ΑΝΑΤΥΠΟ

ΕΡΓΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ

Γιώργος Ντέλλας Αρχιτέκτων

Η διαχρονικότητα της πόλης της Ρόδου, από την αρχαιότητα με τα ίχνη του δυναμικού οχεδιασμού του ιπποδάμειου ρυμοτομικού συστήματος, τον μεσαίωνα με την συρρίκνωση της στο κεντρικό της τμήμα, όταν οχυρώθηκε κατά τη βυζαντινή εποχή και την ιπποτοκρατία (1310-1522) και τη μετατροπή της σε ανατολίτικη κατά την τουρκοκρατία (1522-1912) είναι εμφανής1 (εικ. 1). Ιδιαίτερα τα σημάδια των ιταλικών επεμβάσεων, TOJV βομβαρδισμών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και των μεταγενέστερων επεμβάσεων έμειναν ανεξίτηλα χαραγμένα στον πολεοδομικό της ιστό 2.

Η πολυπλοκότητα των προβλημάτων, που συνθέτουν την ανάγκη διατήρησης μιας ιστορικής πόλης ζωντανής και της διαβίωσης σύμφωνα με τις σημερινές απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής, οδήγησαν στη συνεργασία των αρμόδιων φορέων για την αντιμετώπιση τους. Η δημιουργία του Γραφείου της Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου στα πλαίσια της Προγραμματικής Σύμβασης μεταξύ φορέων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και του Υπουργείου Πολιτισμού τον Οκτώβριο του 1985 αποτελεί σημαντική τομή στον τομέα της διαχείρισης και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς, την ίδια χρονιά που συνυπογράφεται από την Ελλάδα η Σύμβαση της Γρανάδας. Διεπιστημονική ομάδα κάτω από τις οδηγίες ειδικών επιστημονικών επιτροπών ανέλαβε την εκπόνηση μελετών και εκτέλεση έργων αποκατάστασης με εξειδικευμένα συνεργεία παραδοσιακών τεχνιτών που σύντομα απέκτησαν και την τεχνογνωσία των σύγχρονων αναστηλωτικών μεθόδων. Ακολούθησε η δημιουργία και άλλων φορέων, όπως του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών "Εργων για την αποκατάσταση των μνημείων της Μεσαιωνικής πόλης και της ΔΕΠΟΣ για την κατασκευή των υπογείων δικτύων και των οδοστρωμάτων, εκτός από την 4 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων που είναι αρμόδια για την προστασία και τον έλεγχο της και του Δήμου Ροδίων για τη συντήρηση το:>ν δημοτικών εγκαταστάσεων, των κοινόχρηστων χώρων και πολλών άλλων υπηρεσιών που παρέχουν στους δημότες 3.

Τα έργα ξεκίνησαν με την επισκευή και συντήρηση σπιτιών και την αποκατάσταση ερειπωμένων κτισμάτων του Δημοσίου, που αποτελούν το ένα τέταρτο των ιδιοκτησιών της παλιάς πόλης, για ένταξη χρήσεων κατοικίας αναβαθμίζοντας σταδιακά το δομημένο περιβάλλον και τις συνθήκες κατοίκησης 4 ; έργα που συνεχίζονται μέχρι σήμερα εξάλλου.

Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην ένταξη νέων χρήσεων απαραίτητων για τη λειτουργία της πόλης αποκαθιστώντας κτίρια και μνημεία σημαντικά:

1. της ίδρυσης παιδικού σταθμού και παιδότοπου σε παλιά ισόγεια ερειπωμένη κατοικία στην οδό Κισθινίου,

2. της στέγασης Δημοτικού Ιατρείου και των γραφείων της ΔΕΠΟΣ σε διώροφο βομβαρδισμένο ιπποτικό κτίριο που αποκαταστάθηκε στην οδό Γαβαλά,

3. της δημιουργίας ΚΑΠΗ σε αποκατεστημένους ισόγειους θόλους κοντά στην πλατεία Εβραίων Μαρτύρων,

4. της επισκευής και συντήρησης της δημόσιας Βιβλιοθήκης και του Ιστορικού Αρχείου που στεγάζονται στο ιπποτικό κτίριο της Καστελλανίας στην πλατεία Ιπποκράτους,

