورود اوزن به بدن عمدتا از طريق تنفس است و به غير از اين انتظار برداشت به وسيله انسان

: برداشت اوزن به شرح زير است )Miller(نظر ميلر بطور كلي طبق . شود نمي خود، بستگي به غلظت اوليه آن داردتواند در هر قسمت از بافت ريه نفوذ كند كه اوزن مي) 1 باشد ها مي حداكثر دوز در سطوح بافت در منطقه بين برونشيول و آلوئول) 2 شود جزء مختصري از اوزن وارد خون مي) 3اثر كمي دارد ولي اثر ) تراكئوبرونشيال(افزايش كمي در مقدار برداشت روي ناي و نايژه ها ) 4

).3(د محسوسي روي قسمت اصلي ريه دار اثرات بهداشتي

تواند روي هر همانطور كه قبال اشاره شده است اوزن يك اكسيدان بسيار قوي است و بنابراين مي :نمايد بطور كلي اوزن اثر خود را با دو مكانيسم وارد مي. ماده بيولوژيكي اثر داشته باشد

ها ها و پپتيد ها، پروتئين نزيمها، كوا ها، آنزيم اكسيداسيون گروه سولفيدريل، امينواسيد) الف هاي اسيد چرب به پراكسيد) Polyunsaturate(هاي چرب اكسيداسيون اسيد) ب

غشاءها هم از پروتئين و هم چربي تشكيل شده اند و به همين دليل هدف مناسبي براي حمله ده روي تعداد هاي انجام شده روي حيوانات، مطالعات انجام ش عالوه بر آزمايش. باشند اوزن مي

هاي مشخص ريوي به علت در معرض اوزن بودن مشاهده شده زيادي انسان عوارض و نارسايي 2000 تا 200هاي بين ساعت در معرض غلظت3 تا 1در بسياري از مطالعات، انسان بين . است

).3(ميكروگرم در متر مكعب اوزن قرار گرفته است 200هاي كاهش عملكرد ريه ها را در غلظتمطالعات ميداني اپيدميولوژي روي بچه ها

ها تغييرات عمل كرد ريه و ساير بررسي. ميكروگرم در متر مكعب و كمتر نشان داده است. ميكروگرم در متر مكعب نشان داده است340 تا 160هاي هاي آسمي را در تماس با غلظت حالت

ساير عالئم عمده در بچه ها . ده استش اين تغييرات با حرارت و وجود ساير آالينده ها تشديد ميتنفس . ميكروگرم درمتر مكعب رابطه داشته است300 تا 160هاي شامل سرفه، سردرد با غلظت

. هاي پايين بوده است هاي ريوي حتي در غلظت ها نيز باعث بروز ناراحتي اوزن بدون ساير اكسيدانگزارش ) لوس آنجلس(ا اوزن باال بعالوه خستگي زودرس و كاهش ركوردهاي ورزشي در مناطق ب

.شده استمطالعات زيادي روي حيواناتي كه از چند ساعت تا چند روز با اوزن تماس داده شده بودند انجام

-2/0( ميكروگرم در متر مكعب 160-400هاي بين شد و مشخص گرديد كه كمترين اثر با غلظت

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩٣

ا ر

.بروز نموده است) پي پي ام08/0

هاي هاي باكتريايي ريه ـ افزايش مصرف اكسيژن سيتوكنوزيايي در موش ونتاين اثرات شامل عف .ها بوده است ، تغييرات مرفولوژيك ريه و افزايش كالژنEداراي كمبود ويتامين

) Volatile Organic Compounds) (VOC(تركيب آلي فرار هاي يل اكسيدانباشند، اوال پيش نياز تشك اين تركيبات از دو نقطه نظر حائز اهميت مي

در . باشند فوتوشيميايي هستند و ثانيا گونه هايي از اين تركيبات سرطان زاهاي شناخته شده اي ميها بنزن است معموال غلظت اين گروه را اين گروه چندصد تركيب وجود دارد كه سمي ترين آن

رد ولي در حد موجود كنند زيرا با آنكه متان با غلظت بيشتري در هوا وجود دا بدون متان ذكر مياثرات بهداشتي بيشتر بر . هاي فوتوشيميايي موثر است در هوا سمي نميباشد اما در تشكيل اكسيدان

قسمت در بيليون تعيين كرده اند كه در نظر است در 5باشد كه استاندارد آن را بنزن متمركز مي درصد بنزن در 5 حدود هاي موجود طبق گزارش. قسمت در بيليون كاهش داده شود1آينده به

ده درصد از موارد . درصد كاهش داده شده است5/1 تا 1بنزين وجود دارد كه در ايران اخيرا به ).9(دانند لوسمي را در انگليس به علت بنزن هوا مي

درجه 80 و نقطه جوش 87/0 مايعي است شفاف بدون رنگ با دانسيته C6H6 با فرمول بنزنباشد در گذشته اين درجه سانتيگراد مي20 كيلو پاسكال در دماي 95/9آن سانتيگراد، فشار بخار

ماده به عنوان حالل مصرف زيادي داشته است كه به علّت خطرات آن، در حال حاضر ممنوع بطور كلّي در . آمده است5برداشت روزانه انسان از منابع مختلف در جدول شماره . باشد مي

درصد از 7هاي ديزلي، اتومبيل درصد از9هاي بنزيني و ز اتومبيلبنزن هوا از اگزو% 78انگليس ).10(شود طريق تبخير و بقيه از منابعي مثل پااليشگاه هاي نفت و غيره منتشر مي

ز منابع عمده بر حسب ميكروگرم 5جدول وزانه بنزن ـ برآورد برداشت

تنفسي ها غذا و نوشيدني

(b)ي آزاد هوا(c)سيگار (a) غذا (a)آب

تعداد يا كمتر

كل

تا 30300

0 0 550-1300

1 600 1200-700

250-100 5-1

در مناطق -1200180 2 مسكوني

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩٤

1300

- a با فرض جذب كامل

- b جذب % 50 متر مكعب تنفس در روز و 20 فرض - c سيگار20 هر پاكت محتوي

WHO , Air Quality Guidelines for Europe) منبع( تعداد زيادي موارد لوسمي ميلوبالستيك و اريتروبالستيك مرتبط با بنزن در مقاالت IARCگروه

هاي ديگر مشاهده شده گوناگون گزارش كرده اند و موارد پراكنده لوسمي ميلوئيد و بيماريمي حاد و بنزن به تماس كارگران در معرض تماس با بنزن، رابطه معني دار آماري را بين لوس. است

مورد بنزن كاهش رده هاي گلبولي خون 44 ساله از 6در يك بررسي . اثبات رسانده است مورد تحت 66در يك بررسي ديگر از . تبديل به لوسمي شده است%) 14( مورد 6، )سيتوپني پان(

).9( مورد لوسمي ديده شده است 13 مورد 135 مورد و از 11تعقيب Poly Chlorinated)كلرپنتيدهيدروكربن سمي و خطرناك شامل پليهاي ساير هيدروكربن

Biphenyl : PCB)ها دي اكسينPoly Chlorinated Dibenzodioxin : PCDD) (ها ، فورين)Ploy chlorinated dibenzofuran: PCDF (ها هاي چند هسته آروماتيك و هيدروكربن)PAJ (

انسفورماتورها مصرف دارد و ديوكسين و فورين از ها با نام اسكارل در تر PCBباشد كه مي .شود سوزاندن زباله هاي شهري وارد هوا مي

دي اكسيد گوگردشود در بسياري از هاي فسيلي وارد جو مي دي اكسيد گوگرد كه عمدتا از مصرف سوخت مسئوليت حوادث ناگوار آلودگي هوا در. آيد شهرهاي بزرگ عمده ترين آالينده به حساب مي

هاي ميوز ـ بلژيك، دونورا ـ لندن و غيره به علّت غلظت باالي دي اكسيد گوگرد همراه با شهر .ذرات معلق بوده است

رنگ كه بر روي سطوح بسياري از مواد جامد و ذرات هوا دي اكسيد گوگرد، گازي است بيگوگرد و نهايتا اسيد شود و به تري اكسيد در آب و نيز قطرات باران حل مي. دهد واكنش انجام مي

.گردد سولفوريك تبديل مي

اثرات بهداشتي پي پي ام در بعضـي از افراد آسمـي عالئـم مشخـص تنگ 5 تا 1هـاي دقيقه در غلظت10مدت

نياز خواهد ) Bronchodilatation(كند كه به معالجه برونكوديالتاسيون بروز مي) Dyspnea(نفس در . شود دقيقه فرد دچار خِس خِس و اشكال در تنفس مي10 پي ام در پي5/0 تا 1با غلظت . داشت

ديده S Raw يا FVC دقيقه تغييرات معني دار آماري در 60 پي پي ام در مدت 5/0 تا 25/0غلظت

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩٥

در مطالعات انجام ). 4( دقيقه عالئم ريوي مشاهده نگرديد 120 پي پي ام در 3/0در غلظت . شود ميتيجه گيري شده است كه عملكرد كمتر ريه در مناطق شهري در مقايسه با شده در هلند چنين ندر يك ). 11(هاي شهري باشد تواند به علت اثرات دراز مدت تماس با آلودگي مناطق روستايي مي

هاي دلهره و كج خلقي در مناطق شهري مطالعه ديگر كه در سوئد انجام شده است عكس العملمطالعاتي كه در دانشگاه اريزونا انجام شده در بررسي خون ). 12 (آلوده يك پديده معمولي است

همچنين . ها تغييراتي بوجود آمده است كاهش يافته و در كروموزومSO2 بوسيله DNAميزان هاي عفوني كاهش روند و مقاومت بدن در برابر بيماري ها از بين مي ديده شده است كه لنفوسيت

همراه با ذرات معلّق اثر تشديدكنندگي دارد زيرا با ميزان حالليتي دي اكسيد گوگرد). 13(يابد ميكه دي اكسيد گوگرد با آب و در نتيجه مايعات مخاط حلق و حنجره دارد اثر آن بيشتر بر دستگاه

ميكروگرم در متر مكعب ذره به 180فوقاني تنفسي است ولي در حضور ذرات به خصوص حدود نمايد و ضايعات ريوي دهد تا اعماق ريه نفوذ مي ايي كه با ذرات ميه علت جذب سطحي و يا واكنش

براي تعيين آستانه اثر WHOهاي بطور كلي بررسي. نمايد و ساير اثرات مورد اشاره را تشديد ميشود و با توجه به دقيقه اولين اثر ظاهر مي10 ميكروگرم در مدت 1000نشان داده است كه با ).3( دقيقه توصيه نشده است 10 ميكروگرم، تماس در مدت 500ضريب ايمني بيش از

ذرات معلّق ميكرون كوچكتر 500به هر نوع ماده پراكنده اعم از جامد يا مايع كه از يك مولكول بزرگتر و از

هاي مختلف مثل دود، دوده، براي ذرات با توجه به نوع و منشاء آن نام. شود باشد، ذره گفته مي 10 ميكرون را 10 و ذرات كوچكتر از TSPمجموع ذرات را . يره داده شده استمسيت فيوم و غ

PM 5/2 ميكرون را 5/2 و كوچكتر از PM1010با توجه به اينكه ذرات كوچكتر از . گويند مي ها كه از ها يا آن شوند و عمده ذرات راسب در الوئول هاي تحتاني ريه وارد مي ميكرون به قسمت ميكرون هستند، از نظر بهداشتي 5/2شوند كوچكتر از رده وارد جريان خون ميجدار ريه عبور ك

.باشند اين دو گروه از ذرات داراي اهميت خاصي مي اثرات ذرات

هاي زيادي انجام گرفته است در يك بررسي اپيدميولوژي كه توسط در مورد اثرات ذرات بررسيايالت نيويورك آمريكا صورت گرفته ميانگين دو ساله هاي بافلوواريه از وينكشين و همكاران در شهر

، سطح 100 تا 80 بين 2، سطح 80 كمتر از 1سطح : ذرات معلّق در چهار سطح آلودگي به شرح زير هر يك از اين . ميكروگرم در متر مكعب بررسي شده است135 بيش از 4 و سطح 135 تا 100 از 3

ميزان مرگ و مير به سبب تمام علل . ي تقسيم شدندمناطق آلوده به پنج كالس اقتصادي اجتماعهاي تنفسي و سرطان معده با افزايش غلظت ذرات افزايش يافته و نتيجه مستقل كشنده مثل بيماري

در سال والر و دوكالسدر يك مطالعه ديگر . از وضعيت اقتصادي جامعه تحت مطالعه بوده استسالگي مورد مطالعه قرار دادند و نشان دادند كه 15 بچه هاي تازه متولد شده را تا سن 1946

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩٦

ذ6

ميكروگرم در متر مكعب ذرات با عفونت در دستگاه تحتاني تنفسي رابطه 130هاي حدود غلظت و همكاران نيز مطالعه مشابهي را در انگليس انجام دادند و به اين نتيجه رسيدند كه والندارد

دو با افزايش غلظت آلودگي هوا با ذرات معلق و عفونت دستگاه هاي فوقاني و تحتاني ريه هر SO2 13( رابطه معني داري دارند.( . بدست آورده اند6 را به شرح جدول PM10 شهر آمريكا رابطه مرگ و مير با ذرات 5در

هزار نفر در شهر لوس آنجلس كه باالترين 100شود مرگ در هر همانطور كه مشاهده مي ميكروگرم ذرات كوچكتر 35از ساير شهرها بيشتر است و بطور كلي را دارد PM 10غلظت ذرات

).14( مورد مرگ در هر صد هزار نفر بوده است 55 ميكرون در متر مكعب عامل 10از

رات در جدول شهر آلوده آمريكا5ـ رابطه مرگ و مير به علت

نام شهر m3/ ميانگين غلظت ساالنه

ميكروگرم

مرگ و مير در هرصد هزار نفر

لوس آنجلس

44 79

44 29 نيويورك

49 34 شيكاگو

55 33 فيالدلفياX 33 45

55 35 ميانگين

درصد 1-3 ميكروگرم افزايش ذرات معلق باعث 10هاي سازمان جهاني بهداشت هر طبق بررسيمعلق در شهر حال با توجه به اين امر وضعيت آلودگي هوا به ذرات . اضافه مرگ و ميرها خواهد شد

ميكرون 10 ميكروگرم در متر مكعب ذرات زير 96 ايستگاه مختلف بطور متوسط 5تهران در نفر به تعداد مرگ و مير 2 ميكروگرم اضافه غلظت 10باشد يعني اگر بطور متوسط براي هر مي

معيت ميليون نفر ج8 مورد مرگ و مير و براي 63اضافه شود ما در تهران براي هر صد هزار نفر بسياري از مطالعات نشان . مورد فوت در اثر ذرات معلق هوا وجود دارد5000فعلي تهران حدود

ميكروگرم در متر مكعب تجاوز 20 ميكرون و كمتر از 10داده است كه وقتي غلظت ذرات معلق ).15(شود كند افزايش مرگ و مير، معني دار مي مي

آلودگي هوا و سرطان

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩٧

اد سمي در هواي تهران ـ بعضي مو7جدول

هاي عطري چند هيدروكربور هسته اي

نانوگرم در متر 158 مكعب

15 اتان

18 پروپان

31 بنزن

5 بوتادين

10 فرمالدئيد

7 استالدئيد

وئيل در هاي فسيلي هستند كه از طريق مصرف بنزين يا گاز اين مواد حاصل احتراق سوختزاهاي شناخته شده شوند البته هزاران تركيب پيچيده وجود دارد كه سرطان خودروها وارد هوا مي