5. της ένταξης εκπαιδευτικών προγραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού στον αποκατεστημένο ιπποτικό Ξενώνα της Αγίας Αικατερίνης στην πλατεία Πεισιδώρου" (που βραβεύτηκε από την EUROPA NOSTRA), "

6. της δημιουργίας ενός επισκέψιμου αρχοντικού (του 18°"-19"" αι.) στο αποκατεστημένο κτίριο Villaragut στην οδό Ιπποτών'1,

7. της λειτουργίας ενός ιπποτικού ανεμόμυλου με το παραδοσιακό άλεσμα του σιταριού στο Μανδράκι και

8. της χρήσης ως Κέντρου Νεότητας του αποκατεστημένου συγκροτήματος του αρχοντικού Τοπτσούμπασι στην οδό Βενετοκλέων στην νέα πόλη.

9. Την ίδια περίοδο ξεκίνησαν και έργα στερέωσης τμημάτων των ιπποτικών οχυρώσεων που κινδύνευαν να καταρρεύσουν, ενώ εντάχθηκαν παράλληλα στον χώρο της μεσαιωνικής τάφρου πολιτιστικές χρήσεις, όπως το υπαίθριο θέατρο, που αφιερώθηκε αργότερα στην Μελίνα Μερκούρη 7 .

Το 1995 δυο προγράμματα αποκατάστασης των μεσαιωνικών οχυρώσεων και βυζαντινών εκκλησιών 8 οδήγησαν στην ολοκλήρωση σημαντικών έργων αποκατάστασης, όπως ο προμαχώνας του Αγίου Ιωάννη 9 και του Αγίου Γεωργίου η διαμόρφωση της μεσαιωνικής τάφρου και η απόδοση της στο κοινό"1 (εικ, 2), η ανάδειξη της Παναγιάς του Μπούργκου (εικ. 3), γνωστής μέχρι τότε ως «Κομμένης Εκκλησιάς», των μοναστηριών του Αγίου

Αυγουστίνου11 και Αγίου Γεωργίου (εικ. 4) και η ένταξη Δημοτικού Αναψυκτηρίου και έκθεσης της Δημοτικής Πινακοθήκης της Ρόδου στο συγκρότημα του Παλιού Συσσιτίου (εικ. 5) και της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων 1 2 .

Από το 1998 ένα ευρύ πρόγραμμα αποκατάστασης και ανάδειξης σημαντικών αστικών και θρησκευτικών μνημείων και συνόλων στις ιπποτικές οχυρώσεις και τους μόλους του λιμανιού είναι σε εξέλιξη. Στα πλαίσια των νέων ιστορικών περιπάτων στη ΒΔ περιοχή, στη Ν περιοχή και στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα, που διαφέρουν από τους υφιστάμενους τουριστικούς, αποκαθίστανται και αναδεικνύονται , εντάσσοντας πολιτιστικές και εκπαιδευτικές κυρίως δραστηριότητες, μνημεία-στάσεις και παρέχουν τη δυνατότητα για διαφορετικού τύπου περιηγήσεις στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου". Στις ιπποτικές οχυρώσεις συνεχίσθηκε και ολοκληρώθηκε η διαμόρφωση της τάφρου και ξεκίνησαν εργασίες αποκατάστασης σε σημαντικά ιπποτικά οχυρωματικά σύνολα, όπως στον τομέα της Αγγλίας, όπου αποκαθίστανται τμήματα που είχαν καταρρεύσει τα τελευταία χρόνια, στο φρούριο του Αγίου Νικολάου, που λειτουργεί ως επισκέψιμο εργοτάξιο και στον μόλο των Μύλων, όπου ανασκάπτεται και αναδεικνύεται παράλληλα το ελληνιστικό και το μεσαιωνικό τείχος 1 4 .