ها به خطر هاي مزمن مثل آسم و يا حساسيت هستند و يا سالمت انسان را با ابتال به بيماري .اندازند مي

از تركيبات، شناخته برآورد ميزان رابطه آلودگي هوا با سرطان بسيار مشكل است زيرا بسياريبه هرحال تحقيقات . شده نيستند و ضمنا عوامل زياد ديگري نيز در ابتالء به سرطان موثرند

اپيدميولوژيك، خطر بروز سرطان را در افرادي كه در معرض آلودگي هوا بوده اند نشان داده ر آن يك آالينده شايد موثق ترين شواهد از مطالعات مواجهه شغلي به دست آمده باشد كه د. است

بيشترين بروز سرطان در ريه بوده است ولي ساير اعضاء . مشخص مورد بررسي قرار گرفته استهمچنين مرگ و ). 16(مثل مثانه، معده و كبد نيز مورد حمله سرطان ناشي از آلودگي هوا بوده اند

مناطق روستايي برابر افراد سيگاري5/1مير ناشي از سرطان ريه در افراد سيگاري مقيم شهر ها در افراد سيگاري مربوط به آلودگي هوا باشد و اين داللت بر اين دارد كه يك سوم از سرطان مي برآورد موارد سرطان در تهران با توجه به اندازه گيري غلظت 8در جدول . باشد مي

ا كه از جدول ها كه توسط دانشگاه صنعتي شريف انجام گرفته و اثر هر يك از آالينده ه هيدروكربن درصد از موارد 70طبق اين برآورد . اخذ شده، محاسبه گرديده است) 14( ماخذ 2ـ15ـ4صفحه

ضمنا بايد متذكر شد كه در اين . شود سرطان ريه در افراد غير سيگاري به آلودگي هوا مربوط ميزا در طول سرطانها عدم اطمينان هم وجود دارد زيرا خطر ابتال به سرطان تابع تجمع مواد برآورد

.توان كامال به دريافت روزانه نسبت داد باشد لذا نمي زندگي مي هزار شهروند تهراني در معرض خطر سرطان قرار دارند 100 نفر از هر 51با اين برآورد ساالنه

. مورد احتمال وقوع سرطان وجود دارد4000 ميليون جمعيت تهران متجاوز از 8كه براي حدود

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩٨

ا ز تركيبات مختلف حاصل احتراق ـ خ8جدول طر ابتالء به سرطان ريه ناشي

تعداد بيمار در سال در هر نوع تركيب هزار نفر100

PAH به صورت ذره از طريق تنفس

10

PAH29 از راه غذا

PAH؟ گازي Ethen 9/2 Ethan 1/1

Butadiene 8/4 Benzene 5/1

Formaldehyde 4/2

7/51 جمع

د به صورت راهنما براي اروپا ـ استاندارد9ل جدو )17(هاي هواي آ زا ميانگين زمان غلظت نوع تركيب

ميلي گرم در متر 100 مونوكسيد كربن مكعب

دقيق 15

ميلي گرم در متر 60 مكعب

دقيقه 30

ميلي گرم در متر 30 مكعب

ساعت 1

گرم در متر ميلي10 مكعب

ساعت 8

ميكروگرم در متر 120 اوزن مكعب

ساعت 8

ميكروگرم در متر 200 دي اكسيد ازت مكعب

ميكروگرم در متر 40

ساعت 1

ساالنه

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

٩٩

مكعب

دي اكسيد گوگرد

ميكروگرم در متر 500 مكعب

يكروگرم در متر م125 مكعب

ميكروگرم در متر 50 مكعب

دقيقه 10

ساعت 24

ساالنه

PM 10ذرات

150

50

ساعته24

ساالنه

UR/Lifetime ميكروگرم در متر مكعب6X10-6 بنزن

UR* ميكروگرم در 1هر يك ميليون نفر اگر در تمام عمر با نفر از 6 واحد ريسك است يعني .متر مكعب بنزن مواجهه باشند خواهند مرد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠٠

منابع 1) Sterne A. C. et al (1984) Fundamentals of air pollution 2nd ed.,

Academic press PP 3-17.

ه از پركينز، انتشارات دانشگاه تهران ، آلودگي هوا ترجم)1378( ـ غياث الدين، منصور 2 .8ـ6صفحات

3) Heinsohn, R.J. and Kabel, R.L. (199), Sources and control of Air

pollution, Prentice Hall New Jersey PP 652-666. 4) WHO ) 1987 ( Air quality guidelines for Europe, WHO Regional

publication series 23/PP 315-323, 338-356. 5) U.S. Department of Health, Education and welfare, Environmental

Health service (1970) , Air quality criteria for carbon monoxide PP 8-1

to 8-11 and 9-1 to 9-14. 6) U.S. Department of Health Education and welfare Environmental

Health services (1970) Air quality criteria for photochemical oxidants, U.S. Government printing

office, Washington D.C. Parts 9 and 10 . 7) Environmental protection Agency (1971) Air quality for oxygen

oxides. Air pollution control office, Washington D.C. parts 9 and 10 .

بررسي آالينده ) 1372( ـ معاونت پژوهشي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي 8 ) .گزارش(هاي هواي شهر تهران

9) Vigliani E.C. (1979), Leukemia associated with benene :exposure,

Anals of the New York Academy of sciences 271 (143-151) . 10) Jeremiy Colls (1997), Air pollution an introduction, E & FN

SPON London.

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠١

11) Lende R, Huygen C, Jansen-Koster EJ, Knijpstra S, Peset R,

Visser BF, Wolfs EH, Orie NG. (1975), A temporary decrease in the ventilatory function of an urban population during an acute increase in air pollution, Bulletin European de physiopathologie respiratory 11:31-43 .

12) Sorensens at al. (1983); Annoyance reactions. In Ewetz, L &

camner P., ed. Health risks resulting from exposure to motor vehicle exhausts; Report to swedish Government committee on automotive air pollutions, Stockholm, National Institute of Environmental Medicine.

ـ انتشارات دانشگاه 1378چاپ سوم ) ترجمه(آلودگي هوا : ـ غياث الدين، منصور 13

.415 تا 410تهران صفحه

14) Air quality control Co. (1997), Tehran Transport Emission

Reduction project, part 2-15 . 15) Hemmiki,k (1994), cancer risk of air pollution, Epidemical

evidence., Environmental health perspectives Vol. 102 sup. October 4.

مجموعه . هاي ترافيك و اثرات آن بر جامعه لودگي، آ)1380( ـ غياث الدين، منصور 16 .مقاالت دومين كنفرانس ترافيك تهران

17) Revised WHO air quality guide lines for Europe second edition.

(1998) CEHA News letter No. 24 April 1998.

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠٢

6گفتار

آلودگي صوتي ين نصيريدكتر پرو

دانشكده بهداشت و انستيتو تحقيقات بهداشتي، دانشگاه علوم پزشكي تهران

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠٣

اهداف درس

: رود فراگيرنده، پس از گذراندن اين درس، بتواند انتظار مي

را شرح دهد مفهوم آلودگي صوتي و اهميت بررسي آن

صـوتي در صـنعت و هـاي انجـام شـده در زمينـه آلـودگي سابقه تاريخي پژوهش محيط زيست را توضيح دهد

مفاهيم مطروحه در آلودگي صوتي را بيان كند واژه هاي مرتبط با آلودگي صوتي را توضيح دهد اثرات آلودگي صدا بر انسان را طبقه بندي نمايد اثرات صدا بر سيستم شنوايي را شرح دهد صدا را توضيح دهداثرات غيرشنيداري اهداف برنامه حفاظت از شنوايي را شرح دهد مراحل مختلف اجراي برنامه حفاظت از شنوايي را بيان نمايد ضرورت اجراي برنامه هاي حفاظت از شنوايي در صنعت را گوشزد نمايد

واژه هاي كليدي رشنيداري، حفاظت از شنواييآلودگي صوتي، صنعت، محيط زيست، شنيداري، غي

مقدمه . نياز به صنعت در جوامع گوناگون، ايجاد كارخانه ها و صنايع توليدي مختلف را به دنبال داشته است

صنعتي شدن نيز سبب گرديده تا نيـروي انـساني شـاغل در تمـاس هميـشگي بـا وسـايل ماشـيني و سايل ماشيني و تجهيزات صنعتي بـه صـورت اثرات ناشي از استفاده گسترده از و . تجهيزات قرار گيرد

يكـي از انـواع مخـاطرات در . كند ها با مخاطرات گوناگون در محيط كار خودنمايي مي مواجهه انسان عالوه بر . محيط كار، انتشار صداي آزار دهنده و ارتعاشات ناشي از كار كردن خط توليد صنعتي است

هـا نـه مچنين افزايش جمعيت سبب گرديده تا انسان اين رشد سريع تكنولوژي در تمام زمينه ها و ه تنها در زندگي شغلي و اجتماعي خود كه حتي در خارج از محيط كار نيز در معرض صداهاي ناهنجـار

توان به مواجهه انسان با صـداي ناشـي از كـار ازجمله مي. هاي گوناگون قرار گيرند ناخواسته با شدت ارتباط جمعي مانند راديو و تلويزيون، صـداي ناشـي از حركـت كردن وسايل الكتريكي خانگي، وسايل

وسايل حمل و نقل در شهرها و حتي خارج از شهرها، صداي ناشي از ماشـين آالت مختلـف سـاختمان .هاي تايپ و غيره اشاره داشت هاي كار اداري صداي ناشي از ماشين سازي و حتي در محيط

آيند، زيرا بـه وسـيله در زندگي انسان به حساب مي هر چند امواج صوتي به عنوان عاملي ضروري شـويم، امـا در پـاره اي از آن امكان ارتباط با ديگران فراهم شده يا از خبر وقوع حادثه اي آگـاه مـي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠٤

آن . موارد و در شرايط خاص شنيدن اين امواج صوتي و با عوامل ضروري، چندان خوش آيند نيست توانند براي شـنوايي آزاردهنـده شوند و مي واسته منتشر مي دسته از امواج صوتي كه به صورت ناخ

.شوند ناميده مي) Noise pollution (آلودگي صوتي يا )Noise(سروصدا باشند، دهـد، تفـاوت بـين بهترين و ساده ترين عاملي كه تفاوت بين صدا و آلودگي صوتي را تشخيص مي

اي خواسـته و دومـي صـداي ناخواسـته و گويـد اولـي صـد احساس و ذهنيت آن است كه به مـا مـي كـه در ) Speech(گفتـار براي مثال، . شود اين تعريف در برگيرنده نوع صوت نمي . آزاردهنده است

هنگامي كه از منزل يا آپارتمان همـسايه و يـا در محـل كـار از اتـاق . اكثر موارد صداي خواسته است هنده، احساس شود و آلودگي صوتي ارزيـابي تواند مانند سروصدا آزار د شود مي مجاور شنيده مي

آيد بـا غلبـه بـر از طرف ديگر صداي برخاسته از دستگاه تهويه كه مخل آسايش به حساب مي . گردد .تواند صداي خواسته محسوب شود گفتار ناخواسته و نابجا مي

محـدود موضوع آلودگي صوتي و اثرات بهداشتي ناشي از آن تنها به صداهاي صنعتي و محيط كار هر چند كه اثرات سوء ناشي از كاركنان با صداي صنعتي قابل بررسي جـدي بـوده و حتـي . شود نمي

تـوان شـامل دو بخـش دهد، لذا موضوع آلودگي صـوتي را مـي محيط اطراف را تحت تاثير قرار مي .عمده دانست، صنعت و محيط زيست

باعث اثـرات مـستقيم بـر روي ) بل دسي85بيش از (آلودگي صوتي در ترازهاي باالي فشار صوت و) Temporary Threshold Shift : TTS(انـدام شـنوايي شـامل تغييـر موقـت آسـتانه شـنوايي

. گـردد مي) Permanent Threshold Shift : PTS(درصورت تماس طوالني ايجاد افت دائم شنوايي ت عمـده آن تحـت عنـاوين اثـرا ) دسـي بـل 80 تـا 50بـين (تر اما در محدوده اي از ترازهاي پايين

و ناخواسـته ) Bother(، اخـالل در آسـايش ) Disturbance(، مزاحمت ) Annoyance(آزاردهندگي شود، به عبارت ديگر قسمتي از اثرات صدا مربوط به تاثير آن بر روي قلمداد مي ) Intrusion(بودن

.دستگاه عصبي نباتي و وضع رواني و رفتاري افراد است

ام شده در ايران مطالعات انج بـراي اولـين بـار 1351پس از شكل گرفتن گروه بهداشت حرفه اي در دانشكده بهداشت در سال

مسئله سروصداي محيط كار از نظر علمي در يك كارخانه نساجي، مورد بررسي قرار گرفـت، نتـايج بـه قـدرت حاصله از اين بررسي نشان داد كه شدت صوت در اين صنايع به حـدي اسـت كـه احتمـاال

بـر روي كـارگران بافنـده 1351مطالعه ديگري كه در همين زمينـه در سـال . زند شنوايي لطمه مي بـراي مطالعـه تـاثير 1356ضمنا پژوهش ديگري در سال . انجام گرفته گوياي همان نتيجه فوق است

در عواملي چون شدت صدا، سابقه كار و استراحت ضمن كار روزانـه بـر روي افـت شـنوايي حاصـله كارگران هم زمان با اندازه گيري و تجزيه و تحليل صداي محيط كار در سـه محـيط مختلـف انجـام

نفر از كل كارگران شاغل در اين صنايع انتخـاب و آزمـايش 844شده كه با در نظر گرفتن ضوابطي بررسي نتايج حاصل از آزمايش سنجش شنوايي و شدت صـوت نـشان داد . سنجش شنوايي گرديدند

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠٥

ميزان افت شنوايي حاصله در كارگران رابطه مستقيم با شـدت صـداي موجـود در محـيط كـار و كه در . سابقه خدمت داشته و در مقابل استراحت ضمن كار روزانـه تـاثير معكـوس درايـن زمينـه دارد

در زمينــه افــت دائــم و موقــت آســتانه شــنوايي در اثــر 1361-1362تحقيــق ديگــري كــه در ســال : نفر كارگر نساج صورت گرفته مشخص شده است كه157ر نساجي بر روي سروصداي محيط كا

ـ كــارگران جــوان حــساسيت بيــشتري بــه سروصــداي محــيط كــار داشــته و در نتيجــه دركليــه 1شود، در صورتي كه در كارگران مـسن هرتز افت ديده مي 4000ها بخصوص در فركانس فركانس

باشد تر افت كمتر ميرگران مسن تر و با سابقه بيشتر مشاهده شده و بطور كلي نتيجه تحقيق گوياي ـ افت دائم در كا 2

.باشد ارتباط مستقيم صداي باالتر از حد مجاز برروي آستانه شنوايي و ايجاد كري شغلي ميپژوهش ديگري در زمينه تاثير مـستقيم شـدت صـدا بـر كـاهش آسـتانه شـنوايي در محـيط كـار

نفر كارگر شاغل به عمل آمده كه نتايج بررسي به شرح زيـر 707 بر روي1360ها درسال آهنگري : باشد مي سـيكل درثانيـه توليـد 4000 ـ صداي زياد در كارگاه هاي آهنگري مونتاژ بويژه اطراف فركانس 1

ميزان افت شنوايي با افـزايش شـدت صـدا و زيـاد شـدن . آستانه شنوايي كرده است افت در است زمان مواجهه بيشترشده

ـ در كارگراني كه مدت زيادي در معرض صدا بوده اند از نظر شنوايي عقب افتـادگي اجتمـاعي 2 ايجاد شده است

. و به باال افت شنوايي قابل اندازه گيري بوجود آورده استA دسي بل 85 ـ شدت صداي 3 كـارگران تحت عنوان اختالالت شنوايي و گفتاري ناشي از كـار در 1363مطالعه ديگري كه در سال

: انجام پذيرفته نمايانگر آنست كه) بخار، آهنگر، پرس كار(مشاغل مختلف Acoustics( ـ كارگراني كه در تماس با صـداهاي ضـربه اي هـستند دچـار ضـربه هـاي صـوتي 1

Trauma (هرتز افت دارد4000به اين مفهوم كه منحني شنواييشان در فركانس . شوند مي هرتـز 4000 با صداهاي ممتد هستند، كم شنواييشان ابتدا در فركـانس ـ كارگراني كه در تماس 2

يابد گسترش مي) هرتز3000ـ6000(ها آغاز شده و به سايرفركانسدهدكه اكثر آنهـا ـ نتايج حاصله از بررسي وضعيت گفتاري ـ صوتي كارگران فوق الذكر نشان مي 3

.شندبا با درجات مختلف مي) Dysphonia(دچار گرفتگي صدا

مطالعات انجام شده در ساير كشورهاهـاي در بررسي ديگري كـه در مركـز بهداشـت حرفـه اي دانـشگاه دانيـو اسـكاتلند در بـين سـال

هـاي تحت عنوان اثرات اجتماعي كـاهش شـنوايي در نتيجـه صـداهاي ناشـي از ماشـين 1969ـ1970 : د نفر كارگرانجام گرديد، نتايج زير به دست آم96بافندگي بر ريو

ـ كاهش آستانه شنوايي در بين كارگران بافنده بيش از گروه شاهد بود1

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠٦

ـ بافندگان در درك صحبت ضعيف تر از گروه شاهد بودند2 ـ بافندگان از نظر عقب افتادگي اجتماعي از نقطه نظر شـنوايي نـسبت بـه گـروه شـاهد درصـد 3

بيشتري بودندكردنـد، در صـورتي كـه شنوايي نظير سمعك استفاده مي ـ نه درصد از بافندگان از وسايل كمك 4

.كردند در گروه شاهد هيچ يك از وسايل كمكي شنوايي استفاده نميهـاي فـردي بـر كارگر مرد تحت عنوان تـاثير حـساسيت 100 بر روي 1978پژوهشي كه در سال

سـابقه تمـاس بـا روي اثرات صدا از نظر كاهش قدرت شنوايي انجام گرفت، تاثير عواملي چون سن، . صدا، اختالالت قلبي و عروقي، ديابت و اعتياد به سيگار بر روي افراد تحت مطالعه ارزشـيابي گرديـد

: نتايج حاصله از اين مطالعه نشان داد كه ـ عالوه بر تاثير مستقيم سن و سابقه كار، اعتياد به سيگار نيز بـا كـاهش شـنوايي ارتبـاط مـستقيم 1 دارد .تباطي بين كاهش شنوايي و اختالالت قلبي و عروقي، ديابت به دست نيامد ـ هيچگونه ار2

هاي انجام شده در زمينه اثرات صدا بر انسان پژوهشهاي مناسب جهت جلوگيري از انتشار آلودگي صدا در نواحي مختلف باوجود قوانين و دستورالعمل

موضوعات مهم تحقيقاتي نيز بـه شهري در كشورهاي مختلف دنيا هنوز بررسي آلودگي صدا يكي از بطوري كه نتيجه اين تحقيقات مستمر معموالً منجر به كاهش تراز فشار صورت مجـاز . رود شمار مي

,Gorynski در لهـستان تحقيقـي توسـط 1990در سـال : گـردد از سوي مراجع بين المللي وملي مي

Koszarng صـداي موجـود در . م شـد تحت عنوان مواجهه معلمين و دانـش آمـوزان بـا صـدا انجـاهـا، عـدم وجـود وسايل و مدرسه مورد مطالعه ناشي از فعاليت كودكان تراكم بيش از حد در كالس

بـا (dBA 95-60)در بررسي به عمل آمده، تراز فـشار صـوت گـستره . مواد آكوستيكي بوده استتـراز فـشار صـوت گاهي تراز فشار صوت اندازه گيري شده در حـد . داشته استdBA 80حداكثر

اين وضعيت در مورد دفاتري مثل دفتـر پزشـك مدرسـه، مـدير مدرسـه، اتـاق . صنعتي بوده است كند و معموالً در اين فـضاها اصـول كنتـرل صـدا رعايـت نـشده قرائت و دفتر آموزگاران صدق مي

.استل و همكارانش در آلمان در زمينـه جنبـه هـاي جديـدي از مـشك W-Baumbahمطالعه اي توسط

محققين، ميزان آرامش افرادي را كه . انجام گرفته است 1990صداي ترافيك در داخل شهر در سال ، Lmax و تـراز حـداكثر Leqكنند و ارتباط آن را با تراز معـادل، در مناطق مختلف شهر زندگي مي

ثـرات كننـد و عـالوه بـر آن نتـايج ا صداي ترافيك و همچنين ارتباط آن را باكاهش صدا بررسي مـي يـك مطالعـه جامعـه . صداي ترافيك راروي ساكنين قبل و بعد از كاهش بار ترافيـك نـشان داده انـد

و همكاران در شـهر B. Schulzeشناسي راجع به اثرات صداي ترافيك و استرس ناشي از آن توسط Erfurt تخـاب نمونه هاي مورد مطالعه به صورت تصادفي از ميان سـاكنين شـهر ان . آلمان انجام شد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠٧

با اندازه گيري . گرديد و ميزان ناراحتي و آزردگي در ميان آنها مورد مقايسه و مطالعه قرار گرفت .ميزان صدا و تعيين ارتباط آن با ناراحتي يك حد آستانه مبتني بر آسايش افراد به دست آمد

Tohokuهـاي در ژاپن در زمينه اثرات صـداي تـرن I. Kawabata نتيجه تحقيقات 1991در سال

Shinkansen هاي زياد بر محيط زندگي دانش آموزان، منتشر شده حداكثر سـرعت ايـن با سرعتدر . كيلومتر بر سـاعت افـزايش داده انـد 240 كيلومتر بر ساعت به 210 از 1985ها در مارس ترن

ن و اين بررسي، ميزان صدا اندازه گيري شده و از طريق پرسشنامه مطالعه اي بر روي دانش آموزا دسـي بـل 76 بـه 73 متـري از خـط آهـن تـراز صـدا از 25در فاصله . ها صورت گرفت مادران آن

وقتي . دسي بل افزايش را نشان داده است 77افزايش يافته و در كنار ريل ميزان تراز فشار صوت از دسـي بـل گـزارش شـده 67كند تراز صدا در محيط كالس حركت مي Km/hr 216ترن با سرعت

در محيط خانـه بيـشترين . شترين ناراحتي گزارش شده، اختالل در شنيدن و گفتار بوده است بي. استناراحتي ناشي از ارتعاش ساختمان خانه، اختالالت در تصاوير تلويزيوني و اخـتالل در شـنيدن و ميـزان

.ناراحتي گزارش شده در مادران، بيش از كودكان بوده است و Rylander ترافيـك بـر روي مراحـل و كيفيـت خـواب، به منظور بررسـي اثـر صـداي ناشـي از

Ohrstrom نتايج تحقيق نـشان داد كـه . سال انجام دادند 29 الي 20 نفر با سنين 28 تحقيقي بر روي 16يابـد و ايـن كـاهش بـه ازاي كاهش مـي dB 60كيفيت خواب اين افراد با افزايش صدا به ميزان

مطالعه اي روي ميزان صـدا در 1993 در سال Hyashi و Kuno.تردد صوتي در شب معني داراست تراز صوت در مـدت زمـان يـك شـبانه . مناطق مسكوني شهرهاي ناگوياي ژاپن و پكن انجام داده اند

روز انجام گرفته و بررسي اجتماعي واكنش ساكنين نسبت به صـدا صـورت گرفتـه اسـت نتـايج ايـن ر دو شهر تقريبا مشابه است ولي واكـنش سـاكنين پژوهش نشان داده است كه توزيع تراز صدا در ه

اين دو شهر نسبت به صدا كامال متفاوت بوده است ؟

تعريف و كليات: صدا يـك مـوج صـدا . تواند به طرق مختلف كه بستگي به نحوه مطالعـه مـا دارد تعريـف شـود صدا مي

) Mediume( در يـك فراگيـر فيزيكي، يا ارتعاشي مكانيكي و يا به زبان ساده، يك سري تغييرات فشار، براي صوت پيكري فراگير . در مورد صداي هوابرد، فراگير كشسان هواست . است) Elastic(كشسان

در ايـن گفتـار، صـدا را سـاده تـر و . كشسان، بتن، فوالد، چوب، شيشه و تركيباتي از ايـن مـواد اسـت ولـي ايـن بـدان معنـا . كنيم ريف مي يعني صدا را با عالئم قابل شنيدن تع . نماييم محدود تر تعريف مي

نيست كه عالئم مادون صوت و فراصوت، جزء صدا نيستند و حتي منظور اين نيست كه آيا صـداهاي توانيم بشنويم معموالً بـه ايـن بحـث صداهايي كه نمي . غيرقابل شنيدن براي انسان وجود دارد يا خير

ر اين است كه شنونده، جواني اسـت براي روشن تر شدن مطلب، هميشه فرض ب . شوند مربوط نمي با اين فرضيات، صدا به صورت يـك سـري از . هرتز 20000 تا 20با قدرت شنوايي طبيعي در گستره

. گيـرد در هوا، اين تغييرات فشار شكل تراكم و انبساط را به خـود مـي . شود تغييرات فشار، تعريف مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠٨

كنـد، يعنـي از در تمام جهات پخش مـي را بطور يكنواخت) Pure tone(صداي يك زنگ، صوت خالص .آيد پخش اين صدا سطح موج دايره اي بوجود مي

كند يعنـي بايد توجه داشت كه تغييرات فشار، حامل اطالعات صوتي در جهت سطح موج حركت مي اين بر خالف عالئم راديويي است، براي مثال در عالئم راديويي، موج به صورت طولي حركـت . طولي. شـود يعنـي عرضـي اطالعات يعني آمايش، بر حسب ارتفاع موج و شكل آن تـشريح مـي كند ولي مي

.صدا حركت موجي مكانيكي طولي استبنابراين

تواتر. شـود تعداد دفعاتي كه چرخه تراكم و انبساط هوا در واحد زمان روي دهد، تواتر صدا تعريف مي

1000 (CPS 1000صـدا ) Frequency( چرخه در يـك ثانيـه روي دهـد تـواتر 1000براي مثال اگر كـه از موسـيقي گرفتـه ) Pitch ("نـواك "در صدا، مفهوم تواتر اغلب به واژه اي به نـام . است) هرتز

گـستره تقريبـي . هر قدر تواتر بيشتر باشد، نواك بيشتر است و بر عكـس . شود شده است، اطالق مي ولـي بـا افـزايش سـن و بـه علـت . اسـت هرتز 20000 تا 20تواتر براي شنوايي يك جوان سالم، بين

شناخت اين پديـده در مـدارس . يابد قدرت شنوايي كاهش مي ) Presbycusis(پديده سنگيني گوش از اهميت ويژه اي برخوردار است، زيرا صداهايي با نواك خيلي بلند كه براي اكثر افراد بالغ غيرقابـل

. ند براي دانش آمـوزان آزاردهنـده باشـد توا مي) صداي مردان بيشتر از صداي زنان (شنيدن است كنيم كه صداي ناشي از مته هـاي تـوربيني بـا سـرعت براي مثال، به گزارش دندانپزشكان استناد مي

ايـن وسـايل . زياد و وسايل پاك كننده دندان براي بـسياري از بيمـاران جـوان ناراحـت كننـده اسـت تواتر اصـلي صـداي گفتاري انـسان تقريبـا .كنند كيلو هرتز ايجاد مي20 تا 15صداهايي را در گستره

. رسد هرتز مي7500آن تا ) Harmonic(هاي هرتز است، ولي تواتر هماهنگ 600 تا 100در گستره در حالي كه انرژي صـوتي غالبـا در تواترهـاي . گيرد اطالعات گفتاري، غالبا با تواترهاي زياد انجام مي

هـايي هارمونيـك . هرتز است 4000 تا 300رتباطات گفتاري بين گستره بحراني ا . پايين متمركز است .دهد خارج از اين حد تواتر، به صداي گفتاري، ويژگي خاص ميموج صوتي كـه بـه وسـيله ((Pure tone)صوتي كه تنها از يك تواتر تشكيل شده باشد، نغمه خالص

:Diapason(ط دياپـازون خالص است، غير از صوتي كه توس ) حس شنوايي طبيعي قابل شنيدن است اين واژه فرانسوي است كه معادل آن در زبان انگليسي است و به معني آلتي دو شاخه و فوالدين كـه

گـردد، نغمـه خـالص بـه نـدرت ايجاد مي) رود براي امتحان ارتعاشات يا ميزان كردن صدا به كار مي ) هارمونيـك (ح تـواتر اصـلي هـاي صـحي اصوات موسيقي از يك تواتر اصـلي و مـضرب . شود يافت مي

. صداهاي معمولي تركيبات مختلطي از تواترها هستند. تشكيل شده است

سرعت انتشاردر هـوا، در سـطح دريـا، . كنـد هاي متفاوتي حركـت مـي صدا بسته به نوع محيط انتشار، با سرعت

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٠٩

كيلـومتر 1239 مايل بر سـاعت يـا 770اين مقادير معادل . استfps 113 يا m/s 344سرعت صوت مايل بر ثانيه است، آهـسته بـه 186000سرعت صوت در مقايسه با سرعت نور كه . بر ساعت است

شود، الزم است سرعت هاي ديگر نيز منتشر مي از آنجا كه صداعالوه بر هوا در محيط . رسد نظر مي دهد شان مي هاي مختلف ن سرعت انتشار صدا را در محيط 1جدول . ها بدانيم آن را در ساير محيط

، سـرعت را % 3شود و محاسبات تقريبي با خطـاي از تغييرات سرعت در دما و ارتفاع صرف نظر مي .كند تعيين ميm/s 350 و fps 1100در هوا

طول موج و انواع انتشاركند يا فاصله بين دو نقطه مشابه از امواج پي درپـي، طـول فاصله اي كه موج در يك چرخه طي مي

. ، بيان شده است1رابطه بين طول موج، تواتر و سرعت صوت در رابطه . شود ميموج ناميدهسـرعت صـوت بـر = cطول موج، بر حسب متر يا فوت = λ كه در اين رابطه λ = c / f : رابطهصداهاي كم تواتر با طول موج بلنـد و امـواج بـا . تواتر بر حسب هرتز است = f و fps يا m/sحسب

27/1گستره طول موج قابل شنيدن بـراي انـسان از . شود ا طول موج كوتاه مشخص مي تواتر زياد ب . متر است24/15سانتي متر تا

هاي مختلف ـ سرعت انتشار صدا در محيط 1جدول سرعت

محيط

متر بـر ثانيـه m/s

فــوت بــر ثانيــه ft/s

1130 344 هوا

6425 1410 آب

10825 3300 چوب

11800 3600 آجر

12100 3700 بتن

16000 4900 فوالد

16400 5000 شيشه

19000 5800آلومينيوم

متوسط تواتر در نظـر گرفتـه . ها متغير است اعداد جدول تقريبي هستند، زيرا چگالي محيط : توجه .شده است