Από το 2000 ξεκίνησαν προγράμματα με στόχο συνολικές παρεμβάσεις με «πιλοτικό» χαρακτήρα σε δυο περιοχές στις παρυφές του παραδοσιακού «παζαριού» στις δυο απολήξεις του κεντρικού άξονα της ιπποτικής πόλης, της μεγάλης πλατείας, που παρουσιάζουν προβλήματα ανάδειξης των μνημείων που περιλαμβάνουν. Πρόκειται για τις περιοχές από το Παλάτι του Μ. Μαγίστρου μέχρι το Τέμενος Σουλεϊμάν και από την Παναγιά του Μπούργκου μέχρι την ανώνυμη εκκλησία της οδού Κισθινίου στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα. Η συνέχιση των έργων αποκατάστασης και η διαμόρφωση των οχυρώσεων του λιμανιού της μεσαιωνικής πόλης, στα πλαίσια της ενοποίησης των παραλίων της Ρόδου, με στόχο την ανάδειξη της θαλασσινής οχύρωσης και των ιπποτικών μόλων, τη δημιουργία περιπατούν και τη διευθέτηση της κυκλοφορίας και της στάθμευσης των οχημάτων και των λιμενικών εγκαταστάσεων αποτελεί το τρίτο σημαντικό μελλοντικό πρόγραμμα, στο οποίο καλούνται να συμβάλλουν οι εμπλεκόμενοι φορείς του Υπουργείου Πολιτισμού, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και των Λιμενικών Υπηρεσιών. Μια πιλοτική εφαρμογή αυτού του προγράμματος αποτελεί η ανάδειξη και η διαμόρφωση της περιοχής της θαλασσινής πύλης" .

Η κατασκευή έργων υποδομής και ιδιαίτερα η «υπογείωση των δικτύων κοινής ωφελείας (ύδρευση, αποχέτευση, όμβρια, ΔΕΗ, ΟΤΕ) και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων της μεσαιωνικής πόλης» αποτελεί έργο πνοής για τη «βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της ευαίσθητης αυτής περιοχής» και πρωταρχικό στόχο της Τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1994, μετά από πολύχρονες προσπάθειες και συνεργασία όλων των συναρμόδιων φορέων και των κοινωφελών οργανισμών, από τη γειτονιά του Αγίου Παντελεήμονα στα ανατολικά της πόλης, που επιλέχθηκε να αποτελέσει και το πρώτο ολοκληρωμένο πρόγραμμα παρέμβασης σε μια επιλεγμένη και συγχρόνως προβληματική περιοχή 1 6 . Το έργο ολοκληρώθηκε στο ένα τρίτο και προχώρησε προς την κεντρική περιοχή με πολύ θετικά αποτελέσματα για τη ζωή των κατοίκων και την αισθητική αναβάθμιση της πόλης, ενώ προβλέπεται να συνεχισθεί και να ολοκληρωθεί τα επόμενα χρόνια.

To 1989 ξεκίνησε η εφαρμογή μέτρων ειδικών κυκλοφοριακών ρυθμίσεων και ελεγχόμενης στάθμευσης στη μεσαιωνική πόλη για τους θερινούς μήνες (από 1/4 έως 31/10) 1 7 αντίστοιχων με άλλα ιστορικά κέντρα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Τα μέτρα όπως αναθεωρήθηκαν το 1995 και ισχύουν μέχρι σήμερα αφορούν την απαγόρευση της κυκλοφορίας και της στάθμευσης όλων των οχημάτων στο ιστορικό και εμπορικό κέντρο της μεσαιωνικής πόλης για τις ώρες αιχμής, όπου για την τροφοδοσία και τους κατοίκους επιτρέπεται ορισμένες ώρες. Οι κάτοικοι εφοδιασμένοι με ειδικό σήμα επιτρέπεται να κυκλοφορούν ελεύθερα και να σταθμεύουν σε επιλεγμένα σημεία στην υπόλοιπη πόλη 1 8 (εικ. 6). Τα μέτρα αυτά σε συνδυασμό με τον έλεγχο της στάθμευσης στην περιμετρική ζώνη της μεσαιωνικής πόλης και της παραλίας και την απαγόρευση της στην τάφρο, καθώς και την εξυπηρέτηση του κοινού με περιφερειακή αστική συγκοινωνία (Express mini-bus) βοηθούν στην προστασία και ανάδειξη του μνημειακού συγκροτήματος και στην καλύτερη εξυπηρέτηση των πεζών που ζουν και επισκέπτονται τη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου.

Η καταγραφή των προβλημάτων της πόλης με ειδικές απογραφές των κατοίκων (1988) και του εμπορικού κέντρου (1993-94) αποτέλεσαν την αρχική υποδομή μελετών για την ανάλυση τους και την λήψη μέτρων προστασίας και ανάδειξης του εμπορικού κέντρου και εφοδιασμού της πόλης με τον απαραίτητο κοινωνικό εξοπλισμό. Οι αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις συνόλων κατά οικοδομικό τετράγωνο και γειτονιά σε συνδυασμό με τις τοπογραφικές αποτυπώσεις των μεσαιωνικών οχυρώσεων και της μεσαιωνικής πόλης είναι η βασικότερη υποδομή για εκπόνηση και εφαρμογή συνολικών παρεμβάσεων επιλεγμένων περιοχών και μνημειακών συγκροτημάτων. Η ειδική πολεοδομική απογραφή (1994-97) των κτισμάτων, των κατοίκων και επιχειρήσεων και των δημοσίων υπηρεσιών της μεσαιωνικής πόλης μας επιτρέπει την εκπόνηση μελετών ολοκληρωμένης πολεοδομικής αποκατάστασης της με στόχο την προστασία των μνημείων και την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων, που βρίσκονται σε εξέλιξη. Βασικοί στόχοι της ολοκληρωμένης πολεοδομικής αποκατάστασης της μεσαιωνικής πόλης είναι η θέσπιση ειδικής νομοθεσίας σχετικά με 1 9 :

1. τη βελτίωση της προστασίας και του ελέγχου του μνημειακού συγκροτήματος και την πολεοδομική οργάνωση της σύγχρονης πόλης.

2. την οριοθέτηση της εμπορικής ζώνης για τον περιορισμό της επέκτασης της σ' όλη την πόλη και την οργάνωση και έλεγχο των προβλημάτων των εμπορικών επιχειρήσεων.

3. την ολοκλήρωση των δικτύων υποδομής και του κοινωνικού εξοπλισμού. 4. τη συνεχή βελτίωση των μέτρων για την κυκλοφορία και τη στάθμευση εντός της

τειχισμένης πόλης και στην περιμετρική της ζώνη. 5. τον εμπλουτισμό με νέους κατοίκους (κίνητρα για εγκατάσταση νέων οικογενειών και

κατοικίες για φοιτητές). 6. τη θέσπιση κινήτρων για την οικονομική ενίσχυση της αποκατάστασης των μνημείων

και των κατοίκων που αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στο αυξημένο κόστος των επισκευών των ιδιωτικών τους σπιτιών.

Έ χ ε ι πλέον διαφανεί καθαρά, ότι τα σύνθετα προβλήματα, που χαρακτηρίζουν όσα οικιστικά σύνολα είναι συγχρόνως διατηρητέα μνημειακά συγκροτήματα, αντιμετωπίζονται μόνο με τη συντονισμένη δράση των συναρμοδίων τοπικών φορέων, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, αρμόδιου για την προστασία των ιστορικών μνημείων και οικισμών και με την παράλληλη ευαισθητοποίηση του κοινού. Η αυτοτέλεια του «αρχαιολογικού χώρου», η καλή επικοινωνία με τη σύγχρονη πόλη και η ελεύθερη απόδοση του στους πολίτες και τους επισκέπτες, σύμφωνα με τις σημερινές αντιλήψεις περί «ενεργού προστασίας», εξασφαλίζουν τη μελλοντική συντήρηση και διαχείριση των μνημείων από το κοινωνικό σύνολο, που επιτυγχάνεται μόνο με τη λειτουργική επανένταξη του στη ζωή της πόλης. Έτσι είναι δυνατόν να επιτευχθεί η συνύπαρξη των μνημείων όλων των εποχών στη σύγχρονη πόλη, ως ζωντανο5ν στοιχείων αναβάθμισης της ποιότητας ζωής των κατοίκων της.

Εικ. 1. Η πόλη της Ρόδου.

Εικ. 2. Η μεσαιωνική τάφρος της Ρόδου.

Εικ. 3. Η εκκλησία της Παναγιάς του Μπούργκου.