كميت صداود و اعـداد و ش كميت عالمت صوتي موضوع پيچيده تري است زيرا از عبارات مختلفي استفاده مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١٠

شود، ما به بلنـدي هنگامي كه از قدر مطلق صدا صحبت مي . مقادير زيادي در اين ميان مطرح است ت ) Subjective(كنيم كه كميتي ذهني فكر مي و نشان دهنده واكنش غيرخطي گوش نسبت بـه كميـ

، شـدت ) SPL(صدا برحسب توان صوتي، فشار صدا، تراز فشار صدا ) كميت(تراز . فيزيكي صدا است ها با يكديگر و با كميت ذهنـي بلنـدي نيـز شود كه تمام آن تعريف مي ) IL(صوت و تراز شدت صدا

به منظور درك اين مفاهيم، الزم است چگونگي شـنيدن و نحـوه انتـشارصدا در فـضاي . تفاوت دارند .آزاد را بدانيم

/ W 16-10ند تشخيص دهـد توا آستانه شنوايي، يعني حداقل شدت صدايي كه يك گوش سالم مي

cm2 حـداكثر ). دهـد جواب مي صدا عمال گوش همچنان كه شرح داده خواهد شد به فشار( است كهگـسترده ايـن دوآسـتانه . اسـت W/cm2103 پذيرد تقريبـا شدت صدايي كه گوش بدون صدمه مي

. است1013

اكوستيكي هاي مخلتف ـ مقايسه مقادير اعشاري، نمايي و لگاريتمي شدت2جدول

هنگام بررسي اين نوع كليات دو مـشكل وجـود . دهد مفهوم فيزيكي اين اعداد را نشان مي 2جدول

به عالوه گـوش انـسان . هايشان بسيار بزرگ است خود اعداد كوچك هستند، در حالي كه نسبت . داردساس بلنـدي دو يعني با دو برابـر شـدن شـدت، احـ . دهد بطور لگاريتمي به فشار و شدت جواب مي

براي حل اين مشكالت الزم اسـت معيـاري بـه . اين تغييرات كوچك قابل درك هستند . شود برابر نمي : ترتيب زيرتعيين نمود

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١١

. ـ حداقل شدت يا فشار قابل درك را صفر فرض كرد1 . استفاده كرد10هاي مثبت در پايه ـ از توان2 بلندي وجود داشته باشد، درصورتي كه بين دو شدت ـ رابطه ثابتي بين تفاضل حسابي و تغييرات 3

بنـابراين . بلنـدي اسـت ) يا نصف شدن ( واحد اختالف باشد، اين اختالف معادل دو برابر شدن 10صدا ، هميـشه معـادل دو برابـر شـدن بلنـدي 70 و 60 و همچنين 30 تا 20در چنين مقياسي، تفاوت بين

.است و آن رامقياس دسي بل گويند

) dB(دسي بل ) IL(دت تراز شتراز شدت، نـسبت شـدت انـدازه . نسبت كميت اندازه گيري شده به كميت مبنا است "تراز"كلمه

.شود تراز شدت با رابطه زير نشان داده مي. گيري شده به شدت مبنا است W/cm2 oشدت، بر حـسب = dB ، Iتراز شدت، بر حسب = IL: كه IL = 10 Log /I/Io: رابطه

I = يعني،(شدت مبناW/cm2 1016آستانه شنوايي است ، (log = 10لگاريتم در پايه . تراز شـدت صـدا بـدون .گيرد در برمي مقياسي را برقرار كرده ايم كه سه شرط باال را بنابراين ما

تـراز . شـوند بعد است زيرا نسبت دو كميتي است كه داراي واحد يكسان بوده و واحـدها حـذف مـي سهولت استفاده از مقياس لگـاريتمي دسـي بـل را 2جدول . شود اندازه گيري مي dBشدت برحسب

فهرست كوتاهي از تغييـرات شـدت بـر 3جدول . دهد در مقايسه با اعداد اعشاري و نمايي نشان مي دسـي بـل 10توجه كنيد كه تراز شـدت . دهد وتغييرات ذهني احساس بلندي را نشان مي dBحسب

برابـر شـدن احـساس 4 معـادل dBتغييرات تراز شدت به ميزان . و برابر شدن بلندي است معادل د : تفاوت بين دو تراز شدت به صورت رابطه زيراست . بلندي صدا است

IL = 10LogI2/I1 : رابطه

ايـن كنـد تـا بـا و محاسبات لگاريتمي استفاده شده، به خواننده كمك مي dBچند مثال كه در آن از .سيستم مفيد بيشتر آشنا شود

ـ تغييرات ذهني و تغييرات تراز شدت مربوطه 3جدول

تغيير در تراز )dB(

ــي در ــر ذهنـ تغييـ بلندي

ــدازه اي 3 ــا انـــ تـــ محسوس

محسوس 1-6

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١٢

كامال محسوس 7

دو برابــر يــا نــصف 10 بلندي

4/1چهار برابـر يـا 20 بلندتر

dBشود، اين معادل است با تغييـر مي) نصف(نبع در ميدان آزاد دو برابر يا وقتي فاصله از م )1(

در تراز فشار صدا

(SPL)فشار صوت و تراز فشار صوت ميكروبـار فـرض x 104 2 يـا pa 20اقل فشار صوت قابل درك بـراي انـسان آستانه شنوايي يا حد

از آنجا كه گوش .باشد ميOdB مبنا، محاسبات تراز فشار صوت مبنا، مشابه تراز شدت در. شود ميدهد و كميت فشار با ريشه دوم شدت متناسب است رابطـه تـراز بطور لگاريتمي به شدت جواب مي

: شود فشار صوت به صورت زير نشان داده ميSPL = 10 log (P2/Po: رابطه

2) SPL = 20 log (P2/Po) در اين رابطـه ، :SPL = تـراز فـشار (paفشار صوت مبنا، بر حـسب پاسـكال = Po) بار(فشار، بر حسب پاسكال = dB ، Pسب صوت، بر ح

pa 20 يا bar 2 x 10-4µ . ( چون براي تراز شدت و تراز فشار صوت، مبنايOdB را مطابق با آسـتانه ) IL(و تراز شـدت صـوت ) SPL( را براي تراز فشار صوت dBتوان مقياس قرار داديم، از اين رو مي

مربوط به دو كميت فوق را به جاي هم به تناوب استفاده كرد، هر dBكار برد و همچنين مقادير به بخصوص از نظر مقدار و واحد بـا هـم كـامال dBچند كه كميت شدت و كميت فشار مربوط به تراز

واقعيـت ايـن . اسـت pa 0/063 و فشار W/cm2 109 معادل شدت dB 70براي مثال، تراز . متفاوتند زيرا اگر يـك عـدد بـراي " تقريبا "گوييم مي. تقريبا مطابق با تراز نوفه خاصي است dB 70است كه

: شود تعيين كنيم، دو مشكل ايجاد مي) dB(تراز صدا به دسي بل كند، مگر براي صداي خالص پايا ـ تراز فشار صوت با زمان تغيير مي1 .متغير است ـ تراز فشار اجزاي مختلف اكثر صداهاي عادي 2

اگـر صـدايي داراي يـك .توان استفاده كـرد براي فايق آمدن بر اين دو مشكل از دو روش فني مياين حالت در مورد . توان به كار برد را مي تواتر مشخصي باشد، تراز فشار صوت مربوط به آن تواتر

صـادق ) Blower(هـواكش و يـا دسـتگاه دمنـده صداي ناشي از موتور يـا صداهاي نسبتا ثابت مانندتوان روي نمـودار بنـد يـك هنگـامي رسـم صداهاي ديگري كه تراز و تواترشان متغيرند را مي . است

بنـابراين صـداي . كرد و حداكثر تراز فشار صوت را به ازاي درصد زمـاني، روي آن مـشخص نمـود اراي از زمـان د % 90شـود كـه ناشي از تردد وسايل حمـل و نقـل توسـط ترازهـايي نـشان داده مـي

.بيشترين مقدار است

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١٣

(Phon)مقياس فان : تراز بلنديحـد آسـتانه . به طور يكنواخت حساس نيستKHz 20 تا Hz 20گوش انسان، به تمام گستره تواتر

در حـالي كـه حـد پـايين آسـتانه . براي تمـام تواترهـا وجـوددارد dB 130 تا 120دردناكي به ميزان گـوش انـسان درتـواتر . تعيين شـده اسـت Hz 1000 درتواتر فقطOdBبه ميزان ) آستانه شنوايي(

كمتـر از dB 5– هرتز بيشترين حساسيت را دارد و آسـتانه شـنوايي در ايـن تواترهـا 4000 تا 3000بـراي تعيـين حـساسيت . اين حساسيت غيرخطي درتمام طيف شنوايي وجود دارد . ساير تواترها است

هاي مختلف با نغمه هاي ساده انجام گرفتـه اسـت و از هاي زيادي در تواتر غيرخطي گوش، آزمايش .شنونده خواسته شده تا بلندي ذهني برابر را اعالم كند

اندازه گيري تراز فشار صدايكي از اين وسايل تـراز سـنج . براي اندازه گيري ترازهاي صدا وسايل اندازه گيري مورد نياز است

ندازه گيري شده بـا احـساس بلنــدي، اكثــر وسـايل براي تعيين ميزان همبستگي مقادير ا. صدا است فان اسـت و تواترهـاي 40 مطابق با منحني Aشبكه . اندازه گيـري مجهـز به شبكه هاي حساسيت اند

هـاي خطـي حساسيت C فان مطابق دارد و شبكه 70 با منحني Bشبكه . كنـد پايين را از هم مجـزا مي اين بـدان . به خوبي با نمودارهاي بلندي مطابقت ندارند C و Bدر عمل، شبكه هاي . دهد رانشان مي

در حـالي كـه صـدا در . هاي بلندي براي نغمه هاي خالص بدسـت آمـده اسـت علت است كه منحني ، به عنوان مقياس اندازه گيري معيـار بـراي بلنـدي Aشبكه . محيط به صورت صداهاي مختلط است

انجـام Aهايي كه با استفاده از شبكه اندازه گيري . ستصداهايي تا هر تواتر و هر شدتي تعيين شده ا . هر صداسنج مجهز به دو وضعيت سريع و كند است . شود نشان داده مي dBAگيرد و به صورت مي

از اولي به هنگام تغييرات سريع تراز فشار صدا و از دومي هنگامي كه مقـدار متوسـط صـدا تغييراتـي ، براي اندازه گيـري صـداي كوبـه اي، وسـايل مخـصوصي نيـاز گردد دارد، استفاده ميdB 4بيش از

.استهاي دقيق تر صداهاي مختلط توسـط دسـتگاه هـاي دقيقـي كـه شـدت را بـر حـسب اندازه گيري

هايي در اسـتفاده صـحيح از اثـر چنين اندازه گيري . گيرد امكان پذير است بندهاي هنگامي اندازه مي هـاي غيرخطـي در تمـام هش دهنده صدا كه داراي ويژگـي جذب صدا وهمچنين استفاده از مواد كا

اندازه گيـري dB Aدر صورتي كه تراز صدا فقط بر حسب . رسد بيناب تواتر هستند الزم به نظر مي .دهد شود كه فقط اطالعات كلي و اوليه اي را ارائه مي شود، تراز كلي ناميده مي

واژه هاي مرتبط با آلودگي صدا

) Sound Level(تراز صدا تراز هر صدايي با تقريبي كه در عمل قابل قبول است بـر اسـاس يكـي از دو رابطـه زيـر مـشخص

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١٤

: گردد مي Lp = 20log P/Po يا L1 = 10 log/I/Io كه در آن :L1 = تراز شـدت صـدا، بـه مقيـاسdB ، =

Lpتراز فشار صدا، به مقياسdB ، = Io وات به مترمربع (شدت صداي مبناIo = 10-12 ، = Po فـشارشدت صـداي = I، ) پاسكال( نيوتن به مترمربع x 10-5 2موثر صداي مبنا كه مقدار آن برابر است با

فشار موثر صداي مورد نظر، بر حسب نيوتن به مترمربع = Pمورد نظر، بر حسب وات به مترمربع، .لگاريتم به پايه ده نسبت مورد نظر = log، )پاسكال(

) Sound Level(وزن يافته و بـه روش خاصـي تغييـر داده شـود عمـل انجـام شـده را وزن دادن وقتي بيناب صـدايي عمـدتاً

اعمال اين روش بر روي يك بيناب به صورت پسوندي استاندارد در فراسنج انـدازه گيـري . نامند مي .گردد شده مشخص مي

اثرات صدا بر روي انسان توان در دو قسمت جداگانـه شـنيداري و غيرشـنيداري، بطور كلي اثرات صدا بر روي انسان را مي

: مورد مطالعه قرار داد

الف ـ اثرات صدا بر روي دستگاه شنوايي تواند باعث پارگي پرده صـماخ يـا تخريـب ديگـر مي) dB 150مثال(هر چند صداهاي خيلي شديد

دهـد رخ مي) dB 85-90(هاي گوش بشود اما صدمه به شنوايي معموالً در ترازهاي پايين تر قسمتهاي مژه دار حسي كه روي سطح و سـتيبولي غـشاء پايـه در كه ناشي از آسيب موقت يا دائم سلول

هاي معيني افت شنوايي ايجاد شـود بـراي آنكـه وقتي در فركانس . باشد گوش داخلي قرار دارند، مي انه شنوايي باالتر باشـد، شخص قادر به شنيدن آن فركانس باشد بايستي تراز صدا از حد معمول آست

زننـد، چـون صـداي به اين جهت افرادي كه دچار افت شنوايي هستند بطور غيرعادي بلند حرف مـي به عالوه اين افراد اغلب اوقات حرف بي صدا را كه داراي فركانس باال هستند . شنوند خودشان را نمي شـخص بـا وجـود . شـود ل ميبه اين جهت براي آنان درك صحيح كلمات مشك . كنند خوب درك نمي

كنـد امـا قـادر بـه فهـم صـحيح كلمـات و تعقيـب مكالمـه اينكه اصوات حاصل از كلمات را درك مـي ايـن چنـين افـت . باشد، مگر اينكه گوينده كلمات را به آرامي و بطور واضح و مشخص ادا نمايـد نمي

: شنوايي معموالً به يكي از دو صورت زير است ) Temporary Threshold Shifts : TTS( شنوايي ـ تغيير موقت آستانه1

.كند برگشت مي ساعت پس ازتماس با صداي آسيب زا16كه در آن شنوايي معموالً درطي ) Permanent Threshold Shifts : PTS( صدا ـ تغييردائم آستانه شنوايي ناشي از2

بروز افت شنوايي .شود ه گيري ميكه معموالً يك ماه پس از توقف مواجهه با صداي آسيب زا انداز

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١٥

گيـرد، نمـي هاي مكالمه اي را در بر فركانس ناشي از صدا معموالً به صورت تدريجي بوده و در ابتداتشخيص زودرس شروع افت شنوايي و اطالع . در نتيجه شخص از نقصان شنوايي خود بي اطالع است

در . نوايي سـنجي، امكـان پـذير اسـت از كيفيت تحمل گوش فرد نسبت به صدا بوسيله آزمايشات ش مجموع عواملي چون شدت صدا، طول مـدت تمـاس، سـن و حـساسيت ويـژه گـوش فـرد عـواملي

.هستند كه در ايجاد و پيشرفت عارضه افت شنوايي دخالت دارند

در رابطه با اثرات شنوايي صدا مطالعات زيادي به عمل آمده و با استفاده از دستگاه هـاي شـنوايي عوارض شنوايي صدا بخوبي شناخته شده است به طـوري كـه در بـسياري از كـشورها افـت سنجي،

.شود منظور مي"هاي ناشي از كار بيماري"شنوايي ناشي از صدا از نظر قانوني جزو

اثرات درازمدت صدا بر روي شنوايي عنـي بـه ي. گـردد اثرات درازمدت صدا بر گوش انسان به صورت كري ادراكي يا عصبي ظـاهر مـي

هاي شنوايي معدوم گـشته و منجـر بـه كـري غيرقابـل هاي پر سروصدا سلول واسطه كار در محيط ايـن افـت شـنوايي معمـوالً . گوينـد هم مي كري حرفه اي به اين نوع افت شنوايي . گردد برگشت مي

اشي كري حرفه اي ن . گردند متقارن و دو طرفه بوده و هر دو گوش مانند هم دچار افت شنوايي مي گـردد، معمـوالً داراي چهـار هـاي پرصـدا ايجـاد مـي از كار كه در طي چندين سال فعاليت در محيط

: مرحله است

مرحله شروع يا مرحله خستگي گوش :مرحله اول در اين مرحله كارگر بعد از پايان كار روزانه احساس گرفتگي و سنگيني و خستگي در گـوش را دارد

رود، چنانچه در اين مرحله اديومتري بـه عمـل آيـد كـاهش ساعت از بين مي كه به فاصله دو يا سه اين مرحله دو يا سـه . هرتز، مشهود خواهد بود كه جبران پذير است 4000هاي شنوايي در فركانس

.كند كشد و بعد از آن كارگر هيچگونه ناراحتي در گوش خود احساس نمي هفته طول مي

مل مرحله اختفاء كا:مرحله دوم سـال 2-20هاي فردي و يا سن افراد از اين مرحله ممكن است بسته به شرايط محيط كار و ويژگي

هرتـز و مخـصوصا در 3000ــ 6000هـاي هاي شنوايي در فركانس در اين مرحله سلول . طول بكشد هـا در مكالمـات روزمـره الزم نيـست و هرتز آسيب ديده ولي چـون ايـن فركـانس 4000فركانس هاي مكالمه اي سالم است، فرد آسيب ديده، هيچگونـه احـساسي از مـصدوم شـدن ركانسشنوايي ف

.گوش خود ندارد

مرحله اختفاي نسبي:مرحله سوم هـاي زيـر هرتز به طـرف فركـانس 4000هاي در اين مرحله در اثر گسترش ناشنوايي از فركانس

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١٦

هــاي بــا ه تــدريج صــوت كــارگر بــ500ـــ100ـــ2000هــاي بــم و همچنــين فركــانس8000 و 6000گسترش و پيشرفت اين مرحلـه سـرانجام . شنود و احساس نيمه شنوايي دارد هاي باال را نمي فركانس

.گردد منجر به كري يا ناشنوايي كامل مي

مرحله ناشنوايي كامل يا قطعي:مرحله چهارم لمه اي شـخص بطـور هاي مكا برد و شنوايي فركانس در اين مرحله كارگر به ناشنوايي خود پي مي

.واضح و قطعي مصدوم شده است

ب ـ اثرات غيرشنيداري اثرات غيرشنيداري صدا را به ترتيب زير بيان نموده ) Derobert(و دروبر ) Cavigneaus(كاوينيو

براي اين منظور الزم . تواند باعث عصبانيت و تحريك پذيري شود صداي مزاحم و ناخوشايند مي : اندشديد باشد بلكه تيك تاك يك ساعت ديواري در يك سـالن انتظـار كـافي اسـت كـه نيست حتما صدا

.روي يك زمينه حساس و آماده اثر نموده، باعث عصبانيت و حالت تهاجمي به خود گرفتن گرددهاي صنعتي نشانگر آن است كه صداي شديد بـا سـردرد، حالـت تحقيقات به عمل آمده در محيط

همچنـين مطالعـات . ناتواني جنسي و تغييرات در خلق و خـو ارتبـاط دارد تهوع، پرخاشگري، اضطراب، كننـد، نـشان داده كـه نـسبت انجام شده بر روي كارگران صنايع فلزي كه در محيط پرصدا كار مـي

اختالفات خانوادگي و مناقشات كارگران در بين اين افراد به مراتب بـيش از كـارگراني اسـت كـه در .كنند ام كار ميهاي كم صدا و آر محيط

) Performance(اثرات صدا بر روي كارايي هـاي ذهنـي و بر اساس تحقيقات آزمايشگاهي هر چند صداي پيوسته بر ميـزان كـارايي درفعاليـت

حركتي سـاده اثـر سويـي نـدارد، امـا اگـر صدا نامنظـم و متنـاوب و غيرقابـل پيش بينـي باشـد بـر و وظــايف پيچيــده ) Memory tasks(، حافظــه اي )Vigilance tasks(كــارايي در امــور مراقبتــي

)Complex tasks ( ضـمنا . گـذارد كه شخص در آنِ واحد بايد دو عمل انجام دهـد تـاثير منفـي مـينوع صدا و شدت آن، قابل پيش بيني يـا غيرقابـل : اثرات صدا برروي كارايي به عوامل مختلفي چون

هـاي شخـصيتي ه، ميزان قدرت تحمل اسـترس و ديگـر ويژگـي پيش بيني بودن آن، نوع كار و وظيف .فرد بستگي دارد

(Hearing Conservation Programs)برنامه هاي حفاظت از شنوايي هدف از برنامه هاي حفاظت از شنوايي در محيط كار، جلوگيري از بوجود آمدن و پيـشرفت افـت

در آمريكا پس از شناخت افت شنوايي به عنوان .باشد شنوايي ناشي از مواجهه با صدا در كارگران مي ) OSHA) Occupational Safety and Health Administrationيـــك مـــشكل بهداشـــتي،

هايي را اعالم نمود كه شامل حداقل اصول و مقـررات الزم بـود تـا كارفرمايـان بتواننـد دستورالعمل

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١٧

صول به تنهايي نيز ضامن موثر بـودن كامـل هر چند اجراي اين ا . ها را در محيط كار برقرار كنند آن .اين برنامه در جلوگيري از بوجود آوردن ضايعات شنوايي نيست

كند، در افت شنوايي بدون توجه به منشاء توليد آن به جنبه هاي مختلف زندگي صدماتي وارد مي در . دهـد يدرجه اول تداخل در ارتباطات شغلي و اجتماعي است كه قسمت اعظم زندگي را تشكيل م

در محـيط كـار، افـراد نيـاز . اكثر مشاغل و حرفه ها داشتن حس شنوايي سالم جزء اركان اصلي است دارند تا دستورات و عالئم آگاهي دهنده و غيره را بخوبي بشنوند، عالوه بر اين در ساير موارد نيـز

. دهـد ماعي را تـشكيل مـي در اجتماع، ارتباط با خانواده، فاميل و دوستان قسمت اساسي از زندگي اجت اجـراي برنامـه حفاظـت از . كنـد تمام اين موارد، بر لزوم حفظ قدرت شنوايي بيش از پيش تاكيد مي

هـاي شنوايي در محيط كار عالوه بر مسائل شغلي موارد غيرشغلي را شامل خواهدشد، چون نـاراحتي مزايـاي اجـراي ايـن . شـد شنوايي غيرشغلي نيز از طريق معاينات شنوايي دوره اي مـشخص خواهـد

بـازده كـار افـزايش . برنامه براي كارفرمايان، مستقيما متوجه حفظ و ارتقاء سطح توليد خواهد شـد شود و عالوه بر اين استرس و خـستگي ناشـي از مواجهـه يافته و سبب كاهش حوادث ناشي از كار مي

.با صدا نيزكاهش خواهد يافتبررسـي مـنظم : شـود كـه عبارتنـداز مرحله مي 5ان شامل برنامه حفاظت در برابر شنوايي كارگر

هاي مهندسي يا اداري به منظور برقراري حدود مجاز، آموزش، استفاده از وسايل صدا، اجراي روش در محيط كار، بر حسب مـورد، اجـراي يكـي از مراحـل . حفاظت فردي، ارزشيابي از طريق اديومتري

مرحله، اساسي و مـوثر 5ولي به طور كلي اجراي تمام . يردتواند مورد تاكيد بيشتري قرار گ فوق مي .باشد مي

آموزش مرحله آموزش از اهميت خاصي برخوردار است، زيرا كارگران و همچنين كارفرمايان تا زماني كـه

توانند بطور موثر و فعال در اين برنامـه بخوبي از هدف برنامه و مزاياي اجراي آن آگاه نباشند، نمي بايد تاكيد داشت كه رعايت و اجراي اصول حفاظت و بهداشت نيـز جـزء شـرايط كـار، . شركت كنند HCPبدون آموزش و آگاهي افراد، برقراري اصـول بهداشـتي و اجـراي برنامـه . شود محسوب مي

به منظور اجراي صحيح بررسي صدا، پذيرش تغييرات محيطي، تغييـرات . موفقيت آميز نخواهد بود الت و همچنــين اجــراي موفقيــت آميــز اســتفاده از وســايل حفاظــت فــردي و احتمــالي در ماشــين آ

مرحله فوق بايد بخوبي انجام گيرد و در 4اديومتري مرحله آگاهي و آموزش كارگران حتي قبل از .فواصل منظمي تكرار گردد

بررسي صداار و يـا بـه براي كارگران يا براي ايـستگاه كـ TWAهدف اصلي از بررسي صدا در محيط كار تعيين

به طور كلي بررسي صـدا ميـزان . باشد منظور طبقه بندي مشاغل برحسب ميزان صداي موجود مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١٨

HCPكند تا به دنبال آن خط مشي مناسب بـراي مخاطره آميز بودن آن را براي كارگران تعيين مي تعيـين پس از بررسي صحيح و مناسب صدا، ميزان صداي بيش از حد مجـاز در كارخانـه . تعيين شود هاي موثر كنترل را براي كاهش دائم صدا در آن محيط به كار بـست و يـا بـر توان روش شده و مي

حسب نوع كار، به عنوان يك روش تكميلي، استفاده از وسايل حفاظت فـردي را بـه كـارگران توصـيه .نمود

كنترل مهندسي و اداري اصـول كنتـرل . شـود با صـدا مـي هاي كنترل مهندسي و اداري سبب كاهش مواجهه كارگران روش

مانند نصب مافلرها و غيره، كـاهش انتـشار صـدا (مهندسي شامل ايجاد تغييرات در منابع مولد صدا كنترل اداري عبارتست از . شود ها و نصب محفظه هاي كامل مي ها، مانع در محيط مانند نصب جاذب

اي مرتـب برنامـه تعميـرات و جابجايي و تعويض تجهيـزات قـديمي و مـستهلك شـده، تعيـين و اجـر عالوه بر اين، تغييرات در برنامه كارگران توسط محدود كردن زمان مواجهه، جـزو . نگهداري وسايل

.مراحل مختلف كنترل اداري است

وسايل حفاظت فردي هاي كنترل مهندسي به طور كامل نتواند صدا را به حـد مجـاز كـاهش در صورتي كه اجراي روش

تواند بطور مكمل مورد استفاده قرار گيـرد از ايـن رو در وسايل حفاظت فردي مي استفاده از . دهدچنين مواردي با انتخاب مناسب اين وسايل از نظر راحتي كارگران به هنگام استفاده و همچنين مـوثر

.توان شنوايي كارگران را حفاظت نمود ها در كاهش صدا مي بودن آن

ارزشيابي از طريق اديومتري شنوايي هر كارگر بايد بطور دوره اي و منظم توسط شنوايي سنجي مورد بازرسـي قـرار وضعيت

در صورتي كه برنامه حفاظت از شنوايي بطور صحيح و موفقيت آميز انجام گيرد، اوديـوگرام . گيرددر . ها كه ناشي از كار در محيط پر صدا است را نشان دهـد افراد نبايد تغييري در آستانه شنوايي آن

ورت مشاهده هرنوع تغيير الزم است افراد مسئول به چاره جويي بپردازند، هنگامي كـه تغييـر در صهاي مشخص شده و جهـت تـصحيح ايـن وضعيت شنوايي منشاء غيرشغلي داشته باشد، در اوديوگرام

.هاي اصولي اعمال خواهد شد، ازجمله كاهش زمان مواجه با صدا در محيط كار ضايعه روش

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١١٩

منابع 1) Cox, I.R; (1958) Industrial Noise and the Conservation of Hearing

in Patty, A.A. Industrial Hygiene and Toxicology, Interscience Publ. Inc; New York, PP. 621.

2) Hamernik, R. and Henderson, D. and Solve. R. (1980).New

Perspective an Noise Induced Hearing Loss, PP. 511-18.

3) Hemond, C; J; 1983, Engineering Acoustics Noise Control. Prentice-

Hall INC PP. 135-136. 4) Proposals for Noise Control Legislation Based on a Pilot Study of

Noise in Tehran , Department of the Environment , Bertlin Cooper Macdonald, 1977.

5) Myberg, A.A. 1990.The Effects of Man-Made Noise on the Behavior

of Marine Animals, Environment International, Vol. 16, 575-586. 6) Brouen, A.L; 1990, Measuring the Effect of Aircraft Noise on sea

Birds, Environment International, Vol. 16, PP.587-592. 7) Koszarng-Z, Gorynski, P; 1990. Exposure of School Children and

Tea chers to Noise at School, Rocz-Panstw-Zakl-Hig.41(5-6):PP.297-310.

8) Baumbach- W: Morstedt-R; Skhulze-B:Wolke-G; Ullmannk;

Grossmann-G, 1990. New Aspects of the Traffic Noise Problem in the

Inner City Area, Z-Gesamte-Hye. 36 (4), PP.204-6. 9) Schulze-B; Wolke-G; Morstedt-R; Ullmann-R; Grossmann-

G,1990,Street Traffic Noise and Stress Experience, Z-Gemate-

Hgg;36(4):PP.201-3. 10) Kawabata-T, 199 1 , Effects of Tohoku Shinkasen Noise on Living

Environment of School Children- Changes with the Increase of the

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢٠

Maximum Train Speed, Nippon Koshu- Eix- Zasshi, 34(1) PP.52-63. 11) Ohrstrom, E; and Rylander, R; 1990, Sleep Disturbance by Road

Traffic Noise A laboratory Study on Number of Noise Events, J. Sound and Vibratin, 143 (1), PP. 93.

12) Kuno, K; Oisoi, Y;Misoina ,Y;1993, Comparison of Noise

Environment of Residences in Nagoga, Japan and in Bejing, Coina, Applied Acoustics. 40, PP.153-16 7 .