Εικ. 4. Το μοναστήρι τον Αγίου Γεωργίου.

Εικ. 5. Το Δ ημοτικό Αναψυκτήριο στο παλιό Συσσίτιο.

Εικ. 6. Κυκλοφοριακές ρυθμίσεις της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου.

TRAVAUX DE RESTAURATION DE LA VILLE MÉDIÉVALE DE RHODES

Giorgos Dellas

La complexité des problèmes de la ville médiévale de Rhodes, ville historique en même temps que ville vivante, a conduit à la collaboration des services responsables du Ministère de la Culture et de la Municipalité et à la création des bureaux spécifiques par des spécialistes et des artisans expérimentés à la restauration des monuments historiques.

Les chantiers se sont mis en route en 1985 avec la réparation des maisons et la restauration des bâtiment en ruines, pour des nouvelles fonctions d'habitat ou d'utilité publique. Très vite a avancé la r e s t au ra t ion des m o n u m e n t s , c o m m e l ' hosp i ce de Sa in te C a t h e r i n e , ou le bâtiment « Villaragut ». En 1995 deux programmes de restauration des fortifications médiévales et des ég l i ses byzan t ines ont e m m e n é à l ' i n t égra t ion des t r avaux impor tan t s c o m m e l 'aménagement du fossé et son attribution au public, la mise en valeur de l 'église « coupée » de Notre Dame du Bourg et des monastère de Saint Georges et de Saint Augustin et la transforma­tion de l 'Ancien « Imaret » en salle d'exposition de la Pinacothèque de Rhodes en même temps que café publique. Après 1998, dans le cadre de trois promenades historiques dans les régions nord-ouest, sud et de Saint Pantaléon, des monuments -stat ions se restaurent et se mettent en valeur avec des activités culturelles et éducatives, en offrant des visites spéciales de la ville médiévale de Rhodes.

Les « t ravaux d ' in f ras t ruc ture (pu i sement de l ' eau , dér iva t ion , réseau é lect r ique et téléphonique) et de conservation des pavés » constituent un ouvrage essentiel pour l'amélioration de la qualité de vie de cette région très délicate et but primordial de la Municipalité. Les travaux ont commencé par le quartier de Saint Pantaléon en 1994, ou ils ont été intégrés, après ils sont avancés vers la région centrale, avec de résultats positifs pour la vie citadine et l 'amélioration esthétique de la ville, ainsi qu'il est prévu leur poursuite afin d' intégrer l'infrastructure de la ville médiévale.

En 1989 on a avancé à l ' appl icat ion des mesures spéciales pour la circulat ion et le stationnement des véhicules dans la ville médiévale pendant les mois d'été (depuis le mois d'Avril jusqu au mois de Novembre) , relatives aux autres villes historiques nationales et mondiales. Ces mesures, revisées en 1995, sont en vigneur jusqu 'aujourd 'hui et concernent l'interdiction de la circulation et du stationnement des véhicules au centre historique et com­mercial de la ville médiévale pendant les heures de pointe. Pour l 'approivisionement du com­merce et le service des habitants la circulation est permise certaines heurs de la journée.

Le recensement des problèmes des habitants (1988) et du centre commercial (1993-94) de la ville médiévale constitue la base pour l 'équipement social nécessaire et la prise des mesures de protection de l 'architecture historique des bâtiments commerciaux. L'inventaire spécial (1994-97) des constructions, des habitants, des entreprises et des services publiques de la ville médiévale permet l 'élaboration des études urbaines intégrées (qui sont en train) visantes la protection des monuments, Γ amélioration de la qualité de vie des habitants, et une législation spéciale et éficace relative: au contrôle des constructions et du centre commercial , à l 'organisation urbaine de l 'ensemble monumental , à l 'intégration d'infrastructure, à l 'amélioration des mesures de circu­lation et de stationnement, à l 'enrichissement avec des nouvaux habitants et à la subvention économique de la restauration des monuments et des propriétaires privés faibles.

Tl est évident que les problèmes complexes qui caractérisent les ensembles habités qui sont en même temps de monuments protégés, se confrontent seulement avec des actions syntonisées des services responsables, en assurant la sensibilisation simultanée du public.