13) Paul A. Bel et al; Environmental Psycology, Holt Rineoart and

Wins ton, inc, Printed in USA. 14) Berger, EH. Word, WD, Morill , JC. Royster , LH. (1986). Noise

and Hearing Conservation Manual, Am. Ind. Hyg. Assoc . بر خانزاده، ف ـ اك15 ; بررسي و كنترل صدا در كارخانه چيت سازي ). 1353( قيامي، الف

تهران ، از انتشارات علمي دانشكده بهداشت و موسسه تحقيقات بهداشـتي، نـشريه شـماره . ، دانشگاه تهران1867

كاهش آستانه شنوايي كـارگران بافنـده در ). 1353( قيامي ، الف ; ـ اكبر خانزاده ، ف 16

03543مجله بهداشت ايران، جلد دوم، صفحات . ثر سروصداي زيادا

سروصـدا در صـنايع نـساجي ، مجلـه بهداشـت ). 1356( مشكي ، پ ; ـ پرويزپور، د 17 077ـ78ايران، جلد سوم، صفحات

هـاي ريـوي و آسـتانه شـنوايي بررسـي تغييـرات فونكـسيون ). 1362( ـ رنجبران، م 18

با عوامل محيط كار، پايان نامه فوق ليسانس، دانشكده بهداشت، دانشگاه كارگران در رابطه .تهران

افت دائم شنوايي دراثرسروصدامحيط كار، ). 1360( اكبر خانزاده، ف ;. ـ پرويزپور، د19 093 ، صفحه 2مجله نظام پزشكي، سال هشتم، شماره

شي از كـار ، از مجموعـه مقـاالت اختالف شنوايي و گفتاري نا). 1363( ـ ميرمبين، پ 20

.دومين سمينار ايمني و بهداشت كار، وزارت كار و اموراجتماعي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢١

ــور، س 21 ــدادركارگران ). 1364( ـ بيگلرپ ــي از سروص ــنوايي ناش ــت ش ــي اف بررسپايان نامه كارشناسي ارشد بهداشت حرفه اي و حفاظت صنعتي، دانشكده بهداشـت، .بافنده

060ان، صفحه دانشگاه علوم پزشكي تهر

، مركزتحقيقـات 65نقشه ترازبندي صدا در شهر تهران، نشريه شـماره . ـ مكانيك، م 21 01362ساختمان و مسكن، دي ماه

.سازمان حفاظت محيط زيست). 1374ـ1379( ـ طرح جامع بررسي آلودگي صدا 22ركـز تحقيقـات مبـاني اكوسـتيك در سـاختمان ، انتـشارات م ). 1373( ـ نصيري، پ 23

.ساختمان و مسكنانتـشارات مركـز تحقيقـات ). 1375(هـا ـ ضوابط و مقررات صدابندي درسـاختمان 24

.ساختمان و مسكنبررسي ميزان صداو اثرات ذهنـي روانـي آن بـرروي ). 1375( ـ طاهري نامقي، م 25

.پايان نامه كارشناسي ارشد بهداشت حرفه اي. اپراتورهاي مخابرات

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢٢

7گفتار

عفونت زدايي در پزشكي

دكتر سيدمنصور رضوي گروه پزشكي اجتماعي دانشگاه علوم پزشكي تهران

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢٣

اهداف درس

:رود فراگيرنده، پس از گذراندن اين درس بتواند انتظار مي

ا هم مقايسه كندها را ب اصطالحات مربوط به عفونت زدايي را تعريف نموده، آن هاي عفونت زدايي رايج را فهرست نمايد روش ، ETOهاي ساختماني و عملكردي دستگاه هاي فور، اتوكالو، در باره ويژگي ها را با يكديگر مقايسه نمايد كالو و گاز پالسما، بحث نموده، آن كِمي

ح دهدهاي پايش فيزيكي، شيميايي و بيولوژيك را شر روش هاي يك ماده شيميايي گندزداي ايده آل را فهرست نمايد ويژگي سطوح گندزدايي شيميايي را تعريف كند موادگندزداي رايج در ايران را نام برده و درباره سطح گندزدايي و كاربرد هريك

به اختصار بحث كند وسايل توضيح دهدهاي سالم سازي هوا، محيط، و در باره روش شود، روش مناسبي را پيشنهاد كند براي عفونت زدايي وسايلي كه به وي ارائه مي

واژه هاي كليدي سِتَرون سازي، گندزدايي، مواد گندزدا، آنتي سپتيك،كنترل عفونت، پايش استريليزاسيون

بيان مسئله هاي گندزدا را در پيشگيري و كاهش ها با محلول ارزش شستن دستSemmelweisاولين بار نيز موفق شد ) Lister(هاي پس از زايمان نشـان داد، سپس ليستر هاي ناشي از عفونت دادن مرگ

.ها را كاسته و از آنها پيشگيري نمايد با به كارگيري اسيد كربوليك شمار عفونت زخمكاسته نشده و در حال ا نيزه اهميت استفاده از مواد گندزدا حتي در عصر طاليي آنتي بيوتيك

از پايه هاي مهم برنامه هاي ) گندزدايي وسترون سازي(هاي عفونت زدايي حاضر استفاده از روشبراي عفونت زدايي هوا، آب، محيط فيزيكي، وسايل و . هاي بيمارستاني است موفق كنترل عفونت

ود دارد و پيرامون اين هاي گوناگون فيزيكي و شيميايي وج هاي بيولوژيك روش مواد و محيط .ها سئواالت زيادي مطرح است روش

: فضاهاي حساس مثل هاي عمل و به عنوان مثال، ممكن است از خود بپرسيم، هوا و محيط اتاقICU ،NICUهاي پيوند مغز استخوان و نظير آن را چگونه تميز و حتي فوق تميز نگه داريم ؟ بخش

ايي دارند؟ چگونه بفهميم دستگاه وسيله ما را عاري از ه دستگاه هاي سترون كننده چه ويژگيميكروب نموده ؟ يك ماده گندزداي ايده آل كدام است؟ سالم ترين و موثرترين مواد شيميايي

چگونه كم براي عفونت زدايي محيط و وسايل كدامند؟ بار ميكروبي اثاثيه و مبلمان محل كار خود را

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢٤

رونيكي يا وسايل لنزدار خود را چگونه عفونت زدايي كنيم كه زنگ كنيم؟ وسايل فلزي، پالستيكي، الكتنزنند، خورده نشوند، انعطاف پذيري خود را از دست ندهند و يا كدر نشوند؟ مواد قوي و ضعيف كدامند؟ در ايران چه وسايل و موادي را در دسترس داريم؟ مواد شيميايي از نظر ايجاد مقاومت

دارند؟ ضررهاي آني و درازمدت مواد شيميايي كه به منظور عفونت ميكروبي در چه وضعيتي قراردر اين بحث كوتاه سعي شده تا حتي المقدور . روند چيست؟ و سئواالت بسيار ديگر زدايي به كار مي

.به سئواالت فوق پاسخ داده شود

تعاريف و اصطالحات عفونت زدايي يي الزم است به ذكر برخي از اصطالحات قبل از ورود به بحث عفونت زدايي فيزيكي و شيميا

هاي ها از اصطالحات، برداشت رايج در اين زمينه بپردازيم تا ضمن درك مفاهيم و به كارگيري روش .ناهمگون نداشته باشيم

. يا مواد قابل رويت با آب"ها دبري" يعني زدودن )Cleaning(پاك كردن

هاي فيزيكي يا شيميايي به منظور از بين ه از روش يعني استفاد)Sterilization: (سترون سازي .بــردن و تخريب كليه اشكال ارگانيسمي از جمله اسپورها

هاي فيزيكي يا شيميايي به منظور كم كردن بار يعني استفاده از روش)Disinfection(گندزدايي .ميكروبي

ي كه ناقل بيماريند مثل گال و هاي خارج بين بردن انگل يعني از)Disinfestation(آلودگي زدايي . هاي بيولوژيك يعني تخريب فعاليتBiodeteriorationشپش

Decontamination يعني عفونت زدايي ابزار آلوده به طوري كه براي استفاده بي خطر و . زدا يعني استفاده از دودها و بخارات مواد عفونتFumigation.مناسب باشند

Pasteurizationدرجه سانتي گراد تا نيم ساعت 60اده از حرارت يعني استف . يعني استفاده از كلر يـا ازون براي )Ozonization(و ازونيزاسيون ) Chlorination(كلريناسيون

.سالم سازي آب ماده اي است كه براي كم كردن بار ميكروبي از روي سطوح بيجان )Disinfectant(ماده گندزدا

.ودش و اجسام بكار برده ميهاي زنده ها از روي بافت ماده اي است كه بازدارنده فعاليت ارگانيسم)Antiseptic(آنتي سپتيك

.استشود و باعث ها توليد مي ماده آلي شيميايي است كه توسط ارگانيسم)Antibiotic(آنتي بيوتيك

.شود هاي ديگر در انسان، حيوانات و گياهان مي بازدارندگي يا كشتن ارگانيسم . برد ماده اي است كه با استفاده از كشش سطحي آلودگي را مي)Detergent(دترجنت . ماده بهداشتي است كه با مواد ضدميكروبي همراه است)Sanitizer(سنيتايزر

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢٥

، ويريسيد ) Bactericide(باكتريسيد ) Biocide(، بايوسيد ) Germicide(ژرميسيد مواد )Viricide ( فونژيسيد ،)Fungicide ( اسپوريسيد ،)Sporicide ( و اويسيد)Ovicide( نيز كشنده

. ها هستند ها، اسپورها و تخم انگلي ها، قارچ ها، ويروس ارگانيسم، اعم از باكتري براي مواد Bleach نيز براي مواد خنثي كننده بوهاي بد و )Deodorant(دئودورانت اصطالح

.شوند رنگ بر بكار برده مي

زدايي هاي عفونت روش : هاي سترون سازي يا گندزدايي عبارتند از هاي جاري عفونت زدايي، اعم از روش انواع روش

) فور(حرارت خشك · ) اتوكالو(حرارت مرطوب · )ETO(اتوكالو اتيلن اكسايد ·· (VHP) Vaporized Hydrogen Peroxide گاز پالسما · مواد شيميايي سترون كننده · يونيزاسيون · ) با درجه حرارت باال(روغن داغ · ) سوزاندن(شعله · هوا · نور خورشيد · دستگاه پرتوي فرابنفش · پاستوريزاسيون · مواد شيميايي گندزدا ·

هاي سترون سازي روش

ارت خشك يا فورحراين . شود دستگاه فور، داراي يك اجاق و يك اتاقك عايق كاري شده است كه با جريان برق گرم مي

دستگاه داراي بدنه فوالدي، فن، زمان سنج، حرارت سنج، تنظيم كننده درجه حرارت، ترموستات و درجه 171در ساعت، 2 درجه سانتي گراد در مدت 160در اين دستگاه در . سيستم اِرت است

درجه سانتي 191 ساعت و در 5/0 درجه سانتي گراد در مدت 180 ساعت، در1سانتيگراد در مدت Rapid Heat Transferبه مورد اخير . شوند دقيقه وسايل استريل مي10 تا 6گراد در مدت

.گويند

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢٦

قيچي، نوك الكتروكوتر، ها، تيغ، ها، گازهاي آغشته به وازلين، پودرها، سوزن توانيم روغن با فور ميفور وسيله ارزاني است و . ها، فرزها، مته ها، لوله هاي شيشه اي و آيينه ها را سترون كنيم دريل

نفوذ پذيري آن . شود سبب خوردگي، زنگ زدگي وكند شدن لبه هاي برنده وسايل فلزي نميپارچه از ابزار حساس به ضعيف است، نياز به زمان طوالني دارد، موجب تغيير رنگ و سوختن كاغذ و

براي كنترل عملكرد فور، بايستي هر روز واشر نسوز آن را بازديد كنيم، با دماسنج . شود حرارت ميهاي بيولوژيك و هر هفته با استفاده از آزمون. شاهد، صحت عمل حرارت سنجش را كنترل نماييم

.ون سازيش را ارزيابي نماييمعمل ستر) باسيلوس سوبتيليس كه به حرارت خشك بسيار مقاوم است( درجه سانتيگراد نرسيده نبايد در دستگاه را باز 50در پايان كار با فور، تا درجه حرارت به زير

.كند كنيم، زيرا به علت اختالف دما، آلودگي هواي بيرون به وسايل داخل دستگاه سرايت مي

) اتوكالو(حرارت مرطوب ول ترين، قابل اعتمادترين و كم هزينه ترين روش براي حرارت مرطوب هنوز، موثرترين، متدا

اتوكالو دستگاهي است كه با استفاده از عوامل دما، بخار، فشار و زمان، عمل . سترون سازي است .كند مي

) Gravity(اين جابجايي يا با نيروي ثقل . جابجا شود"بخار" با "هوا"در اين دستگاه، بايستي اگر هواي داخل دستگاه كامال تخليه نشود، به . (Prevacuum)ش پمپگيرد و يا با مك صورت مي

.علت اختالف وزن مخصوص هوا و بخار، درجه حرارت به حد مطلوب نخواهد رسيداين دستگاه داراي يك مخزن فوالدي ضدزنگ، ضداسيد و باز و ضدمغناطيس، در فوالدي با

بخار، سوپاپ اطمينان، فشارسنج، ي هوا وها واشر نسوز، قفل ايمني، شيرهاي آب و بخار، صافي ليتر متفاوت 1000 ليتر تا بيش از 5باشد و حجمش از حرارت سنج، زمان سنج و سيستم ارت مي

.است 30 تا 4 درجه سانتيگراد است و زمان، بسته به نوع دستگاه 134 تا 121در اين دستگاه، دما

: ير استدقيقه متفاوت و واحد سنجش فشار يكي از موارد ز ميليمتر جيوه 750= پوند بر اينچ مربع 5/14= كيلوپاسكال 100= يك بار= يك اتمسفر

اين . شود تا فشار اتاقك به صفر برسد در پايان مرحله سترون سازي، بخار دستگاه تخليه مي .كشد دقيقه طول مي20 تا 15مرحله ، مايعات و بعضي مواد پالستيكي بكار اتوكالو براي سترون كردن لوازم جراحي فلزي، شيشه ها

كه در آن وسايل، در Flash Sterilizationنوعي سترون سازي سريع وجود دارد بنام . رود مي .شوند دقيقه سترون مي3 پوند بر اينچ مربع، ظرف 60 درجه سانتيگراد و فشار 134دماي

توان با آن زيادي را ميدر استفاده از اتوكالو زمان كوتاه و نفوذ خوب است، و وسايل ولي كند شدن وسايل برنده و باقي ماندن رطوبت در بسته ها در پايان كار از معايب . سترون كرد

.آيد اين روش به حساب مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢٧

عملكرد اتوكالو را بايستي با بررسي حرارت سنج با ترمومتر شاهد، وزن كردن بسته ها قبل ، استفاده از انديكاتورهاي شيميايي و )طوبت در بسته هاجهت بررسي باقي ماندن ر(و بعد از فرايند

(B. Stearothermophilus)استفاده هفتگي از انديكاتورهاي بيولوژيك باسيلوس استئاروترموفيلوس .ارزيابي نمود

اتوكالو اتيلن اكسايداكسيد اتيلن گازي است بي رنگ، قابل اشتعال و محلول در آب كه وقتي با هوا مخلوط شود

، دماي CO2% 12شود و يا با به كار برده مي% 100اكسيد اتيلن يا با غلظت . زا باشد تواند آتش مي 285تقريبا هر چرخه سترون سازي . شود به كار برده مي% 50 درجه سانتي گراد و رطوبت 60

د ساعت هوادهي شون24 تا 8شوند بايد سترون ميETOتمام وسايلي كه با . كشد دقيقه طول ميهاي بيهوشي، التهاب حنجره و ناي در زيرا مواردي از سوختگي صورت در هنگام استفاده از ماسك

استفاده از لوله هاي تراشه، هموليز خون در دياليز و استفاده از كاتترها در عمل جراحي قلب و .آنژيوگرافي ديده شده استستيكي، الستيكي، چرمي، پنبه اي و توان جهت سترون كردن وسايل پال از اتوكالو اتيلن اكسايد مي

هاي هاي بخيه، سيم ها، نخ ابريشمي، ابزار آندوسكوپي، كاتترها و لوله ها، ابزار ظريف جراحي، دوربينهاي دندان هاي قلبي تنفسي، مايعات، ساكشن، و انواع هندپيس ها، موتورها، ابزار ماشين برق، پمپ

.دپزشكي و ابزار حساس به حرارت استفاده كر باال است ولي زمانش طوالني است، نيازمند محافظ ويژه جلوگيري كننده از ETOقدرت نفوذ

زا و موتاژن است و هزينه هاي طوالني سرطان زا و در تماس زا، حساسيت جرقه است، و مسموميت .زيادي نيز دارد

لوس سوبتيليس بايستي درجه حرارت، رطوبت و سيستم تهويه دستگاه كنترل شود و با اسپور باسي .به صورت هفتگي عملكرد سترون سازي پايش گردد

كالو كِمي. شود در اين سيستم، عالوه بر آب، مخلوطي از الكل، فرمالدئيد، كتون و استون نيز بكار برده مي

دقيقه 30 پوند بر اينچ مربع و زمان 20 درجه سانتي گراد، فشار131كالو درجه حرارت در كميشوند و به علت كمتر بودن ميزان زنند و لبه هاي تيز كند نمي وسايل زنگ نميبا اين روش،. است

اين دستگاه . شود ها جمع نمي آب در بسته بندي) نسبت به اتوكالو معمولي(بخار آب در اين دستگاه .بايد در جايي به كار برده شود كه از تهويه خوبي برخوردارند

گاز پالسماكنند و لوازم حساس به دروژن را در يك ميدان الكتريكي تصعيد ميدر اين دستگاه، پراكسيد هي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢٨

دقيقه طول 75 تا 55چرخه سترون سازي با اين روش . نمايند حرارت و رطوبت را با آن سترون مي .كشد مي

مواد شيميايي سترون كننده ر سترون توان با افزودن غلظت و يا افزودن مدت زمان، به منظو برخي از مواد شيميايي را مي

رود دقيقه براي گندزدايي وسايل بكار مي20تا % 2مثال محلول گلوتارالدئيد . سازي به كار گرفت% 5/7هيدروژن پراكسايد . نمايد ساعت به كار رود، در حد استريل كننده عمل مي10 تا 6ولي وقتي .ريل كننده هستندهاي باالي هيپوكلريت سديم، پراستيك اسيد نيز از مواد شيميايي است ، غلظت

يونيزاسيون توان براي سترون كردن مواد بيولوژيك، پرتوهاي ايكس و گاما نيز مي: از پرتوهاي يون ساز نظير

.بار مصرف استفاده نمود هاي كات گوت و لوازم يك داروها، گاز، باند، نخ

روغن داغ ـ شعله 170 روغن داغ با حرارت بيش از توان از براي برخي وسايل، مثل بعضي وسايل دندان پزشكي مي

همچنين استفاده از شعله چراغ الكلي به منظور سترون سازي در . درجه سانتي گراد استفاده كرد .آزمايشگاه ها رايج است

پايش سترون سازي بعد از هر سترون سازي بايد مطمئن شويم كه كليه اشكال ارگانيسمي در فرايند سترون سازي از

.هاي پايش يا فيزيكي هستند، يا شيميايي و يا بيولوژيك وشر. بين رفته اند

براي مثال، بررسي سالم بودن عقربه هاي . شود ، سالمت خود دستگاه ارزيابي ميپايش فيزيكيدر . درجه حرارت، فشار و زمان

به اين نشانگرها . دهند گيرد كه تغيير رنگ مي با استفاده از نشانگرهايي صورت ميپايش شيميايي،مثال در نوارهايي كه جهت ارزيابي عملكرد اتيلن اكسايد . صورت نوار، برچسب يا اشكال ديگر هستند

.دهد موجود است، در صورت صحت عملكرد دستگاه، نوار از رنگ قهوه اي به سبز، تغيير رنگ ميده ، از اسپورهاي باسيلوس سوبتيليس و باسيلوس استئاروترموفيلوس استفاپايش بيولوژيكدر .نشانگرهاي بيولوژيك به صور مختلف نواري، ويال يا آمپول كوچك موجودند. شود مي

دهند و با آن نشانگرهاي بيولوژيك را در داخل محفظه اتوكالو، در داخل بسته ها يا سيني قرار مي .نمايند به صورت هفتگي يا ماهانه عملكرد دستگاه را ارزيابي مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٢٩

) Disinfection(هاي گندزدايي روش

) هوا ـ خورشيد(عوامل گندزداي طبيعي ها مرگبار هستند و هوا نيز به علت ها و ويروس پرتوهاي فرابنفش نور خورشيد براي باكتري

رختخواب، مبلمان : توان لوازمي نظير لذا مي. ها اثر كشنده دارد تبخير رطوبت بر بسياري از باكتريها را گندزدايي ض نور خورشيد و هوا قرار داد و آنو اثاثيه منزل و مطب را چند ساعت در معر

.نمود

جوشاندن با آب ها را از بين ببرد لذا سترون كننده نيست، تواند اسپورها و بعضي ويروس معموال آب جوش نمي

درجه 100توان وسايل را در ولي در مواقعي كه وسيله يا ماده سترون كننده در اختيار نيست مي . دقيقه جوشاند15ي مدت سانتي گراد، برا

پرتوي فرابنفش Ultraviolet Radiation (U.V)توان در گندزدايي محيط از از پرتوهاي غيريونساز است كه مي

: كنند دسته تقسيم مي3پرتوي فرابنفش را از نظر طول موج و عملكرد به . آن استفاده كرد 1 ( U.V.C يف ميكروب كش نانومتر كه ط290 تا 200 با طول موج بين)Germicide ( اين پرتو

. نانومتر بيشترين قدرت ضد ميكروبي را دارد265طول موج . است2 ( U.V.B نانومتر كه طيف توليد ويتامين 320 تا 290 با طول موج بين Dاست . 3 ( U.V.A نانومتر كه طول موج خورشيدي است400 تا 320 با طول موج بين .

ها به صورت ديواري، اين المپ. شود هاي ژرميسيد استفاده مي مپ در الU.V.Cاز طول موج سقفي، قابل حمل، و يا قابل نصب در داخل كانال هواكش، ساخته شده اند و آن را براي پاك سازي

ها بسته به كارخانه سازنده برند عملكرد اين المپ هوا و عفونت زدايي سطوح محيطي به كار مي متر 6 واتي ساخت كارخانه فيليپس، براي گندزدايي يك اتاق 30ال يك المپ مث. تواند متفاوت باشد مي

. متر كافي است3مربعي با ارتفاع چون اين . هاي فرابنفش عمر محدودي دارند، لذا بايد زمان كاركرد آن را يادداشت كنيم المپمكن است بدون آنكه ها به غبار حساسند بايد بطور منظم سطح آن را با الكل تميز كنيم زيرا م المپ

در موقع استفاده از المپ بايد . در نورش تغييري ايجاد شود، اثر ضدميكروبيش با غبار كاهش يابدپنجره و شيشه ها را پوشانده، محل را تاريك نماييم زيرا نور مرئي اثر باكتري كشي آن را به ميزان

.دهد زيادي كاهش مي و قرنيه شود و يا ايجاد آب مرواريد يا حتي چون اين پرتو ممكن است موجب سوختگي پوست

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣٠

هاي محافظ و سرطان پوست گردد، افراد بايستي در صورت تماس مستقيم با اين پرتو از لباس .عينك استفاده نمايند

پاستوريزاسيون ساعت و قرار دادن در محيط سرد را 5/0 درجه سانتيگراد براي مدت 60استفاده از حرارت

.روند زا از بين مي گويند كه در اين فرايند عوامل عفوني بيماري) پاستوريزاسيون(پاستوريزه كردن

مواد شيميايي گندزدا، فلزات ) تركيبات آمونيوم چهار ظرفيتي(ها ها، سورفاكتانت ها، رنگ آلدئيدها، اسيدها، قلياها، الكل

.ها وژنهال سنگين، فنول و مشتقات آن، مواد اكسيد كننده، مواد احياءكننده و

هاي الزم براي يك ماده شيميايي گندزداي مناسب ويژگي .گستره اثر وسيع داشته باشد · .در آب محلول باشد · .براي پوست، چشم و دستگاه تنفس، محرّك نباشد · .ها به آن مقاوم نباشند ارگانيسم · .باعث خوردگي فلزات نشود · .به سرعت اثر كند · .فاقد بوي زننده باشد · .روش استفاده آن آسان باشد · .از خود اليه اي باقي بگذارد · .استفاده همزمان آن با مواد پاك كننده ميسر باشد · .با ثبات باشد · .سمي نباشد · .ارزان باشد · .ت خود را در مقابل مواد آلي مثل خون، خلط، ادرار و مدفوع حفظ كندخاصي ·

سطوح گندزدايي : كنند دسته تقسيم مي3مواد گندزدا را از نظر سطح گندزدايي به

) H.L.D)High Level Disinfectant سطح باال I.L.D) ( Intermediate Level Disinfectantبينابيني

Low Level Disinfectant (L.L.D)سطح پايين ها به جز تعداد زيادي از باعث كشته شدن تمام ارگانيسم) H.L.D(مواد گندزداي سطح باال

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣١

هاي وژتاتيو از باعث كشته شدن همه ارگانيسم) I.L.D(مواد گندزداي بينابيني . شوند اسپورها ميباعث حذف ) L.L.D(شوند و مواد گندزداي سطح پايين جمله مايكوباكتريوم توبركولوزيس مي

.شوند ها مي ها و ويروس هاي وژتاتيو، قارچ خيلي از باكتري

بعضي مواد گندزداي رايج در ايران برحسب سطح گندزدايي

H.L.D L.L.D/I.L.D )% 30(پراكسيد هيدروژن غليظ ·

% 1پراستيك اسيد ·

% 2گلوتارالدئيد · غليظهيپوكلريت سديم · محلول پركلرين غليظ ·

ها الكل ·

) Povidone Iodine(بتادين ·

دتول · كروزول · رزورسينول · % 4كلرهگزيدين · هگزاكلروفن · % 50بنزالكونيوم كلرايد · ساولن · 10ميكرو · )% 10هايژن (هامون · هيپوكلريت سديم رقيق · فرمالدئيد رقيق · محلول پركلرين رقيق · پراكسيد هيدروژن رقيق ·

پراكسيد هيدروژن درصد به عنوان 6 درصد استفاده باليني دارد، 2 تا 1هاي است و در رقت% 30ماده غليظ

.رود به عنوان سترون كننده بكار مي% 5/7 و دزانفكتانت سطح باال

: هايي از كاربردهاي اين ماده عبارتند از مثالهايي كه گرايش ، زخم%)1دهان شويه (ها از بين بردن بوي نامطبوع دهان در استوماتيت هاي ها و عدسي ، عفونت زدايي آندوسكوپ) درصد1ـ2محلول (هوازي دارند هـاي بي عفونت %) .5/7با محلول (و سترون سازي وسايل غيرفلزي %) 6 محلول با(تماسي

تواند بر روي فلزات آلومينيوم، مس، برنج و روي اثر خورندگي داشته هيدروژن پراكسايد مي

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣٢

پس از سترون سازي با اين ماده بايستي وسايل را ابتدا با آب استريل شستشو نموده و سپس . باشد .مورد استفاده قرار دهيم

ستيك اسيدپرا% 1هاي ها به عنوان دزانفكتانت و در غلظت در لنژري) (PPM 50هاي پايين اين ماده در غلظت

براي وسايل حساس به حرارت مفيد و براي . رود حتي به عنوان يك ماده سترون كننده بكار مي .وسايل فلزي اثر خورندگي دارد

گلوتارالدئيد دقيقه وسايل حساس به 90 تا 20، محلولي است كه ظرف )سايدكس، گلوتارال(گلوتارالدئيد

. نمايد ها را سترون مي ساعت آن10 تا 6كند و ظرف گندزدايي مي) H.L.D(حرارت را در حد باال ها، آسپيراتورها، لوازم بيهوشي، رايج ترين مورد استفاده از گلوتارالدئيد، گندزدايي آندوسكوپ

شود حلول با يك محلول فعال كننده حاوي نيتريت سديم فعال مياين م. لوازم تنفسي و جراحي استقابل استفاده روز28محلول فعال شده تا . شود و پس از فعال شدن، رنگ گل بهي آن سبز رنگ مي

نيتريت براي جلوگيري از خورندگي فلزات است لذا گلوتارآلدئيد فعال شده، براي گندزدايي . است .لوازم فلزي ماده مناسبي است

ها الكلاثر الكل ان پروپانول . اتانول ها يا به صورت ان ـ پروپانول هستند، يا ايزوپروپانول و يا الكل

روند و ها، هم به عنوان آنتي سپتيك بكار مي الكل. برابر است% 77و اتانول % 60با ايزوپروپانول % 42د، باقي مانده ندارد، وسايل را رنگي كن الكل سريع عمل مي). (I.L.Dهم به عنوان دزانفكتانت بينابيني

ممكن است . كند مواد الستيكي را سخت و چسب ابزار را حل مي. شود كند و زود تبخير مي نمي .براي وسايل عدسي دار بكار ببريم خاصيت خورنده داشته باشد و نبايد آن را

هيپوكلريت سديم كلر قابل PPM 50000ران، حاوي موجود در اي) وايتكس يا آب ژاول خانگي(هيپوكلريت سديم

.ماده اي است ارزان، سريع العمل و با گستره عملكردي وسيع. دسترس است دقيقه، يا با غلظت يك پنجاهم 5 ظرف PPM 10000اين ماده، در غلظت يك پنجم يا

PPMكند، در غلظت يك پنجاهم يا ايجاد ميH.L.D دقيقه سطح 20ظرف ) PPM) 1000يعنـــي

L.L.D در سطح PPM 100 و در غلظت يك پانصدم يعني I.L.D دقيقه سطح 10 ظرف1000 .كند عمل مي هاي مورد استفاده اين ماده براي كاربردهاي مختلف جهت گندزدايي غلظت

(PPM 10000)ترشحات خوني، غلظت يك پنجم ·

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣٣

(PPM 2500)ظروف آزمايشگاه، غلظت يك بيستم · (PPM 1000)يط، غلظت يك پنجاهم مح · (PPM 500)وسايل تميز، يك صدم ·لوازم مورد استفاده در تغذيه نوزادان و تجهيزات الزم براي تهيه و تدارك غذا، يك ·

(PPM 125)چهارصدم .شود، براي وسايل فلزي مناسب نيست چون اين ماده موجب خوردگي فلزات مي

پركلرين براي سالم . شود ين گردي است سفيد رنگ و ارزان كه به عنوان ماده گندزدا به كاربرده ميپركلر

ليتر آب 10 گرم در 5ها و ميوه هاي زميني با مقدار ، سبزيPPM 8/0 تا 2/0سازي آب، با مقدار موجب زنگ زدگي فلزات. ليتر آب كاربرد دارد10 در gr 20ها به مقدار و عفونت زدايي فاضالب

پركلرين به عنوان سفيد كننده و رنگ بر . شود و براي عفونت زدايي وسايل فلزي مناسب نيست مي .نيزكاربرد دارد

يدوفورهاآن به عنوان آنتي سپتيك، % 10تركيبـي است يدوفور،كه محلول ) Povidone Iodine(بتادين حي و يا آماده سازي ها قبل از عمل جرا آن به عنوان اسكراب، جهت شستشوي دست% 5/7محلول

همچنين به عنوان ماده دزانفكتانت در هيدروتراپي و عفونت زدايي . رود بيماران براي عمل بكار ميكاليدوفورها ممكن است اثر خورندگي داشته باشند، از خود باقيمانده . شود ها بكار برده مي دماسنج

.شوند گذارند و در حضور مواد آلي غيرفعال مي بر جاي مي

يبات فنولي تركدتول، كروزول، رزورسينول، كلرهگزيدين و هگزاكلروفن از مشتقات فنولي هستند كه اكثرا به

. سپتيك كاربرد دارند البته در بعضي موارد نيز به عنوان آنتي. شوند عنوان دزانفكتانت بكار برده ميها بوده ي در سوختگيكلرهگزيدين يكي از بهترين مواد براي عفونت زداي% 1مثال كرم يا لوسيون

ها درصد الكلي يا آبي آن براي شستن دست5/0هاي محلول. ومقاومتي عليه آن ايجاد نشده است. رود و ممكن است عوارض سمي مانند كراتيت و اتوتوكسي سيتي نيز داشته باشد به كار مي

ان يك آنتي سپتيك و به عنو رود ها قبل از اعمال جراحي بكار مي هگزاكلروفن نيز براي شستن دستاين تركيبات، . ها كاربرد دارد NICU و ICUهاي استافيلوكوكي به ويژه در قوي در همه گيري

.خاصيت خورندگي فلزات را ندارند

تركيبات آمونيوم چهار ظرفيتي آمريكا مصرف اين مواد را در بيمارستان CDD. كنند عمل ميL.L.Dاين تركيبات بيشتر در حد

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣٤

امروزه اين مواد تنها براي پاك . قطع نموده است1976تي سپتيك يا دزانفكتانت از سال به عنوان آن .روند به كار مي) كف، ديوار، اثاثيه و مبلمان بيمارستان(كردن سطوح محيطي

از تركيبات آمونيوم چهار %) 10هايژن (هامون ،10، ساولن، ميكرو )بنزاليب(بنزالكونيوم كلرايد مقايسه اي هاي انواع مواد گندزدا و آنتي سپتيك به طور در جداول ضميمه، ويژگي .ظرفيتي هستند

.آورده شده است

ها به مواد گندزدا مقاومت و حساسيت ارگانيسمها برحسب ساختمانشان، نسبت به مواد گندزدا حساسيت و مقاومت متفاوت نشان ميكروارگانيسم

مواد گندزدا را از باالترين تا پايين ترين سطح مقاومت ها به نمودار زير مقاومت ارگانيسم. دهند مي : دهد نشان مي

1 ها پرايون

2 اسپورهاي باكتريايي

3 مايكوباكترياها

4 هاي انگلي كيست

هاي كوچك بدون ويروس پوشش

5

6 ها تروفوزوئيت

هاي گرم منفي بدون باكتري اسپور

7

8 ها قارچ

هاي بزرگ بدون ويروس پوشش

9

هاي گرم مثبت بدون باكتري اسپور

10

11 هاي پوشش دار ويروس

سالم سازي هوا ـ تهويه با فشار1 ـ فيلتراسيون2 ـ استفاده از پرتوي فرابنفش3 . ـ استفاده از بخار مواد شيميايي4

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣٥

شود و هاي عمل طوري ساخته شده اند كه هوا از سقف وارد و از كف خارج مي بعضي از اتاق . هوا طوري است كه از سطوح تميز به طرف سطوح غير تميزاستجريان

هاي پيوند اعضاء از پره فيلترها، فاين هاي ويژه و بخش هاي مراقبت هاي عمل، بخش در بعضي اتاق .كنند استفاده ميULPA و يا فيلترهاي HEPAفيلترها، فيلترهاي

دقيقه يا كمتر 30مدت زمان مشخص شده طي + هايي را كه با عالمت تمام ميكروارگانيسم استريل كننده شيميايي CS. ساعت تماس الزم دارند6-10ها كه كند بجز اسپور باكتري غيرفعال مي

+x نتايج متغير/ ~+ / پلي . مهم ترين نوع فيلترهـا هستنــدHEPA (High Efficiency Particulate Air)فيلترهاي نوع

ها ذره را از خود عبور دهند يعني بازده آن3 ذره تنها 10000از هر نوع فيلترها قادرند )1جدول ( .توانند مواد بيولوژيك، سمي و راديواكتيو را نيز جذب كنند اين فيلترها حتي مي. درصد است97/99

هاي معلّق را نيز فيلتره ميكرون است و ويروس12/0 تا ULPAتوانايي جذب فيلترهاي نوع توان هوا را عفونت زدايي كرد كه قبال ي ژرميسيد پرتوي فرابنفش نيز ميها با المپ .نمايد مي

توان از بخارهايي مانند بخار فرمالدئيد، همچنين براي سالم سازي هوا مي. است توضيح داده شدهبه . اتيلن اكسايد، بتاپروپيوالكتون، اسيدالكتيك، پروپيلن، گليكول و تري اتيلن گليكول استفاده نمود

گرم فرمالين را در يك ليتر آب، در يك ظرف فوالدي ريخت و در 500 تا 200توان مثال، ميعنوان اين مقدار براي سالم سازي فضايي به . درجه سانتي گراد بر روي اجاق برقي حرارت داد60حرارت

ساعت 12 تا 6در اينجا بايستي در و پنجره هاي اتاق را براي مدت . متر مكعب كافي است30حجم فرمالدئيد ماده اي سرطان زا شود كه يادآور مي. بست تا بخار آرام آرام فضا را گندزدايي كند

.است و به همين خاطر مصرف آن محدود شده است

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣٦

)

WHO) 1983-هاي مورد مصرف، خصوصيات ـ بعضي از انواع گندزدا، رقت1جدول

عاملالكل ايزوپروپيل

هيدروژن پراكسيد

فرمالدئيد

تركيبات آمونيوم

تركيبات فنولي

كلر يدوفور

گلوتارالدئيد ك

پراستياسيد

3-8 3-52 60-95 رقت1/6-4./

5-4./ 1000

-100

50-30

PPM

2

باالCS متوسط گندزدايي سطحمتوس/باال ط

كم متوسط

كم

/باال كم

متوس ط

CSباال

+ + + + + + + + + باكتري

هاي ويروس چربي دوست

+ + + + + + + + +

هاي ويروس

آب دوست- + + - +- + + + +

مايكوباكتريوم

توبركولوزيس+ + + - + + +- + +

+ + -+ + -+ -+ + + + عوامل قارچي

+ + - -+ - - -+ -+ - اسپور باكتري

مدت زمان

نگهداري ماده+ + + + + + + + +

خاصيت خورندگي

+- - - - - + +- - +

بجاي گذاشتن باقيمانده

- - + - + + + + -

غيرفعال شدن

با ماده آلي+ +- - + +- + + - -

+ -+ + + + + + -+ محرك پوست + + + + + + + + محرك چشم + - + - - + - - محرك تنفس + + + + + + + + + اثرات سمي

+ + + + + + + + + سهل الوصول

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣٧

سپتيك عوامل رايجي كه براي آماده سازي پوست و ـ مكانيسم و طيف فعاليت آنتي 2جدول روند شستشوي جراحي بكار مي

يد كلر هگزيدين الكل عاملپاراكلرومتاكسي

(PCMX)لنول تريكولوزان

مكانيسم اثرتغيير ماهيت

پروتئين

پاره كردن غشاء سلول

/ اكسيداسيون جايگزيني با يد

پارگي ديواره سلولي

پارگي ديواره سلولي

هاي گرم تريباك مثبت

عالي عالي عالي عالي عالي

هاي گرم باكتري منفي

خوب خوب عاليمتوسط جز

پسودومونا عالي

مايكوباكتريوم توبركولوزيس

عالي متوسط خوب ناچيز خوب

ناچيز متوسط خوب متوسط خوب ها قارچ

ناشناخته متوسط خوب خوب خوب ها ويروس

بينابيني بينابيني ابينيبين بينابيني سريع ترين سرعت عمل

سميتخشكي پوست

فرّار بودن

اتوتوكسي سيتي كراتيت

تحريك پوستاطالعات بيشتري

الزم است

اطالعات بيشتري الزم است

SP/SS SP/SS SP/SS SS SS موارد استعمال

SS = Surgical Scrub SP = Skin Preparation ) كف و ديوارها(سالم سازي محيط

را بايستي مكررا تميز و گردگيري كنيم و در شرايط ويژه از مواد شيميايي استفاده محيط در نظر گرفتن فضاي . هاي حساس، جلوگيري از عبور و مرورهاي اضافي مهم است در محيط. نماييم

، براي هر NICUهاي مثال در بخش. هاي بيمارستاني به ازاي بيماران نيز مهم است الزم در بخش فوت فاصله در سالم سازي محيط نقش عمده اي را 3 فوت مربع با حداقل 30نظر گرفتن نوزاد در .كند ايفاء مي

8 تا 6در يك شيرخوارگاه، يك نرس براي هر . همچنين در نظر گرفتن تعداد پرسنل مهم است

ه بيمار الزم است، تا هم تراكم وجود نداشت1-2 يك نرس براي هر NICUهاي شيرخوار و در بخش .باشد و هم امكان مراقبت كافي وجود داشته باشد

هايژن و تركيبات هيپوكلريت سديم، ساولن، : توان از موادي مثل جهت گندزدايي محيط مي

هاي آلوده و وسيع استفاده از آب در محيط. هاالميد، استفاده كرد آمونيوم چهار ظرفيتي ديگر و .آهك و شيرآهك روشي ارزان و موثر است

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣٨

لم سازي وسايل و ابزارسا Spaulding وسايل و ابزار را از نظر حساسيت و نياز به روش و نوع عفونت زدايي به سه دسته

: تقسيم كرده است

) Critical devices( ـ لوازم خطير يا حساس 1ها، سوزن: شوند مثل هاي استريل يا سيستم عروقي مي ها لوازمي هستند كه وارد بافت اين

. عروقي، لوازم جراحي، كاتترهاي ادراري و غيرهكاتترهاي

) Semicritical devices( ـ لوازم نيمه خطير 2ها، لوله تراشه آندوسكوپ: مثل . كنند ها لوازمي هستند كه با غشاءهاي مخاطي تماس پيدا مي اين

.و غيره

) Noncritical devices( ـ لوازم بي خطر 3گوشي معاينه، كاف فشارسنج، : مثل. كنند سالم تماس پيدا ميها لوازمي هستند كه با پوست اين

. و غيرهECGالكترودهاي لوازم نيمه خطير را حتي المقدور سترون و اگر ميسر نبود . لوازم خطير را حتما بايد سترون كنيم

كنيم، و لوازم بي خطر را با آب و صابون يا مواد گندزدا در حد عفونت زدايي ميH.L.Dدر حد L.L.Dنماييم عفونت زدايي مي.

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٣٩

:خود را بيازماييد

براي سالم سازي وسايل زير يك روش موثر و رايج پيشنهاد كنيد كاتترهاي ادراري - 3 ترمومترهاي دهاني و مقعدي - 2 كاتترهاي قلبي - 14 - Tooth mugs 5 -گوشي معاينه - 6 ميز كنار تخت بيمار آندوسكوپ ها- 9 پنس سوزنگير- 8 ها ايمپالنت- 7

تجهيزات بيهوشي -12 دستگاه و فيلترهاي همودياليز-11 ها سوزن-10 عصاي زير بغل-15 ايروي-14 لگن -13 مخزن هيدروتراپي -18 هاي جراحي كرايوپروي-17 كاف فشارسنج -16 لوله تراشه -20 . لوازمي كه كودكان به دهان مي برند -19 هاي سونوگرافي واژن پروب-22 نوك تونومتر -21 كف راهروي بيمارستان -25 وان نوزادان -24 چكش رفلكس -23 پروكتوسكوپ-28 آرتروسكوپ-27 دپاراسكوپ-26 وازم آلوده به باسيل سل ل-HBV 31 لوازم آلوده به -HIV 30 لوازم آلوده به -29 وسايلي كه لنز دارند -33 كلونوسكوپ آلوده به كلوستريديوم ديفيسيل -32 ماشين تراش مو -35 تيغه الرنگوسكوپ -34 EEG ليدهاي -38 برونكوسكوپ-37 دستگاه بخور -36 شيشه يا سرپستانك -40 گندزدايي وسايل فلزي لوالدار -39 لنز نرم -43 قيچي معمولي -42 پمپ شيردوشي -41 هاي پيوندي بافت-45 ها دستشويي ، حمام و فاضالب بيمارستان-44 كفشي كه آلوده به قارچ شده -47 ظروف آزمايشگاه -4648- Tube N.G.. 49-هواي اتاق -50 دسته الرنگوسكوپ

:اي پيشنهادي پاسخ ه » اتوكالو « استريليزاسيون با وسيله مناسب نظير · •• · 1-3 -7 -8-10 -11-26-27 -36-40 -41 % 2 نظير گلوتارالدئيد H.L.Dاستفاده از · •• · 9-12-14-17 -20-22-26 -27-28 -29 -30-31 -32-33-34 -37-39-48- L.L.D.ده از شستشو با يك دترژانت يا استفا · • .PPM 500 ( -38 -49 ظرفيتي 4تركيبات آمونيوم (24-25- 18-19-23- 13-15-16- 5-6 · • . بهتر است شخصي يا يكبار مصرف باشد · •• · 2-4 -35- -43-21% : 3هيدروژن پراكسايد · • -41-40: شستشو ) + PPM 125(هيپوكلريت سديم · • 42% : 70لكل ا · • - 44:تركيبات فنولي · • -45: يونيزاسيون · • -46: هيپوكلريت سديم · • -47: قرصهاي فرمالين · • -50تهويه و فيلتر · •

مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار

١٤٠

منابع 1) Schwartz, Shires, Spencer. Principles of Surgery. Sixth Edition,

1994. 2) William A. Rutala, David J. Weber. Disinfection, Sterilization and

Control of Hospital Waste. In Gerald L. Mandell, John E. Bennett, Raphael Dolin. Principles & Practice of Infectious Diseases, 6th ed.

U.S.A, Churchill Livingston Inc, 2005; 3331-46. 3) Seymour S. Block. Disinfection, Sterilization, and Preservation.

Fourth ed. Heaf Febiger Philadelphia, London. 1991 P: 6 76-691 /18-23 .

4) K. Park, Park’s Textbook of Preventive and Social Medicine, 18th

edition, M/s Banarsidas Bhanot Publishers, India, 2005. 5) Alicia J. Manager; Teresa C. Horan; Michele L. Pearson, et al.

Guideline for prevention of surgical site infection. HICPAC, U.S.A ,1999 . 6) Barbara Russell. Nosocomial infections. J. Nurs. vol. 99 (6). June

1999. 24J-24P.

هاي بيمارستاني، پيشگيري و كنترل عفونت: افهمي، شيرين ;ماني ، حسين اصل سلي ) 7 .1380موسسه فرهنگي انتشاراتي تيموزاده، چاپ دوم، بهار

كتاب .دستگاه هاي استريل كننده متداول در مراكز درماني: حقيقي فرد، سيدمرتضي ) 8

0 33ـ40 ـ صفحه 1380هاي بيمارستاني دومين سمينار پيشگيري و كنترل عفونت